Przeczytaj fragment

Wstęp
P
oznawanie mechanizmu percepcji mowy, a przede wszystkim odkrywanie złożoności zjawisk zaburzeń komunikacji językowej, jest ważnym zadaniem logopedii
jako nauki. Logopedia, będąc młodą dyscypliną naukową, szuka metod i narzędzi badawczych pozwalających na zgłębianie fenomenologii mowy i jej zaburzeń.
Istotne wydaje się poznanie fundamentalnego związku percepcji i ekspresji
mowy, który opiera się na współzależności słuchu i mówienia. Ten aspekt określić
można jako audiofonologiczną interpretację rozwoju i zaburzeń mowy.
Badania, które zostaną zaprezentowane w tej pracy, dotyczą audiofonologicznego
opisu zaburzeń komunikacji językowej, a w szczególności zaburzeń artykulacji (dyslalii), dysleksji i jąkania. Związek dyslalii i trudności w czytaniu i pisaniu z zaburzeniami słuchu jest oczywisty, bowiem wczesne uszkodzenia narządu słuchu powodują
trudność w opanowaniu sprawności artykulacyjnej i nabycie umiejętności czytania
i pisania według klasycznej metody nauczania. Natomiast wpływ słuchu na jąkanie
jest w powszechnej opinii logopedów nieistotny, a o związku tych dwóch zaburzeń
można było się przekonać jedynie w kazuistycznych opisach pojawienia się niepłynności po jednostronnym uszkodzeniu narządu słuchu.
Można, nie narażając się zbytnio środowisku logopedycznemu stwierdzić, iż zagadnienie percepcji słuchowej w logopedii postrzega się jedynie jako problem zaburzeń
słyszenia, wynikający z uszkodzenia narządu słuchu, co skutkuje ograniczeniem rozwoju mowy dziecka, oraz jako problem zaburzeń słuchu fonematycznego, widzianego
jako trudność rozróżniania dźwięków mowy i powodującego zaburzenia artykulacji.
Konsekwencje ubytków słuchu, szczególnie znacznych i głębokich, powstałych
przed lub w okresie rozwoju mowy są szeroko opisywane w logopedii. Nie przypisano jednak jednoznacznej nazwy (terminu) dla tego zaburzenia, jak to ma miejsce
w innych zaburzeniach mowy (np. dyzartria, schizofazja, oligofazja itp.). Nie wyszczególniono również tego zaburzenia w podstawowej, przyczynowej klasyfikacji
zaburzeń mowy, którą opracowała I. Styczek. Spotyka się jedynie określenia skrajnych postaci tego zaburzenia – głuchoniemota, słuchoniemota oraz podtypy zaburzeń mowy, np. dyslalia audiogenna.
Z kolei problem zaburzeń słuchu fonematycznego dostrzega się przede wszystkim jako przyczynę dyslalii i dysleksji. W tych przypadkach zwraca się przede
wszystkim uwagę na aspekt językowy tych trudności, widząc głównie problem w deficytach językowych w przypadku dyslalii (stąd skrajne określenie „słuch fonologiczny”) i ograniczeniach „świadomości fonologicznej” w przypadku dysleksji, które też
często nazywa się zaburzeniami słuchu fonematycznego.
W audiofonologicznym podejściu do zaburzeń komunikacji językowej próbuje się
wyróżnić i oddzielić problemy w słyszeniu i problemy w słuchaniu. Te drugie stają się
Wstęp
ostatnio przedmiotem szczególnych zainteresowań. Na gruncie audiologii w ogromnym tempie, również w Polsce, rozwijają się badania nad zaburzeniami przetwarzania słuchowego, określanymi również jako centralne (ośrodkowe) zaburzenia słuchu. Wskazuje się na ich ścisły związek z zaburzeniami komunikacji językowej.
W drugiej połowie XX w. A. Tomatis zwracał uwagę na problem zaburzeń słuchania uwarunkowanych trudnościami w selekcji i lateralizacji słuchowej i ukazywał ich
wpływ przede wszystkim na trudności językowe i głosowe. Opisał związek zaburzeń
słuchania z umiejętnościami muzycznymi, nauką języków obcych, ale także z zaburzeniami mowy i trudnościami szkolnymi. Opracował własną metodę diagnozy i usuwania trudności w słuchaniu, która znalazła szerokie zastosowanie w pokonywaniu
ograniczeń percepcji słuchowej w różnych dziedzinach życia. Także logopedzi od lat
szukają wsparcia swojej terapii w metodzie Tomatisa.
W logopedii istnieje potrzeba rozwijania badań w zakresie fonetyki audytywnej,
badającej wpływ percepcji słuchowej i wzrokowej na nabywanie systemu fonologicznego i sprawności fonetycznych. Ważne jest jednak szersze podejście, które nazwać
można audiofonologicznym, obejmujące bogatsze relacje percepcji słuchowej z procesem komunikacji językowej. Różnicę pomiędzy fonetyką audytywną (powiązaną
z fonetyką akustyczną) a audiofonologią można ująć następująco – fonetyka audytywna kładzie nacisk na badania fonetyczne w odniesieniu do percepcji słuchowej,
audiofonologia bada mechanizmy percepcji słuchowej, odnosząc je do mowy rozumianej jako zachowania językowe (Grabias 2001).
Takie audiofonologiczne podejście pragnę zaprezentować w tej pracy, dokonując analizy wybranych funkcji słuchowych (dyskryminacji, lateralizacji i uwagi słuchowej) u osób z zaburzeniami komunikacji językowej. Jak wcześniej zaznaczyłem,
wybrałem zaburzenia artykulacji (dyslalię), trudności w czytaniu i pisaniu (dysleksję) oraz jąkanie w celu porównania trzech różnych zaburzeń komunikacji językowej. Wyboru takiego dokonano także dlatego, iż są to zaburzenia często występujące
i każdy logopeda ma z nimi styczność w codziennej praktyce.
W tym celu przedstawiona zostanie rola słuchu w rozwoju dziecka, a w szczególności omówiona będzie złożoność percepcji słuchowej (rozdział I). Ukazane zostanie
również zagadnienie zaburzeń przetwarzania słuchowego, przede wszystkim z audiologicznej perspektywy (rozdział II). Podejmę też próbę wieloaspektowego omówienia zagadnienia dyskryminacji wysokości dźwięków akcentującego podejście
logopedyczne w tym problemie (rozdział III), a także dokonam przeglądu najważniejszych stanowisk dotyczących lateralizacji, ze szczególnym uwzględnieniem lateralizacji słuchowej. Podana zostanie propozycja przyjęcia koncepcji wyróżniającej
uwagę słuchową jako wyodrębnionego procesu percepcji (rozdział IV). Podjąłem też
starania zmierzające do ukazania w dostępnej literaturze poglądów akcentujących
związek zaburzeń percepcji słuchowej z wybranymi zaburzeniami mowy.
W części badawczej ukazane zostaną i porównane wyniki badań dyskryminacji wysokości dźwięków, lateralizacji i uwagi słuchowej u osób z dyslalią, dysleksją
6
Wstęp
i jąkaniem. Wyniki te uzyskano dzięki opracowanym dla potrzeb tej pracy autorskim
technikom badawczym, takim jak: „Test Rozdzielnousznego Słyszenia (Słowa)”, „Próba sylabowa do oceny niepłynności mówienia”, „Kwestionariusz obrazkowy w wersji
komputerowej”.
Autor ma nadzieję, iż ukazane badania poszerzą perspektywę opisu zaburzeń językowych w logopedii i stworzą nowe możliwości diagnozy i terapii logopedycznej.
Pragnę zaznaczyć, iż wykonanie tak licznych badań było możliwe tylko dzięki
życzliwości prof. dr. hab. n. med. Henryka Skarżyńskiego – Dyrektora Instytutu Fizjologii i Patologii Słuchu w Warszawie, który docenia rolę tego typu działań i stwarza
w IFPS warunki do wdrażania nowych metod diagnozy i terapii logopedycznej.