badania naukowe

BADANIA NAUKOWE
ACADEMIC RESEARCH
Vol. 18, No. 2, 2006
ISSN 1641-8557
www.wsu.kielce.pl
© 2006 WyŜsza Szkoła Umiejętności im. S. Staszica
Stanislaw StaszicUniversity of Arts and Sciences
Prawa autorskie zastrzeŜone • All rights reserved Drukowano w Polsce • Printed in Poland
PRZEMYSŁAW ŁOZOWSKI
DEFINIUJĄC DOMENĘ MODALNOŚCI, CZYLI MIĘDZY
GRAMATYKĄ, SEMANTYKĄ I LOGIKĄ
STRESZCZENIE
Artykuł stanowi przegląd wybranych problemów, jakie pojawiają się przy próbach precyzyjnego określenia domeny modalności w języku angielskim. Autor wychodzi od twierdzenia, Ŝe przynajmniej część z dylematów praktycznych występujących w procesie dydaktycznym jest pochodną braku jednoznacznej definicji tego, czym modalność mogłaby być.
Z konieczności i w obliczu złoŜoności zjawiska modalności postuluje się podejście wielowymiarowe, w którym zastosowane są parametry, które tradycyjnie uwaŜa się za niespójne
i nieprzystawalne – gramatyka, semantyka, pragmatyka, logika. Ich pogodzenie jest wszakŜe moŜliwe pod warunkiem przyjęcia za naczelną zasadę kreującą modalność punktu widzenia uŜytkownika języka, tj. jego/jej subiektywnego oglądu treści wypowiadanych lub
pisanych.
Słowa kluczowe: modalność, gramatyka, semantyka, pragmatyka, logika, subiektywność,
nauczanie języka obcego
DEFINING MODALITY: IN-BETWEEN GRAMMAR, SEMANTICS,
AND LOGIC
ABSTRACT
The article is an overview of some of the definitional problems relating to delimiting the
domain of modality in English. It is postulated that a lack of a single-minded and allembracing definition of modality is a major obstacle in one’s successful teaching of modality. In the course of the discussion, modality, as found in the English language, is given
a multidimensional approach involving the parameters that are otherwise seen as exlusive
to each other – grammar, semantics, pragmatics, logic. They all, however, seem to be subjected to the speaker’s subjective judgements as expressed in specific contexts.
Key terms: modality, grammar, semantics, pragmatics, logic, subjectivity, foreign language teaching
62
Przemysław Łozowski
Jednym z najtrudniejszych zagadnień występujących przy ekspozycji gramatyki angielskiej na potrzeby nauczania języka angielskiego jako języka obcego
jest modalność. Nawet jeśli w warunkach kursowych modalność najczęściej jest
redukowana do egzemplifikowana przez jedynie tzw. czasowniki modalne, to i tak
tychŜe czasowników osobliwości formalne i nieostrości semantyczne wystarczają,
by modalność zaliczyć do tematów trudnych, jeśli wręcz nie nienauczalnych (dla
nauczyciela) i niewyuczalnych (dla ucznia).
W niniejszej wypowiedzi chcemy zwrócić uwagę na fakt, Ŝe przynajmniej
część dydaktycznych problemów praktycznych związanych z nauczaniem i uczeniem się angielskich czasowników modalnych bierze się z tego, Ŝe nie ma dobrej
definicji modalności jako zjawiska językowego. JuŜ pobieŜny przegląd niektórych
z wypowiedzi obliczonych na to, by w sposób zwięzły i klarowny zdefiniować pojęcie modalności w zupełności wystarcza, by sobie uzmysłowić, Ŝe jeŜeli w końcu
okazuje się, Ŝe definiowanie modalności jest zadaniem jałowym, to dlatego, Ŝe
modalność daje się identyfikować z całą gamą róŜnych perspektyw, szkół myślenia
czy dziedzin badawczych. Jak stwierdzili Bybee i inni (1994: 176), „być moŜe musimy po prostu się pogodzić z tym, Ŝe jest rzeczą niemoŜliwą jakiekolwiek jednoznaczne [ang. succinct] scharakteryzowanie pojęciowej domeny modalności i tej
jej części, jaka zostaje wyraŜona przez gramatykę języka”.
I tak oto, modalność moŜe, ale wcale nie musi, być zagadnieniem semantycznym. Bussmann (1996: 307) zawęŜa pojęcie modalności do „kategorii semantycznej”. Podobnie czynią to Butler (2003: I.450) i Barbiers (2002: 1), pierwszy
mówiąc, Ŝe „terminu modalność uŜywa się na oznaczenie dziedziny semantyki”,
a drugi stwierdzając, Ŝe „modalność jest pojęciem semantycznym”.
Palmer (1990: 1) wyraźnie waha się, czy modalność jest „kategorią gramatyczną, czy semantyczno-gramatyczną”, by w końcu przyjąć to drugie i powtórzyć
za Jespersenem, Ŝe „modalność, niczym dwulicowy bóg Janus, zwraca się i ku
formie, i ku treści”. Ale juŜ w swoim późniejszym dziele (Palmer 2003: 2) przedstawia modalność jako nadrzędną kategorię gramatyczną, która obejmuje dwie
podkategorie, tj. trybu i systemu modalnego, przyznając jednocześnie, Ŝe „to rozróŜnienie nie było [przez niego] dostatecznie zrozumiane” wcześniej, tj. W (Palmer
1986) i, w związku z tym, „prostszy tytuł, po prostu Modality [Modalność], byłby
stosowniejszy” dla drugiego wydania jego ksiąŜki, tj. (Palmer 2001).
Mimo tych wszystkich zastrzeŜeń, o ile Palmer rozpoczyna swoje dzieło (tutaj: (Palmer 2003)) twierdzeniem o gramatycznym statusie modalności, kończy
wnioskiem wprost przeciwnym. Oto co w uwadze końcowej ma do powiedzenia
o niewystarczalności rozwaŜań czysto gramatycznych w odniesieniu do modalności (s. 16):
[Modalność] nie jest kwestią jakiegoś gramatycznego czy logicznego systemu. Chodzi raczej o to, Ŝe istnieją pragmatyczne
Definiując domenę modalności, czyli między gramatyką, …
63
środki, dzięki którym udaje się wykluczyć moŜliwe dwuznaczności i nieporozumienia [takie jak, na przykład, między zaproszeniem i pytaniem, w równym stopniu moŜliwymi do odczytania w wypowiedzeniu Will you come to the party this evening?].
Zrozumienie samej gramatyki – bez względu na to, jak złoŜona
by ona nie była – nie wystarcza.
W świetle powyŜszej uwagi, jest oczywiste, Ŝe albo musimy zrelatywizować od lat
utrzymywany w językoznawstwie sztywny podział na gramatykę i pragmatykę albo wypada nam w końcu uznać, Ŝe modalność jest w swej naturze kategorią dualną, w której łączą się w sposób nierozerwalny atrybuty semantycznopragmatyczne i gramatyczne, lub, lepiej, w której gramatyka jest uzaleŜniona od
znaczenia i uŜycia.
Podobnie do Palmera (1990) równieŜ Crystal (2003: 295) przyjmuje szeroką, gramatyczno-semantyczną, definicję modalności, poddając modalność „analizie
gramatycznej i semantycznej”.
Wales (2001: 302) z kolei dopatruje się w modalności trzech wymiarów,
do semantyki i gramatyki dodając jeszcze logikę. W podkreślaniu logicznego wymiaru modalności Wales nie jest odosobniona. Bardzo często bowiem spotykamy
się w literaturze z tym, Ŝe podkreśla się logiczne korzenie i uwarunkowania modalności. Na przykład Lyons (1995: 327-335) buduje całą teorię modalności opartą
na interfejsie między językoznawstwem i logiką, przy czym w próbach wiązania
logiki i językoznawstwa widzi jedynie jednostronny i jednokierunkowy ruch od
tego pierwszego do tego drugiego. Nie pozostawia co do tego cienia wątpliwości,
gdy udziela odpowiedzi na zadane przez siebie samego pytanie o to, czy gramatyczna struktura zdania nawiązuje bezpośrednio do logicznej formy predykatu, który ta struktura wyraŜa (1995: 153-154):
Istnieją pewne aspekty znaczenia zdania, które nie mogą być adekwatnie oddane przez standardową logikę. (...) [Niemniej] (...) nasze rozumienie sposobu, w jaki dochodzi do kodowania znaczeń
w zdaniach, wielce się poprawiło w ciągu ostatnich lat dzięki temu,
Ŝe próbujemy szczegółowo opisywać interakcje między logiczną
formą predykatów i gramatyczną strukturą zdań złoŜonych i pojedynczych.
W duŜej mierze to właśnie dzięki temu, Ŝe, jak twierdzi, „podstawowe pojęcia
współczesnej formalnej semantyki, opartej na warunkach prawdziwości, (...) po raz
pierwszy zostały zaproponowane na gruncie logiki i filozofii języka, a dopiero
w dalszej kolejności były przejęte przez językoznawstwo” (s. 153), Lyons uwaŜa,
Ŝe „semantyka językoznawcza w ostatnich latach znalazła się pod przemoŜnym
wpływem semantyki logicznej” (s. 327).
Po logiczne uwarunkowania modalności sięga, wprawdzie w duŜo mniejszym stopniu, takŜe Palmer (1990). Gdy próbuje uchwycić relacje między róŜnymi
czasownikami modalnymi, stwierdza, co następuje: „Pomimo, Ŝe język naturalny
64
Przemysław Łozowski
nie stosuje się do wysoce abstrakcyjnych reguł logicznych, w niektórych z relacji
występujących między czasownikami modalnymi (...) widać całkiem wyraźne logiczne regularności” (s. 9). JeŜeli opinia Palmera wydaje się nieco ostroŜna i zachowawcza, przynajmniej w porównaniu do opinii Crystala, to dzieje się tak prawdopodobnie dlatego, Ŝe z zasady podziela on pogląd, Ŝe „celem językoznawcy musi
być jedynie analiza tych rodzajów modalności, które w sposób przejrzysty i czytelny uwidoczniają się w języku i systemach, do których naleŜą” (s. 6; w odniesieniu
do pionierskiej pracy von Wrighta na temat logiki modalnej).
To, Ŝe poszukiwania granic dla domeny modalności kończą się gdzieś pomiędzy gramatyką, semantyką, pragmatyką i logiką, zaleŜy oczywiście w duŜym
stopniu od przyjętej metodologii językoznawczej. Logicznie usposobiony Crystal
(2003) powołuje się na dorobek gramatyki generatywnej i gramatyki przypadku
(case grammar), przy czym podkreśla ich strukturalistyczne nachylenie. Wales
(2001) jest duŜo bardziej szczodra w czynieniu odniesień do róŜnych dzieł, powołując się, między innymi, na prace Halliday’a, Coatesa, Palmera oraz Crystala
i Davy’ego, co pozwala mu wiązać modalność ze stylistyką, lingwistyką tekstu,
semantyką literacką, dyskursem i innymi. Wreszcie Saeed (2003) przedstawia
szczegółowe analizy modalności w ramach warunków prawdziwości (rozdz. 10)
i kognitywizmu (rozdz. 11) jako przykłady dwóch diametralnie odmiennych – formalizm vis-a-vis funkcjonalizm – podejść do modalności.
Ta polaryzacja między formalnym i funkcjonalnym podejściem daje się
dość łatwo zauwaŜyć niemal w kaŜdej powaŜniejszej pracy na temat modalności.
Crystal (2003: 295), na przykład, definiuje modalność w kategoriach formalnych
kontrastów, i przez modalność rozumie “termin uŜywany w analizach gramatycznych i semantycznych w odniesieniu do kontrastów w trybie [ang. mood] sygnalizowanych przez czasownik i pokrewne kategorie” (s. 130). Jeśli tak, to „deontyczny” i „epistemiczny”, terminy stosowane dla oznaczenia dwóch podstawowych
typów modalności, „wywodzą się z logiki modalnej i (...) są częścią teoretycznego
aparatu analitycznego obliczonego na badanie czasowników modalnych i pokrewnych struktur językowych” (s. 163). A bardziej szczegółowo, „modalność deontyczna zajmuje się logiką konieczności i przyzwolenia [ang. obligation i permission]” (s. 130), podczas gdy „logika [sic! logika czy modalność?] epistemiczna
stosuje się do logicznych struktur twierdzeń, które orzekają lub implikują treści
znane lub domniemywane” (s. 163). Dalszy ciąg logicznych konsyderacji Crystala
uwidacznia się, gdy ten kontrastuje deontyczność i epistemiczność z aletycznością
(ang. alethic modality), relegując tę ostatnią do domeny „koniecznej i moŜliwej
prawdy predykatów”.
W przeciwieństwie do Crystala Bussmann (1996: 307-308) zdaje się całkowicie uwalniać modalność z gorsetu logiki, zawęŜając modalność do
kategorii semantycznej, która wyraŜa stosunek uŜytkownika języka
do treści wyraŜonych w zdaniu. W tym szerszym sensie modalność
Definiując domenę modalności, czyli między gramatyką, …
65
odnosi się nie tylko do morfologicznie warunkowanych trybów
(...), ale równieŜ do róŜnych typów zdań.
Jeśli tak, to stanowisko Bussmanna naleŜy traktować jako próbę rozłączenia zrozumienia modalności w językoznawstwie z tym, co przez modalność rozumie się
w logice. Konsekwentnie do swoich intencji, takie pojęcia jak ‘modal logic, ‘deontic logic’ czy ‘epistemic logic’ są traktowane przez Bussmanna jako „logiczne
aspekty modalności” i jako takie nie podlegają analizie językoznawczej.
Definicja modalności moŜe równieŜ być zorientowana tekstologicznie. Oto
propozycja, jaką podają Swann i inni (2004: 208-209):
Modalność odnosi się do sposobów, w jakie uŜytkownicy języka wyraŜają w mowie lub piśmie swój stosunek, przekonanie lub stopień
pewności co do tego, o czym mówią lub piszą. Jeśli tak, to w przypadku swojej najszerszej interpretacji modalność obejmuje w zasadzie
wiele aspektów tekstu, a być moŜe nawet wszystkie.
A zatem, Swann i inni kontynuują, „modalność zasadniczo odnosi się tego, czy
czynność została zrealizowana lub jest moŜliwa do zrealizowania, czy teŜ nie” (s.
312), a to obejmuje całą gamę punktów widzenia, jakie uŜytkownicy języka wyraŜają w stosunku do tworzonych przez siebie tekstów.
Jeśli wypowiedzenia modalne są funkcją punktu widzenia uŜytkownika
języka, dochodzimy w tym momencie do tezy o subiektywnym wymiarze modalności. Wales (2001: 302) wyraŜa to następująco:
Modalność (...) obejmuje stosunek do wyraŜanych przez uŜytkowników języka treści, oraz perspektywę, z jakiej dokonuje się oglądu tych
treści. Jest to w zasadzie proces subiektywny, o znamionach osądu –
sądzimy o prawdziwości predykatów pod względem stopnia ich moŜliwości, prawdopodobieństwa lub pewności ich zaistnienia, oraz wyraŜamy róŜne odcienia powinności, konieczności, wolitywności, przypuszczenia, wiedzy, spodziewań itd.
Krótko mówiąc, moŜemy powtórzyć za Saeedem (2003: 135), Ŝe „modalność jest
ogólnym terminem stosowanym w odniesieniu do wszystkich tych środków językowych, które umoŜliwiają uŜytkownikom języka wyraŜanie róŜnych stopni zaangaŜowania się i oczekiwań co do treści predykatu”.
WNIOSKI
Na zakończenie zauwaŜmy, Ŝe subiektywny aspekt modalności wymusza
odmienny od dotychczas obowiązującego sposób ekspozycji angielskich czasowników modalnych w warunkach nauczania języka angielskiego jako języka obcego.
O ile przyjmujemy, Ŝe znaczenie jest wewnętrznym (obiektywnym) atrybutem samego czasownika, kwestią systemu (gramatyki) języka i pochodną wewnątrzjęzykowych minimalnych (logicznych) kontrastów, punktem wyjścia dla nauczyciela
będzie dany czasownik modalny i jego wszystkie moŜliwe znaczenia. Obiektyw-
66
Przemysław Łozowski
ność tej strategii polega na tym, Ŝe czasowniki modalne i ich znaczenia są niejako
wyizolowane lub wyabstrahowane z całokształtu ludzkiego myślenia – w centrum
uwagi znajdują się bowiem formy, którym przypisuje się znaczenia w taki sposób,
by moŜliwie najprościej dało się uchwycić róŜnice znaczeniowe. Ale jeŜeli w swoim nauczaniu nauczyciel rozpocznie od poznawczo-warunkowanych znaczeń typu
konieczność, prawdopodobieństwo, moŜliwość, przypuszczenie itd. po to, by szukać dla nich językowego (werbalnego) wyrazu w postaci środków modalnych,
wtedy zmieni swój punkt wyjścia z formy na treść, a w centrum uwagi znajdzie się
uŜytkownik języka i jego potrzeba wyraŜania subiektywnych napięć poznawczych.
To drugie podejście do nauczania angielskich czasowników modalnych
jest juŜ wprawdzie obecne w programach nauczania, ale głównie na wyŜszych poziomach zaawansowania. (Patrz, na przykład, „Enterprise: upper-intermediate”
autorstwa Virginii Evans i Jenny Dooleya, „The Cambridge CAE Course” Mary
Spratt i Lyndy B. Taylor, czy „New Progress to First Certificate” Leo Jonesa.) NaleŜy wierzyć, iŜ w niedalekiej przyszłości subiektywny walor modalności zostanie
doceniony na tyle, Ŝe juŜ na początku swojej przygody z językiem angielskim studenci będą poszukiwać form dla treści, które chcą wyrazić, a nie odwrotnie.
LITERATURA
1. Barbiers S., Current issues in modality: An introduction to modality and its
interaction with the verbal system, w: Modality and its Interaction with the
Verbal System, (Linguistics Today 47), praca zbiorowa pod red. S. Barbiers, F. Beukema, i W. van der Wurff, John Benjamins Publishing Company, Amsterdam/Philadelphia 2002, s. 1-17.
2. Bussmann H., Routledge Dictionary of Language and Linguistics, (Translated and edited by Gregory Trauth and Kerstin Kazzazi), , Routledge,
London and New York 1996.
3. Butler Ch.S., Structure and Function. A Guide to Three Major StructuralFunctional Theories, Vols. 2, (Studies in Language Companion Series 6364), John Benjamins Publishing Company, Amsterdam/Philadelphia 2003.
4. Bybee J., Perkins R., W. Pagliuca, The Evolution of Grammar. Tense, Aspect, and Modality in the Languages of the World, The University of Chicago Press, Chicago and London 1994.
5. Crystal D., a Dictionary of Linguistics and Phonetics, 5th edition, Blackwell Publishing, Oxford 2003.
6. Lyons J.R., Linguistic Semantics. An Introduction, Cambridge, Cambridge
University Press, 1995.
7. Palmer F.R., The English Verb, 2nd edition, (Longman Linguistics
Library), Longman, London and New York 1986.
8. Palmer F.R., Modality and the English Modals, 2nd edition, (Longman Linguistics Library), Longman, London and New York 1990.
Definiując domenę modalności, czyli między gramatyką, …
67
nd
9. Palmer F.R., Mood and Modality, 2 edition, (Cambridge Textbooks
in Linguistics), Cambridge University Press, Cambridge 2001.
10. Palmer F.R., Modality in English: Theoretical, descriptive and typo-
logical issues, w: Modality in Contemporary English, (Topics in
English Linguistics 44), praca zbiorowa pod red. R. Facchinetti, M.
Krug, F. Palmer, Mouton de Gruyter, Berlin and New York 2003, s.
1-17.
nd
11. Saeed J. I., Semantics, 2 edition, Blackwell Publishing Ltd., Oxford 2003.
12. Swann J., Deumert A., Lillis Th., Mesthrie R., a Dictionary of Sociolinguistics, Edinburgh University Press, Edinburgh 2004.
13. Wales K., a Dictionary of Stylistics, 2nd edition, Longman, London and
New York 2001.