Świadomość

Podstawowe problemy
kognitywistyki: Świadomość
Świadomość: odmiany, poziomy występowania,
dziedziny determinant, sposoby dostępu i
metody jej badania
Wykład czwarty
Andrzej Klawiter
http://www.amu.edu.pl/~klawiter
[email protected]
Zasadnicze linie sporów między
badaczami świadomości
• Badacze świadomości do tej pory nie uzgodnili jakiego
rodzaju wiedza tworzy zrąb nauki o świadomości
• W ich rozważaniach często miesza się kwestie o
zupełnie różnych charakterze. Aby uniknąć takich
konfuzji należy odróżnić zagadnienia dotyczące:
– Poziomu, na jakim zachodzą zjawiska świadome
– Dziedziny, do której należą czynniki (determinanty)
wpływające na zjawiska świadome
– Sposobu dostępu do zjawisk świadomych
– Podstawowych rodzajów i odmian świadomości
– Rodzaju wiedzy i metod niezbędnych do badania
świadomości
Poziomy występowania zjawisk
świadomych
Świadomość traktowana jest jako przysługująca
– jednostkowemu stanowi umysłu (świadomość
stanu – state consc.)
– indywiduum (świadomość żywej istoty, osobnika –
creature consc.)
– niekiedy mówi się też o świadomości
ponadjednostkowej (świadomość społeczna –
social consc.)
Świadomość jednostkowa
Tak rozumiana świadomość charakteryzować ma:
– właściwy jednostce sposób funkcjonowania (creature
consciousness)
• „jak to jest być” - Thomas Nagel
• specyficzną cechę jej działań
• zdolność do wytwarzania określonych obiektów (np.
komunikatów językowych, bystrych przedmiotów)
• bycie przytomnym
– cechy jej stanów umysłu (state consciousness)
• jak to jest mieć doznanie (czerwieni, słodyczy, głośności, itp.)
(za: Rosenthal, D. 1986. “Two concepts of consciousness.”
Philosophical Studies, 49: 329–59; por. także hasło w SEP
http://plato.stanford.edu/entries/consciousness/)
Świadomość ponadjednostkowa (1)
Świadomość społeczna rozumiana holistycznie
– nie jest sumą ani iloczynem (w sensie mnogościowym)
świadomości jednostkowych lecz przysługuje grupie
jako całości
– tak rozumiana świadomość społeczna manifestuje się
w kulturze oraz jej składnikach: języku, sztuce, nauce,
religii itp.
– nabycie świadomości przez jednostkę polega na
wytworzeniu/uaktywnieniu zdolności do korzystania
ze świadomości społecznej; nabywanie świadomości
przypomina nabywanie języka
Świadomość ponadjednostkowa (2)
Świadomość społeczna rozumiana adaptacyjnie
• Jest efektem działania mechanizmu adaptacyjnego
(darwinowskiego). Polega to na upowszechnieniu się
w danej grupie pewnych składników świadomości
jednostkowej. Dominujące (na skutek
upowszechnienia) składniki świadomości
jednostkowej (por. np. koncepcja memów Dawkinsa)
tworzą świadomość społeczną.
• Upowszechnione formy świadomości utrzymują się
tak długo jak długo jest to korzystne dla przetrwania
grupy
Świadomość ponadjednostkowa a
używanie języka (1)
• Zauważmy, że funkcjonowanie świadomości
społecznej rozumianej jako upowszechniona
świadomość indywidualna ma wiele wspólnego ze
sposobem funkcjonowania języka. On także jest
tworem ponadjednostkowym, jednak używany jest
przez jednostki.
• Z faktu, że to jednostka posługuje się językiem nie
wyciągamy wniosku, że ma on naturę jednostkową.
• Natomiast przyjmujemy, że skoro to jednostka jest
świadoma, to świadomość ma naturę jednostkową.
Świadomość ponadjednostkowa a
używanie języka (2)
• Związki świadomości z językiem nie są przypadkowe
• Oryginalną koncepcję, według której świadomość jest
pochodna względem języka i pojawiła się dopiero
około 3000 lat temu sformułował Julian Jaynes (The
Origin of Consciousness in the Breakdown of the
Bicameral Mind [Pochodzenie świadomości w obliczu
upadku dwuizbowego umysłu], Boston:Houghton,
1977).
• Propozycja Jaynesa to jedna z najoryginalniejszych i
najbardziej kontrowersyjnych koncepcji świadomości.
Wrócę do niej w jednym z następnych wykładów.
Determinanty świadomych zjawisk (1)
• Od poziomów – jednostkowego lub społecznego na których występuje świadomość odróżnić
należy czynniki, decydujące (determinanty) o
tym, jaką postać przybierają zjawiska świadome.
• Czynniki te mogą występować na tym samym
poziomie co świadomość (jednostkowym albo
społecznym), ale mogą też występować na
poziomach niższych (układu nerwowego, mózgu,
neuronu, neuroprzekaźników, itp.) Taki poziom
nazwiemy dziedziną determinant świadomych
zjawisk
Determinanty świadomych zjawisk (2)
• Stosunkowo często popełniany błąd polega na
utożsamieniu dziedziny, z której pochodzą czynniki
wpływające na świadome zjawiska z poziomem
występowania i/lub sposobem dostępu do
świadomości. Tymczasem czynniki wpływające
(determinanty) na świadomość same nie muszą być - i
zwykle nie są – świadome
• Dlatego błędem jest utrzymywanie, że jeśli świadomość
zależy od procesów neuronalnych, to znaczy, iż
występuje ona w mózgu. Mózg nie jest świadomy, co
najwyżej, znaleźć w nim można determinanty
świadomości
Determinanty świadomych zjawisk (3)
• Wyjaśnianie świadomych zjawisk to poszukiwanie ich
determinant. Natomiast ich opis to charakterystyka
tego, co dzieje się na określonym poziomie
występowania.
• Przykład: tzw. luka w wyjaśnianiu (Levine, J. 1983.
“Materialism and qualia: the explanatory gap”. Pacific
Philosophical Quarterly, 64: 354–361).
• Zwolennicy takiego ujęcia sądzą, że determinanty
zjawisk świadomych powinny występować na tym
samym poziomie co same te zjawiska.
Spory o dziedziny determinant
świadomych zjawisk
• Do tej pory nie ma zgody co do następujących
kwestii:
– w jakich dziedzinach fizycznych zjawisk należy
szukać czynników determinujących zjawiska
świadome
– czy czynniki (determinanty) te należą do jednej,
czy do wielu dziedzin
– czy determinanty te tworzą hierarchię (główne i
uboczne), czy nie
Wskazywane przez badaczy dziedziny
determinowania zjawisk świadomych
• Dziedzina zjawisk kwantowych (reprezentanci:
Penrose, Hameroff); obszerne objaśnienia na
stronie Stuarta Hameroffa w jego prezentacjach
http://www.quantumconsciousness.org
• Dziedzina zjawisk biochemicznych (Susan
Greenfield – neurotransmitery)
• Dziedzina indywidualnych neuronów – wczesne
prace Francisa Cricka i Christofa Kocha
• Dziedzina zespołów (koalicji) neuronów –
późniejsze prace Cricka i Kocha
Dziedziny determinowania zjawisk
świadomych cd.
• Dziedzina systemów w mózgu – Gerald
Edelman, Gulio Tononi
• Cały mózg – Bernard Baars
• Cały organizm – koncepcje świadomości
ucieleśnionej (por. przegląd w artykule: Jesse
Prinz, Is Consciousness Embodied? w:
Robbins P., Aydede M., The Cambridge
Handbook of Situated Cognition, 2009)
Dziedziny determinant
świadomych zjawisk cd.
• Dziedzina grup (interakcji) społecznych –
koncepcja makiawelicznej inteligencji
Nicholasa Humphreya
• Dziedzina tworów kulturowych –
świadomościotwórcza rola języka
Sposoby dostępu do świadomości
• Od dziedzin determinant i poziomów
występowania świadomości odróżnić należy
sposób, w jaki jest ona przeżywana (odpowiada
to angielskiemu terminowi experience), czyli to, w
jaki sposób jest ona dostępna podmiotowi. Jest to
zatem pytanie o to, czy i w jaki sposób dostępne
są zjawiska świadome
• Dwa sposoby dostępu do świadomości:
– Subiektywny
– Intersubiektywny
Subiektywność świadomości
• Należy odróżnić subiektywność świadomości od
subiektywnego do niej dostępu.
• Subiektywność świadomości to jedna z dwóch
podstawowych jej cech (obok intencjonalności).
Przypomnijmy, że polega to na tym, iż
świadome przeżycie jest zawsze przeżyciem
jakiegoś podmiotu, innymi słowy, świadomość
jest zawsze czyjaś
Subiektywny dostęp do
świadomości (1)
• Subiektywny dostęp do świadomości to specjalny sposób
ujmowania treści świadomości. Polegać to ma na
pierwszoosobowym przeżywaniu tych treści. Są one dostępne
tylko temu podmiotowi, który je przeżywa. Tylko podmiot
świadomego przeżycia jest zdolny do sformułowania
prawdziwego raportu o tym, co przezywa.
• Pozostali rozpoznają, że ktoś jest świadomy, czyli ma przeżycia,
tylko poprzez intersubiektywnie dostępne wskaźniki
manifestujące się w zachowaniach cielesnych albo językowych
(gesty, grymasy twarzy, komunikaty językowe, itp.). Będąc
pozbawionymi subiektywnego dostępu do cudzych przeżyć
mogą jedynie formułować hipotezy na ten temat.
Subiektywny dostęp do
świadomości (2)
• Kluczowe w koncepcjach subiektywnego
dostępu jest to, co rozumie się przez
pierwszoosobowość dostępu. Niestety, nie
objaśnia się tego, bo zakłada się, że każdy kto
ma świadome przeżycia nie ma kłopotu ze
zrozumieniem na czym dostęp ten polega.
Subiektywny dostęp do
świadomości (3)
• Zwolennicy idei subiektywnego dostępu (np. Chalmers)
twierdzą, że nie da się zakwestionować świadectw,
jakimi są dane pierwszoosobowe.
• Problem: jak – uznając subiektywny dostęp do
świadomości – objaśnić ludzką zdolność do
rozpoznawania cudzego przeżycia? Jedni twierdzą, że
wymaga to wytworzenia we własnym umyśle
odpowiednika cudzego przeżycia (koncepcja symulacji),
drudzy, że tylko własne przeżycia mogą być dane
subiektywnie, natomiast cudze jedynie pośrednio,
poprzez ich opis lub wyjaśnienie (koncepcja teorii
umysłu)
Subiektywny dostęp do
świadomości (4)
• Czy możemy jednak rozpoznać, że druga osoba jest
świadoma (albo nieświadoma?)
• Kiedy mówimy o kimś, że jest pogrążony w myślach,
to przecież odnosimy się do tego, że jest w pewnym
stanie (stanach?) świadomości
• Czy można ustalić, jakie to cielesne wskaźniki służą
nam do orzekania o drugiej osobie, że jest
świadoma?
Mindreading a consciousness
reading
• Skoro potrafimy rozpoznawać stany innych umysłów
(mindreading - mentalizacja), to czy potrafimy
rozpoznawać cudze stany świadome (consciousness
reading)?
• Na czym miałaby polegać zdolność do czytania cudzej
świadomości?
• Czy dałoby się mówić o consciousness blindness
(przez analogię do mindblindness)?
• Czy taka ślepota na cudzą świadomość ma jakieś
behawioralne przejawy?
Intersubiektywny dostęp do
świadomości (1)
Zwolennicy tego podejścia przyjmują, że dostęp do
świadomości nie różni się zasadniczo od dostępu
do innych zjawisk. Znaczy to, że nie ma odrębnego,
pierwszoosobowego, a przez to uprzywilejowanego, dostępu do świadomych przeżyć. Nasze
przekonanie o jego istnieniu jest jedynie „iluzją
umysłu”. Nawet gdyby iluzja ta była korzystna dla
przetrwania organizmu lub pełniła jakąś inną
ważną funkcję, to jednak pozostałaby iluzją.
Intersubiektywny dostęp do
świadomości (2)
W tym ujęciu, postuluje się, że poprawna
identyfikacja stanów świadomych jest trudniejsza
niż identyfikacja np. stanu ciała, ale nie jest
niemożliwa. Ze świadomością jest jak z
szacowaniem zamożności. Łatwiej jest mi
oszacować moją własną zamożność niż cudzą
(zwykle – choć nie zawsze – znam wartość tego, co
posiadam), nie znaczy to jednak, że nie mogę –
mając dostęp do odpowiednich wskaźników –
trafnie oszacować zamożności drugiej osoby.
Odmiany świadomości
• W zależności od przyjętego kryterium wyróżnić można
różne typologie świadomości. Tu ograniczę się do
przytoczenia propozycji, którą przedstawię w jednym z
następnych wykładów
• Świadomość występuje w (przynajmniej) następujących
odmianach:
– fenomenalnej
– percepcyjnej
– pojęciowej
• Być może są też i inne rodzaje świadomości (np.
świadomość propozycjonalna), ale te wskazane wyżej
są chyba podstawowe
Podejścia do badania świadomości
• Podejścia do badania świadomości podzielić
można najogólniej na naukowe i filozoficzne
Filozoficzne podejścia do badania
świadomości
• Antyscjentyzm
misterianizm i neomisterianizm – świadomość nie
poddaje się badaniu ani naukowemu ani
filozoficznemu (Collin McGinn)
• Transscjentyzm
fenomenologizm - świadomość nie poddaje się
jakiemukolwiek (aktualnemu lub przyszłemu) badaniu
naukowemu, lecz można prowadzić badania
postępując równie rygorystycznie jak to robi się w
nauce. Wymaga to wypracowania nowych metod
badawczych i stworzenia całkowicie nowej, niezależnej
od dotychczasowych, nauki (Edmund Husserl)
Filozoficzne podejścia do badania
świadomości
• Scjentyzm
– Standardowy (naturalistyczny) – świadomość należy
znaturalizować, tzn. znaleźć przekład filozoficznych
intuicji na temat świadomości na język (lub języki)
nauk przyrodniczych
– Niestandardowy (transnaturalistyczny) – świadomość
można badać naukowo lecz wymaga to stworzenia
nowej nauki i powiązania jej z wiedzą i narzędziami
dotychczasowych nauk (Chalmers, „How can we
construct a science of consciousness”, 2004)
Podstawowe naukowe podejścia do
świadomości
•
•
•
•
•
•
•
Obliczeniowe (sztuczna inteligencja)
Kognitywistyczne
Neuronaukowe
Psychologiczne
Ewolucjonistyczne
Antropologiczne
Socjologiczne