SILEZIO-ŚLĄSK

SILEZIO­ŚLĄSK­SCHLESIEN - ANEKSO-kaj daŭrigo-ciag dalszy
…”Można się czuć jednocześnie Ślązakiem ,Polakiem ,Europejczykiem(bo żaden z tych elementów ,nie
wyklucza istnienia pozostałych.)
Śląsk, Polska i Europa – to nasze trzy światy”… M. Szołtysek, Dzieje Śląska, Polski, Europy ”s..o”.
Rybnik 2004.
traduko:
…”Oni povas senti sin samtempe:
la Sileziano ,Polo Kaj Europano ,(ĉar neniu de tiuj elementoj ,(…(ne ekskludas ekzistadon de aliaj.
Silezio, Pallando kaj Europo - estas (formoj de niaj tri mondoj.”…
Tak zaczyna swe rozważania o Śląsku i Ślązakach M .Szołtysik historyk ,działacz, nauczyciel wydawca .
W 2004 znany i ceniony filmowiec Kazimierz Kutz ,nazwał go:
„współczesnym Karolem Miarką.
(K .Miarka –wydawał „Katolika ”-Śląską gazetę .Była bardzo ciekawie i nowocześnie redagowana..
Gazeta miała 19-dodatków,m .in. (dla dzieci)”Monika” ,Rolnik ,Pszczelarz ,Ziemia Śląska)
Tiamaniere komencas konsideron pri Silezio kaj Silezianoj, - M.Szołtysek,historikisto, aktiva Silezia aganto.
En 2004-K.Kutz ,nomis lin:
“mentempa Karol MIARKA.”Miarka vivis en periodo -(1825-1882)
kaj li estis posedanto ,eldonisto kaj ĉefredaktoro de ĵumalo “Katolik”,
kiun li redaktis interese kaj moderne
.
De 1998 – Silezianoj de la tuta mondo,de Eŭropo kaj USA - renkontiĝas en Hispanio.
Od 1998r Ślązacy spotykają się co roku w Hiszpanii –w S-ta Monika. Uczestniczą w nich nie tylkoślązacy ale i
ich rodziny-często juź mieszane.
Obecnie Ślązacy mieszkają w Polsce, Niemczech,Francji, Belgii, Czechach i USA .
Ci z USA- to potomkowie pierwszej emigracji zarobkowej ze Śląska ,którą zorganizował - ks. Leopold
Moczygemba .
.Podczas ostatniego spotkania przedstawiciel prasy zapytał :dlaczego spotykacie się w Hiszpanii?
Organizatorzy odpowiedzieli:
Chcemy spotykać się w neutralnym miejscu. Chcemy zapomnieć o tym co nas dzieli.
Chcemy podkreślać to co nas łączy.
-język ,tradycja ,kultura i religia.
Odnosiło się to do tematu ekspozycji :”wypędzeni, przesiedleni ,przyjezdni.”
Temat bolesny- dla byłych i obecnych mieszkańców Śląska.’
……………………………………………………………………………………………………………………..
Tabela nr.1
Ilość Ślązaków procentowo mieszkających.Silezianoj –
loĝantaj en :
WPL 55%
BRD 25%
FR 7,8%
USA 12,0%
Graf.1 Laŭ procenta nombro de Silezianoj en mondo.
Parolante pri Silezio oni dispartigas :
CZARNY –GÓRNY ŚLASK Nigra Silezio )
ZIELONY – CIESZYNSKI(Verda Silezio )
ŚLASK OPOLSKI-Silezio d Opole –kaj ofte ligita Ziemia Gliwicka ( Glivicea Teroĉar princo loĝis jen Opole kaj jen Gliwice- Opole estislaunua ĉefurobo de Silezio.
Katowice estis simpla vilaĝo, kaj dum periodo de „Industria Reĝo- Winkler“ ankoraŭ
ĉe mineja sitlejo.(minista kvartalo ).Winkler multe faris por Katowice kaj ĉirkaŭaĵo.
Dank `al li Katowice fariĝis urbo- kaj poste la ĉefurbo de Supra Silezio.
Winkler ankaŭ estis
mecenato de artistoj, i. a de lia iniciatooni konstruis la kastelon Moszna –kun 365
ĉambroj-, La kastela- modelo estis la posta ideo- de Walt Disney-enmeti ĝin en komenco de ĉiuj liaj flmoj.
La kastelo Moszna kaj de Ludowiko Bavara- similas en stilo.
En lastaj jaroj – renkontiĝas SILEZIANOJ – nun logantaj en Pollando,Germanio,Belgio, Francio ,Cehujo
kaj USONO-(kein iris la unua grupo de elmigrantoj ,el Silezio .Ĝin organizis kaj animzorgis pastro Leopold
Moczygemba.
Dum lasta enkontiĝo , la reprezentanto de loka ĵurnalo demandis:
Kial vi renkontiĝis en Hispanio?
La Organizantoj klarigis:
‐
Ni decidis renkontigi en neutrala loko, ‐
Ni volas forgesi pritio, kio nin dispartigas ‐
Ni volas subtreki tiun ,kio nin kunigas: Kaj gi estas: Lingvo ,kulturo ,tradicio kaj religio La ĵurnalisto rimarkinde demandis : do vi estas etno? popolo? vi kreas diasporon ? Jen demandoj‐kiujn kreis vivo kaj historio. Silezia Aŭtonomio, Diasporo, ligo, la nova grpo (pro alveno de novaj homoj,)‐ ili estis deportitaj de iama Pollando, nun lokoj kiuj apartenas al Rusio,Bjelorusio, Litovio. Tristaj sed gravaj problemoj. Pri tiuj problemoj,nun science okupiĝas la grupo – el Un. Śląski –kaj Śląski Instytut w Katowicach(en Katowice) – sub la gvido de Prof dr .l .M. Szczepański, Prof Tambor, red Kutz, iomete Prof dr h Walter Źelazny. La problemo estas subtenata kaj havas protekton de deputitoj: Prof. dr. h Adam Gierek ,Krystyna Bochniarż, Reg. K. Kutz, Ż Bożyczko,Barbara Blida, M.Szołtysek, al ili aliĝis anoj de AIS Pl kaj Silezio .(Asocioj deSilezio kaj Polonia‐ eksterlande) Oni devas aldoni, ke nun kaj frue ofte en Silezio vivis (loĝis) lokaj kaj devenaj homoj: ekz :Episkopo: Melchior Diepenbrock, Juliusz Roger (kuracisto , konstruis hospitalojn en Rudy , Pilchowice kaj Rybnik)‐kolektis kaj priskribis kuracajn herbaĵojn. Historie oni diverse dispartigis Silezion.Laŭ etnografa‐– lingvista glivicea skolo: (M . Gładysz , E . Całka , A . Lewanderska , M .Lipowicz , J . Ligęza)‐oni menciis regionon – laŭ historia Princa posedajo : Opole i Ziemia Gliwicka, Poste tamen ekestis uzata ĝis nun Górny , Dolny I Czeski – Śląsk .(Supra ,Suba ,Ĉeha – ‐aŭ ‐ Cieszyński – Kune Pola‐ Ĉeha) La plej gravaj aŭtoroj de Historio de Silezio estis : Feliks kaj ks. (pastro )‐ patro‐ kaj – filo, Franciszek Konieczny: „Historia Śląska Wrocław – Kraków „ 1935 kaj 1997, Kazimierz Popiołek ‐ samtempe la organizanto kaj unua Rektoro –de Silezia Universitato(Uniwersytet Śląski, Katowice) : „Historia Śląska od pradziejów do 1945).” Ili ambaŭ detale priskribis la historion de Silezio dum diversaj periodoj . . APARTANECO DE SILEZIO al : / skize menciita perigrinado de Silezio/: ‐
‐
Aparteno al Slava etno.ekde(1‐a) І jc.n.e ‐
‐
Ĝis la V – ajc (5‐a)Silezinoj loĝis en nuna regiono de Silezio . Dum tiu periodo ,kiel la unua ‐
burgo en iu regiono , aperis burgo – Lubomia. ‐
Ekde 890/900 – 906/7 – Silezio apertenis al Reĝlando Grandmoravio , eniris Silezio al Ĉeha ‐
lando , regata de Przemyślidów. ‐
1335 – 1525 – estis sub la regado de Ĉehoj. ‐
‐
1526 – 1740 Aŭstroj. ‐
‐
1740 – 1922 (Germanoj –Prusio). ‐
‐
1922 – 1939 en Pollando. ‐
‐
1939 ‐ 1945 Germana okupado. ‐
Ekdl 1949 en Pollando. SILEZIAJ SANKTULOJ KAJ PATRONOJ: La patronoj de Silezio estas :
S-ta Hedvigo (el Trzebnica ) la edzino de Silezia Princo Henriko la Barba, patrino de Henriko la Pia.
S – ta Barbara , helpantino de ministoj.
-S – ta Jacek Odrowąż,
-S – ta Jan Sarkander.
-Beatifikaj :
Czesław, Bronisława Melchior Grodziecki , ks. Władysław Rolsota , Kard. – Primaso : August Hlond,-la
protektanto de Karol Wojtyła.
Istnieją i istniały różne „szkoły „ Śląskie i teorie. Historycznie dzieli się Śląsk na Górny i Dolny,
a obecnie opiera się na podziale administracyjnym z 1999.
Porównawczo jednak , warto przedstawić tez mapy administracyjne z 1946,1950,1975.(źródło encyklopedia
Vikipedio)
W wiekach średnich, ujmowano Śląsk – całościowo :Dolny i Górny.
Kolejne zmiany głównie językowe a potem próby ,wywarcia presji na zmiany religi – wpływały tez na
zmiany terytorialne.
Nastepna tragedia pojawiła sie i była udziałem dawnej i obecnej ludności ślaskiej
‐ to II wojna światowa i jej skutki.- tragiczne dla ludności cywilnej.
‐
I była to kolejna tragedia- dla obecnych Niemcow- Slązakow oraz ludnosci napływowej.
Spowodowana została przez zmianę granic.
Pojawiła się skompikowana kwestia :
„wypędzonych , przesiedlonych, przyjezdnych.”
Mi prezentas –administrajn mapojn de
Silezio (1946,1950,1975,1999)- vidu anekson, kaj
ankaŭ la mapon de Pollando en Eŭropo(Komparante ilin kun arkiveaj sciencaj priskriboj .)
En mondo , ne nur en Eŭropo estis konataj Sileziaj sciencistoj.
‐
Vidu la detalaj en la 1‐a parto,polingva teksto – laŭ M. Szołtysek. Ci-tie mi mencias silezie – devenaj , Nobel – Premiitajn.- sciencistojn, sed samtempe mi
atentigas , ke ne ĉiuj de ili por konstante identis kun la Silezio-ilia naskiĝloko.
.Estis ankaŭ unu (Fritz Haber),pri kiu ne nur Silezianoj , malfieris , sed ankaŭ edzino pro honto
memortigis(popełniła samobójstwoselbstmord).
Al la plej gravaj apartenas:
Paweł(Paul)Ehrlih(Wroclaw -1854-1915),premio pri mendicino 1908j.
Gerhard Hanptman(Szczawno Zdroj 1862-1946)
‐
Literaturo 1912, ‐
Fritz Haber (Wrocław1868‐1946) – Kemio – 1919 ‐
Friderik BERGIUS (Wroclaw 1884 – 1949)Kemio 1931, ‐Otto STERN (1888 – 1969) Żory(1888‐1969)Fiziko 1944. ‐Kurt ALDER (1902 – 1958) Konigshutte (Chorzów)1950‐Kemio ‐Max BLOCH (Nysa 1912)medicine 1964, ‐Maria Goeppert – Mayer (Katowice1906‐1972)Fiziko – 1963, ‐Reinhard Justus R.SELTEN(Wroclaw‐Breslau 1930)Ekonomio – 1994 dum la 2‐a MM,por tempe kun familio loĝis en Gliwice. ‐Gunter BLOBEL,( Niegosławice1936)medicino 1999. Kobieta w stroju cieszyńskim ,Cieszyn 1914
. Stroje ludowe Ślązaków z Dolnego Śląska
Popolaj vestaĵoj el Suba Silezio .
Kelkaj ekzemploj de silezia lingvo: (de Supra Silezio,kie oni ,promencas cz=c )
.
Taka godka, jaka wspomna z dzieciństwa i jakom godom do dzisiej- dzisiek .(godala~pedzioł)
Moja godka je żywo,(żiwo)(y)~ uno wspominam jak bych to pedzioł moij babci(starce),
abo sprzedowaczce u piekarza.
Vortoj: pola,silezia- esperanta (- laŭ.-wg.M.S i A.L)
Jedzenie – jodło – manĝaĵo –
To się je. To się jy – Tion oni manĝas.
dynie – banie – arbuzo,
cukierki – bombony – dolĉaĵo,
chleb – chlyb(chlip) z masłym,,pano kun butero(~hlyp)
nogi – gyry – piedoj,
czereśnie ,-tsześnie, – ĉerizoj,
smalec gęsi, - gynsi smalec, –fandita ansera graso,
naprawdę – isto,-vero,
ser domowy – hauskejzajajko – jajco – ovo,
porzeczki – jagódki johansber, -ribo,
indyk – hynolyk – meleagro,
jablko – japko ~( apfel ) Pomo/ jabczok – mus jabłkowy,wino(vino),
ziemniak –kartoflo –kartofel –terpomoj,
żur z kartoflami ,szałot z kartofli,
kartofle z kiszką(kwaśne mleko- acida lakto kefiro)
jedzenie – jadło –manĝo,
placki ziemniaczane (sikorki)-terkuko-,
kartoflane (pieczone na fajerce)
kartoflane śląskie kluski/szlyszki )
makaron- nudle-nudelo,
kloszczonka –woda po kluskach,
spodnie –galoty –pantolonoj,
fotografować – knipsować-foti,
kromka chleba –krajczek ,krajcek –panpeco,
ciasto –kołucz-kołacz –silezia kuko,
kiszka czarna - krupnioki –griso kun sango,
kiszka biała
- żymloki –bulka+graso,
miód – miod –mielo,
rabarbar – rabarbar,
rzodkiewka – radiska-rafaneto,
rolada – rolada,ruligita pecviando
ryba –rybu – fiso
świnie i agrest wiepszki –porko,
zupa z chleba – wodzionka – terpoma-supo, brotsupo,
kiełbasa – wurszt –kolbaso,
babka piaskowa(ciasto) –zista –kuko,
bułka –żymła –bulko,
tarte kluski –czorne,
kolacja – wieczerza – vesper manĝo,
wigilia –wilijo-vigilio,(kristnaskafesto)
Trudka co uwarzysz dzisiaj(~dzisiok ) na obiad(~łobjat ) , bo jo żur ze szpyrkami.
To je nasz:
SPAŚNY WIEPRZEK.(dika porko. )
Pod paza idom starko i starzyk~starzik (pod rękę idą babcia i dziadek)(uma i opa-avo avino).
Subbrako iras.
Oni uzas – ambaŭ formojn : maljuna kaj avo.
Starzik dycki fest kurził i pioł- Majunulo (Avo) ĉiam multe fumis kaj drinkis.Dziadek zawsze dużo palił i pił.
fonto : Stworzenie świat wg M.Szołtysek, Dzieje Śląska, Polski, Europy.
Wyd ABC , Rybnik 2004.
La prezentitaj fragmentoj, troviĝas en pola versio PISMO Święte kaj en traduko al esperanto de pluraj
esperantistoj- polaj pastroj, i.a H. Parzzel, A. Kos, J.Zielonka.
Temas pri la semajno, kiam la Dio kreis kaj mondon kaj aliaj estaĵojn.Je fino-la sepan tagon Dio ripozis,do ĉiuj
kristanoj devas fari la same, ne labori sed preĝi.
Przepisy:
1)J. Baraniecki; Byli i są Polakami,
:Lwów i Kresy, Biuletyn Pollonii .Londyn Nr.64.str.1-5
2) J. Baraniecki vid.1.
3) Encyklopedia polski PWN, Warszawa 1999
4) Ewa Korzeniewska –Wasilewa, Marek Soroczyński; ” Początek ”Sofia 2004
5) Ewa Korzeniewska –Wasilewa, Marek Soroczyński;” Początek” Sofia 2004
6) Mg r. filologii polskiej, Pasza Matewa, jest emerytowaną nauczycielką.
Redaguje lokalną gazetę ,propaguje esperanto i poezję polską.
Je fino, mi aldonas la poemon pri Patrolando- ĝin citas ĉiuj homoj loĝantaj eksterlande, poloj kaj silezianoj.
La aŭtoro estis fama silezia verkisto kaj instruisto. Post la verdikto de ambasadoroj- post la silezia revolucio,
post la 1-a MM, li devis loĝi en la ĉeĥa parto de Silezio (nomata Zaolzie- lokoj post la rivero Olza), liaj
familianoj en la pola parto de Cieszyn-Śląski. Kaj por li, kaj por aliaj homoj, kiun oni dispartigis- tio evento
estis granda tragedio.
La decido de la Internacia Komisiono- simple dispartigis Cieszyn Silezian laŭ la rivero Olza, same ankaŭ estis
dispartigita la urbo mem.
Tiamanier ofte familianoj, loĝis en du diversaj landoj. Tia estis la historio deverkisto kaj instruisto- Jan Kubisz,
( en Silezio-nomata Hanek )kiu devis resti ekster la familianoj.
Nostalgie li verkis poemojn, unu de ili mi citas sube. La poemo esti tradukita al ĉeha, germana, angla ( en St
Monika kaj Chicago. )Patrinoj lernante la ĉiutagajn preĝoj al infanoj, devigis ilin koni Da Vaterhaus –
Ojcowski dom,
La poemo diras, ke La patradomo – estas kiel edeno.
donaco de Patro el Ĉielo
kaj oni povas trapasi tutan mondonvane
oni ne trovis pli belajn.
Demandoj por studentoj.
1/ Kion vi scis pri Jan Kubisz, kial li perdis familion ?
2/ Ligo de Papo JP- la 2-a kun Silezio ?
3/ La Sileziaj agloj.
4/ La Sileziaj Sanktuloj.
5/ Sileziaj riveroj ?
6/ Sileziaj Nobelpremiitaj sciencistoj- kiu de ili estas esperantisto kaj ano de AIS ?
7 /Kiu urbo en Silezio estas la enlanda haveno- kaj havas Neptun-figuron en mezo de urbo ?
8/ Kion vi scias pri Patro J. Paruzel ?
9/ Gravaj montaroj de Silezio ?
10/ La unua universitato en Silezio.