docHFPC - Helsińska Fundacja Praw Człowieka
download 
Reklamacja Transkrypt
HFPC - Helsińska Fundacja Praw Człowieka
Helsińska Fundacja Praw Człowieka ANALIZY i REKOMENDACJE Nr 6/2015 Opinia dotycząca poszanowania prawa własności przez władze Republiki Azerbejdżanu w świetle art. 1 Protokołu Nr 1 do Europejskiej Konwencji Praw Człowieka Marcin Szwed, dr Igor Zachariasz1 W ostatnich latach doszło do znaczącego obniżenia standardów ochrony praw człowieka w Azerbejdżanie. Przejawia się to nie tylko w ograniczaniu klasycznych praw politycznych, ale i w arbitralnych naruszeniach prawa własności. Najważniejszy problem z zakresu ochrony prawa własności w Azerbejdżanie stanowił proces wywłaszczania nieruchomości położonych w Baku na potrzeby rewitalizacji niektórych części stolicy Azerbejdżanu (2009-2012). Kolejna fala wywłaszczeń miała miejsce w związku z Igrzyskami Europejskimi w Baku zaplanowanymi na czerwiec 2015 r. Proces ten naruszał podstawowe gwarancje wynikające z art. 1 Protokołu dodatkowego do Europejskiej Konwencji Praw Człowieka. Niezgodność z Konwencją polegała m.in. na dokonywaniu wywłaszczeń wbrew obowiązującemu prawu krajowemu, stosowaniu przemocy i bezprawnych form nacisku wobec właścicieli, niezapewnieniu im prawa do uczciwego odszkodowania proporcjonalnego do wartości rynkowej nieruchomości oraz prawa do efektywnych środków zaskarżenia i dostępu do niezależnego sądu. W dalszym ciągu władze Baku naruszają prawa właścicieli wyburzając ich domy bez wypłacenia należytego odszkodowania na potrzeby realizacji imprez sportowych, kulturalnych oraz zwiększenia atrakcyjności turystycznej Baku. Innymi istotnymi problemami z zakresu ochrony prawa własności było kwaterowanie osób przesiedlonych z terenu Górskiego Karabachu do lokali prywatnych, co uniemożliwiało właścicielom korzystanie z nich oraz blokowanie rachunków bankowych nieprzychylnych obecnym władzom organizacji 1 Opinia została przygotowana na podstawie informacji zgromadzonych przez dr Igora Zachariasza, Dominikę Bychawską-Siniarską podczas wizyty w Azerbejdżanie w 2013 r., jak również na podstawie analizy orzecznictwa przygotowanej przez Dominikę Bychawską-Siniarską i Zuzannę Warso. Poszanowanie prawa własności przez władze Republiki Azerbejdżanu w świetle art. 1 Protokołu Nr 1 do Europejskiej Konwencji Praw Człowieka pozarządowych i ich działaczy w toku motywowanych politycznie postępowań karnych. W ocenie HFPC mające charakter systemowy naruszenia prawa własności w Azerbejdżanie spowodowane są polityką władz, opartą na arbitralnych działaniach i odrzuceniu standardów rządów prawa zakładających wyważenie interesu publicznego i prywatnego. 1. Wstęp Helsińska Fundacja Praw Człowieka z zaniepokojeniem śledzi pogarszające się w ostatnich latach standardy ochrony praw człowieka w Azerbejdżanie. W okresie rządów prezydenta Ilhama Aliyeva łamana jest wolność słowa i wolność zrzeszania się, naruszane są prawa wyborcze, dochodzi do masowych prześladowań niezależnych dziennikarzy, działaczy opozycji i organizacji pozarządowych. Wśród tych ostatnich warto wymienić m.in. Rasula Jafarova i Intigama Aliyeva, prawników organizacji pozarządowych walczących o przestrzeganie praw człowieka, obecnie pozbawionych wolności i sądzonych w procesach o charakterze politycznym.2 Skala naruszeń praw człowieka w Azerbejdżanie świadczy o tym, że nie są to już jedynie przypadki jednostkowe, lecz problem systemowy wynikający ze świadomej polityki realizowanej przez władze państwa. Znajduje to swoje odbicie w coraz większej ilości skarg obywateli Azerbejdżanu napływających do Europejskiego Trybunału Praw Człowieka oraz kolejnych wyrokach Trybunału stwierdzających naruszenie przepisów Konwencji przez rząd azerski.3 Łamanie standardów demokratycznych w Azerbejdżanie prowadzi do naruszeń nie tylko praw politycznych, ale i wielu innych praw podstawowych, które opierają się na zakazie nieproporcjonalnej ingerencji władz państwa w sferę autonomii obywateli. Jednym z praw, których najmocniej dotykają arbitralne działania rządu azerskiego jest prawo własności. Pomimo formalnych gwarancji konstytucyjnych i ustawowych, wywłaszczenia przeprowadzane w oparciu o nietransparentną i niesprawiedliwą procedurę oraz pozbawiające właścicieli prawa do słusznego odszkodowania, są w Azerbejdżanie na porządku dziennym. 2 http://www.hfhr.pl/nasilenie-represji-wobec-dzialaczy-pozarzadowych-i-politycznych-w-azerbejdzanie/. Spośród wydanych w ostatnich latach wyroków ETPC przeciwko Azerbejdżanowi warto zwrócić uwagę m.in. na następujące: wyrok z 22 maja 2014 r. w sprawie Ilgar Mammadov przeciwko Azerbejdżanowi, skarga nr 15172/13; wyrok z 25 września 2014 r. w sprawie Karimov przeciwko Azerbejdżanowi, skarga nr 12535/06; wyrok z 29 stycznia 2015 r. w sprawie Akhverdiyev przeciwko Azerbejdżanowi, skarga nr 76254/11. 3 2 Poszanowanie prawa własności przez władze Republiki Azerbejdżanu w świetle art. 1 Protokołu Nr 1 do Europejskiej Konwencji Praw Człowieka W niniejszej opinii przedstawione zostaną najważniejsze problemy związane z przestrzeganiem prawa własności przez organy administracji oraz sądy Republiki Azerbejdżanu, w świetle orzecznictwa Europejskiego Trybunału Praw Człowieka. Szczególny nacisk zostanie położony na naruszenia prawa własności wynikających z wywłaszczeń na potrzeby działań rewitalizacyjnych w Baku w latach 2009-2012 oraz przesiedleń z terenów Górskiego Karabachu w efekcie konfliktu armeńsko-azerskiego. Opinię sporządzono na podstawie analizy przepisów prawnych w zakresie wywłaszczeń nieruchomości gruntowych i budynkowych obowiązujących w Republice Azerbejdżanu oraz praktyki ich stosowania przez administrację publiczną, a także sądy administracyjne i powszechne. Wzięte zostały pod uwagę także skargi uczestników postępowań administracyjnych w wyżej wymienionych sprawach skierowane do ETPCz. W opinii oparto się również na informacjach uzyskanych bezpośrednio od osób dotkniętych działaniami administracji publicznej, uzyskanymi podczas wizyty eksperckiej przedstawicieli Helsińskiej Fundacji Praw Człowieka (HFPC) w Azerbejdżanie w listopadzie 2012 r. Ponadto, wykorzystano także raporty sporządzone przez niezależną organizację pozarządową Public Association for Assistance to Free Economy4 oraz Human Rights Watch5. 2. Ochrona prawa własności w świetle Europejskiej Konwencji Praw Człowieka Zgodnie z art. 1 Protokołu nr 1 do Europejskiej Konwencji Praw Człowieka „[k]ażda osoba fizyczna i prawna ma prawo do poszanowania swego mienia. Nikt nie może być pozbawiony swojej własności, chyba że w interesie publicznym i na warunkach przewidzianych przez ustawę oraz zgodnie z ogólnymi zasadami prawa międzynarodowego”. Dodatkowo, zdanie drugie przywołanego przepisu stanowi, że „[p]owyższe postanowienia nie będą jednak w żaden sposób naruszać prawa państwa do stosowania takich ustaw, jakie uzna za konieczne do uregulowania sposobu korzystania z własności zgodnie z interesem powszechnym lub w celu zabezpieczenia uiszczania podatków bądź innych należności lub kar pieniężnych”. 4 „Report on the Situation of Property Rights in Azerbaijan”, Public Association for Assistance to Free Economy, Baku. Quanun Publishing House, 2012; „Map and Statistic of violation of property rights in Baku”, Public Association for Assistance to Free Economy, Baku. Quanun Publishing House, 2011; „Property Rights in Azerbaijan: Restrictions and Challenges” Public Association for Assistance to Free Economy, Policy Brief 2014. 5 “They Took Everything From Me. Forced Evictions, Unlawful Expropriations, and House Demolitions in Azerbaijan’s Capital”, Human Rights Watch, 2012 (http://www.hrw.org/sites/default/files/reports/ azerbaijan0212webwcover.pdf). 3 Poszanowanie prawa własności przez władze Republiki Azerbejdżanu w świetle art. 1 Protokołu Nr 1 do Europejskiej Konwencji Praw Człowieka Art. 1 Protokołu Nr 1 chroni prawo własności definiowane przez ETPC w sposób autonomiczny, a więc znacznie szerzej niż w klasycznej doktrynie prawa cywilnego. Ochronie podlegają więc rozmaite prawa i interesy majątkowe jednostek, np. prawa rzeczowe odnoszące się tak do ruchomości, jak i nieruchomości6, również inne niż własność7, prawa wynikające ze stosunków zobowiązaniowych 8 , udziały w spółkach oraz papiery wartościowe 9, czy też prawa do świadczeń socjalnych 10. W świetle tak szerokiej definicji „własności”, nie ulega wątpliwości, że ochroną przewidzianą w art. 1 Protokołu Nr 1 objęte jest również prawo zamieszkania w lokalu w oparciu o rozpowszechnioną w Azerbejdżanie instytucję tzw. „voucherów mieszkaniowych” (occupancy voucher). Instytucja ta była uregulowana w uchylonym w 2009 r. Kodeksie Mieszkaniowym z 1982 r. i polegała na wydaniu decyzji uprawniającej obywatela do zawarcia z władzami lokalnymi „wzmocnionej” umowy najmu mieszkania na czas nieoznaczony. Umowa najmu zawarta z posiadaczem „vouchera mieszkaniowego” mogła być wypowiedziana przez wynajmującego jedynie w przypadkach przewidzianych prawem. Co więcej, w przypadku wypowiedzenia przez wynajmującego posiadacz „vouchera mieszkaniowego” musiał otrzymać odpowiedni lokal zamienny – jedynym odstępstwem od tej zasady było wypowiedzenie z winy najemcy (tj. gdy korzystał on z lokalu na cele inne niż mieszkalne, niszczył lub naruszał mieszkanie, naruszał ustalony porządek zachowania, uniemożliwiając pokojową koegzystencję z innymi mieszkańcami).11 O tym, że prawo to należy traktować jak „własność” w rozumieniu art. 1 Protokołu Nr 1 przesądził ETPC w wyrokach Akimova przeciwko Azerbejdżanowi 12 i Mirzayev przeciwko Azerbejdżanowi13. Europejski Trybunał Praw Człowieka wywiódł z art. 1 Protokołu Nr 1 trzy zasady odnoszące się do ochrony własności. 14 Reguła pierwsza mówi o prawie do spokojnego 6 Zob. decyzja Europejskiej Komisji Praw Człowieka z 8 lutego 1978 r. w sprawie Wiggins p. Zjednoczonemu Królestwu, skarga nr 7456/76. 7 A. R. Çoban, op. cit., s. 145; wyrok ETPC z 23 lutego 1995 r. w sprawie Gasus Dosier – Und Fördertechnik GmbH p. Holandii, skarga nr 15375/89. 8 L. Sermet, The European Convention on Human Rights and property rights, „Human Rights Files” 1998, nr 11, s. 12. 9 Zob. decyzja Europejskiej Komisji Praw Człowieka z 12 października 1982 r. w sprawie Bramelid i Malmstrom p. Szwecji, skarga nr 858889/79. 10 Zob. np. wyrok ETPC z 15 września 2009 r. w sprawie Moskal p. Polsce, skarga nr 10373/05. 11 Opis prawa na podstawie wyroku ETPC z 27 września 2007 r. w sprawie Akimova p. Azerbejdżanowi, skarga nr 19853/03, para. 18-20. 12 Ibid.. 13 . Wyrok ETPC z 3 grudnia 2009 r. w sprawie Mirzayev p. Azerbejdżanowi, skarga nr 50187/06 14 Zob. np. wyrok z 23 września 1982 r. w sprawie Sporrong i Lönnroth przeciwko Szwecji (skargi nr 7151/75 7152/75). 4 Poszanowanie prawa własności przez władze Republiki Azerbejdżanu w świetle art. 1 Protokołu Nr 1 do Europejskiej Konwencji Praw Człowieka korzystania z własności. Trzecia norma uznaje natomiast prawo państw do regulowania sposobu korzystania z własności, podlegające jednak szczególnym ograniczeniom i warunkom. W kontekście Azerbejdżanu szczególnie istotne wydają się wypracowane w orzecznictwie ETPC standardy odnoszące się do zasady drugiej, a więc ochrony jednostek przed arbitralnymi wywłaszczeniami. Pozbawieniem własności w rozumieniu Konwencji jest przy tym nie tylko formalne wywłaszczenie (a więc oparte na decyzji administracyjnej), ale i akty nacjonalizacyjne 15 czy też czynności faktyczne prowadzące do likwidacji przedmiotu stanowiącego własność prywatną 16 . Ponadto, ETPC wypracował również koncepcję tzw. wywłaszczenia de facto, tj. sytuacji, gdy pozbawienie własności jest skutkiem środków podjętych przez władze państwowe, których bezpośrednim celem nie jest pozbawienie właściciela jego praw właścicielskich i w rezultacie których właściciel nie traci swego tytułu własności względem określonego przedmiotu, lecz faktycznie wywołujących skutek taki sam, jak formalne wywłaszczenie.17 Najważniejszym wymogiem formułowanym przez EKPC wobec procedury wywłaszczeniowej jest przesłanka zgodności z prawem, interpretowana przez Trybunał w sposób autonomiczny. Orzecznictwo ETPC formułuje w tym zakresie kilka warunków. Po pierwsze, pozbawienie własności powinno zostać przeprowadzone w zgodzie z istniejącymi przepisami krajowymi. 18 Niedopuszczalne jest więc np. wywłaszczenie na podstawie dekretu rządowego, w sytuacji, gdy krajowa konstytucja jasno i wprost formułuje dopuszczalność wywłaszczenia jedynie na podstawie ustawy, 19 ani wywłaszczenie przez organy miasta, jeśli prawo krajowe przyznaje tę kompetencję wyłącznie organom administracji rządowej. Po drugie, „legalność” w znaczeniu art. 1 Protokołu Nr 1 oznacza odesłanie nie tylko do prawa krajowego, ale także nakłada na państwa pewne wymogi, co do jakości tego prawa. 15 Zob. np. wyrok ETPC z 8 lipca 1986 r. w sprawie Lithgow i in. p. Zjednoczonemu Królestwu, skargi nr 9006/80, 9262/81, 9263/81, 9265/81, 9266/81, 9313/81, 9405/81. 16 Zob. np. wyrok ETPC z 24 lutego 2005 r. w sprawie Isayeva, Yusupova i Bazayeva p. Rosji, skargi nr 57947/00, 57948/00, 57949/00. 17 Zob. np. wyrok ETPC z 24 czerwca 1993 r. w sprawie Papamichalopoulos i inni p. Grecji, skarga nr 14556/89 18 Zob. np. wyrok ETPC z 25 marca 1999 r. w sprawie Iatridis p. Grecji, skarga nr 31107/96. 19 Zob. np. wyrok ETPC z 23 czerwca 2009 r. Minasyan i Semerjyan p. Armenii, skarga nr 27651/05. 5 Poszanowanie prawa własności przez władze Republiki Azerbejdżanu w świetle art. 1 Protokołu Nr 1 do Europejskiej Konwencji Praw Człowieka Przepisy prawa krajowego powinny być odpowiednio dostępne, precyzyjne i przewidywalne w stosowaniu, tak aby zapobiec przypadkom arbitralności.20. Kolejną przesłanką dopuszczalności wywłaszczenia formułowaną przez Konwencję, jest istnienie interesu publicznego, któremu pozbawienie własności ma służyć. Państwo ma szeroki margines swobody w ustalaniu tego rodzaju interesów publicznych, niemniej nie jest to swoboda niczym nieograniczona. Jeśli cel publiczny wskazany przez państwo ma charakter fikcyjny, stanowiąc jedynie pretekst do przejęcia prywatnej własności, ETPC orzeknie naruszenie art. 1 Protokołu Nr 1 bez konieczności badania innych przesłanek dopuszczalności wywłaszczenia.21 Do zgodności wywłaszczenia z wymogami przewidzianymi w Konwencji nie wystarczy jedynie istnienie podstaw w prawie krajowym oraz istnienie interesu publicznego. Równie ważnym warunkiem dopuszczalności pozbawienia własności jest bowiem wypłata właścicielowi słusznego proporcjonalny, a więc odszkodowania. Rekompensata pozostawać rozsądnej w ta relacji musi do mieć charakter wartości rynkowej wywłaszczonego mienia. 22 W wyjątkowo uzasadnionych przypadkach dopuszczalne jest odszkodowanie w wysokości niższej niż wartość rynkowa przejętego mienia, 23 niemniej z drugiej strony niekiedy konieczne będzie wypłacenie rekompensaty przewyższającej tę wartość, uwzględniającej np. fakt utraty przez właściciela jedynego źródła dochodu,24 czy też faktyczną niemożność zamieszkiwania w dotychczasowej nieruchomości po jej częściowym wywłaszczeniu.25 Konwencja zabrania również stosowania arbitralnych metod ustalania wysokości odszkodowania i szacowania wartości wywłaszczonego mienia. 26 Wymaga także, aby rekompensata została wypłacona w odpowiednim, rozsądnym terminie. 27 Opóźnienie w 20 Zob. np. wyrok ETPC z 8 października 2009 r. w sprawie Adzhigovich p. Rosji, skarga nr 23202/05. Zob. np. wyrok ETPC z 14 lutego 2012 r. w sprawie Tkachevy p. Rosji, skarga nr 35430/05. 22 Zob. np. wyrok ETPC z 21 lutego 1986 r. w sprawie James i inni p. Zjednoczonemu Królestwu, skarga nr 8793/79. 23 Zob. np. Lithgow p. Zjednoczonemu Królestwu (cyt. wyżej). 24 Zob. np. wyrok ETPC z 11 kwietnia 2002 r. w sprawie Lallement p. Francji, skarga nr 46044/99. 25 Zob. np. wyrok ETPC z 31 maja 2007 r. w sprawie Bistrović p. Chorwacji, skarga nr 25774/05. 26 Zob. np. wyrok ETPC z 25 marca 1999 r. w sprawie Papachelas przeciwko Grecji, skarga nr 31423; wyrok ETPC z 19 lutego 2009 r. w sprawie Kozacıoğlu p. Turcji, skarga nr 2334/03. 27 Zob. np. wyrok ETPC z 21 lutego 1997 r. w sprawie Guillemin p. Francji, skarga nr 19632/92 21 6 Poszanowanie prawa własności przez władze Republiki Azerbejdżanu w świetle art. 1 Protokołu Nr 1 do Europejskiej Konwencji Praw Człowieka wypłacie odszkodowania powinno natomiast powodować jego podwyższenie uwzględniające inflację.28 Art. 1 Protokołu Nr 1 do Konwencji, poza generalnym nałożeniem na państwa obowiązku powstrzymywania się od nadmiernej ingerencji w prawa majątkowe jednostek, przewiduje również pewne obowiązki o charakterze pozytywnym. Mają one na celu zapewnienie, aby gwarancje wyrażone w Konwencji miały charakter rzeczywisty, a nie tylko iluzoryczny. Pozytywne obowiązki mogą mieć wymiar materialnoprawny lub proceduralny. Na państwach ciąży m.in. obowiązek wprowadzenia mechanizmów sądowych dla skutecznego rozstrzygania sporów o prawo własności 29 czy też zapewnienie efektywnego wykonywania orzeczeń sądowych i administracyjnych30. 3. Formalne gwarancje ochrony prawa własności w Azerbejdżanie Prawo własności oraz zakres jego ochrony jest przedmiotem szczegółowych regulacji prawnych, zawartych, w odniesieniu do nieruchomości - budynkowych i gruntowych, w Konstytucji Republiki Azerbejdżanu, Konstytucja Republiki Azerbejdżanu “Artykuł 13. Mienie I. Mienie w Republice Azerbejdżanu jest nienaruszalne i znajduje się pod ochroną Państwa. II. Mienie może należeć do państwa, miasta lub osób prywatnych. III. Mienie nie może być wykorzystywane w celu ograniczenia praw i wolności osób i obywateli, interesów społecznych i państwowych oraz godności ludzkiej. (...) “Artykuł 29. Prawo własności 28 Zob. np. wyrok ETPC z 23 września 1998 r. w sprawie Aka p. Turcji, skarga nr 19639/62; wyrok ETPC z 9 lipca 1997 r. w sprawie Akkus p. Turcji, skarga nr 19263/92. 29 Zob. np. wyrok ETPC z 25 lipca 2002 r. w sprawie Sovtransavto Holding p. Ukrainie, skarga nr 48553/99. 30 Zob. np. wyrok ETPC z 7 czerwca 2005 r. w sprawie Fuklev p. Ukrainie, skarga nr 71186/01. 7 Poszanowanie prawa własności przez władze Republiki Azerbejdżanu w świetle art. 1 Protokołu Nr 1 do Europejskiej Konwencji Praw Człowieka I. Każdy ma prawo do posiadania własności. II. Żaden z rodzajów mienia nie ma pierwszeństwa przed innymi. Prawo własności, w tym prawa prywatnych właścicieli, jest chronione prawnie. III. Każdy może posiadać ruchomości i nieruchomości. Prawo własności zakłada prawo właściciela do posiadania, korzystania i zbywania własności samodzielnie lub wespół z innymi. IV. Nikt nie może być pozbawiony własności bez orzeczenia sądu. Całkowita konfiskata mienia jest niedozwolona. Przejęcie mienia przez państwo jest dopuszczalne jedynie za uprzednim słusznym odszkodowaniem. V. Państwo gwarantuje prawo dziedziczenia”. jak i w ustawach, w szczególności w Kodeksie cywilnym Republiki Azerbejdżanu z 28 grudnia 1999 r., № 779-IQ oraz w ustawie z dnia 20 kwietnia 2010 r. o wykupie ziemi na potrzeby państwa, № 987-IIIQ, które wprowadzają prawne podstawy pozyskiwania nieruchomości przez władze publiczne na cele państwowe. Kodeks cywilny Republiki Azerbejdżanu Art. 157 ust. 9. Państwo wykupuje nieruchomości na potrzeby państwa tylko w przypadkach przewidzianych Ustawą o wykupie ziemi na potrzeby państwa, w celu remontu i budowy dróg i innych państwowych linii przesyłowych, zapewnienie pełnej ochrony granicy państwowej w pasie przygranicznym, budowy obiektów obrony i bezpieczeństwa, budowy obiektów górniczych o znaczeniu krajowym. Ustawa o wykupie ziemi na potrzeby państwa Artykuł 3. Potrzeby państwa, które są podstawą do wykupu ziemi 3.1. Na podstawie niniejszej ustawy potrzebami państwa, które mogą być podstawą wykupu ziemi, są: 3.1.1. remont i budowa dróg i innych państwowych linii przesyłowych (główne rurociągów naftowych i gazowych, kanalizacji, elektrycznych linii energetycznych, wodociągów); 8 Poszanowanie prawa własności przez władze Republiki Azerbejdżanu w świetle art. 1 Protokołu Nr 1 do Europejskiej Konwencji Praw Człowieka 3.1.2. zapewnienie pełnej ochrony granicy państwowej w pasie przygranicznym; 3.1.3. budowa obiektów obrony i bezpieczeństwa; 3.1.4.budowa obiektów górniczych o znaczeniu krajowym. 3.2. Ziemia może być wykupywana na potrzeby państwa tylko w przypadkach przewidzianych w niniejszej ustawie. W świetle powyższego uznać należy, że zakres ochrony prawa własności deklarowany w Konstytucji i w ustawach obowiązujących w Republice Azerbejdżanu odpowiada standardom demokratycznego państwa prawnego, wynikającym m.in. z orzecznictwa ETPC. 4. Naruszenia prawa własności w Azerbejdżanie w praktyce Pomimo istnienia omówionych powyżej konstytucyjnych i ustawowych gwarancji ochrony własności, w praktyce organy Azerbejdżanu nierzadko dokonują arbitralnych wywłaszczeń nieruchomości, niekiedy przy użyciu przemocy fizycznej, w sposób sprzeczny z określoną w prawie krajowym procedurą oraz standardami państwa prawa. Przejęcia nieruchomości dokonywane są na inne cele niż wskazane w art. 157 ust. 9 Kodeksu cywilnego i w art. 3 Ustawy o wykupie ziemi na potrzeby państwa, a także, w przypadkach spornych, bez wcześniejszego rozstrzygnięcia sądowego oraz wcześniejszej wypłaty rekompensaty za przejmowaną nieruchomość, które zgodnie z art. 29. IV Konstytucji Republiki Azerbejdżanu, warunkują przejmowanie nieruchomości od osób prywatnych. Jednocześnie wskazać należy, że nierzadko sądy powszechne i administracyjne, związane konstytucyjnym wymogiem działania w granicach i na podstawie prawa, w rozstrzyganiu sporów pomiędzy administracją a obywatelami nie wykazują niezależności i autonomii należnej władzy sądowniczej w swej działalności, pozwalającej na bezstronne i zgodne z literą i celem prawa rozstrzyganie sporów, kierując się w swych orzeczeniach pozaprawnym „interesem administracji” a nie nakazami płynącymi z literalnej czy funkcjonalnej wykładni obowiązującego prawa. 4.1. Naruszenia prawa własności związane z rewitalizacją Baku W ostatnich latach najliczniejsza grupa skarg napływających do ETPC dotyczy naruszeń prawa własności w Azerbejdżanie, do których doszło w związku z realizacją 9 Poszanowanie prawa własności przez władze Republiki Azerbejdżanu w świetle art. 1 Protokołu Nr 1 do Europejskiej Konwencji Praw Człowieka inwestycji mających na celu rewitalizację centralnych obszarów Baku w latach 2009-2012. Poniżej omówimy najważniejsze problemy związane z tą kwestią w świetle orzecznictwa ETPC. 4.1.1 Brak podstawy prawnej dokonywanych wywłaszczeń W ocenie HFPC podstawowy problem, wpływający na niedostateczny poziom ochrony praw właścicieli w Azerbejdżanie, stanowi przejmowanie przez władze prywatnych nieruchomości w sposób bezprawny, a więc wbrew obowiązującym przepisom krajowym. Wymóg działania organów państwa w oparciu o przepisy prawa wynika już z samej Konstytucji Azerbejdżanu. Odwołanie się w art. 7 ust. 1 i 2 Konstytucji Republiki Azerbejdżanu do zasad państwa prawnego i limitowania władzy publicznej przez prawo, tworzy zobowiązanie dla władz publicznych do stworzenia warunków prawnych dla wykonywania władzy, zgodnie z podstawową zasadą związania władzy publicznej ustawą. Z tych wymogów wynika podstawowa reguła działania organów administracji publicznej, która może czynić tylko to, co zostało przez prawo przewidziane jako jej zadanie, jednocześnie zgodnie z ustawowo przyznanymi jej kompetencjami. Zasada legalizmu jest także nieodłączną częścią gwarancji przewidzianych w Europejskiej Konwencji Praw Człowieka. Jak to już zostało wskazane w poprzedniej części niniejszej opinii, użyte w art. 1 Protokołu Nr 1 do EKPC pojęcie „ustawy” zakłada istnienie dostępnych i wystarczająco precyzyjnych przepisów krajowych oraz zgodności działania administracji z tymi przepisami, a w konsekwencji także zapewnienia ochrony prawnej przed arbitralnością administracji w postaci stworzenia odpowiednich gwarancji proceduralnych umożliwiających ochronę prawa własności. Gwarancje proceduralne nie mogą ograniczać się jedynie do formalnych dróg ochrony sądowej, ale zakładają prawo do rzetelnego procesu, w którym stronie służy możliwość przedstawienia argumentów i wyważenia przedłożonych racji i zastosowania testu proporcjonalności. Konwencja formułuje również pewne wymogi co do jakości prawa i jego zgody z zasadą praworządności. Wywłaszczenie dokonane bez podstawy prawnej, w rozumieniu EKPC, zawsze będzie skutkować naruszeniem art. 1 Protokołu Nr 1 do Konwencji, bez potrzeby analizowania innych przesłanek dopuszczalności pozbawienia własności. 10 Poszanowanie prawa własności przez władze Republiki Azerbejdżanu w świetle art. 1 Protokołu Nr 1 do Europejskiej Konwencji Praw Człowieka Tymczasem, wywłaszczenia dokonywane w latach 2009-2012 na potrzeby związane z realizacją inwestycji mających na celu rewitalizację centralnych obszarów Baku były prowadzone nawet nie w oparciu o prawo niedostatecznej jakości, lecz wręcz całkowicie bezprawnie. Podobna sytuacja dotknęła ponad 600 mieszkańców dzielnicy Boyukshore, w której powstać ma stadion olimpijski, park i pole golfowe w związku z Pierwszymi Olimpijskimi Igrzyskami, które mają się odbyć w czerwcu 2015 r.31 Problem ten doskonale obrazuje niedawny wyrok ETPC w sprawie Akhverdiyev przeciwko Azerbejdżanowi.32 Należy przy tym pamiętać, że skarżący, Adalat Akhverdiyev, był zaledwie jednym z wielu właścicieli pozbawionych własności w wyniku arbitralnych działań władz Azerbejdżanu. Adalat Akhverdiyev całe życie mieszkał w domu rodzinnym położonym w dzielnicy Khutor stolicy Azerbejdżanu, Baku. Od października 2005 r. był również formalnym właścicielem domu, co zostało potwierdzone oficjalnymi zaświadczeniami. W maju 2004 r. władze miasta wydały, rzekomo w oparciu o postanowienia lokalnego planu zagospodarowania przestrzennego, decyzję, w której przeznaczały nieruchomości w określonych rejonach Baku na cele związane z realizacją inwestycji użyteczności publicznej. Konieczność inwestycji miała wynikać z fatalnego stanu nieruchomości we wskazanych dzielnicach, co negatywnie wpływało na rozwój i atrakcyjność turystyczną miasta. Na działce należącej do skarżącego powstać miało osiedle domków letniskowych, a przebudowę przeprowadzić miała prywatna firma deweloperska. A. Akhverdiyev nie został jednak poinformowany przez władze o treści decyzji, a o jej istnieniu dowiedział się dopiero na etapie późniejszego postępowania sądowego. W 2009 r. władze dzielnicy zażądały od skarżącego, by opuścił swój dom, obiecując, że w zamian otrzyma „voucher mieszkaniowy” uprawniający do zamieszkania w pięciopokojowym lokalu w nowobudowanym budynku. Gdy Akhverdiyev zapytał o podstawę prawną takich żądań, władze odwołały się do bliżej nieokreślonych „rządowych instrukcji”. Skarżący odmówił wydania nieruchomości wskazując, że w zamian za wywłaszczenie powinno mu przysługiwać słuszne odszkodowanie w wysokości równej wartości rynkowej nieruchomości. W podobnej sytuacji do Akhverdiyeva znaleźli się również jego sąsiedzi i wiele innych osób zamieszkujących tę samą dzielnicę – wielu z nich ugięło się pod żądaniami 31 32 Public Association for Assistance to Free Economy, Property Rights in Azerbaijan …, op. cit. Wyrok ETPC z 29 stycznia 2015 r., skarga nr 76254/11. 11 Poszanowanie prawa własności przez władze Republiki Azerbejdżanu w świetle art. 1 Protokołu Nr 1 do Europejskiej Konwencji Praw Człowieka władz miasta. Ci, którzy tak jak skarżący odmówili opuszczenia swoich domów, musieli wyprowadzić się wraz z przystąpieniem władz do rozbiórki budynków, gdy należące do nich nieruchomości po prostu nie nadawały się już do zamieszkania. Po opuszczeniu domu skarżący wystąpił z powództwem przeciwko miastu domagając się zapłaty odszkodowania oraz przywrócenia nieruchomości do stanu poprzedniego. Roszczenia zostały jednak oddalone, gdyż sądy uznały, że działania władz miasta nie były bezprawne: znajdywały one podstawę prawną w istniejących przepisach, a ponadto przyznane właścicielom „vouchery mieszkaniowe” stanowiły odpowiednią rekompensatę za utracone nieruchomości. Rozpatrując skargę A. Akhverdiyeva pod kątem naruszenia art. 1 Protokołu nr 1 do EKPC, ETPC skupił się na ocenie legalności działań władz miasta, a więc kwestii istnienia podstawy prawnej dla pozbawienia skarżącego własności. Po pierwsze, Trybunał zwrócił uwagę, że skoro decyzja o lokalizacji inwestycji została wydana w maju 2004 r., a skarżący formalnie nabył własność swego domu dopiero w październiku 2005 r., to nie mogła ona wywrzeć skutku wywłaszczeniowego wobec niego. Ponadto, decyzja z 2004 r. odnosiła się jedynie do wydzierżawienia nieruchomości prywatnemu inwestorowi i upoważnienia go do sporządzenia projektu planu realizacji inwestycji. W żadnym miejscu nie regulowała natomiast kwestii wywłaszczenia gruntów i budynków. Z tych względów, nie mogła ona stanowić podstawy prawnej pozbawienia skarżącego jego własności. Takiej podstawy nie mogły stanowić również przepisy „Kodeksu mieszkaniowego” (House Code), na który powoływały się władze azerskie – regulowały one bowiem przede wszystkim kwestie związane z opróżnianiem lokali należących do państwa, a nie prywatnych właścicieli. Co prawda, Kodeks normował także i wymogi odnoszące się do wypłacania odszkodowania za wywłaszczone nieruchomości, jednak nie określał procedury wywłaszczeniowej, ani nie wskazywał organów odpowiedzialnych za dokonywanie wywłaszczeń. ETPC wskazał, że żaden przepis prawa azerskiego nie przyznawał organom wykonawczym miasta Baku kompetencji do dokonywania wywłaszczeń. Istniejące przepisy na poziomie konstytucyjnym i ustawowym przyznawały prawo do decydowania o wywłaszczeniach Radzie Ministrów, a ponadto wymagały uprzedniej wypłaty słusznego odszkodowania właścicielom, doręczenia im decyzji wywłaszczeniowych, zarejestrowania faktu przeniesienia prawa własności na państwo itd. Procedura ta nie została dochowana w 12 Poszanowanie prawa własności przez władze Republiki Azerbejdżanu w świetle art. 1 Protokołu Nr 1 do Europejskiej Konwencji Praw Człowieka przedmiotowej sprawie w najmniejszym stopniu. Także i „odszkodowanie” zaoferowane przez władze miasta („vouchery mieszkaniowe”) nie zostało ustalone w zgodzie z obowiązującymi przepisami krajowymi. Co istotne Trybunał potępił zachowanie sądów azerskich, które de facto w ogóle nie zbadały legalności pozbawienia własności skarżącego przez organy administracji. Trybunał uznał więc, że pozbawienie własności skarżącego przez władze azerskie zostało dokonane bez podstawy prawnej, co oznaczało złamanie Konwencji bez konieczności dalszych przesłanek dopuszczalności wywłaszczenia wynikających z Konwencji. Zakres ochrony prawa własności przewidziany w art. 1 do Protokołu Nr 1 do EKPC nie wyklucza oczywiście możliwości dokonywania wywłaszczeń na potrzeby realizacji inwestycji zmierzających do rewitalizacji określonych terenów w kraju. Proces ten musi się jednak opierać o przepisy prawa krajowego, od tych na poziomie centralnym, do regulacji na szczeblu regionalnym, które razem tworzyłyby podstawy i ramy prawne przejmowania nieruchomości, tak aby wykluczyć arbitralne działania władz i zapewnić poszanowanie praw właścicieli. W ocenie HFPC taki system aktów prawnych w Republice Azerbejdżanu nie funkcjonuje, co wynika w szczególności z braku odpowiedniej jakości regulacji z zakresu planowania przestrzennego. Plany przestrzenne nie stały się w Azerbejdżanie trwałym elementem systemu źródeł prawa, wpływającym na korzystanie z praw właścicielskich do nieruchomości gruntowych i budynkowych a jednocześnie określającymi wykorzystanie terenów na cele publiczne. Plan przestrzenny traktowany jest w Azerbejdżanie jako element władzy dyskrecjonalnej, a jego tworzenie odbywa się bez udziału zainteresowanych, w oparciu o nietransparentną procedurę. Brakuje rozwiązań z zakresu prawa planowania i zagospodarowania przestrzennego, które pozwalałyby właścicielom na realizację podstawowych praw podmiotowych o charakterze publicznym, w tym uczestniczenia w działaniach planistycznych państwa w celu ochrony swoich praw o charakterze prywatnym, w tym uprawnień właścicielskich. Brak odpowiednich przepisów powoduje, że działania władz w wielu przypadkach noszą znamiona arbitralności i nie uwzględniają słusznych interesów właścicieli. 4.1.2 Stosowanie przemocy i zastraszenia 13 Poszanowanie prawa własności przez władze Republiki Azerbejdżanu w świetle art. 1 Protokołu Nr 1 do Europejskiej Konwencji Praw Człowieka Problemem powiązanym z bezprawnością działań władz Baku jest dokonywanie przez nie wywłaszczeń i wyburzeń w atmosferze zastraszenia, a także de facto zmuszanie właścicieli do zawierania umów, w których godzili się oni na wypłatę odszkodowania za przejmowane przez miasto nieruchomości na niekorzystnych dla siebie warunkach. Z doniesień organizacji pozarządowych oraz skarg napływających do ETPC wynika, że nieruchomości były wywłaszczane nie w trybie legalnej procedury administracyjnej, lecz arbitralną metodą faktów dokonanych, nierzadko z użyciem przemocy. Raport Human Rights Watch wskazuje, że w wielu przypadkach właściciele dowiadywali się o wywłaszczeniach nie poprzez doręczenie oficjalnych decyzji administracyjnych, lecz pisma zawierające nakaz opuszczenia domów pod groźbą podjęcia bliżej niesprecyzowanych kroków prawnych, nieopatrzone żadnym podpisem lub pieczęcią i bez jakiegokolwiek pouczenia np. o możliwości zaskarżenia decyzji wywłaszczeniowej. Z licznych relacji właścicieli wynika, że azerscy urzędnicy odnosili się do nich bez należytego szacunku i używali gróźb po to, by zmusić ich do jak najszybszego opuszczenia nieruchomości. Human Rights Watch przytacza relację Afag Ismailovej, zamieszkującej w lokalu w Baku wraz z mężem i dwiema córkami: „Jednego wieczora przyszli do nas urzędnicy w asyście 15 czy 16 policjantów. Głośno pukali do drzwi i kopali je. Kiedy otworzyłam, powiedzieli, że muszę opuścić mieszkanie i zagrozili mi, że jeśli nie odejdziemy dobrowolnie, to sami nas z niego wyciągną, wyrzucą nasze rzeczy i tak czy siak zniszczą dom. Poprosiłam, by się przedstawili, ale odmówili. Strasznie nas to wszystkich przestraszyło i naprawdę pogorszyło moje zdrowie” 33 . Również Rakhili Sultanovej urzędnicy zagrozili, że „albo opuści mieszkanie po dobroci, albo zostanie z niego wyrzucona przez buldożery”34. Jeszcze dalej szła groźba wobec Leyli i Alifa Yunus, którym urzędnicy zagrozili, że jeśli nie opuszczą domu, to zostanie on zburzony przez buldożer, a oni sami spalą się w nim.35 Podobne relacje można odnaleźć w skargach napływających do ETPC. Szczególnie warta uwagi jest w tym kontekście skarga Nuriyi Khalikovej 36. Mieszkała ona przy ulicy Fuzuli w Baku, w budynku uznanym za zabytkowy. We wrześniu 2008 r. organ wykonawczy miasta Baku wydał decyzję w sprawie budowy na tym terenie parku miejskiego. Zakładała 33 Human Rights Watch, „They Took Everything from me…” (cyt. wyżej), s. 59. Ibid. 35 Ibid. 36 Skarga w sprawie Khalikova p. Azerbejdżanowi, zakomunikowana 28 stycznia 2014 r., nr 42883/11. 34 14 Poszanowanie prawa własności przez władze Republiki Azerbejdżanu w świetle art. 1 Protokołu Nr 1 do Europejskiej Konwencji Praw Człowieka ona wywłaszczenie mieszkańców budynku za odszkodowaniem w sztywnej stawce w wysokości 1500 AZN/m2. Decyzja ta nie została jednak doręczona mieszkańcom. W 2010 przystąpiono do realizacji inwestycji. Część mieszkańców dobrowolnie opuściła budynek, jednak część odmówiła. Mimo to, nie odstąpiono od rozbiórki budynku – zerwano dach i odcięto dostęp do mediów. Dopiero w kwietniu 2010 r. właścicielom, w tym skarżącej, doręczono oficjalne pismo od organu wykonawczego miasta, z informacją, że budynek ma zostać rozebrany, a na jego miejscu powstanie park. Poinformowano również o odszkodowaniu we wspomnianej kwocie. Skarżąca nie przystała na takie warunki i odmówiła opuszczenia lokalu. W listopadzie 2010 r. jej budynek został otoczony przez funkcjonariuszy miasta oraz policję. Skarżąca odmówiła wpuszczenia funkcjonariuszy do mieszkania wskazując, że nie został przecież wydany żaden nakaz eksmisji. Mimo to, drzwi zostały wyważone i funkcjonariusze weszli do środka. Następnie, skarżąca wraz z innymi osobami wciąż zamieszkującymi budynek zostali przewiezieni na komisariat policji, gdzie byli przetrzymywani ok. 9 godzin, rzekomo z uwagi na to, że „głośno się zachowywali”. Po powrocie z komisariatu okazało się, że budynek, w którym znajdowało się mieszkanie skarżącej został już wyburzony, a jej rzeczy osobiste zostały poważnie uszkodzone. Na tego rodzaju zachowanie organów wskazują również inne skargi. Przykładowo, Kamala Aliyeva wskazał, że organy odcięły mu dostęp do prądu, gazu i wody i przystąpiły do wyburzania domu, mimo że on wciąż w nim zamieszkiwał.37 Podobnie postąpiono w przypadku Eldara Huseynova, którego dom został wyburzony, pomimo trwającego postępowania dotyczącego legalności wywłaszczenia.38 Inną praktyką wykorzystywaną przez organy azerskie w toku realizacji inwestycji związanych z rewitalizacją Baku było wykorzystywanie trudnej sytuacji właścicieli, w której znaleźli się po wyburzeniu ich domów, w celu zmuszenia ich do zawierania niekorzystnych dla nich umów, które miały niejako legitymizować nielegalne wywłaszczenia. Praktyka ta polegała na upoważnieniu przez miasto prywatnej osoby, R. K., do zawierania w imieniu miasta umów kupna-sprzedaży z właścicielami. R. K. zgłaszał się do właścicieli zwykle już po wyburzeniu budynków, gdy znajdywali się w skrajnie trudnej sytuacji i nie mieli się gdzie podziać. Proponował im nabycie wyburzonego budynku po cenie ustalonej przez miasto (wspomniana sztywna stawka za m2), na co właściciele, zmuszeni 37 38 Skarga w sprawie Kamala Aliyeva p. Azerbejdżanowi, zakomunikowana 19 stycznia 2015 r., nr 37786/12. Skarga w sprawie Huseynov p. Azerbejdżanowi, zakomunikowana 19 stycznia 2015 r., nr 22730/12. 15 Poszanowanie prawa własności przez władze Republiki Azerbejdżanu w świetle art. 1 Protokołu Nr 1 do Europejskiej Konwencji Praw Człowieka okolicznościami, zwykle przystawali. Wszelkie próby podejmowane przez właścicieli zmierzające do unieważnienia umów przed sądem z uwagi na działanie w warunkach przymusu były nieskuteczne – sądy uznawały bowiem, że kontrakty były zawierane dobrowolnie.39 Wszystkie te działania jeszcze mocniej podkreślają bezprawność działań władz miasta Baku w okresie 2009-2012. Organy administracji nie starały się w jakikolwiek sposób ważyć interesu publicznego i interesów właścicieli, lecz traktowały tych ostatnich, jak przeszkody, które trzeba usunąć, nawet kosztem rażącego naruszenia prawa i użycia przemocy. 4.1.3 Brak wypłaty słusznego odszkodowania Abstrahując od kwestii bezprawności wywłaszczeń, która już sama w sobie jest przesłanką do uznania, że są one nie do pogodzenia ze standardami EKPC, należy wskazać, że jednym z najważniejszych warunków dopuszczalności wywłaszczenia jest wypłata właścicielowi słusznego odszkodowania. Powinno ono pozostawać w rozsądnej relacji do wartości rynkowej przejętej nieruchomości. Wymóg ten wynika zarówno z Konstytucji Azerbejdżanu (art. 29 ust. 4), jak i orzecznictwa ETPC (zob. wyżej). Wypłata odpowiedniego odszkodowania jest niezbędna w celu zapewnienia proporcjonalności tak daleko idącej ingerencji w prawa właściciela, jak wywłaszczenie. W tym kontekście HFPC pragnie podkreślić, że w praktyce nieruchomości gruntowe i budynkowe w mieście Baku były przejmowane w latach 2009-2012 z naruszeniem zasady proporcjonalności, co wynikało z faktu ustalania odszkodowań należnych właścicielom w sposób arbitralny. Nieprawidłowości w ustaleniu wysokości odszkodowania wynikały przede wszystkim z wypłacania rekompensat w jednakowej, sztywnej stawce bez względu na okoliczności sprawy i bez odniesienia do realnej wartości rynkowej nieruchomości. Praktyka ta była powszechnie stosowana w Azerbejdżanie w toku realizacji inwestycji rewitalizacyjnych na obszarze centralnych terenów Baku. Problemu tego dotyczą przywoływane już w poprzedniej części niniejszej opinii skargi w sprawach Kamala Aliyev przeciwko Azerbejdżanowi oraz Huseynov przeciwko Azerbejdżanowi. 39 Zob. skargi wymienione w przyp. 31-33 oraz list otwarty Human Rights Watch do Prezydenta Aliyeva z 10 czerwca 2011 r. (http://www.hrw.org/news/2011/06/10/azerbaijan-open-letter-president-aliyev-regarding-houseexpropriation-and-demolition). 16 Poszanowanie prawa własności przez władze Republiki Azerbejdżanu w świetle art. 1 Protokołu Nr 1 do Europejskiej Konwencji Praw Człowieka W pierwszej z nich skarżącym był właściciel dwuosobowego mieszkania położonego w Baku. W 2010 r. przedstawiciele organu wykonawczego miasta Baku poinformowali go, że jego nieruchomość znajduje się na terenie przeznaczonym, z mocy decyzji miasta, pod budowę parku miejskiego, w związku z czym musi ona zostać wywłaszczona i wyburzona. Jednocześnie decyzja upoważniała R. K., osobę prywatną, do przeprowadzenia w imieniu miasta negocjacji i zawarcia umów w celu wypłaty odszkodowania za przejęte nieruchomości. Ustalono przy tym jednolitą stawkę rekompensaty w wysokości 1500 AZN/m2. Początkowo skarżący nie chciał przystać na takie warunki i odmawiał opuszczenia lokalu, niemniej niezrażone jego postawą władze i tak przystąpiły do rozbiórki i wyburzyły nieruchomość. W takich okolicznościach skarżący został de facto zmuszony do zawarcia umowy z R. K., który nabył od niego wyburzony już lokal po ustalonej wcześniej cenie. Skarżący próbował następnie unieważnić zawartą przez siebie umowę, jednak bezskutecznie. Stan faktyczny drugiej ze spraw prezentuje się stosunkowo podobnie. Także i w tym przypadku władze oferowały wywłaszczanym właścicielom, za pośrednictwem R. K., odszkodowanie ustalone w sztywnej stawce 1500 AZN/m2. Mimo argumentów skarżącego, że tak ustalone odszkodowanie dalece odbiega od realnej wartości rynkowej jego nieruchomości, sądy azerskie uznały, że stanowiło ono rozsądną i uczciwą rekompensatę. Zmuszony trudną sytuacją, skarżący zawarł z R. K. umowę na tak ustalonych, niekorzystnych dla siebie warunkach, która następnie została uznana za ważną przez sądy azerskie. Pragniemy stanowczo podkreślić, że w świetle standardów orzeczniczych ETPC nie jest dopuszczalne ustanowienie jednej, sztywnej stawki, według której ustalane jest odszkodowanie. Jak to już było wskazane, kwota odszkodowania za wywłaszczoną nieruchomość powinna co do zasady pozostawać w rozsądnej proporcji do wartości rynkowej nieruchomości. System ustalenia wysokości rekompensat powinien więc opierać się na ustaleniu realnej wartości rynkowej przejętej nieruchomości i unikać „sztywnych” regulacji, które stosuje się do wszystkich gruntów, niezależnie od okoliczności. Do tego rodzaju nieelastycznych regulacji Europejski Trybunał Praw Człowieka odniósł się w wyroku Katikaridis przeciwko Grecji. 40 Sprawa ta dotyczyła przyjętego w greckiej ustawie wywłaszczeniowej domniemania, iż wszystkie grunty przyległe do większych dróg odnoszą korzyści z ich ulepszenia i rozbudowy. Z tego względu odszkodowanie należne za grunty 40 Wyrok ETPC z 15 listopada 1996 r. w sprawie Katikaridis i inni p. Grecji, skarga nr 19385/92. 17 Poszanowanie prawa własności przez władze Republiki Azerbejdżanu w świetle art. 1 Protokołu Nr 1 do Europejskiej Konwencji Praw Człowieka wywłaszczone pod budowę drogi były z mocy ustawy pomniejszane o równowartość ceny rynkowej pasa nieruchomości o szerokości 15 metrów od strony drogi. Co istotne, domniemanie ustanowione w ustawie było niewzruszalne, odszkodowanie należne właścicielowi było więc redukowane zawsze, nawet wówczas, gdy tak jak w przypadku skarżących, budowa drogi wcale nie przyniosła żadnych korzyści danej nieruchomości, ani nie zwiększyła jej wartości rynkowej. ETPC uznał, że “system ten jest zbyt sztywny, gdyż nie bierze pod uwagę różnorodności stanów faktycznych, ignorując różnice wynikające z charakteru inwestycji i układu terenu.” W ocenie Trybunału system taki był więc “w sposób oczywisty pozbawiony jakichkolwiek racjonalnych podstaw”. 4.1.4 Brak efektywnych środków zaskarżenia Dostęp do efektywnych środków zaskarżenia w kontekście działań organów administracji ingerujących w prawo własności znajduje swoje umocowanie w art. 13 EKPC, w związku z art. 1 Protokołu Nr 1 do EKPC. W przypadku wywłaszczeń dokonywanych w Azerbejdżanie, o dostępie do efektywnych środków zaskarżenia nie mogło być mowy. Jak to już zostało przedstawione powyżej, podczas realizacji inwestycji rewitalizacyjnych centralne obszary Baku w latach 2009-2012, na porządku dziennym było niedoręczanie właścicielom decyzji o wywłaszczeniu, lecz informowanie ich o jej treści, na krótko przed przystąpieniem do wyburzania budynku, w drodze nieformalnych pism czy też nawet ustnie. Taka sytuacja uniemożliwiała skuteczne zaskarżenie aktu wywłaszczeniowego, w związku z czym właściciele musieli wytaczać miastu powództwa cywilne o wstrzymanie naruszeń prawa własności i przywrócenie nieruchomości do stanu poprzedniego. Niestety, samo wniesienie powództwa nie wstrzymywało rozbiórki domów i bardzo często zdarzało się, że zanim sąd zdążył rozpoznać sprawę, nieruchomość była już wyburzona. W takiej sytuacji, nie sposób uznać, by środki zaskarżenia, którymi dysponowali właściciele spełniały przewidziany w Konwencji wymóg „efektywności”. 4.1.5 Brak dostępu do niezależnych i niezawisłych sądów Gwarantem ochrony nie tylko prawa własności, lecz wszelkich praw człowieka, powinny być w demokratycznym państwie prawnym sądy. Bez dostępu do niezależnych i niezawisłych sądów, międzynarodowych wszelkie konwencjach gwarancje byłyby przewidziane tylko 18 iluzoryczne, w konstytucjach nie byłoby czy bowiem Poszanowanie prawa własności przez władze Republiki Azerbejdżanu w świetle art. 1 Protokołu Nr 1 do Europejskiej Konwencji Praw Człowieka mechanizmów, za pomocą których można byłoby je wyegzekwować. Niestety, w ocenie HFPC orzecznictwo sądów powszechnych i administracyjnych dotyczące działalności administracji Republiki Azerbejdżanu podejmowanej w zakresie rewitalizacji miasta Baku, oraz związanych z tymi procesami zajęć nieruchomości gruntowych i budynkowych, wskazuje na ignorowanie przez sądy przepisów prawnych w zakresie ochrony własności jako podstawy wyrokowania. Analiza skarg napływających do Europejskiego Trybunału Praw Człowieka wskazuje, że zarówno litera obowiązującego prawa, jak i jego cel (funkcja), nie są przesłankami rozstrzygnięć sądowych w postępowaniach prowadzonych ze skarg osób dotkniętych działaniami administracji Republiki Azerbejdżanu w ramach procesów rewitalizacji terenów w centrum miasta Baku. Tym samym przewidziana w prawie krajowym droga sądowa, do której mają dostęp osoby dotknięte postępowaniami administracyjnymi, nie spełnia podstawowego celu, dla którego została wprowadzona, jakim jest ochrona praw podmiotowych, w tym prawa własności. Przykładu nierzetelnego i stronniczego podejścia sądów azerskich do ochrony praw właścicieli dostarcza choćby przywoływana już tu sprawa Akhverdiyev przeciwko Azerbejdżanowi, w której ETPC wprost stwierdził, że sądy całkowicie zignorowały kwestię nielegalności przejęcia przez władze Baku nieruchomości skarżącego, mimo że zarzut naruszenia prawa stanowił sedno powództwa cywilnego, z jakim on wystąpił. Także we wspomnianych wcześniej sprawach Huseynov, Khalikova i Kamala Aliyeva sądy azerskie ignorowały argumenty skarżących, uznając m.in. że zawarte pod wpływem faktycznego przymusu umowy z R. K. dotyczące zbycia ich nieruchomości były zawarte w sposób zgodny z prawem i nie można ich w żaden sposób podważyć. Z kolei w skardze w sprawie Rahimova przeciwko Azerbejdżanowi,41 która wprawdzie nie dotyczy bezpośrednio inwestycji rewitalizacyjnych z lat 2009-2012, lecz wywłaszczenia pod rozbudowę drogi w Baku, sąd wadliwie ustalił wartość odszkodowania należnego skarżącemu. Nie ustalił bowiem obiektywnej wartości rynkowej gruntu, lecz ustalił rekompensatę w kwocie odpowiadającej średniej arytmetycznej wyceny nieruchomości dokonanej przez niezależnego biegłego i wyceny dokonanej przez ekspertów Ministerstwa Finansów. Ta druga opinia nie odnosiła się jednak wyłącznie do wartości nieruchomości, lecz 41 Skarga w sprawie Rahimova p. Azerbejdżanowi, zakomunikowana w dniu 19 stycznia 2015 r., nr 32780/12. 19 Poszanowanie prawa własności przez władze Republiki Azerbejdżanu w świetle art. 1 Protokołu Nr 1 do Europejskiej Konwencji Praw Człowieka „uwzględniała interesy fiskalne państwa”. Wiele wskazuje więc na to, że sąd ugiął się pod żądaniami władzy wykonawczej. Pragniemy podkreślić, że nawet w demokratycznych państwach prawa mogą się zdarzyć błędne wyroki, powodujące utrwalenie stanu naruszenia prawa własności. Błędów takich nie da się bowiem całkowicie uniknąć. Przywołane w niniejszej opinii sprawy wskazują jednak na to, że w przypadku inwestycji realizowanych w Baku problemem nie były jednostkowe błędne wyroki, lecz systemowe podejście sądów do ochrony praw właścicieli. W istocie, sądy zamiast stać na straży praw jednostki, zatwierdzały bezprawne działania władzy wykonawczej, odstępując od swej konstytucyjnej roli sprawowania wymiaru sprawiedliwości. 4.2 Kontynuowanie negatywnych praktyk wywłaszczeniowych w toku przygotowań związanych z organizacją Igrzysk Europejskich HFPC pragnie podkreślić, że omówione powyżej przypadki naruszeń prawa nie są ograniczone jedynie do okresu 2009-2012 i prowadzonych wówczas inwestycji związanych z rewitalizacją Baku, lecz wręcz przeciwnie – negatywne praktyki stosowane są także obecnie. Szczególnie istotne wydają się tu naruszenia prawa własności związane z przygotowaniami do organizacji Igrzysk Europejskich, które odbędą się w czerwcu 2015 r. w Baku. Raport organizacji Public Association for Assistance to Free Economy wskazuje, że w związku z budową nowego Stadionu Olimpijskiego w Baku, prawie 600 osób zostało pozbawionych swoich domów w zamian za niesprawiedliwie ustalone odszkodowanie. Podobne praktyki władze Baku stosowały przy realizacji inwestycji drogowych, czy też zmierzających do zwiększenia turystycznej atrakcyjności miasta. 42 Według Leyli Yunus realizacja wszystkich inwestycji związanych z przygotowaniami do Igrzysk Europejskich może wiązać się z nielegalnym wyburzeniem blisko 80 tys. domów.43 W ocenie HFPC już sam fakt organizacji imprez sportowych czy kulturalnych w kraju autorytarnym jest niedopuszczalny z uwagi na to, że mogą być one wykorzystane do legitymizacji reżimu. Tym bardziej niedopuszczalna jest sytuacja, w której na masową skalę dokonuje się wywłaszczeń z pogwałceniem podstawowych praw właścicieli 42 „Property Rights in Azerbaijan: Restrictions and Challenges”, Public Association for Assistance to Free Economy, 2014 (http://www.freeeconomy.az/site/assets/files/1308/property_rights_in_azerbaijan.pdf). 43 „Authoritarian countries are not for Olympic Games”, Azadliq z dnia 29 czerwca 2014 r. (http://www.azadliq.info/english/347-meqaleen/49633-authoritarian-countries-are-not-for-olympic-games.html). 20 Poszanowanie prawa własności przez władze Republiki Azerbejdżanu w świetle art. 1 Protokołu Nr 1 do Europejskiej Konwencji Praw Człowieka po to, by niedemokratyczne władze kraju mogły „zabłysnąć” przed międzynarodową publicznością. 4.3 Inne sprawy 4.3.1 Problemy związane z przesiedleniami osób z Górskiego Karabachu Szczególne problemy w zakresie ochrony własności nieruchomości w Republice Azerbejdżanu wynikają z przymusowego kwaterowania w prywatnych domach i mieszkaniach osób przesiedlonych z terenów Górskiego Karabachu w efekcie konfliktu armeńsko-azerskiego. Są one związane przede wszystkim z brakiem wyważenia przez ustawodawcę azerskiego interesów osób przesiedlonych i legalnych najemców mieszkań, w których osoby te zamieszkują. Przykładowo w sprawie Mirzayev przeciwko Azerbejdżanowi 44 ETPC rozpatrywał skargę mężczyzny, który otrzymał w 1994 r. „voucher mieszkaniowy” uprawniający do zamieszkania w lokalu należącym do państwa. Niestety, okazało się, że mieszkanie było już nielegalnie zajęte przez osoby przymusowo przesiedlone z Górskiego Karabachu. Skarżący próbował nakłonić nielegalnych lokatorów do opuszczenia mieszkania, jednak bez powodzenia. W konsekwencji, skarżący wszczął postępowanie w sprawie eksmisji, które zakończyło się wyrokiem nakazującym opróżnienie lokalu. Dotychczasowi lokatorzy odmówili jednak dobrowolnego podporządkowania się wyrokowi i ostatecznie nie został on wykonany. Organy azerskie odmawiały dokonania eksmisji z uwagi na to, że państwo nie dysponowało żadnym alternatywnym lokalem, który można byłoby przydzielić osobom zajmującym mieszkanie skarżącego. Było to spowodowane m.in. tym, że w samej tylko dzielnicy, w którym znajdował się sporny lokal, mieszkało 25 tys. osób przesiedlonych z Górskiego Karabachu. ETPC uznał, że brak wykonania prawomocnego wyroku sądu narusza art. 6 EKPC i art. 1 Protokołu Nr 1 do EKPC – skarżący dysponował bowiem roszczeniem o mieszkanie, którego nie mógł zrealizować. W późniejszej sprawie Gulmammadova przeciwko Azerbejdżanowi, 45 ETPC podkreślił, że w sprawach tego typu państwo ma pozytywny obowiązek zbalansowania ochrony praw majątkowych skarżącego i prawa do mieszkania osób przesiedlonych. Musi więc w odpowiedni sposób rozłożyć społeczny i finansowy ciężar. Ciężarem tym nie może 44 45 Wyrok ETPC z 3 grudnia 2009 r., skarga nr 50187/06. Wyrok ETPC z 22 kwietnia 2010 r., skarga nr 38798/07. 21 Poszanowanie prawa własności przez władze Republiki Azerbejdżanu w świetle art. 1 Protokołu Nr 1 do Europejskiej Konwencji Praw Człowieka być obciążana wyłącznie jakaś konkretna grupa społeczna czy jednostka, niezależnie od tego, jak ważne mogą być interesy innych grup czy całego społeczeństwa. Sytuacja, w której prawomocny wyrok eksmisyjny nie jest wykonywany przez kilka lat powoduje, że osoba dysponująca legalnym tytułem do lokalu jest obarczona właśnie tego rodzaju nadmiernym ciężarem. 4.3.2. Naruszanie prawa własności z przyczyn politycznych Jednym z najbardziej rażących przejawów łamania przez Azerbejdżan standardów demokratycznych jest prześladowanie przez władze działaczy organizacji pozarządowych, w szczególności specjalizujących się w ochronie praw człowieka. Szykany te przybierają formę nie tylko procesów politycznych i aresztów, ale także i motywowanych względami politycznymi naruszeń prawa własności. W tym kontekście warto przywołać zakomunikowaną na początku 2015 r. skargę Leyli i Arifa Yunus.46 Skarżący są małżeństwem i oboje działają w organizacji pozarządowej „Instytut na rzecz Pokoju i Demokracji”, specjalizującej się w ochronie praw człowieka i alternatywnym rozwiązywaniu konfliktów. Warto podkreślić, że państwo Yunus byli zaangażowani w pomoc osobom nielegalnie wywłaszczanym przez azerskie władze. W kwietniu 2014 r. zostali oni zatrzymani przez służby graniczne na lotnisku w Baku. Ich rzeczy osobiste zostały przeszukane, a oni sami byli przetrzymywani w jednym z pomieszczeń na lotnisku od ok. 22.30 do 3.40. Następnie, skarżący zostali przewiezieni przez policję do swojego mieszkania. W trakcie podróży policjanci odnosili się do państwa Yunus w sposób wulgarny i agresywny. Zatrzymanie było związane z postępowaniem karnym prowadzonym przeciwko skarżącym, którym zarzucono m.in. malwersacje finansowe i zdradę stanu. W ramach postępowania karnego, choć jeszcze przed formalnym postawieniem skarżącym zarzutów, dokonano również przeszukania mieszkania skarżących oraz biura ich Instytutu, a także zamrożono ich konto bankowe. To właśnie ta ostatnia kwestia jest najbardziej interesująca w świetle problematyki prawa własności. Skarżący zaskarżyli bowiem decyzję prokuratora o zamrożeniu konta, wskazując, że nie toczy się przeciwko nim żadne postępowanie karne, gdyż organy ścigania nie przedstawiły im oficjalnie zarzutów. Zażalenie nie przyniosło jednak zamierzonego rezultatu – sąd uznał bowiem, że prawo azerskie nie przewiduje żadnego środka zaskarżenia na postanowienie prokuratora o zamrożeniu konta 46 Skarga w sprawie Yunusova i Yunusov p. Azerbejdżanowi, zakomunikowana 5 stycznia 2015 r., nr 68817/14. 22 Poszanowanie prawa własności przez władze Republiki Azerbejdżanu w świetle art. 1 Protokołu Nr 1 do Europejskiej Konwencji Praw Człowieka bankowego. Co istotne, sąd rozpoznał zażalenie na posiedzeniu bez udziału skarżących i ich pełnomocnika, a także nie doręczył im treści swojego postanowienia. Oczywiście, w kontekście przedmiotowej sprawy naruszenie prawa własności ma charakter dużo mniejsze znaczenie od pozostałych potencjalnych naruszeń konwencji. W lipcu 2014 r. Leyla i Arif Yunus zostali bowiem tymczasowo aresztowani i przebywają w nim do dnia dzisiejszego. Niemniej, w ocenie HFPC warto podnosić także i kwestie związane z naruszeniami art. 1 Protokołu Nr 1, m.in. z tego względu, że podobną sankcję polegającą na zablokowaniu rachunku bankowego, władze zastosowały również wobec kilkunastu innych, niewygodnych politycznie, organizacji pozarządowych.47 Europejska Konwencja Praw Człowieka nie zabrania państwom dokonywania zatrzymań przedmiotów lub zajmowania rachunków bankowych na potrzeby postępowań karnych. Dopuszczalność stosowania tego rodzaju środków wynika wprost ustępu drugiego art. 1 Protokołu Nr 1, które stanowi o prawach państwa „(…) do stosowania takich ustaw, jakie uzna za konieczne do uregulowania sposobu korzystania z własności zgodnie z interesem powszechnym lub w celu zabezpieczenia uiszczania podatków bądź innych należności lub kar pieniężnych”. Jednakże, ingerencja w prawo własności dokonana w celu zabezpieczenia toku postępowania karnego podlega podobnym ograniczeniom, co inne formy ograniczeń prawa własności – przede wszystkim musi znajdywać podstawę w prawie krajowym, służyć uzasadnionym celom publicznym oraz być zgodna z zasadą proporcjonalności. W kontekście sprawy państwa Yunus warto podkreślić, że zgodnie z orzecznictwem ETPC „mimo że ustęp drugi art. 1 Protokołu Nr 1 do EKPC nie formułuje wprost żadnych wymogów proceduralnych, Trybunał musi rozważyć, czy postępowanie jako całość dawało skarżącemu rozsądną możliwość przedstawienia swojej sprawy właściwym organom w celu umożliwienia im dokonania sprawiedliwego wyważenia spornych interesów” (Paulet przeciwko Zjednoczonemu Królestwu). ETPC rozpatrywał kwestię zamrożenia rachunku bankowego w celu zabezpieczenia prawidłowego toku postępowania karnego m.in. w sprawie Benet Praha przeciwko Republice 47 Zob. np. „Unprecedented repression in Azerbaijan: key civil society leaders imprisoned”, Human Right House Foundation, 29 sierpnia 2014 r. (http://humanrightshouse.org/Articles/20335.html); „More seven NGO bank accounts frozen”, Azerska Agencja Prasowa (APA), 5 sierpnia 2014 r. (http://en.apa.az/ xeber_more_seven_ngo_bank_accounts_frozen_214809.html). 23 Poszanowanie prawa własności przez władze Republiki Azerbejdżanu w świetle art. 1 Protokołu Nr 1 do Europejskiej Konwencji Praw Człowieka Czeskiej. 48 W wyroku tym uznał, że choć tego typu środek stanowi ingerencję w prawo własności skarżącej spółki, to jednak biorąc pod uwagę całokształt okoliczności sprawy, nie doszło do naruszenia art. 1 Protokołu Nr 1. Trybunał zwrócił uwagę na szereg istotnych kwestii, m.in. dokonanie zablokowania rachunku zgodnie z obowiązującymi przepisami, istnienie celu publicznego uzasadniającego ingerencję w prawo własności (ETPC wziął pod uwagę m.in. skomplikowanie stanu faktycznego będącego przedmiotem postępowania karnego oraz wagę zarzutów stawianych oskarżonym, co uzasadniało długi okres stosowania środka), jak również dostęp skarżących do środków zaskarżenia. Stosując kryteria, którymi posłużył się ETPC w przytoczonej powyżej sprawie, należy stwierdzić, że zablokowanie konta bankowego skarżących stanowi naruszenie art. 1 Protokołu Nr 1. Świadczy o tym przede wszystkim fakt pozbawienia skarżących jakichkolwiek środków prawnych, za pomocą których mogliby dochodzić kontroli legalności zamrożenia ich ranku bankowego. Nie mieli oni dostępu nie tylko do bezstronnego i niezawisłego sądu, ale nawet np. prawa do złożenia zażalenia do prokuratora wyższego stopniem. Takie ograniczenie może stanowić naruszenie art. 1 Protokołu Nr 1 w związku z art. 13 Konwencji, jak również art. 6 Konwencji. Ponadto, oceniając proporcjonalność i legalność działań azerskich organów ścigania należy wziąć pod uwagę, że istnieje bardzo wysokie ryzyko, że zamrożenie konta skarżących miało podłoże polityczne i było nakierowane na stłumienie krytyki władz przez środowiska pozarządowe. Taki cel z pewnością nie może zostać uznany za ważny interes publiczny uzasadniający ingerencję w prawo własności. 5. Podsumowanie W ocenie HFPC najważniejszy problem z zakresu ochrony prawa własności w Azerbejdżanie stanowiły w ostatnich latach wywłaszczenia dokonywane na potrzeby realizacji różnego rodzaju inwestycji w Baku. Były one prowadzone bez odpowiedniej podstawy prawnej, przy wykorzystaniu przemocy wobec właścicieli oraz z pogwałceniem ich prawa do słusznego odszkodowania oraz do efektywnych środków zaskarżenia. Inne znaczące naruszenia prawa własności związane były z kwaterowaniem osób przesiedlonych z terenu Górskiego Karabachu w lokalach prywatnych oraz z zamrażaniem rachunków bankowych organizacji pozarządowych. 48 Wyrok ETPC z 24 lutego 2011 r. w sprawie Benet Praha, Spol. S R.O. p. Republice Czeskiej, skargi nr 33908/04, 7937/05, 25249/05, 29402/05 i 33571/06) 24 Poszanowanie prawa własności przez władze Republiki Azerbejdżanu w świetle art. 1 Protokołu Nr 1 do Europejskiej Konwencji Praw Człowieka Do wielu z tych naruszeń nie doszłoby, gdyby rząd Azerbejdżanu przestrzegał podstawowych standardów demokratycznego państwa prawa. Pogwałcenie praw właścicieli w toku wywłaszczeń związanych z rewitalizacją Baku wynikało bowiem przede wszystkim z arbitralnych działań azerskich organów administracji, które nie starały się wyważyć interesu publicznego i interesów prywatnych. Właścicieli nieruchomości traktowani byli jak przeszkody, które należy usunąć po to, by móc realizować zamierzone działania. Standardy państwa prawnego wymagają również prowadzenia racjonalnej polityki planowania i zagospodarowania, opartej na idei partycypacji społeczeństwa i uwzględniającej prawa właścicieli nieruchomości, czego również w Azerbejdżanie brakuje. Naruszenia związane z zamrażaniem kont bankowych organizacji pozarządowych są natomiast ewidentnie spowodowane celową polityką rządu azerskiego polegającą na represjonowaniu środowisk krytycznych wobec niego i domagających się demokratyzacji Azerbejdżanu. W związku z powyższym, dużą rolę w zapewnieniu odpowiedniego poziomu ochrony prawa własności w Azerbejdżanie ma do odegrania społeczność międzynarodowa. Należy naciskać na władze Azerbejdżanu, aby zaniechały one praktyk niezgodnych ze zasadami współczesnych demokracji oraz wyrzekły się w swoich działaniach wszelkiej arbitralności. REKOMENDACJE: Społeczność międzynarodowa powinna stanowczo protestować przeciwko przypadkom naruszeń praw człowieka w Azerbejdżanie wynikających z arbitralnych działań obecnych władz. Wywieranie presji na rząd Azerbejdżanu, w celu nakłonienia go do przywrócenia standardów demokratycznych w tym kraju powinno stać się ważnym elementem polityki zagranicznej państw europejskich. Zbliżające się Igrzyska Europejskie 2015 r. stanowią doskonała okazję do wywierania międzynarodowej presji. W odniesieniu do spraw wywłaszczeniowych związanych z realizacją inwestycji rewitalizacyjnych w Baku należy monitorować kolejne wyroki ETPC oraz sposób ich wykonania przez rząd Azerbejdżanu. Dużą rolę do odegrania mają tu krajowe i międzynarodowe organizacje pozarządowe specjalizujące się w ochronie praw człowieka. W celu niedopuszczenia do powstawania podobnych naruszeń prawa własności w przyszłości, władze Azerbejdżanu powinny wprowadzić instrumenty ustawowe umożliwiające prowadzenie racjonalnej polityki planowania i zagospodarowania przestrzennego, uwzględniającej interesy właścicieli prywatnych oraz zasady demokratycznego dyskursu. 25 Poszanowanie prawa własności przez władze Republiki Azerbejdżanu w świetle art. 1 Protokołu Nr 1 do Europejskiej Konwencji Praw Człowieka W kontekście zbliżających się imprez sportowych w Baku (Igrzyska Europejskie w 2015 r. oraz wyścig Grand Prix Formuły 1 w 2016 r.) należy przypominać na arenie międzynarodowej, że zostały zorganizowane kosztem praw tysięcy właścicieli pozbawionych swoich domów bez należytego odszkodowania przy pogwałceniu Karty Olimpijskiej. Europejski Komitet Olimpijski, jak również europejscy politycy, którzy odwiedzą Baku w związku z Igrzyskami powinni podnosić problemy związane z wywłaszczeniami przy okazji spotkań z władzami Azerbejdżanu. Rada Europy, w szczególności Komitet Ministrów powinien przyjąć rezolucję dotyczącą braku poszanowania prawa własności przez Azerbejdżan oraz nakazać natychmiastowe zaprzestanie nielegalnego wyburzania budynków. Organizacja Narodów Zjednoczonych powinna zwrócić się do władz Azerbejdżanu o zaproszenie Specjalnego Sprawozdawcy ds. odpowiednich warunków mieszkaniowych oraz o jak najszybsze wdrożenie rekomendacji z maja 2012 r. Komitetu Praw Ekonomicznych, Socjalnych i Kulturalnych w odniesieniu do art. 11 Konwencji. Unia Europejska powinna włączyć kwestie związane z prawem własności do bilateralnego dialogu prowadzonego z Azerbejdżanem i podkreślać problemy związane z wywłaszczeniami w ramach prac Partnerstwa Wschodniego. Poszanowanie prawa własności przez Azerbejdżan powinno być warunkiem dalszej współpracy pomiędzy UE i Azerbejdżanem. W stosunku do naruszeń prawa własności związanych z blokowaniem rachunków bankowych organizacji pozarządowych, należy nie tylko monitorować orzecznictwo ETPC i nadzorować jego wykonanie, ale i naciskać na rząd Azerbejdżanu, by zaniechał tych motywowanych politycznie praktyk i umożliwił swobodny rozwój społeczeństwa obywatelskiego w kraju. 26 Poszanowanie prawa własności przez władze Republiki Azerbejdżanu w świetle art. 1 Protokołu Nr 1 do Europejskiej Konwencji Praw Człowieka Autorzy: dr Igor Zachariasz - Instytut Badań i Ekspertyz Samorządowych Uczelnia im. Łazarskiego Marcin Szwed - prawnik w Helsińskiej Fundacji Praw Człowieka Konsultacji naukowej przy powstaniu opinii udzielił dr Adam Bodnar, Wiceprezes Helsińskiej Fundacji Praw Człowieka. Helsińska Fundacja Praw Człowieka ul. Zgoda 11 00-018 Warszawa hfhr.pl @ facebook.com/HFPCz @ twitter.com/hfhrpl 27
