docPobierz treść raportu
download 
Reklamacja Transkrypt
Pobierz treść raportu
Diagnoza stanu i uwarunkowań obszarów wiejskich Pomorza Środkowego – Przedsiębiorczość na wsi SPIS TREŚCI 1. ZAŁOŻENIA PROJEKTU „LEPSZA WIEŚ” ……………………………… 2. CHARAKTERYSTYKA OBSZARU OBJĘTEGO PROJEKTEM „LEPSZA WIEŚ” ………………………………………………………………….. 3. 3 3 CELE DIAGNOZY STANU SEKTORA PRZEDSIĘBIORSTW MA OBSZARZE REALIZACJI PROJEKTU ……………………………………………….. 6 4. POJĘCIE PRZEDSIĘBIORCZOŚCI ………………………………………. 8 5. STRUKTURA FUNKCJONALNO-PRZESTRZENNA BADANEGO OBSZARU .. 9 6. MODELE ROZWOJU OBSZARÓW WIEJSKICH....................................... 11 7. POZIOM ZRÓŻNICOWANIA POTENCJAŁU SPOŁECZNOGOSPODARCZEGO …………………………………………………… 8. MIERNIKI PRZEDSIĘBIORCZOŚCI NA OBSZARZE 33 OBJĘTYM PROJEKTEM …………………………………………………………… 40 PODUMOWANIE....................................................................................... 61 BIBLIOGRAFIA ………………………………………………………………... 62 9. Projekt „Lepsza wieś” realizowany w ramach „Pilotażowego Programu Leader +”, Nr umowy L/01/159/2005 2 Diagnoza stanu i uwarunkowań obszarów wiejskich Pomorza Środkowego – Przedsiębiorczość na wsi 1. ZAŁOŻENIA PROJEKTU „LEPSZA WIEŚ” Projekt przygotowany w ramach programu Leader+ ma na celu aktywizację biednych rejonów wsi Pomorza Środkowego dotkniętych strukturalnym bezrobociem w celu uruchomienia potencjału ludzkiego do wspólnego wypracowania podstaw Zintegrowanej Strategii Rozwoju Obszarów Wiejskich i przeprowadzenia zmian prorozwojowych. Misję, którą projekt zamierza realizować odnosi się do poprawy jakości życia szczególnie mieszkańców wsi popegeerowskich, a cel w ramach schematu I stanowi przygotowanie społeczności wiejskich do podstaw wdrażania Zrównoważonego Rozwoju Obszarów Wiejskich. Planuje się osiągnięcie tego celu poprzez urzeczywistnienie celów szczegółowych stanowiących przygotowanie ZSROW w zakresie regionalnym oraz lokalnym, stworzenie podstaw funkcjonowania Lokalnej Grupy Działania, mobilizację mieszkańców oraz promocję obszarów wiejskich Pomorza Środkowego. Poniższa analiza stanowi część Diagnozy stanu i uwarunkowań obszarów wiejskich Pomorza Środkowego, która stanowić będzie podstawę opracowania Zintegrowanej Strategii Rozwoju Obszarów Wiejskich. 2. CHARAKTERYSTYKA OBSZARU OBJĘTEGO PROJEKTEM „LEPSZA WIEŚ” Region Pomorza Środkowego, którego dotyczy realizacja projektu Lepsza Wieś stanowi północno - wschodnią część województwa zachodniopomorskiego i odnosi się do dziesięciu gmin sąsiadujących z miastem Koszalin. Jednostki tworzą spójny obszar, połączony granicami administracyjnymi poszczególnych gmin (rysunek 1). Położenie subregionu Pobrzeża Koszalińskiego charakteryzuje się bogactwem przyrodniczym, co pozwala na wyodrębnienie nizin nadmorskich oraz pojeziernych. Krajobraz gmin objętych realizacją projektu został ukształtowany przez ostatnie zlodowacenie, w wyniku którego ich teren jest miejscami równinny, pofalowany, pagórkowaty, a czasami urozmaicony dolinami rzek. Panujący klimat cechuje się dużą zmiennością frontów atmosferycznych, które są efektem naprzemiennego oddziaływania morskich i kontynentalnych mas powietrza. Skrajnie niekorzystne i długotrwałe dominacje jednego z nich w okresie wegetacji dają w rolnictwie nadmiernie mokre lub posuszne lata, co powoduje zmienność poziomu osiąganych plonów. Jednocześnie gospodarka rolna i Projekt „Lepsza wieś” realizowany w ramach „Pilotażowego Programu Leader +”, Nr umowy L/01/159/2005 3 Diagnoza stanu i uwarunkowań obszarów wiejskich Pomorza Środkowego – Przedsiębiorczość na wsi leśna jest głównym źródłem utrzymania większości mieszańców Pomorza Środkowego. Nie ma i nie było w tym regionie przemysłu, który stanowiłby ośrodek rozwoju. Jakość gleb jest bardzo zróżnicowana od najsłabszych gleb V, VI –tej klasy występujących w centrum, do lepszych, głównie klasy III na południu regionu. Również niewielka odległość od morza, jak i położenie na szlaku kupieckim z Berlina do Królewca nie wpływa wymiernie na rozwój regionu, którego położenie stanowi swoisty potencjał. Rysunek 1. Obszar objęty projektem „Lepsza Wieś” Pomorze Środkowe charakteryzuje się dużym zróżnicowaniem pod względem kulturowym, co wynika z masowych przemieszczeń związanych z repatriacją ludności niemieckiej oraz napływem osadników z różnych części kraju w tym ludności ukraińskiej przesiedlonej w ramach akcji "Wisła". Stworzyło to sytuację, w której następowało przenoszenie lokalnych tradycji, czego dowodem jest mozaika kulturowa, charakteryzująca się brakiem korzeni historycznych obecnych mieszkańców wiążących ich z miejscem, w którym żyją oraz dużą akceptacją występującej różnorodności. W tej chwili po upływie 60 lat osadnictwa w regionie Pomorza Środkowego nadal brak jest indywidualnych, lokalnych tradycji oraz obyczajów. Wyjątek stanowić może kultura jamneńska, która widoczna jest dzięki zaledwie kilkunastu osobom. Ludność napływowa stara się kultywować obrzędy i tradycje regionów, z których pochodzi (o czym świadczyć może różnorodność zespołów folklorystycznych istniejących na tym obszarze). Pomimo tego, że jest to teren typowo rolniczy nie funkcjonuje tu takie określenie jak „ojcowizna”, które świadczyłoby o kultywowaniu tradycji rolniczej Projekt „Lepsza wieś” realizowany w ramach „Pilotażowego Programu Leader +”, Nr umowy L/01/159/2005 4 Diagnoza stanu i uwarunkowań obszarów wiejskich Pomorza Środkowego – Przedsiębiorczość na wsi wśród gospodarzy. Ale to co spaja te elementy, to próba łączenia aktywności organizacji i osób reprezentujących różne obyczaje kulturowe. Stereotypy odnoszące się do mieszkańców różnych regionów, które funkcjonowały wśród ludności napływowej są powoli zacierane. Wynika to z faktu, iż mieszkańcy różnych regionów Polski stali się tutaj „sąsiadami zza miedzy”. Tradycja rolnicza widoczna m.in. w obchodach święta plonów stanowi swoisty koloryt i wizytówkę ludności obszarów wiejskich Pomorza Środkowego odzwierciedlająca różnorodność pochodzenia. Kolejnym wyróżnikiem tego regionu są byłe państwowe gospodarstwa rolne i efekty ich funkcjonowania, które odnoszą się nie tylko do obecnych warunków ekonomicznych regionu, ale głównie do istniejącej sytuacji społecznej. W okresie funkcjonowania rolnictwa społecznego wszelkie formy aktywności były przygotowywane odgórnie i podawane bez rozgraniczenia na poszczególne regiony, co pogłębiało poczucie braku więzi z miejscem zamieszkania. Strukturę społeczną tworzą grupy w większości posiadające wykształcenie średnie zawodowe pasywnie nastawione do nowej sytuacji, natomiast osoby aktywne z dużym potencjałem intelektualnym szukają szans poza regionem. Słabością jest mentalność społeczna życia „na dziś”, żeby tylko jakoś przetrwać, najlepiej na „garnuszku” państwa, która wynika z krótkowzroczności i jest wynikiem i usprawiedliwieniem apatii społecznej. Po reformie administracyjnej koszalińskie utraciło status województwa i coraz bardziej zauważalny jest proces marginalizacji regionu. Gminy uczestniczące w projekcie są zwarte terytorialnie, gdyż stanowiły w przeszłości otoczenie miasta wojewódzkiego a w okresie przed transformacją ustrojową ich rozwój był w miarę jednolity z uwagi na funkcjonujące Państwowe Gospodarstwa Rolne i spory rynek jakim był Koszalin ze stosunkowo dobrze rozwiniętym przemysłem przetwórczym oraz elektromaszynowym. Zmiana ustrojowa dotknęła zarówno koszaliński rynek pracy a co za tym idzie rynek zbytu dla towarów dostarczanych przez gminy wiejskie jak i same gminy z przeważającą państwową gospodarką rolną. Obecnie zapotrzebowanie na produkty rolne jest stosunkowo niewielkie pomimo, że bezrobocie w samym Koszalinie choć jeszcze stosunkowo duże, to i tak jest nieporównywalne z często strukturalnym bezrobociem w gminach wiejskich. Sytuacja ta wymaga zmiany w sposobie myślenia o rozwiązywaniu problemów obszarów wiejskich. Muszą one przestać pełnić rolę wyłącznie zaplecza żywnościowego dla Koszalina czy też turystycznego Mielna, ale muszą dążyć do zwiększenia swojej atrakcyjności poprzez wykorzystanie walorów przyrodniczych, taniej siły roboczej, rozwój własnej przedsiębiorczości oraz ofertę Projekt „Lepsza wieś” realizowany w ramach „Pilotażowego Programu Leader +”, Nr umowy L/01/159/2005 5 Diagnoza stanu i uwarunkowań obszarów wiejskich Pomorza Środkowego – Przedsiębiorczość na wsi inwestycyjną połączoną z myśleniem prorozwojowym oraz działaniami innowacyjnymi. Rozwój tych funkcji możliwy jest wyłącznie poprzez działania dwukierunkowe, wspólne na poziomie ponadlokalnym, oraz na poziomie poszczególnych społeczności lokalnych. Poziomem ponadlokalnym stał się obszar działania Stowarzyszenia Gmin i Powiatów Pomorza Środkowego oraz sąsiednie gminy stanowiące naturalne otoczenie i sąsiedztwo Koszalina. Wspólne działanie ma wypracować formułę w której sąsiedztwo największego w regionie ośrodka miejskiego stanie się dodatkowym czynnikiem rozwoju tych gmin dzięki wypracowaniu ich nowych funkcji oraz w związku z tym nowego wizerunku wsi jako miejsca gdzie warto mieszkać i pracować, również samemu kreując nowe aktywności społeczno-kulturalne a jednocześnie nie będąc pozbawionym atrakcji jakie daje bliskość dużego ośrodka miejskiego oraz szans jakie daje coraz lepiej funkcjonujący ośrodek akademicki. Współdziałanie gmin, które zadeklarowały akces do wspólnej realizacji założeń programu Leader+ jest jak najbardziej uzasadnione. Gminy te łączy podobieństwo struktury rolnictwa, dużego udziału lasów oraz obszarów objętych ochroną prawną i podobne uwarunkowania społeczno-kulturowe. Daje to podstawy do pozytywnego wspólnego planowania przedsięwzięć nastawionych na rozwój gospodarczy, turystyczny i kulturalny skierowanego na wspólne rozwiązywanie problemów terenów wiejskich w oderwaniu od podziałów administracyjnych. 3. CELE DIAGNOZY STANU SEKTORA PRZEDSIĘBIORSTW MA OBSZARZE REALIZACJI PROJEKTU Niniejsze opracowanie ma na celu przedstawienie sytuacji społecznogospodarczej obszarów wiejskich wybranych gmin byłego województwa koszalińskiego, w szczególności możliwości większej niż dotychczas ich aktywizacji poprzez rozszerzenie dotychczasowych form zagospodarowania. Dotychczasowy model rozwoju realizowany na tych terenach nie przystaje do nowej sytuacji kształtowanej przez transformację ustrojową i procesy integracyjne z Unią Europejską. Na obecny stan obszarów wiejskich w zdecydowanym stopniu wpłynął proces transformacji społeczno-gospodarczej zapoczątkowanej na początku lat dziewięćdziesiątych ubiegłego stulecia. Nastąpił on we wszystkich obszarach kraju, ale najsilniej odczuwalny był na terenach charakteryzujących się poważnym udziałem sektora państwowego w ogólnej gospodarce rolnej. Upadek rolnictwa uspołecznionego Projekt „Lepsza wieś” realizowany w ramach „Pilotażowego Programu Leader +”, Nr umowy L/01/159/2005 6 Diagnoza stanu i uwarunkowań obszarów wiejskich Pomorza Środkowego – Przedsiębiorczość na wsi uwypuklił szereg problemów, które wcześniej nie ukazywały się z taką jaskrawością. W grupie tej części mieszkańców wsi dominowały osoby o wykształceniu podstawowym i niepełnym podstawowym. Dotyczyło to głównie osób w starszym wieku, przy równocześnie dość znacznym udziale osób z wykształceniem zasadniczym zawodowym w młodszych grupach wiekowych. Odsetek osób mających średnie wykształcenie na wsi koszalińskiej jest ponad 2,5-krotnie niższy niż wśród ludności miejskiej. Niski poziom wykształcenia należy uznać za jedną z najistotniejszych barier cywilizacyjnych rozwoju obszarów wiejskich. Jest to konsekwencją specyfiki ich byłego zatrudnienia w PGR-ach, gdzie każdy z pracowników miał do wykonania ściśle określone czynności składające się na całość procesu produkcji rolnej. Znamienną cechą ludności zamieszkującej te tereny, obok niskiego poziomu wykształcenia, jest niekorzystna sytuacja materialna. Likwidacja państwowego sektora rolnego spowodowała pojawienie się nowego zjawiska na tych obszarach jakim jest bezrobocie. W niektórych gminach wiejskich przekracza ono dzisiaj ponad 40%. Transformacja ustrojowa typu kapitalistycznego powodowała, że liczył się przede wszystkim zysk a człowiek został odsunięty na dalszy plan. Na bazie własności i majątku popegerowskiego w większości przypadków tworzone były gospodarstwa bezinwentarzowe, w których zatrudnienie na 100 ha spadło dziesięciokrotnie. Tworzono monokultury w wyniku których zboża stanowią ¾ struktury zasiewów. Taki model rozwoju rolnictwa jest niekorzystny ze społeczno-gospodarczego i środowiskowego punktu widzenia, choć niekiedy ekonomicznie uzasadniony. Inną przyczyną załamania gospodarczego na tych obszarach był brak możliwości sprzedaży produktów rolnych, co było spowodowane napływem dotowanej żywności z krajów Unii Europejskiej. Sytuacja ta wymuszała działania proefektywnościowe, których głównymi składnikami było ograniczanie zatrudnienia, zmniejszanie wykorzystania czynników produkcji i środków plonotwórczych oraz upraszczanie struktur i technologii upraw. Jednym z skutków tych zjawisk było i jest nadal występowanie znacznej ilości ugorów i odłogów zarówno na terenach popegerowskich jak i rolników indywidualnych. Bardzo szybko okazało się, iż występujących nadwyżek siły roboczej nie można zagospodarować w rolnictwie. Działania podjęte w ramach tzw. wielofunkcyjnego rozwoju obszarów wiejskich, choć nieco łagodzą problemy, to jednak nie dają wystarczających efektów. Poziom zamożności mieszkańców wsi decyduje o stosunkowo niskim popycie na produkty i usługi oferowane w ramach podejmowania Projekt „Lepsza wieś” realizowany w ramach „Pilotażowego Programu Leader +”, Nr umowy L/01/159/2005 7 Diagnoza stanu i uwarunkowań obszarów wiejskich Pomorza Środkowego – Przedsiębiorczość na wsi dodatkowej działalności gospodarczej. W zdecydowanym stopniu ograniczone zostały możliwości zatrudnienia w miastach, w których również wystąpiło masowe bezrobocie. Pod tym względem nieco korzystniej kształtuje się sytuacja w północnej części podregionu koszalińskiego. Jest to związane z rozwojem funkcji turystycznych, do których z przyczyn naturalnych te obszary są predysponowane. 4. POJĘCIE PRZEDSIĘBIORCZOŚCI Pojęcie przedsiębiorczości jest ściśle związane z terminem przedsiębiorca. W języku potocznym za przedsiębiorcę uważa się kogoś, kto podejmuje jakieś przedsięwzięcie dla celów zarobkowych, a przedsiębiorczość to cecha lub zdolność do podejmowania takich przedsięwzięć. Przedsiębiorca jest to osoba, która prowadzi przedsiębiorstwo na własny rachunek i jest jego właścicielem. Wynika z tego, że przedsiębiorczość powinna być kojarzona z podejmowaniem, organizowaniem i prowadzeniem działalności gospodarczej oraz sprawowaniem nad nią kontroli właścicielskiej. Według Słownika Języka Polskiego przedsiębiorczy oznacza umiejący załatwić wszystkie sprawy, pełen inicjatywy, energii, pomysłowy, zaradny, rzutki. Zgodnie z Encyklopedią Biznesu [1995: 682] termin przedsiębiorczość może mieć co najmniej dwa znaczenia – etymologiczne (szeroki kontekst) i wąskie. W pierwszym przypadku, przedsiębiorczość to „branie czegoś przed siebie”, czyli podejmowanie się realizacji nowych i trudnych zadań. Natomiast w węższym znaczeniu przedsiębiorczość to zespół cech warunkujących osiąganie sukcesu w organizowaniu, kierowaniu i kontroli działalności przedsiębiorstwa. Można zatem stwierdzić, że obok kapitału, pracy i ziemi przedsiębiorczość jest głównym czynnikiem wytwórczym. Istotą przedsiębiorczości jest zatem takie połączenie, w warunkach niepewności i ryzyka pozostałych czynników wytwórczych, aby przynosiły one korzyści osobie lub grupie osób pełniących funkcje właścicielskie. Przedsiębiorczość jest swoistego rodzaju procesem: • kreowania bogactwa pojedynczej osoby, grupy osób, całego społeczeństwa, • tworzenia nowych, dotychczas nie występujących przedsięwzięć (przedsiębiorstw), • wprowadzania zmian i innowacji, • tworzenia nowych miejsc pracy, Projekt „Lepsza wieś” realizowany w ramach „Pilotażowego Programu Leader +”, Nr umowy L/01/159/2005 8 Diagnoza stanu i uwarunkowań obszarów wiejskich Pomorza Środkowego – Przedsiębiorczość na wsi • kreowania dodatkowej wartości dla klientów poprzez dostarczanie im produktów i usług lepiej spełniających ich oczekiwania, • orientowania się na wzrost sprzedaży, dochodów, aktywów i zatrudnienia, • wykorzystywania szans dostrzeganych w otoczeniu rynkowym. W Encyklopedii Biznesu, autor hasła „przedsiębiorczość”, W. Dobrołowicz, dostrzega w przedsiębiorczości przede wszystkim cechy psychiczne jednostki, a dokładniej: zespół cech warunkujących bycie dobrym przedsiębiorcą. Przedsiębiorczość to jego zdaniem, „specyficzna osobowość przedsiębiorcy, która obok pracy, kapitału i ziemi stanowi główny czynnik wytwórczy w biznesie”. K. Duczkowska-Małysz pojęcie przedsiębiorczości traktuje dość szeroko, gdyż „wiąże się ono z cechami osobowości ludzkiej, tj. zaradnością, inicjatywą i podejmowaniem działań, które przyczyniają się nie tylko do zaspokojenia aspiracji osób, które je podejmują, ale także do rozwoju lokalnego” (Kłodziński 1999 s.25). Zdaniem A. Wiatraka „przedsiębiorczość jest sposobem zachowania się w działalności gospodarczej. Oznacza ona dążność ludzi zarówno do działania, poszukiwania nowych rozwiązań, wprowadzania zmian w dotychczasowej działalności, wykorzystania pojawiających się możliwości, jak i ich aktywność w poszukiwaniu dodatkowych i alternatywnych źródeł dochodu”. Według M. Nowaka „przedsiębiorczość to typ postawy ludzi, którzy chcą i potrafią podjąć się pracy na swoim, a więc pracy na własną odpowiedzialność i ryzyko, a zakładając prywatną firmę lub przedsiębiorstwo reaktywują tym samym przedsiębiorczość, rozumianą jako proces tworzenia gospodarki rynkowej, z wolnym rynkiem i prywatnymi podmiotami gospodarczymi” (Kłodziński 2000 s.160). Według autora, biorąc pod uwagę wszystkie przytoczone definicję oraz jej wymiar praktyczny, przedsiębiorczością określimy umiejętność warunkująca wzrost aktywności gospodarczej (ekonomicznej) firmy, wyrażająca się poprzez osiąganie zysku i trwałej przewagi konkurencyjnej w dłuższym okresie czasu. 5. Struktura funkcjonalno-przestrzenna badanego obszaru Warunki życia lokalnej społeczności w bardzo dużym stopniu zależą od potencjału społeczno-ekonomicznego stworzonego w przeszłości i efektywności jego wykorzystania. Sytuacja pod tym względem jest zróżnicowana, nawet w obrębie jednostek terytorialnych sąsiadujących ze sobą, a więc blisko siebie położonych i Projekt „Lepsza wieś” realizowany w ramach „Pilotażowego Programu Leader +”, Nr umowy L/01/159/2005 9 Diagnoza stanu i uwarunkowań obszarów wiejskich Pomorza Środkowego – Przedsiębiorczość na wsi działających w podobnych warunkach. Celem diagnozy jest ukazanie wielkości i przyczyn tego zróżnicowania na podstawie stanu w 10 gminach Stowarzyszenia Gmin i Powiatów Pomorza Środkowego. Gminy te, chociaż skoncentrowane we wschodniej część województwa zachodniopomorskiego, w podregionie koszalińskim, tworzą reprezentatywną próbę regionu. Obszar badań obejmuje gminy zlokalizowane w 4 powiatach. Administracyjnie najwięcej gmin wchodzi w skład powiatu koszalińskiego. Są to gminy miejsko-wiejskie: Bobolice, Polanów, Sianów oraz wiejskie: Biesiekierz, Będzino, Manowo, Świeszyno. Pozostałe gminy są częścią powiatu szczecineckiego – gmina miejsko-wiejska Biały Bór, powiatu białogardzkiego – gmina wiejska Tychowo, powiatu sławieńskiego – gmina wiejska Malechowo. Charakteryzując obszar pod względem przyrodniczym można wydzielić: w pasie nadmorskim – gminę Będzino, w pasie nizin nadmorskich – Sianów, Manowo, Świeszyno, Biesiekierz, Malechowo, w pasie pojeziernym – Polanów, Bobolice, Biały Bór, Tychowo. Geograficznie gminy te leżą w obrębie Wybrzeża Bałtyckiego i Słowińskiego, Równiny Białogardzkiej, Pojezierza Bytowskiego, Równiny Charzykowskiej, Wysoczyzny Polanowskiej. Teren ten przecinają liczne rzeki jak Parsęta, Radew, Czarna, Grabowa, Polnica, Unieść, Chotla i wiele innych zasobnych w ryby łosiosiowe i pstrągowe. Warunki przyrodnicze tworzą doskonałe możliwości dla rozwoju turystyki kwalifikowanej, które w coraz większym stopniu są wykorzystywane w rozwoju lokalnym i określają ich funkcję. Z tego względu w strategii rozwoju województwa zachodniopomorskiego w ramach Orientacji Probałtyckiej turystyczne wymienionym obszarom zostały przypisane funkcje oraz funkcje rolno-spożywcze i agroturystyczne w tzw. Orientacji Neoagralnej. Określone uwarunkowania naturalne i związane z tym zróżnicowanie środowiska przyrodniczego tworzą preferencję rozwojowe oraz są podstawą wydzielenia struktur zagospodarowania funkcjonalno-przestrzennych. województwa W zachodniopomorskiego, planie przestrzennego przy uwzględnieniu potencjału demograficznego i gospodarczego, sposobu użytkowania terenu oraz stopnia wyposażenia w infrastrukturę, wydzielono 6 głównych struktur funkcjonalno przestrzennych nazywane strefami oraz 29 obszarów funkcjonalnych, tzw. podstref. Badane gminy zostały przypisane do następujących struktur: I. Strefa nadmorska – intensywnego selektywnego rozwoju (obejmuje gminę Będzino). Projekt „Lepsza wieś” realizowany w ramach „Pilotażowego Programu Leader +”, Nr umowy L/01/159/2005 10 Diagnoza stanu i uwarunkowań obszarów wiejskich Pomorza Środkowego – Przedsiębiorczość na wsi Podstrefa – pas nadmorski Sarbinowo-Mielno – rozwój funkcji turystycznych oraz integracji przestrzennej i funkcjonalnej z obszarem węzłowym Koszalina. Dla obszaru Będzina zaplanowano ponadto rozwój rolnictwa i przemysłu przetwórczego z zachowaniem intensywnej ochrony i rehabilitacji środowiska. II. Strefa gospodarki rolnej i wielofunkcyjnej aktywizacji gospodarczej (obejmuje gminy Tychowo i Malechowo) Podstrefa – Obszar białogardzki (Tychowo) – podstrefa rozwoju rolnictwa, przemysłu drzewnego, rolno-spożywczego i wydobywczego. Funkcją uzupełniającą jest turystyka (agroturystyka) oraz zachowanie walorów środowiska i wzmocnienie systemu ochrony. Podstrefa – Obszar sławieński (Malechowo) – intensywny rozwój rolnictwa i przetwórstwa rolno-spożywczego, turystyka. III. Strefa gospodarki rolno-leśnej, selektywnej aktywizacji gospodarczej, w tym rozwoju turystyki. Podstrefa – Obszar szczecinecki (Bobolice) Podstrefa – Obszar polanowsko-białoborski (Polanów, Biały Bór), rozwój funkcji turystycznych, rolniczych, leśnych, przemysłu wydobywczego z zachowaniem walorów środowiska i podwyższanie rygorów ochrony w wybranych obszarach VI. Strefa intensywnego, wielofunkcyjnego rozwoju i urbanizacji – koszaliński obszar węzłowy. Obszar dynamicznej aktywizacji gospodarczej, intensywnego wielofunkcyjnego rozwoju i przekształceń przestrzennych w mieście Koszalinie i obszarach przyległych. W strefie podmiejskiej znajdują się gminy Sianów, Manowo, Świeszyno, Biesiekierz. Na tych obszarach ponadto rozwijane są funkcje turystyczne i ochrony środowiska przyrodniczego. Zasadniczy wpływ na rozwój gmin przyległych ma miasto Koszalin. 6. MODELE ROZWOJU OBSZARÓW WIEJSKICH Modele rozwoju – zagadnienia teoretyczne Model stanowi pewien wzorzec zachowań, postępowania, działania praktycznego ukazujący zależności pomiędzy działaniami a efektami. Pojęciu model nadawane są najczęściej dwa zasadnicze znaczenia: jako mniej lub bardziej wyidealizowany wzór lub jako mniej lub bardziej uproszczone odwzorowanie (Kudłacz 1999 s.125). Różnica między nimi jest dość istotna. Model wzorcowy stanowi teoretyczny, idealny stan do którego stale dążymy, próbując się do niego jak najbardziej zbliżyć, ponieważ wartości Projekt „Lepsza wieś” realizowany w ramach „Pilotażowego Programu Leader +”, Nr umowy L/01/159/2005 11 Diagnoza stanu i uwarunkowań obszarów wiejskich Pomorza Środkowego – Przedsiębiorczość na wsi lub cechy mu przypisane stanowią przedmiot naszych pragnień. W drugim znaczeniu model jest efektem analizy stanu istniejącego, osiągniętego w wyniku działań podejmowanych w przeszłości. Pomijając niektóre szczegóły, koncentruje się on na kwestiach zasadniczych, istotnych dla analizy procesów ekonomicznych. Według Begga (1993 s.31) dobry model to taki, który opiera się na wielu uproszczeniach, ale mimo to nie zniekształca zbytnio rzeczywistości i jednocześnie uwypukla główne cechy opisywanego problemu. Nadrzędnym celem modeli jest poprawa jakości planowania i podejmowania decyzji w celu zmniejszenia ryzyka i poprawy efektywności działań. Porównując cechy i wartości naszej jednostki z modelem wzorcowym mamy możliwość oceny dystansu, w czym jesteśmy dobrzy a w czym odstajemy. Głębsze analizy pozwalają również określić jak w wzorcowym modelu pożądany cel został osiągnięty i w jakim stopniu może on być przez nas wykorzystany dla osiągnięcia identycznego rezultatu. Celem konstruowania modelu jest prognozowanie głównych kategorii makroekonomicznych oraz przeprowadzenie analiz symulacyjnych dla całej gospodarki. Zdaniem Czyżewskiego (2002) model powinien: - dostarczać kompletnego obrazu mechanizmów funkcjonowania gospodarki, tzn. przedmiotem zainteresowania nie powinna być jedna wybrana zmienna, wycinek gospodarki, czy też równowaga cząstkowa, lecz pewien zestaw zmiennych w możliwie pełny sposób opisujący rzeczywistość gospodarczą, - umożliwiać sformułowanie spójnego opisu procesów w gospodarce, przy czym opis ten powinien być spójny zarówno wewnętrznie, jak i zewnętrznie. Spójność wewnętrzna oznacza, że zależności w modelu wzajemnie się dopełniają, natomiast zewnętrzna gwarantuje, iż obraz gospodarki wynikający z modelu odzwierciedla rzeczywisty przebieg procesów w gospodarce, - z uwagi na z definicji upraszczające odwzorowanie rzeczywistości model powinien umożliwiać uwzględnianie informacji spoza modelu (korekt eksperckich) w sposób gwarantujący spójność przyszłych przebiegów wszystkich zmiennych. Ogromna liczba modeli występująca i opisana w polskiej literaturze wynika z licznych kryteriów podziału do których możemy zaliczyć między innymi: zasięg i sferę oddziaływania, formy opracowania, sposoby gospodarowania. Jako odrębne modele traktowane są również teorie i koncepcje funkcjonowania gospodarki, wyróżniające je na tle innych. Do modeli również zaliczamy strategie rozwoju, których elementem są modele działania. W praktyce oznacza to: ile mamy strategii tyle modeli rozwoju. Z Projekt „Lepsza wieś” realizowany w ramach „Pilotażowego Programu Leader +”, Nr umowy L/01/159/2005 12 Diagnoza stanu i uwarunkowań obszarów wiejskich Pomorza Środkowego – Przedsiębiorczość na wsi punktu widzenia gospodarki obszarów wiejskich możemy wyróżnić następujące przykłady modeli rozwoju: I. Modele rozwoju gmin - model rozwoju zrównoważonego, - model odnowy wsi, - miejski model życia na wsi, - model gminy przyjaznej, - model rozwoju rezydencjalnego, - modele zarządzania gminą, - modele rozwoju przedsiębiorczości, - modele zagospodarowania przestrzennego. II. Modele rozwoju rolnictwa - model rolnictwa uprzemysłowionego, - model rolnictwa precyzyjnego, - model rolnictwa wysokich technologii, - model rolnictwa zintegrowanego, - model rolnictwa ekologicznego, - model rolnictwa alternatywnego, - model rolnictwa komplementarnego, - model rolnictwa dualnego, - model wielkości gospodarstwa rolnego, - model wielofunkcyjnego rozwoju obszarów wiejskich, - model rolnictwa uspołecznionego, - europejski model rozwoju rolnictwa. Wiele klasycznych modeli rozwoju ze względu na postęp techniczny utraciło swą aktualność. Przykładami mogą być modele Thunnena i Webera. Pierwszy z nich opisywał hipotetyczne rozmieszczenie różnych rodzajów produkcji rolnej, wokół jednego centralnie zlokalizowanego miasta – rynku zbytu. Im dana strefa jest dalej położona, tym bardziej ekstensywna powinna być prowadzona w tej strefie gospodarka. Według Webera punktem w przestrzeni zapewniającym najlepszą lokalizację produkcji jest punkt minimalnych kosztów transportu. Na tej zasadzie ocenia się czy dany zakład posiada orientację surowcową czy rynkową. Rozwój transportu, dróg, telekomunikacji powoduje, że strefy te się poszerzają. Współczesne teorie policentrycznego rozwoju i Projekt „Lepsza wieś” realizowany w ramach „Pilotażowego Programu Leader +”, Nr umowy L/01/159/2005 13 Diagnoza stanu i uwarunkowań obszarów wiejskich Pomorza Środkowego – Przedsiębiorczość na wsi rozwoju zrównoważonego powodują, że rozwój wykazuje większą równomierność w skali kraju i niezależność od czynników które w przeszłości były decydujące. Charakterystyka wybranych modeli rozwoju Największy wpływ na rozwój gospodarczy wywarł model rynkowy. Rozwinął się on w warunkach komercjalizacji rolnictwa, w której zysk był podstawowym celem stawianym przez producentów. Jednak w warunkach bariery popytu, model ten przyczynił się do uruchomienia procesu obniżki cen produktów rolniczych, rozwierania się tzw. nożyc cen i obniżki poziomu życia. Mimo, że rolnicy produkowali coraz więcej i po niższych kosztach, dysparytet dochodów nie tylko utrzymywał się, ale i powiększał. W rezultacie nasilił się transfer wartości tworzonej w rolnictwie do konsumentów i nierolniczych sektorów gospodarki. Wymusiło to protekcję ze strony państwa (Woś 2002 s.37). Negatywne skutki mechanizmu rynkowego przyczyniły się do rozwoju interwencjonizmu państwowego, który w ramach solidaryzmu społecznego sprawiedliwiej dzieli korzyści rozwoju gospodarczego. Od szeregu lat toczy się spór na temat stopnia i zakresu zaangażowania państwa w gospodarkę. W przypadku nieograniczonego działania mechanizmu rynkowego rola państwa maleje. Są jednak dziedziny gospodarki, jak na przykład rolnictwo, gdzie taki mechanizm powoduje przykre efekty. Wymusza to zwiększenie roli państwa poprzez wprowadzenie pewnych regulacji czy innych form interwencjonizmu. Jednak nadmiar tej ingerencji w gospodarkę również może wywoływać negatywne skutki. Przykładem może być model planowania centralnego, który w Polsce dawno już został odrzucony. Prof. A. Wojtyła (2003) uważa, że „ekonomista nie powinien z góry mówić, że rynek czy państwo jest dla gospodarki dobre lub złe. W każdej sytuacji trzeba porównywać przewidywane skutki niesprawności rynku ze skutkami niesprawności państwa”. Powinien liczyć ile kosztuje interwencja państwa i jaki jest koszt alternatywny, czyli koszt utraconych możliwości. Dylemat proporcji rynku i interwencjonizmu we właściwy sposób ujął prof. A. Woś (1992), twierdząc, że rynku powinno być tyle ile należy a interwencjonizmu tyle ile trzeba. Projekt „Lepsza wieś” realizowany w ramach „Pilotażowego Programu Leader +”, Nr umowy L/01/159/2005 14 Diagnoza stanu i uwarunkowań obszarów wiejskich Pomorza Środkowego – Przedsiębiorczość na wsi Tabela 1. Wskaźniki charakteryzujące sytuację ekonomiczną rolnictwa w latach 1990-2000. Wyszczególnienie 1990 1991 1992 1993 1994 1995 1996 1997 1998 1999 2000 % 6,3 6,6 6,6 6,3 6,0 5,9 4,8 4,2 3,4 3,3 106,8 87,7 107,0 84,9 110,4 102,4 101,1 105,9 99,4 93,2 49,5 74,8 115,0 97,4 108,6 101,6 96,0 95,8 91,4 91,5 103,0 69,0 63,0 78,2 87,7 81,8 86,6 86,8 86,5 72,0 82,0 73,4 rolnictwa w 7,2 tworzeniu PKB Dynamika PKB 99,7 rolnictwa Indeks nożyc cen Parytet dochodów Źródło: opracowanie własne na podstawie roczników statystycznych 1991-2001. Wskaźniki przedstawione w tabeli 1. pokazują, że mechanizm rynkowy negatywnie wpłynął na kondycje ekonomiczną polskiego rolnictwa. Analizowane lata charakteryzowały się dużą niestabilnością cen, dużymi dysproporcjami pomiędzy cenami produktów kupowanych i sprzedawanych przez rolników a to w konsekwencji przekładało się na dochodowość i opłacalność produkcji rolniczej. Następstwem takiego modelu rozwoju jest pogłębianie się dysproporcji pomiędzy ludnością rolniczą i nierolniczą, mieszkańcami miast i wsi. W zaistniałej sytuacji żadna polityka rolna i zastosowany model rozwoju obszarów wiejskich nie ma szans powodzenia. Podstawą rozwoju obszarów wiejskich powinno być silne ekonomicznie rolnictwo, które dzięki wzrastającej sile nabywczej stworzy ekonomiczne zachęty dla rozwoju działalności związanych z obsługą rolnictwa i pozarolniczej ludności wiejskiej. Kolejne dwa przeciwstawne modele rozwoju rolnictwa to model ekstensywny i intensywny (industrialny). Model ekstensywny maksymalizował produkcję poprzez angażowanie coraz większych ilości dostępnych zasobów. Rozwijał się w Polsce w okresie taniej, dotowanej żywności i presji na stały wzrost. Rozwój intensywny był możliwy poprzez przestawienie rolnictwa na nowe technologie wykorzystujące osiągnięcia biologii, genetyki i syntetyczne środki plonotwórcze. Dzięki wysokim plonom koszty jednostkowe produkcji są tu niższe niż w rolnictwie ekstensywnym. Pomimo niższej wartości biologicznej produkty te znajdują popyt, ponieważ dla dominującej rzeszy konsumentów podstawowe znaczenie ma cena. W konsekwencji wzrost ekonomicznej opłacalności przyczynił się do wprowadzania nowych technik organizacji procesów wytwórczych, umożliwiających zmiany struktury agrarnej i sfinansowanie reprodukcji rozszerzonej. Model ten wyzwolił w rolnictwie ogromne siły Projekt „Lepsza wieś” realizowany w ramach „Pilotażowego Programu Leader +”, Nr umowy L/01/159/2005 15 Diagnoza stanu i uwarunkowań obszarów wiejskich Pomorza Środkowego – Przedsiębiorczość na wsi prowzrostowe doprowadzając do powstania nadwyżek żywności, często kosztem środowiska naturalnego. Aktualnie do ogólnych kosztów wlicza się również wpływ na środowisko. Powoduje to odwrót od stosowania chemicznych środków plonotwórczych i ochrony roślin i zmianę preferowanego modelu rozwoju. Model rolnictwa ekologicznego, jako przeciwieństwo rolnictwa industrialnego, należy rozumieć jako produkcję żywności metodami naturalnymi, w proporcjach dostosowanych do możliwości absorpcji środowiska i zachowania równowagi w przyrodzie. Metoda ta powoduje spadek plonów i wzrost pracochłonności, co w konsekwencji przyczynia się do wzrostu kosztów jednostkowych i obniżki wskaźników efektywności. Konsumenci przekonani o konieczności takiego modelu rolnictwa są jednak wstanie zaakceptować wyższe ceny. Rolnictwo ekologiczne pomimo swoich cennych cech, długo jeszcze nie będzie zjawiskiem powszechnym. Główną barierą w rozwoju rolnictwa ekologicznego w Polsce jest brak zorganizowanych kanałów skupu i dystrybucji żywności ekologicznej. W Polsce w 2002 roku powierzchnia upraw ekologicznych w stosunku do ogólnej powierzchni użytków rolnych wynosiła zaledwie 0,1% a liczba gospodarstw ekologicznych w stosunku do ogólnej liczby gospodarstw 0,3%. W UE, dzięki znacznemu wsparciu finansowemu w ramach programów agroekologicznych liczby te stanowią odpowiednio 3,2% i 2%. Najwięcej gospodarstw ekologicznych jest w Austrii, 11,3% powierzchni i 9,3% liczby gospodarstw. Aktualnie model ten rozumiany jest szerzej, tj. przypisuje wsi i rolnictwu rolę opiekuna zasobów środowiskowych, które w interesie społecznym powinny być chronione a rolnicy za te usługi na rzecz całego społeczeństwa i państwa powinni być dodatkowo wynagradzani. Realizacja tego modelu stwarza warunki do wypoczynku i rekreacji ludności miast i wsi, dla których poszczególne elementy przyrody i krajobrazu są niezbędnym elementem właściwego funkcjonowania ekosystemu. Rolnictwo europejskie przechodzi obecnie od rolnictwa intensywnego do zrównoważonego. Rolnictwo industrialne rozwiązało problem bezpieczeństwa żywnościowego, lecz równocześnie pojawiły się problemy degradacji środowiska naturalnego, depopulacji wielu obszarów oraz zanik wiejskich wartości kulturowych. Rozwiązanie problemów wsi wymaga nowego podejścia obejmującego równocześnie aspekty ekonomiczne, ekologiczne i społeczne. Jest to model pośredni spełniający jednocześnie wymogi ochrony środowiska i ekonomicznej efektywności. Rozwój modelu rolnictwa zrównoważonego jest możliwy, dzięki znacznym nadwyżką żywności i zapotrzebowaniu na produkty spełniające wyższe wymagania jakościowe. W Polsce Projekt „Lepsza wieś” realizowany w ramach „Pilotażowego Programu Leader +”, Nr umowy L/01/159/2005 16 Diagnoza stanu i uwarunkowań obszarów wiejskich Pomorza Środkowego – Przedsiębiorczość na wsi model ten występuje pod nazwą społecznie zrównoważonego rolnictwa. Model taki zapewnia wyższą jakość życia, a także jest ekonomicznie efektywny w świetle kryteriów społeczno-ekonomicznych. Pozwala lepiej wykorzystać wszystkie zasoby obszarów wiejskich, zaspokoić potrzeby ludności wiejskiej a także lepiej zagospodarować przestrzeń wiejską (Woś 2002 s.16). Podobnie omawiane kwestie objaśnia model zrównoważony i trwały. Traktuje on rozwój jako proces optymalizacji, tj. minimalizacji strat i maksymalizacji korzyści. To taki sposób gospodarowania, w którym eksploatacja zasobów naturalnych nie prowadzi do degradacji użytkowanych terenów i ich otoczenia a jednocześnie pozwala na zaspokojenie obecnych i przyszłych potrzeb i aspiracji społeczeństwa (Piontek 2002 s.16). Aktualnie modelowi rozwoju zrównoważonego realizowanego na obszarach wiejskich przypisać należy dodatkowy cel. Jest nim zachowanie właściwych proporcji pomiędzy wymaganiami wynikającymi z konkurencyjności a pomocą obszarom biednym. Jest to jeden z czterech wariantów modeli polityki regionalnej, charakteryzujący się najniższą efektywnością. Pomimo wieloletniego wspierania obszarów biednych, przeznaczania na ten cel znacznych środków finansowych, dysproporcje pomiędzy obszarami biednymi a bogatymi powiększają się. Formułuje się ją jako zasadę 4B, to znaczy, że bogaci są coraz bogatsi a biedni coraz biedniejsi. Model rolnictwa alternatywnego – koncentruje się na rozszerzeniu wiodącej funkcji producenta żywności o wytwarzanie surowców na potrzeby nieżywnościowe. Daje on podstawy rozwoju przemysłu kosmetycznego, farmaceutycznego, włókienniczego, paliwowo-energetycznego i innych. Możliwości rozwoju tego modelu są znaczne z trzech powodów: - wzrasta zainteresowanie wyrobami wytwarzanymi z naturalnych surowców, - stwarza możliwości wykorzystania potencjału produkcyjnego w warunkach nadwyżki żywności, limitowania produkcji i obowiązkowego odłogowania części gruntów, - produkcja alternatywna tworzy nowe miejsca pracy i źródła dochodów rolników. Po wstąpieniu Polski do Unii Europejskiej nową rangę należy przypisać modelowi rolnictwa komplementarnego. To sposób gospodarowania, który nie ma konkurować ale uzupełniać rolnictwo europejskie. W warunkach ogromnych nadwyżek zbóż, różnic wsparcia finansowego, Polska powinna przede wszystkim produkować takie produkty których na rynku unijnym brak lub koszty produkcji w naszym kraju są znacznie niższe. Projekt „Lepsza wieś” realizowany w ramach „Pilotażowego Programu Leader +”, Nr umowy L/01/159/2005 17 Diagnoza stanu i uwarunkowań obszarów wiejskich Pomorza Środkowego – Przedsiębiorczość na wsi Przykładem może być produkcja owoców i warzyw cechujących się znaczną pracochłonnością oraz z powodu niższej intensywności wysoką jakością. W zakresie rozwoju obszarów wiejskich możemy wyróżnić również szereg modeli przedsiębiorczości w gminie. Jednym z nich jest model lokalnych strategii rozwoju. Polega on na maksymalnym wykorzystaniu lokalnych zasobów, w tym przede wszystkim zasobów pracy, surowców, niewykorzystanego potencjału produkcyjnego, np. majątku popegerowskiego. Ma on sprzyjać lokalnej inicjatywie i pomysłowości w zakresie rozwoju małego biznesu. Głównym celem realizacji tego modelu jest poprawa na rynku pracy poprzez zatrudnianie bezrobotnych, poprawę ich mobilności i przygotowania zawodowego. Przy podstawowym polskim problemie jakim jest bezrobocie i niskiej aktywność w zakresie przedsiębiorczości model ten powinien być stosowany w szerszym zakresie. Rozwinięciem modelu lokalnych strategii rozwoju na wyższym szczeblu jest model rozwoju regionalnego. Zadaniem regionu jest przyciąganie inwestorów tworzących nowe miejsca pracy, promocja produktów i usług w celu rozwoju i modernizacji przedsiębiorstw. Umożliwia on uwzględnianie różnic i specyfiki każdego regionu oraz samodzielnie rozwiązywać problemy, które regionalnym władzą są najlepiej znane. W najbliższym czasie duże szansę rozwoju ma model oparty na wykorzystaniu funduszy strukturalnych. Pozwala on wspomóc i wesprzeć własne starania w zakresie rozwoju konkurencyjności gospodarki i poprawy infrastruktury obszarów wiejskich. Jak pokazują doświadczenia z programem SAPARD zainteresowanie gmin uzyskaniem wsparcia finansowego jest bardzo duże, przekraczające pulę środków przewidzianą na to działanie. Przy dużej dostępności do tych środków, w przyszłości należy zwrócić uwagę na właściwe wykorzystanie środków funduszy strukturalnych. Aktualnie służą one przede wszystkim finansowaniu inwestycji infrastrukturalnych a mało przeznacza się na programy innowacyjne. To one w przyszłości zdecydują o sile polskiej gospodarki. Dla rozwoju obszarów wiejskich zasadnicze znaczenie ma rozwój przedsiębiorczości tworzącej nowe miejsca pracy. Likwidacja wielu przedsiębiorstw sektora uspołecznionego, dominującego w przeszłości, spowodowała brak alternatywy zatrudnienia. W tej sytuacji, często jedynym rozwiązaniem jest wymuszona konieczność rozwijania przedsiębiorczości, aktywizująca mieszkańców wsi i małych miasteczek. Pomysłów na jej rozwijanie powinno się szukać w terenie zamieszkania Projekt „Lepsza wieś” realizowany w ramach „Pilotażowego Programu Leader +”, Nr umowy L/01/159/2005 18 Diagnoza stanu i uwarunkowań obszarów wiejskich Pomorza Środkowego – Przedsiębiorczość na wsi bazując na lokalnych zasobach i potencjałach wytwórczych. Podstawą działań aktywizujących jest rozpoznanie lokalnych nisz rynkowych związanych z specyficznymi lub tradycyjnymi oczekiwaniami konsumentów w zakresie produkcji rzemieślniczej, żywności ekologicznej, produktów regionalnych itp. Mogą się tu również znaleźć działania związane ze zmianą funkcji obszarów wiejskich w zakresie tworzenia warunków i miejsc zdrowego wypoczynku, ochroną dziedzictwa i krajobrazu, wielostronnego różnicowania działalności gospodarczej. Głównym celem tych działań powinno być pomnażanie możliwości wzrostu dochodów, zarówno tych którzy pracują w rolnictwie, jak i pozostałych mieszkańców pracujących w pozarolniczych działach gospodarki narodowej. Mechanizm rynkowy na którym opiera się obecnie gospodarka, wymusza na każdej jednostce aktywność zarówno w sferze działań jak i postaw przedsiębiorczych. Osoby, które tym współczesnym wyzwaniom nie są wstanie sprostać, często są spychane na margines życia społecznego i gospodarczego, oczekując pomocy z zewnątrz. W każdej zbiorowości znajdują się jednostki przedsiębiorcze, które, jeżeli stworzy się im odpowiednie warunki, pobudzi do działania, zainicjują tworzenie przedsiębiorstw dających pracę i dochody im samym oraz okolicznej ludności. Stymulowaniem takich postaw powinny zająć się również władze lokalne. Gminy muszą w większym niż dotychczas stopniu przyjąć na siebie rolę integratora i organizatora rozwoju przedsiębiorczości we wszystkich istotnych dla mieszkańców obszarach działalności. Władza lokalna powinna mieć świadomość, że przychylność wobec przedsiębiorców nie jest łaską, lecz ich obowiązkiem i powinnością. Z drugiej strony, bez aktywnej postawy mieszkańców, nawet najlepsza wola władz i podejmowane przez nią działania nie są wstanie przynieść pożądanych efektów. Jest to więc wspólny cel wszystkich mieszkańców gminy. Zdaniem M. Kłodzińskiego (1994 s.8) dotychczasowy model rozwoju polegający na koncentracji w miastach działalności pozarolniczej okazał się niekorzystny zarówno dla miast, jak i terenów wiejskich. Wymuszało to kosztowne zjawisko migracji wahadłowych, a także narastanie kryzysu mieszkaniowego w miastach, potęgowało to degradację środowiska, wzrost kosztów budowy infrastruktury. Na wsi natomiast, skąd pochodziła większość ludności miast, narastały procesy depopulacyjne i związane z tym procesy migracji selektywnej, prowadząc do deformacji struktur demograficznych (starzenia się społeczeństwa). Na początku lat dziewięćdziesiątych, w wyniku redukcji zatrudnienia, część mieszkańców miast powróciła na wieś, zwiększając skalę bezrobocia. W tych warunkach podstawowym Projekt „Lepsza wieś” realizowany w ramach „Pilotażowego Programu Leader +”, Nr umowy L/01/159/2005 19 Diagnoza stanu i uwarunkowań obszarów wiejskich Pomorza Środkowego – Przedsiębiorczość na wsi zadaniem na obszarach wiejskich jest tworzenie nowych miejsc pracy. Realizowany od wielu lat program wielofunkcyjnego rozwoju stwarza szereg zachęt dla lokalizacji przedsiębiorczości w mniejszych ośrodkach. Pojęcie obszarów wiejskich Zainteresowanie rozwojem przedsiębiorczości na obszarach wiejskich wynika z obecnego naszego członkostwa w Unii Europejskiej. Ze względu na znaczne opóźnienie wsi niezbędne są szerokie działania restrukturyzacyjne zarówno w samym rolnictwie jak i otoczeniu wiejskim wpływającym bezpośrednio na życie mieszkańców wsi. Samo pojęcie obszarów wiejskich od 1994 roku na trwale zadomowiło się w polskiej nomenklaturze ekonomicznej. Związane jest to ze zmianą priorytetów w polityce rolnej oraz możliwością uzyskania znacznych środków finansowych z funduszy strukturalnych Unii Europejskiej. Przeznaczenie tych środków obliguje do bardzo precyzyjnego określenia co może być nazwane obszarem wiejskim i gdzie może być kierowana pomoc na rozwój tych obszarów. Według K. Duczkowskiej-Małysz (1996 s.37) przez obszary wiejskie rozumie się obszary będące poza granicami administracyjnymi miast. Definicja ta została przyjęta zgodnie z „Rejestrem Użytkowania Gruntów”. W tym znaczeniu do obszarów wiejskich zalicza się zarówno gminy wiejskie, jak i miejsko- wiejskie, gdyż zarówno jedne i drugie mają zazwyczaj cechy peryferyjne. Przy takie klasyfikacji stanowią one około 93% powierzchni naszego kraju i są miejscem zamieszkania 38% ludności. Zgodnie z Europejską Kartą Obszarów Wiejskich pojęcie to oznacza teren położony wewnątrz terytorium lub teren przybrzeżny, obejmujący wsie i małe miasteczka, na których przeważająca część gruntów wykorzystywana jest do potrzeb: - rolnictwa, leśnictwa, hodowli ryb i rybołówstwa, - działalności gospodarczej i kulturalnej mieszkańców tego regionu, - rekreacji poza terenami miejskimi, - innych, takich jak budownictwo mieszkaniowe. Są to tereny, które charakteryzują się (Manion 1999): - oddaleniem od dużych aglomeracji miejskich, - zdominowaniem gospodarki przez małej skali działalności w rolnictwie, - brakiem możliwości zarobkowania poza rolnictwem, - niewielką liczbą mieszkańców zatrudnionych poza rolnictwem. Projekt „Lepsza wieś” realizowany w ramach „Pilotażowego Programu Leader +”, Nr umowy L/01/159/2005 20 Diagnoza stanu i uwarunkowań obszarów wiejskich Pomorza Środkowego – Przedsiębiorczość na wsi Za podstawowe kryterium wydzielenia obszarów wiejskich przyjęto również gęstość zaludnienia i strukturę społeczno-zawodową. Według tych kryteriów obszary o(Duczkowska-Małysz 1996 s. 37): - liczbie ludności rolniczej mniejszej niż 15% to obszary miejskie, - liczbie ludności wiejskiej między 15 a 50% to obszary z przewagą cech wiejskich, - liczbie ludności wiejskiej powyżej 50% to obszary zdecydowanie wiejskie. Kraje OECD do obszarów wiejskich kwalifikują te części kraju, w którym przeciętne zagęszczenie ludności nie jest większe od 150 osób na 1 km². Według tego kryterium udział obszarów wiejskich w Polsce wynosi 91,7% powierzchni i 35% ludności. Komisja Europejska w swoim opracowaniu z lipca 1997 roku „Rural Developments” zaproponowała z kolei kryterium 100 osób na km² na szczeblu gminy. Stosując powyższe kryterium udział obszarów wiejskich w Polsce stanowi 83% powierzchni i 32,8% ludności. Zadania obszarów wiejskich Obszary wiejskie mają do spełnienia wiele ważnych zadań gospodarczych, społecznych i ekologicznych. Należą do nich: - zadania związane z zaopatrzeniem przez rolnictwo społeczeństwa w bezpieczną, „zdrową” żywność w wystarczającej ilości i asortymencie, - zadania dotyczące ochrony środowiska naturalnego, właściwego funkcjonowania ekosystemów, - zadania związane z neutralizacją zanieczyszczeń komunalnych, - zadania dotyczące zapewnienia godziwych warunków życia i pracy zarówno ludności rolniczej jak i zamieszkałej na obszarach wiejskich, - zadania w zakresie tworzenia bazy wypoczynkowej i rekreacyjnej dla mieszkańców miast. Rozwój obszarów wiejskich Rozwój obszarów wiejskich to proces kierunkowych przemian obszarów wiejskich, w toku których przechodzą one od form lub stanów prostszych, mniej doskonałych do form lub stanów bardziej złożonych, doskonalszych pod określonym względem. W procesie tym można wyróżnić występujące po sobie etapy przemian obszarów wiejskich, powodując ich zróżnicowanie. Rozwój obszarów wiejskich może być rozpatrywany w aspekcie jednej lub wielu funkcji tych obszarów, czyli rozwoju jedno lub wielofunkcyjnego. W obydwu przypadkach możemy wyodrębnić trzy jego poziomy (Cymerman 2005): Projekt „Lepsza wieś” realizowany w ramach „Pilotażowego Programu Leader +”, Nr umowy L/01/159/2005 21 Diagnoza stanu i uwarunkowań obszarów wiejskich Pomorza Środkowego – Przedsiębiorczość na wsi - rozwój nieuporządkowany, gdzie można zaobserwować trzy jego odmiany: a) rozwój przypadkowy, b) rozwój koniunkturalny, c) rozwój nakazowo-administracyjny. - rozwój uwzględniający zasady ekologii – ekorozwój, - rozwój uwzględniający uwarunkowania ekologiczne, społeczne i ekonomiczne – czyli rozwój zrównoważony. Rozwój nieuporządkowany Początkowo rozwój obszarów wiejskich w Polsce miał charakter nieuporządkowany, wiele działań miało znamiona przypadkowości. Często nie liczono się ze skutkami środowiskowymi podejmowanych przedsięwzięć, kładąc główny nacisk na aspekty ekonomiczne. Przemiany te trudno nazwać rozwojem, były one raczej nieplanowanym następstwem działań gospodarstw prywatnych, państwowych, spółdzielczych i innych przemysłowych form rolniczych. W wyniku tego postępowania wystąpił rozwój przypadkowy, koniunkturalny (intensywny) lub nakazowy. Ekorozwój Główne założenia ekorozwoju to: 1. rozwój (lub wzrost) społeczno-gospodarczy uwzględniający wymogi ekologiczne, 2. prowadzenie wszelkiej działalności gospodarczej w harmonii z przyrodą, w taki sposób, aby nie spowodować w przyrodzie nieodwracalnych zmian, 3. rozwój społeczno-gospodarczy zharmonizowany ze środowiskiem przyrodniczym zarówno lokalnym, jak i szerszym włączając w to różne ekosystemy oraz zasoby i struktury glebowe, wodne, geologiczne i atmosferyczne oraz ogólnie rozumianą urodę krajobrazu w celu zachowania ich walorów w możliwie najdłuższych odcinkach czasu, 4. nieustanny, ograniczony rozwój społeczno-gospodarczy z poszanowaniem i wykorzystaniem dóbr przyrody. Ekorozwój z punktu widzenia ochrony środowiska był teoretycznie dobrym rozwiązaniem. Jednak rzeczywistość rządząca się prawami ekonomii wraz z wywierającą swoje piętno na wszelkich działaniach gospodarka wolnorynkowa Projekt „Lepsza wieś” realizowany w ramach „Pilotażowego Programu Leader +”, Nr umowy L/01/159/2005 22 Diagnoza stanu i uwarunkowań obszarów wiejskich Pomorza Środkowego – Przedsiębiorczość na wsi spowodowały, że ekorozwój nigdy nie został w całości wprowadzony. Musiał go zastąpić rozwój łączący idee ekologii z prawami wolnego rynku. Tak powstała idea rozwoju zrównoważonego. Polityka rozwoju zrównoważonego obszarów wiejskich Rozwój zrównoważony harmonizuje wypełnianie na obszarach wiejskich funkcji gospodarczych, społecznych, ekologicznych a także kulturowych i przestrzennych. Tworzenie przyszłego obrazu wsi uzależnione jest od stanu całej gospodarki. Od rozwoju gospodarczego kraju zależeć będzie tempo i kierunek przemian na wsi. Na terenach wiejskich muszą występować wielofunkcyjne, średnio i niskointensywne formy gospodarowania. Przeważać powinna gospodarka proekologiczna, w której wyeliminowane zostaną: wysoka specjalizacja, chemizacja i koncentracja. Główne zadania, jakie należy uwzględnić, aby uzyskać pożądaną wizję wsi to: - ochrona środowiska, - produkcja bezpiecznej żywności, - stwarzanie warunków dla pozarolniczych form gospodarowania, - tworzenie krajobrazu kulturowego. Należy też dążyć do podniesienia jakości życia na obszarach wiejskich. Można to zrealizować poprzez: - wprowadzenia zautomatyzowani pracy, - wyposażenia w pełną infrastrukturę komunalną i społeczną, - tworzenie odpowiednich warunków przestrzennych, - estetyzację wsi. Model gospodarki na obszarach wiejskich powinien być uzasadniony od stanu ich uwarunkowań ekologicznych i krajobrazowych. Uwarunkowania te powinny być wyznacznikiem profilu gospodarki i działalności człowieka na tych obszarach. Kierunek i typ produkcji rolniczej jest wypadkową wielu czynników. Część wynika z potrzeb ekonomicznych, część zaś z barier ekologicznych. Pierwsze z nich oddziaływają w kierunku maksymalizacji produkcji, drugie – choć ograniczają produkcję, wywołują jednak efekt konkurencyjności i wzrostu jakości produkowanej żywności. Znalezienie równowagi pomiędzy tymi czynnikami będzie gwarantowało uzyskanie pozytywnego efektu. Projekt „Lepsza wieś” realizowany w ramach „Pilotażowego Programu Leader +”, Nr umowy L/01/159/2005 23 Diagnoza stanu i uwarunkowań obszarów wiejskich Pomorza Środkowego – Przedsiębiorczość na wsi Wcześniej zakres funkcji obszarów wiejskich był ograniczony i sprowadzał się do: - wytwarzania środków żywnościowych, surowców rolniczych i zwierzęcych dla przemysłu, - dostarczania siły roboczej dla nierolniczych gałęzi przemysłu poza terenami wiejskimi, - dostarczania surowców mineralnych i zasobów wody komunalnej i użytkowej, - stanowienie miejsca zamieszkania i pracy znacznej części ludności. W obecnych warunkach społeczno gospodarczych tereny wiejskie muszą spełniać o wiele więcej i bardziej różnorodnych funkcji. Obok wcześniej wymienionych należy również znaleźć miejsce na: - powstawanie na terenach wiejskich nowych miejsc pracy, - zamieszkanie i przestrzeń życiową ludności nierolniczej, - wypoczynek, - buforowanie i filtracje zanieczyszczeń powietrza, - deponowanie i utylizacja odpadów przemysłowych i komunalnych. Aby rozwój obszarów wiejskich był zrównoważony i harmonijny, musi dotykać równocześnie gospodarki, osadnictwa wraz z infrastrukturą techniczną i ochrony środowiska. W obecnej fazie rozwoju terenów wiejskich rolnictwo odgrywa znaczącą rolę produkcyjną, a także chroniącą środowiska i kształtującą krajobraz. Rozwój zrównoważony polega na maksymalizacji korzyści netto z rozwoju ekonomicznego, chroniąc oraz zapewniając odtwarzanie się zasobów naturalnych w długim okresie. Jest on programem restrukturyzacji ekonomicznych, społecznych i technicznych, mających na celu ochronę przyrody i środowiska człowieka na użytek obecnego i przyszłych pokoleń oraz uznania wartości przyrody. Model rozwoju zrównoważonego Głównym celem polityki rozwoju obszarów wiejskich jest rozwój zrównoważony, tzn. harmonizujący wypełnianie przez obszary wiejskie wszystkich gospodarczych, społecznych funkcji a także kulturowych i przestrzennych. W polityce tej chodzi więc o coś więcej niż tylko rolnictwo, a mianowicie o rozwój zintegrowany wszystkich zasobów obszaru, tak fizycznych, jak i ludzkich, a także rolniczych i pozarolniczych. W wyniku rozwoju, każda z funkcji przechodzi na coraz wyższy poziom rozwoju. W rozwoju jednofunkcyjnym jest to tylko jedna funkcja, np. Projekt „Lepsza wieś” realizowany w ramach „Pilotażowego Programu Leader +”, Nr umowy L/01/159/2005 24 Diagnoza stanu i uwarunkowań obszarów wiejskich Pomorza Środkowego – Przedsiębiorczość na wsi rolnictwo. W rozwoju wielofunkcyjnym, rozwój każdej funkcji przeplata się z rozwojem innych. Są one od siebie wzajemnie uzależnione. Ten zintegrowany, wielofukcyjny rozwój obszaru jest właśnie idealnym modelem rozwoju zrównoważonego. Uwielofunkcyjnienie terenów wiejskich musi stać się głównym celem polityki rolnej. Muszą powstać wsie o charakterze wielofunkcyjnym, gdzie obok rolników produkujących znaczne ilości artykułów rolnych, prowadzących gospodarstwa wydajnie i efektywnie, są też gospodarstwa zintegrowane z zakładem przerabiającym surowiec. Jest tu też miejsce dla gospodarstw produkujących wybrane artykuły tylko na własny użytek, ale prowadzone przez gospodarzy mających też inne źródło utrzymania, np. sklep, czy zakład usługowy. Na wsi musi też znaleźć miejsce dla ludzi pracujących w innych zawodach, dla których wieś jest tylko miejscem zamieszkania. Wielofunkcyjność to szansa dla istnienia gospodarstw rodzinnych, w tym drobnych. Za rozwojem wielofunkcyjnym przemawia również potrzeba dekoncentracji przemysłu i lokowania go także na obszarach wiejskich. Rozwój zrównoważony musi wyeliminować błędy, które popełniło rolnictwo, a związane z: - koncentracją produkcji i ziemi, - specjalizacją produkcji, - niewłaściwą mechanizacją i chemizacją, - złą agrotechniką, - użytkowaniem niezgodnym z możliwościami gleby. Rozwój zrównoważony ma charakter globalny i dlatego w budowie jego modelu konieczne jest: - skojarzenie w jeden system i poddanie jednolitym regułom gospodarowania zasobów ziemi rolniczej i leśnej, zasobów wodnych, genetycznych i krajobrazu oraz infrastruktury technicznej i przemysłu, - wprowadzenie takich form wykorzystania zasobów naturalnych, które zapewnią ich odnawialność, - przestrzeganie stosowania nowoczesnych rozwiązań technologicznych chroniących zasoby i jednocześnie zachowujących ich wysoką jakość, - uwzględnianie uwarunkowań społecznych związanych z zachowaniem tradycji kulturowych, Projekt „Lepsza wieś” realizowany w ramach „Pilotażowego Programu Leader +”, Nr umowy L/01/159/2005 25 Diagnoza stanu i uwarunkowań obszarów wiejskich Pomorza Środkowego – Przedsiębiorczość na wsi - określenie grogi i instrumentów wdrażania, - uwzględnianie uwarunkowań ekonomicznych związanych z kosztami wdrażania gospodarki zrównoważonej. Opracowany model rozwoju zrównoważonego uwzględniający te zasady powinien mieć charakter uniwersalny, a jego realizacja będzie miała szansę powodzenia, jeśli uzyska odpowiednie wsparcie prawne, finansowe i techniczne ze strony władz samorządowych i rządowych oraz różnych innych jednostek działających na rzecz kraju. W proponowanym modelu rozwoju zrównoważonego obszarów wiejskich jako główne płaszczyzny należy rozpatrywać: - rolnictwo proekologiczne - leśnictwo - gospodarkę rybacką - eko- i agroturystykę, - przemysł przetwórczy i usługi lokalne, - przyrodolecznictwo - infrastrukturę techniczną i społeczną. Główne ogniwa gospodarowania: produkcja, przetwórstwo, dystrybucja i konsumpcja, w modelu gospodarki zrównoważonej powinny występować w jednym regionie, z ewentualnym dopuszczeniem częściowej dystrybucji i konsumpcji poza region. Taki układ zapewnia opłacalność funkcjonowania modelu gospodarki, gdyż profity z przetwórstwa i dystrybucji pozostają w miejscu produkcji. Wielofunkcyjny rozwój obszarów wiejskich Dotychczas na wieś patrzeliśmy głównie przez pryzmat produkcji żywności. Tymczasem wytwarzanie produktów na potrzeby wyżywienia nie wyczerpuje w pełni wszystkich funkcji obszarów wiejskich. Współczesność nakazuje patrzeć na wieś i rolnictwo bardziej kompleksowo. Wieś jest i pozostanie miejscem życia prawie 40% społeczeństwa polskiego, co wyznacza jej wielorakie funkcję cywilizacyjne.(Woś 2002 s. 41). Do nich zaliczyć można „opiekę” nad zasobami środowiskowymi, których znaczenie nieustannie wzrasta i stanowi wartość ogólnonarodową. Ważną częścią wielofunkcyjnego rozwoju obszarów wiejskiej jest rozwój przedsiębiorczości. Rozwój wielofunkcyjny to umiejętne wkomponowanie w wiejską przestrzeń coraz to nowych funkcji pozarolniczych, polegających na znacznie większym niż dotychczas Projekt „Lepsza wieś” realizowany w ramach „Pilotażowego Programu Leader +”, Nr umowy L/01/159/2005 26 Diagnoza stanu i uwarunkowań obszarów wiejskich Pomorza Środkowego – Przedsiębiorczość na wsi zróżnicowaniu gospodarki wiejskiej (Kłodziński 1999 s.7). Cechą charakterystyczną rozwoju wielofunkcyjnego jest tworzenie nowych szans dzięki modernizacji rolnictwa, rozbudowie przetwórstwa płodów rolnych, handlu, usług, agroturystyki i rozwoju niektórych gałęzi przemysłu. Głównym celem wielofunkcyjnego rozwoju jest poprawa warunków życia i pracy rodzin żyjących na wsi, zwiększanie możliwości wyboru pracy i jej różnorodności, zwiększenie dochodów ludności wiejskiej oraz wzrost atrakcyjności wsi jako miejsca pracy i zamieszkania. Przejmowanie przez wieś nowych funkcji ma przyczyniać się do zmniejszenia bezrobocia oraz wzrostu przedsiębiorczości warunkującej dalszy wzrost gospodarczy. Czynniki te mają ogromne znaczenie, ponieważ znaczna część mieszkańców wsi ulega procesowi marginalizacji i „społecznemu odrzuceniu”. Ludność wiejska wypierana jest z miejsc pracy w mieście, m.in. w skutek likwidacji tanich środków transportu między miastem i wsią. Ogromną liczbę miejsc pracy zlikwidowano przy restrukturyzacji sektora państwowego i spółdzielczego. Liberalizacja handlu zagranicznego zmusza rolników do drastycznej obniżki kosztów i ograniczania zatrudnienia do niezbędnego minimum. Według spisu rolnego z 1996 r. niecałe 6% rolników osiągało dochody większe niż 25 tys. zł, czyli porównywalne z dochodami rodzin pracowniczych. Prof. Michna liczbę bezrobotnych wśród ludności bezrolnej szacuje na około 840 tys. osób a w grupie gospodarstw domowych użytkujących gospodarstwa rolne na 750 tys. Gdyby na wsi nie były podejmowane żadne działania, łączne bezrobocie na wsi wzrosłoby w najbliższym czasie do 2,4 mln osób. Z badań przeprowadzonych w Szkole Głównej Handlowej wynika, że w 2000 roku w przybliżeniu trzecia część gospodarstw domowych w Polsce znalazła się poniżej granicy niedostatku, według ujęcia obiektywnego. W ocenie respondentów poniżej tej granicy było 65% badanych rodzin. Na wsi liczby te wynosiły odpowiednio 48 i 79%, a w rodzinach rolników – 61 i 85%. Dwoma największymi obszarami biedy są tereny popegerowskie oraz małe miasteczka, w których funkcjonował jeden duży zakład. Upadek tych zakładów spowodował ogromne bezrobocie oraz brak alternatywnych źródeł dochodów. Pojęcie „wielofunkcyjny rozwój obszarów wiejskich” nie oznacza jedynie procesu tworzenia nowych miejsc pracy, ale jest pojęciem znacznie szerszym, w którym problemy wsi i rolnictwa muszą być traktowane kompleksowo. Wielofunkcyjny rozwój wsi związany jest z realizacją następujących programów: (Duczkowska-Małysz 1998 s.927): 1. Program łagodzenia, ograniczania i likwidacji bezrobocia. Projekt „Lepsza wieś” realizowany w ramach „Pilotażowego Programu Leader +”, Nr umowy L/01/159/2005 27 Diagnoza stanu i uwarunkowań obszarów wiejskich Pomorza Środkowego – Przedsiębiorczość na wsi 2. Program rozwoju różnych form kształcenia, oświaty, doradztwa rolniczego i socjalno-bytowego na wsi. 3. Program interwencji na rzecz modernizacji rolnictwa. 4. Program przestrzennego zagospodarowania i rozwoju regionalnego. 5. Program ochrony środowiska. 6. Rozwój samorządności i samodzielności władz lokalnych, przede wszystkim gminnych. 7. Program zabezpieczenia socjalnego (system rent i emerytur rolnych). W związku z realizacją rządowego programu „Rozwój obszarów wiejskich” uruchomiono wiele szczegółowych programów, w tym: sanitacji wsi, telefonizacji, ochrony zdrowia na wsi, modernizacji systemu edukacji i doradztwa, budowy sieci rynków hurtowych i giełd rolnych, informacji rynkowej. Programy te mają aktywizować wieś i stwarzać możliwości alternatywnych źródeł zarobkowania. Stanowią one antidotum na bariery rozwoju obszarów wiejskich, których pokonanie stwarza szansę rozwoju przedsiębiorczości. W typowej gminie wiejskiej występują zazwyczaj następujące problemy: - wysokie bezrobocie wskutek zamknięcia zakładów pracy, procesów restrukturyzacyjnych i modernizacyjnych w rolnictwie i otoczeniu rolnictwa, - brak kapitału niezbędnego do zainwestowania w działalność gospodarczą, - niskie kwalifikacje uniemożliwiające rozwijanie na szerszą skalę przedsiębiorczości w wybranym kierunku, - niedorozwój infrastruktury, która w znacznej mierze jest zachętą do inwestowania, obniża koszty przedsięwzięcia, decyduje o efektywności. - brak systemu nowoczesnych instytucji wiejskich, - przewaga postaw tradycyjnych, brak inicjatywy, „strach przed nowym”. Szereg problemów na współczesnej polskiej wsi wynika, że równolegle trzeba realizować dwa sprzeczne ze sobą programy: modernizacji rolnictwa i ograniczania bezrobocia wiejskiego. Modernizacja polega na wprowadzaniu nowych technik i technologii, bardziej efektywnego sprzętu, poprawie struktury agrarnej. Działania te mają dostosować nasze rolnictwo do sprostania unijnej konkurencji. Niezbędnym warunkiem osiągnięcia tego celu jest znaczne ograniczenie zatrudnienia, pozwalające zwiększyć efektywność i wydajność pracy. Bez tworzenia odchodzących z rolnictwa powiększaliby oni grono miejsc pracy dla ludzi osób bezrobotnych. Najskuteczniejszym sposobem ograniczania bezrobocia jest rozwój przedsiębiorczości Projekt „Lepsza wieś” realizowany w ramach „Pilotażowego Programu Leader +”, Nr umowy L/01/159/2005 28 Diagnoza stanu i uwarunkowań obszarów wiejskich Pomorza Środkowego – Przedsiębiorczość na wsi w dotychczasowym miejscu zamieszkania. Rozwój wsi wielofunkcyjnej wymaga przede wszystkim stworzenia miejsc pracy. Gorzej jest z praktycznym wdrożeniem tego zamysłu ponieważ kapitał nie garnie się do obszarów wiejskich. Program wielofunkcyjnego rozwoju wsi nie jest w stanie wykreować niezbędnej ilości nowych miejsc pracy, głównie z powodu bariery popytu na dobra i usługi oferowane nabywcom. Przedsiębiorczość na obszarach wiejskich może przybierać różne formy. W działalności gospodarczej na obszarach wiejskich istnieją duże możliwości rozwoju małego przetwórstwa spożywczego bezpośrednio w gospodarstwach rolnych. Zapewnia ona rolnikom dodatkowe dochody. Produkcja ta jest związana z lokalnym rynkiem surowcowym a bliskość przetwórstwa powoduje, że wytwarzana żywność jest wysokiej jakości i stanowi uzupełnienie dla produkcji masowej. Artykuły wytwarzane w małych przedsiębiorstwach charakteryzują się następującymi cechami: - produkowane są przy zastosowaniu tradycyjnych technologii, (tzw. specjalności regionalne), - produkowane są metodami ekologicznymi, - mogą stanowić dobra luksusowe dla określonej grupy konsumentów o wysokich wymaganiach. Złożony i trudny proces transformacji polskiej gospodarki do warunków rynkowych i członkostwo w Unii Europejskiej wymusza podejmowanie działań na rzecz alternatywnych przedsięwzięć przez rolników oraz mieszkańców małych miast i wsi. Działania te najczęściej przejawiają się w rozwijaniu przedsiębiorczości rolniczej i pozarolniczej, która jest szansą wyjścia z kryzysu i głębokiej zapaści produkcyjnoekonomicznej. Aktywizacja ta może przejawiać się w następujących formach: - typowa działalność rolnicza na skalę towarową, czyli produkcja polowa i hodowla zwierząt w rozmiarach pozwalających osiągać porównywalne dochody do zatrudnionych w pozarolniczych działach gospodarki narodowej. Aktualnie są to gospodarstwa o powierzchni minimum 20-30 ha. Wymaga to zastosowania technik i technologii zapewniających wysoką efektywność i sprawność działania. - rolnicze przedsięwzięcia alternatywne dotychczas nie stosowane w ogóle lub w małej skali, na przykład specjalistyczna produkcja ogrodnicza i warzywnicza, produkcja surowców energetycznych, produkcja żywności ekologicznej, uprawa ziół przyprawowych, leczniczych i kosmetycznych, uprawa grzybów, hodowla koni, kóz, królików, strusi, pszczelarstwo i inne. - działalność pozarolnicza, bezpośrednio związana z rolnictwem: Projekt „Lepsza wieś” realizowany w ramach „Pilotażowego Programu Leader +”, Nr umowy L/01/159/2005 29 Diagnoza stanu i uwarunkowań obszarów wiejskich Pomorza Środkowego – Przedsiębiorczość na wsi 1. przetwórstwo artykułów rolnych (młyny, gorzelnie, cukrownie, olejarnie, mieszalnie pasz, piekarnie, ubojnie, masarnie, mleczarnie, przetwórnie owoców i warzyw itp.). 2. zaopatrzenie w materiały i środki produkcji rolnej (handel nawozami, paszami, środkami ochrony roślin, materiałami budowlanymi i inne). 3. usługi produkcyjne ( np. mechanizacyjne, remontowo-budowlane, w zakresie ochrony roślin, obsługa rolnictwa ). 4. obrót produktami rolniczymi (skup, magazynowanie, sortowanie, pakowanie, transport oraz handel hurtowy i detaliczny produktami rolniczymi). - działalność pozarolnicza, nie związana bezpośrednio z rolnictwem: 1. agroturystyka i turystyka wiejska, organizacja wypoczynku, sprzedaż posiłków, hotelarstwo na obszarach wiejskich, 2. gospodarka leśna (tartaki, drewno opałowe i budowlane, węgiel drzewny, owoce runa leśnego) 3. produkcja i przetwórstwo ryb, 4. pielęgnacja krajobrazu i ochrona środowiska naturalnego ( konserwacja rowów i zbiorników wodnych), 5. produkcja energii wietrznej i wodnej, 6. jeździectwo i hipoterapia, 7. rzemiosło i rękodzielnictwo (kowalstwo artystyczne, stolarstwo, pamiątkarstwo, wyplot koszyków) 8. handel detaliczny, 9. punkty usługowe (krawieckie, pralnicze, fryzjerskie, kosmetyczne, naprawa sprzętu RTV i AGD), 10. warsztaty naprawcze (na przykład samochodowe), 11. usługi transportowo-drogowe, 12. usługi komunalne (zaopatrzenie w wodę, kanalizacja, utylizacja odpadów), 13. pozyskiwanie kruszywa i innych surowców lokalnych (na przykład torfu, borowiny, kredy nawozowej, wody mineralnej), 14. zakłady specjalistyczne, 15. parkingi płatne, 16. produkcja przemysłowa ( meble, stolarka budowlana, elementy metalowe, porcelana, tworzywa sztuczne), 17. tereny rekreacyjne, skanseny, zabytki. Projekt „Lepsza wieś” realizowany w ramach „Pilotażowego Programu Leader +”, Nr umowy L/01/159/2005 30 Diagnoza stanu i uwarunkowań obszarów wiejskich Pomorza Środkowego – Przedsiębiorczość na wsi Dotychczasowy rozwój pozarolniczej działalności gospodarczej ma charakter marginalny i nie stanowi istotnej siły napędowej wsi w szerszej skali. Zdaniem prof. Michny (2002 s. 30), rachityczność pozarolniczej działalności gospodarczej na wsi potwierdza trafność działań UE, która realizuje programy rozwoju wsi głównie poprzez rozwój rolnictwa. Unia umacnia rolnictwo, a rolnictwo chłonne na towary i usługi powoduje rozwój pozarolniczej gospodarki. Słabość podmiotów pozarolniczej działalności gospodarczej na polskiej wsi nasuwa wątpliwość co do trafności zalecanej do stosowania polskiej hipotezy, w myśl której odwrotnie niż czyni to UE, należy za lokomotywę rozwoju gospodarki obszarów wiejskich uznać działalność pozarolniczą na wsi, a nie umacnianie i tworzenie koniunktury w rolnictwie. Funkcjonująca w Polsce doktryna Wielofunkcyjnego Rozwoju Obszarów Wiejskich nie wskazuje ani obszarów zbytu pozarolniczej gospodarki wiejskiej, ani racjonalnych kierunków rozwoju, ani charakteru państwowej polityki wspierania rozwoju tych obszarów. W Polsce wzorem niektórych państw europejskich (na przykład Austrii), należałoby rozwijać model dualny, w którym polityce rozwoju rolnictwa i pozarolniczej działalności gospodarczej na obszarach wiejskich nadaje się jednakowe znaczenie. Polega ona na bezpośredniej promocji rozwoju pozarolniczej gospodarki na wsi przez wspieranie lokalizacji przedsiębiorstw zorientowanych na produkcję, której rynek zbytu leży poza wsią (wiejskie zakłady przemysłowe, zakłady obsługujące miasta, rozwój wiejskich ośrodków rekreacyjnych). Dzięki temu można by realnie zwiększyć liczbę mieszkańców wsi utrzymujących się głównie z pozarolniczych źródeł dochodów. Dlatego też konieczne jest przejście do drugiej fazy rozwoju przedsiębiorczości, której podstawowym zadaniem będzie alokacja kapitału w przedsięwzięcia umożliwiające rozszerzenie kręgu odbiorców także na rynki krajowe i zagraniczne. Jest to możliwe drogą lokalizacji na obszarach wiejskich filii czy innych form organizacyjnych dużych, silnych ekonomicznie podmiotów. Podejmowanie różnorodnych pozarolniczych funkcji powoduje, że wieś zatraca wyłącznie rolniczy charakter kształtując swój profil jako rolniczo-przetwórczy, rolniczo-usługowy, rolniczo-handlowy, rolniczo-leśny itp. Rozwój wielofunkcyjny, tworzenie miejsc pracy na wsi sprzyja również wykorzystaniu kwalifikacji młodzieży wiejskiej i stwarza szansę realizacji aspiracji zawodowych w miejscu zamieszkania. Jak wykazują badania skłonności do przedsiębiorczości pozarolniczej nie wykazują rolnicy mający trudności finansowe, lecz rolnicy prowadzący gospodarstwa silnie ekonomicznie, zwłaszcza ci, którzy posiadają wykształcenie ponad podstawowe nierolnicze. Projekt „Lepsza wieś” realizowany w ramach „Pilotażowego Programu Leader +”, Nr umowy L/01/159/2005 31 Diagnoza stanu i uwarunkowań obszarów wiejskich Pomorza Środkowego – Przedsiębiorczość na wsi Model rozwoju zintegrowanego Koncepcją rozwoju, która najpełniej sprzyja wszystkim przedsięwzięciom jest rozwój zintegrowany. Ma on charakter kompleksowy, wieloaspektowy, wielowymiarowy i skoordynowany. Pod pojęciem „zintegrowanego rozwoju wsi bądź regionu” rozumiemy obecnie próbę możliwie bezkonfliktowego zharmonizowania najrozmaitszych wymagań mieszkańców pewnego konkretnego obszaru. Wymaga to ponadsektorowej koordynacji gospodarczych, społecznych, kulturalnych oraz ekologicznych działań i interesów przy udziale kompetentnych instytucji. Zamiast sumy niezależnych od siebie kroków rozwojowych w różnych dziedzinach gospodarki, na bazie ponadsektorowej sieci powiązań powstać powinna pewna rozwojowa wartość dodatkowa. Nakierowanie regionalnego procesu rozwojowego na potencjały regionalne w ramach jednej ponadsektorowej strategii wymaga jednak nowych instrumentów i metod działania, które są wypróbowane w wiejskiej polityce regionalnej – szczególnie w powiązaniu z inicjatywami LEADER. Program LEDER dowiódł, iż ściślejsze regionalne osadzenie działań i orientacja na konsensus zaangażowanych w niej instytucji podnosi prawdopodobieństwo sukcesu i osiągania celów projektu. Projekt „Lepsza wieś” realizowany w ramach „Pilotażowego Programu Leader +”, Nr umowy L/01/159/2005 32 Diagnoza stanu i uwarunkowań obszarów wiejskich Pomorza Środkowego – Przedsiębiorczość na wsi 7. POZIOM ZRÓŻNICOWANIA POTENCJAŁU SPOŁECZNO-GOSPODARCZEGO Ocenę potencjału społeczno-gospodarczego najlepiej można przeprowadzić na podstawie rzeczywistego stanu w danej gminie, poprzez porównanie z gminą sąsiednią lub w analizowanej grupie oraz ocenę dynamiki procesów rozwojowych w dłuższym okresie. Stan ten w bardzo dużym stopniu zależy od wielkości powierzchni, liczby ludności, typu osadnictwa, struktury zatrudnienia, struktury gospodarczego wykorzystania przestrzeni. Cechy te w ujęciu syntetycznym przedstawiają tabele 4 i 5 . Wielkości analizowanych cech badanych gmin są mocno zróżnicowane. Największą powierzchnie ma gmina miejsko- wiejska Polanów – 393 km² a najniższą gmina wiejska Biesiekierz – 117 km². Trzy gminy pod względem powierzchni znajdują się w pierwszej dziesiątce województwa zachodniopomorskiego. Są to gmina Polanów – 6 pozycja, Bobolice – 7 i Tychowo – 9 miejsce. Ogółem jednostek terytorialnych w województwie jest 114. Pod względem ludności ogółem najwyższą pozycje zajmuje gmina miejsko – wiejska Sianów – 13229 osób co daje jej 29 miejsce w województwie. Najmniej zaludnioną gminą jest Biesiekierz - 4972 osoby, 81 pozycja województwie. Procentowy udział ludności w wieku produkcyjnym waha się od 60,4 w gminie Malechowo do 65,7 w Manowie , 13 pozycja w województwie. Można zauważyć tu prawidłowość, tj. w miarę oddalania się gmin od Koszalina zmniejsza się również procentowy udział ludności w wieku produkcyjnym. W gminach o wysokim procentowym udziale ludności w wieku produkcyjnym najniższe w badanej grupie były również wskaźniki bezrobocia. Oblicza się go jako procentowy udział liczby bezrobotnych do liczby ludności w wieku produkcyjnym. Najwyższy wskaźnik bezrobocia występował w gminie Biały Bór 32,4% a najniższy w Manowie 18,4%. W latach 2001-2003 w Polanowie i Malechowie zmniejszyła się liczba bezrobotnych i wskaźniki bezrobocia. W pozostałych gminach liczby te wzrosły. W Biesiekierzu wskaźnik bezrobocia nieznacznie się poprawił ale ogólna liczba bezrobotnych wzrosła (tabela 6). Wskaźniki te są bardzo dynamiczne i wykazują duże wahania sezonowe. Pomimo pozytywnych zmian w ostatnim okresie badane gminy charakteryzują się bezrobociem znacznie przewyższającym średni poziom w kraju. Jest to istotny problem całego regionu i jego rozwiązaniu powinny być podporządkowane wszystkie decyzje polityczne i ekonomiczne. Sposób w jaki przeprowadzono restrukturyzację sektora rolnictwa państwowego na tych obszarach skutkuje do dnia dzisiejszego poważnymi konsekwencjami, z którymi władze lokalne samodzielnie sobie nie poradzą. Konieczne Projekt „Lepsza wieś” realizowany w ramach „Pilotażowego Programu Leader +”, Nr umowy L/01/159/2005 33 Diagnoza stanu i uwarunkowań obszarów wiejskich Pomorza Środkowego – Przedsiębiorczość na wsi są zwiększone środki finansowe na przekwalifikowanie się i pobudzenie aktywności w sferze gospodarczej. W gminach miejsko-wiejskich procent ludności miejskiej wynosił od 32,3 w Polanowie do 49,7 w Sianowie. W zasadzie gminy miejsko-wiejskie nie różnią się wiele od dużych gmin wiejskich poza prestiżem jakie posiadają miasta. Proporcje ludności do powierzchni pozwalają obliczyć wskaźnik zaludnienia. Na tle kraju i województwa są one bardzo niskie. Aktualnie wskaźnik zaludnienia w kraju wynosi 123 osoby na km² w województwie zachodniopomorskim 76 osób. W grupie badanych gmin najniższy wskaźnik występował w gminie miejsko-wiejskiej Biały Bór – 19 osób na km², co ją lokuje na 106 miejscu w województwie. Najwyższy wskaźnik był w gminie Sianów, 58 osób na 1 km², 35 lokata w regionie. Ludność i powierzchnia wpływa również na strukturę osadnictwa. W badanych jednostkach liczba sołectw wynosiła od 8 w Świeszynie do 25 w Polanowie. Miejscowości zamieszkałych było od 23 w Manowie do 82 w Polanowie. Intensywność osadnictwa można określić liczbą miejscowości przypadających na 1 km². Najwyższą wartość zanotowano w gminie Będzino – 0,25 a najniższą w Białym Borze – 0,16. Średnia dla badanej grupy wynosiła 0,18. Dla działalności gospodarczej istotne znaczenie ma wielkość udziału użytków rolnych, % lesistości i terenów chronionych w gminie. Duży udział powierzchni chronionej może utrudniać podejmowanie pewnych form przedsiębiorczości, które negatywnie oddziaływają na środowisko naturalne. Z drugiej strony obszary czyste ekologicznie stanowią znaczący czynniki przyczyniający się do rozwoju turystyki i agroturystyki. Najwyższy udział powierzchni chronionych występuje w gminy Będzino gdzie stanowią one 42,3%. Podstawową formą obszarów chronionych są obszary chronionego krajobrazu i rezerwaty przyrody. W pozostałych gminach udział powierzchni chronionej wahał się od 29,8% w Białym Borze do śladowych ilości w Malechowie i Tychowie. Wielkość i strukturę obszarów chronionych w badanej grupie gmin przedstawia tabela 14. Na Pomorzu Środkowym wielkie znaczenie gospodarcze ma gospodarka leśna i przemysł drzewny. W dużej mierze wynika to z wysokiej lesistości województwa oraz większości gmin. W grupie analizowanych gmin % lesistości jest mocno zróżnicowany. Jest on najniższy w gminie Będzino – 11,3% i Biesiekierz – 18,7%. Najwyższy udział lasów występuje w gminach: Manowo – 63,8%, Tychowo – 55,5% i Polanów – 53,1%. Projekt „Lepsza wieś” realizowany w ramach „Pilotażowego Programu Leader +”, Nr umowy L/01/159/2005 34 Diagnoza stanu i uwarunkowań obszarów wiejskich Pomorza Środkowego – Przedsiębiorczość na wsi W gminach tych na bazie lokalnego surowca możliwy jest dalszy rozwój przetwórstwa, zbieractwa, myślistwa, usług leśnych, turystyki kwalifikowanej. Pomimo zachodzących zmian podstawą rozwoju obszarów wiejskich jest i będzie rolnictwo. Jest ono ważnym elementem systemu społeczno-ekonomicznego zarówno w skali gospodarki narodowej jak i lokalnej. Rolnictwo musi się jednak zmieniać. Od właścicieli gospodarstw rolnych wymaga się większej aktywności rynkowej, określanej obecnie mianem przedsiębiorczości. Wymaga ona niekiedy dokonania restrukturyzacji gospodarstwa w celu poprawy efektywności. Rezultat taki można osiągnąć dostosowując intensywność produkcji do wielkości gospodarstwa lub poprzez wielofunkcyjny rozwój gospodarstw rolnych. Te wielorakie działania uwarunkowane są aktualną strukturą agrarną, która w każdej gminie jest inna. Strukturę agrarną można określić przeciętną wielkością gospodarstwa oraz procentowym udziałem poszczególnych typów. Szczegółowe dane dotyczące analizowanych gmin przedstawiają tabele 12 i 13. Wynika z nich, że najliczniejszą grupę tworzą gospodarstwa do 5 ha. Stanowią one 69,2% w gminie Świeszyno, 62,19% w Manowie, 58,66% w Sianowie. Są to gminy w bezpośrednim sąsiedztwie Koszalina, gdzie drobni producenci zajmują się produkcją warzyw sprzedawanych na okolicznych targowiskach. W tej grupie liczne są również gospodarstwa rolne „tylko z nazwy”. Nie zajmują się one produkcją a umożliwiają korzystanie z rolniczego ubezpieczenia społecznego (KRUS-u) lub cały ich obszar przeznaczony jest na cele rekreacyjne. Gospodarstwa z tej grupy obszarowej będą miały coraz mniejsze znaczenie ekonomiczne gdyż ich powierzchnia nie jest w stanie wygenerować nawet minimalnych dochodów. Jedynie w gminie Biały Bór gospodarstw do 5 ha jest ich znacznie mniej tj. 15,4%. Według aktualnych kalkulacji, parytetowe dochody, tj. porównywalne do zatrudnionych poza rolnictwem są możliwe przy powierzchni gospodarstwa przekraczającej 30 ha, a możliwości reprodukcji rozszerzonej mają gospodarstwa powyżej 100 ha. Najwyższy udział gospodarstw parytetowych występuje w gminie Tychowo – 11,28%, Polanowie – 8,81%, Biesiekierzu – 8,53%, Bobolicach – 7,77%. Najmniej zajmują one w gminie Świeszyno – tylko 1.3%. W gminie Tychowo jest też najwyższy w grupie udział gospodarstw o możliwościach reprodukcji rozszerzonej i wynosi on 3,95%. W Białym Borze stanowią one 2,57%, w Manowie – 2,18% a Polanowie – 2,12%. Najniższy ich udział jest w gminie Świeszyno – 0,19%. Gminy o znacznych udziale gospodarstw obszarowo większych, mają możliwości stosowania nowoczesnych technologii i wydajnego sprzętu, co czyni je bardziej konkurencyjne na Projekt „Lepsza wieś” realizowany w ramach „Pilotażowego Programu Leader +”, Nr umowy L/01/159/2005 35 Diagnoza stanu i uwarunkowań obszarów wiejskich Pomorza Środkowego – Przedsiębiorczość na wsi wspólnym, unijnym rynku. Tu też istnieją warunki do rozwoju produkcji roślin energetycznych i niekonsumpcyjnych. Takie działania w kilku gminach już zostały podjęte. W gospodarstwach mniejszych, w celu uzupełnienia dochodów pochodzących z rolnictwa, niezbędne jest rozszerzenie profilu działalności o wszelkie formy pozwalające efektywniej wykorzystać posiadany majątek i zasoby siły roboczej. Aktualnie, przez tą grupę rolników świadczone są usługi leśne, mechanizacyjne, handlowe, agroturystyczne. Jednak, jak na obecną skalę potrzeb i możliwości działalność ta nie jest szeroko rozpowszechniona i dotyczy tylko około 10% rolników. Główną przyczyną monofunkcyjności jest niski poziom wykształcenia, kwalifikacji oraz brak wiary w możliwości osiągnięcia sukcesu finansowego. Analizy stanu przedsiębiorczości poszczególnych jednostek samorządu terytorialnego wykazują znaczne zróżnicowanie poziomu rozwoju, który przekłada się na warunki życia mieszkańców i ich sytuację materialną. Pozycja gminy w dużym stopniu zależy od jej położenia i atrakcyjności terenu. Dowodem potwierdzającym tą tezę jest fakt, że na 10 gmin o najwyższym wskaźniku przedsiębiorczości w województwie zachodniopomorskim, 9 to gminy nadmorskie. Najniższe wskaźniki są w gminach położonych w środkowej części województwa, w znacznej części na terenach popegerowskich. Nikt nie jest w stanie zmienić położenia na bardziej korzystne, dlatego pomimo niekorzystnych uwarunkowań, człowiek poprzez właściwe i konsekwentne działania może wpływać na korzystny przebieg zdarzeń na terenie przez siebie zamieszkałym. Liczne przykłady dowodzą, że społeczność lokalna skupiona wokół liderów jest w stanie zintensyfikować rozwój i ograniczyć negatywne skutki procesu przekształceń gospodarki. Likwidacja wielu przedsiębiorstw sektora uspołecznionego, dominującego w przeszłości, spowodowała brak alternatywy zatrudnienia. W tej sytuacji, często jedynym rozwiązaniem jest wymuszona konieczność rozwijania przedsiębiorczości, aktywizująca mieszkańców wsi i małych miasteczek. Pomysłów na jej rozwijanie powinno się szukać w terenie zamieszkania bazując na lokalnych zasobach i potencjałach wytwórczych. Podstawowy sens działań aktywizujących powinien sprowadzać się do poszukiwań lokalnych nisz rynkowych. Nisza rynkowa – to miejsce na rynku dla specyficznych towarów i usług związanych (Jarosz A. 1998): - z specyficznymi lub tradycyjnymi oczekiwaniami konsumentów ( produkcja rzemieślnicza, żywność ekologiczna, produkty regionalne), - z zmianą funkcji obszarów wiejskich (ochrona krajobrazu, miejsce zdrowego wypoczynku, większe różnicowanie działalności gospodarczej. Projekt „Lepsza wieś” realizowany w ramach „Pilotażowego Programu Leader +”, Nr umowy L/01/159/2005 36 Diagnoza stanu i uwarunkowań obszarów wiejskich Pomorza Środkowego – Przedsiębiorczość na wsi Głównym celem tego rodzaju działań powinno być pomnażanie możliwości wzrostu dochodów zarówno tych , którzy pracują w rolnictwie, jak i pozostałych mieszkańców wsi pracujących w pozarolniczych działach gospodarki narodowej. Mechanizm rynkowy na którym opiera się obecnie gospodarka, wymusza na każdej jednostce aktywność zarówno w sferze działań jak i postaw przedsiębiorczych. Osoby, które tym współczesnym wyzwaniom nie są wstanie sprostać, często spychane są na margines życia społecznego i gospodarczego oczekując pomocy z zewnątrz. W każdej zbiorowości znajdują się jednostki przedsiębiorcze, które, jeżeli stworzy się im odpowiednie warunki, pobudzi do działania, zainicjują tworzenie przedsiębiorstw dającym pracę i dochody im samym oraz okolicznej ludności. Stymulowaniem takich postaw powinny zająć się również władze lokalne, gdyż jest to wspólny interes wszystkich mieszkańców i osób które odpowiadają za rozwój danego obszaru. Rozwój lokalny może zaspokajać istotne potrzeby poprzez tworzenie miejsc pracy, a tym samym zmniejszać wydatkowanie środków finansowych kierowanych z budżetu na pomoc społeczną. Z czasem wymiernym efektem lokalnego rozwoju gospodarczego jest powiększanie bazy podatkowej, a dodatkowe dochody mogą być przeznaczone na inwestycje poprawiające stan rozwoju infrastruktury i warunki życia ludności. Rozwój przedsiębiorczości ma wymiar indywidualny i społeczny. W wymiarze społecznym uruchamia on tzw. mnożnik regionalny który kreowany jest przez: - odpowiednie relacje techniczno-ekonomiczne, pozwalające na bardziej efektywne bilansowanie zasobów z potencjałem wytwórczym, - uwarunkowania psychospołeczne wynikające z patriotyzmu lokalnego (Hunek 2000). Wywołanie efektu mnożnikowego sprzyja wykorzystaniu lokalnych zasobów siły roboczej gdyż wzrost siły nabywczej i tworzona na potrzeby gospodarcze infrastruktura przyciąga kolejnych inwestorów. Przed władzą samorządową stoi ogrom zadań w sferze potrzeb bytowych swoich mieszkańców i aktywizacji posiadanych środków wytwórczych, mając do dyspozycji ograniczone środki finansowe i możliwości insytucjonalno-prawne. Władze lokalne powinny stale zabiegać o inwestorów, którzy mogą przyczynić się do rozwoju określonego obszaru. Spełnienie tego zadania oparte jest na następujących założeniach: 1. Władza lokalna jest gospodarzem obszaru należącego do niej na podstawie terytorialnej organizacji kraju, Projekt „Lepsza wieś” realizowany w ramach „Pilotażowego Programu Leader +”, Nr umowy L/01/159/2005 37 Diagnoza stanu i uwarunkowań obszarów wiejskich Pomorza Środkowego – Przedsiębiorczość na wsi 2. Władze lokalne zajmują się wszystkimi składowymi gospodarki swojego obszaru, niezależnie od charakteru własności i rozwiązań instytucjonalnych, 3. Osiągając cele do których jest powołana, władza lokalna powinna oddziaływać na zachowania poszczególnych podmiotów gospodarczych tak aby realizowały one zarówno cele własne jak i określonego obszaru, 4. Zadania władzy lokalnej nie mogą się ograniczać do doraźnej aktywizacji gospodarczej regionu, powinny być szersze i bardziej dalekosiężne. (Topczewska 1996). Celem tych działań jest wprowadzenie i utrzymanie gminy na ścieżce racjonalnego rozwoju lokalnego poprzez: (Sztando 1999) - Rozwój istniejących struktur przedsiębiorczości, - Wykreowanie aktywności zamieszkałej w gminie ludności w zakresie podejmowania drobnej działalności gospodarczej, - Pozyskanie inwestycji zewnętrznych, - Racjonalną eksploatację zasobów środowiska naturalnego, - Wykorzystanie tzw. majątku niechcianego stanowiącego własność gminy lub lokalnych podmiotów gospodarczych. Instrumentami, którymi władza lokalna może się posługiwać w celu oddziaływania na wzrost gospodarczy są: (Brol 1998) 1. normy prawne uchwalane przez władze lokalne, 2. decyzje administracyjne obejmujące wszelkiego rodzaju nakazy, zakazy i ograniczenia wynikające z przepisów dotyczących ochrony środowiska, 3. instrumenty ekonomiczno-finansowe mające na celu motywowanie podmiotów gospodarczych do pożądanych zachowań na terenie gminy; takich jak ulgi podatkowe, opłaty za usługi komunalne, czynsze, ceny terenów, 4. podejmowanie przez samorząd lokalny przedsięwzięć kształtujących klimat przedsiębiorczości, do których zaliczamy: działalność w zakresie promocji gminy, wspieranie małych podmiotów gospodarczych, organizowanie szkoleń dla bezrobotnych, oferowanie bezpłatnych porad prawnych dla osób chcących podjąć działalność gospodarczą, zakładanie lokalnych fundacji lub agencji rozwoju lokalnego, funduszy poręczeniowych, których celem jest inspirowanie lokalnych programów rozwoju. Wstąpienie Polski do UE stworzyło szersze możliwości rozwoju wielu podstawowych gałęzi gospodarki poprzez zwiększenie eksportu towarów, w tym przede wszystkim Projekt „Lepsza wieś” realizowany w ramach „Pilotażowego Programu Leader +”, Nr umowy L/01/159/2005 38 Diagnoza stanu i uwarunkowań obszarów wiejskich Pomorza Środkowego – Przedsiębiorczość na wsi produktów rolno-spożywczych. Charakteryzuje je wysoka jakość, specyficzne, pożądane i często już nie spotykane na Zachodzie cechy oraz wysoka konkurencyjność wynikająca z niskich kosztów płacy. Z czasem te pozytywne tendencje powinny przełożyć się na pełniejsze wykorzystanie potencjału produkcyjnego stworzonego w przeszłości oraz na wykorzystanie wolnych obecnie zasobów pracy. Można mieć nadzieje że zmniejszy to napięcia społeczne wynikające z koncentracji bezrobocia na wielu obszarach. Nikt nie wymyślił jeszcze skuteczniejszej metody ograniczania bezrobocia jak rozwój przedsiębiorczości tworzącej nowe miejsca pracy. Pojęcie przedsiębiorczości może występować w dwóch formach tj. w znaczeniu funkcjonalnym i przedmiotowych. W znaczeniu funkcjonalnym to gotowość i zdolność podejmowania i rozwiązywania w sposób twórczy i nowatorski nowych problemów, umiejętność wykorzystywania pojawiających się w otoczeniu szans i okazji oraz elastyczne przystosowywanie się do zmieniających się warunków funkcjonowania. W ujęciu przedmiotowym to aktywne działanie w sferze gospodarczej, np. prowadzenie własnej firmy. Dotychczasowy model rozwoju gospodarczego preferował rozwój obszarów miejskich. Od pewnego okresu, między innymi w ramach wielofunkcyjnego rozwoju, przedsiębiorczość jest również pożądana w mniejszych ośrodkach. Do zalet tych obszarów można zaliczyć: 1. mniejsza biurokracja i krótszy termin załatwiania formalności, 2. większy zapał władz i mieszkańców, 3. duże ilości wolnych terenów i niewykorzystanych obiektów, 4. niższe koszty płacy wynikające z niższych płac, 5. słaba pozycja związków zawodowych lub ich całkowity brak, 6. duże zasoby wolnej siły roboczej, będącej skutkiem znacznego bezrobocia, 7. możliwość równoczesnej realizacji celów gospodarczych (wzrost produkcji) i społecznych (ograniczanie bezrobocia). Projekt „Lepsza wieś” realizowany w ramach „Pilotażowego Programu Leader +”, Nr umowy L/01/159/2005 39 Diagnoza stanu i uwarunkowań obszarów wiejskich Pomorza Środkowego – Przedsiębiorczość na wsi 8. MIERNIKI PRZEDSIĘBIORCZOŚCI NA OBSZARZE OBJĘTYM PROJEKTEM Aktualnie poziom rozwoju przedsiębiorczości w jednostkach samorządowych jest bardzo zróżnicowany. Największy wpływ na jego wymiar ma powierzchnia, ludność i położenie gminy. Do podstawowych mierników i wskaźników oceny poziomu przedsiębiorczości zalicza się: - liczbę i strukturę podmiotów gospodarczych zarejestrowanych w systemie REGON (sektor prywatny, publiczny, przedsiębiorstwa osób fizycznych i ogółem), - porównanie ilości firm powstających i upadających w badanym okresie (suma narodzin i zgonów firm), - dynamika zmian ilości podmiotów gospodarczych w dłuższym okresie czasu ( w stosunku do roku poprzedniego), - wskaźnik przedsiębiorczości (jest to ilość podmiotów osób fizycznych przypadająca na 1000 osób w wieku produkcyjnym. Odzwierciedla on zróżnicowanie warunków dla powstawania zakładów osób fizycznych. Obrazuje proporcje osób, które zdecydowały się pracować na własny rachunek i stanowią ogromną większość zarejestrowanych firm), - iloraz lokalizacji (jest to stosunek procentowego udziału gminy w liczbie zakładów osób fizycznych do procentowego udziału w liczbie ludności. Należy go traktować jako miernik nadwyżki lub niedoboru zakładów osób fizycznych względem ludności), - iloraz zagęszczenia (to procentowy udział gminy w liczbie przedsiębiorstw do procentowego udziału gminy w powierzchni województwa), - porównanie w/w wskaźników ze średnią w kraju, województwie i najbliższym otoczeniu (porównywanie się z najlepszymi, ocena w czym jesteśmy lepsi a w czym gorsi). Poziomem odniesienia dla wszystkich gmin w województwie zachodniopomorskim jest średni wskaźnik przedsiębiorczości osób fizycznych wynoszący 145,9. Najwyższą wartość osiągnął on w gminie Rewal (422,5) a najniższy w gminie Brzeżno (47,4). W pierwszej dziesiątce gmin o najwyższym wskaźniku jest 5 gmin wiejskich (Rewal, Mielno, Dziwnów, Kołobrzeg i Ustronie Morskie), 1 gmina miejsko-wiejska (Międzyzdroje), 4 miejskie (Kołobrzeg, Koszalin, Świnoujście, Darłowo). Ponadprzeciętna w stosunku do liczby ludności liczba podmiotów gospodarczych występowała w 18 gminach (wskaźnik powyżej jedności), z tego w 7 Projekt „Lepsza wieś” realizowany w ramach „Pilotażowego Programu Leader +”, Nr umowy L/01/159/2005 40 Diagnoza stanu i uwarunkowań obszarów wiejskich Pomorza Środkowego – Przedsiębiorczość na wsi gminach wiejskich (Rewal, Mielno, Ustronie Morskie, Dziwnów, Kołobrzeg, Dobra Szczecińska, Kołbaskowo), 4 gminach miejsko-wiejskich (Międzyzdroje, Gryfino, Gryfice, Kamień Pomorski) i 7 gminach miejskich (Kołobrzeg, Koszalin, Świnoujście, Darłowo, Szczecin, Wałcz i Szczecinek). W pozostałych gminach wskaźnik ten był niższy niż wynikałoby to z potencjału ludnościowego. Tabela 1. Wskaźniki przedsiębiorczości w woj. zachodniopomorskim w 2003 r. L.p. 1. 2. 3. 4. 5. 6. 7. 8. 9. 10. 11. 12. 13. 14. Wyszczególnienie Ludność w wieku produkcyjnym Wskaźnik przedsiębiorczości ogólnej Wskaźnik Wskaźnik Wskaźnik przedsięprzedsięprzedsiębiorczości biorczości biorczości sektora osób sektora prywatnego fizycznych publicznego 218,1 177,7 9,0 Gminy miejskie Gminy wiejskie podregion szczeciński Gminy wiejskiepodregion koszaliński Gminy miejskowiejskie podregion szczeciński Gminy miejskowiejskie podregion koszaliński Obszary wiejskie podregion szczeciński Obszary miejskie podregion szczeciński Obszary wiejskie podregion koszaliński Obszary miejskie podregion koszaliński Obszary miejskie woj. zachodniopomorskie Obszary wiejskie woj. zachodniopomorskie Woj. zachodniopomorskie Podregion szczeciński Podregion koszaliński 537401 227,1 80357 134,6 131,1 110,3 3,5 97465 131,2 127,5 110,5 3,7 286023 148,0 141,6 119,9 6,4 92162 137,4 130,3 109,8 7,1 181164 114,8 112,1 95,0 2,7 535009 206,0 197,2 160,4 8,7 137775 118,9 115,8 100,2 3,1 239460 222,3 212,4 178,3 9,9 774469 211,0 201,9 166,0 9,1 318939 116,6 113,7 97,2 2,9 1093408 716173 377235 183,5 182,9 184,6 176,2 175,7 177,1 145,9 143,9 149,8 7,3 7,2 7,4 Źródło: obliczenia i opracowanie własne na podstawie danych BDR. Projekt „Lepsza wieś” realizowany w ramach „Pilotażowego Programu Leader +”, Nr umowy L/01/159/2005 41 Diagnoza stanu i uwarunkowań obszarów wiejskich Pomorza Środkowego – Przedsiębiorczość na wsi Tabela 2. Liczba zakładów osób fizycznych zarejestrowanych w systemie REGON na obszarach miejskich i wiejskich w 2003r. Wyszczególnienie Polska Woj. zachodniopomorskie Liczba zakładów Struktura % Liczba zakładów Struktura % osób fizycznych osób fizycznych Obszary miejskie 2061032 73,5 128539 80,6 Obszary wiejskie 741627 26,5 31016 19,4 2802659 100,0 159555 100,0 Razem Źródło: obliczenia i opracowanie własne na podstawie BDR. W porównaniu do całego kraju w województwie zachodniopomorski występuje wyższa koncentracja przedsiębiorstw na obszarach miejskich i stanowią one 80,6% ogółu. W Polsce wskaźnik ten wynosi 73,5%. Tabela 3. Wskaźniki przedsiębiorczości osób fizycznych w 2003r. Wyszczególnienie Polska Woj. zachodniopomorskie Liczba Liczba Wsk. Liczba Liczba Wsk. zakładów ludności przed- zakładów ludności przed- osób w wieku siębior- osób w wieku siębior- fizycznych produkcyjnym czości fizycznych produkcyjnym czości (w tys.) (w tys.) Obszary miejskie 2061032 15239 135,2 128539 777,5 166.0 Obszary wiejskie 741627 8551 86,7 31016 318,9 97,2 2802659 23790 117,8 159555 1093,4 145,9 Razem Źródło: obliczenia i opracowanie własne na podstawie BDR. Wskaźniki rozwoju przedsiębiorczości w województwie zachodniopomorskim znacznie przewyższają średnie krajowe. Dotyczy to zarówno obszarów wiejskich a w znacznie wyższym stopniu obszarów miejskich. W grupie analizowanych gmin wskaźniki przedsiębiorczości kształtują się na poziomie poniżej przeciętnych dla województwa. Najwyższy wskaźnik przedsiębiorczości osób fizycznych występował w gminie Sianów i wynosił 135,5. Lokowało to gminę na 24 miejscu w województwie. Wysoki poziom występował również w pozostałych gminach satelickich Koszalina, tj. w Manowie – 124,3, Świeszynie – 113,3, Będzinie – 104,3. Gminy te miały również wysokie ilorazy Projekt „Lepsza wieś” realizowany w ramach „Pilotażowego Programu Leader +”, Nr umowy L/01/159/2005 42 Diagnoza stanu i uwarunkowań obszarów wiejskich Pomorza Środkowego – Przedsiębiorczość na wsi lokalizacji i zagęszczenia (tabela 7-10). Świadczy to, że bliskość dużego ośrodka miejskiego pozytywnie wpływa na rozwój obszarów wiejskich. W gminach dalej położonych wskaźniki te były wyraźnie niższe. W Tychowie wynosił on 74,3, Malechowie – 74,4, Polanowie 77,7 a Bobolicach – 87,1. Zdecydowana większość wszystkich podmiotów gospodarczych to przedsiębiorstwa sektora prywatnego. Stanowiły one od 98,2% w gminie Sianów do 92,7 w Białym Borze. W sektorze prywatnym dominowały z kolei przedsiębiorstwa osób fizycznych. Oprócz liczby i struktury przedsiębiorstw ważne jest też dynamika ich zmian. Świadczy ona o poprawie lub pogorszeniu poziomu rozwoju przedsiębiorczości w danej jednostce i okresie. W latach 1996-2003 najwyższa dynamika przyrostu liczby podmiotów gospodarczych wystąpiła w gminach: Będzino – 224, Biesiekierz – 222, Manowo – 218, Świeszyno – 217, Sianowie - 201. Najniższa była w Tychowie i Bobolicach – 155, Białym Borze – 165, Polanowie – 172, Malechowie – 175. Pod względem poprawy wskaźnika przedsiębiorczości w latach 1996-2003 w grupie badanych jednostek samorządowych najkorzystniejsze zmiany nastąpiły w gminach Będzino i Bobolice a pogorszyła się pozycja Tychowa. W Będzinie wskaźnik przedsiębiorczości wzrósł z 60,0 w roku 1996 do 121,7 w 2003. W Tychowie w tym samym okresie zmienił się on z 60,4 do 92,3. Jak widać poziom wyjściowy był podobny a rezultaty końcowe odmienne (tabela 10). Świadczy to, że władze samorządowe w różnym stopniu potrafią stymulować rozwój przedsiębiorczości na swoim obszarze. Analizując zmiany liczby podmiotów gospodarczych w gminach należy pamiętać, że nie odzwierciedlają one liczby zatrudnionych. Często możemy zaobserwować, że liczba przedsiębiorstw zarejestrowanych w systemie REGON wzrasta, jednocześnie maleje zatrudnienie i zwiększa się liczba bezrobotnych. Podyktowane jest to tym, że większe przedsiębiorstwa poddane restrukturyzacji zwalniają pracowników, którzy rejestrują się jako odrębne podmioty gospodarcze wykonujące prace i usługi na rzecz firm w których dotychczas pracowali. Jest ono nierzadko wymuszane przez pracodawców, gdyż w innym przypadku osoby te byłyby bezrobotne. Przykładem z gmin wiejskich może być znaczne zwiększenie podmiotów świadczących usługi leśne. Wcześniej te same osoby pracowały jako np. drwale lub pilarze na etacie w nadleśnictwie a obecnie jako samodzielne podmioty wykonujące usługi dla byłego pracodawcy. Podobnie jest z pracownikami wielu zlikwidowanych Gminnych Spółdzielni. Obecnie większość placówek handlowych jest prowadzonych przez byłych pracowników ale już pod własnym szyldem. Projekt „Lepsza wieś” realizowany w ramach „Pilotażowego Programu Leader +”, Nr umowy L/01/159/2005 43 Diagnoza stanu i uwarunkowań obszarów wiejskich Pomorza Środkowego – Przedsiębiorczość na wsi Dla realizacji szeregu ważnych zadań niezbędne są dochody, którymi gmina może dysponować. Syntetycznymi miernikami porównawczymi są dochody i wydatki przeliczone na 1 mieszkańca. Wielkość dochodów ogółem w 10 badanych gminach pokazuje, że nie są one skorelowane z poziomem rozwoju przedsiębiorczości. Najwyższe dochody ogółem na jednego mieszkańca w 2003 roku występowały w gminie Biały Bór – 1966,7 zł, Polanowie – 1836,8 i Biesiekierzu – 1698,1 zł. Najniższe były w gminie Sianów – 1316,9 zł a więc w jednostce o najwyższym w grupie wskaźniku przedsiębiorczości. Na niskim poziomie były one również w Manowie – 1327,1 zł, Świeszynie – 1359,9 zł i Malechowie – 1393,2 zł. Średnia dla wszystkich gmin w województwie zachodniopomorskim w tym okresie wynosiła 1559,3 zł. Dochody własne gmin kształtowały się od 449,7 zł na mieszkańca w Malechowie do 861,5 zł w Biesiekierzu. Średnia w województwie wynosiła 773,1 zł. Wskaźnik samodzielności finansowe obliczony jako stosunek dochodów własnych do wydatków gminy najniższy był w Białym Borze i wynosił 27,8%. Świadczy to, że gmina w dużym stopniu zależna jest od środków redystrybucyjnych z budżetu państwa. W gminach Biesiekierz i Świeszyno ponad połowę wydatków stanowiły dochody własne. Średnia wielkość tego wskaźnika dla województwa wynosiła 49,5%. W zakresie wydatków na jednego mieszkańca dysproporcje pomiędzy gminami są większe niż w dochodach ogółem .Wynoszą one od 1214,2 zł w Świeszynie do 2194,4 zł w Białym Borze. Średnia dla wszystkich gmin w województwie wynosiła 1562,3 zł. Równie mocno zróżnicowane są wydatki na cele inwestycyjne. Na jednego mieszkańca kształtowały się one od 26,2 zł (2,2%) w Świeszynie do 734,3 zł (32,4%) w Polanowie (tabela 11). Stan ten należy tłumaczyć poziomem zaawansowania kolejnych inwestycji wynikających z planu rozwojowego gminy. Dokonane w 2003 roku zmiany w ustawie o dochodach jednostek samorządowych, polegające na zwiększaniu udziałów gminy w podatkach państwowych (PIT i CIT) powinny zaowocować zwiększeniem zainteresowania wzrostem liczby podmiotów gospodarczych płacących podatki na terenie danej gminy. Wpływają one na wielkość dochodów własnych i przyczyniają się do zwiększenia samodzielności finansowej gmin. Struktura podmiotów gospodarczych na poziomie gminy ( na przykładzie gminy Tychowo) Gminę Tychowo tworzy 14 sołectw i 47 miejscowości. Są one oddalone od 2 do 16 km od centrum gminnego. Rozpiętość obszarowa i komunikacyjna jest duża i wynosi ponad 30 km. Podmioty gospodarcze analizowanych sołectw to w przeważającej liczbie Projekt „Lepsza wieś” realizowany w ramach „Pilotażowego Programu Leader +”, Nr umowy L/01/159/2005 44 Diagnoza stanu i uwarunkowań obszarów wiejskich Pomorza Środkowego – Przedsiębiorczość na wsi mikroprzedsiębiorstwa, firmy jednoosobowe lub rodzinne, działające na zasadzie samozatrudnienia. Wykorzystują one lokalny potencjał oraz zapotrzebowanie na usługi. Ich szczegółowa struktura i rozmieszczenie w gminie Tychowo przedstawia się następująco: Sołectwo Borzysław Skup, przeróbka, sprzedaż złomu – 1 Usługi leśne – 2 Handel art. spoż-przem. – sklep – 2 Sołectwo Bukówko Usługi leśne – 4 Usługi transportowe – 2 Usługi w zakresie mechanki maszyn – 1 Usługi rachunkowo-księgowe – 2 Handel art. spoż-przem. – sklep – 6 Zakład instalatorstwa sanitarnego – 1 Sołectwo Dobrowo Usługi leśne – 6 Usługi transportowe – 2 Usługi w zakresie mechaniki maszyn – 1 Handel art. spoż-przem. – sklep – 7 Masarnia – 1 Rękodzieło artystyczne – 1 Usługi budowlane – 2 Sołectwo Drzonowo Usługi leśne – 1 Usługi budowlane – 1 Produkcja skarpet – 1 Handel art. spoż-przem. – sklep – 2 Sołectwo Dzięciołowo Usługi leśne – 1 Handel art. spoż-przem. – sklep – 2 Sołectwo Motarzyn Usługi leśne – 3 Usługi budowlane – 1 Projekt „Lepsza wieś” realizowany w ramach „Pilotażowego Programu Leader +”, Nr umowy L/01/159/2005 45 Diagnoza stanu i uwarunkowań obszarów wiejskich Pomorza Środkowego – Przedsiębiorczość na wsi Usługi transportowe – 1 Handel art. spoż-przem. – sklep – 2 Sołectwo Osówko Handel art. spoż-przem. – sklep – 3 Usługowy zakład elektryczny – 1 Pośrednictwo ubezpieczeniowe – 1 Usługi budowlane – 1 Sołectwo Pobądź Usługi leśne – 5 Handel obwoźny – 1 Zakład usługowo-produkcyjny – 1 Sołectwo Sadkowo Usługi leśne – 4 Usługi transportowe – 2 Mechanika pojazdowa – 1 Usługi budowlane – 2 Handel art. spoż-przem. – sklep – 2 Sołectwo Stare Dębno Usługi leśne – 4 Handel art. spoż-przem. – sklep – 3 Sołectwo Trzebiszyn Usługi leśne – 4 Handel art. spoż-przem. – sklep – 2 Usługi transportowe – 2 Usługi wulkanizacyjne – 1 Sołectwo Tychowo Usługi leśne - 15 Usługi transportowe –11 Usługi budowlane – 8 Usługi weterynaryjne – 2 Usługi pralnicze – 1 Usługi montażowe – 4 Usługi fryzjerskie – 2 Usługi gastronomiczne – 3 Projekt „Lepsza wieś” realizowany w ramach „Pilotażowego Programu Leader +”, Nr umowy L/01/159/2005 46 Diagnoza stanu i uwarunkowań obszarów wiejskich Pomorza Środkowego – Przedsiębiorczość na wsi Usługi komunalne – 1 Kwiaciarnia – 2 Masarnia – 3 Mechanika pojazdowa – 1 Skład opału – 3 Handel hurtowy i detaliczny – 2 Szkoła nauki jazdy kat. B – 1 Gabinet stomatologiczny – 1 Praktyka lekarska – 3 Handel art. spoż-przem. – sklep – 33 Klub bilardowy – 1 Rekrutacja pracowników – 1 Studio urody – 1 Stolarstwo i ślusarstwo – 5 Stacja dystrybucji gazu LPG – 1 Pośrednictwo finansowe i ubezpieczeniowe – 5 Pomiary elektryczne – 1 Nauka gry na instrumentach muzycznych – 1 Sołectwo Tyczewo Usługi leśne – 3 Handel art. spoż-przem. – sklep – 4 Usługi transportowe – 2 Sołectwo Warnino Handel art. spoż-prem. – sklep – 4 Usługi transportowe – 3 Usługi leśne – 8 W zdecydowanej większości sołectw w strukturze przeważają cztery rodzaje działalności. Na ogólną liczbę 231 podmiotów zarejestrowanych w ewidencji gminnej – 71 to sklepy spożywczo-przemysłowe. Stanowią one 31% wszystkich zarejestrowanych firm. Ze względu na wysoki wskaźnik lesistości w gminie występuje znaczny udział usług leśnych. Świadczy je 56 firm, które stanowią 24% ogółu. Usługi transportowe świadczone są przez 25 przedsiębiorstw (11%), a budowlane przez 15 (6,5%). Najbardziej rozwinięta lista usług jest w centrum gminy. Występuje tu co najmniej 27 różnych rodzajów usług socjalnych, bytowych, produkcyjnych, finansowych, które ze Projekt „Lepsza wieś” realizowany w ramach „Pilotażowego Programu Leader +”, Nr umowy L/01/159/2005 47 Diagnoza stanu i uwarunkowań obszarów wiejskich Pomorza Środkowego – Przedsiębiorczość na wsi względu na specyfikę swą ofertę kierują do wszystkich sołectw, a niekiedy i do sąsiednich gmin. Analizując zmiany liczby i struktury podmiotów gospodarczych zastanawiająca jest dynamika przyrostu dwóch grup, tj. placówek handlowych i usług leśnych. Duży wzrost liczby sklepów w gminie wynika z przyjęcia w grudniu 1988 roku ustawy o działalności gospodarczej, która w porównaniu z obecnymi przepisami była znacznie mniej rygorystyczna. Na początku lat dziewięćdziesiątych zasoby finansowe społeczeństwa były jeszcze duże, a koszt uruchomienia niedużego sklepu niewielki. Dodatkowym ułatwieniem był wysoki popyt i powstanie pewnej próżni po ograniczeniu lub niekiedy likwidacji placówek handlowych prowadzonych dotychczas przez gminne spółdzielnie. Dla tych placówek prowadzenie małych sklepików w miejscowościach wiejskich było nierentowne, na czym szybko skorzystali miejscowi przedsiębiorcy. Mała, prywatna firma, korzystająca często z własnego lokalu, zasobów siły roboczej i niekiedy z własnej produkcji jest bardziej elastyczna i była w stanie utrzymać się nawet na ograniczonym rynku. Odmienne były przyczyny wzrostu przedsiębiorstw rejestrowanych pod nazwą usługi leśne. Powstawały one wskutek wyprowadzenia na zewnątrz działalności, które w latach osiemdziesiątych były prowadzone w ramach prac własnych nadleśnictwa. Przedsiębiorstwa te poszukując oszczędności kosztów, głównie osobowych i ubezpieczeniowych „skłaniały” swoich dotychczasowych pracowników do samodzielnego rejestrowania się jako podmioty gospodarcze, które będą wykonywały prace na zasadzie umowy z nadleśnictwem. Dotyczy to takich czynności, jak: ścinka drzewa, zwózka drewna, prace melioracyjne, nasadzeniowe. Statystycznie liczba przedsiębiorstw w gminie uległa znacznemu wzrostowi, lecz liczba zatrudnionych była ta sama lub nawet mniejsza, ponieważ nie ze wszystkimi nadleśnictwa podpisywały umowy. Rozmieszczenie nierównomierne. podmiotów Przeliczając liczbę gospodarczych przedsiębiorstw na terenie gminy przypadających na jest 100 mieszkańców, średnia dla gminy wynosiła 3,20, przy rozpiętości od 1,28 w sołectwie Dzięciołowo do 7,06 w Tyczewie. Analizując wszystkie sołectwa daje się zauważyć tendencję, że im większa odległość od centrum gminy tym niższa aktywność. Drugim analizowanym czynnikiem jest wielkość sołectw. W gminie Tychowo najwięcej zarejestrowanych podmiotów występuje w sołectwie o najniższej liczbie mieszkańców. Prawdopodobnie wynika to z faktu, że ta mocno skonsolidowana społeczność stara się Projekt „Lepsza wieś” realizowany w ramach „Pilotażowego Programu Leader +”, Nr umowy L/01/159/2005 48 Diagnoza stanu i uwarunkowań obszarów wiejskich Pomorza Środkowego – Przedsiębiorczość na wsi sama zaspokoić własne potrzeby w ramach tworzonych firm. Pomijając centrum gminne, gdzie liczba firm jest zazwyczaj duża, aktywność gospodarcza powyżej średniej w gminie jest w mniejszych sołectwach liczących do 200 mieszkańców. Kolejnym czynnikiem, który wyjaśnia zróżnicowanie aktywności gospodarczej jest rodzaj miejscowości, które możemy podzielić na wsie popegerowskie i zamieszkałe przez rolników indywidualnych oraz ludność pozarolniczą. Jest to czynnik, którego korelacja jest najbardziej zauważalna. W miejscowościach zamieszkałych w większości przez rolników indywidualnych (Motarzyno, Pobądź, Sadkowo, Trzebiszyn, Tyczewo, Warnino) liczba firm przypadających na 100 mieszkańców jest zdecydowanie większa od średniej w gminie i od występującej we wsiach popegerowskich. Formy wykorzystania przestrzeni na przykładzie gminy Bobolice Gmina Bobolice ma charakter leśno-rolniczy. Świadczy o tym 47,7% udział użytków leśnych i gruntów zadrzewionych oraz 43,3% użytków rolnych. Nietypowa jest w gminie struktura własności gruntów. Na terenach wiejskich grunty skarbu państwa zajmują 81,67% - grunty PGL 53,02%, a grunty ANR 27,85%. Grunty osób fizycznych stanowią około 13%. Wbrew obiegowej opinii, obszary wiejskie mają coraz mniejszy rolniczy charakter. Świadczy o tym niewielka liczba gospodarstw indywidualnych przypadających na ogólną liczbę mieszkańców w poszczególnych miejscowościach. Na przykład w miejscowości Świelino na 318 mieszkańców przypadają tylko 2 gospodarstwa, w Kłaninie na 485 osób 13, w Kurowie na 310 – 6, Cybulino na 245 – 1, Łozice na 69 – 1 a Radwanki i Kępiste na 31 mieszkańców po 1 gospodarstwie rolnym. Struktura ta jest konsekwencją występowania na tych terenach gospodarstw wielkoobszarowych: Skarbowych, Zakładów Rolno-Przemysłowych, Ośrodków Hodowli Zarodowej. Różnicuje ona również strukturę społeczno-zawodową tych obszarów, tj. dominacja ludności popegerowskiej, robotników leśnych i stosunkowo niski udział rolnictwa indywidualnego. Szczegółowe rozpoznanie obecnej i przeszłej struktury zatrudnienia i zagospodarowania terenu stanowi podstawę wyboru form i sposobów aktywizacji społeczności poszczególnych miejscowości. Projekt „Lepsza wieś” realizowany w ramach „Pilotażowego Programu Leader +”, Nr umowy L/01/159/2005 49 Diagnoza stanu i uwarunkowań obszarów wiejskich Pomorza Środkowego – Przedsiębiorczość na wsi Tabela 4 . Podstawowe cechy i wielkości charakteryzujące wybrane gminy Pomorza Środkowego. (stan na 31.12.03) Gminy Pow. Ludność Ludność w km² ogółem Sołectwa Miejsco- Miejsco- % Liczba % ludności % ludności Wskaźnik % % % na 1 wości wości ludności bezrobotnych bezrobotnej w wieku bezrobocia powierzchni lasów UR km² razem na 1 km² miejskiej produkcyjnym chronionej Biały Bór 270 5205 19 17 42 0,16 39,4 1016 19,5 60,7 32,4 29,8 48,9 30,0 Bobolice 368 10076 27 17 69 0,19 44,5 1712 17,0 60,8 28,5 6,4 47,8 43,3 Polanów 393 9418 24 25 82 0,21 32,3 1586 16,8 60,4 28,4 12,9 53,1 34,1 Sianów 227 13229 58 24 39 0,17 49,7 1889 14,3 62,3 23,5 29,9 42,9 44,8 Biesiekierz 117 4972 43 10 19 0,16 - 603 12,1 64,0 19,9 0,6 18,7 65,9 Będzino 181 9231 51 24 46 0,25 - 1216 13,2 63,9 21,0 42,3 11,3 76,8 Manowo 188 6205 33 9 23 0,12 - 738 11,8 65.7 18,4 14,8 63,8 21,1 Malechowo 227 6653 29 22 44 0,19 - 960 14,4 60,4 24,2 - 33,9 59,9 Świeszyno 133 5492 41 8 30 0,23 - 843 15,3 62,7 25,6 8,3 30,4 54,8 Tychowo 350 7069 20 14 47 0,13 - 1291 18,3 60,5 30,3 - 55,5 37,0 Średnia 245,4 7755 35 17 44 0,18 41,5 1201 15,3 62,1 25,2 14,5 40,6 45,9 Źródło: obliczenia i opracowanie własne na podstawie rocznika statystycznego województwa zachodniopomorskiego 2004, WUS Szczecin 2004. Projekt „Lepsza wieś” realizowany w ramach „Pilotażowego Programu Leader +”, Nr umowy L/01/159/2005 50 Diagnoza stanu i uwarunkowań obszarów wiejskich Pomorza Środkowego – Przedsiębiorczość na wsi Tabela 5 . Lokaty gmin pod względem wybranych cech w województwie zachodniopomorskim (stan na 31.12.2003r.) Gmina Powierzchnia ogółem Ludność ogółem Ludność w wieku produkcyjnym % ludności w wieku produkcyjnym Ludność na 1 km² Liczba jednostek sektora prywatnego Liczba przedsiębiorstw osób fizycznych Liczba przedsiębiorstw sektora publicznego Wsk. przedsiębiorczości ogólnej Wsk. przedsiębiorczości osób fizycznych Iloraz lokalizacji Iloraz zagęszczenia 85 Jednostki ogółem zarejestrowanych w systemie REGON 47 Bobolice 7 36 35 58 47 45 53 80 77 76 77 Biały Bór 26 76 76 62 106 75 77 75 35 65 70 73 94 Polanów 6 37 39 72 91 50 50 51 42 91 91 89 90 Sianów 43 29 29 42 35 31 32 31 42 28 24 27 32 Biesiekierz 88 81 74 24 41 71 71 72 58 62 65 60 44 Będzino 61 40 37 25 37 43 42 41 45 60 54 46 40 Manowo 59 61 58 13 59 49 49 48 42 35 33 30 45 Malechowo 44 57 59 72 76 74 73 73 61 92 94 92 83 Świeszyno 81 71 67 36 45 60 59 59 61 45 43 41 42 Tychowo 9 55 56 71 103 67 69 68 37 93 95 94 103 Źródło: obliczenia i opracowanie własne na podstawie danych BDR. Projekt „Lepsza wieś” realizowany w ramach „Pilotażowego Programu Leader +”, Nr umowy L/01/159/2005 51 Diagnoza stanu i uwarunkowań obszarów wiejskich Pomorza Środkowego – Przedsiębiorczość na wsi Tabela 6. Liczba bezrobotnych i wskaźniki bezrobocia w gminach w latach 2001-2003 Gmina Razem 2001 Na wsi Wskaźnik bezrobocia Razem 2002 Na wsi Wskaźnik bezrobocia Razem 2003 Na wsi Biały Bór 1023 668 29,6 991 645 28,6 1016 658 32,4 Bobolice 1672 967 27,6 1750 1047 28,9 1712 1067 28,5 Polanów 1655 1158 29,7 1602 1106 28,7 1586 1104 28,4 Sianów 1706 858 20,9 1899 986 23,2 1889 977 23,5 Biesiekierz 569 569 20,1 558 558 19,7 603 603 19,9 Będzino 1191 1191 20,7 1218 1218 21,1 1216 1216 21,0 Manowo 641 641 15,6 645 645 15,7 738 738 18,4 Malechowo 965 965 25,1 1028 1028 26,7 960 960 24,2 Świeszyno 753 753 24,2 799 799 25,7 843 843 25,6 Tychowo 1278 1278 29,3 1250 1250 28,7 1291 1291 30,3 Wskaźnik bezrobocia Żródło: opracowanie własne na podstawie danych WUP w Szczecinie 2004. Projekt „Lepsza wieś” realizowany w ramach „Pilotażowego Programu Leader +”, Nr umowy L/01/159/2005 52 Diagnoza stanu i uwarunkowań obszarów wiejskich Pomorza Środkowego – Przedsiębiorczość na wsi Tabela 7. Liczby i struktura przedsiębiorstw w wybranych gminach na tle woj. zachodniopomorskiego w 2003 roku. Gmina Jednostki zarejestrowane w systemie REGON Przedsiębiorstwa sektora prywatnego Przedsiębiorstwa osób fizycznych Sektor publiczny % przedsiębiorstw ogółem w woj. zach-pom. % przedsiębiorstw sektora prywatnego Biały Bór Miasto OW Bobolice Miasto OW Polanów Miasto OW Sianów Miasto OW Biesiekierz Będzino Manowo Malechowo Świerzyno Tychowo 371 224 147 640 368 272 542 242 300 1288 756 532 380 714 607 372 471 395 344 200 144 623 357 266 519 225 294 1265 742 523 364 692 584 357 456 370 295 170 125 533 300 233 442 192 250 1113 657 456 304 615 507 299 390 318 27 24 3 17 11 6 23 17 6 23 14 9 16 22 23 15 15 25 0,18 92,7 Lokata w woj. pod względem ilości jednostek zarejestrowanych w systemie REGON 75 0,32 97,3 47 0,27 95,8 50 0,64 98,2 31 0,19 0,36 0,30 0,18 0,23 0,20 95,8 96,9 96,2 96,0 96,8 93,6 71 43 49 74 60 67 Źródło: opracowanie własne na podstawie danych Banku Danych Regionalnych. Projekt „Lepsza wieś” realizowany w ramach „Pilotażowego Programu Leader +”, Nr umowy L/01/159/2005 53 Diagnoza stanu i uwarunkowań obszarów wiejskich Pomorza Środkowego – Przedsiębiorczość na wsi Tabela 8. Wskaźniki przedsiębiorczości w gminach i ich lokaty w woj. zachodniopomorskim w 2003 r. Gmina Wskaźnik Wskaźnik Iloraz Iloraz Lokata w Lokata w Lokata w Lokata w przedsiębiorczości przedsiębiorczości lokalizacji zagęszczenia województwie województwie województwie województwie ogólnej osób fizycznych pod względem pod względem pod pod wskaźnika wskaźnika względem względem przedsiębiorczości przedsiębiorczości ilorazu ilorazu ogólnej osób fizycznych lokalizacji zagęszczenia Biały Bór 117,5 93,4 0,58 0,15 65 70 73 94 Bobolice 104,5 87,1 0,56 0,20 80 77 76 77 Polanów 95,3 77,7 0,50 0,16 91 91 89 90 Sianów 156,2 135,5 0,90 0,65 28 24 27 32 Biesiekierz 119,4 95,5 0,66 0,37 62 65 60 44 Będzino 121,7 104,3 0,72 0,46 60 54 46 40 Manowo 148,8 124,3 0,86 0,37 35 33 30 45 Malechowo 92,6 74,4 0,49 0,18 92 94 92 83 Świerzyno 136,8 113,3 0,75 0,40 45 43 41 42 Tychowo 92,3 74,3 0,48 0,13 93 95 94 103 Źródło: opracowanie własne na podstawie danych BDR. Projekt „Lepsza wieś” realizowany w ramach „Pilotażowego Programu Leader +”, Nr umowy L/01/159/2005 54 Diagnoza stanu i uwarunkowań obszarów wiejskich Pomorza Środkowego – Przedsiębiorczość na wsi Tabela 9. Zmiany liczby podmiotów gospodarczych w gminach i ich dynamika w latach 1996-2003. Gmina Biały Bór Miasto OW Bobolice Miasto OW Polanów Miasto OW Sianów Miasto OW Biesiekierz Będzino Manowo Malechowo Świerzyno Tychowo 1996 1997 1998 1999 2000 2001 2002 2003 2003/1996 1996=100 225 150 75 413 238 175 315 133 182 641 366 275 171 319 279 213 217 255 255 156 99 454 266 188 334 132 202 756 443 313 206 378 382 232 254 270 284 180 104 463 282 181 374 161 213 882 530 352 243 442 427 249 299 291 287 181 106 485 314 171 388 171 217 996 615 381 267 461 457 271 322 299 313 203 110 540 340 200 428 194 234 1032 649 383 282 524 483 287 343 318 339 203 136 561 332 229 473 207 266 1141 694 447 309 624 543 312 407 358 359 220 139 591 340 251 516 232 284 1209 736 473 339 667 564 344 447 374 371 224 147 640 368 272 542 242 300 1288 756 532 380 714 607 372 471 395 165 149 196 155 155 155 172 182 165 201 207 193 222 224 218 175 217 155 Źródło; opracowanie własne na podstawie danych BDR. Projekt „Lepsza wieś” realizowany w ramach „Pilotażowego Programu Leader +”, Nr umowy L/01/159/2005 55 Diagnoza stanu i uwarunkowań obszarów wiejskich Pomorza Środkowego – Przedsiębiorczość na wsi Tabela 10. Zmiany liczby podmiotów gospodarczych i wskaźników przedsiębiorczości w latach 1996-2003. gmina Biały Bór Ogólna liczba podmiotów gospodarczych 225 1996 Ludność w wieku produkcyjnym 3278 68,7 Lokata w grupie 5 Ogólna liczba podmiotów gospodarczych 371 2003 Ludność w wieku produkcyjnym 3157 Bobolice 413 5797 71,2 4 640 Polanów 315 5278 59,7 9 Sianów 641 7537 85,0 Biesiekierz 171 2546 Będzino 319 Manowo Wskaźnik przedsiębiorczości Wskaźnik przedsiębiorczości Zmiana 1996/2003 117,5 Lokata w grupie 6 6122 104,5 7 +3 542 5689 95,5 8 -1 1 1288 8246 156,2 1 0 67,2 6 380 3182 119,4 5 -1 5321 60,0 8 714 5896 121,7 4 +4 279 3818 73,1 3 607 4079 148,8 2 -1 Malechowo 213 3637 58,6 10 372 4017 92,8 9 -1 Świeszyno 217 2841 76,4 2 471 3443 136,8 3 +1 Tychowo 255 4220 60,4 7 395 4278 92,3 10 -3 +1 Źródło: obliczenia i opracowanie własne na podstawie danych BDR. Projekt „Lepsza wieś” realizowany w ramach „Pilotażowego Programu Leader +”, Nr umowy L/01/159/2005 56 Diagnoza stanu i uwarunkowań obszarów wiejskich Pomorza Środkowego – Przedsiębiorczość na wsi Tabela 11. Dochody i wydatki budżetu gmin na 1 mieszkańca w 2003 r. Gmina Dochody ogółem Dochody własne Wydatki ogółem Wydatki na cele Wydatki inwestycyjne Wskaźnik inwestycyjne w % wydatków samodzielności ogółem finansowej Biały Bór 1966,7 609,3 2194,4 603,8 27,5 27,8 Bobolice 1453,3 457,9 1427,4 111,4 7,8 32,1 Polanów 1836,8 736,0 2292,0 734,3 32,4 32,1 Sianów 1316,9 456,4 1361,6 156,3 11,5 33,3 Biesiekierz 1698,1 861,5 1613,0 121,1 7,5 53,4 Będzino 1477,3 706,5 1498,8 106,0 7,1 47,1 Manowo 1327,1 602,0 1254,6 105,2 8,4 48,0 Malechowo 1393,2 449,7 1412,6 183,7 13,0 31,8 Świerzyno 1359,9 682,6 1214,2 26,2 2,2 56,2 Tychowo 1550,8 529,3 1691,1 384,1 22,7 31,3 Średnia dla woj. 1559,3 773,1 1562,3 227,7 14,6 49,5 zachodniopomorskiego Źródło: obliczenia własne na podstawie danych BDR. Projekt „Lepsza wieś” realizowany w ramach „Pilotażowego Programu Leader +”, Nr umowy L/01/159/2005 57 Diagnoza stanu i uwarunkowań obszarów wiejskich Pomorza Środkowego – Przedsiębiorczość na wsi Tabela 12. Liczba gospodarstw i ich struktura w gminach (stan na 31.12.2003) Gmina Od 1 Od 2 Od 3 Od 5 do 2 ha do 3 ha do 5 ha do 7 ha Od 7 do 10 ha Od 10 do 15 ha Od 15 do 20 ha Od 20 do 30 ha Od 30 do 50 ha Od 50 Od 100 Od 200 Od 300 Od 500 Powyżej Razem 1000 ha do 100 do 200 do 300 do 500 do ha ha ha ha 1000 ha 4 5 3 2 0 1 426 Biały Bór 27 21 18 32 99 48 84 75 7 Bobolice 129 48 79 53 69 71 40 33 26 14 2 1 1 0 0 566 Polanów 199 92 72 39 47 63 52 36 33 11 6 2 4 1 1 658 Sianów 360 175 169 96 138 113 70 42 25 7 0 3 1 1 0 1200 Biesiekierz 139 54 43 30 55 82 40 40 22 15 3 1 0 4 0 528 Będzino 297 176 121 64 161 171 92 50 30 16 4 2 6 0 0 1190 Manowo 104 59 36 36 26 8 11 18 12 3 4 0 1 2 0 320 Malechowo 332 215 65 67 106 122 57 49 32 20 5 3 0 1 0 1074 Świeszyno 185 117 71 37 58 31 18 15 6 0 0 0 0 1 0 539 Tychowo 158 68 83 28 42 40 31 22 25 14 13 4 2 1 1 532 Ogółem % 1930 27,44 1025 14,57 757 10,76 482 6,85 801 11,39 749 10,65 495 7,04 380 5,40 218 3,10 104 1,48 42 0,60 19 0,27 17 0,24 11 0,16 3 0,04 7033 100,0 Źródło: obliczenia i opracowanie własne na podstawie danych ODR Koszalin. Projekt „Lepsza wieś” realizowany w ramach „Pilotażowego Programu Leader +”, Nr umowy L/01/159/2005 58 Diagnoza stanu i uwarunkowań obszarów wiejskich Pomorza Środkowego – Przedsiębiorczość na wsi Tabela 13. Struktura procentowa gospodarstw w gminach (stan na 31.12.2003) Gmina Biały Bór Od 1 Od 2 Od 3 Od 5 Od 7 Od 10 Od 15 Od 20 Od 30 Od 50 Od 100 Od 200 Od 300 Od 500 Powyżej Razem 1000 ha do 2 ha do 3 ha do 5 ha do 7 ha do 10 do 15 do 20 do 30 do 50 do 100 do 200 do 300 do 500 do ha ha ha ha ha ha ha ha ha 1000 ha 6,24 4,93 4,23 7,51 23,24 11,27 19,7 17,6 1,64 0,94 1,17 0,70 0,47 0 0,23 100,0 Bobolice 22,79 8,48 13,96 9,36 12,19 12,54 7,07 5,83 4,59 2,47 0,35 0,18 0,18 0 0 100,0 Polanów 30,24 13,98 10,94 5,92 7,14 9,57 7,90 5,47 5,02 1,67 0,91 0,30 0,61 0,15 0,15 100,0 Sianów 30,00 14,58 14,08 8,00 11,50 9,42 5,83 3,50 2,08 0,58 0 0,25 0,08 0,08 0 100,0 Biesiekierz 26,32 10,23 8,14 5,68 10,42 15,53 7,58 7,58 4,17 2,84 0,57 0,19 0 0,76 0 100,0 Będzino 24,96 14,79 10,17 5,38 13,52 14,37 7,73 4,20 2,52 1,34 0,34 0,17 0,50 0 0 100,0 Manowo 32,50 18,44 11,25 11,25 8,13 2,50 3,44 5,63 3,75 0,94 1,25 0 0,31 0,62 0 100,0 Malechowo 30,90 20,00 6,05 6,24 9,87 11,36 5,31 4,56 2,98 1,86 0,47 0,28 0 0,09 0 100,0 Świeszyno 34,32 21,71 13,17 6,87 10,76 5,75 3,34 2,78 1,11 0 0 0 0 0,19 0 100,0 Tychowo 29,70 12,78 15,60 5,26 7,89 7,52 5,83 4,14 4,70 2,63 2,44 0,75 0,38 0,19 0,19 100,0 Średnia 26,99 13,99 10,83 7,15 11,47 9,98 7,37 6,13 3,26 1,53 0,75 0,28 0,25 0,21 0,06 100,0 Źródło: obliczenia i opracowanie własne na podstawie danych ODR Koszalin. Projekt „Lepsza wieś” realizowany w ramach „Pilotażowego Programu Leader +”, Nr umowy L/01/159/2005 59 Diagnoza stanu i uwarunkowań obszarów wiejskich Pomorza Środkowego – Przedsiębiorczość na wsi Tabela 14. Powierzchnie objęte różnymi formami ochrony przyrody i krajobrazu w gminach (stan na 31. 12.2004r.) Gmina Biały Bór 8041,3 Powierzchnia powierzchni chronionej w % powierzchni ogółem 29,8 Bobolice 2360,6 6,4 - 28,1 - 2260,0 - - 72,5 11 Polanów 5072,5 12,9 - 3,5 - 5069,0 - - - 15 Sianów 6777,1 29,9 - 37,1 - 6740,0 - - - 15 66,0 0,6 - 66,0 - - - - - 5 Będzino 7653,6 42,3 - 43,6 - 7610,0 - - - - Manowo 2800,0 14,8 - 240,0 - 2560,0 - - - 5 Malechowo - - - - - - - - - 28 Świeszyno 1100,0 8,3 - - - 1100,0 - - - 3 Tychowo 10,5 - - 10,5 - - - - - 15 4599642 20,1 31740,5 8422,2 118974,9 316479,0 2405,8 - 2478,3 1098 Biesiekierz Województwo Zachodniopomorskie Ogółem obszar chroniony w ha Parki narodowe Rezerwaty przyrody Parki krajobrazowe Obszary chronionego krajobrazu Użytki ekologiczne Stanowiska Zespoły dokumentacyjne przyrodniczo krajobrazowe Liczba pomników przyrody - 23,3 - 8018,0 - - - 2 Źródło: opracowanie własne na podstawie danych GUS. Projekt „Lepsza wieś” realizowany w ramach „Pilotażowego Programu Leader +”, Nr umowy L/01/159/2005 60 Diagnoza stanu i uwarunkowań obszarów wiejskich Pomorza Środkowego – Przedsiębiorczość na wsi 9. Podsumowanie Analiza dotychczasowych strategii i modeli rozwojowych 10 gmin Pomorza Środkowego wskazuje, że nie ma jednej uniwersalnej metody , która gwarantowałaby wysokie tempo rozwoju. Ze względu na rolniczo-leśny charakter w większości gmin realizowany jest rozwój wielofunkcyjny, zrównoważony i dodatkowo ekorozwój oraz program odnowy wsi. Modele te nastawione są przede wszystkim na sprawy gospodarcze, przy których sprawy społeczne traktowane są jako zadania dodatkowe. Wskazuje to na sektorowe traktowanie kwestii rozwoju. Ponadto w planach rozwojowych większości gmin poszczególne cele strategiczne ujęte są w sposób ogólnikowy. Za mało w nich praktycznych sposobów realizacji, określenia źródeł finansowania, wyznaczenia osób odpowiedzialnych za realizacje projektów. Gminy również w znikomym stopniu wykorzystują instrumenty dostępne w celach pobudzania lokalnej przedsiębiorczości. Aktualny system finansowo-podatkowy samorządów terytorialnych nie stanowi wystarczających zachęt do wspierania przedsiębiorczości. Jak wykazały badania wysokość dochodów przypadających na 1 mieszkańca nie jest bezpośrednio zależna od poziomu rozwoju przedsiębiorczości na poziomie lokalnym. Analiza wyników ankiet na temat preferencji ludności dotyczących zadań gmin i hierarchii celów ważnych dla lokalnej społeczności wskazuje, że oprócz spraw gospodarczych istotne są zagadnienia kultury, więzi społecznych, współdziałania, czyli szeroko rozumiane warunki życia i stosunki społeczne. Cele te najpełniej można realizować w ramach rozwoju zintegrowanego, kompleksowego do którego społeczność lokalna bardzo chętnie się włącza. Projekt „Lepsza wieś” realizowany w ramach „Pilotażowego Programu Leader +”, Nr umowy L/01/159/2005 61 Diagnoza stanu i uwarunkowań obszarów wiejskich Pomorza Środkowego – Przedsiębiorczość na wsi BIBLIOGRAFIA 1. Brola R., 1998, Zarządzanie rozwojem lokalnym, AE Wrocław. 2. Bank Danych Regionalnych GUS Warszawa 2005. 3. Bański J.,2006, Geografia polskiej wsi, PWE Warszawa. 4. Begg D., 1993, Ekonomia t.1 .PWN, Warszawa. 5. Budżet państwa i samorządów, pod red. T. Lubińskiej, wyd.Difin, Warszawa 2005. 6. Cymerman R., 2005, Informacje geodezyjne w przestrzennym zagospodarowaniu gminy, UW-M Olsztyn. 7. Czyżewski A.B.,2002, Sprawność i konkurencyjność polskiego rolnictwa, IERiGŻ, Warszawa. 8. Duczkowska-Małysz K. ,1996, Rozwój obszarów wiejskich. Raport, Warszawa. 9. Dutkowski M., 2004, Problemy diagnozowania obszarów rozwoju regionalnego i lokalnego w Polsce, wyd. US Szczecin. 10. Filipiak B., Kogut M., Szewczyk A., Zioło M., 2005, Rozwój lokalny i regionalny US Szczecin. 11. Gostomczyk W., 1999, Pojęcie i problematyka obszarów wiejskich w Polsce i krajach Unii Europejskiej, Zeszyty Naukowe Wydziału Ekonomii i Zarządzania nr 6, Politechnika Koszalińska. 12. Gostomczyk W., 2003, Die polnische Landwirtschaft auf dem Weg zur Europaschen Union [w:]Erfahrungen in der transnationalen Ausbildung unter Berucksichtigung des Beitritts Polens zur Europaischen Union, TU Dedelow- Koszalin. 13. Gostomczyk W., 2003, Modele rozwoju rolnictwa i obszarów wiejskich [w:] Uwarunkowania organizacyjne i ekonomiczne w aktywizacji społeczno-gospodarczej, AR, PK, Szczecin. 14. Gostomczyk W., 2004, Ewolucja europejskiego modelu rozwoju rolnictwa- wnioski dla Polski, [w:]Wpływ integracji europejskiej na przemiany strukturalne obszarów o wysokim bezrobociu, AR, PK Szczecin. 15. Gostomczyk W., 2004, Możliwości upraw alternatywnych na Pomorzu Środkowym, Wieś i Rolnictwo suplement do nr 4 (125), 2004, PAN, IRWiR Warszawa. 16. Gostomczyk W., 2004, Zróżnicowanie struktury podmiotów gospodarczych na poziomie gminy, Roczniki naukowe SERiA tom VI, zeszyt 4, Warszawa. Projekt „Lepsza wieś” realizowany w ramach „Pilotażowego Programu Leader +”, Nr umowy L/01/159/2005 62 Diagnoza stanu i uwarunkowań obszarów wiejskich Pomorza Środkowego – Przedsiębiorczość na wsi 17. Gostomczyk W., 2005, Zróżnicowanie poziomu przedsiębiorczości w gminach województwa zachodniopomorskiego [w:]Przedsiębiorczość po wstąpieniu Polski do UE, AR Szczecin. 18. Gostomczyk W., 2005, Struktura podmiotów gospodarczych i przedsiębiorczości na obszarach wiejskich województwa zachodniopomorskiego, Roczniki naukowe SERiA, tom VII, zeszyt 1, Warszawa – Poznań. 19. Gostomczyk W., 2005,Diagnoza stanu pod względem struktury społeczno-gospodarczej gmin objętych badaniami w aspekcie możliwości upraw roślin niekonsumpcyjnych, [w:] Uwarunkowania i możliwości uprawy roślin niekonsumpcyjnych w województwie zachodniopomorskim, pod red. M. Jasiulewicza, PK Koszalin. 20. Gruszeczki T. : Przedsiębiorca. Cedor Sp. z o.o., 1994 21. Hunek T.,2000, Ekonomia polityczna rozwoju rolnictwa i obszarów wiejskich, IRWiR PAN Warszawa. 22. Lokalne strategie rozwoju gospodarczego, 1996, Fundacja Inicjatyw SpołecznoGospodarczych, Fundusz Know-How, Fundusz Współpracy. 23. Kamińska W., 2004, Przedsiębiorczość osób fizycznych na obszarach wiejskich w 2003 roku [w:] Pozarolnicza działalność gospodarcza na obszarach wiejskich, pod red. E. Pałki, Studia Obszarów Wiejskich, tom V, Warszawa. 24. Kłodziński M. ,1999, Aktywizacja gospodarcza obszarów wiejskich, PAN IRWiR Warszawa. 25. Kłodziński M. Rosner (red.) Rozwój przedsiębiorczości na obszarach wiejskich, PAN IRWiR Warszawa 2002. 26. Kudłacz T, 1999, Programowanie rozwoju regionalnego, PWN Warszawa 1999. 27. Manion J., 1997, Polityka rozwoju obszarów wiejskich, [w:] Problemy Integracji Rolnictwa nr 3/1997 28. Michna W., 2002, Źródła utrzymania ludności wiejskiej i wykorzystanie zasobów siły roboczej w różnych regionach. Studia i monografie 108, IERiGŻ, Warszawa. 29. Metody oceny rozwoju regionalnego, pod red. D. Strahl, wyd AE Wrocław 2006. 30. Obszary wiejskie w Polsce a integracja z Unią Europejską, 2002, red. naukowa Cz. Sobków, M. Zarębski, wyd. Adam Marszałek, Toruń. 31. Plan przestrzennego zagospodarowania województwa zachodniopomorskiego, UM Szczecin 2002. 32. Piontek B., 2002, Koncepcja rozwoju zrównoważonego i trwałego, PWN, Warszawa. 33. Rocznik statystyczny województwa zachodniopomorskiego 2004, WUS Szczecin. Projekt „Lepsza wieś” realizowany w ramach „Pilotażowego Programu Leader +”, Nr umowy L/01/159/2005 63 Diagnoza stanu i uwarunkowań obszarów wiejskich Pomorza Środkowego – Przedsiębiorczość na wsi 34. Rolnictwo ekologiczne w Polsce w 2002 r. IJHAR-S, GI-ER-0323-1/2003. 35. Samorząd terytorialny w procesie rozwoju regionalnego i lokalnego, pod red. W. Kosiedowskiego, wyd. „Dom Organizatora” Toruń 2005. 36. Stackelberg K, Hahne U.,1998, Teorie rozwoju regionalnego[w:] Rozwój ekonomiczny regionów, pod red.St. Goliszewskiej, Raport IPiSS zeszyt 16, Warszawa. 37. Stańczak M., 2003, Szanse na inwestycje, Rzeczpospolita nr 121. 38. Strategia rozwoju województwa zachodniopomorskiego, UM Szczecin 2004. 39. Szomburg J., 2002, Strategia integracji i rozwoju, www.ibngr.edu.pl 40. Wilczyński R., 2003, Odnowa wsi perspektywą rozwoju obszarów wiejskich, KCDRRiOW Poznań. 41. Winiarski B., 1994, Czynniki i etapy podnoszenia intensywności gospodarowania obszarów nierozwiniętych, PAN, Warszawa. 42. Woś A., 1992, Strategie rozwoju rolnictwa, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa. 43. Woś A., Zegar J. S., 2002, Rolnictwo społecznie zrównoważone, IERiGŻ, Warszawa. 44. Woś A., 2004, W poszukiwaniu modelu rozwoju rolnictwa, IERiGŻ Warszawa. 45. Wojtyła.A., 2003, Ekonomista musi po prostu liczyć, Rzeczpospolita nr 120. Projekt „Lepsza wieś” realizowany w ramach „Pilotażowego Programu Leader +”, Nr umowy L/01/159/2005 64
