O pi sow ni nie któ rych skró tów

TEORETYCZNE PODSTAWY EDUKACJI
PORADNIK JEZYKOWY
O pisowni niektórych skrótów
Rozmaitymi skrótami posługujemy się coraz częściej,
zarówno w języku mówionym, jak i przede wszystkim
w pisanym. Wracam w tym artykule do wątpliwości
związanych z zapisem niektórych ważnych skrótów
– w kontekście nowych ustaleń poprawnościowych.
n Jerzy Podracki
Z
aczynam od oficjalnego „Dziennika
Ustaw”. Jest to oczywiście nasze najważniejsze wydawnictwo urzędowe. Ogłasza
się w nim ustawy (do 1989 r. również dekrety
z mocą ustawy), rozporządzenia naczelnych
organów administracji, umowy międzynarodowe, obwieszczenia o sprostowaniu błędów
oraz inne akty prawne. Dzień wydania
„Dziennika Ustaw” jest dniem prawnego
ogłoszenia aktów prawnych w nim zamieszczonych. Wychodził on w Polsce pod różnymi
tytułami w zależności od nazwy państwa:
„Dziennik Praw Królestwa Polskiego” (1918),
„Dziennik Praw Państwa Polskiego” (1919),
„Dziennik Ustaw Polskiej Rzeczypospolitej
Ludowej” (1952–1989), „Dziennik Ustaw
Rzeczypospolitej Polskiej” (1920–1952
i od roku 1990)1.
Tytuł tego ważnego organu pojawia się
rzadko w pełnej postaci; najczęściej zapisujemy go za pomocą skrótu. I wówczas pojawiają się kłopoty natury ortograficznej
(a właściwie głównie interpunkcyjnej). Chodzi przy tym przede wszystkim o trzy kwestie: stawianie bądź niestawianie kropki,
spację2 (czyli odstęp między wyrazami czy literami) i wielką literę w jednym skrócie. Je1
2
14
śli zaś porównamy np. zapis w słownikach
ortograficznych z praktyką urzędową i publicystyczną, wątpliwości wzrosną.
Bliżej prawa
Proszę spojrzeć na dwa przykłady z dodatku prawnego „Głosu Nauczycielskiego”
(nr 23. z 7 czerwca 2006; wytłuszczam różnice w zapisie, zachowuję odstępy tak jak
w oryginale):
– „Ustawa z dnia 26 lutego 1982 r. – Karta Nauczyciela (Dz. U. z 2003 r. Nr 118,
poz. 1112 z późn. zm.) w art. 23 w sposób
enumeratywny wymienia przyczyny rozwiązania stosunku pracy z nauczycielem zatrudnionym na podstawie mianowania”.
– „Przepis artykułu 8 ustawy z dnia 25
czerwca 1999 r. o świadczeniach pieniężnych
z ubezpieczenia społecznego w razie choroby i macierzyństwa (Dz. U. z 2005 r. nr 31,
poz. 267) dotyczy ogółu ubezpieczonych”.
Jak widać, w tym samym numerze dodatku
„Bliżej Prawa” zapisano skrót rzeczownika
numer raz wielką literą, raz małą literą. Jednocześnie w obu zdaniach zastosowano skrót
Dz. U. (z kropkami i ze spacją), a przed skrótem poz. (= pozycja) postawiono przecinek,
Por. Nowa encyklopedia powszechna PWN, tom 2, Warszawa 1997, s. 170.
Wyraz spacja zapożyczyliśmy z języka łacińskiego: łac. spatium to ‘przestrzeń’.
Życie Szkoły
ale przed skrótem z późn. zm. (= z późniejszymi zmianami) kropki nie postawiono. W innych gazetach również można by znaleźć podobne przykłady braku konsekwencji.
Jak zatem należy zapisywać w skrócie nazwę analizowanego wydawnictwa, ewentualnie wraz z dodatkowymi informacjami? Zacznijmy od wyjaśnienia pisowni dwuznaków
literowych. Ogólna zasada głosi, że z dwuznaków rz, sz, cz, dz (oraz z trójznaku dzi) oznaczających jedną głoskę zapisujemy w skrótowcu (skrócie) tylko pierwszą literę, np. RP
(Rzeczpospolita Polska), PCK (Polski Czerwony Krzyż), MDM (Marszałkowska Dzielnica
Mieszkaniowa). Do nielicznych wyjątków należy skrót Dz. (Dziennik) w nazwie analizowanego wydawnictwa, zapisywany w postaci
dwóch liter (dwuznaku). Drugi człon nazwy
(Ustaw) zaczyna się od litery oznaczającej samogłoskę, a inna ogólna reguła mówi, że
skróty wyrazu pojedynczego kończą się w języku polskim w zasadzie na spółgłoskę, np.
por. (porównaj), ul. (ulica), dr (doktor). Mamy
jednak odstępstwa od tej reguły, zarówno
wśród skrótów zapożyczonych, jak i rodzimych, np. ha (hektar), a (ar), o. (ojciec), a. (albo); jednak polskie skróty mają kropkę.
Do tego dochodzi jeszcze wspomniana kwestia spacji (odstępu): w słownikach3 znajdziemy zapis bez kropki i bez spacji: DzU, DzUPRL, DzURP. Z kolei w samym „Dzienniku
Ustaw” stosuje się tradycyjnie pisownię
z kropkami i ze spacją: Dz. U.
Poprawny jest zapis z kropkami w postaci: Dz. U. RP, a jeśli wymaga tego konieczność – z rozwinięciem (przykładowym):
nr 15, poz. 30, z późn. zm.; jednakże obok
zalecanego dotychczas przez słowniki zapisu
zgodnego z ogólnymi zasadami: DzURP.
W zapisie pierwszym: Dz. U. RP nr 15,
poz. 30, z późn. zm. za szczególnie ważną
uznaje się pisownię skrótu nr od małej litery (ponieważ wszystkie skróty, także w nazwach własnych, piszemy małą literą, np.
św., ul., pl.).
Współcześnie zatem mamy dwie możliwości – dwie wersje poprawnego zapisu tytułu analizowanego organu urzędowego,
jednakże wersja pierwsza (z kropkami) jest
bardziej zbliżona do wersji powszechnie stosowanej w pismach urzędowych.
W dotychczasowych rozważaniach pojawiła się m.in. kwestia spacji. Zasady jej stosowania (bądź niestosowania) – głównie
w druku, ale też w piśmie komputerowym
czy ręcznym – nie są dotąd unormowane czy
tym bardziej ściśle skodyfikowane. Pytania
o to kierowane są często do poradni językowych, a ostatnio również do Rady Języka
Polskiego, która tą sprawą pewnie będzie
musiała się zająć. Zanim jednak do tego
dojdzie, przedstawię własne (wybrane) zasady i zalecenia, zgodne z polskimi zwyczajami zapisu. Zamieściłem je w swoim Nowym
słowniku interpunkcyjnym języka polskiego
z zasadami przestankowania (Wydawnictwo
„Świat Książki”, Warszawa 2005, s. 69–72).
Zamieszanie
interpunkcyjno-ortograficzne
Daty
Jak widać, zamieszanie ortograficzno-interpunkcyjne panowało (i panuje) ogromne. Z tego powodu zajęła się tą sprawą Rada Języka
Polskiego, która (przypomnijmy) ma w zakresie
reguł ortograficznych oraz interpunkcyjnych
ustawowy głos rozstrzygający. Zasada odtąd
obowiązująca (teoretycznie wszystkich) jest następująca (uchwała RJP z 15 maja 2006 r.):
Najczęściej bodaj musimy zapisywać daty. W tym zakresie zatem:
1. Przy cyfrach arabskich zakończonych
kropką (po oznaczeniu dnia i miesiąca)
pomijamy spacje, zaznaczamy natomiast
spację przed skrótem r. (= rok), na przykład:
12.08.2006 r. lub 12.8.2006 r.
3 Przykładowo najważniejsze publikacje: J. Podracki, Słownik skrótów i skrótowców, Warszawa 1999, s. 74; tu
jednak jest spacja; Wielki słownik poprawnej polszczyzny PWN, pod red. A. Markowskiego, Warszawa 2004,
s. 228; Wielki słownik ortograficzny PWN, pod red. E. Polańskiego, Warszawa 2006, s. 164.
8/2006
15
2. Zaznaczamy spacje po oznaczeniu dnia
i miesiąca, jeśli miesiąc jest zapisany cyfrą rzymską, na przykład:
12 VIII 2006 r., 5 III 1942 r.;
por. też: 12 sierpnia 2006 r.
3. W tekstach odnoszących się do wydarzeń
historycznych używamy określeń: przed
naszą (nową) erą, naszej (nowej) ery, Anno Domini, czyli w roku Pańskim. Odpowiednie skróty podanych wyrazów, to znaczy pierwszego i ewentualnie drugiego
(pisane z kropką), nie są oddzielane spacją:
p.n.e., n.e., A.D.
Niejednolicie zapisuje się współcześnie
(dłuższe) skróty podwojone, w których
po każdym skrócie stawia się kropkę.
W skrótach nazw dwu- lub wielowyrazowych, rodzimych i obcych, nie stosujemy spacji po skrócie pierwszego wyrazu (ewentualnie też dalszych), zapisywanego z kropką:
– m.in. (= między innymi); r.ub. (= roku
ubiegłego)
– p.o. (= pełniący obowiązki); sp.j. (= spółka jawna)
– sp. z o.o. (= spółka z ograniczoną odpowiedzialnością)
– b.r. (= bez roku, brak roku wydania); b.
u. (= bez uwag)
– c.o. (= centralne ogrzewanie); J.P. (inicjały, np. od: Jerzy Podracki)
– o.c., op.cit. (= opus citatum, opere citato); a.i. (= ad interim)
– m.m. (= mutatis mutandis); P.T. (= pleno titulo)
– N.N. (= nomen nescio); I.N.C. (= in nomine Christi)
Nie stosujemy oczywiście spacji w skrótowcach zapisywanych w języku polskim
z reguły bez kropek:
– PAN (= Polska Akademia Nauk); UW
(= Uniwersytet Warszawski)
4
16
– PZU (= Państwowy Zakład Ubezpieczeń); PS (= postscriptum)
– MON (= Ministerstwo Obrony Narodowej).
Skróty podwojone
Niejednolicie zapisuje się współcześnie
(dłuższe) skróty podwojone, w których
po każdym skrócie stawia się kropkę. We
wspomnianym Słowniku interpunkcyjnym
proponuję zapis bez spacji:
prof.prof. (= profesorowie), kol.kol. (=
koledzy), ale dla odróżnienia (ze spacją):
dr dr (= doktorzy), mgr mgr (= magistrzy), bp bp (= biskupi).
W innych jednak słownikach normatywnych można znaleźć zapisy ze spacją, typu:
prof. prof. (= profesorowie), choć explicite
nie formułuje się w nich żadnych reguł4. Tę
szczegółową kwestię rozstrzygnie życie lub
decyzja Rady Języka Polskiego.
Przypomnę jeszcze, że niektóre skróty piszemy podobnie, ale znaczą one zupełnie co
innego, np.:
– AC (= autocasco); a.c. (= a conto, czyli
zaliczkowo; anno currente, czyli w bieżącym roku); a.C. (= ante Christum, czyli
przed Chrystusem, przed narodzeniem
Chrystusa); ac (= akr)
– im. (= imienia, imiesłów); i.m. (= in
margine, czyli na marginesie)
Osobną ważną sprawą (z pogranicza interpunkcji, ortografii i typografii) jest sposób
zapisu oznaczeń miar po wartościach liczbowych. Zasady polskiego zwyczaju oznaczania
wartości matematycznych, fizycznych i chemicznych można jedynie odtworzyć z analizy
przykładów podawanych w autorytatywnych
wydawnictwach leksykograficznych. O tym
jednak napiszę innym razem.
prof. dr hab. JERZY PODRACKI
Kierownik Pracowni Języka Elektronicznych
Środków Przekazu Wydział Polonistyki UW
Tak na przykład w obu podanych wyżej słownikach PWN.
Życie Szkoły