zaspokajanie potrzeb biopsychicznych dziecka przez współczesną

ZASPOKAJANIE
POTRZEB
BIOPSYCHICZNYCH
DZIECKA PRZEZ WSPÓŁCZESNĄ RODZINĘ
Rodzina jest środowiskiem wychowawczym, w którym
tkwią największe możliwości wszechstronnego rozwoju człowieka. Istotnym zadaniem rodziców jest zaspokajanie podstawowych
potrzeb
dziecka.
To
rodzina
zapewnia
dziecku
optymalne warunki rozwoju. Matka, ojciec, dziadkowie troszczą
się o jego rozwój od pierwszych chwil jego życia, a nawet jeszcze wcześniej, zanim pojawi się na świecie. Robią wszystko by
rosło i rozwijało się jak najlepiej, ponieważ je kochają.
Miłość to bardzo ważny warunek właściwego rozwoju. Sama
miłość jednak nie wystarczy by właściwie kierować rozwojem
dziecka. Ważne jest takie organizowanie jego życia, otoczenia,
aby sprzyjało to realizacji wszystkich potrzeb i możliwości
dziecka, aby ukształtować osobowość spójną i dojrzałą.
Wiele warunków i czynników musi złożyć się na to, by rozwój
dziecka przebiegał harmonijnie, by był wszechstronny, obejmował wszystkie procesy psychofizyczne, i wszystkie elementy
składające się na prawidłowo ukształtowaną osobowość. Prawidłowy rozwój jest istotny tak z punktu widzenia dobra samego
dziecka jak i społeczeństwa, którego jest członkiem.
Dziecku przychodzącemu na świat rodzice i najbliższe
otoczenie od początku życia wyznaczają określoną pozycję
przez warunki, jakie mu stwarzają, przez to, jak się do niego
ustosunkowują i jak zaspokajają jego potrzeby.
Podstawową potrzebą jest potrzeba miłości, ciepła i życzliwości. Zaspokajanie tej potrzeby stymulują osiągnięcia rozwojowe. Dziecko ma zapewnione poczucie miłości i jest chronione
od lęków, rozwija się szybciej i lepiej w zakresie sprawności
umysłu, sprawności fizycznej i kontaktów społecznych. Dziecko
przez kontakt z dorosłymi pobudzane jest do aktywności,
co sprzyja kształceniu funkcji poznawczych. Systematyczny
kontakt z rodzicami wpływa na kształtowanie się u niego pozytywnego obrazu samego siebie oraz obrazu świata.
Zaspokojenie potrzeby samo urzeczywistnienia polega
na zwracaniu uwagi na przejawianą przez dziecko aktywność
i umożliwieniu mu tego, czego rzeczywiście w tej chwili potrzebuje. Nie należy hamować przejawów jego samodzielności.
Z potrzebą samo urzeczywistnienia łączy się potrzeba szacunku
dla rozwijającej się odrębnej jednostki, wysiłków i osiągnięć
na miarę wieku rozwojowego. Rodzice zaspokajają potrzebę
nie krytykują i nie poniżają swojego dziecka. Zaspokojenie potrzeby szacunku prowadzi do wytworzenia u dziecka poczucia
własnej wartości oraz wiary we własne siły i pewności siebie.
Rodzina, jej istnienie i ciągłość sprawiają, że realizowana jest
w niej najważniejsza z potrzeb, potrzeba bezpieczeństwa. Małe
dziecko czuje się bezpiecznie tylko w domu. Jeśli rodzina
we właściwy sposób zaspokaja tę potrzebę, to dziecko nie
przejawia postaw lękowych także w innych środowiskach. Dom
rodzinny jakby uzbraja, wyposaża w ufność wobec ludzi.
Poczucie bezpieczeństwa stanowi warunek rozwoju wszelkich
potrzeb psychicznych, emocjonalnych, społecznych, umożliwia
prawidłowy rozwój dziecka we wszystkich dziedzinach
(A. Filipczuk, 1981, s.73-91). Dla rozwoju dziecka, dla wszechstronnego przygotowania go do życia, konieczne są różnego
rodzaju aktywności, dostarczające różnorodnych doświadczeń,
rozwijające nie tylko intelekt, lecz także uczucia, postawy
społeczne, umiejętność działania.
Aktywność dzieci obejmująca czynności życia codziennego, zaspokajania potrzeb własnych i najbliższego otoczenia przyczyniają się do rozwoju właściwości pozaintelektualnych, dostarczają dzieciom licznych doświadczeń o charakterze praktycznym, stawiają je w różnorodnych sytuacjach społecznych, dzięki
czemu wzbogacają się ich przeżycia uczuciowe, uczą wyrażać
lub opanować emocje, pomagają zdobywać doświadczenia,
umiejętności współdziałania i dostrzegania potrzeb innych
ludzi. Natomiast ograniczenie aktywności dziecka w zakresie
czynności życia codziennego, udziału w życiu rodziny opóźnia
proces dojrzewania społecznego, nie przyczynia się do powstawania i rozwoju poczucia odpowiedzialności za siebie za własne postępowanie oraz samodzielnego działania (tamże, s.259260). Rodzina w sposób najpełniejszy zaspokaja także inne potrzeby psychiczne dziecka, m.in. potrzebę więzi emocjonalnej.
Z więzią emocjonalną, z miłością rodziców łączy się poczucie
odpowiedzialności za rozwój dziecka. Matka i ojciec czują się
odpowiedzialni za jego teraźniejszość i przyszłość. Inwestują
w nie wszystkie swoje uczucia, całe poczucie odpowiedzialności. Z jego rozwojem, pomyślnością, przyszłością wiążą często
wszystkie swoje aspiracje życiowe. Żadne środowisko, żadna
instytucja nie może dorównać rodzinie ani jej zastąpić, ani wyręczyć.
Zdaniem M. Winiarskiego (2000, s.144-145) potrzeby
dziecka
można
podzielić
na
egzystencjalne,
psychiczne
(emocjonalne) i afiliacyjne (społeczne).
Do grupy potrzeb egzystencjalnych zaliczamy potrzeby biologiczne, organiczne, fizjologiczne, a także materialne, bytowe.
Stanowią one potrzeby fundamentalne takie jak powietrze, pokarm, woda, światło, sen, ruch, odpoczynek, ubranie, przestrzeń, zdrowie. Potrzeby te traktuje się jako „bezwzględnie
konieczne”, bez zaspokojenia, których nie jest możliwe życie
ludzkie.
Do
pieczeństwa,
grupy
miłości,
potrzeb
rozrywki,
psychicznych
aktywności,
należą:
bez-
twórczości
i
osiągnięć, poznawania i przeżywania piękna. Odpowiednie zaspokojenie tych potrzeb ma ogromne znaczenie w osiąganiu
sukcesów
i
wielostronnego
rozwoju
dziecka.
Do
potrzeb
afiliacyjnych (społecznych) zaliczamy potrzeby: przynależności, kontaktów społecznych-przyjaźń rówieśnicza, współdziałania, uznania, bycia zauważanym, sensu i wartości. Racjonalne
zaspokojenie tych potrzeb w znacznym stopniu przesądza o
socjalizacji dziecka
i młodzieży. Pomaga w przyswajaniu określonych cech, umiejętności niezbędnych do sprawnego funkcjonowania w różnych
grupach społecznych.
Wyodrębnione grupy potrzeb stanowią swoiste syndromy potrzeb, dotyczy to głównie potrzeb psychicznych i afilicyjnych.
Dlatego działania ukierunkowane na realizację tych potrzeb zazwyczaj nie odnoszą się do jednej (pojedynczej) potrzeby,
ale kilku – zbliżonych do siebie pod względem charakteru.
Na przykład zaspakajanie u dzieci potrzeby miłości rodzicielskiej wiąże się w sposób bezpośredni lub pośredni z realizacją
potrzeby bezpieczeństwa, aktywności, pozytywnych przeżyć
i innych potrzeb. Znajomość potrzeb i świadomość ich realizowania jest wyrażeniem zainteresowania rodziców swoim dzieckiem, jego rozwojem.
Wydarzenia
z
okresu
dzieciństwa
mogą
wywierać
znaczący, mniej lub bardziej trwały, wpływ na jego funkcjonowanie
w życiu dorosłym we wszystkich sferach aktywności emocjonalnej, poznawczej i społecznej. Dziecko uczy się wzorców zachowań społecznych, wzorców postaw rodzicielskich, komunikacji
i sposobów rozwiązywania konfliktów, a także kształtuje się
jego obraz wobec siebie. Wobec ogromnego znaczenia tego etapu w życiu człowieka ważne jest,
aby
przebiegał
on
prawidłowo,
w sposób
optymalny
za-
spokajający potrzeby rozwojowe dziecka. Można powiedzieć, że
ważne jest, aby dzieciństwo było dzieciństwem szczęśliwym.
Szczęśliwe dzieciństwo daje gwarancje szczęśliwej dorosłości.
Dzieci doświadczające pozytywnej relacji między rodzicami,
które odczuwają miłość, bezpieczeństwo, szacunek, kształtują
w sobie pozytywne opinie na temat relacji z innymi ludźmi.
Mając zaufanie do swoich rodziców, uczą się ufności do innych
ludzi. Uczą się spostrzegać świat jako bezpieczny i przyjazny.
W relacjach społecznych nie boją się bliskości z innymi, odkrycia swojego prawdziwego oblicza, odrzucenia, zranienia, wykorzystania.
Małżonkowie zadowoleni ze swojego małżeństwa najczęściej
przejawiają wysoki poziom kompetencji wychowawczych
i są dobrymi rodzicami. Dobry rodzic – według D. Winnicotta
(D. Karnas – Biela, 2001, s.273-279) – nie musi być rodzicem
idealnym. Najlepszy rodzic to „zwyczajny, normalny, dobry
rodzic”. Rodzic powinien wierzyć, że jest dostatecznie dobry,
aby dać życie zdrowej, normalnej istocie ludzkiej i powinien
mieć zaufanie do samego siebie, jako opiekuna dziecka.
Być „zwyczajnym, dobrym rodzicem” oznacza również, że
rodzic nie oczekuje, aby dzieci go uwielbiały, ale może być nawet nienawidzony.
Oddziaływanie rodziny, jej ogromna rola w rozwoju biopsychicznym dziecka jest bardzo ważna. Żadne środowisko, żadna instytucja nie może jej dorównać, nie może jej zastąpić
ani wyręczyć. Konieczne jest, aby rozwój dziecka, jego wychowanie przebiegało w atmosferze miłości i zrozumienia. Rodzice
ponoszą pełną odpowiedzialność za dziecko, za jego wychowanie w każdym przypadku (H. Filipczuk, 1981, s.77).
Są rodziny, które na przykład nie mogą, czy też nie chcą, w
pełni zrozumieć znaczenia swego oddziaływania we wczesnym
okresie życia dziecka. Wprawdzie nie zaniedbują go w sposób
rażący, lecz ograniczają się do zabiegów pielęgnacyjnych,
nie poświęcając swego czasu, nie nawiązując kontaktów. Są
rodzice,
którzy
nie
zapewniają
dziecku
poczucia
bez-
pieczeństwa, zaburzają je poprzez niespokojną atmosferę, konflikty, kłótnie, alkoholizm, awantury.
Są rodziny, które swe dzieci odrzucają i porzucają i trzeba
im wtedy dzieci odebrać, bo nie tylko nie stwarzają im warunków
do
prawidłowego
rozwoju,
ale
zagrażają
ich
bez-
pieczeństwu. Takie drastyczne wypadki zdarzają się coraz
częściej.
Sądy interweniują o ograniczenie lub odebranie władzy i opieki
rodzicielskiej.
Rodzina, jako pierwsze środowisko wychowawcze, jest
najważniejszą grupą, która ma wpływ na dziecko od momentu
narodzenia.
Rodzina
zaspokaja
podstawowe
biologiczne
i
psychiczne potrzeby dziecka, przekazuje dorobek kulturowy
społeczeństwa, dostarcza modeli osobowych, zapoznaje z systemem wartości i norm społecznych. Przystosowanie społeczne
dziecka, umiejętność nawiązywania kontaktów i współżycia z
otoczeniem wiąże się nierozerwalnie z jego wyobrażeniem o
społecznie afirmowanych wartościach.
I właśnie dom stanowi centrum nauczania wartości etycznych
danej kultury. Zaspokajanie potrzeb należy do fundamentalnych
zadań rodziny. Obojętność uczuciowa, lekceważenie, złe traktowanie stwarzają u dziecka poczucie niepewności, zagrożenia,
sprzyjają
kształtowaniu
przystosowaniu
się
społecznemu.
postaw
agresywnych,
Potrzeba
poczucia
niebez-
pieczeństwa
to nie tylko więź psychiczna z matką czy ojcem, to także
przeświadczenie, że wspólnota rodzinna jest związkiem trwałym. Rozpadający się dom, rodzina ulegająca z różnych przyczyn dezorganizacji podważają wiarę w trwałość i sens wszelkich innych wartości, rodzą postawy buntu i negacji (H. Izdebska, 2001, s.36-37).
Człowiek, któremu rodzina zapewniła szczęśliwe dzieciństwo, uzyskał bezpieczny i stabilny start w dorosłe życie
oraz możliwość pełnej samorealizacji w przyszłości. Wynosi
on z domu rodzinnego adekwatne wzorce postaw rodzicielskich,
nabywa zdolność kochania, doceniania innych, bycia w zgodzie
z samym sobą, zdolność do utrzymywania intymnych lub bliskich kontaktów z innymi ludźmi, zdolność do ufania im i zdolność nieprzymuszonej pracy dla dobra ogółu (B. Lachowska,
2001, s.274).
Jako najistotniejsze cechy zdrowych wzorów sprawowania
opieki
rodzicielskiej,
zapewniających
dziecku
szczęśliwe
dzieciństwo, można uznać następujące zasady:
-
rodzice opiekują się dziećmi, a nie odwrotnie;
-
potrzeby emocjonalne dziecka są zaspokajane;
-
dziecko zawsze jest kochane;
-
błędy popełniane przez dziecko zawsze są wybaczane;
-
każdy członek rodziny jest tak samo ceniony jako osoba,
granice prywatności dziecka są szanowane;
-
rodzice są przewodnikami i nauczycielami dziecka,
-
nie jest tak, że dziecko wychowuje się samo;
-
w rodzinie obowiązują rozsądne ograniczenia i zależności, a
rodzice w wypełnianiu swojej funkcji są efektywni i kompetentni;
-
wymagania stawiane dziecku są dostosowywane do jego
wieku;
-
rodzice zaspokajają zarówno potrzebę zależności jak
i potrzebę autonomii dziecka;
-
życie w rodzinie jest zorganizowane i planowane, dzięki
czemu przyszłość może być przewidywalna;
-
problemy są dostrzegane, a członkowie rodziny w sposób
uczciwy dążą do ich rozwiązania, rodzina ma zdolność do
przeciwstawiania się kryzysom;
-
komunikacja w rodzinie jest jasna i zrozumiał, a jeśli taka
nie jest może być zakwestionowana;
-
w rodzinie panuje atmosfera radości i życzliwości;
-
rodzice dbają o własny rozwój i o własne wzrastanie.
Szczęśliwe dzieciństwo daje gwarancję szczęśliwej dorosłości.
Brak w pełni szczęśliwego dzieciństwa nie przekreśla jednak
szansy na szczęście w przyszłości. Wielu badaczy uważa,
że niektóre osoby pomimo negatywnych doświadczeń w okresie
dzieciństwa, mają pozytywnie ukształtowany obraz siebie
i funkcjonują adekwatnie do swoich możliwości (tamże, s.274).
LITERATURA
1. Filipczuk H., Rodzina a rozwój psychiczny dziecka.
Warszawa 1981.
2. Izdebska H., Rodzina i jej funkcja wychowawcza. [w:]
Encyklopedia pedagogiczna. Red. W. Pomykało.
Warszawa 1997.
3. Kornas-Biela D., Oblicza dzieciństwa. Lublin 2001.
4. Kawula S., Brągiel J., Janke A., Pedagogika rodziny.
Toruń 1997.
5. Lachowska B., Szczęśliwe dzieciństwo-uwarunkowania
rodzinne.[w:] Oblicza dzieciństwa ,Red. D. Kornas-Biela.
Lublin 2001.
6. Rembowski J., Rodzina w świetle psychologii.
Warszawa 1986.
7. Tyszka Z., (red.), Współczesne rodziny polskie. Ich stan i
kierunek przemian. Poznań2001.
8. Tyszka Z., Życie rodzinne – uwarunkowania makro i
mikrostrukturalne. Poznań 2003.
9. Winiarski M., Rodzina –szkoła -środowisko lokalne.
Warszawa 2000.