otwórz

Popularność ucznia w zespole klasowym
Piotr Sadurski
Popularność rozumiana jest przez socjologów jako „zjawisko umiejscowienia i rozpoznawania jednostki
w strukturze społecznej grupy według jej atrakcyjności społecznej; popularność społeczną mierzy się głównie testami
1
socjometrycznymi, osoba zaś o najwyższym poziomie społecznej popularności jest nazywana socjometryczną gwiazdą.”
Z popularnością wiąże się więc atrakcyjność społeczna czyli „pozytywny stosunek innych ludzi wobec jednostki.
W teorii wymiany wiąże się z przekonaniem, że jednostka, nawiązując kontakt z innymi, kieruje się możliwością
2
otrzymania nagród, zysku, korzyści i że tym większa jest a.s. danej osoby im więcej może ona zaoferować innym.” .
Osoba popularna jest socjometryczną gwiazdą „w badaniu socjometrycznym osoba o najwyższym statusie wyborów, tj.
taka, która otrzymała największą liczbę wyborów pozytywnych wskazujących na jej dużą popularność w grupie (wysoką
3
atrakcyjność interpersonalną).” Muszę zatem uściślić znaczenie terminu atrakcyjność interpersonalna- „w stosunkach
międzyludzkich wartość wzajemnego nastawienia uczestników danej interakcji względem siebie. Stopień a.i. jest
uzależniony m.in. od zgodności postaw, opinii, przekonań, zainteresowań, komplementarności potrzeb, cech charakteru,
4
wyglądu fizycznego itp.” Pojęcie pozycji społecznej także jest istotne dla zrozumienia istoty popularności: ”miejsce w
strukturze społecznej, pewna przestrzeń społeczna, wyznaczona przez układ norm i wartości, której towarzyszą
społecznie formułowane oczekiwania, wymogi, funkcje przywileje. Każdej pozycji jest przypisana rola społeczna, każda
5
też pozostaje w ścisłym związku ze statusem społecznym jednostki (ewentualnie grupy).” Pozycja może być przypisana
lub osiągnięta. Rola społeczna wpływa więc na popularność. Oto jej definicja: „zdefiniowany i społecznie określony
spójny wewnętrznie zespół przepisów i oczekiwań dotyczących pożądanego zachowania jednostek w konkretnych
sytuacjach, związany z ich pozycjami społecznymi, a także zbiór podstawowych przywilejów, obowiązków i praw, które są
społecznie przypisane do pozycji w grupie; jednostka może pełnić wiele ról społecznych jednocześnie, np. ojca, męża,
6
pracownika.” Dziecko w klasie szkolnej odgrywa jednocześnie rolę kolegi, ucznia i przyjaciela. Status społeczny:
„termin utożsamiany przez niektórych z terminem „pozycja społeczna”, przez innych rozumiany jako wartość, którą
przypisuje się pozycji społecznej.(…). Status określa miejsce w hierarchii społecznej, a tym samym prawa i przywileje
przysługujące jednostce, wskazując równocześnie na przyjęte społecznie i oczekiwane od jednostki formy zachowań.
7
D.C.” . Osoba ceniona przez grupę uzyskuje wyższy prestiż „szacunek, poważanie, autorytet jakim cieszy się określona
jednostka ze względu na pełnioną rolę lub zajmowaną pozycję społeczną. Osoba posiadająca prestiż wywiera silny
wpływ na innych członków społeczności. Dążenie jednostki do osiągnięcia prestiżu jest zazwyczaj wynikiem wpływu
8
grupy ceniącej go i przypisującej mu wartość społeczną.” lub „w luźnym znaczeniu: właściwość posiadania dużego
poważania u swoich współpracowników. Osoby z <<prestiżem>> na ogół cieszą się wpływami w grupie lub
społeczeństwie, chociaż jako, że prestiż może dotyczyć określonej dziedziny zajęć- oddziaływanie to może być mniejsze
9
w innych dziedzinach” .
Popularność określa więc pozytywny stosunek członków grupy do jednostki. Istnieją różne poziomy społecznej
popularności. Osoby o najwyższym poziomie społecznej popularności nazywane są gwiazdami socjometrycznymi. Ilość
wyborów pozytywnych w teście socjometrycznym jest wskaźnikiem popularności. O osobie kontrowersyjnej, zwracającej
na siebie uwagę lecz nie lubianej nie można zatem powiedzieć, że jest osobą popularną. Jest to osoba mało popularna.
Reasumując, uczeń znajduje się w klasie szkolnej zajmując określoną pozycję w nieformalnej jej strukturze. To jaką
pozycję zajmie zależy od wielu czynników i sposobu oceny jego zachowania przez członków grupy. W każdej z ról ma
określone zadania do spełnienia w celu znalezienia się wyżej w hierarchii prestiżu. Żeby to osiągnąć musi znać system
wartości i podporządkować się istniejącym normom. Odpowiadając na potrzeby otoczenia zwiększa swoje szanse na
stanie się osobą popularną. Ciesząc się akceptacją rówieśników może się rozwijać intelektualnie i społecznie co
ugruntowuje jego pozycję i zapewnia poczucie bezpieczeństwa związane z dużym wpływam na zachowanie grupy.
Przyjąłem założenie, że klasa szkolna jest małą grupą, w której obowiązują charakterystyczne dla niej
mechanizmy i prawa. Nie wszyscy zgodni są z tym punktem widzenia. Dla niektórych jest to zespól, kolektyw, zbiór
jednostek zbyt liczny by móc nazwać go małą grupą.
O grupie mówić możemy gdy istnieje bezpośrednia interakcja między dwiema lub więcej osobami. Osoby te mają
wspólne normy, cel i tworzą strukturę grupową. Warto też przytoczyć pedagogiczna definicję klasy szkolnej: Klasa
szkolna jest „…zespołem składającym się z uczniów wzajemnie na siebie oddziaływujących, którzy różnią się
zajmowanymi w nim pozycjami i rolami oraz mają wspólny system wartości i norm regulujących ich zachowanie
10
w istotnych dla klasy sprawach”. W ramach dwu struktur istnieją stosunki osobowe i rzeczowe. Jeśli są pozytywne, to
możemy mówić o poprawnych stosunkach interpersonalnych
Generalnie uczniów dzieli się na gwiazdy socjometryczne, osoby izolowane , odrzucane i przeciętne. Znalezienie
się w określonym miejscu skali akceptacji ma duży wpływ na życie i rozwój jednostki. Wiąże się to z tym, że dzieci
1
K. Olechnik P.Załęcki, Słownik Socjologiczn,. Toruń 1997, s.158.
Tamże, s.24.
3
Tamże, s.196.
4
Tamże, s.24.
5
Tamże, s.161.
6
Tamże, s.179.
7
J. Siuta, Słownik Psychologii, Kraków 2005, s.269.
8
Tamże, s.199.
9
Arthur. S. Reber, Słownik Psychologii, Warszawa 2000, s.547.
10
Łobocki. M., Wychowanie w klasie szkolnej, Warszawa 1985, s. 15.
2
spędzają w szkole dużo czasu a okres wpływu szkoły jest długi. Opinia nauczyciela i rówieśników ma ogromny wpływ na
poczucie własnej wartości człowieka uzależnionego od aprobaty otoczenia. Sama popularność świadczyć może o
zinternalizowaniu norm grupowych. Nie jest jednak powiedziane, że taka osoba będzie miała dobry wpływ na członków
klasy. W szeroko ujętym interesie społecznym korzystnie jest gdy w grupach koleżeńskich znajdujących się w obrębie
klasy występuje system norm zbliżony do klasowego. Sprzyja to organizacji zajęć i zabezpiecza przed powstaniem band
przestępczych. Z tego punktu widzenia popularność w grupie może mieć oprócz pozytywnego wpływu (uznanie,
szacunek, akceptacja) także negatywny (niedostosowanie społeczne, wykolejenie).
Osobowość dziecka rozwija się poprzez kontakt z otoczeniem. „Analiza etapów rozwoju społecznego dzieci
wskazuje, że w wieku szkolnym jedną z najsilniejszych potrzeb jest, wypływająca z potrzeby kontaktu emocjonalnego,
11
potrzeba przebywania w grupie, zyskiwania akceptacji w jej ramach.” Emocjonalny stosunek do otoczenia wyznacza
zachowanie dziecka. Wpływa tym samym na jego odbiór przez rówieśników. Dlatego kształtowanie wzajemnych postaw
uczniów może być jednym z ważniejszych zadań szkoły. Pozytywny stosunek jednostki względem grupy (tak jak
negatywny) spotyka się z reguły z wzajemnością. Przyczyny popularności w grupie klasowej rozpatrywać można z punktu
widzenia różnych dyscyplin naukowych. Są nimi psychologia, socjologia i pedagogika. Rozwojem osobowości dziecka i
jego wpływem na popularność zajmować się może psychologia, jego sukcesami szkolnymi – pedagogika natomiast
procesem socjalizacji i wpływam otoczenia – socjologia.
Rozwój społeczny dokonuje się w rodzinie i przedszkolu. W tej zorganizowanej grupie rówieśniczej poznaje
normy, uczy się uzyskiwać uznanie rówieśników i wychowawczyni. Dojrzałość społeczno- emocjonalna kształtowana jest
zatem w przedszkolu i domu rodzinnym.
Same osoby popularne stoją też wyżej w hierarchii prestiżu. Mają zatem wpływ na strukturę socjometryczną i odgrywają
rolę modeli. Ich opinie na temat pozostałych różnicować mogą grupę według określonej kategorii. Tak więc uczniowie
akceptowani w pewnym stopniu wyznaczają miejsce w strukturze socjometrycznej pozostałych uczniów.
Przebywające wśród rówieśników dziecko jest bezustannie obserwowane i oceniane. Jego aktywność uwidacznia
się w życiu formalnym i nieformalnym. Pod kątem skuteczności w wykonywaniu zadań oceniana jest jego osoba. Jeśli
potrafi sprostać wymaganiom otoczenia to jest za to nagradzany. Nagroda przybiera formę aprobaty i osoba, która jej
doświadcza znajduje swoje miejsce w strukturze klasy. Struktur jest tyle ile form aktywności. Generalnie na użytek tej
pracy można ją podzielić na formalną i nieformalną. Będąc uczestnikiem życia klasowego, dziecko znajduje się w roli
ucznia i kolegi. Ról, które odgrywa jest oczywiście więcej, lecz te interesują nas najbardziej. W jakimś stopniu struktura
formalna i nieformalna grupy klasowej pokrywa się. Istnieją uczniowie potrafiący znaleźć się wysoko w każdej z tych
struktur. Odnoszą oni sukcesy szkolne, otrzymują dobre oceny i są lubiani w klasie. Oni sami jak i sprzyjające warunki
środowiska, z którego się wywodzą i w którym przebywają wpływają na ich popularność. Przed przystąpieniem do
obowiązku szkolnego dzieci są pod ogromnym wpływem rodziny. To ona kształtuje ich system wartości i przekonań.
Dzięki obserwacji i naśladownictwu malec wykształcić może umiejętności niezbędne do uczestniczenia w społecznym
życiu klasy. Od nich to w dużym stopniu zależy jego popularność. Jeśli rodzina nie przygotowała takiej osoby do
wymagań szkoły to prawdopodobnie już na samym początku zostanie ono przypisane do określonej kategorii osób i
będzie bardzo trudno zajmowane przez nią miejsce w strukturze zmienić. Wpływa na to szereg mechanizmów
postrzegania, którym podlega człowiek. Jeśli dostrzeżone zostaną różnice w postępowaniu grupy a jego zachowaniu to
prawdopodobnie będzie nakłaniany do konformizmu. Im więcej różnic między dzieckiem a jego rówieśnikami w tym
gorszej sytuacji się znajduje. Na popularność wpływa poziom dojrzałości szkolnej czyli: poziom rozwoju fizycznego i
ruchowego, orientacja w otoczeniu, zdolności komunikacyjne, uspołecznienie , dojrzałość emocjonalna i intencjonalne
działanie. Szczególnie istotne dla atrakcyjności jednostki wydaje się uspołecznienie zapewniające możliwość współpracy,
liczenie się z potrzebami rówieśników i wykonywanie poleceń. Uspołecznienie nie byłoby możliwe gdyby nie zdolności
komunikacyjne. Dojrzałość emocjonalna zapewnia kontrolę nad emocjami niezbędną w pracy klasowej. Rozwój
harmonijny jest najbardziej korzystny. E.Erickson określa okres między szóstym a dwunastym rokiem życia jako okres
pracowitości lub poczucia niższości. Stykając się z zadaniami odnosi sukcesy lub poddaje się. Dzięki odniesieniu
sukcesu doświadcza poczucia sprawstwa i kompetencji. Zaczyna wierzyć w możliwość wpływania na otaczającą je
rzeczywistość. To poczucie wyzwala aktywność co prowadzi do częstszego uczestnictwa w życiu społecznym klasy i
zbieraniu doświadczenia. Poprzez interakcję poznaje system wartości otoczenia i dostosowuje się do jego wymagań.
Dzięki odnoszonym sukcesom malec jest lepiej postrzegany przez rówieśników. Otoczeniu jawi się jako osoba
kompetentna i skuteczna w działaniu. Staje się przez to bardziej popularne. Optymalne tempo rozwoju pozwala uniknąć
niepowodzeń w nauce. Zapewnia to lepszy wizerunek względem osób z niepowodzeniami szkolnymi. Jeżeli procesy
poznawcze są na odpowiednim poziomie to umożliwiają lepszą adaptację do otoczenia. To dzięki nim uczeń uzyskuje,
przetwarza i zapamiętuje informacje o otoczeniu. Osoba lubiana odpowiada na potrzeby otoczenia. Musi więc je znać.
Procesy poznawcze przydają się w dwu głównych sferach aktywności dziecka w tym okresie – w nauce i w zabawie.
Trzeba pamiętać, że przez pryzmat sukcesów w tych aktywnościach oceniane jest przez otoczenie. Również szybkie
rozwinięcie zdolności do decentracji wpływa na popularność. Ułatwia ona kontakt z otoczeniem i pozwala poznać
rzeczywistość z perspektywy innych osób.
Ściśle z możliwościami poznawczymi związane jest życie moralne. Dziecko analizuje zdarzenia pod kątem ich
zgodności z normami klasowymi. Wpływa to na ocenę atrakcyjności. Moralne postępowanie jest wysoko cenione przez
klasę. Poszanowanie istniejących w grupie norm pozwala jej na realizację celów i utrzymanie spójności. Z tego powodu
jednostki niemoralne, aspołeczne często są odrzucane lub izolowane. W młodszym wieku szkolnym jest to niezwykle
dotkliwa forma kary gdyż właśnie wtedy znacznie wzrasta atrakcyjność kontaktów z rówieśnikami. Początkowo uczniowie
postrzegają siebie nawzajem biorąc przykład z autorytetu. Nauczyciel staje się dla nich modelem, który naśladują.
Dopiero z czasem pojawia się społeczna akomodacja umożliwiająca dostrzeżenie różnic między ludźmi i zaakceptowanie
takiego stanu rzeczy. Już samo przebywanie w gronie kolegów zaspokaja społeczne potrzeby. Wpływ rówieśników rośnie
z czasem gdy grupa staje się coraz bardziej atrakcyjna. Wejście w nią umożliwia dalszy rozwój społeczny i zwiększa
11
Ekiert – Grabowska P., Dzieci nieakceptowane w klasie szkolnej”, Warszawa 1982.
szanse na stanie się osobą bardziej popularną. Wynika to z faktu poznawania prawidłowości rządzących grupą. Dzięki
obecności kolegów może ono odgrywać najróżniejsze role. Większość z nich zależy od chwilowej aktywności, są jednak
takie, które dziecko odgrywa przez długi okres czasu. Nieraz przez pryzmat roli jest postrzegane a obiegowe opinie o nim
kształtowane są m.in. na podstawie odgrywanej roli i prestiżu, który się z nią łączy. Rola przydzielana jest dziecku przez
rówieśników, nauczyciela lub ono samo w przenosi rolę odgrywaną w innym otoczeniu. Jeśli uczeń odniesie
niepowodzenie w życiu klasowym to oceniając się pod kątem opinii otoczenia wytworzy się w nim niskie poczucie własnej
wartości. Osoba taka sama może zacząć dystansować się do otoczenia. Uczniowie odpowiedzą w taki sam sposób
tworząc tym samym grunt pod problemy rozwojowe. Jeśli z czasem nie uda się zmienić miejsca zajmowanego w grupie to
urosnąć mogą do poziomu, w którym dezorganizować będą przebieg lekcji. Szczególnie trudnej sytuacji znajdują się
dzieci odrzucone przez matki. Może ono przybrać postać całkowitego odrzucenia lub tylko częściowego. W pierwszym
przypadku uczeń styka się z oschłością matki co prowadzi do agresji. Zachowanie agresywne sprzeczne jest z normami
życia klasowego więc jest karane. Sytuacja druga prowadzi do izolacji. Ważny jest więc ogólny poziom rozwoju i
możliwość kontroli stanów emocjonalnych. Wiąże się to z odpornością na stres wywołany sytuacją oceniania, zarówno
przez nauczyciela jak i rówieśników. W tym czasie zwiększeniu ulegają aspiracje ucznia. Zależy mu na odpowiednim
wykonywaniu swojej roli, często zazdrości kolegom sukcesów i jeśli nie uda mu się zapanować nad emocjami to sytuacja
ta prowadzić może do agresji. Agresja zmniejsza popularność. Na bazie społecznych doświadczeń budowany jest obraz
samego siebie. Wpływa on bezpośrednio na sferę behawioralną. Jeśli obraz ten jest pozytywny to odgrywa on korzystną
rolę w tworzeniu i umacnianiu więzi społecznych. Jeśli jednak pod wpływem negatywnych doświadczeń stanie się
negatywny to prawdopodobnie taki odcień przybiorą kontakty interpersonalne dziecka.
Marice Debesse w sposób ciekawy opisuje charakterystykę rozwoju dziecka zaznaczając, że „Można ten etap
określić sposób jasny za pomocą kilku cech związanych ze sobą: jest to wiek rozumu, wiek wiedzy, wiek społeczny i
12
wreszcie wiek aktywności.” Przed życiem szkolnym dominującą rolę wychowawczą ma rodzina. Jej wpływ widoczny jest
bardzo zwłaszcza w pierwszych latach szkolnego funkcjonowania. Może ona zmniejszać popularność przez
infantylizowanie, nadmierną opiekuńczość prowadzącą do niezaradności. W takiej sytuacji maleje znaczenie odniesienia
samodzielnego sukcesu gdyż dziecko nie jest nauczone czerpać z niego radość. Częsta w tym wieku motywacja do
odniesienia sukcesu łączy się z chęcią do zabłyśnięcia wśród kolegów. Niezwykle podatne na wpływy społeczne dzieci
uważają za atrakcyjnych społecznie uczniów dobrych. „Nawet jeśli nie jest dobrym kolegą, <<dobry uczeń>> cieszy się
13
pewnym prestiżem wśród dzieci…” Debesse przyczyn niepowodzeń upatruje w brakach intelektualnych, złym stanie
zdrowia lub błędach dydaktycznych. Okres ten nazywa wiekiem koleżeństwa i wiekiem wiedzy podkreślając tym samym
14
główne obszary aktywności. Klasę określa jako „żywy organizm społeczny” , w którym współistnieją poczucie
solidarności i tożsamości rozwijającej się na zasadzie konformizmu i ksenofobii. W ten sposób jednostki niedostosowane
aspołeczne skazane są na życie w cieniu klasy tracąc tym samym okazję na wzbogacenie swoich doświadczeń
społecznych i stanie się osobami bardziej lubianymi. Potrzeba aktywnego udziału w życiu społecznym klasy staje się
warunkiem prawidłowego rozwoju. Dzięki współzawodnictwu uczeń może określić swoje miejsce w grupie. Ważnym
zasobem, o który dzieci walczą jest m.in. sympatia rówieśników, ich aprobata i szacunek. Bez aktywności nie mogą stać
się osobami popularnymi. Niestety podkreślić trzeba, że nie wszyscy uczniowie mogą być w równym stopniu aktywni.
Zakłócało by to przebieg zajęć i prowadziło do konfliktów. Miejsca te zajmowane są przez nielicznych, którym sprzyjają
warunki otoczenia i którzy posiadają odpowiednie cechy charakteru. Istotny jest tutaj proces socjalizacji następujący w
rodzinie. „W domu uczeń zaczyna sobie zdawać sprawę, że stanowi cząstkę grupy mającej swe własne oblicze. Poczucie
przynależności, które odgrywa tak dużą rolę w życiu afektywnym zarówno jednostki, jak i zbiorowości, narasta
15
początkowo na łonie rodziny." Zaistnienie w grupie związane jest z zaspokajaniem potrzeb. Dbając głównie o swój
interes uczeń przyczynia się do budowanie grupowej tożsamości gdyż wie, że na spójności sam może skorzystać. Grupa
potrafi wynagradzać swoich członków wsparciem, pocieszeniem, uwagą. Osoby, które cierpią na deficyt uwagi w domu
rodzinnym mogą więc liczyć na grupę rówieśników. Uczeń odrzucony nie może liczyć na współczucie. Popularność
pozwala zatem korzystać ze wsparcia i jest też warunkiem potrzebnym by to wsparcie otrzymać. Organizacja zajęć
dydaktycznych także przyczynia się do zróżnicowania uczniów w strukturze socjometrycznej. Zadania grupowe
umożliwiają nawiązywanie współpracy. Jednostki, które w danej aktywności odniosą sukces, zmieniają swoją pozycję
wśród rówieśników. Dają się zauważyć jako dobrzy organizatorzy, współczujący pomocnicy lub aspołeczni, zamknięci w
sobie. Trzeba też zaznaczyć, że w grupie zadaniowej dojść może do podziału na kierownika zadaniowego i
emocjonalnego. Ten pierwszy ma na uwadze głównie skuteczne rozwiązanie zadania. Kierownik emocjonalny dba o
dobre samopoczucie uczestników zadania, wspiera ich, dodaje otuchy. Jak nietrudno się domyśleć to ten drugi jest z
reguły bardziej lubiany. Rola, w która odgrywa wymaga odpowiednich umiejętności społecznych i sama w sobie może
gwarantować popularność w zespole klasowym. Dzięki odpowiedniemu pokierowaniu klasą i zorganizowaniu zajęć
można skutecznie wpływać na jej strukturę nieformalną. Dzieci, które odnoszą sukcesy w zawodach sportowych
wykorzystują swoje możliwości we współzawodnictwie i współdziałaniu. Praca zespołowa może sprawić, że uczeń o
przeciętnych wynikach w nauce stanie się bardziej popularny dzięki odnoszeniu sukcesów w innych dziedzinach
aktywności. Debesse zwraca uwagę, że <<skolaryzacja>> wyznacza ramy klasowego życia. Jej brak lub nadmiar są
szkodliwe. Przykładem może być przeskolaryzowanie ucznia, który żyje w świecie szkolnych wyników, oceny są
wyznacznikiem jego poczucia własnej wartości i determinują działanie. Niedoskolaryzowany uczeń z kolei będzie łamał
normy grupowe. Jej zdaniem trudności z adaptacją do życia szkolnego u dzieci z ilorazem inteligencji w granicach normy
wynikać mogą ze złych warunków rodzinnych: „…rozbite małżeństwo, rywalizacja wśród rodzeństwa, błędy
16
wychowawcze wynikające z przerostu czy niekonsekwencji w wymaganiach ze strony rodziców…”
12
Maurice Debesse, Etapy Wychowania, Warszawa 1996, s.66.
Marice Debesse, Etapy…, s. 68.
14
Tamże s. 69.
15
Tamże s. 83.
16
Marice Debesse, Etapy…, s.87.
13
Wszystkie grupy ulegają transformacjom. Różna są stanowiska odnośnie etapów funkcjonowania grupy. Carol K.
Olster proponuje ciekawe połączenie dwu stanowisk. Na początku istnienia grupy normy i wartości nie są jeszcze
ustalone. Prowadzi to do napięcia i chęci poznania członków grupy. Na tym etapie to uczniowie aktywni jako pierwsi
zaczynają poznawać swoje społeczne otoczenie. Pozostali pozostają w cieniu. „Jeżeli mają już jakieś nieprzyjemne
doświadczenia w tym zakresie, to mogą być nadmiernie ostrożni. Jeśli natomiast działalność w poprzednich grupach
17
budzi ich pozytywne skojarzenia, mogą natychmiast, z entuzjazmem zaangażować się w aktywność zespołową.” Jak
widać już na początku zarysowują się różnice między uczniami. Z czasem jedni zyskają akceptację otoczenia inni
natomiast będą zmuszeni poradzić sobie bez niej. Aktywność w tym pierwszym etapie przesądzić może o popularności w
późniejszym okresie. Widać tu wpływ doświadczeń przedszkolnych i rodzinnych. Jest to czas wzmożonego wysiłku
autoprezentacyjnego. Dzieci starają się ocenić swoich rówieśników zmniejszając zarazem niepokój wywołany brakiem
pewności. W tej fazie wzajemnego lustrowania często posługują się stereotypami w celu określenia cech jednostki i
przypisania jej określonej roli. Wygląd zewnętrzny jest jedną z pierwszych informacji, w dodatku łatwo dostępną.
Zbudowanie struktury jest podstawą efektywności pracy klasy. Wypracowanie wspólnych zasad łagodzi atmosferę i
ułatwia porozumienie.
W kolejnym etapie rozwoju grupy tworzą się subgrupy. Dzieci rozpoznają swoje cechy wspólne i na tej podstawie
tworzą więzi. Wobec tego im więcej z klasą mamy wspólnego, tym większa szansa zyskania akceptacji. Podgrupy
sprzyjają rozładowaniu napięcia. W ten sposób tworzone są koalicje. W obrębie grupy będącej klasą dokonany został
podział. Dzieci z każdej z podgrup koncentrują się wokół jednostki atrakcyjnej gwarantując jej popularność.
Także w następnym etapie przekształceniu ulega struktura socjometryczna grupy. Jest to czas konfliktów, które są
wynikiem napięcia skrywanego pod płaszczem konformizmu. Wybucha ono ze zdwojoną siłą wystawiając grupę na
ciężką próbę. Osoby mało odporne na stres, mające problemy z hamowaniem emocji mogą stracić w oczach rówieśników
jeśli będą łamać normy i zachowywać się agresywnie. Takie działania dystansują otoczenie a jego zaufanie trudno jest
odzyskać.
Po okresie konfrontacji nadchodzi czas ustalenia wspólnego dla grupy systemu norm. Teraz, gdy dzieci poznały się lepiej
nadchodzi czas rozwiązywania wspólnych problemów. To osoby najbardziej skuteczne w tej aktywności dają się
zauważyć. W miarę odnoszenia sukcesów ich popularność rośnie.
Istnieje już poczucie tożsamości grupowej i znane są wspólne cele. Role grupowe są również jasno zarysowane.
Struktura socjometryczna będzie się jeszcze zmieniać, ale już nie tak dynamicznie jak w poprzednich okresach. Podział
pracy dokonuje się więc na zasadzie indywidualnych różnic. Jednym z kryteriów popularności jest jednak podobieństwo.
Tak więc osoby skuteczne w rozwiązywaniu problemów niekoniecznie muszą być popularne. Efektywność pracy sprzyja
jednak akceptacji.
Kolejny etap charakteryzuje się dużą produktywnością. Grupa określiła już swoją strukturę i jest ona w miarę stała.
Poczucie pewności wynikające ze stabilizacji sprzyja współpracy.
Rozpad grupy nie zawsze idzie w parze z zerwaniem kontaktów między członkami grupy. Nieraz struktura nieformalna
jest tak silna a dzieci tak zżyte ze sobą, że spotykają się jeszcze poza szkołą.
Funkcjonalne podejście do tworzenia się grup zakłada, że powstają one dzięki konieczności zaspokajania
potrzeb. Potrzeby służące przetrwaniu rozpatrywać można w aspekcie biologicznym i psychologicznym funkcjonowania
człowieka. Pierwszy aspekt to domena socjobiologów. Zakładają oni, że „…społeczne zachowania człowieka mają swoje
18
korzenie w mechanizmach biologicznych: hormonalnych, strukturalnych lub genetycznych.” Łączenie się w grupy z
ewolucyjnego punktu widzenia było bardziej korzystne. Przetrwały geny jednostek uspołecznionych.
Małomówność nie pomaga w zaspokajaniu potrzeb społecznych innych dzieci, co czyni osoby nieśmiałe mało
19
atrakcyjnymi partnerami interakcji gdyż „człowiek ma wrodzoną potrzebę doznawania opieki i oparcia.” Osoba chcąca w
pełni uczestniczyć w życiu grupy szuka kontaktu z otoczeniem popularność zapewnia jej zainteresowanie otoczenia.
Potrzeba afiliacji i władzy także sprzyja formowaniu się grup. Przebywanie wśród ludzi i wywieranie na nich wpływu jest
nieodłączną cechę osób popularnych. Dochodzi do tego spełnianie potrzeby informacji. Struktura socjometryczna może
się w pewnej części pokrywać ze strukturą komunikacji. Osoba atrakcyjna społecznie jest w centrum uwagi i staje się
stałym uczestnikiem wymiany myśli w grupie. To do niej skierowana jest lwia część interakcji i może czerpać z tego
20
korzyści ponieważ „najważniejszym źródłem informacji i ocen są dla nas inni ludzie.” Obraz swojej osoby tworzymy
dzięki informacjom zwrotnym z otoczenia, to one kształtują naszą tożsamość. Warto tutaj wspomnieć o teorii Festinger
zawierającej trzy podstawowe tezy: „1. Ludzie odczuwają potrzebę w trafny sposób oceniać swoje sądy i zdolności. 2.
Kiedy nie dysponują żadnymi, obiektywnymi wskaźnikami (…), porównują siebie z innymi. 3. Porównują siebie najchętniej
21
z tymi, którzy są do nich podobni.”
Teoria wymiany społecznej zakłada, że reguła wzajemności rządzi życiem społecznym. Stawia ona nacisk na
zyski i koszty w kontaktach międzyludzkich. Nieswojo czujemy się gdy nie umiemy odpłacić za dobry uczynek. Według
Foa istnieje sześć rodzajów korzyści, jakie możemy czerpać z przynależności do grupy: (1) miłość, (2) pieniądze, (3)
22
status, (4) informacje, (5) dobra i (6) usługi.” Człowiek ocenia atrakcyjność grupy przez pryzmat korzyści i strat.
Uczestnictwo w grupie opłacić trzeba ograniczonymi zasobami takimi jak czas czy pieniądze. Inne zdanie na ten temat
mają Thibault i Kelley: „…stopień zadowolenia z zaangażowania w grupę lub relację interpersonalną oraz siła
przywiązania do grupy lub partnera zależą od wyznaczonego poziomu porównań(…). Określa on, na co naszym zdaniem
17
Carol K. Olster, Grupy, Poznań 2002, s.83.
Carol K. Olster, Grupy, Poznań 2002, s57.
19
Carol K. Olster, Grupy, Poznań 2002, s60.
20
Tamże, s.62.
21
Tamże, s.62.
22
Tamże, s.66.
18
23
zasługujemy w danej sytuacji.” Poziom ten zależny jest od naszego społecznego doświadczenia. To nasze oczekiwania
względem grupy lub jednostki decydują o stopniu naszego zadowolenia. Nie przesądza to jednak o pozostaniu w grupie.
Uczeń musi dokonać wyboru biorąc pod uwagę alternatywne grupy. Poziom porównań dla istniejących alternatyw
decyduje o członkostwie. Zaznacza się tutaj wyrźny wpływ doświadczenia na naszą ocenę sytuacji. Z tego też powodu
uczeń skłonny jest do pozostania w grupie, w której doświadcza upokorzenia .
Ciekawie na zjawisko oceniania grupy zapatruje się teoria sprawiedliwości. Rozumiana jest jako odpowiedni do naszych
oczekiwań przydział wspólnych dóbr. Są one dzielone w różny sposób. Na zasadzie równości albo na zasadzie
proporcjonalności. Ten pierwszy sposób odbywa się dzięki przyznawaniu każdemu po równo. Krzywdzący jest dla
działaczy, aktywistów, osoby wnoszące do grupy ogrom pracy. Korzystny natomiast dla uczniów przeciętnych. Dobra
rozdzielane są także w sposób proporcjonalny czyli każdemu zgodnie z jego wkładem. W małych grupach koleżeńskich
aprobatą cieszą się uczniowie najbardziej uspołecznieni. Częściej niż inni skłonni są do udzielania wsparcia, pomocy.
Tak więc ich wkład jest znaczny i zyskują wśród rówieśników popularność. Pozostali członkowie grupy nie są tak
popularni jak ci najlepiej uspołecznieni, z tego powodu obowiązuje tu proporcjonalny podział dóbr. Przyczynia się to do
większego zaangażowania i produktywności.
Na ocenę atrakcyjności członka klasy wpływają m.in.: podobieństwo, bliskość geograficzna i atrakcyjność
fizyczna.
24
„Odczuwamy sympatię wobec ludzi i grup, które wykazują wiele cech wspólnych z nami.” Z tego też powodu dzieci
często wybierają do towarzystwa osoby zbliżone chociażby wyglądem np. chłopcy przebywają w grobie chłopców (wynika
to także z cech okresu rozwoju, w którym się znajdują). Z czasem jednak podobieństwo fizyczne schodzi na plan dalszy
by ustąpić miejsca podobieństwu postaw, przekonań i wartości. Wynika to z faktu, że osoba podobna utwierdza nas w
przekonaniu, że postępujemy i myślimy prawidłowo. Obecność osób podobnych do nas wpływa więc korzystnie na
poczucie własnej wartości. Wyjątek stanowią wybory osób izolowanych i odrzucanych. Zgodnie z zasadą, że lubiani są
uczniowie znajdujący się wysoko w hierarchii to uczniowie mniej lubiani udzielają im wsparcia. Tak więc osoby mało
popularne nie chcą towarzystwa uczniów podobnych do siebie pod względem uspołecznienia.
Osoby przebywające blisko siebie mają większe szanse zaprzyjaźnienia się gdyż zwiększa się ilość interakcji
zachodzących między nimi. Dzięki temu lepiej się poznają. Tak samo zamieszkiwanie tej samej dzielnicy może zbliżyć do
siebie uczniów. Często zanim podejmą naukę w szkole odgrywają role podwórkowych kolegów. Obserwując zachowania
uczniów można zauważyć, że wzajemna sympatia wytwarza się wśród uczniów zajmujących sąsiednie pozycje w
ławkach.
23
Carol K. Olster, Grupy, Poznań 2002, s66.
Carol K. Olster, Grupy, Poznań 2002, s72.
24 24