docPobierz darmowy fragment
download 
Reklamacja Transkrypt
Pobierz darmowy fragment
PRAWO HANDLOWE DLA EKONOMISTÓW redakcja naukowa Bogusława Gnela Warszawa 2012 Wydawca Magdalena Przek-Ślesicka Redaktor prowadzący Ewa Wysocka Opracowanie redakcyjne Firma TEKSTY www.poprawiamyteksty.pl Łamanie Wolters Kluwer Polska Autorstwo poszczególnych rozdziałów: Paweł Dąbek – rozdział XV Bogusława Gnela – rozdziały: I, III, IV, V, VI, XII, XIV (współautorka) Aneta Kaźmierczyk – rozdział XIV (współautorka) Jan Lic – rozdziały: XIII, XVI, XVIII Jolanta Loranc-Borkowska – rozdział II Monika Szaraniec – rozdziały IX i X Ryszard Szostak – rozdziały: VII, VIII, XI, XVII © Copyright by Wolters Kluwer Polska Sp. z o.o., 2012 ISBN: 978-83-264-4121-9 ISBN PDF-a: 978-83-264-5284-0 Wydane przez: Wolters Kluwer Polska Sp. z o.o. Redakcja Książek 01-231 Warszawa, ul. Płocka 5a tel. 22 535 82 00, fax 22 535 81 35 e-mail: [email protected] www.wolterskluwer.pl księgarnia internetowa www.profinfo.pl SPIS TREŚCI Wykaz ważniejszych skrótów .............................................................................................. 11 Wprowadzenie ........................................................................................................................ 13 Rozdział I Zagadnienia ogólne ................................................................................................................ 1.1. Podstawowe pojęcia z zakresu prawa handlowego ....................................... 1.1.1. Pojęcie prawa handlowego i jego źródła .......................................... 1.1.2. Pojęcie działalności gospodarczej ...................................................... 1.1.3. Pojęcie przedsiębiorstwa ..................................................................... 1.1.4. Pojęcie przedsiębiorcy, firmy i prokury ............................................ 1.1.5. Pojęcie konsumenta .............................................................................. 1.1.6. Problem przydatności pojęcia czynności handlowej ...................... 1.2. Swoboda działalności gospodarczej i jej najważniejsze ograniczenia ........ 1.2.1. Zasada wolności gospodarczej ........................................................... 1.2.2. Centralna Ewidencja i Informacja o Działalności Gospodarczej oraz rejestr przedsiębiorców ............................................................... 1.2.3. Wybrane ograniczenia swobody działalności gospodarczej ......... Rozdział II Przedsiębiorcy ......................................................................................................................... 2.1. Formy organizacyjno-prawne przedsiębiorców ............................................. 2.1.1. Osoba fizyczna ...................................................................................... 2.1.2. Spółki handlowe osobowe .................................................................. 2.1.2.1. Spółka jawna ......................................................................... 2.1.2.2. Spółka partnerska ................................................................. 2.1.2.3. Spółka komandytowa .......................................................... 2.1.2.4. Spółka komandytowo-akcyjna .......................................... 2.1.3. Spółki handlowe kapitałowe .............................................................. 2.1.3.1. Spółka z ograniczoną odpowiedzialnością ...................... 2.1.3.2. Spółka akcyjna ...................................................................... 2.1.4. Transformacja spółek handlowych .................................................... 2.1.4.1. Pojęcie transformacji spółek ............................................... 2.1.4.2. Łączenie się spółek ............................................................... 2.1.4.3. Podział spółek ....................................................................... 15 15 15 18 19 20 23 24 25 25 26 29 31 31 31 32 32 34 36 38 39 40 43 47 47 48 49 5 Spis treści 2.2. 2.3. 2.4. 2.1.4.4. Przekształcanie spółek ......................................................... 2.1.5. Europejskie zgrupowanie interesów gospodarczych ..................... 2.1.6. Spółka europejska ................................................................................. 2.1.7. Spółdzielnie i spółdzielnia europejska .............................................. 2.1.8. Przedsiębiorstwa państwowe ............................................................. 2.1.8.1. Ogólna charakterystyka przedsiębiorstwa państwowego ........................................................................ 2.1.8.2. Komercjalizacja i prywatyzacja przedsiębiorstw państwowych ........................................................................ 2.1.9. Inni przedsiębiorcy ............................................................................... 2.1.9.1. Przedsiębiorcy zagraniczni, ich przedstawicielstwa i oddziały ............................................................................... 2.1.9.2. Przedsiębiorstwa zagraniczne ............................................ 2.1.9.3. Towarzystwa ubezpieczeń wzajemnych .......................... 2.1.9.4. Główne oddziały zagranicznego zakładu ubezpieczeń Przedsiębiorcy not for profit ................................................................................. 2.2.1. Pojęcie przedsiębiorcy not for profit .................................................... 2.2.2. Fundacje ................................................................................................. 2.2.3. Stowarzyszenia zarejestrowane ......................................................... Rola Skarbu Państwa i jednostek samorządu terytorialnego w prowadzeniu działalności gospodarczej – wzmianka ............................... Postępowanie naprawcze i upadłościowe wobec przedsiębiorców ............ 2.4.1. Postępowanie naprawcze .................................................................... 2.4.2. Postępowanie upadłościowe ............................................................... Rozdział III Ogólne zagadnienia umów handlowych ........................................................................... 3.1. Pojęcie umowy handlowej oraz jej rodzaje ..................................................... 3.2. Zasady dotyczące umów handlowych ............................................................. 3.3. Specyfika zawierania umów handlowych ....................................................... 3.3.1. Czynności przygotowawcze ............................................................... 3.3.2. Zawarcie umowy .................................................................................. 3.3.2.1. Zawarcie umowy z zastosowaniem wzorca umownego ............................................................................. 3.3.2.2. Przyjęcie oferty w stosunkach między przedsiębiorcami .................................................................. 3.3.2.3. Inne sposoby zawierania umów handlowych ................. 3.4. Specyfika wykonywania i odpowiedzialności odszkodowawczej za niewykonanie umów handlowych .............................................................. Rozdział IV Umowy handlowe o przeniesienie praw ........................................................................... 4.1. Umowa sprzedaży handlowej ........................................................................... 4.2. Szczególne rodzaje sprzedaży ............................................................................ 4.3. Umowa dostawy jako umowa handlowa ........................................................ 6 49 50 52 53 56 56 57 59 59 60 61 62 62 62 63 63 64 65 65 67 70 70 75 76 76 77 77 78 79 80 84 84 89 91 Spis treści 4.4. 4.5. Umowa kontraktacji ............................................................................................. 92 Umowa pożyczki .................................................................................................. 93 Rozdział V Umowy handlowe o korzystanie z cudzych rzeczy lub praw ........................................ 96 5.1. Przesłanki uznania najmu i dzierżawy za umowy handlowe ...................... 96 5.2. Umowa najmu a umowa dzierżawy ................................................................. 96 5.3. Umowa leasingu ................................................................................................... 99 5.4. Umowa licencji – wzmianka ............................................................................... 101 Rozdział VI Umowy handlowe o (niektóre) usługi ................................................................................ 102 6.1. Przesłanki uznania umów o dzieło, zlecenia i przechowania za umowy handlowe ........................................................................................... 102 6.2. Umowa o dzieło .................................................................................................... 102 6.3. Umowa zlecenia .................................................................................................... 104 6.4. Umowa agencji ..................................................................................................... 106 6.5. Umowa komisu ..................................................................................................... 109 6.6. Umowa brokerska a umowa maklerska – wzmianka ..................................... 110 6.7. Umowa składu a umowa przechowania .......................................................... 111 Rozdział VII Umowy transportowe ............................................................................................................. 114 7.1. Uwagi wstępne ..................................................................................................... 114 7.2. Umowa przewozu ................................................................................................ 115 7.2.1. Umowa przewozu osób ....................................................................... 115 7.2.2. Umowa przewozu rzeczy .................................................................... 117 7.3. Umowa spedycji ................................................................................................... 119 Rozdział VIII Umowy w zakresie inwestycji budowlanych ................................................................... 121 8.1. Uwagi wstępne ..................................................................................................... 121 8.2. Umowy inwestycyjne .......................................................................................... 123 8.2.1. Umowa o prace geologiczne ............................................................... 123 8.2.2. Umowa o prace geodezyjno-kartograficzne .................................... 124 8.2.3. Umowa o prace projektowe ................................................................ 125 8.2.4. Umowa o roboty budowlane .............................................................. 127 8.2.5. Umowa o nadzór inwestorski ............................................................. 131 Rozdział IX Umowy w zakresie czynności bankowych ........................................................................ 132 9.1. Pojęcie instytucji kredytowej i banku ............................................................... 132 9.2. Czynności bankowe ............................................................................................. 133 9.3. Umowa rachunku bankowego ........................................................................... 134 9.4. Przeprowadzanie rozliczeń pieniężnych i zleceń płatniczych ..................... 139 9.4.1. Polecenie przelewu ............................................................................... 140 9.4.2. Polecenie zapłaty .................................................................................. 140 7 Spis treści 9.5. 9.6. 9.7. 9.8. 9.9. 9.4.3. Rozliczenia z użyciem kart płatniczych ............................................ 141 9.4.4. Czek gotówkowy i czek rozrachunkowy .......................................... 142 Umowa kredytu bankowego .............................................................................. 142 Umowa pożyczki bankowej ............................................................................... 144 Gwarancja bankowa ............................................................................................ 145 Akredytywa ........................................................................................................... 146 Poręczenie bankowe ............................................................................................ 147 Rozdział X Umowy i pośrednictwo zawodowe w ubezpieczeniach ................................................. 148 10.1. Uwagi wstępne ..................................................................................................... 148 10.2. Pojęcie ubezpieczeń gospodarczych oraz ich klasyfikacja ............................ 149 10.3. Umowa ubezpieczenia ........................................................................................ 150 10.4. Agent ubezpieczeniowy ...................................................................................... 154 10.5. Broker ubezpieczeniowy. Umowa brokerska .................................................. 155 Rozdział XI Umowy o usługi turystyczne ................................................................................................ 158 11.1. Uwagi wstępne ..................................................................................................... 158 11.2. Umowa o podróż .................................................................................................. 159 11.3. Umowa o usługi hotelowe .................................................................................. 160 11.4. Umowy o pośrednictwo w turystyce ................................................................ 161 Rozdział XII Umowy zawierane przez przedsiębiorcę z konsumentem ............................................. 163 12.1. Specyfika umów konsumenckich ...................................................................... 163 12.2. Niedozwolone postanowienia umowne .......................................................... 164 12.3. Umowy konsumenckie ze względu na sposób ich zawierania .................... 165 12.3.1. Umowy zawierane poza lokalem przedsiębiorstwa ....................... 165 12.3.2. Umowy zawierane na odległość ........................................................ 167 12.4. Szczególne regulacje umów konsumenckich .................................................. 170 12.4.1. Umowa sprzedaży konsumenckiej .................................................... 170 12.4.2. Umowa kredytu konsumenckiego .................................................... 175 12.4.3. Timeshare ............................................................................................... 177 Rozdział XIII Pozostałe umowy związane z działalnością gospodarczą .............................................. 179 13.1. Umowy o współdziałanie gospodarcze ............................................................ 179 13.1.1. Umowy koordynacyjne i kooperacyjne ............................................ 179 13.1.2. Umowa spółki cywilnej ....................................................................... 182 13.1.3. Umowa spółki cichej ............................................................................ 184 13.2. Niektóre nienazwane i mieszane umowy gospodarcze ................................ 185 13.2.1. Umowa franchisingu ............................................................................ 185 13.2.2. Umowa dystrybucyjna (dealerska) .................................................... 186 13.2.3. Umowa offsetowa (kompensacyjna) ................................................. 187 13.2.4. Umowa faktoringu ............................................................................... 188 8 Spis treści 13.2.5. 13.2.6. 13.2.7. 13.2.8. 13.2.9. Umowa forfaitingu ............................................................................... 190 Umowa deweloperska ......................................................................... 190 Umowa sponsoringu ............................................................................ 192 Umowa merchandisingu ..................................................................... 193 Umowa menedżerska .......................................................................... 194 Rozdział XIV Prawo papierów wartościowych .......................................................................................... 196 14.1. Uwagi wstępne ..................................................................................................... 196 14.1.1. Definicja papieru wartościowego ....................................................... 196 14.1.2. Powstanie papieru wartościowego .................................................... 196 14.1.3. Rodzaje papierów wartościowych ..................................................... 197 14.1.4. Funkcje papierów wartościowych ..................................................... 197 14.1.5. Znaki legitymacyjne ............................................................................. 198 14.1.6. Umarzanie papierów wartościowych ................................................ 198 14.2. Weksle .................................................................................................................... 199 14.3. Czek ........................................................................................................................ 201 14.4. Obligacje ................................................................................................................ 203 14.5. Bankowe papiery wartościowe .......................................................................... 204 14.6. Listy zastawne ....................................................................................................... 205 14.7. Certyfikaty inwestycyjne .................................................................................... 206 14.8. Akcje ....................................................................................................................... 208 14.9. Konosamenty ........................................................................................................ 211 14.10. Dowody składowe ................................................................................................ 212 14.11. Inne papiery wartościowe – wzmianka ............................................................ 213 Rozdział XV Sposoby rozstrzygania spraw dotyczących obrotu gospodarczego .............................. 214 15.1. Sądownictwo powszechne w sprawach gospodarczych ............................... 214 15.2. Postępowania przed sądem ochrony konkurencji i konsumentów ............ 215 15.2.1. Postępowanie w sprawach z zakresu ochrony konkurencji ......... 215 15.2.2. Postępowanie w sprawach z zakresu regulacji energetyki ........... 216 15.2.3. Postępowanie w sprawach z zakresu regulacji telekomunikacji i poczty ................................................................................................... 216 15.2.4. Postępowanie w sprawach z zakresu regulacji transportu kolejowego ............................................................................................. 217 15.2.5. Postępowanie w sprawach o uznanie postanowień wzorca umowy za niedozwolone .............................. 217 15.3. Sądownictwo polubowne w sprawach gospodarczych ................................. 218 15.4. Postępowanie mediacyjne .................................................................................. 221 Rozdział XVI Ochrona własności przemysłowej. Nieuczciwa konkurencja ....................................... 223 16.1. Pojęcie własności przemysłowej i zasady jej ochrony prawnej ................... 223 16.2. Wynalazki .............................................................................................................. 225 16.3. Wzory użytkowe .................................................................................................. 226 9 Spis treści 16.4. 16.5. 16.6. 16.7. 16.8. 16.9. 16.10. 16.11. Wzory przemysłowe ............................................................................................ 227 Topografie układów scalonych .......................................................................... 228 Projekty racjonalizatorskie .................................................................................. 228 Wiedza nieujawniona (know-how) ...................................................................... 229 Znaki towarowe .................................................................................................... 229 Oznaczenia geograficzne .................................................................................... 232 Bazy danych (tzw. nietwórcze) .......................................................................... 233 Zwalczanie nieuczciwej konkurencji ................................................................ 234 16.11.1. Konkurencja i czyny nieuczciwej konkurencji ................................ 234 16.11.2. Prywatnoprawne środki ochrony prawnej ...................................... 235 16.11.3. Publicznoprawne środki zwalczania nieuczciwej konkurencji .... 235 16.12. Ochrona konsumentów przed nieuczciwymi praktykami rynkowymi ..... 236 Rozdział XVII Elementy prawa autorskiego ................................................................................................ 238 17.1. Pojęcie praw autorskich ...................................................................................... 238 17.2. Przedmiot ochrony ............................................................................................... 240 17.3. Podmioty praw autorskich ................................................................................. 243 17.4. Autorskie prawa osobiste i ich ochrona ............................................................ 245 17.5. Autorskie prawa majątkowe i ich ochrona ....................................................... 246 17.6. Prawa pokrewne i ich ochrona .......................................................................... 249 Rozdział XVIII Umowy dotyczące własności intelektualnej i innych dóbr niematerialnych ............. 251 18.1. Pojęcie własności intelektualnej, oznaczeń i baz danych .............................. 251 18.2. Umowy o przejście praw majątkowych do utworów i przedmiotów praw pokrewnych ..................................................................... 252 18.2.1. Zagadnienia wspólne ........................................................................... 252 18.2.2. Umowy o przeniesienie praw majątkowych do utworu ............... 253 18.2.3. Umowy licencyjne dotyczące utworów ............................................ 255 18.3. Umowy o przejście praw majątkowych do rozwiązań .................................. 256 18.3.1. Zagadnienia wspólne ........................................................................... 256 18.3.2. Umowy o przeniesienie prawa do uzyskania praw ochronnych i prawa pierwszeństwa ........................................................................ 258 18.3.3. Umowy o przeniesienie praw ochronnych ...................................... 258 18.3.4. Umowy licencyjne dotyczące projektów wynalazczych ............... 259 18.3.5. Umowa licencyjna dotycząca wiedzy nieujawnionej (know-how) 260 18.4. Umowy o przejście praw majątkowych do oznaczeń .................................... 261 18.4.1. Zagadnienia wspólne ........................................................................... 261 18.4.2. Umowy o przeniesienie praw majątkowych do znaku towarowego ........................................................................................... 261 18.4.3. Umowa licencji na znak towarowy ................................................... 262 18.5. Umowy o przejście praw majątkowych do baz danych ................................ 263 Wykaz aktów prawnych ........................................................................................................ 265 10 WYKAZ WAŻNIEJSZYCH SKRÓTÓW AC BFG BIP CEIDG CTM EDG EFTA – – – – – – – EOG EUP EWG EZIG j.b.r. – – – – – j.g.u. j.g.n.u. k.c. KNF k.p.c. KRS KRUS k.s.h. MSiG NASK NBP NIP NNW OC OECD – – – – – – – – – – – – – – – OHIM – OWU PDO PGI – – – autocasco Bankowy Fundusz Gwarancyjny Biuletyn Informacji Publicznej Centralna Ewidencja i Informacja o Działalności Gospodarczej Znak Towarowy Wspólnoty (Community Trade Mark) Ewidencja Działalności Gospodarczej Europejskie Stowarzyszenie Wolnego Handlu (European Free Trade Association) Europejski Obszar Gospodarczy Europejski Urząd Patentowy Europejska Wspólnota Gospodarcza europejskie zgrupowanie interesów gospodarczych jednostka badawczo-rozwojowa (od 1 października 2010 r. – instytut badawczy) jednostka gospodarki uspołecznionej jednostka gospodarki nieuspołecznionej kodeks cywilny Komisja Nadzoru Finansowego kodeks postępowania cywilnego Krajowy Rejestr Sądowy Kasa Rolniczego Ubezpieczenia Społecznego kodeks spółek handlowych Monitor Sądowy i Gospodarczy Naukowa i Akademicka Sieć Komputerowa Narodowy Bank Polski numer identyfikacji podatkowej następstwa nieszczęśliwych wypadków odpowiedzialność cywilna Organizacja Współpracy Gospodarczej i Rozwoju (Organization for Economic Co-operation and Development) Urząd ds. Harmonizacji Rynku Wewnętrznego (Office for Harmonization Internal Market) ogólne warunki ubezpieczeń Protected Designation of Origin (ochrona nazwy pochodzenia) Protected Geographical Indication (ochrona oznaczenia geograficznego) 11 Wykaz ważniejszych skrótów p.p. RDR REGON ROR RPO SA SCE SE SKA SOKiK SP sp.k. sp.p. sp. z o.o. TFUE TK TSG TUE TUW UE UKE UOKiK URE UTK VAT WE WIPO – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – WTO ZUS – – 12 przedsiębiorstwo państwowe rejestr działalności regulowanej krajowy rejestr urzędowy podmiotów gospodarki narodowej rachunek oszczędnościowo-rozliczeniowy Rzecznik Praw Obywatelskich spółka akcyjna spółdzielnia europejska (łac. societas cooperativa europea) spółka europejska (łac. societas europea, ang. european company) spółka komandytowo-akcyjna sąd ochrony konkurencji i konsumentów Skarb Państwa spółka komandytowa spółka partnerska spółka z ograniczoną odpowiedzialnością Traktat o funkcjonowaniu Unii Europejskiej Trybunał Konstytucyjny Traditional Speciality Guaranteed (gwarantowana tradycyjna specjalność) Traktat o Unii Europejskiej towarzystwo ubezpieczeń wzajemnych Unia Europejska Urząd Komunikacji Elektronicznej Urząd Ochrony Konkurencji i Konsumentów Urząd Regulacji Energetyki Urząd Transportu Kolejowego podatek od towarów i usług (Value Added Tax) Wspólnota Europejska Światowa Organizacja Własności Intelektualnej (World Intellectual Property Organization) Światowa Organizacja Handlu (World Trade Organization) Zakład Ubezpieczeń Społecznych WPROWADZENIE Podręcznik Prawo handlowe dla ekonomistów obejmuje kwestie zaliczane do dyscypliny naukowej i dydaktycznej zwanej prawem handlowym oraz zagadnienia z zakresu ochrony własności intelektualnej. Oryginalny układ podręcznika podyktowany jest przede wszystkim faktem, że w zreformowanych programach nauczania na kierunkach ekonomicznych, a także innych, zaliczanych do obszaru nauk społecznych, na I i II stopniu studiów muszą być realizowane efekty w zakresie prawa oraz ochrony własności intelektualnej. W programach studiów przedmiot „prawo handlowe” obejmuje zatem także prawo własności intelektualnej. Bez względu na tę „techniczną” przyczynę warto podkreślić, że wiele kwestii z zakresu ochrony własności intelektualnej wiąże się ściśle lub krzyżuje z problematyką prawa handlowego, dlatego ich połączenie w podręczniku dla ekonomistów jest uzasadnione. Podręcznik obejmuje nie tylko zagadnienia prawa handlowego w wąskim znaczeniu, czyli problematykę dotyczącą przedsiębiorców i relacji prawnych między nimi, ale także kwestie związane z relacjami przedsiębiorca – konsument, które zaliczane są do prawa handlowego w szerokim znaczeniu. Przyszłemu ekonomiście przydatna jest wiedza na temat całościowej regulacji dotyczącej przedsiębiorcy. Ten kwalifikowany podmiot ma odmienne obowiązki w zależności od tego, czy łączy go stosunek prawny z innym przedsiębiorcą, konsumentem albo podmiotem niekwalifikowanym – i te właśnie okoliczności przemawiają za omówieniem w podręczniku prawa handlowego w szerokim znaczeniu. Podręcznik w zasadzie obejmuje zagadnienia prawa prywatnego, a kwestie publicznoprawne dotyczące przedsiębiorcy i działalności gospodarczej są w nim poruszone tylko w zakresie niezbędnym dla ilustracji rozwiązań prawa handlowego (prawo publiczne ogranicza nie tylko swobodę działalności gospodarczej, ale także np. swobodę zobowiązaniowych umów handlowych). W treści podręcznika uwzględniono okoliczność, że na kierunkach ekonomicznych wykład z prawa handlowego poprzedza wykład z podstaw prawa. Podręcznik składa się z 18 rozdziałów. W rozdziale I wyjaśnione zostały podstawowe pojęcia prawa handlowego oraz ograniczenia swobody działalności gospodarczej. Rozdział II poświęcony jest omówieniu form organizacyjno-prawnych przedsiębiorców, ich transformacji oraz postępowania naprawczego i upadłościowego wobec tych podmiotów. W rozdziale III dokonano prezentacji ogólnych zagadnień dotyczących umów handlowych, które wyjaśniają kryteria kwalifikacji tych umów omówionych w rozdziałach od IV do XIII włącznie. Rozdział XIV poświęcony jest problematyce papierów wartościowych mających duże znaczenie w działalności gospodarczej. W rozdziale XV przedstawione zostały elementarne zagadnienia rozstrzygania spraw gospodarczych. 13 Wprowadzenie Rozdział XVI wyjaśnia kwestie należące do prawa handlowego i prawa ochrony własności intelektualnej, tj. zagadnienia prawa własności przemysłowej, zwalczania nieuczciwej konkurencji oraz przeciwdziałania nieuczciwym praktykom rynkowym. Podręcznik zamykają rozdziały o elementarnych zagadnieniach prawa autorskiego (rozdział XVII) oraz o umowach dotyczących własności intelektualnej i innych dóbr niematerialnych (rozdział XVIII). Podręcznik przeznaczony jest przede wszystkim dla studentów kierunków ekonomicznych, ale może być też przydatny dla studentów innych kierunków należących do obszaru nauk społecznych, w tym administracji, a nawet prawa. Może być także lekturą wskazaną dla przedsiębiorców. W podręczniku uwzględniono stan prawny na dzień 15 lipca 2012 r. Redaktor naukowy Bogusława Gnela 14 Rozdział I ZAGADNIENIA OGÓLNE 1.1. Podstawowe pojęcia z zakresu prawa handlowego 1.1.1. Pojęcie prawa handlowego i jego źródła W polskim systemie prawnym prawo handlowe nie jest odrębną gałęzią prawa. Ze względu na obowiązującą w tym systemie zasadę jedności prawa cywilnego, prawo handlowe można uznać tylko za szczególny dział prawa cywilnego lub przynajmniej za szczególną dyscyplinę prawniczą. W prawie handlowym występuje zatem cywilistyczna metoda regulacji stosunków prawnych: równorzędny względem siebie status prawny stron tych stosunków (brak nadrzędności i uprawnienia do jednostronnego kształtowania sytuacji prawnej drugiego podmiotu, a więc ingerowania w jego sferę prawną wbrew jego woli) oraz sądowa ochrona uprawnień. Prawo handlowe w szerokim znaczeniu to zespół norm należących do prawa cywilnego, które regulują status prawny przedsiębiorców (ich ustrój, organizację, powstanie, firmę, prokurę, transformacje, ustanie) oraz czynności prawne, w których co najmniej jedną stroną jest przedsiębiorca, a także inne instytucje związane z przedsiębiorcą, np. prawa rzeczowe przedsiębiorców (służebność przesyłu) oraz czyny niedozwolone przedsiębiorców (odpowiedzialność za szkody spowodowane przez ruch przedsiębiorstwa lub zakładu, odpowiedzialność za produkt, czyny nieuczciwej konkurencji). Prawo handlowe w znaczeniu wąskim obejmuje natomiast przepisy cywilnoprawne (normy prawne) dotyczące statusu prawnego przedsiębiorców i zachodzących między nimi stosunków prywatnoprawnych wynikających w szczególności z umów obustronnie profesjonalnych. Prawo gospodarcze stanowią przepisy prawa publicznego i prywatnego dotyczące działalności gospodarczej. Prawo gospodarcze publiczne to zbiór przepisów publicznoprawnych dotyczących tej działalności, a prawo gospodarcze prywatne to zbiór przepisów prywatnoprawnych odnoszących się do działalności gospodarczej, tradycyjnie określanych prawem handlowym. Prawo handlowe było kiedyś prawem stanu kupieckiego (lex mercatoria), na które składały się normy prawa zwyczajowego. Znaczące kodyfikacje prawa handlowego miały miejsce w XVIII–XIX wieku. Na przykład w prawach francuskim i niemieckim nadal obowiązują kodeksy handlowe, a prawo handlowe jest w nich odrębną gałęzią prawa. 15 Rozdział I. Zagadnienia ogólne Polski kodeks handlowy z 1934 r. był wzorowany na niemieckim kodeksie handlowym i stanowił fundament prawa handlowego będącego wówczas odrębną gałęzią prawa. W okresie PRL z przyczyn politycznych prawo to nie stanowiło nawet przedmiotu rozważań naukowych. Jego przepisy zostały w zasadzie uchylone, nieliczne pozostały w mocy albo w zmodyfikowanej postaci zostały przeniesione do aktów normatywnych ówczesnego ustroju socjalistycznego. W ustroju tym obowiązywało tzw. prawo obrotu uspołecznionego, które obsługiwało gospodarkę nakazowo-rozdzielczą, a kodeks cywilny z 1964 r. (k.c.) wprowadził zasadę jedności prawa cywilnego. Kolejna zmiana ustroju spowodowała „odrodzenie się” nielicznych utrzymanych w mocy przepisów prawa handlowego, uchylenie tych dotyczących obrotu uspołecznionego oraz uchwalanie nowych przepisów charakterystycznych dla gospodarki rynkowej. Prawo handlowe nie stało się jednak odrębną gałęzią prawa, zagadnienia obrotu profesjonalnego nadal reguluje prawo cywilne (podobnie jak np. w prawie szwajcarskim, holenderskim czy włoskim), ale fakt ten nie przekreśla istnienia w nim szczególnej regulacji, specyficznej w stosunku do unormowań tzw. powszechnego prawa cywilnego (tj. odnoszących się do wszystkich podmiotów tego prawa). O specyfice prawa handlowego przesądza właśnie ta regulacja, tworząca pewną całość, z której wynikają szczególne normy prawne dotyczące obrotu profesjonalnego. Obrót handlowy charakteryzują kryteria np. szybkości, bezpieczeństwa, kredytu, sposobu rozliczania się, trwałości relacji, szablonowości postępowania oraz podwyższonego poziomu wymagań wobec przedsiębiorców. Zasady prawa handlowego (gospodarczego prywatnego) modyfikują zasady prawa cywilnego, przez co istnieją podstawy do funkcjonowania wyodrębnionej przedmiotowo dziedziny (szczególnego działu prawa cywilnego) zwanej prawem handlowym. Nazwa „prawo handlowe” występuje w większości systemów prawnych o tradycjach romańskich, w innych używa się określeń np.: „prawo gospodarcze”, „prawo gospodarcze prywatne”, „prawo obrotu gospodarczego”, „prawo przedsiębiorstw” oraz „prawo przedsiębiorstwa”. W definicjach prawa handlowego uwzględnia się z reguły dwa zagadnienia, tj. ustrój przedsiębiorców oraz stosunki (czynności) prywatnoprawne z ich udziałem. W zakresie drugiego elementu tej definicji bierze się pod uwagę tylko stosunki między przedsiębiorcami (ujęcie wąskie) albo także ich stosunki z podmiotami niebędącymi przedsiębiorcami (ujęcie szerokie). Źródłami prawa handlowego są powszechnie obowiązujące źródła prawa stanowionego w rozumieniu Konstytucji Rzeczypospolitej Polskiej z 1997 r., czyli: Konstytucja RP, konwencje międzynarodowe, ustawy, rozporządzenia wykonawcze i akty prawa miejscowego. Źródłami prawa handlowego są także źródła prawa unijnego oraz prawo zwyczajowe. Konstytucja RP reguluje między innymi fundamentalne zasady ustroju gospodarczego (zob. pkt 1.2.1), ale największe znaczenie dla prawa handlowego materialnego ma kodeks cywilny, zgodnie ze wspomnianą już zasadą jedności prawa cywilnego. Ta zasada wyraża pewną ideę, w praktyce zaś występuje zjawisko dekodyfikacji prawa cywilnego, które powoduje, że wiele kwestii z zakresu tego prawa, a więc także prawa handlowego, uregulowanych jest poza kodeksem cywilnym. Niektóre z tych kwestii regulują także ustawy o charakterze kodyfikacji, tj. kodeks spółek handlowych oraz kodeks morski, a pozostałe ujęte są w licznych aktach rangi ustawowej, spośród których wymienić można np. ustawy: prawo spółdzielcze, prawo bankowe, o działalności ubezpieczeniowej oraz 16 1.1. Podstawowe pojęcia z zakresu prawa handlowego o zwalczaniu nieuczciwej konkurencji. W zakresie prawa formalnego (procedury) podstawowe znaczenie ma kodeks postępowania cywilnego (zob. rozdz. XV) oraz prawo przepisy proceduralne ustawy prawo upadłościowe i naprawcze. Prawo unijne (zwane dawniej wspólnotowym) ma duże znaczenie szczególnie w zakresie prawa handlowego, w tym prawa spółek (np. spółka europejska, europejskie zgrupowanie interesów gospodarczych) i stosunków jednostronnie profesjonalnych (przedsiębiorca – konsument, zob. rozdz. XII). W zagadnieniach tych początkowo występowała konieczność dostosowania prawa polskiego do dyrektyw unijnych, ale pojawiła się tendencja do wydawania rozporządzeń unijnych, które obowiązują bezpośrednio i mają pierwszeństwo w stosowaniu przed polskimi, ściśle wewnętrznymi przepisami. W prawie unijnym tkwią także przyczyny wielu innych regulacji zaliczanych do prawa handlowego, np. umów między przedsiębiorcami inwestycyjnymi a ich klientami albo terminów zapłaty w transakcjach handlowych. Wzorce umowne nie są źródłami prawa w ścisłym znaczeniu, ale są faktami prawotwórczymi (wynikają z nich pewne prawa, podobnie jak z faktu zawarcia umowy) mającymi bardzo duże znaczenie w obrocie obustronnie i jednostronnie profesjonalnym (zob. pkt 3.3.2.1). Rodzą one pozytywne skutki (np. standaryzacja umów, obniżenie kosztów ich zawarcia) oraz negatywne (problem tzw. niedozwolonych postanowień umownych, zob. pkt 12.2). Zwyczaj nie jest źródłem prawa handlowego, ale ma wpływ na jego stosowanie, ponieważ do zwyczaju odsyłają przepisy prawa cywilnego dotyczące także lub wyłącznie obrotu profesjonalnego – np. przepisy kodeksu cywilnego, kodeksu morskiego lub ustawy prawo przewozowe. Zwyczaj to praktyka postępowania w określony sposób, powszechna w danym czasie, środowisku i stosunkach społecznych, do której odsyłają przepisy prawne. Natomiast prawo zwyczajowe jest źródłem prawa handlowego i jego normy mają zastosowanie wówczas, gdy danych kwestii nie reguluje prawo stanowione, a jest w tych kwestiach pewna praktyka postępowania uznana za obowiązującą i sankcjonowana przez państwo. Wobec dominacji prawa stanowionego handlowe prawo zwyczajowe (lex mercatoria) ma mniejsze znaczenie, a znajduje zastosowanie przede wszystkim w międzynarodowych stosunkach zobowiązaniowych (np. wynikających z umów przewozu morskiego), natomiast w relacjach wewnętrznych dotyczy głównie umów nienazwanych (zob. pkt 13.2). Prawo zwyczajowe jest niekiedy spisane w prywatnych kodyfikacjach (np. w tzw. przewodnikach). Uwaga: ustawa o swobodzie działalności gospodarczej nie jest bezpośrednim źródłem prawa handlowego, gdyż reguluje publicznoprawne kwestie podejmowania, wykonywania, zawieszenia i zakończenia działalności gospodarczej na terytorium Rzeczypospolitej Polskiej oraz zadania organów w tym zakresie, ale ze względu na jej znaczenie – potocznie nazywana jest konstytucją gospodarczą – i oddziaływanie na prawo handlowe zostanie w podręczniku omówiona w niezbędnym zakresie. W okresie międzywojennym taki charakter miało rozporządzenie Prezydenta RP z dnia 7 czerwca 1927 r. o prawie przemysłowem, uchylone w 1972 r. (w okresie gospodarki nakazowo-rozdzielczej). Jego „następczynią” była ustawa z dnia 23 grudnia 1988 r. o działalności gospodarczej, którą zastąpiła ustawa z dnia 19 listopada 1999 r. prawo działalności gospodarczej, a tę z kolei ustawa z dnia 2 lipca 2004 r. o swobodzie działalności gospodarczej. 17 Rozdział I. Zagadnienia ogólne 1.1.2. Pojęcie działalności gospodarczej Definicja działalności gospodarczej jest zawarta w wielu ustawach, między innymi w ustawie o swobodzie działalności gospodarczej zaliczanej do prawa gospodarczego publicznego, a zatem definicja ta ma również charakter publicznoprawny. Kodeks cywilny jest aktem prawa prywatnego, posługuje się pojęciem tej działalności (np. w określeniu przedsiębiorcy z art. 431 k.c.), ale jej nie definiuje, dlatego postuluje się, aby rozumieć tę działalność tak jak w ustawie o swobodzie działalności gospodarczej. W myśl ustawy o swobodzie działalności gospodarczej działalnością gospodarczą jest zarobkowa działalność wytwórcza, budowlana, handlowa, usługowa oraz poszukiwanie, rozpoznawanie i wydobywanie kopalin ze złóż, a także działalność zawodowa wykonywania w sposób zorganizowany i ciągły. Użyte w przytoczonej definicji słowo „zarobkowa” przesądza, że działalność gospodarcza musi być nastawiona na zysk. Wymóg motywu osiągania zysku oznacza, że działalność gospodarcza nie traci swego charakteru, nawet gdy faktycznie przynosi straty. Brak motywu osiągania zysku w danej działalności (np. w charytatywnej) powoduje, że nie jest ona działalnością gospodarczą. Wykonywanie działalności gospodarczej musi mieć charakter zorganizowany, tzn. odbywać się w ramach określonej formy organizacyjno-prawnej, po dokonaniu wpisu w odpowiednim rejestrze lub ewidencji, uzyskaniu wymaganych ewentualnie koncesji lub zezwoleń oraz powinna realizować się w ramach zorganizowanych kontaktów z klientami. Jednym z przejawów organizacji działalności gospodarczej jest prowadzenie przedsiębiorstwa w sensie przedmiotowym (zob. dalej). Prowadzenie działalności w sposób ciągły oznacza wymóg stałego zamiaru prowadzenia działalności gospodarczej, który eliminuje z jej pojęcia przedsięwzięcia zarobkowe o charakterze jednorazowym, przypadkowym, a pozwala na objęcie zakresem tej działalności zachowań powtarzalnych, podejmowanych celem osiągnięcia zysku (i we własnym imieniu, ale ten jej element konstrukcyjny wynika z definicji przedsiębiorcy, zob. pkt 1.1.4). Tego rodzaju działalność nie musi być wykonywana w sposób ustawiczny, może mieć także charakter np. sezonowy. Do działalności gospodarczej została zaliczona działalność zawodowa, którą jest wykonywanie wolnych zawodów (np. adwokata, radcy prawnego, biegłego rewidenta lub doradcy podatkowego). Ustawy o swobodzie działalności gospodarczej nie stosuje się do działalności wytwórczej w rolnictwie w zakresie upraw rolnych oraz chowu i hodowli zwierząt, ogrodnictwa, warzywnictwa, leśnictwa i rybactwa śródlądowego, a także wynajmowania przez rolników pokoi, sprzedaży posiłków domowych i świadczenia w gospodarstwach rolnych innych usług związanych w pobytem turystów (tzw. agroturystyka) oraz wyrobu wina przez niektórych producentów będących rolnikami. Tego rodzaju działalność jest jednak działalnością gospodarczą w rozumieniu innych ustaw, w tym regulujących zagadnienia zaliczane do prawa handlowego. Szczególną definicję działalności gospodarczej zawiera np. ustawa o rzemiośle (odrębna regulacja rzemiosła jest odejściem od tradycji prawa przemysłowego z 1927 r.) oraz ustawa ordynacja podatkowa. Układ europejski ustanawiający stowarzyszenie między Rzecząpospolitą Polską a Wspólnotami Europejskimi i ich państwami (z 1991 r.) za działalność gospodarczą uznaje działalność o charakterze przemysłowym, 18 1.1. Podstawowe pojęcia z zakresu prawa handlowego rzemieślniczym, handlowym oraz wykonywanie wolnych zawodów. Tak również należy rozumieć tę działalność w polskim prawie. Publicznoprawne pojęcie działalności gospodarczej odpowiada raczej prowadzeniu przemysłu w rozumieniu prawa przemysłowego z 1927 r. niż dokonywaniu czynności handlowych przez kupca w rozumieniu dawniej obowiązującego kodeksu handlowego z 1934 r. Kodeks cywilny nie definiuje czynności handlowych (zob. pkt 1.1.6), a uzasadnieniem szczególnych przepisów dotyczących obrotu handlowego (profesjonalnego) są właśnie: działalność gospodarcza (o publicznoprawnej genezie), status przedsiębiorcy, bądź – przejęte z kodeksu handlowego do pierwotnej wersji kodeksu cywilnego z 1964 r. – działanie w zakresie przedsiębiorstwa lub prowadzenie przedsiębiorstwa. Konsumenckie prawo unijne posługuje się między innymi pojęciem działalności gospodarczej, a niekiedy wymienia ją obok np. działalności zawodowej. Dostosowywanie treści kodeksu cywilnego do tego prawa spowodowało, że w kodeksowych definicjach konsumenta i przedsiębiorcy obok działalności gospodarczej wymieniona jest działalność zawodowa (zob. pkt 1.1.4 i 1.1.5), co wprowadza niepewność w stosowaniu kodeksowych i pozakodeksowych przepisów, które odwołują się tylko do jednej z tych działalności. Aby uniknąć wątpliwości interpretacyjnych, należy przyjąć, że działalność zawodowa jest także działalnością gospodarczą. 1.1.3. Pojęcie przedsiębiorstwa Pojęcie „przedsiębiorstwo” może być rozumiane podmiotowo, przedmiotowo i funkcjonalnie. W znaczeniu podmiotowym określa podmiot prawa (np. przedsiębiorstwo państwowe) i w takim znaczeniu występuje na gruncie prawa handlowego wyjątkowo – w przeciwieństwie do nauk ekonomicznych. W naukach tych przedsiębiorstwo jest upodmiotowione (np. finanse przedsiębiorstw, zarządzanie przedsiębiorstwem), a jego odpowiednikiem na gruncie prawa jest przedsiębiorca. Tytułem przykładu: małe i średnie przedsiębiorstwa w języku ekonomicznym oznaczają małych i średnich przedsiębiorców w języku prawnym i prawniczym. W znaczeniu przedmiotowym „przedsiębiorstwo” oznacza przedmiot prawa, którego dotyczą określone zachowania podmiotów – np. umowa zbycia przedsiębiorstwa lub dzierżawa przedsiębiorstwa albo ustanowienie ograniczonego prawa rzeczowego w postaci zastawu lub użytkowania przedsiębiorstwa (przedsiębiorstwo jako przedmiot obrotu). W znaczeniu funkcjonalnym oznacza zorganizowaną całość zdolną do samodzielnego funkcjonowania w celach gospodarczych w fizycznym oderwaniu od przedsiębiorcy jako podmiotu (jeżeli np. Kowalski jako przedsiębiorca będący osobą fizyczną jest właścicielem hoteli, zatrudnia pracowników i prowadzi działalność hotelarską, to działalność ta nie wymaga osobistego zaangażowania Kowalskiego – hotele funkcjonują nawet gdy przedsiębiorca jest obłożnie chory albo miesiącami przebywa za granicą). Przedsiębiorca może działać w zakresie przedsiębiorstwa albo poza jego zakresem, a przedsiębiorstwo może funkcjonować bez względu na to, kto staje się jego kolejnym właścicielem. 19 Rozdział I. Zagadnienia ogólne Definicja pojęcia „przedsiębiorstwo” została wprowadzona do kodeksu cywilnego w 1990 r. i zmieniona w 2003 r. (specyficzna definicja przedsiębiorstwa była zawarta także w kodeksie handlowym z 1934 r.). W myśl art. 551 k.c. przedsiębiorstwo jest zorganizowanym zespołem składników niematerialnych i materialnych przeznaczonym do prowadzenia działalności gospodarczej, a obejmuje ono w szczególności: oznaczenie indywidualizujące przedsiębiorstwo lub jego wyodrębnione części (nazwa przedsiębiorstwa), własność oraz inne prawa rzeczowe na nieruchomościach lub rzeczach ruchomych, prawa obligacyjne do korzystania z rzeczy, wierzytelności, prawa z papierów wartościowych, środki pieniężne, prawa własności przemysłowej, majątkowe prawa autorskie (lub prawa pokrewne), tajemnice przedsiębiorstwa, a także księgi i dokumenty związane z prowadzeniem działalności gospodarczej. Umiejscowienie art. 551 k.c. pośród przepisów dotyczących mienia (księga pierwsza, tytuł III k.c.) oraz jego treść (przykładowe składniki) przemawiają za przedmiotowym rozumieniem przedsiębiorstwa. Z kolei zawarty w tym przepisie zwrot o przeznaczeniu przedsiębiorstwa do prowadzenia działalności gospodarczej uzasadnia przedmiotowo-funkcjonalne rozumienie przedsiębiorstwa. W istocie przepis ten stanowi jedynie wskazówkę interpretacyjną, jak rozumieć przedsiębiorstwo służące do prowadzenia działalności gospodarczej, ale nie przesądza o jego kwalifikacji prawnej. Twierdzi się, że jest ono np. zespołem odrębnych składników, rzeczą zbiorową, dobrem niematerialnym lub dobrem jednostkowym poddanym odrębnemu reżimowi prawnemu. Trafny jest pogląd, że przedsiębiorstwo jako przedmiot obrotu jest dobrem sui generis wymagającym uregulowania odbiegającego od reguł powszechnego prawa cywilnego. Czynności dotyczące przedsiębiorstwa należy zaliczyć do prawa handlowego, choćby nie dokonywał ich przedsiębiorca, lecz np. spadkobierca przedsiębiorcy albo syndyk. Przepisy, które regulują status podmiotu ze względu na fakt jego działania w zakresie przedsiębiorstwa lub w związku z prowadzeniem przedsiębiorstwa, wyrażają relację wzajemną pomiędzy przedsiębiorstwem w znaczeniu przedmiotowym a prowadzącym je podmiotem. Relacja ta ma charakter funkcjonalny, a chodzi w niej nie o każdego przedsiębiorcę, lecz o przedsiębiorcę prowadzącego przedsiębiorstwo. Przekonujący jest bowiem pogląd, że każdy prowadzący przedsiębiorstwo jest przedsiębiorą w rozumieniu kodeksu cywilnego, ale nie każdy przedsiębiorca w rozumieniu tego kodeksu prowadzi przedsiębiorstwo (np. tzw. samozatrudnienie nie oznacza prowadzenia przedsiębiorstwa, ponieważ wykonywanie działalności gospodarczej sprowadza się do wykonywania przez przedsiębiorcę pracy osobiście, a nie jest efektem samodzielnego funkcjonowania przedsiębiorstwa). 1.1.4. Pojęcie przedsiębiorcy, firmy i prokury Kodeks handlowy z 1934 r. stanowił: „Kupcem jest, kto we własnym imieniu prowadzi przedsiębiorstwo zarobkowe”. Gospodarstwo rolne nie było uznawane za przedsiębiorstwo zarobkowe, podobnie wykonywanie wolnego zawodu samo przez się nie było takim przedsiębiorstwem. O statusie kupca decydowało faktyczne prowadzenie przedsiębiorstwa. Kupiec, który prowadził przedsiębiorstwo zarobkowe w większym rozmiarze, 20 1.1. Podstawowe pojęcia z zakresu prawa handlowego a także spółka handlowa, byli kupcami rejestrowymi obowiązanymi do wpisania się do rejestru handlowego. Kodeks cywilny dla określenia podmiotu profesjonalnego używał w wersji pierwotnej pojęć jednostki gospodarki uspołecznionej (j.g.u.) lub nieuspołecznionej (j.g.n.u.) – z przyczyn ideologicznych, kodeks uchwalono w 1964 r. – oraz zwrotu analogicznego do kupca, tj. osoby działającej w zakresie przedsiębiorstwa (tzw. pierwsza komercjalizacja kodeksu cywilnego). Ten zwrot występuje nadal w kodeksie cywilnym (pojęcia j.g.u. i j.g.n.u. zostały uchylone) obok pojęcia „przedsiębiorca” wprowadzonego do tekstu tego kodeksu w trakcie jego tzw. drugiej komercjalizacji, która od czasu rozpoczęcia reform trwa nadal. Skoro pojęciem przedsiębiorcy (obok określenia „przemysłowiec”) posługiwało się prawo przemysłowe z 1927 r. i przejęła je po swoich poprzedniczkach (zob. wyżej) publicznoprawna ustawa o swobodzie działalności gospodarczej, oznacza to, że ma ono także publicznoprawną genezę. W obowiązującym prawie jest wiele definicji przedsiębiorcy, ale najważniejsze znaczenie mają te umieszczone w ustawie o swobodzie działalności gospodarczej oraz w kodeksie cywilnym. Przedsiębiorcą w rozumieniu ustawy o swobodzie działalności gospodarczej jest osoba fizyczna, osoba prawna i jednostka organizacyjna niebędąca osobą prawną, której odrębna ustawa przyznaje zdolność prawną – wykonująca we własnym imieniu działalność gospodarczą. Tego rodzaju działanie we własnym imieniu oznacza ponoszenie przez przedsiębiorcę całkowitego ryzyka prowadzonej działalności gospodarczej (np. ponoszenie odpowiedzialności osobistej za zobowiązania powstałe w związku z tą działalnością). Za przedsiębiorców uznaje się także wspólników spółki cywilnej (ponieważ spółka ta nie ma osobowości ani zdolności prawnej) w zakresie wykonywanej przez nich działalności gospodarczej (za zobowiązania powstałe w związku z tą działalnością we wspólnym imieniu wspólnicy ponoszą odpowiedzialność solidarną). Ustawa o swobodzie działalności gospodarczej definiuje także przedsiębiorcę zagranicznego (zob. pkt 2.1.9.1) oraz pojęcia mikro, małego i średniego przedsiębiorcy, zależne od spełnienia łącznie przez każdego z nich określonych w ustawie wymogów średniorocznego zatrudnienia oraz rocznego obrotu netto (lub określonej sumy aktywów bilansu). Pojęcia te mają znaczenie wyłącznie na gruncie prawa publicznego. Według kodeksu cywilnego przedsiębiorcą może być osoba fizyczna, osoba prawna lub niemająca osobowości prawnej jednostka posiadająca zdolność prawną, prowadząca we własnym imieniu działalność gospodarczą lub zawodową (art. 431 k.c.). W definicji tej, wprowadzonej do kodeksu dopiero w 2003 r., nie nawiązano zatem do osoby działającej w zakresie przedsiębiorstwa, o której mowa w innych przepisach tego kodeksu (od momentu jego uchwalenia), lecz do pojęcia przedsiębiorcy funkcjonującego w prawie publicznym oraz w konsumenckim prawie unijnym. W rzeczywistości definicja ta jest zbyt wąska dla określenia przedsiębiorcy pozostającego w relacji z konsumentem (w tej relacji prawo unijne za przedsiębiorców uznaje coraz częściej także osoby działające w imieniu lub na rzecz przedsiębiorcy), a zbyt szeroka dla relacji między przedsiębiorcami. W stosunkach między przedsiębiorcami na szczególną (odmienną) regulację zasługują w rzeczywistości tylko te spośród nich, w których stronami są przedsiębiorcy prowadzący przedsiębiorstwo, i to w większym rozmiarze. Stwierdzenie to jest tylko postulatem odmiennego rozumienia przedsiębiorcy na potrzeby prawa handlowego 21 Rozdział I. Zagadnienia ogólne w wąskim znaczeniu, które rozważa się dopiero w pracach nad nowym kodeksem cywilnym. Kodeksowa definicja przedsiębiorcy ma charakter ogólny, a zatem jest wyłączana przez przepisy szczególne definiujące odmiennie pojęcie przedsiębiorcy (zob. rozdz. XII). Przedsiębiorca działa pod firmą. W języku prawnym i prawniczym firma jest oznaczeniem przedsiębiorcy, pod którym prowadzi on działalność gospodarczą i występuje w obrocie. Wyjątkowo handlowe spółki kapitałowe także działają pod firmą, choćby nie prowadziły działalności gospodarczej. Firma oznacza (identyfikuje przedsiębiorcę, a nie przedsiębiorstwo – przedmiot prawa, który może, ale nie musi mieć nazwy). Należy podkreślić, że w języku ekonomicznym używa się pojęcia „firma” dla określenia podmiotów (np. firmy inwestycyjne), struktur (np. zarządzanie firmami) albo renomy (np. ta spółka cieszy się dobrą firmą), wobec tego oznacza coś innego niż w języku prawnym i prawniczym. Firma powinna odróżniać się dostatecznie od firm innych przedsiębiorców działających na tym samym rynku i nie może wprowadzać w błąd (np. co do osoby przedsiębiorcy). Firmą osoby fizycznej jest jej imię i nazwisko, ale mogą być w niej także inne określenia (np. wskazujące na przedmiot działalności). Firmą osoby prawnej jest jej nazwa, która oprócz swobodnie dobranych elementów musi wskazywać formę organizacyjno-prawną tej osoby. Firma oddziału osoby prawnej, oprócz pełnej nazwy, zawiera określenie „oddział” ze wskazaniem miejscowości, w której oddział ten ma siedzibę. Firma nie może być zbyta, ale przedsiębiorca może upoważnić innego przedsiębiorcę do korzystania ze swej firmy (np. w ramach umowy franchisingu). Prawo do firmy ma charakter osobisty i podlega ochronie. Przedsiębiorca, którego prawo do firmy zostało zagrożone cudzym, bezprawnym działaniem, może żądać zaniechania tego działania. W razie naruszenia omawianego prawa do firmy może żądać także np. usunięcia skutków naruszenia oraz naprawienia powstałej szkody na zasadach ogólnych. Przepisy kodeksu cywilnego o firmie mają charakter ogólny, zatem wyłączają je przepisy szczególne, np. zawarte w kodeksie spółek handlowych. Firma jest także chroniona przez przepisy o zwalczaniu nieuczciwej konkurencji (zob. pkt 16.4). Prokura jest pełnomocnictwem udzielonym przez przedsiębiorcę podlegającego obowiązkowi wpisu do rejestru przedsiębiorców, które obejmuje umocowanie do czynności sądowych i pozasądowych, jakie są związane z prowadzeniem przedsiębiorstwa. Wyjątkowo do zbycia przedsiębiorstwa albo oddania go na podstawie czynności prawnej do czasowego korzystania (np. w dzierżawę) oraz do zbywania i obciążania nieruchomości wymagane jest pełnomocnictwo do poszczególnej czynności (sam fakt udzielenia prokury nie wystarcza). Prokura pod rygorem nieważności powinna być udzielona na piśmie tylko osobie fizycznej mającej pełną zdolność do czynności prawnych. Może być udzielona kilku osobom łącznie (prokura łączna) lub samodzielnie (prokura samodzielna) albo być ograniczona tylko do spraw wpisanych do rejestru oddziału przedsiębiorstwa (prokura oddziałowa). Udzielenie (a także wygaśnięcie) prokury przedsiębiorca powinien zgłosić do rejestru przedsiębiorców i określić w nim rodzaj prokury (w przypadku prokury łącznej także sposób jej wykonywania). W aktach rejestrowych powinien znajdować się wzór podpisu prokurenta (własnoręczny podpis składany przez prokurenta powinien być 22 1.1. Podstawowe pojęcia z zakresu prawa handlowego zgodny z tym wzorem i zawierać z reguły dopisek wskazujący na prokurę). Prokury nie można przenieść, ale prokurentowi wolno ustanowić pełnomocnika do poszczególnej czynności albo do pewnego rodzaju czynności. Prokura może w każdym czasie być odwołana, a wygasa np. w wyniku wykreślenia przedsiębiorcy z rejestru, ogłoszenia jego upadłości lub otwarcia likwidacji, a także z chwilą śmierci prokurenta. 1.1.5. Pojęcie konsumenta Ochrona słabszych jest fundamentalną zasadą współczesnych porządków prawnych cywilizacji, do której należymy, a konsument w relacji do przedsiębiorcy został uznany za podmiot posiadający ten przymiot. Zalążek idei ochrony konsumenta, jako słabszej strony umowy, pojawił się w polskim prawie pod postacią ochrony ludności jeszcze w okresie gospodarki nakazowo-rozdzielczej. W aktach normatywnych regulujących umowę sprzedaży tym słabszym podmiotem był kupujący w sieci detalicznej (wobec ówczesnych trudności w zdefiniowaniu pojęcia „konsument”), a sprzedawcą – jednostka gospodarki uspołecznionej prowadząca sprzedaż detaliczną realizowaną stale i zawodowo. W późniejszych aktach normatywnych dotyczących sprzedaży za konsumenta uznawany był każdy, kto nabywa towar dla celów niezwiązanych z działalnością gospodarczą, za sprzedawcę zaś ten, kto zawodowo prowadzi sprzedaż towarów. Konieczność dostosowania prawa polskiego do unijnego prawa konsumenckiego w związku z zamiarem przystąpienia do Unii Europejskiej spowodowała rozwój polskiego prawa konsumenckiego. W 2000 r. do kodeksu cywilnego wprowadzono definicję uznającą za konsumenta osobę, która zawiera umowę z przedsiębiorcą w celu bezpośrednio niezwiązanym z działalnością gospodarczą. Wobec sprzeczności tej definicji z prawem unijnym, które za konsumenta uznaje tylko osobę fizyczną, w 2003 r. do kodeksu cywilnego wprowadzono art. 221 k.c., zgodnie z którym za konsumenta uważa się osobę fizyczną dokonującą czynności prawnej niezwiązanej bezpośrednio z jej działalnością gospodarczą lub zawodową. Ogólny charakter przytoczonego przepisu powoduje, że wyłączają go przepisy szczególne odmiennie definiujące pojęcie konsumenta (np. kupującego w umowie sprzedaży konsumenckiej lub klienta w umowie o imprezę turystyczną). Ponadto kodeksowa definicja konsumenta powinna być interpretowana w duchu prawa unijnego, ponieważ ma zastosowanie do przepisów zawartych w ustawach wdrażających dyrektywy konsumenckie, a niezawierających szczególnej definicji konsumenta. Wobec tego nie należy brać pod uwagę tylko literalnego brzmienia kodeksowej definicji, ale trzeba ją rozumieć także zgodnie z prawem unijnym, które w licznych definicjach konsumenta nie posługuje się kryterium czynności prawnej. W prawie unijnym, a zatem także w dostosowanym do niego prawie polskim, konsument jest chroniony nie tylko w związku z dokonywaniem czynności prawnej łączącej go z przedsiębiorcą, ale także np. w fazie przedkontraktowej, nawet gdy nie dojdzie do zawarcia umowy (czyli dwustronnej czynności prawnej), albo gdy wobec niego kierowane są działania reklamowe przedsiębiorców bądź nieuczciwe praktyki rynkowe (zob. pkt 16.4). W istocie rozumienie przedstawionej wyżej definicji konsumenta powinno obejmować także te sytuacje. Jeżeli kodeksowa definicja konsumenta ma zastosowanie do przepisów będących efektem do- 23 Rozdział I. Zagadnienia ogólne stosowania prawa polskiego do konkretnej dyrektywy unijnej (np. o kredycie konsumenckim), to powinna być rozumiana zgodnie z definicją konsumenta zawartą w tej dyrektywie (w dyrektywach harmonizacji minimalnej – zgodnie z celem tej dyrektywy). W stosunkach przedumownych, w kształtowaniu treści umów konsumenckich oraz w ich wykonywaniu przedsiębiorcy są związani semiimperatywnymi lub imperatywnymi przepisami, z których wynikają obciążające ich obowiązki (w szczególności informacyjne) oraz liczne uprawnienia konsumentów. Tych przepisów nie wolno ograniczać ani wyłączać w umowie. Konsumenci są zatem chronieni nie tylko w umowach zawartych z przedsiębiorcami, ale także w innych relacjach prawnych z tymi podmiotami (np. odpowiedzialność za produkt, nieuczciwe praktyki handlowe). 1.1.6. Problem przydatności pojęcia czynności handlowej Kodeks handlowy z 1934 r. regulował nie tylko pojęcia kupca (zob. pkt 1.1.4), ale także pojęcie „czynności handlowe”, którymi były czynności prawne kupca związane z prowadzeniem jego przedsiębiorstwa. Kodeks wprowadzał wzruszalne domniemanie prawne, że każda czynność kupca jest czynnością handlową, tj. związaną z prowadzeniem jego przedsiębiorstwa. Do ustalenia handlowego charakteru czynności wystarczyło zatem wykazanie, że dokonał jej kupiec. Jeżeli czynność miała charakter handlowy dla jednej ze stron, przepisy prawa handlowego należało stosować do obu stron, chyba że przepis szczególny stanowił inaczej. W czynności handlowej, zobowiązującej kupca do staranności, miał on obowiązek dokładania staranności sumiennego kupca. Pojęcie czynności handlowej rozumiano szeroko, mieściły się w nim jednostronne i wielostronne czynności prawne, oświadczenia wiedzy oraz czynności faktyczne (z wyłączeniem czynów niedozwolonych) kupca związane z prowadzeniem jego przedsiębiorstwa. Do czynności handlowych zaliczane były umowy handlowe (zob. pkt 3.1). W obowiązującym prawie polskim nie ma odrębnego kodeksu handlowego, prawo handlowe nie jest odrębną gałęzią prawa, nie ma także normatywnej definicji czynności handlowej. O zastosowaniu w konkretnym stanie faktycznym kodeksowych lub pozakodeksowych przepisów szczególnych dotyczących fragmentarycznie ujętych zagadnień obrotu profesjonalnego (handlowego) decydują różne kryteria normatywne oraz ich spełnienie w tym stanie faktycznym. Niekiedy czynność powinna być dokonana w zakresie przedsiębiorstwa (w sensie funkcjonalnym), aby stosować do niej przepisy zaliczane teoretycznie do prawa handlowego (np. o sprzedaży na raty), w innych przypadkach (np. dotyczących sposobu zawierania i wykonywania umów) do zastosowania tego rodzaju przepisów wystarczy, że w czynności uczestniczy przedsiębiorca lub przedsiębiorcy albo że jest ona związana z działalnością gospodarczą. Ta różnorodność kryteriów uzasadniających zastosowanie w sprawie przepisów dotyczących obrotu handlowego (profesjonalnego) nie ułatwia stosowania prawa. Przeciwdziałać temu zjawisku mogłaby definicja czynności profesjonalnej jako dokonanej w zakresie lub w związku z przedsiębiorstwem przy założeniu legislacyjnym, że kryterium to stanowiłoby konsekwentnie przesłankę stosowania przepisów szczególnych kodeksu cywilnego oraz przepisów pozakodeksowych dotyczących obrotu obustronnie profesjonalnego. Jest to jed- 24 1.2. Swoboda działalności gospodarczej i jej najważniejsze ograniczenia nak tylko propozycja, której realizacja mogłaby uczynić z kodeksu cywilnego rzeczywistą podstawę tego obrotu. 1.2. Swoboda działalności gospodarczej i jej najważniejsze ograniczenia 1.2.1. Zasada wolności gospodarczej Według prawa konstytucyjnego obowiązującą zasadą ustrojową naszego państwa jest społeczna gospodarka rynkowa oparta między innymi na wolności działalności gospodarczej (wolność gospodarcza jest zatem w istocie elementem zasady ustrojowej) i na własności prywatnej. Konstytucja RP nie definiuje wolności gospodarczej, jej art. 22 stanowi jedynie, że ograniczenie wolności działalności gospodarczej jest dopuszczalne tylko w drodze ustawy i tylko ze względu na ważny interes publiczny. Wolność gospodarcza jako zasada konstytucyjna wyznacza kierunek polityki gospodarczej państwa, wiąże jego organy w zakresie kształtowania porządku prawno-gospodarczego oraz w zakresie dopuszczalności ingerencji w gospodarkę. Wolność gospodarczą można rozumieć także jako konstytucyjne (publiczne) prawo wolnościowe (składa się na nie wiele praw i wolności, np. wolność osobista, własność, wolność przedsiębiorczości, wolność konkurencji, równość wobec prawa) i w tym znaczeniu państwo ma obowiązek ochrony tej wolności (np. gwarantując prawo do sądu), zapewniając jej poszanowanie przez innych, a ograniczenie tej wolności może nastąpić tylko w drodze ustawy i tylko z przyczyn określonych w Konstytucji RP (np. ze względu na ochronę bezpieczeństwa i porządku publicznego albo wolności i praw innych osób). Zasada wolności gospodarczej jest także zasadą prawa i w tej roli ma fundamentalne znaczenie dla interpretacji przepisów prawnych dotyczących działalności gospodarczej oraz oceny ich zgodności z Konstytucją RP. Należy podkreślić, że adresatami wolności gospodarczej nie są podmioty publiczne, gdyż ich działalność gospodarcza opiera się na własności publicznej, a decydujący wpływ na ich funkcjonowanie mają organy władzy publicznej. Wolność jest kategorią prawa publicznego i mieści się w relacji państwo – jednostka. Wobec tego wolność gospodarcza oznacza możność podejmowania, prowadzenia i zakończenia działalności gospodarczej bez zgody ze strony organów władzy publicznej, a w drodze wyjątku jej ograniczenie uzasadnione ważnym interesem publicznym musi wynikać z ustawy (np. koncesje, zezwolenia na prowadzenie tej działalności). Te ustawowe ograniczenia muszą być zgodne z zasadą proporcjonalności, tj. zachowaniem właściwej proporcji między stopniem ograniczenia praw jednostki a rangą chronionego interesu publicznego (ważenie aksjologiczne – który interes bardziej zasługuje na ochronę). Trybunał Konstytucyjny (TK) może orzec o sprzeczności z Konstytucją RP ustawowych ograniczeń wolności gospodarczej. W razie wątpliwości co do oceny zachowania podmiotu w publicznoprawnej sferze gospodarczej (w prawie prywatnym odpowiednikiem wolności gospodarczej jest wolna konkurencja) należy przyjąć, że jest ono dozwolone (in dubio pro libertate). Wyjątków od zasady wolności gospodarczej nie należy interpretować rozszerzająco, ale warto zwrócić uwagę, że nie tylko ważny interes państwa uzasadnia jej ograniczenie, 25 Rozdział I. Zagadnienia ogólne lecz zgodnie z orzecznictwem Trybunału Konstytucyjnego każdy interes uznany przez ustawodawcę za zasługujący na obronę przed nadużyciem swobody gospodarczej. Ustawa o swobodzie działalności gospodarczej konkretyzuje konstytucyjną zasadę wolności działalności gospodarczej (rozporządzenie o prawie przemysłowym z 1927 r. regulowało ją pod nazwą „wolność przemysłowa”, a pod nazwą „wolność gospodarcza” została przywrócona do polskiego prawa ustawą o działalności gospodarczej z 1988 r.), wyrażając ją łącznie z zasadą równości w następujący sposób: „Podejmowanie, wykonywanie i zakończenie działalności gospodarczej jest wolne dla każdego na równych prawach, z zachowaniem warunków określonych przepisami prawa”. Warto podkreślić, że ustawa ta w istocie nie jest aktem prawnym o swobodzie działalności gospodarczej, lecz o jej granicach. Ma ona stanowić wyraz nowego podejścia ustawodawcy do problematyki działalności gospodarczej, o czym świadczy sam jej tytuł nawiązujący do swobody, a nie do samej tylko działalności gospodarczej lub prawa tej działalności. Termin „swoboda” jest równoważny pojęciu „wolność”, a jednocześnie zgodny z prawem unijnym, w którym jest mowa o swobodach (przepływu osób, towarów, usług i kapitału) gospodarczych. Wolność gospodarcza nie ma charakteru bezwzględnego, może być ograniczona ustawowo w sposób zgodny z Konstytucją RP, natomiast zakres tych ograniczeń decyduje o bardziej lub mniej liberalnej gospodarce (gospodarka bez ograniczeń jest utopią). Przedstawienie wszystkich ograniczeń nie jest w tym miejscu możliwe, dlatego wskazane zostaną tylko te najważniejsze. 1.2.2. Centralna Ewidencja i Informacja o Działalności Gospodarczej oraz rejestr przedsiębiorców Od dnia 1 stycznia 2012 r. funkcjonuje Centralna Ewidencja i Informacja o Działalności Gospodarczej (CEIDG) prowadzona w systemie teleinformatycznym przez ministra właściwego do spraw gospodarki. Celami CEIDG są: ewidencjonowanie przedsiębiorców będących osobami fizycznymi, udostępnianie informacji o przedsiębiorcach i innych podmiotach w zakresie określonym w ustawie, umożliwienie wglądu do danych udostępnianych bezpłatnie przez Centralną Informację Krajowego Rejestru Sądowego (KRS) oraz umożliwienie ustalenia terminu i zakresu zmian wpisów w CEIDG, a także wprowadzającego je organu. Przekazywanie danych i informacji do CEIDG oraz z niej pochodzących odbywa się za pośrednictwem platformy usług administracji publicznej lub w inny sposób środkami komunikacji elektronicznej. Ewidencjonowanie przedsiębiorców będących osobami fizycznymi (w tym wspólników spółki cywilnej) jest formą rejestracji i wymogiem legalności prowadzonej przez nich działalności gospodarczej, a bez spełnienia tych wymogów działalność jest prowadzona nielegalnie i podlega karze. Podjęcie działalności gospodarczej przez osobę fizyczną wymaga złożenia wniosku o wpis do CEIDG i nie jest zależne od jakiejkolwiek zgody organu władzy publicznej. Wpis do CEIDG działalności gospodarczej jest dokonywany na wniosek, ma charakter deklaratoryjny i jest bezpłatny. Wpisem do CEIDG jest również wykreślenie albo zmiana wpisu. 26 1.2. Swoboda działalności gospodarczej i jej najważniejsze ograniczenia Wnioski o wpis do CEIDG, informacje i inne dane przekazywane są do niej za pośrednictwem formularzy elektronicznych zamieszczonych na stronie internetowej CEIDG, w Biuletynie Informacji Publicznej ministra właściwego do spraw gospodarki oraz na elektronicznej platformie usług administracji publicznej. Wpisowi do CEIDG podlegają dane wskazane w art. 25 ustawy o swobodzie działalności gospodarczej (np. firma przedsiębiorcy, numery PESEL, REGON, NIP, dane dotyczące obywatelstwa, data rozpoczęcia wykonywania działalności gospodarczej, informacje o istnieniu lub ustaniu małżeńskiej wspólności majątkowej, o ograniczeniu lub utracie zdolności do czynności prawnych oraz ustanowieniu kurateli lub opieki, o ogłoszeniu upadłości, o wszczęciu postępowania naprawczego, o zakazie prowadzenia działalności gospodarczej lub wykonywania zawodu itd.). Wpis jest dokonany z chwilą zamieszczenia danych w CEIDG, nie później niż następnego dnia roboczego po dniu wpływu poprawnego wniosku do CEIDG. Integralną częścią wniosku o wpis do CEIDG jest żądanie: wpisu albo zmiany wpisu do krajowego rejestru urzędowego podmiotów gospodarki narodowej (REGON); zgłoszenia identyfikacyjnego albo aktualizacyjnego, o którym mowa w przepisach o zasadach ewidencji i identyfikacji podatników i płatników; zgłoszenia płatnika składek albo jego zmiany w rozumieniu przepisów o systemie ubezpieczeń społecznych albo zgłoszenia oświadczenia o kontynuowaniu ubezpieczenia społecznego rolników w rozumieniu przepisów o ich ubezpieczeniu; przyjęcia oświadczenia o wyborze przez przedsiębiorcę formy opodatkowania podatkiem dochodowym od osób fizycznych albo wniosku o zastosowanie opodatkowania w formie karty podatkowej. Do wniosku o wpis wnioskodawca może dołączyć zgłoszenie rejestracyjne lub aktualizacyjne, o których mowa w przepisach o podatku od towarów i usług. Niezwłocznie, nie później niż w dniu roboczym następującym po dokonaniu wpisu, CEIDG przesyła za pośrednictwem środków komunikacji elektronicznej odpowiednie dane do właściwego naczelnika urzędu skarbowego wskazanego przez przedsiębiorcę, a po uzyskaniu informacji o nadanym numerze NIP – do Głównego Urzędu Statystycznego, Zakładu Ubezpieczeń Społecznych albo Kasy Rolniczego Ubezpieczenia Społecznego (wraz z informacją o dokonaniu wpisu do CEIDG oraz nadanym numerze NIP). Osoba fizyczna, która składa wniosek o wpis do CEIDG za pośrednictwem formularza elektronicznego (zob. wyżej), opatruje go podpisem elektronicznym weryfikowanym za pomocą kwalifikowanego certyfikatu przy zachowaniu zasad przewidzianych w przepisach o podpisie elektronicznym, albo podpisuje w inny sposób wskazany w art. 27 ust. 7 ustawy o swobodzie działalności gospodarczej, a system teleinformatyczny CEIDG przesyła jej na wskazany adres poczty elektronicznej potwierdzenie złożenia wniosku. Wniosek o wpis do CEIDG może być złożony przez wnioskodawcę także na formularzu zgodnym z wzorcowym formularzem elektronicznym w wybranym przez niego urzędzie gminy osobiście (wówczas opatruje go własnoręcznym podpisem) lub listem poleconym (z potwierdzoną przez notariusza własnoręcznością podpisu wnioskodawcy). W takich sytuacjach organ gminy potwierdza tożsamość wnioskodawcy oraz przyjęcie wniosku (wydaje wnioskodawcy pokwitowanie), a następnie przekształca ten wniosek na formę dokumentu elektronicznego, opatruje go podpisem elektronicznym weryfikowanym za pomocą kwalifikowanego certyfikatu albo podpisuje w inny sposób wskazany w art. 26 27
