Jak wykorzystać pakiet Filmoteki Szkolnej na zajęciach KOSS?

Jak wykorzystać pakiet
Filmoteki Szkolnej na
zajęciach KOSS?
Wprowadzenie
Zgodnie z nową podstawą programową na
zajęcia wiedzy o społeczeństwie przeznaczono
w gimnazjum dwie godziny w trzyletnim
cyklu szkolnym. Opracowany przez Centrum
Edukacji Obywatelskiej program i podręcznik
Kształcenie Obywatelskie w Szkole Samorządowej (KOSS) dostosowany został do założeń
nowej podstawy programowej – przekazuje
wymagane treści nauczania oraz, poprzez
ćwiczenia, kształtuje kluczowe umiejętności
i postawy. Charakterystyczne dla programu
KOSS jest nie tylko wykorzystanie metod
aktywizujących na lekcji, ale również
różnorodnych źródeł i form pracy (zespołowej
i samodzielnej) ucznia.
Istotne jest, aby w trakcie zajęć KOSS uczeń
miał możliwość analizowania i interpretowania
różnych, także tych najbardziej współczesnych
przekazów (pisanych i audiowizualnych). Obok
massmediów (telewizji, prasy, radia, internetu)
szczególnie przydatny do analizy zjawisk, które
jeszcze nie zostały opisane w sposób naukowy,
a są widoczne w życiu społecznym, staje się film.
Filmowcy (nie tylko dokumentaliści) niezwykle
szybko reagują na zmiany społeczne czy nowe
zjawiska w życiu publicznym – nie tylko je
opisują, ale także interpretują i oceniają.
Film jest więc z jednej strony źródłem informacji,
z drugiej zaś przekazem, który można (a wręcz
należy) poddać krytycznej analizie. I w tym
sensie jest on źródłem podwójnie wartościowym
dla ucznia, który poprzez analizę sfilmowanych
obrazów wyciąga wnioski dotyczące życia
społecznego, co ważne, potrafiąc odróżnić
informację od komentarza autorskiego.
Propozycja wykorzystania pakietu „Filmoteki
Szkolnej” w programie KOSS jest nie tylko
próbą przekonania nauczycieli i uczniów, jak
przydatny w nauczaniu wiedzy o społeczeństwie
może być film (patrz Edukacja filmowa a treści
nauczania podstawy programowej), ale także
program edukacji filmowej oparty na wybranych
tytułach (patrz Filmowy KOSS).
Obszar
merytoryczny
Treści nauczania zgodnie
z podstawą programową
Tytuły filmu
i numer rozdziału)


„Cześć, Tereska”
(reż. R. Gliński)
Temat 3. Obserwacje
codzienności
Omawia problemy i perspektywy
życiowe młodych Polaków.
„Jestem zły”
(reż. G. Pacek)
Temat 17. Portrety
zbiorowości
„Męska sprawa”
(reż. S. Fabicki)
Temat 18. Mali bohaterowie
Uczeń podaje przykłady zbiorowości, „Abel, twój brat”
grup, społeczności i wspólnot, charak- (reż J. Nasfeter)
teryzuje rodzinę i grupę rówieśniczą
„Męska sprawa”
jako małe grupy.
(reż. S. Fabicki)
Charakteryzuje życie szkolnej
Temat 18. Mali bohatspołeczności, w tym rolę samorządu
erowie
uczniowskiego; wyjaśnia, na czym
polega przestrzeganie praw ucznia.
Wyjaśnia na przykładach, jak można
zachować dystans wobec nieaprobowanych przez siebie zachowań grupy
lub jak im się przeciwstawić.
Wyjaśnia na przykładach
znaczenie podstawowych norm
współżycia między ludźmi, w tym
odpowiedzialności i zaufania.
Rozpoznaje role społeczne, w których
występuje oraz związane z nimi
oczekiwania.
Wyjaśnia, jak tworzą się podziały
w grupie i społeczeństwie (np. na
„swoich” i „obcych”) i podaje możliwe
sposoby przeciwstawiania się nietolerancji.
Przedstawia wybrany problem
społeczny ważny dla młodych
mieszkańców swojej miejscowości
i rozważa jego możliwe rozwiązania.
Opracowuje – indywidualnie lub
w zespole c projekt uczniowski
dotyczący rozwiązania jednego
z problemów społeczności szkolnej lub
lokalnej.
2


Uczeń podaje przykłady zbiorowości,
grup, społeczności i wspólnot;
charakteryzuje rodzinę i grupę
rówieśniczą jako małe grupy.
Wyjaśnia na przykładach, jak można
zachować dystans wobec nieaprobowanych przez siebie zachowań grupy
lub jak im się przeciwstawić.
CZŁOWIEK W SPOŁECZEŃSTWIE
Lekcje KOSS
(tytuł lekcji
Człowiek – istota
społeczna (II)
Bez współpracy
ani rusz! (I)
Reguły społecznej
gry (II)
Obowiązek
i odpowiedzialność (I)
Jak żyją Polacy?
(II)
Szkoła jako
wspólnota (II)
Bez współpracy
ani rusz! (I)
Człowiek – istota
społeczna (II)
Uczeń wyjaśnia, jak tworzą się
podziały w grupie i społeczeństwie
(np. na „swoich” i „obcych”) i podaje
możliwe sposoby przeciwstawiania się
nietolerancji.
„Jestem zły”
(reż. G. Pacek)
Temat 17. Portrety
zbiorowości
Uczeń podaje przykłady zbiorowości,
grup, społeczności i wspólnot, charakteryzuje rodzinę i grupę rówieśniczą
jako małe grupy.
„Nasza ulica”
Człowiek - istota
(reż. M. Latałło)
społeczna (II)
Temat 16. Współczesne
lęki
„Jak żyją Polacy?”
(II)
CZŁOWIEK W SPOŁECZEŃSTWIE
Charakteryzuje, odwołując się
do przykładów, wybrane warstwy
społeczne i zawodowe oraz style
życia.
Człowiek – istota
społeczna (II)
„Nienormalni”
(reż. J. Bławut)
Temat 2. Moralność
kamery
„Stowarzyszenia, czyli razem
raźniej” (V)
Uczeń przedstawia przykłady
działania organizacji pozarządowych
i społecznych (od lokalnych
stowarzyszeń do związków zawodowych i partii politycznych).
„Krótka historia
jednej tablicy”
(reż. F. Falk)
Temat 7. Siła symbolu
Uczeń przedstawia cechy dobrego
obywatela; odwołując się do historycznych i współczesnych postaci
wykazuje znaczenie postaw i cnót
obywatelskich.
„Usłyszcie mój krzyk” „Obywatelskie
drogi Polaków”
(reż. M. Drygas)
(V)
Temat 12. Zapisy
przeszłości
Uczeń omawia funkcje i wyjaśnia
„Ćwiczenia
znaczenie środków masowego przeka- warsztatowe”
zu w życiu obywateli.
(reż. M. Łoziński)
Temat 21. Kino o kinie
Uzasadnia, posługując się
przykładami, znaczenie opinii
„Exit”
publicznej we współczesnym świecie.
(reż. G. Koncewicz)
Wskazuje różnice między przekazami
Temat 19. Między
i odróżnia informacje od komentarzy;
fikcją a rzeczywistością
krytycznie analizuje przekaz
reklamowy.
„Człowiek z marmuru”
(reż. A. Wajda)
Temat 11. Rozdroża
historii
„Polska kronika noncamerowa nr.-1"
(reż. J. Antonisz)
Temat 15. W krzywym
zwierciadle
3
„Środki masowego
przekazu – czwarta władza” (V)
„Opinia, z którą
się trzeba liczyć”
(I)
„Jak zdobywać
informacje i jak
z nich korzystać”
(I)
Uczeń wyjaśnia na przykładach
znaczenie podstawowych norm
współżycia między ludźmi, w tym
odpowiedzialności i zaufania.
„Wszystko może się
zdarzyć"
(reż. M. Łoziński)
Temat 8. Metafory
prawdy
ŻYCIE PUBLICZNE I INSTYTUCJE
Uczeń wyjaśnia różnice w sytuacji
„Z punktu widzenia
obywatela w ustroju demokratycznym, nocnego portiera”
autorytarnym i totalitarnym.
(reż. K. Kieślowski)
plus komentarz subiekWyjaśnia, czym są prawa człowieka
tywny „Portier”
i uzasadnia ich znaczenie we
Temat 2 Moralność
współczesnej demokracji.
kamery
„Urząd”
(reż. Krzysztof
Kieślowski)
Lekcja 9. Mówić nie
wprost
„Urząd”
(reż. Krzysztof
Kieślowski)
Lekcja 9. Mówić nie
wprost
Uczeń odwiedza urząd gminy
i dowiaduje się, w jakim wydziale
można załatwić wybrane sprawy.
Pisze podanie czy krótki list
w sprawie publicznej i wypełnia
prosty druk urzędowy.
Uczeń wskazuje różnice w sytuacji
„Dokąd”
obywatela w ustroju demokratycznym,
(reż. P. Kędzierski)
autorytarnym i totalitarnym.
Temat 11. Rozdroża
historii
Reguły społecznej
gry” (II)
„Różne oblicza
państwa” (IV)
„Najlepszy ustrój
– demokracja?”
(IV)
„Z wizytą
w urzędzie gminy”
(III)
„Różne oblicza
państwa” (IV)
„Urząd”
(reż. Krzysztof
Kieślowski)
Lekcja 9. Mówić nie
wprost
GOSPODARKA I
PRZEDSIĘBIORCZOŚĆ
„Człowiek z marmuru”
(reż. A. Wajda)
Uczeń wyjaśnia na przykładach
z własnej rodziny, miejscowości
i całego kraju, w jaki sposób praca
i przedsiębiorczość pomagają w zaspokojeniu potrzeb ekonomicznych.
Uczeń charakteryzuje gospodarkę
rynkową
Przedstawia zasady etyczne, którymi
powinni kierować się pracownicy
i pracodawcy.
Podaje przykłady zjawisk z szarej
strefy w gospodarce i ocenia je.
4
Temat 11. Rozdroża
historii
„Nasza ulica”
(reż. M. Latałło)
Temat 16. Współczesne
lęki
„Jak działa
człowiek
przedsiębiorczy?”
(XI)
„Jak znaleźć
pracę?” (XII)
„Dług”
(reż. K. Krauze)
Temat 16. Współczesne
lęki
„Rynek, czyli
w poszukiwaniu
równowagi” (dz.
XI)
„O etyce i prawie
gospodarczym”
(dz. XII)
Filmowy KOSS
z nimi ustalić wiodący temat edukacji filmowej
i zachęcić do obejrzenia komentarzy do filmów.
Proponujemy też łączenie problematyki filmu
(całego bądź wybranej sceny) z konkretnymi
ćwiczeniami z podręcznika „KOSS” (mogą
być one wprowadzeniem do filmu, rozwinięciem poruszanych w nim problemów bądź
podsumowaniem; to także okazja do przećwiczenia – w oparciu o materiał filmowy –
różnych umiejętności).
Jednym z powodów rezygnacji z edukacji filmowej
na zajęciach szkolnych jest czasochłonność
projekcji – większość filmów trwa dłużej niż
jedna jednostka lekcyjna (choć zdarzają się
krótkie, dziesięciominutowe animacje czy
dokumenty). Warto rozważyć współpracę
z nauczycielami innych przedmiotów czy
z wychowawcami lub prowadzącymi kółka
zainteresowań, by umożliwili uczniom oglądanie
wybranych obrazów. Można też zorganizować
szkolny przegląd najciekawszych dzieł
filmowych, które później zostaną wykorzystane
na lekcji KOSS (np. na zajęciach przypominane
będą tylko kluczowe sceny do analizy) lub
wybrać jeden tytuł wiodący dla każdego
rozdziału z odręcznika „KOSS” i odwoływać
się do niego podczas kolejnych zajęć.
Poniższa propozycja zawiera wybór filmów,
które mogą towarzyszyć poszczególnym lekcjom
KOSS, ze wskazaniem: poleceń z podręcznika,
z którymi warto je skojarzyć; elementów, na
które warto zwrócić szczególną uwagę; form
aktywności, jakie warto zaproponować uczniom
oraz kompetencji, jakie ćwiczą uczniowie
Zachęcamy nauczyciela do opracowania podczas analizy obrazu filmowego.
autorskiego programu, zgodnego nie tylko
z podstawą programową, ale także z zainteresowaniami i oczekiwaniami uczniów – można
5
I. Podstawowe umiejętności obywatelskie
Podstawowymi umiejętnościami obywatelskimi wymienianymi w podstawie programowej,
a podkreślanymi wielokrotnie w programie KOSS, są: umiejętność rozumienia, wykorzystywania
i krytycznego przetwarzania tekstów, prowadząca do osiągania własnych celów, rozwoju
osobowego oraz aktywnego uczestnictwa w życiu publicznym; umiejętność wyszukiwania,
selekcjonowania i krytycznej analizy informacji z różnych źródeł oraz umiejętność efektywnego
współdziałania w zespole. Medium filmowe doskonale nadaje się do ćwiczenia tych umiejętności,
należy jednak pamiętać, że jest to tekst kultury, który, będąc źródłem określonych informacji
(o człowieku, społeczeństwie, zjawiskach z życia publicznego itp.), jest jednocześnie silnie
nacechowany subiektywizmem i autorskim komentarzem. Dlatego, zanim na dobre zaczniemy
z uczniami wykorzystywać film podczas zajęć KOSS, warto poświęcić trochę uwagi filmowym
gatunkom i ich celom, językowi filmu, zabiegom i ingerencjom reżyserskim itp.
Lekcja 1. „Jak zdobywać informacje i jak z nich korzystać”
Film „Ćwiczenia warsztatowe” Marcela Łozińskiego
Przy ikonce KOSS
znajdą Państwo
informację, jakiemu
ćwiczeniu lub tekstowi
„Wiarygodne czy nie?”
z podręcznika może
Uczniowie, oglądając film „Ćwiczenia warsztatowe”, dostrzegają,
w jaki sposób media mogą manipulować informacją i wskazują środki,
za pomocą których można kształtować nie tylko samą informację, ale
także jej wydźwięk.
Tworzą krótki poradnik, jak krytycznie korzystać z informacji usłyszanych
w radiu, telewizji, przeczytanych w gazecie lub w internecie.
Dyskutują na temat: Na ile sondy uliczne mogą być wiarygodne?
towarzyszyć analiza
wybranego obrazu
filmowego (poszczególnej
sceny, wątku itp.).
Filmowy przykład
pomoże uczniom
wyciągnąć wnioski,
podsumować lub
powtórzyć określone
Film „Defilada” Andrzeja Fidyka
treści oraz przećwiczyć
kluczowe umiejętności.
„Fakty i opinie”
Uczniowie szukają ukrytych znaczeń tego obrazu – pokazana wprost i w sposób oficjalny
komunistyczna rzeczywistość Korei Północnej (fakty) jest bowiem jednocześnie oskarżeniem
i obnażeniem prawdziwego obrazu życia w tym kraju (autorskie opinie). Uczniowie wskazują
środki, za pomocą których reżyser osiąga taki efekt.
Zajęcia można też poświęcić nowomowie państwa totalitarnego – uczniowie szukają wyrażeń
i zwrotów opisujących oficjalne, jednorodne, uznane przez państwo wizerunki władzy i jej
przeciwników oraz definiują, czym jest propaganda i wskazują jej elementy.
6
Film „Człowiek z marmuru” Andrzeja Wajdy oraz „Polska Kronika Non-Camerowa nr.-1”
Julina Antonisza
„Fakty i opinie”
Uczniowie analizują fragmenty filmu Andrzeja Wajdy, w których przywoływana jest
Polska Kronika Filmowa. Wskazują występujące tam elementy propagandy i nowomowy.
Nazywają wykorzystywane środki perswazji i szukają ich współczesnych odpowiedników
(np. w reklamie).
Porównują oficjalne kroniki filmowe z artystycznym komentarzem do nich w filmie animowanym
i wymieniają na ich podstawie powtarzające się, charakterystyczne elementy kroniki oraz
wyjaśniają ich funkcję.
Film „Exit” Grzegorza Koncewicza
„Jak nie zgubić się w sieci?”, „Portale społecznościowe”
Uczniowie wskazują zalety upowszechniania się internetu. Dyskutują na temat zagrożeń, jakie
niesie to medium (na podstawie historii opowiedzianej w filmie „Exit”) i wskazują sposoby ich
unikania.
Lekcja 3. Bez współpracy ani rusz
Film „Abel, twój brat” Janusza Nasfetera
„Kalejdoskop grup”, „Małe i duże”, „Role w grupie”, „Z życia wzięte”, „Klimat
naszej klasy”
Ten film fabularny pozwoli uczniom przeanalizować zasady działania małej grupy, jaką jest grupa
koleżeńska i większej – jaką tworzy społeczność szkolna. Uczniowie nie tylko charakteryzują
sposoby powstawania tych grup i wskazują ich podstawowe cechy, ale także opisują i wyjaśniają
zachodzące procesy grupowe i role odgrywane w grupach.
„Zawsze razem? Za każdą cenę?” oraz „Nie, bo nie!”.
Uczniowie po projekcji i analizie postaci głównego bohatera mogą ćwiczyć umiejętność
dystansowania się od grupy w sytuacjach, w których nie chcą zaaprobować konkretnych
zachowań czy decyzji.
Film „Męska sprawa” Sławomira Fabickiego
„Kalejdoskop grup”, „Małe i duże”, „Szukamy sojuszników”
To obraz dobry do analizy procesów grupowych (wykraczających także poza środowisko szkolne),
a także do wspólnego zastanowienia się nad sposobami rozwiązywania problemów młodych
ludzi oraz poszukiwania sojuszników (np. wśród dorosłych).
Może stanowić punkt wyjścia do realizacji projektu uczniowskiego, którego celem jest rozwiązanie
lokalnego problemu (np. dotyczącego młodzieży).
7
II. Człowiek w społeczeństwie
Każdy obraz filmowy opisuje społeczeństwo i funkcjonującego w nim człowieka: w filmie
dostrzegamy więzi łączące ludzi, możemy przypisać bohaterom określone pochodzenie społeczne,
życiowe role, zobowiązania czy zakres odpowiedzialności. Polskie kino (przede wszystkim
dokumentalne) w sposób szczególny opisuje problemy społeczne Polaków.
Trudno zaproponować konkretny film do analizy określonego zjawiska społecznego (choć
próbujemy to zrobić poniżej). Dużo lepszym i bardziej efektywnym pomysłem jest zorganizowanie
przed zajęciami z działu II – przeglądu filmów i dyskusji wokół najistotniejszych kwestii w nich
poruszonych. Dobór filmu może być dopasowany do układu poszczególnych lekcji w tym dziale,
można też rozszerzyć listę o pozycje, które wydadzą się nauczycielowi istotne. W trakcie zajęć
uczniowie będą mogli odwoływać się do konkretnych przykładów i obrazów.
Propozycje „tematów” przeglądu:
1. Czy więzi rodzinne mają dziś znaczenie? („Rodzina człowiecza”, „Męska sprawa”, „Nasza
ulica”)
2. Młodzi Polacy – tacy są? („Cześć, Tereska”, „Jestem zły”, „Nasza ulica”)
3. Jak rozwiązywać szkolne problemy? („Abel, twój brat”, „Męska sprawa”)
4. My wśród innych („Wszystko może się przytrafić”, „Rodzina człowiecza”, „Nasza ulica”,
„Abel, twój brat”, „Męska sprawa”).
Lekcja 1. Człowiek – istota społeczna
Filmy: „Męska sprawa” Sławomira Fabickiego, „Jestem zły” Grzegorza Packa
„Człowiek żyje wśród innych”, „Swoi i obcy”
Filmy te warto wykorzystać do analizy więzi społecznych – ich siły i wpływu na zachowania,
decyzje oraz przejmowane wzorce (lub antywzorce) postępowania. Uczniowie wskazują role
społeczne, jakie pełnią bohaterowie oraz związane z nimi oczekiwania.
Potrafią też opisać mechanizmy podziału społeczności na „swoich” i „obcych” oraz podać, jak
można te podziały zmniejszać.
8
„Filmy: „Nasza ulica” Marcina Latałły lub „Rodzina człowiecza” Władysława
Ślesickiego
„Rodzina, ach rodzina”, „Nie ma jak rodzina”
Uczniowie analizują różne modele rodziny, potrafią wymienić role, jakie pełnią ich członkowie
oraz zakres odpowiedzialności i obowiązków. Wyciągają też wnioski związane z wpływem, jaki
wywiera rodzina na los swoich członków (za pomocą analizy SWOT analizują mocne i słabe
strony przedstawionych w filmie rodzin oraz wyjaśniają, jaki to ma wpływ na ich losy).
Wyjaśniają, jakie znaczenie ma dla bohaterów filmu rodzina oraz porównują swoje wnioski
z wynikami badań przedstawionymi w podręczniku.
Lekcja 2. Reguły społecznej gry
Filmy: „Męska sprawa” Sławomira Fabickiego oraz „Abel, twój brat” Janusza Nasfetera
„Komu można ufać?”, „Unikaj, stań w obronie, powiedz”, „Nietolerancji nie
tolerujemy!”, „Granice tolerancji”
Uczniowie, na przykładzie głównych bohaterów zastanawiają się, komu mogą dziś zaufać młodzi
ludzie, gdzie mogą szukać pomocy, gdy dzieje się im krzywda. Wymieniają powody, dla których
młodzież nie ufa dorosłym. Wyjaśniają, jakie znaczenie w relacjach z innymi mają zaufanie,
uczciwość i tolerancja.
Filmowe historie to także okazja do poznania przez uczniów sposobów przeciwstawiania się
nieaprobowanym zachowaniom – zastanawiają się oni i ćwiczą (np. w scenkach), jak reagować
w sytuacji, w której ich rówieśnicy są poniżani, bici, nękani przez innych. Uczą się odróżniać
tolerancję pozytywną od negatywnej.
Film „Abel, twój brat” Janusza Nasfetera
„Uczciwym być? Naprawdę warto!”
Uczniowie potrafią wskazać dwie postawy życiowe reprezentowane w filmie (bycie dobrym
i uczciwym przeciwstawione jest egoistycznej i nacechowanej agresją postawie rówieśników
Matulaka) oraz – w dyskusji – przedstawić argumenty za tym, że idea dobra i uczciwości
wyrażona w postawie Matulaka i słowach Jonasza, filmowego „wariata”, choć w filmie ponosi
klęskę, jest istotna we współczesnym świecie.
Lekcja 3. Obowiązek i odpowiedzialność
Filmy: „Męska sprawa” Sławomira Fabickiego oraz „Abel, twój brat” Janusza Nasfetera
„Kto jest za to odpowiedzialny?” (tabela odpowiedzialności)
Uczniowie, w oparciu o wybraną historię filmową, uzupełniają tabele odpowiedzialności (np. kto
jest odpowiedzialny za to, że bohater filmu jest nękany przez swoich rówieśników?). Wskazują
zakres odpowiedzialności poszczególnych osób, potrafią określić, które obowiązki nie zostały
wykonane i dlaczego. W burzy mózgów określają, co można było zrobić, żeby nie dopuścić do
tego, by tak potoczyły się losy głównego bohatera.
9
Lekcja IV. Szkoła jako wspólnota
Filmy: „Męska sprawa” Sławomira Fabickiego oraz „Abel, twój brat” Janusza Nasfetera
„Prawa ucznia”, „Kto i za co odpowiada w szkole?”, „Jakie sprawy?”
Uczniowie analizują Konwencję o prawach dziecka, a następnie wymieniają prawa, które
przysługują uczniom w szkole oraz wskazują, które z nich zostały naruszone w przypadku
głównego bohatera oraz wspólnie zastanawiają się, co uczniowie mogą zrobić w sytuacji, kiedy
nie są przestrzegane prawa ucznia.
Opisują samorząd uczniowski (rozumiany jako wszyscy uczniowie szkoły) ze szkół bohaterów oraz
zastanawiają się, co każdy z nich mógłby zrobić, aby zapobiec nieszczęściom obu chłopców.
Lekcja V. Jak żyją Polacy?
Filmy: „Nasza ulica” Marcina Latałły i „Jestem zły” Grzegorza Packa
„Społeczeństwo, w którym żyjemy”, „Minisłownik problemów społecznych”, „Co się
zmieniło od 1989 roku?”, „Młodzi i ich problemy”, „Młodzi, jak wam się powodzi?”,
„Problemy młodych w naszej miejscowości”
Uczniowie opisują (na przykładzie filmu) wybrane warstwy i klasy struktury społecznej
polskiego społeczeństwa. Wyróżniają i definiują przedstawione w filmie problemy społeczne (np.
bieda, uzależnienia, bezrobocie, przestępczość, przymusowa emigracja zarobkowa, wykluczenie
społeczne).
Charakteryzują sytuację swoich rówieśników zagrożonych marginalizacją społeczną (na
przykładzie filmu i własnego otoczenia), wskazują przyczyny tego zjawiska oraz wspólnie
zastanawiają się, co można zrobić, by je powstrzymać.
Przeprowadzają wśród swoich rówieśników ankietę, w której pytają o ocenę jakości swojego życia
i szans na przyszłość. Ankieta ta może być punktem wyjścia do realizacji projektu „Problemy
młodych w naszej miejscowości”, którego celem będzie rozwiązanie najpilniejszych spraw.
10
III. Samorząd lokalny
Czy film dokumentalny opisujący rzeczywistość PRL-u nadaje się do analizy zjawisk
współczesnych? Siła dokumentu polega na tym, że oprócz opowiadania konkretnej historii niesie
on zazwyczaj przesłanie uniwersalne lub opis zjawiska czy mechanizmu ogólnego, wspólnego
dla różnych epok.
Polecane w pakiecie Filmoteki Szkolnej filmy poprzez poruszaną tematykę i formę dają uczniom
możliwość odniesienia obejrzanego obrazu do własnych doświadczeń oraz kształtują umiejętności
i postawy niezbędne w codziennym funkcjonowaniu małej wspólnoty (rodziny, szkoły, gminy).
Lekcja 3. Z wizytą w urzędzie gminy
Film „Urząd” Krzysztofa Kieślowskiego
„Urząd może być przyjazny”, „Kto nie wypełnił swoich obowiązków?”, „Pisać skargi
czy nie pisać?”, „Krótki poradnik petenta”
Choć film odwołuje się do realiów urzędu w czasach PRL-u, nadal stanowi dobry przykład
obrazu relacji urzędnik – petent. Uczniowie po projekcji filmu potrafią wskazać nieaprobowane
zachowania urzędnika, wyjaśnić ich przyczyny oraz podać przykłady działań, które mogą takie
postawy eliminować (od działań prawnych – odwołania i skargi, po edukację obywateli na
temat ich praw w urzędzie). Dyskutują na temat skuteczności pisania skarg na nierzetelnych
urzędników.
Uczniowie na zajęciach opracowują poradnik dla petenta (lub – opcjonalnie – kodeks dobrego
urzędnika), odwołując się do obejrzanego obrazu oraz doświadczeń własnych lub swoich
rodziców.
Uczniowie wskazują niezbędne w codziennym życiu obywatela dokumenty (dowód osobisty,
paszport, prawo jazdy, rejestracja samochodowa i motocyklowa) oraz dowiadują się – wyszukując
informacje na stronach internetowych odpowiednich urzędów, a następnie prezentując na forum
klasy (np. w formie multimedialnej prezentacji), gdzie można uzyskać informacje, jakie wnioski
należy złożyć oraz jaka obowiązuje procedura. Uczniowie indywidualnie wypełniają formularze
i sprawdzają ich poprawność.
11
IV. Zasady demokracji
Aby dostrzec zalety ustroju demokratycznego, dobrze jest porównać go z innymi systemami
politycznymi, np. panującym w Polsce jeszcze kilkadziesiąt lat temu lub obowiązującymi
w innych krajach na świecie. Samo czytanie na ten temat raczej nie przemówi do wyobraźni
ucznia. Wystarczy jednak jeden mocny obraz obnażający ustroje totalitarne lub autorytarne, by
uczniowie potrafili wyjaśnić, co Churchill miał na myśli, mówiąc że „demokracja to najgorsza
forma rządu, jeśli nie liczyć wszystkich innych”.
Wiele filmów z pakietu Filmoteki Szkolnej opisuje rzeczywistość państwa totalitarnego lub
autorytarnego – ważne jest, że zawsze jest to historia konkretnego człowieka żyjącego w danym
systemie. Pozwala to uczniom wykorzystać zdobywaną wiedzę do identyfikowania i twórczego
rozwiązywania problemów, a także formułowania wniosków dotyczących społeczeństwa, opartych
na obserwacjach empirycznych.
Lekcja 1. Różne oblicza państwa
Film „Fotel” Daniela Szczechury
„Siła i autorytet”, „Władza i ty”
Uczniowie wspólnie analizują, czym jest władza i jakie są jej źródła. Wskazują i nazywają, na
podstawie filmu, negatywne zjawiska związane z jej zdobywaniem.
Filmy: „Defilada” Andrzeja Fidyka, „Z punktu widzenia nocnego portiera” Krzysztofa
Kieślowskiego, „Szczurołap” Andrzeja Czarneckiego, „Prekursor” Grzegorza
Królikiewicza
„Trzy państwa” (sytuacja obywatela w państwie demokratycznym i autorytarnym
oraz totalitarnym)
Wszystkie zaproponowane filmy doskonale nadają się do omówienia z uczniami różnic między
ustrojem demokratycznym a totalitarnym i autorytarnym.
Warto wspólnie obejrzeć przede wszystkim dokument Krzysztofa Kieślowskiego „Z punktu
widzenia nocnego portiera” wraz z komentarzem subiektywnym – na jego podstawie uczniowie
będą potrafili opisać sytuację obywatela w państwie totalitarnym.
Uczniowie ustalają zasady działania państwa, które są bliskie poglądom i regułom przywoływanym
przez głównego bohatera. Określają też, jakie grupy obywateli, w jaki sposób i w jakim stopniu
uczestniczą w życiu politycznym w zaproponowanej przez nich formie.
Uczniowie przypominają sobie sytuacje, jakich doświadczyli lub znają je z relacji swoich bliskich
czy znajomych, w których osoby legitymujące się uprawnieniami do pilnowania przestrzegania
prawa przez innych, przekroczyły swoje uprawnienia.
12
Komentarz subiektywny do „Z punktu widzenia nocnego portiera” ułatwi zrozumienie znaczenia
praw człowieka w państwie demokratycznym – uczniowie wskazują prawa, które zostały naruszone
oraz zastanawiają się, jak można się zachować w takiej sytuacji. Wymieniają działania, jakie może
podjąć w przywołanych okolicznościach represjonowany obywatel w państwie demokratycznym,
a także opisują sytuację obywatela państwa autorytarnego czy totalitarnego.
V. Aktywność obywatelska
Podczas zajęć KOSS szczególny nacisk kładzie się na kształtowanie u uczniów „umiejętności
rozumienia, wykorzystywania i krytycznego przetwarzania tekstów do aktywnego uczestnictwa
w życiu publicznym”, a także postaw obywatelskich, które przejawiają się w „odpowiedzialności
za siebie i innych”, „wrażliwości społecznej” czy „gotowości do podejmowania działań
i współdziałania na rzecz rozwoju własnego regionu i kraju”.
Stosunkowo łatwo można sprawdzić stopień nabywania przez uczniów pewnych umiejętności,
dużo trudniej ocenić, jaki wpływ mają treści przekazywane podczas zajęć na postawy młodych.
Bez rzeczywistego zaangażowania ich w działanie oraz zapoznawania uczniów z autorytetami
i wzorami ludzkich postaw jest to nieosiągalne.
Film może być inspiracją do zastanowienia się nad konkretnymi wyborami etycznymi, postawami
postaci, dla których ważne było dobro publiczne, czy po prostu nad historią jednostkowego lub
zbiorowego poświęcenia.
Lekcja 2. Obywatelskie drogi Polaków
Filmy: „Usłyszcie mój krzyk” Macieja Drygasa oraz „Krótka historia jednej tablicy”
Feliksa Falka
„Galeria wielkich obywateli XX wieku”, „Obywatelskie strategie”
Na podstawie obu obrazów uczniowie wymieniają i oceniają postawy Polaków oraz ruchów
społecznych wobec władz komunistycznych. Wskazują motywy i przyczyny takich działań czy
zachowań i potrafią wyjaśnić ich znaczenie dla zmiany systemu.
Wyszukują w różnych źródłach i opracowują informacje dotyczące ruchu „Solidarność” oraz
opisują sylwetkę Ryszarda Siwca, ze wskazaniem na jego cnoty obywatelskie (odwołują się do
opinii bliskich i znajomych Siwca oraz słów jego odezwy-testamentu).
Oceniają postawę Ryszarda Siwca, zaznaczając, czy i ew. jaki wywarła wpływ na bieg historii.
W swoich wypowiedziach odwołują się do opinii różnych osób pokazanych w filmie.
13
Lekcja 4. Stowarzyszenie, czyli razem raźniej
Film „Krótka historia jednej tablicy” Feliksa Falka
„Związek zawodowy – co to takiego?”, „W obronie interesów pracowników”
Uczniowie – na podstawie filmu – przywołują kontekst historyczny powstania i działania ruchu
„Solidarność”. Potrafią wymienić przyczyny powołania do życia tego związku zawodowego,
opisać jego rolę w obaleniu systemu komunistycznego oraz znaczenie w demokratycznej Polsce.
Potrafią wyjaśnić symbolikę nazwy. Wymieniają główne postaci tego ruchu.
Lekcja 6. Opinia, z którą trzeba się liczyć
Film „Ćwiczenia warsztatowe” Marcela Łozińskiego
„Moja figura”, „Jak się dowiedzieć, co sądzą obywatele?”, „Przywódcy opinii”
Uczniowie wymieniają sposoby badania opinii publicznej, definiują, czym jest sonda uliczna
oraz podają przykłady pytań zadawanych ludziom na ulicy. Wyszukują w internecie lub
w telewizyjnych serwisach informacyjnych przykłady sond ulicznych oraz analizują ich wyniki.
Podają powody, dla których zostały one przeprowadzone.
Uczniowie samodzielnie przeprowadzają sondę wśród uczniów (dwukrotnie na ten sam temat
– jedną w obecności dyrektora szkoły, drugą – bez udziału osób dorosłych). Porównują wyniki
i wyjaśniają, skąd się wzięły różnice. Na podstawie własnych doświadczeń oraz obejrzanego
filmu zastanawiają się, na ile sondy są wiarygodnym źródłem wiedzy o opinii publicznej.
Wskazują sposoby manipulowania opinią publiczną (np. sposoby konstruowania i zadawania
pytań, montaż wypowiedzi, tło muzyczne itp.). Umieją wyjaśnić, kto lub co wpływa na opinię
publiczną.
Lekcja 7. Środki masowego przekazu – czwarta władza
Film „Gry uliczne” Krzysztofa Krauzego
„Czwarta władza”, „Moc słowa”
Uczniowie oglądają fragmenty filmu, w którym główni bohaterowie wykonują swoje dziennikarskie
obowiązki – rozmawiają z przełożonym, zbierają materiały, oglądają zebrany materiał i decydują
o formie jego prezentacji.
W klasowej dyskusji uczniowie zastanawiają się, jakie znaczenie dla współczesnej demokracji
mają media. Wskazują filmowe przykłady skutków działań dziennikarzy i wyjaśniają, co to
znaczy, że „media są czwartą władzą”. Wymieniają współczesne dziennikarskie śledztwa, które
przyczyniły się do nagłośnienia ważnych wydarzeń, wykrycia przestępstw (np. korupcji) itp.
Warto też zachęcić uczniów do dyskusji na temat etyki dziennikarskiej – co wolno, a czego
nie wolno dziennikarzowi. W rozmowie tej uczniowie oceniają też sposoby działania głównego
bohatera „Gier ulicznych”.
14
VI. Naród i patriotyzm
Głośny dziś spór o kształt współczesnego patriotyzmu w sposób szczególny dotyczy szkoły,
której zadaniem jest kształtowanie postaw obywatelskich i patriotycznych. Bycie patriotą
w czasach pokoju nie wymaga poświęcenia własnego życia. Istotne są: poczucie więzi ze
wspólnotą lokalną i państwową, zaangażowanie w sprawy swojej miejscowości, ale także czynny
udział w wydarzeniach dotyczących całego kraju (np. w wyborach), dbałość o dobro publiczne,
uczciwość i szacunek wobec innych. W podstawie programowej wśród oczekiwanych postaw
wymieniana jest także „gotowość do uczestniczenia w kulturze oraz podejmowania działań na
rzecz zachowania (…) dziedzictwa”.
Celem edukacji filmowej jest zapoznanie z uznanymi dziełami i ich twórcami oraz nauczenie
ich pogłębionego odbioru. Wprowadzanie edukacji filmowej do szkół daje uczniom możliwość
uczestniczenia w kulturze i poznawania dziedzictwa kulturowego. Ważny jest też przekaz wartości
etycznych i patriotycznych – nauczyciel, wskazując uczniom pewne problemy czy dylematy
obecne w filmie, uruchamia w nich wrażliwość i otwartość, a tym samym gotowość na przyjęcie
określonych wzorców postępowania.
Lekcja 3. Co to znaczy być patriotą?
Film „Usłyszcie mój krzyk” Macieja Drygasa
„Być patriotą”, „Dzisiejsi patrioci”
Uczniowie, analizując odezwę Ryszarda Siwca, określają, jak rozumiał on patriotyzm i do czego
wzywał Polaków żyjących w PRL-u. Zastanawiają się – indywidualnie lub w grupach – które
z tych postulatów są aktualne, a które straciły na znaczeniu (ze względu na zmianę systemu
politycznego).
Piszą i wygłaszają – na wzór odezwy Siwca – własny apel do młodych Polaków, wzywający do
okazywania patriotyzmu we współczesnej Polsce.
Lekcja 4. Cień Zagłady
Film „Fotoamator” Dariusza Jabłońskiego
„Zagłada Żydów”, „Trudne i ważne”
Uczniowie – na podstawie filmu – przedstawiają politykę eksterminacyjną faszystowskich
Niemiec. Potrafią zdefiniować takie pojęcia jak: Holokaust, getto, Sprawiedliwi wśród Narodów
Świata, nacjonalizm. Wspólnie dyskutują nad tym, kto jest odpowiedzialny za Zagładę tylu
milionów Żydów.
15
XI. Człowiek w gospodarce rynkowej
Jedną z kluczowych umiejętności wskazywanych w podstawie programowej jest planowanie
i ocenianie własnej nauki oraz przyjmowanie za nią odpowiedzialności teraz i w przyszłości.
Na podstawie analizy postaw bohaterów filmowych, ich wyborów edukacyjnych i zawodowych,
uczniowie dostrzegają związek pomiędzy indywidualnymi decyzjami i własną przyszłością. Nie
każdy film zwraca uwagę na ekonomiczny aspekt życia człowieka – w pakiecie Filmoteki Szkolnej
nie zabrakło jednak obrazów poruszających tę problematykę. Na poziomie gimnazjalnym, na
dwóch lekcjach poświęconych przedsiębiorczości, warto wykorzystać film „Nasza ulica”.
Lekcja 1. Jak działa człowiek przedsiębiorczy?
Film „Nasza ulica” Marcina Latałły
„Pracowici i przedsiębiorczy wokół nas”, „I ty możesz się tego nauczyć!”
Uczniowie charakteryzują głównych bohaterów filmu, wskazując, jakie cechy człowieka
przedsiębiorczego posiadają, a nad którymi powinni pracować. W sposób szczególny przyglądają
się najbardziej skrajnym postaciom (matka i konkubina a ojciec i narzeczony córki).
XII. Ekonomia w twoim życiu
Lekcja 4. Jak znaleźć pracę?
Film „Nasza ulica” Marcina Latałły
„Oferta dla ciebie”, „Znaleźć pracę”, „Napisz CV i list motywacyjny”
Uczniowie analizują sceny, w których dwójka bohaterów szuka pracy (młodszy Tomek, na
budowie łódzkiej „Manufaktury”, starszy zaś w już powstałym centrum handlowym). Wymieniają
mocne i słabe strony bohaterów. Opisują ich postawy podczas rozmowy o pracę, wskazując
na zachowania, które przedstawiają ich w złym świetle w oczach potencjalnego pracodawcy.
W scenkach odgrywają rozmowy zaobserwowane w filmie, prezentując przede wszystkim swoje
mocne strony.
Uczniowie przeglądają ogłoszenia o pracę i zastanawiają się, które mogłyby zainteresować
bohaterów filmu.
16