docPublikacja darmowa
download 
Reklamacja Transkrypt
Publikacja darmowa
„Rejent" . rok 7 . nr 6(74) czerwiec 1997 r. Adam Krause Cywilnoprawna problematyka zmiany treści weksla Uwagi ogólne Zagadnienia związane z problemami zmian treści weksla leżą poza głównym nurtem wykładu prawa wekslowego. Na ogół spotyka się tylko pobieżne uwagi na ten temat, nie przedstawiające często skomplikowanych sytuacji, które mogą powstać na tle zmian treści weksla. Wydawałoby się, że przepis art 69 ustawy z dnia 28 kwietnia 1936 rPrawo wekslowe1, w myśl którego w razie zmiany tekstu weksla osoby, które weksel podpisały po dokonaniu zmiany, odpowiadają według brzmienia tekstu zmienionego, zaś osoby, które weksel poprzednio podpisały, odpowiadają według brzmienia tekstu pierwotnego, nie nasuwa wątpliwości co do jego stosowania. W praktyce jednak, aby określić skutki zmiany tekstu weksla, należy sprecyzować zakres czynników wywierających w danym przypadku wpływ na zobowiązanie wekslowe. To z kolei wymaga sięgnięcia do podstawowych instytucji prawa wekslowego, z którymi marginalny na pozór przepis pozostaje w ścisłym związku. Z uwagi na ramy tego opracowania oraz wyczerpujące wyjaśnienie przez doktrynę podstawowych zasad prawa wekslowego wypada ograniczyć się do krótkiego tylko wymienienia tych spośród nich, do których należy odwołać się, stosując normę art. 69 pr. weksl., poświęcając uwagę przede wszystkim analizie instytucji zmiany treści weksla. 1 Ustawa z dnia 28 kwietnia 1936 r. - Prawo wekslowe (Dz. U. Nr 37, poz. 282) będzie dalej cytowana jako pr. weksl. 89 Adam Krause Norma art. 7 pr. weksl. wprowadza zasadę samodzielności i niezależności podpisów znajdujących się na wekslu. Przepis ten ma znaczenie przede wszystkim formalne, ale wynika z niego także materialna niezależność zaciągniętych zobowiązań wekslowych 2 . Przepis art. 69 pr. weksl. rozciąga zasadę samodzielności podpisów na wypadki zmiany treści weksla. W tym znaczeniu należy uznać, że wyrażona w art. 7 pr. weksl. zasada ulega rozszerzeniu. Można bowiem stwierdzić, że w wypadku przewidzianym w art. 69 pr. weksl. obowiązuje reguła samodzielnej odpowiedzialności dłużników wekslowych. Z jednego weksla mogą wynikać roszczenia różnej treści. Jak wynika z przepisu art. 69 pr. weksl., zasada samodzielności zobowiązań poszczególnych dłużników wekslowych przejawia się w dwóch płaszczyznach. Po pierwsze, w razie zmiany tekstu weksla, osoby, które weksel podpisały po jej dokonaniu, odpowiadają według zmienionego brzmienia tekstu. Po drugie, według pierwotnej treści weksla odpowiadają osoby, które podpisały weksel przed dokonaniem zmiany. Należy więc stwierdzić, że każda osoba, która złożyła podpis na wekslu, odpowiada zgodnie z treścią jaką miał weksel w chwili, w której powstało jej zobowiązanie wekslowe. Przepis art. 69 pr. weksl. oznacza ponadto częściowe przełamanie zasady formalnej i materialnej surowości zobowiązania wekslowego. Zobowiązanie wekslowe jest zobowiązaniem surowym (obligatio stńcti iuris). Surowość ta przejawia się zarówno pod względem formalnym, jak i materialnym 3 . Występuje ona niezależnie od tego, jakie funkcje ma spełniać weksel w danym przypadku. Dotyczy więc w równej mierze weksla trasowanego, jak i własnego. Zgodnie z tą zasadą, zakres odpowiedzialności dłużników wekslowych jest zasadniczo określony przez treść dokumentu. Z wymienionego przepisu wynika jednak, że zobowiązania wekslowe kilku osób mogą mieć odmienny zakres. Zakres zobowiązań wekslowych jest więc częściowo uzależniony od losów dokumentu, w którym zostały one inkorporowane 4 . 2 Uzasadnieniem takiego stanowiska ustawodawcy jest dążenie do utrzymania ważności weksla. Por. A. S z p u n a r, Zmiana tekstu weksla, „Rejent" 1994, nr 6, s. 9. 'Przejawy zasady surowości zobowiązania wekslowego wymienia A . S z p u n a r , Komentarz do prawa wekslowego i prawa czekowego. Warszawa 1994, s. 12 i nast. 4 A. S z p u nar, Zmiana ..., s. 12. 90 Cywilnoprawna problematyka zmiany treści weksla Norma art. 69 pr. weksl. odrywa w pewnym sensie dalsze trwanie zobowiązań wekslowych od ucieleśniającego je dokumentu. Stwierdzenie to należy odnieść do zobowiązań osób odpowiadających według tekstu pierwotnego, który już nie istnieje. Następuje tu odchylenie od ogólnych zasad rządzących papierami wartościowymi. Wiadomo bowiem, że ich najważniejszą cechą jest to, że inkorporują one wierzytelność pieniężną. Zwykle więc, do wykonywania praw wynikających z papieru wartościowego, który został w jakikolwiek sposób utracony, konieczne jest przeprowadzenie postępowania amortyzacyjnego (art. 96 pr. weksl. oraz art. 92114 k.c.). W razie zmiany treści weksla postępowanie takie nie jest konieczną przesłanką zachowania praw przeciw osobom, które podpisały weksel przed dokonaniem zmiany. Weksel w chwili dokonania zmiany musi być całkowicie wypełniony i zawierać wszystkie części składowe, które prawo wekslowe uważa za istotne (art. 1 i 2 pr. weksl.). Do zastosowania przepisu art. 69 pr. weksl. niezbędne jest, aby pomimo dokonanych zmian tekstu, weksel pozostał ważny z formalnego punktu widzenia 5 . Pozbawienie weksla, w wyniku zmiany jego treści, któregokolwiek z jego istotnych elementów czyni go nieważnym i wyłącza zastosowanie przepisu art. 69 pr. weksl. Przepis ten nie znajdzie ponadto zastosowania, jeżeli zmiany tekstu weksla nie będą trwałe lub jeśli zostanie przywrócony tekst pierwotny. Osoba dokonująca zmiany treści weksla Zmiany treści weksla są co do zasady zjawiskiem niepożądanym 6 , albowiem chwila ich dokonania oraz osoba dokonująca bywają częstokroć trudne do ustalenia. Komplikuje to i tak złożoną strukturę stosunku wekslowego. Ustawodawca, dążąc do ograniczenia wpływu tych komplikacji na zobowiązanie wekslowe, traktuje jednakowo zmianę treści weksla dokonaną przez posiadacza weksla, jego przechowawcę lub przez inną osobę. Zmiany takiej może dokonać każdy, kto ma weksel w ręku, choćby nie s Por. K. P i a s e c k i, Prawo wekslowe i czekowe z komentarzem, Warszawa 1993, s. 74. Dopuszczalność dokonywania zmian treści weksla nie ulega oczywiście kwestii. Pogląd wyłączający możliwość wprowadzania tego rodzaju zmian stałby w jaskrawej sprzeczności z przepisem art. 69 pr. weksl., który jest im poświęcony. 6 91 Adam Krause był uczestnikiem stosunku wekslowego. Oczywiście nie chodzi tu o uprawnienie, lecz tylko o obiektywną możność wprowadzenia zmian w dokumencie wekslowym, zwłaszcza że nie muszą one być dokonane rozmyślnie7. Potencjalnie zainteresowanymi dokonaniem zmiany treści weksla są podmioty stosunku wekslowego, niezależnie od tego, po której stronie zobowiązania wekslowego występują. Uzasadnieniem dążenia tej kategorii osób do dokonania zmiany tekstu weksla jest w większości przypadków chęć uzyskania korzyści materialnej. W przypadku dłużnika wekslowego może to być chęć zmniejszenia pasywów, a w przypadku wierzyciela chęć zwiększenia aktywów, dochodzące do skutku najczęściej przez podwyższenie lub obniżenie sumy wekslowej. Dodać należy, że prawo wekslowe wprawdzie reguluje skutki takich niekontrolowanych przesunięć majątkowych8, ale nie stwarza dla nich podstaw prawnych. Strony zobowiązania wekslowego mogą być ponadto zainteresowane zmianą na swoją korzyść warunków spełnienia bądź odbioru świadczenia. Na ogół zmiana taka polega na przesunięciu terminu płatności lub podaniu innego miejsca płatności. Zmiany treści weksla mogą pochodzić także od osób nie uczestniczących w stosunku wekslowym (np. przechowawców, posłańców). Osoby te najczęściej nie są bezpośrednio zainteresowane dokonaniem zmian tekstu weksla. Zmiany te są więc zwykle przypadkowe, chyba że osoba nie będąca uczestnikiem stosunku wekslowego, w wyniku wprowadzonych zmian chce stać się wierzycielem wekslowym. Przedmiot zmiany treści weksla W potocznym rozumieniu często utożsamia się treść weksla z tekstem dokumentu wekslowego. Konieczne jest jednak dokonanie niezbędnych rozróżnień9. Inaczej bowiem przedstawia się weksel jako dokument, ina- 7 Por. A . G l a s n e r , A . T h a l e r , Prawo wekslowe i czekowe. Komentarz, Kraków 1936, s. 236. podmioty zobowiązania wekslowego bez wiedzy pozostałych uczestników stosunku wekslowego. Zmiany dokonywane za zgodą osoby, której one dotyczą, należy ocenić odmiennie. 9 Zob. A. S z p u n a r , Uwagi o wykładni weksla, „Rejent" 1994, nr 2, s. 66. 92 Cywilnoprawna problematyka zmiany treści weksla czej jako kompleks czynności prawnych. Odrębnie należy traktować też zobowiązanie wekslowe. O tekście weksla mówimy, mając na myśli weksel jako dokument. Natomiast treść weksla kojarzy się raczej z czynnościami prawnymi podmiotów stosunku wekslowego i z zobowiązaniem wekslowym. Treść weksla nie istnieje bez tekstu dokumentu wekslowego, ale sam tekst nie przesądza o powstaniu treści weksla10. Zmiany treści weksla można dokonać jedynie przez wprowadzenie zmian w tekście weksla. Tekst weksla stanowi obiekt, na którym koncentruje się działanie osoby dokonującej zmian. Na tekst weksla składa się osnowa dokumentu wekslowego (oświadczenie wystawcy), wszelkie wzmianki wekslowe (formuły indosu, poręczenia, domicylu, klauzule dodatkowe) i podpisy uczestników stosunku wekslowego. Tekst weksla może być też określony negatywnie przez brak wzmianki (np. o umiejscowieniu weksla, art. 2 ust. 2 pr. weksl.). Pojęcia zmiany treści weksla nie należy więc ograniczać tylko do zmiany bezwarunkowego polecenia zapłaty określonej sumy pieniężnej. Obejmuje ono także wszelkie zmiany oświadczeń wekslowych, umieszczonych zarówno na przedniej, jak i na odwrotnej stronie weksla, tudzież naprzedłużku. Nieistotne zmiany tekstu (np. poprawienie oczywistego błędu językowego) nie stanowią zmiany treści weksla11. W praktyce najczęściej przedmiotem zmiany bywa oznaczenie sumy wekslowej, przy czym zmiana ta polega zwykle na podwyższeniu owej sumy. Doniosłe znaczenie mają też zmiany treści wekslowej, których przedmiotem są indosy (modyfikują one odpowiedzialność indosantów) 12 . Nie mniej istotne są również zmiany oznaczenia terminu lub miejsca płatności weksla. 10 Przykładem może być wystawienie weksla przez osobę nie posiadającą zdolności do czynności wekslowych. 11 Oczywisty błąd w pisowni, łączeniu lub odmianie poszczególnych wyrazów zawartych w tekście weksla może podlegać wykładni. Por. uchwała SN dnia z 23 kwietnia 1993 r. II CZP 7/93, OSN 1993, poz. 246. 12 Zmianą taką nic jest uzupełnienie przez posiadacza weksla indosu in blanco (art. 14 pr. weksl.). Natomiast przekształcenie odwrotne, polegające na wykreśleniu z indosu pełnego części wzmianki w celu uzyskania indosu in blanco jest zmianą treści weksla. Nic wywołuje jednak zamierzonego skutku. Indos przekreślony uważa się bowiem za nie napisany. Por. A . S z p u n a r , O indosie wekslowym, „Przegląd Sądowy" 1991, nr 4, s. 32. 93 Adam Krause Technika dokonania zmiany treści weksla Tekst dokumentu wekslowego może być sporządzony różnymi technikami. Jedynie podpisy uczestników stosunku wekslowego muszą być przez nich złożone własnoręcznie. Nie ulega wątpliwości, że inne niż odręczne wypełnianie weksla ułatwia zmianę jego treści. Zmiana tekstu weksla może być dokonywana przez dodanie słów do zawartych na wekslu zwrotów, skorygowanie, przekreślenie, wymazanie części lub całości wzmianki. Prawo wekslowe traktuje jednolicie zmiany treści weksla niezależnie od sposobu ich dokonania. O ile bowiem rodzaj działania prowadzącego do zmiany tekstu dokumentu jest prawnie indyferentny, o tyle efekt tego działania ma istotne znaczenie. Jeżeli dokonana zmiana jest widoczna na zewnątrz, wierzyciel wekslowy musi udowodnić, że dokonano jej przed powstaniem zobowiązania wekslowego albo że dłużnik się na nią zgodził13. Rozwój komputerowej techniki graficznej, który obserwujemy w ciągu ostatnich lat, spowodował, że mamy do czynienia z coraz bardziej wyrafinowanymi, a zarazem coraz łatwiej dostępnymi metodami uzupełniania i fałszowania dokumentów. Pożądane byłoby więc, aby osoby podpisujące się na wekslu nie pozostawiały możliwości wprowadzenia zmian. Przykładowo należy tu wymienić wykreślenie pustego miejsca obok oznaczenia sumy wekslowej, czy też pisanie daty wystawienia weksla, jak i terminu płatności słownie zamiast cyframi. Cywilnoprawne skutki zmiany treści weksla Przepis art. 69 pr. weksl. ustanawia zasadę, w myśl której osoba, która podpisała weksel przed dokonaniem zmiany, odpowiada według pierwotnego brzmienia tekstu weksla. Natomiast osoba, która podpisała weksel po dokonaniu zmiany, odpowiada według brzmienia zmienionego. Zgodnie z tą zasadą, dłużników wekslowych można podzielić na dwa kręgi: zobowiązanych według pierwotnej treści weksla i zobowiązanych według treści zmienionej. Wokół tego podziału skupia się większość skutków zmiany treści weksla. Podstawowym zaś skutkiem zmiany jest 13 94 Por. orzeczenie SN z dnia 28 listopada 1930 r. C. 1462/30, OSP 1931, poz. 214. Cywilnoprawna problematyka zmiany treści weksla to, że zobowiązania wekslowe kilku osób, wynikające z jednego dokumentu wekslowego, mogą mieć odmienny zakres. Z jednego weksla wynikać więc będą roszczenia różnej treści. Wiadomo z jak wielu elementów składa się treść weksla i jak rozmaite mogą być w związku z tym jej zmiany. Nie bez znaczenia jest także to, że weksel jest dokumentem przeznaczonym do obrotu. Dla spełnienia przez weksel funkcji obiegowej konieczne jest jego przejście przez poszczególne fazy obrotu. Skutki zmiany będą zatem uzależnione nie tylko od jej przedmiotu, ale i od chwili jej dokonania. Niecelowe wydaje się szczegółowe wyliczanie skutków zmiany treści weksla. Nie byłoby ono zresztą wyczerpujące. Możemy sobie bowiem wyobrazić taką konfigurację kilku zmian, w której dotyczą one różnych elementów treści weksla i następują po sobie na poszczególnych etapach obrotu wekslowego. Analiza takiego układu zmian treści weksla byłaby zbyt kazuistyczna i nad wyraz zagmatwana. Dlatego przedmiotem dalszych rozważań będą główne, jak się wydaje, skutki zmiany treści weksla, związane z podstawowymi instytucjami prawa wekslowego, jakimi są przyjęcie, indos i protest. Co do pozostałych zmian, poprzestać należy na stwierdzeniu, że o ich skutkach należy rozstrzygać ad casum. Zmiana treści weksla dokonana przed przyjęciem weksla i po jego przyjęciu Przez przyjęcie (akcept) weksla trasat zobowiązuje się zapłacić sumę wekslową posiadaczowi weksla w określonym terminie. Od chwili przyjęcia trasat (akceptant) staje się głównym dłużnikiem wekslowym. Posiadacz weksla powinien żądać zapłaty w pierwszej kolejności od trasata. W przypadku odmowy zapłaty sumy wekslowej trasat powinien się liczyć z tym, że zostaną przeciw niemu skierowane roszczenia regresowe (regres wyrywkowy, regres dalszy). Trasatowi prawo wekslowe regresu nie przyznaje. Jako główny dłużnik wekslowy trasat jest „tym, który płaci ostatni". W odróżnieniu od pozostałych dłużników wekslowych, których przy sprzyjających okolicznościach skutki zmiany treści weksla mogą nie doty- 95 Adam Krause czyć, trasat będzie miał do czynienia w zasadzie w każdym przypadku zmiany z komplikacjami z niej wynikającymi. Spośród wymienionych relacji, zależność między zmianą treści weksla a jego przyjęciem oraz związane z nią postępowanie trasata mają dla pozostałych dłużników wekslowych chyba najistotniejsze znaczenie. Na tej właśnie relacji skoncentrujemy naszą uwagę. Pamiętać należy, że przyjęcie weksla może nastąpić przed wydaniem przez wystawcę weksla remitentowi. Remitent otrzymuje wówczas weksel, na którym figuruje już podpis akceptanta. Takie rozwiązanie różni się od modelu ustawowego (art. 21 pr. weksl.), według którego posiadacz weksla albo nawet jego dzierżyciel może aż do terminu płatności przedstawić weksel do przyjęcia trasatowi, w miejscu jego zamieszkania. W pierwszym przypadku trasat ma absolutną pewność, że akceptuje weksel w pierwotnym brzmieniu jego tekstu. W grę wchodzić więc będzie tylko ryzyko zmiany treści weksla po akcepcie (choćby dokonał jej wystawca przed wydaniem weksla remitentowi). Jeśli zaś weksel został przyjęty po jego emisji, należy się liczyć ze zmianami powstałymi zarówno przed, jak i po przyjęciu. W przypadku, w którym trasat przyjął weksel o zmienionej wcześniej treści, treść ta jest dla niego jedynym miarodajnym wyznacznikiem jego zobowiązania. Prawdopodobieństwo więc, że trasat spełni swe świadczenie po przedstawieniu mu do zapłaty weksla w takim brzmieniu, jakie miał on w chwili przyjęcia, jest więc wysokie. Należy zatem z naciskiem podkreślić, że jeśli trasat, w przytoczonej sytuacji, zapłaci wierzycielowi wekslowemu wymienioną w wekslu kwotę, zapłata ta zwalnia z zobowiązania wszystkich dłużników wekslowych, niezależnie od tego, kiedy podpisali weksel (przed zmianą treści weksla czy po niej). Wszyscy dłużnicy są więc zwolnieni od obowiązku świadczenia, chociaż ich zobowiązania miały odmienną treść (np. jeśli zmiana polegała na podwyższeniu sumy wekslowej z 300 zł na 800 zł, trasat, płacąc wierzycielowi wekslowemu 800 zł, zwalnia z zobowiązania dłużników odpowiedzialnych za zapłatę kwoty wyższej, jak i niższej). Jak widać, możliwa jest sytuacja, w której uda się uniknąć komplikacji wynikających ze zmiany treści weksla. Takie korzystne dla wszystkich uczestników stosunku wekslowego rozwiązanie nie musi być jednak regułą. 96 Cywilnoprawna problematyka zmiany treści weksla Jeżeli trasatowi zostanie przedstawiony do zapłaty weksel, którego treść została zmieniona po dokonaniu przez niego akceptu, dość oczywiste wydaje się, że trasat zapłaty odmówi. Wiele zależy jednak od tego, który element treści weksla uległ zmianie. Ingerencja w treść weksla najczęściej dotyczy sumy wekslowej i polega na jej podwyższeniu. W takim przypadku trasat może zaoferować wierzycielowi wekslowemu kwotę mniejszą, na którą weksel opiewał przed dokonaniem zmiany. Z punktu widzenia wierzyciela będzie to zapłata częściowa, której przyjęcia nie może on odmówić (art. 39 pr. weksl.). Natomiast z punktu widzenia trasata jest to zapłata całkowitej sumy wekslowej, która była pierwotnym przedmiotem świadczenia. Tak dokonana zapłata ma istotny wpływ na zakres roszczeń regresowych wierzyciela wekslowego, który nie musi wiedzieć o tym, że tekst weksla został zmieniony i z pewnością będzie wykonywał zwrotne poszukiwanie. Dłużnicy należący do kręgu pierwszego (których zobowiązania powstały przed dokonaniem zmiany treści weksla) będą mogli przedstawić wierzycielowi zarzut zmiany treści weksla oraz zarzut zapłaty sumy wekslowej (uiszczonej przez trasata w jej pierwotnej wysokości). Dłużnicy ci, w myśl przepisu art. 69 pr. weksl., odpowiadają według brzmienia tekstu weksla, jakie miał on przed powstaniem zmiany. Dlatego należałoby uznać, że ich zobowiązania gasną w chwili, której wierzyciel otrzymał od trasata sumę wekslową. Zapłaty różnicy między sumą pierwotną a sumą podwyższoną posiadacz weksla skutecznie może się domagać w zasadzie tylko od dłużników należących do kręgu drugiego (odpowiadających według zmienionego tekstu weksla). Dłużnik, który zapłaci wierzycielowi ową różnicę, może wystąpić przeciw pozostałym dłużnikom kręgu drugiego z dalszym regresem. Ostatni z nich, który weksel wykupi, będzie pozbawiony możliwości odzyskania zapłaconej kwoty. Jego poprzednikami są bowiem dłużnicy kręgu pierwszego, którzy nie odpowiadają za zapłatę dopisanej części sumy wekslowej. Sytuacja się upraszcza, jeżeli trasat przyjął weksel opiewający na wcześniej podwyższoną sumę wekslową choćby następnie zapłaty odmówił. Krąg podmiotów, których zobowiązania powstały po dokonaniu zmiany oznaczenia sumy wekslowej, poszerza się o trasata. Dzięki temu osoby należące do tego kręgu, przeciw którym wierzyciel wekslowy może 97 Adam Krause wykonywać uprawnienia związane ze zwrotnym poszukiwaniem, mogą mieć pewność, że ich roszczenia na podstawie dalszego regresu zostaną zaspokojone przez dłużnika głównego. Warto jeszcze krótko wspomnieć o zmianie terminu lub miejsca płatności. Konsekwencje tej zmiany ujawniają się także dopiero w chwili przedstawienia trasatowi weksla do zapłaty. W przypadku odmowy spełnienia świadczenia przez trasata, który przeciwstawia posiadaczowi weksla zarzut zmiany tekstu, posiadacz dokona protestu nie w tym miejscu i nie w tym terminie, w którym miał być dokonany na podstawie pierwotnego brzmienia tekstu weksla14. Osoby, które złożyły podpis na wekslu, przed wprowadzeniem w jego treści zmian, a więc także trasat, nie będą w takim przypadku odpowiadać15. Ograniczy to w sposób istotny krąg podmiotów, przeciw którym posiadacz weksla może wystąpić z roszczeniami regresowymi. W przypadku, w którym zmiana terminu i miejsca płatności nastąpiła przed przyjęciem weksla, odpowiedzialność trasata (dłużnika głównego) za zapłatę sumy wekslowej nie jest wyłączona. Skutek ten ma dla wierzyciela wekslowego, a w następnej kolejności dla dłużników drugiego kręgu, fundamentalne znaczenie. Zmiana treści weksla dokonana przed indosowaniem weksla i po jego indosowaniu Indos jest podstawowym sposobem przeniesienia praw wynikających z weksla. Indos jest też źródłem powstania zobowiązania wekslowego indosanta i podstawą jego odpowiedzialności wobec wierzyciela wekslowego. Dla ważności indosu wymagane jest prawne posiadanie weksla. Indosować weksle może poza remitentem, który nabył weksel od wystawcy, każdy następny indosatariusz, który swoje prawo do weksla wykaże nieprze- 14 Ujemnych skutków dokonania protestu w niewłaściwym, wskutek zmiany treści weksla, miejscu można uniknąć poprzez dokonanie protestów w dwóch miejscach, co zostało podniesione w dalszej części rozważań, dotyczącej relacji między zmianą treści weksla a protestem. 15 Por. orzeczenie SN z dnia 30 marca 1933 r. C II Rw. 358/33, OSN 1933, poz. 184. Por. nadto A. S z p u nar, Zmiana ..., s. 18. 98 Cywilnoprawna problematyka zmiany treści weksla rwanym szeregiem indosów, chociażby ostatni indos był indosem in blanco (art. 16 ust. 1 pr. weksl.). Zmiany treści weksla, jak wiemy, mogą mieć różnorodny charakter; wśród nich szczególne miejsce zajmują zmiany w indosach. Zmiana polegająca na dodaniu klauzuli „bez obligu" lub „bez kosztów" może dotyczyć zarówno indosu, jak i oświadczenia wystawcy weksla. Natomiast charakterystyczne wyłącznie dla indosu są zmiany polegające na przestawieniu kolejności indosów 16 , czy też wykreśleniu części wzmianki indosu pełnego w celu przekształcenia go w indos in blanco 17. Indosant jest tylko jednym z wielu dłużników wekslowych zobowiązanych zwrotnie. Zależność czasowa między dokonaniem zmiany treści weksla a indosem nie ma dla pozostałych dłużników tak istotnego znaczenia, jak podobna relacja między zmianą treści weksla a jego przyjęciem. W każdym razie, liczba uczestników stosunku wekslowego zainteresowanych tym, czy indosant podpisał weksel przed, czy też po zmianie, jest mniejsza niż liczba osób, dla których znaczenie ma związana ze zmianą treści weksla pozycja trasata. Indosant bowiem, płacąc wierzycielowi wekslowemu sumę wekslową zwalnia ze zobowiązania tylko siebie i swoich następców (dalszych indosantów). Pozostali zaś dłużnicy muszą się liczyć z tym, że indosant może wystąpić przeciw nim z regresem. W przypadku indosu własnościowego, podstawowy skutek zmiany treści weksla ogranicza się do określenia przynależności indosanta do jednego 16 Tego rodzaju zmiana nic pociąga za sobą odpowiedzialności indosanta, który według pierwotnego brzmienia tekstu nic odpowiadałby. Por. orzeczenie SN z dnia 7 czerwca 1934, C II 464, OSP 1934, poz. 475. 11 Zmianą taką aprobuje S . W r ó b l e w s k i , Prawo wekslowe i czekowe, Kraków 1936, s. 94. Pogląd odmienny wyraża A. S z p u n a r , O indosie wekslowym, s. 32. Według A. Szpunara, zmiana tego rodzaju jest niedopuszczalna. Nic wyjaśnia on jednak, jak należy ową niedopuszczalność rozumieć. Problem ten można by rozwiązać, minimalizując skutki zmiany w indosie poprzez uznanie przekreślenia za nic napisane. Indos pozostałby wówczas ważny. Stałoby to jednak w sprzeczności z przepisem art. 16 ust. 1 zd. 2 pr. weksl., w myśl którego przekreślone indosy uważa się za nic istniejące. Wydaje się więc, że właściwe jest surowe rozwiązanie, według którego indos zawierający przekreśloną wzmianką należy uznać za nie istniejący. Skutkiem tego jest przerwanie szeregu indosów, jeżeli indos następny opiera się na przekreślonym. Natomiast jeśli indos następny nawiązuje do indosu zamieszczonego przed przekreślonym, ciągłość szeregu jest zachowana, co ma fundamentalne znaczenie dla określenia legitymacji formalnej posiadacza weksla. 99 Adam Krause z dwóch kręgów dłużników wekslowych: tych, którzy podpisali weksel przed zmianą lub tych, którzy złożyli na wekslu podpis po zmianie. Zgodnie z przepisem art. 69 pr. weksl., indosant będzie odpowiadał wówczas według pierwotnego tekstu weksla bądź według tekstu zmienionego. Obok indosu własnościowego prawo wekslowe przewiduje dwa szczególne rodzaje indosu: pełnomocniczy i zastawniczy 18 . Skutki zmiany treści weksla dokonanej przed indosem pełnomocniczym lub zastawniczym kształtują się podobnie jak w przypadku indosu własnościowego. Indos pełnomocniczy stanowi pełnomocnictwo, którego indosant udziela indosatariuszowi do odbioru sumy wekslowej i wszystkich związanych z tym czynności. Indosatariusz pełnomocniczy, będący inkasentem indosanta, może dalej zbywać uprawnienia wekslowe, ale tylko w drodze indosu pełnomocniczego (art. 18 pr. weksl.). W ten sposób nie zwiększa się już liczba dłużników wekslowych, a indosant oraz jego pełnomocnicy zajmują w stosunku do dłużników pozycję wierzyciela wekslowego. Dla indosatariusza ważne jest wówczas precyzyjne ustalenie chwili dokonania zmiany treści weksla, która przesądza o liczebności kręgu dłużników odpowiadających według pierwotnego brzmienia tekstu weksla i kręgu dłużników zobowiązanych według brzmienia zmienionego. Oczywiste jest, że skład owych kręgów określa szanse indosatariusza na wyegzekwowanie zapłaty sumy wekslowej. Godne uwagi są skutki zmiany treści weksla powstałej po dokonaniu indosu pełnomocniczego. Przejawiają się one na tle stosunku wewnętrznego, łączącego indosanta i indosatariusza. Pamiętać należy, że indosant nie odpowiada wekslowo wobec indosatariusza. Byłoby to sprzeczne z istotą pełnomocnictwa. Z dużym prawdopodobieństwem można domniemywać, że zmiana zaistniała po indosie pełnomocniczym pochodzi od indosatariusza pełnomocniczego (ostatniego posiadacza weksla). Wprowadzenie zmian w tekście weksla niewątpliwie nie mieści się w zakresie udzielonego mu pełnomocnictwa, a w pewnych przypadkach może być działaniem na szkodę mocodawcy. Jeśli w rezultacie takiej zmiany uzyskanie zapłaty od dłuż18 Formy i rodzaje indosu zwięźle przedstawia S. J a n c z e w s k i , Przejście praw z weksla, Warszawa 1970, s. 11 inast. 100 Cywilnoprawna problematyka zmiany treści weksla ników wekslowych stałoby się utrudnione lub niemożliwe, indosatariusz powinien odpowiadać za wyrządzoną w ten sposób indosantowi szkodę. Indos zastawniczy ma na celu ustanowienie zastawu na wierzytelności wekslowej, jako zabezpieczenia wierzytelności indosatariusza. Jest to indos, którego skutki są ograniczone, gdyż po indosie zastawniczym weksel nadal pozostaje własnością indosanta, mimo iż znajduje się w posiadaniu indosatariusza i mimo że posiadacz weksla może wykonywać wszystkie uprawnienia wekslowe (art. 19 ust. 1 pr. weksl.). Wynikające z weksla prawa indosatariusz zastawniczy wykonywać będzie w celu uzyskania sumy wekslowej, z której mógłby on zaspokoić swoją wierzytelność zabezpieczoną zastawem. Mało prawdopodobne wydaje się, aby dokonywał on zmian treści weksla. Byłoby to działanie wbrew własnym interesom, utrudniające uzyskanie zapłaty od dłużników wekslowych. Bardziej prawdopodobna wydaje się być zmiana dokonana przez indosanta (zastawcę) przed indosowaniem weksla. Indosant nie odpowiada wobec indosatariusza zastawniczego ani za przyjęcie weksla, ani za zapłatę sumy wekslowej, udziela bowiem przez indos zastawniczy zastawu na tym, co sam posiada lub co sam mógłby uzyskać. Jeśli jednak na skutek wprowadzonej przez indosanta w tekście weksla zmiany wierzytelność będąca przedmiotem zastawu stanie się wadliwa, indosant odpowiada wobec indosatariusza za wynikłą stąd szkodę. Zmiana treści weksla dokonana przed protestem i po proteście Prawo wekslowe zna różne rodzaje protestu19. Niewątpliwie największe znaczenie w praktyce mają: protest z powodu nieprzyjęcia weksla przez trasata i protest z powodu niezapłacenia sumy wekslowej. Ustalone w tym zakresie zasady należy stosować odpowiednio do innych protestów, jakie zna prawo wekslowe (protest z powodu braku daty przyjęcia weksla, z powodu odmowy wydania wtóropisu przeznaczonego do przyjęcia itd.). Jest rzeczą zrozumiałą że treść protestu jest w wymienionych przypadkach różna. 101 Adam Krause Warunkiem skuteczności protestu jest dokonanie go we właściwym terminie. Prawo wekslowe określa szczegółowo te terminy (art. 44, 60 pr. weksl.). Protest dokonany po upływie oznaczonego terminu jest bezskuteczny. Protest pełni dwie funkcje, które w praktyce często występują łącznie, a mianowicie formalnej przesłanki roszczenia zwrotnego oraz środka dowodowego. Ta druga funkcja ma samodzielne znaczenie, gdy chodzi o osoby, których odpowiedzialność nie jest uzależniona od dokonania protestu (zatem akceptanta). Protest stanowi dowód tego, co zostało w nim zaświadczone (art. 244 k.p.c.). W pewnych wypadkach jest możliwe zaprzeczenie prawdziwości tych danych (art. 252 k.p.c.). Tak więc nie jest wyłączone twierdzenie, że w rzeczywistości nie nastąpiło przedstawienie weksla do zapłaty Jak wiadomo, w przypadku zmiany tekstu weksla osoby, które go przed tą zmianą podpisały, odpowiadają według brzmienia tekstu pierwotnego, a więc tylko do pierwotnej wysokości sumy wekslowej oraz w czasie i miejscu oznaczonym pierwotnie, jako termin i miejsce płatności weksla. Dlatego też celem zachowania praw w stosunku do tych, którzy weksel podpisali przed zmianą należy go przedstawić do zapłaty w pierwotnie oznaczonym miejscu i terminie płatności i sporządzić protest w czasie odpowiednim do tego terminu. Natomiast w celu zachowania praw również w stosunku do tych, którzy podpisali weksel po zmianie, wskazane jest, aby posiadacz weksla dokonał kolejnego przedstawienia i protestu. Tym razem w miejscu i terminie właściwym według zmienionej treści weksla. Jeżeli zaś przedstawienie i protest zostały dokonane tylko raz, są one skuteczne tylko wobec tych, którzy podpisali weksel w takim brzmieniu, które podawało ten termin i to miejsce płatności, w których weksel rzeczywiście przedstawiono do zapłaty i dokonano protestu. Jeżeli więc na skutek zmiany protest został sporządzony nie w tym miejscu i nie przeciw tej osobie, gdzie i przeciwko komu miał być dokonany na podstawie tekstu pierwotnego, osoby zobowiązane według tego właśnie tekstu weksla nie odpowiadają wobec posiadacza. Oprócz zarzutu zmiany tekstu weksla dłużnikom wekslowym przysługuje wówczas także 102 Cywilnoprawna problematyka zmiany treści weksla zarzut nieważności protestu (z powodu braku protestu przeciw właściwej osobie)20. Zmiana treści weksla dokonana po proteście nie wpływa na zakres odpowiedzialności dłużników wekslowych. Nadal odpowiadają oni według brzmienia tekstu weksla istniejącego w chwili, w której powstały ich zobowiązania wekslowe. Zmiana taka, szczególnie jeśli została dokonana przez posiadacza weksla, na którego żądanie sporządzony został protest, ma istotne znaczenie dla następców prawnych tego posiadacza. Jeśli bowiem indosuje on dalej weksel, to indos taki wywiera skutki zwykłego przelewu (art. 20 ust. 1 zd. 2 pr. weksl.). Wobec tego posiadacz weksla, przenosząc na nabywcę prawa wynikające z weksla przyjmuje na siebie odpowiedzialność za to, że wierzytelność wekslowa mu przysługuje (art. 516 k.c.). Posiadacz weksla (cedent) odpowiada także za to, że wierzytelność będąca przedmiotem przelewu ma rozmiary określone w treści weksla21. Odpowiedzialność ta nie wyłącza odpowiedzialności na zasadach ogólnych. Jeśli więc na skutek dokonanej zmiany treści weksla wykonywanie przez nabywcę (cesjonariusza) wynikających z weksla uprawnień stanie się utrudnione lub niemożliwe, zbywca obowiązany jest do naprawienia wynikłej stąd szkody. Znaczenie zgody dłużnika wekslowego na zmianę treści weksla Przedstawione zostały pokrótce wybrane skutki zmiany treści weksla. Należy pamiętać, że przytoczone na ten temat uwagi odnoszą się do sytuacji spornej. Sytuacja taka ma miejsce wtedy, gdy twierdzenia dłużnika i wierzyciela wekslowego co do treści weksla, według której dłużnik ma spełnić świadczenie, są przeciwstawne. Naturalnie, między wymienionymi twierdzeniami nie musi dojść do konfliktu. Wielu komplikacji wynikających ze zmiany treści weksla strony zobowiązania wekslowego mogą uniknąć, jeśli dłużnik zgodzi się na powstałą po podpisaniu przez niego weksla zmianę. Oczywiście jest rzeczą bezsporną że podpisujący odpowiada według brzmienia zmienionego tekstu, jeżeli sam dokonał zmiany przed wyda- 20 21 Por. orzeczenie SN z dnia 30 marca 1933 r. C II Rw. 258/33, OSN 1933, poz. 184. Por. L. S t e c k i, [w:] Kodeks cywilny z komentarzem, 1.1, wyd. II, Warszawa 1989, s. 527. 103 Adam Krause niem dokumentu. W tym punkcie przejawia się znaczenie umownej teorii wekslowej 22 . Dłużnik wekslowy, aprobując zmianę treści weksla dokonaną po powstaniu jego zobowiązania wekslowego, wyraża zgodę na modyfikację zakresu swej odpowiedzialności. Odpowiada wówczas nie według tekstu weksla, który podpisał, ale według tekstu zmienionego. Podkreślić należy, że zgoda jednego zobowiązanego wiąże tylko jego, nie zaś pozostałych dłużników. Nawet więc w przypadku, w którym zmianę treści weksla akceptuje dłużnik główny (trasat, wystawca weksla własnego), nie wpływa to na zakres odpowiedzialności pozostałych osób zobowiązanych według pierwotnego tekstu weksla. Przedmiotem ich świadczenia pozostaje nadal suma wekslowa w pierwotnej wysokości, która powinna zostać zapłacona w pierwotnie oznaczonym na wekslu terminie i miejscu płatności. Nawiązując do przyjętego wcześniej podziału dłużników wekslowych, wypada stwierdzić, że dłużnik wekslowy, aprobując zmianę treści weksla, wyraża tym samym zgodę na przejście z kręgu dłużników odpowiadających według uprzedniego brzmienia tekstu weksla do kręgu dłużników odpowiadających według brzmienia tekstu zmienionego. Uwzględniając dotychczasowe rozważania, nie jest możliwe wykluczenie sytuacji, w której na skutek wymienionej zgody dłużnik ów będzie jedyną osobą należącą do kręgu drugiego. Nie bez znaczenia jest sposób, w jaki dłużnik wyrazi zgodę na zmianę treści weksla. Zgoda dłużnika wekslowego na zmianę treści weksla ma poważne konsekwencje. Dlatego należy uznać za wskazane, aby zgoda taka została wyrażona w sposób wyraźny i nie budzący wątpliwości. Skutkiem zgody dłużnika na zmianę treści weksla jest często poszerzenie zakresu jego odpowiedzialności. Nie powinno się więc sankcjonować tego skutku, jeżeli nie ma pewności co do zamiaru dłużnika. Pamiętać też należy, że milczenie dłużnika nie oznacza zgody23. Wydaje się zatem, że pogląd, według którego za skuteczną można uznać zgodę wyrażoną w sposób dorozumiany, należy uznać za niewłaściwy 24 . H Zob. A . S z p u n a r , Zmiana .... s. 13. A. S z p u n a r , Zmiana ..., s. 20. M Według S. Wróblewskiego, do uznania za skuteczną zgody dłużnika na zmianę treści weksla wystarczające było, jeżeli w dotychczasowym obrocie wekslowym z tym samym wierzy23 104 Cywilnoprawna problematyka zmiany treści weksla Dłużnik wekslowy powinien mieć świadomość, że została dokonana zmiana treści dokumentu wekslowego. Jeżeli tekst został po prostu sfałszowany, należy uznać, że zgoda osoby, która poprzednio weksel podpisała, jest pozbawiona skutków prawnych 25 . Oświadczenie woli dłużnika wekslowego, którego przedmiotem jest wymieniona zgoda, co do zasady może zostać złożone w dowolnej formie (także ustnie). Wybór formy może więc być przedmiotem uzgodnień stron zobowiązania wekslowego. Trzeba jednak zauważyć, że w interesie wierzyciela wekslowego leży, aby oświadczenie dłużnika przybrało trwałą formę. Sprzyja to bowiem korzystnemu dla wierzyciela określeniu ciężaru dowodu w ewentualnym procesie z danym dłużnikiem wekslowym 26 . W szczególności zatem wierzyciel może nalegać, aby dłużnik uczynił na wekslu wzmiankę o zaakceptowaniu zmiany tekstu lub wydał wierzycielowi osobny dokument zatwierdzający pożądaną przez niego treść. Nie ma sporu co do tego, że wpisanie miejsca płatności w blankiecie wekslowym, w którym podany już był adres trasata, uważać należy za zmianę treści weksla (art. 2 ust. 3 pr. weksl.). Jeśli jednak dłużnik wyraził zgodę na tę zmianę, odpowiada według zmienionego tekstu nie tylko wobec osoby, która dokonała zmiany, ale także wobec następnych wierzycieli wekslowych. Podobne zasady należy stosować w razie zmiany daty wystawienia weksla. Szczególna ostrożność jest wskazana, jeżeli nastąpiła zmiana wysokości sumy wekslowej. Jest rzeczą oczywistą że dłużnik odpowiada według brzmienia tekstu zmienionego, jeżeli sam dokonał zmiany już po wydaniu dokumentu wierzycielowi wekslowemu. Dłużnik łatwo wyrazi zgodę na obniżenie sumy wekslowej. Gdy osoba trzecia podwyższyła sumę wekslową ustne oświadczenie dłużnika, że wyraża zgodę na tę zmianę, tylko w wyjątkowych wypadkach może uzasadniać jego odpowiedzialność według zmienionej treści weksla. ciclcm, dłużnik nic stawiał żadnych przeszkód z powodu zmiany micjsca płatności. Por. t e n ż e , op. cit., s. 253. Contra A . S z p u n a r , Komentarz ..., s. 132. 25 Por. A. S z p u nar, Zmiana ..., s. 19. 26 Por. orzeczenie SN z dnia 28 listopada 1930 r. C 1462/30, OSP 1931, poz. 214. 105 Adam Krause Dodać jeszcze należy, że przepisu art. 69 pr. weksl. nie stosuje się, jeżeli zmiana treści weksla nastąpiła za zgodą wszystkich osób podpisanych na wekslu. Każdy z dłużników wekslowych traci wówczas zarzut zmiany tekstu weksla. Odpowiedzialność dłużników jest kształtowana przez jednolity tekst weksla (tekst zmieniony). Wszyscy oni należą w takiej sytuacji do kręgu drugiego. Pierwszy krąg jest zbiorem pustym, wobec czego pierwotny tekst weksla można uznać za niebyły. Zmiana treści weksla a jej uzupełnienie Zmiana treści weksla może dotyczyć jedynie weksla ważnego w świetle przepisów prawa wekslowego. Przesłanką ważności weksla jest umieszczenie w jego tekście składników wymienionych przez przepis art. 1 pr. weksl. Odstępstwa od obowiązku wyraźnego oznaczenia w dokumencie wekslowym terminu płatności, miejsca płatności i miejsca wystawienia weksla przewiduje przepis art. 2 pr. weksl. Jeśli nie są one wskazane na wekslu, stosuje się ustanowione przez normę art. 2 pr. weksl. domniemania prawne. Wiadomo, że zawarte w normie art. 1 pr. weksl. wyliczenie dotyczy tylko koniecznych elementów weksla. Nie obejmuje ono tych wzmianek, które stają się składnikami treści weksla z woli uczestników stosunku wekslowego. Nie ulega też wątpliwości, że przedmiotem zmiany treści weksla mogą być zarówno obligatoryjne, jak i fakultatywne części tekstu weksla. Szczególnie łatwa do dokonania wydaje się być zmiana polegająca na dodaniu w tekście weksla wzmianki, której nie zamieściły osoby wcześniej podpisane na wekslu. Tego rodzaju zmiana treści weksla wykazuje prima facie podobieństwo do uzupełnienia treści weksla. Pomimo tego, że w wyjątkowych wypadkach skutki zmiany i uzupełnienia treści weksla mogą być jednakowe, należy dokonać niezbędnych rozróżnień. Zmiana treści weksla jest zwykle efektem jednostronnego działania podmiotu jej dokonywającego. Podmiot ów najczęściej nie jest upoważniony do tego typu ingerencji w treść zobowiązania wekslowego. Za upoważnienie takie nie można uznać zgody dłużnika wekslowego na zmianę treści weksla wyrażonej ex post. Dodać należy, że zgoda wiąże tylko dłużnika, który ją wyraził. 106 Cywilnoprawna problematyka zmiany treści weksla Przypomnieć trzeba ponadto, że zmiana treści weksla może pochodzić od podmiotu zobowiązania wekslowego i od osoby trzeciej w zobowiązaniu tym nie uczestniczącej. Natomiast uzupełnienie treści weksla może nastąpić jedynie na podstawie upoważnienia wynikającego wprost z przepisów prawa wekslowego lub z czynności prawnej podmiotu zobowiązania wekslowego. Uprawnionym do uzupełnienia treści weksla może być tylko uczestnik stosunku wekslowego. Uzupełnić tekst weksla może on tylko w chwili i w granicach przewidzianych upoważnieniem. Działanie podjęte zaś w czasie późniejszym lub wykraczające poza zakres upoważnienia ma znamiona zmiany treści weksla. Różnicę między uzupełnieniem a zmianą treści weksla zilustrować wypada krótkimi przykładami. Weksel płatny w pewien czas po okazaniu powinien być przedstawiony do przyjęcia w ciągu roku od dnia wystawienia. Wystawca może oznaczyć krótszy lub dłuższy termin. Natomiast indosant może te terminy (ustawowy lub oznaczony przez wystawcę) skrócić (art. 23 pr. weksl.). Indosant uzupełni treść weksla, jeśli skorzysta z wymienionego uprawnienia przed wydaniem weksla indosatariuszowi. Jeżeli natomiast indosant ów oznaczy krótszy termin przedstawienia weksla do przyjęcia, będąc w posiadaniu weksla w pewien czas po dokonaniu indosu, mamy do czynienia ze zmianą treści weksla. Analogicznie sytuacja przedstawia się, jeśli chodzi o oznaczenie końcowego terminu przedstawienia do zapłaty weksla płatnego za okazaniem (art. 34 pr. weksl.). Posiadacz weksla indosowanego in blanco jest uprawniony do uzupełnienia indosu swoim nazwiskiem lub nazwiskiem innej osoby. Może on ponadto indosować weksel dalej in blanco lub na inną osobę bądź po prostu wydać weksel innej osobie, nie czyniąc na nim żadnej wzmianki. Jeżeli posiadacz weksla przed wydaniem go nabywcy nie skorzysta z dwóch pierwszych możliwości, traci uprawnienie do uzupełnienia treści weksla. Będąc ponownie w posiadaniu weksla, może on co najwyżej zmienić jego treść, wpisując między wspomniany indos in blanco a następny indos odpowiednią wzmiankę. Szczególnym przypadkiem uzupełnienia treści weksla jest wypełnienie weksla in blanco. Znajduje ono uzasadnienie w umowie stron stosun- 107 Adam Krause ku wekslowego. Doniosłość tego rodzaju uzupełnienia polega na tym, że jego przedmiotem są istotne elementy treści weksla. Wydaje się więc, że relacje między zmianą treści weksla a uzupełnieniem weksla in blanco wymagają szerszego omówienia. Zagadnienie uzupełnienia weksla in blanco Bardzo ważnym zagadnieniem jest wytyczenie ścisłej linii granicznej między przepisem art. 69 pr. weksl. a oceną weksla niezupełnego w chwili wystawienia (art. 10 pr. weksl.). Należy zaznaczyć, że granice między zastosowaniem art. 69 i 10 pr. weksl. są niekiedy płynne. Wobec tego nasuwa się konieczność określenia, kiedy mamy do czynienia z wekslem in blanco, którego uzupełnienie nie oznacza zmiany tekstu (w rozumieniu art. 69 pr. weksl.). Jak wiadomo, przepis art. 10 pr. weksl. nie reguluje w sposób wyczerpujący zagadnień związanych z wekslem in blanco i ogranicza się tylko do rozwiązania problemu zarzutów przysługujących dłużnikowi wekslowemu w razie przedstawienia mu do zapłaty weksla uzupełnionego niezgodnie z zawartym porozumieniem. Dzięki wysiłkowi nauki i judykatury zostały rozwiązane najważniejsze zagadnienia dotyczące weksla in blanco. Jego natura prawna nie wywołuje obecnie wątpliwości. Dopuszczalność wystawienia weksla in blanco nie ulega kwestii. Ze sformułowania normy art. 10 pr. weksl. wynika, że chodzi o weksel niezupełny w chwili wystawienia. Jak wiadomo, przepisy art. 1 i 2 pr. weksl. wymieniają konieczne części składowe weksla, których brak sprawia, że nie powstaje ważne zobowiązanie wekslowe. Przepis art. 10 pr. weksl. oznacza rozluźnienie tego rygoru, skoro można później uzupełnić weksel. Podkreślić należy, że niezupełność weksla in blanco nie jest wynikiem przeoczenia. Jest ona zgodna z wolą stron stosunku wekslowego, które - zawierając odpowiednie porozumienie - liczyły się z tym, że wypełnienie weksla nastąpi po pewnym czasie. Prawo wekslowe nie przewiduje porządku czynności, w którym weksel ma być uzupełniony. Kolejność wypełniania lub dalszych uzupełnień może być różna. Niezupełny jest każdy weksel, w którym brak choćby jednego z istotnych składników. Stopień niezupełności jest zasadniczo obojętny. Ważne 108 Cywilnoprawna problematyka zmiany treści weksla zobowiązanie wekslowe powstanie, jeżeli na blankiecie wekslowym znajduje się co najmniej podpis wystawcy, akceptanta lub poręczyciela. Wypisanie daty wystawienia lub terminu płatności, których dany dokument nie precyzował, jest uzupełnieniem treści weksla, a nie jej zmianą27. Podobnie należy rozstrzygnąć, jeżeli na wekslu wydanym in blanco posiadacz wypisze miejsce płatności28. Podpisanie i wręczenie weksla in blanco opiera się na zaufaniu do odbiorcy, który powinien wypełnić blankiet wekslowy zgodnie z zawartym porozumienie. Oznacza to, że uzupełnienie weksla przez jego posiadacza powinno nastąpić tylko wówczas, gdy został on do tego upoważniony. Panuje zgoda co do tego, że upoważnienie to może nastąpić w sposób wyraźny lub dorozumiany. Doniosłe znaczenie mają pod tym względem ustalone zwyczaje (art. 354 § 2 k.c.). Nie jest konieczne, aby strony osiągnęły porozumienie co do wszystkich istotnych kwestii (np. wysokości sumy wekslowej, terminu płatności). Podkreślić należy, że wystawca nie może odwołać upoważnienia, ponieważ zostało ono udzielone w interesie odbiorcy weksla. Upoważnienie to należy do kategorii praw kształtujących 29 . Niewątpliwie ma ono charakter majątkowy i jest przenoszalne. Wypełnienie weksla in blanco może dotyczyć tylko tych części składowych weksla, których nie zawierał dokument wydany remitentowi. Należy podkreślić z naciskiem, że odbiorca weksla nie jest upoważniony do zmiany elementów treści weksla, napisanych przed wydaniem mu weksla. Wręczeniu weksla in blanco towarzyszy zwykle sporządzenie przez strony stosunku wekslowego umowy wekslowej (deklaracji, porozumienia wekslowego). Umowa ta zawiera upoważnienie odbiorcy weksla do jego wypełnienia oraz określenie warunków i sposobów uzupełnienia weksla. Trzeba jednak podkreślić, że ważność weksla wystawionego in 27 W przypadku weksla kompletnego, zastosowanie domniemań ustanowionych przez przepis art. 2 pr. weksl. powoduje, że wpisanie daty wystawienia i terminu płatności jest zmianą treści weksla. Jeżeli zaś chodzi o weksel in blanco, nic może być mowy o zmianie jego treści, gdyż jest on wekslem niezupełnym. Przedmiot zmiany w wekslu in blanco jeszcze nic istnieje lub nie jest dostatecznie wykrystalizowany. Por. nadto orzeczenie SN z dnia 9 lutego 1934 r. 408/30, RPE 1931, nr 2, s. 1041. 28 Por. orzeczenie SN z dnia 20 marca 1931 r. CIII 116/33, „Przegląd Sądowy" 1935, poz. 55. 29 Por. A. S z p u n a r, Obieg weksla in blanco, PUG 1991, nr 10, s. 162. 109 Adam Krause blanco nie jest uzależniona od istnienia deklaracji wekslowej 30 . Znaczenie deklaracji wekslowej przejawia się szczególnie w procesie wekslowym. Brak deklaracji lub niezgodne z nią wypełnienie weksla nie ma wpływu na istnienie, czy zakres odpowiedzialności. Względem posiadacza weksla dłużnik może jednak podnieść zarzut wypełnienia weksla niezgodnie z porozumieniem. Ciężar dowodu w tym zakresie spoczywa na dłużniku wekslowym 31 . Weksel in blanco może być przedmiotem obrotu jeszcze przed wypełnieniem. Obrót ten podlega w zasadzie przepisom prawa cywilnego. Przeniesienie praw wekslowych następuje przez wydanie dokumentu. Na nabywcę weksla in blanco przeniesione zostaje jednocześnie upoważnienie do wypełnienia go. Nie jest konieczne, aby zbywca złożył na nim swój podpis (np. w charakterze indosanta). Przyjmuje się, że kolejny nabywca nie wypełnionego weksla nie ma więcej praw niż jego poprzednik 32 . Nabywca ten powinien stosować się do treści porozumienia zawartego przez zbywcę z wystawcą weksla in blanco. Pod tym względem obieg weksla niezupełnego w chwili wystawienia różni się od ogólnych zasad prawa wekslowego. Kto nabywa weksel in blanco, powinien zdawać sobie sprawę z tego, że nie może korzystać z ułatwień, które prawo przewiduje dla obrotu wekslowego. Ów nabywca niezupełnego weksla może go uzupełnić, a następnie indosować 33 . Dopiero wypełnienie weksla stwarza możliwość dokonywania zmian jego treści. Jeżeli nabywca indosuje wypełniony weksel, a następnie treść weksla ulegnie zmianie, wystawca może się znaleźć w nad wyraz niekorzystnej sytuacji. Nie znając pierwotnego brzmienia tekstu weksla 34 , nie będzie mógł się skutecznie bronić zarzutem jego zmiany. Natomiast zarzut wypełnienia weksla niezgodnie z porozumieniem przysługuje wystawcy tylko wobec bezpośredniego kontrahenta, osób, które nabyły weksel in blanco jeszcze przed jego wypełnieniem oraz osób, które weksel nabyły 30 Por. wyrok SN z 28 października 1963 r. II CR 249/63, OSN 1964, poz. 208. Por. wyrok SN z 24 października 1962 r. 2 CR 976/61, OSN 1964, poz. 27. 32 Por. A . S z p u n a r , Obieg ..., s. 163. 33 Uzupełnienie treści weksla musi nastąpić w każdym razie najpóźniej przed przedstawieniem go do zapłaty. 34 Przypomnieć należy, że treść weksla przed jego indosowanicm wcale nie musi odpowiadać postanowieniom umowy wekslowej. 31 110 Cywilnoprawna problematyka zmiany treści weksla po jego wypełnieniu, lecz działały w złej wierze lub dopuściły się rażącego niedbalstwa. Wystawca weksla jest więc pozbawiony środków prawnych, które mógłby przeciwstawić indosatariuszowi będącemu w dobrej wierze. Zmiana treści umowy wekslowej Wspomniano już, że sporządzenie umowy wekslowej nie jest przesłanką ważności weksla in blanco. W praktyce jednak strony zobowiązania wekslowego z reguły pamiętają o niej i chociaż może ona dojść do skutku w dowolnej formie, dbają o to, aby była sporządzona w formie pisemnej. Treść porozumienia wekslowego nie jest tożsama z treścią weksla. Porozumienie wekslowe powinno przede wszystkim wskazywać osobę upoważnioną do wypełnienia weksla oraz okoliczności i sposób, w których może ona to uczynić. Wskazane jest, aby umowa wekslowa możliwie dokładnie precyzowała poszczególne składniki tekstu weksla, które osoba upoważniona ma na wekslu umieścić. Szczególnie istotne wydaje się określenie sumy wekslowej tak, aby nie pozostawiło ono wątpliwości (podanie określonej kwoty bądź górnej granicy, do jakiej można ją oznaczyć). Porozumienie wekslowe może ponadto wskazywać stosunek prawny stanowiący przyczynę wystawienia weksla in blanco. Zdarza się często, że jest ono częścią umowy dotyczącej stosunku podstawowego (np. umowy kredytu, agencji). Umowa wekslowa podlega ocenie z punktu widzenia przepisów prawa cywilnego. Nie może ona być interpretowana w oderwaniu od okoliczności, w których została zawarta. Istotne znaczenie mają w tej kwestii zasady współżycia społecznego i ustalone zwyczaje (art. 65 § 1 k.c.). W razie zaś wątpliwości należy badać zgodny zamiar stron i cel umowy, przedkładając je nad dosłowne brzmienie umowy (art. 65 § 2 k.c.). Zgodnie z zasadą swobody umów strony mogą modyfikować treść zawartej umowy wekslowej (art. 3531 k.c.). Przepisy dotyczące zawierania umów w drodze rokowań lub oferty należy odpowiednio stosować do dokonywania zmian treści umowy wekslowej. Należy podkreślić, że mogą one dojść do skutku wyłącznie z mocy porozumienia stron. Cecha ta najwyraźniej odróżnia zmiany treści umowy wekslowej od zmian treści weksla, które mogą dojść do skutku w wyniku arbitralnego działania podmiotów stosunku wekslowego lub osób trzecich. 111 Adam Krause Przedmiotem zmiany treści umowy wekslowej mogą być jej poszczególne postanowienia określające, jak wiadomo, przyszłą treść weksla. Wydaje się, że zmiana treści umowy wekslowej jest skuteczna, jeżeli została dokonana przed wypełnieniem weksla. Po wypełnieniu blankietu wekslowego modyfikacje treści zobowiązania wekslowego mogą zostać wprowadzone jedynie poprzez zmiany tekstu weksla. Dodać jeszcze należy, że przepis art. 69 pr. weksl. dotyczy wyłącznie zmian treści weksla i nie ma zastosowania w przypadku zmian w umowie wekslowej. Zmiana treści weksla a wymiana weksla W trakcie trwania zobowiązania wekslowego strony mogądoj ść do wniosku, że konieczne jest, z punktu widzenia ich interesów, odmienne ukształtowanie stosunku wekslowego. Zamierzony efekt strony zobowiązania wekslowego mogą osiągnąć w dwojaki sposób, a mianowicie zmieniając tekst weksla bądź wystawiając nowy weksel w miejsce dokumentu, który przestał pełnić oczekiwane przez strony funkcje. W przypadku zmiany treści weksla będziemy mieli do czynienia ze szczególnym jej rodzajem - zmianą z woli obu stron zobowiązania wekslowego. Trzeba przyznać, że zmiana taka najmniej komplikuje strukturę stosunku wekslowego. Dodać należy, że zmiana tekstu weksla nie przerywa bytu zobowiązania wekslowego. Strony decydują się jedynie odmiennie określić swe prawa i obowiązki w ramach tego samego stosunku prawnego. Jeżeli zaś chodzi o wymianę weksla, należy zauważyć, że z woli stron zobowiązania wekslowego gaśnie pierwotny stosunek prawny (wynikający z pierwszego weksla). W jego zaś miejsce strony kreują nowy stosunek obligacyjny o treści odpowiadającej ich bieżącym interesom. Pamiętać trzeba, że jeżeli pierwszy weksel był wielokrotnie indosowany i awalizowany, strony, pozbawiając go znaczenia, rezygnują z profitów, jakie wynikają z indosu lub poręczenia35. Nie dojdzie do tego, jeżeli wszy- wej. Mniejsze jest więc prawdopodobieństwo uzyskania przez wierzyciela zapłaty. Nic stanowi to oczywiście problemu dla stron, które darzą się zaufaniem. 112 Cywilnoprawna problematyka zmiany treści weksla stkie osoby podpisane na pierwszym wekslu (lub przynajmniej ich część) złożą podpisy na nowym wekslu, aprobując swój udział w nowym stosunku wekslowym. W praktyce wymiana weksla ma miejsce najczęściej w celu prolongowania terminu płatności weksla. Wystawiony wówczas zostaje weksel prolongacyjny zawierający identyczną treść jak dawny, lecz z inną datą płatności 36 . Oczywiste jest, że przepis art. 69 pr. weksl. nie ma zastosowania w razie wymiany weksla. Zmiana treści weksla a odnowienie zobowiązania W pewnych wypadkach zmiana treści weksla wydaje się być podobna do odnowienia zobowiązania (art. 506 k.c.). Zakładając pewną zbieżność między tymi instytucjami, należy podkreślić, że rzekome odnowienie w razie zmiany treści weksla może dotyczyć jedynie zobowiązania wynikającego z tego weksla, nie zaś stosunku obligacyjnego stanowiącego przyczynę jego wystawienia 37 . Odnowienie zobowiązania dochodzi do skutku w wyniku w wyniku umowy między wierzycielem a dłużnikiem. Oświadczenia obu stron nie muszą być złożone jednocześnie. Chwilą zawarcia umowy odnowienia jest w tym drugim wypadku chwila złożenia oświadczenia w czasie późniejszym przez drugą stronę38. Dłużnik wekslowy może wyrazić zgodę na dokonanąjuż zmianę treści weksla. Zmiana taka może też nastąpić z woli stron zobowiązania wekslowego wyrażonej ex ante. Te dwa rodzaje zmiany treści weksla powstają więc w trybie podobnym do tego, który j est niezbędny z punktu widzenia skuteczności odnowienia. 36 Należy pamiętać, że wydanie weksla prolongacyjnego nic stanowi odnowienia istniejącego uprzednio zobowiązania wekslowego czasu spełnienia świadczenia. Por. orzeczenie SN z 29 kwietnia 1946 r. C III 932/45, OSN 1948, poz. 32. 37 Dopuszczalność odnowienia zobowiązania stanowiącego podstawę prawną wystawienia weksla nie ulega kwestii. Przedmiotem rozważań jest możliwość dokonania nowacji zobowiązania wekslowego. 38 113 Adam Krause Rozważaniom zostaną poddane zatem podobieństwa do nowacji tylko dwóch wymienionych postaci zmiany treści weksla. W przypadku zmian będących efektem jednostronnego działania osób ich dokonywających, a limine wykluczyć należy ich choćby częściową zbieżność z odnowieniem. Istotną przesłanką odnowienia jest to, ażeby oświadczenia obu stron stosunku obligacyjnego miały na celu umorzenie dotychczasowego zobowiązania poprzez kreowanie nowego zobowiązania39. Cel taki może być uzewnętrzniony bądź to wyraźnie, bądź też w sposób dorozumiany. W przypadku zaś zmiany treści weksla zamiarem stron nie jest umorzenie dotychczasowego zobowiązania wekslowego, lecz tylko modyfikacja jego treści. Zmiana treści weksla nie umarza zobowiązania wekslowego 40 . Odnowienie stosunku obligacyjnego zachodzi zarówno wówczas, gdy dłużnik zobowiązuje się do spełnienia innego świadczenia na dotychczasowej podstawie, jak i wtedy, gdy zobowiązuje się on wprawdzie do spełnienia tego samego świadczenia, lecz z innej podstawy prawnej. Jeżeli natomiast chodzi o zmianę treści weksla, dłużnik wekslowy nie zobowiązuje się do spełnienia innego świadczenia, lecz co najwyżej do spełnienia świadczenia, którego zakres uległ modyfikacji. Nie można też stwierdzić, że dłużnik, aprobując zmianę treści weksla, zobowiązuje się spełnić te same świadczenie, lecz z innej podstawy prawnej. W przypadku zmiany tekstu weksla strony nie określają nowej podstawy prawnej świadczenia. Nadal pozostaje nią oderwany od swej przyczyny prawnej stosunek wekslowy. Zmianie zaś ulegają określone przez jego strony, okoliczności spełnienia świadczenia przez dłużnika wekslowego. Do odnowienia zobowiązania może też dojść poprzez zmianę podmiotów występujących w tym zobowiązaniu. Sama zmiana wymienionych osób oczywiście nie wystarcza, jeżeli umowa nie czyni zadość merytorycznym przesłankom odnowienia 41 . ogólna, Wrocław-Warszawa-Kraków-Gdańsk-Łódź 1981, s. 886. 40 Naturalnie, sytuacja taka ma miejsce wtedy, gdy mamy do czynienia ze zmianą w rozumieniu przepisu art. 69 pr. weksl., która nie czyni weksla nieważnym. Zmiany zaś sensu largo, w rezultacie których weksel zostaje pozbawiony choćby jednego z istotnych elementów (art. 1 pr. weksl.), niweczą byt zobowiązania wekslowego. 41 Por. L. S t e c k i, op. cit, s. 519. 114 Cywilnoprawna problematyka zmiany treści weksla Należy wyłączyć możliwość zmiany podmiotów zobowiązania wekslowego, która miałaby być skutkiem zmiany treści weksla. Przypomnieć bowiem trzeba, że zgoda dłużnika wekslowego na zmiany w tekście dokumentu wekslowego wiąże tylko jego, nie zaś pozostałych zobowiązanych. Natomiast osoba trzecia, nie uczestnicząca w stosunku wekslowym, nie może wyrazić zgody na zmianę treści weksla ani w wyniku takiej zmiany zastąpić dłużnika lub wierzyciela, od których pochodzi zmiana. Osoba ta może co najwyżej złożyć swój podpis na wekslu (np. w charakterze poręczyciela), zaciągając swe własne zobowiązanie wekslowe i dopiero wtedy odnosić się do zmiany treści weksla. Skutkiem odnowienia jest wygaśnięcie dotychczasowego zobowiązania w całości lub w części objętej tą umową i powstanie zamiast niego nowego skutku zobowiązaniowego. Następstwem zmiany treści weksla nie jest wygaśnięcie zobowiązania wekslowego, lecz modyfikacja treści uprawnień i obowiązków z niego wynikających oraz zróżnicowanie zakresu odpowiedzialności poszczególnych dłużników wekslowych. Odnowienie dokonane między wierzycielami a jednym z dłużników solidarnych co do zasady zwalnia pozostałych współdłużników (art. 374 § 1 k.c.). Wiąże się to z wygaśnięciem zobowiązania, jakie pociąga za sobą odnowienie. Skutek taki następuje już z chwilą dokonania nowacji. Zobowiązanie wekslowe nie gaśnie w wyniku zmiany treści weksla. Dłużnicy wekslowi nie zostają więc zwolnieni z zobowiązania. W odróżnieniu do tego spośród nich, który zmianę zaaprobował, odpowiadają oni nadal według pierwotnego brzmienia tekstu weksla. W dalszym ciągu łączy ich węzeł solidarności, również z dłużnikiem, który zgodził się na zmianę treści weksla. Ostrożności jednak wymaga określenie rozmiarów roszczeń regresowych przysługujących poszczególnym dłużnikom wekslowym. Przedmiotem umowy odnowienia może być w zasadzie także sama zmiana treści dotychczasowego zobowiązania 42 . Modyfikacja ta musi być jednak istotna. Jeżeli zaś zachodzi wątpliwość co do tego, czy określona zmiana ma takie cechy, należy przyjąć, że odnowienie nie doszło do skutku. Nie stanowi więc jeszcze odnowienia zmiana odnosząca się do zwiększenia lub pomniejszenia rozmiarów świadczenia, do czasu, miejsca lub sposo42 Por. L. S t e c k i, op. cit., s. 520. 115 Adam Krause bu świadczenia albo dotycząca jedynie świadczeń ubocznych (np. odsetek) bądź zabezpieczenia wierzytelności. Nieistotne zmiany treści zobowiązania mogą jednak prowadzić do odnowienia, jeżeli strony wyrażą taki zamiar w sposób nie pozostawiający wątpliwości. Istnieje zatem pewne podobieństwo między zmianą treści weksla a nowacją. Zmiana treści weksla prowadzi bowiem do modyfikacji treści zobowiązania z tego weksla wynikającego. W tym wypadku jednak rozróżnienie zmiany istotnych i nieistotnych elementów zobowiązania nie ma takiego znaczenia, jak w odniesieniu do nowacji. Rekapitulując, nie jest możliwe, jak mogłoby się wydawać primafacie, uznanie tożsamości między zmianą treści weksla a odnowieniem odnośnego zobowiązania wekslowego. Stwierdzić jednak należy, że do zmiany treści weksla może dojść w wyniku odnowienia stosunku obligacyjnego stanowiącego podstawę wystawienia weksla. Zobowiązanie wekslowe jest wprawdzie oderwane od swej przyczyny prawnej, ale jeśli posiadaczem weksla jest nadal strona stosunku podstawowego, nie można wykluczyć tego rodzaju relacji między nowacją a zmianą treści weksla. 116
