ks. Wojciech Pikor, [rec.] Katrin Ott, Die prophetischen

RECENZJE
PYTANIE O NATURĉ CZYNNOĝCI ZNACZENIOWYCH PROROKÓW
ks. Wojciech Pikor,
[rec.] Katrin Ott, Die prophetischen Analogiehandlungen im Alten Testament [BWANT 185],
Stuttgart: Kohlhammer 2009, ss. 212.
Osoba proroka jest zwyczajowo áączona z przekazywaniem sáowa pochodzącego od
Boga. Wspomnieü tylko klasyczną juĪ monografiĊ ks. prof. Lecha Stachowiaka Prorocy í
Sáudzy Sáowa ([Attende lectioni 5], Katowice: KsiĊgarnia Ğw. Jacka, 1980). JednakĪe sposób
komunikowania siĊ proroka byá o wiele bardziej zróĪnicowany. Niejednokrotnie sáowo
adresowane do ludu przyjmowaáo ksztaát gestu lub czynnoĞci, które stawaáy siĊ noĞnikami BoĪego orĊdzia. Ten fenomen komunikacji prorockiej byá przedmiotem wielu badaĔ.
Pierwszym znaczącym studium w tej materii byáa monografia Georga Fohrera Die
symbolischen Handlungen der Propheten ([AThANT 54], StuttgartíZürich: Zwingli
Verlag, 1953), która wciąĪ pozostaje punktem odniesienia dla nowych badaĔ. Niemiecki
egzegeta opowiedziaá siĊ za istnieniem gatunku literackiego opowiadaĔ o dziaáaniach,
poprzez które prorocy komunikowali sáowo BoĪe. OkreĞliá je mianem czynnoĞci symbolicznych, przypisując im zarazem walor sprawczy wobec rzeczywistoĞci nimi zwiastowanych. Jego opinia bazowaáa na magiczno-mitycznym postrzeganiu Ğwiata przez staroĪytnych. Nowy kierunek badaĔ wytyczyá Bernhard Lang, który w artykule «Street-Theatre,
Raising the Dead and the Zoroastrian Connection in Ezekiel’s Prophecy» (w: Ezekiel
and His Book. Textual and Literary Criticism and Their Interrelation [BEThL 74], red.
J. Lust, Leuven 1986, s. 297-316) przyrównaá akcje podejmowane przez proroków do
przedstawieĔ aktorów ulicznych. Cel dziaáania byá nie tylko informacyjny, ale równieĪ
dydaktyczny, gdyĪ intencją proroków byáa chĊü oddziaáywania na swoich odbiorców. Te
ideĊ rozwinąá póĨniej Walter D. Stacey w Prophetic Drama in the Old Testament (London: Epworth Press, 1990), który pochodzące od Fohrera okreĞlenie „czynnoĞci symboliczne” zastąpiá mianem „dramatu prorockiego”. Ten model teatralny byá podjĊty równieĪ
przez JuttĊ Krispenz w artykule «Leben als Zeichen. Performancekunst als Deutungsmodell für prophetische Zeichenhandlungen im Alten Testament» (EvTh 64 [2005],
s. 51-64). Inny aspekt tej aktywnoĞci proroków wyeksponowaá Kelvin G. Friebel. Tytuá
jego pracy í Jeremiah’s and Ezekiel’s Sign-Acts. Rhetorical Nonverbal Communication
(JSOT.S 283, Sheffield 1999) í wskazuje, iĪ Friebel widzi w dziaáaniu proroków rodzaj
„czynnoĞci znaczeniowych”. Rozumie przez nie czynnoĞci niewerbalne, które wykonywane wobec publicznoĞci zakáadaáy jakiĞ cel komunikacyjny. W ten sposób zwraca uwagĊ
na dziaáanie proroka jako akt komunikacyjny, w którym okreĞlony znak w postaci gestu
lub czynu musi zostaü odczytany i zrozumiany przez odbiorców. DynamikĊ tej komunikacji ukazuje Friebel poprzez analizĊ czynnoĞci znaczeniowych podejmowanych przez
Jeremiasza i Ezechiela.
Dotychczasowe badania nad czynnoĞciami, które wykonywane przez proroków stawaáy siĊ noĞnikiem ich orĊdzia, zaowocowaáy wieloma modelami podkreĞlającymi jakiĞ
aspekt tego dziaáania prorockiego. Z tego powodu naleĪy postrzegaü je komplementarnie
166
RECENZJE
(uwzglĊdniając naturalnie ich ograniczenia) jako alternatywne modele táumaczące
Ğrodki, strukturĊ i cele czynnoĞci prorockich. RównoczeĞnie odchodzi siĊ w ocenie ich
skutecznoĞci od magicznej interpretacji (Fohrer) na rzecz analizy towarzyszących im
uwarunkowaĔ retorycznych (Friebel).
Nowy gáos w tej debacie zabiera Katrin Ott w swojej rozprawie doktorskiej Die prophetischen Analogiehandlungen im Alten Testament. Wedáug niej wczeĞniejsze studia
nad czynnoĞciami znaczeniowymi proroków nie dostarczyáy zadowalającego modelu, który
táumaczyáby mechanizm tego rodzaju komunikacji. PodjĊáa ona trop pozostawiony przez
Samuela Amslera w Les actes des prophètes ([EssBib 9], Genèv: Labor et Fides, 1985),
który wyróĪniá w akcji prorockiej dwie modalnoĞci: jedną dotyczącą analogii miĊdzy poszczególnymi elementami czynnoĞci proroka a ilustrowaną nimi rzeczywistoĞcią (interakcja),
drugą zaĞ związaną z przekazywaną zawartoĞcią (informacja). W jej opinii wáaĞnie
„dziaáanie analogiczne” (Analogiehandlung) pozwala na wáaĞciwe zdefiniowanie, kategoryzowanie i interpretacjĊ czynnoĞci znaczeniowych proroków.
Rozprawa Katrin Ott skáada siĊ z trzech rozdziaáów: pierwszy przynosi uzasadnienie
sáusznoĞci posáugiwania siĊ kategorią „dziaáaĔ analogicznych” w kontekĞcie komunikacji prorockiej (s. 17-90); w drugim zostają poddanych analizie czternaĞcie tekstów
prorockich, w których autorka identyfikuje narracjĊ o czynnoĞci analogicznej proroka
(s. 91-159); trzeci zawiera wnioski wynikające z przeprowadzonych badaĔ (s. 161-177).
Praca poprzedzona jest prezentacją stanu badaĔ w zakresie badanego przedmiotu
(s. 11-15), zaĞ caáoĞü wieĔczy zakoĔczenie w formie „tez”, w których autorka zbiera raz
jeszcze gáówne wnioski poszczególnych paragrafów swojego studium (s. 179-181).
PracĊ zamyka zestawienie wykorzystanej bibliografii (s. 183-203) oraz indeks miejsc
biblijnych (205-121).
Pierwszy rozdziaá ma w znacznym stopniu charakter hermeneutyczny. Dotyczy to szczególnie obszernego pierwszego paragrafu, w którym Katrin Ott buduje definicjĊ „dziaáaĔ
analogicznych” poprzez ustalenie najpierw znaczenia terminów „prorok” i „dziaáanie”,
nastĊpnie skorelowanie ich ze sobą, wreszcie poprzez dookreĞlenie syntagmy „dziaáanie
prorockie” jako „dziaáanie analogiczne”. Autorka definiuje je jako „czynnoĞü wykonaną
przez proroka z polecenia BoĪego skutkującą czynem, poprzez którą prorok za pomocą
niewerbalnej analogii prezentuje, w celu komunikacyjnym, skierowane do siebie BoĪe
orĊdzie osobie trzeciej í wáaĞciwemu adresatowi” (s. 28). Na bazie tej definicji niemiecka
biblistka buduje dziesiĊü kryteriów (s. 28), które posáuĪą jej do wyselekcjonowania
w Biblii hebrajskiej opowiadaĔ o dziaáaniach analogicznych proroków. Narracje te winny
zawieraü nastĊpujące elementy: (1) jest prorok, który dziaáa; (2) on sam jest dziaáający;
(3) poprzez swoje dziaáanie prorok przekazuje BoĪe orĊdzie; (4) prorok ma pewien zamiar
komunikacyjny; (5) przekazuje swoje orĊdzie osobie trzeciej, wáaĞciwemu adresatowi;
(6) prorok przekazuje swoje orĊdzie z polecenia BoĪego; (7) rezultatem dziaáania prorockiego jest czyn; (8) dziaáanie prorockie jest niewerbalne; (9) dziaáanie jest orĊdziem;
(10) dziaáanie prorockie polega na analogii.
PowyĪsze kryteria speánia w pismach prorockich czternaĞcie tekstów, które autorka
podaje dalszej kategoryzacji (s. 29-34), wyróĪniając dwa rodzaje analogii: bezpoĞredniej
oraz poĞredniej. W tej pierwszej to, co czyni prorok, przedstawia bezpoĞrednio to, co
uczyni ktoĞ inny. Dziaáanie proroka moĪe w tym wypadku przyjmowaü trojaką formĊ:
(1) moĪe byü skierowane na dany przedmiot (tak w Ez 4,1-3.7 í prorok manipuluje
róĪnymi przedmiotami dla zilustrowania oblĊĪenia Jerozolimy, oraz w Ez 21,24 í
RECENZJE
167
prorok wykorzystuje drogowskaz dla wskazania przyszáej drogi wojsk babiloĔskich);
(2) moĪe wykorzystywaü dany przedmiot jako narzĊdzie pomocnicze (taką rolĊ w Jr 32,7-12
peáni pole Jeremiasza; w Ez 4,9-11.16-17 oraz w 4,12-15 í róĪne pokarmy; w Ez 12,3.5.
7.8.12 í toboáek uciekiniera/wygnaĔca; w 12,8 í chleb i woda); (3) moĪe odbywaü siĊ
bez przedmiotu (w Iz 20,2 prorok chodzi nagi i bosy; w Ez 21,11 prorok jĊczy).
Drugi rodzaj analogii í poĞredniej í jest dziaáaniem, w którym prorok przedstawia
dziaáanie innej osoby (ludu lub Boga) za pomocą (1) symbolu (w Ez 5,1-4 miecz symbolizujący noĪyce; w Ez 37,16-17 dwa kawaáki drewna symbolizujące lud Judy i Józefa)
lub (2) metafory (prorok „odgrywa” metaforĊ: w Jr 19,10-11a Jeremiasz táucze dzban,
zaĞ w Jr 27,2 dĨwiga jarzmo).
Poza wymienionymi tekstami Katrin Ott wyróĪnia jeszcze dwadzieĞcia szeĞü tekstów,
które jej zdaniem nie speániają kryteriów wynikających z definicji dziaáania analogicznego. Ich analiza sáuĪy autorce do uzasadnienia dokonanego przez siebie wyboru (s. 35-77).
W ramach pierwszego rozdziaáy pojawiają siĊ jeszcze dwa paragrafy o charakterze
introdukcyjnym. W paragrafie „Forma i przekaz prorockich dziaáaĔ analogicznych”
(s. 78-85) zostają poczynione uwagi, które bĊdą orientowaáy póĨniejszą egzegezĊ wyselekcjonowanych tekstów. Autorka rozróĪnia miĊdzy samym czynem proroka, ustną relacją
o nim oraz pisemnym sprawozdaniem o nim. Z tego powodu w badaniu tych narracji
konieczne jest zwrócenie uwagi na proces ich redakcji, co pozwoli na ustalenie rzeczywistego przebiegu czynnoĞci podjĊtej przez proroka. Z tym wiąĪe siĊ równieĪ forma
literacka tej relacji, w ramach której zauwaĪa siĊ trzy elementy: (1) BoĪe polecenie
wykonania danej czynnoĞci skierowane do proroka; (2) relacja o wykonaniu czynnoĞci;
(3) jej wyjaĞnienie. To ostatnie róĪni siĊ od „znaczenia”, które pojawia siĊ na etapie
spisywania narracji, kiedy to dochodzi nierzadko do aktualizacji dziaáania poprzez
rozwiniĊcie elementu (przedmiotu lub sáowa), który z rzeczywistą czynnoĞcią byá luĨno
powiązany. Pierwszy rozdziaá zostaje zamkniĊty przez paragraf porównujący biblijny
i pozabiblijny profetyzm w relacji do obecnoĞci w nich dziaáaĔ analogicznych proroków
(s. 86-90). Z zebranych przez autorkĊ staroĪytnych Ğwiadectw o aktywnoĞci proroków
w Mari i w Asyrii wynika, iĪ przekazywali oni swoje orĊdzie w formie spisanej. PoniewaĪ za gáosem proroka w tych miejscach staá autorytet króla, prorok nie musiaá w swojej
komunikacji siĊgaü do czynnoĞci analogicznych, które miaáy na celu silniejsze oddziaáywanie na odbiorcĊ.
Drugi rozdziaá monografii zajmuje analiza czternastu tekstów, w których Katrin Ott
zidentyfikowaáa narracje o czynnoĞciach analogicznych proroków. KolejnoĞü ich badania jest wyznaczona przez dokonaną wczeĞniej kategoryzacjĊ analogii w nich obecnych:
najpierw bezpoĞrednie przedstawienia, dokonujące siĊ poprzez dziaáanie wobec przedmiotu (Ez 4,1-3.7; 21,24), z przedmiotem (Jr 32,7-12; Ez 4,9-11.16-17; 4,12-15; 12,3.5.7.
8.12; 12,18) oraz bez przedmiotu (Iz 20,2; Ez 21,11), a nastĊpnie poĞrednie przedstawienia, w których prorok dziaáa z wykorzystaniem symbolu (Ez 5,1-4; 37,16-17) i metafory (Jr 19,10-11a; 27,2). Od strony metodologicznej badania prowadzone przez autorkĊ
przebiegają dwutorowo (por. s. 91-92). W pierwszym etapie niemiecka biblistka poddaje
teksty krytyce tekstualnej, literackiej i redakcyjnej. Chce w ten sposób ustaliü, jakie
wáaĞciwe wydarzenie zostaáo zawarte w narracji o dziaáaniu analogicznym, co w tym
opowiadaniu pozostaje kwestią konwencji literackiej, wreszcie, w jaki sposób, w jakim
czasie i w jakim celu pierwotne opowiadanie (wydarzenie) zostaáo rozszerzone. Drugi etap
analizy koncentruje siĊ bezpoĞrednio na dziaáaniu proroka, który zapowiada poprzez
168
RECENZJE
analogiĊ podobne zdarzenie w Īyciu odbiorców. Autorka stawia pytanie o motywy, dla
których prorok siĊga po te a nie inne Ğrodki wyrazu w czynnoĞciach analogicznych. To
swoiste poszukiwanie kontekstu spoáeczno-kulturowego dotyczy szczególnie wykorzystanych w dziaáaniu symboli i metafor. W ten sposób zostaje zweryfikowany równieĪ
kontekst komunikacyjny, który byá udziaáem proroka i odbiorców jego dziaáania. Analiza kaĪdego z tekstów przebiega niezaleĪnie od siebie, podobnie teĪ stawiane wnioski
w podsumowaniu badanej perykopy pozostają odizolowane od pozostaáych konkluzji.
Syntetyczne opracowanie rezultatów przeprowadzonych analiz czternastu tekstów
znajduje siĊ w trzecim rozdziale pracy. Katrin Ott podejmuje najpierw problem rzeczywistego wykonania przez proroka czynnoĞci analogicznych relacjonowanych w PiĞmie
ĝwiĊtym (s. 161-163). PodkreĞla, Īe wiele z tych narracji í w Ğwietle krytyki redakcji í
zostaáo tak uksztaátowanych, by przedstawiü okreĞlony teologicznie punkt widzenia
(np. Jr 27í28; 32). RównieĪ kontekst literacki niektórych czynnoĞci wywará wpáyw na
ich przekaz, co zauwaĪa siĊ szczególnie w KsiĊdze Ezechiela. Zasada antologii wydaje
siĊ staü za obecnym zgrupowaniem opowiadaĔ o dziaáaniach proroka w Ez 4í5, które
zapowiadają oblĊĪenie i zdobycie Jerozolimy. W opinii niemieckiej biblistki rzeczywisty
przebieg czynnoĞci zawarty jest tylko w narracjach o bezpoĞrednich dziaáaniach analogicznych. Natomiast opowiadania o czynnoĞciach analogicznych poĞrednich przynaleĪą
do Ğwiata fikcji literackiej. Zamiast manipulowaü okreĞlonym przedmiotem prorok posáuguje siĊ sáowem, poprzez które stwarza symbol lub metaforĊ, co kaĪe myĞleü o rzeczywistoĞci kreowanej wyáącznie sáowem. Dla samej analizy czynnoĞci analogicznych
nie ma wiĊkszego znaczenia, czy dane dziaáanie miaáo bądĨ nie miaáo miejsca, gdyĪ na
poziomie komunikacyjnym zostaáa ona zaakceptowana przez odbiorcĊ/redaktora jako
odpowiedni Ğrodek dla wyraĪenia zamierzonego orĊdzia.
W tym kontekĞcie autorka stawia pytanie o powód, dla którego prorocy w swojej
komunikacji siĊgali po czynnoĞci analogiczne jako narzĊdzie przekazu (s. 163-169). Odpowiedzi poszukuje poprzez analizĊ kontekstu teologicznego, historycznego i komunikacyjnego tych dziaáaĔ. Na poziomie teologicznym naleĪy uznaü, iĪ czynnoĞci analogiczne korespondują ze sposobem, w jaki Pan Bóg przekazaá prorokowi okreĞlone orĊdzie.
PoniewaĪ to objawienie fundujące dalszą komunikacjĊ miaáo charakter audiowizualny,
podobną postaü musiaáa przybraü komunikacja miĊdzy prorokiem i jego odbiorcami. Na
poziomie historycznym wybór czynnoĞci analogicznych jako Ğrodka przekazu táumaczy
siĊ sytuacją historyczną, w której dochodzi do ich wykonania. Katrin Ott zauwaĪa, iĪ
wiĊkszoĞü z relacjonowanych w Biblii hebrajskiej czynnoĞci analogicznych ma w tle
wydarzenia przynoszące pewien przeáom w historii, zarówno w sensie negatywnym í
upadek Jerozolimy w 586 r. przed Ch. (por. Jr 19; 32; Ez 4í5; 12; 21), inwazja asyryjska
w 712 roku (por. Iz 20) i babiloĔska w 594 roku (por. Jr 27í29), jak i pozytywnym í
zapowiedĨ odrodzenia w Jr 32 i Ez 37. W sytuacji kryzysy orĊdzie proroka byáo nierzadko szokujące, przeraĪające, prowokujące czy rozczarowujące sáuchaczy. Stąd teĪ
wybór czynnoĞci analogicznych do jego przekazu byá podyktowany wzglĊdami perswazyjnymi. W ten sposób autorka przechodzi do analizy kontekstu komunikacyjnego omawianych dziaáaĔ, sytuując je w kontekĞcie kultury performance. Zwraca przede wszystkim
uwagĊ na wieloaspektowe oddziaáywanie czynnoĞci analogicznych, które wymagaáy ze
strony odbiorcy percepcji sáuchowej, wzrokowej, dotykowej, wĊchowej i smakowej, dziĊki
czemu komunikacja miaáa charakter totalny. RównoczeĞnie nie byáa ona jednokierunkowa
RECENZJE
169
(od proroka do adresatów), gdyĪ recepcja orĊdzia wymagaáa reakcji odbiorców, od których
ostatecznie zaleĪaáo odkodowanie przekazu zawartego w analogii.
Kolejny paragraf podsumowania podejmuje kwestiĊ terminologii stosowanej w Biblii
hebrajskiej na okreĞlenie czynnoĞci analogicznych (s. 169-171). W opinii Katrin Ott
stereotypowe w tym kontekĞcie terminy ´öt i môpët są wyrazem póĨniejszej teologii
prorockiej. Pierwszy z nich sáuĪy podkreĞleniu w KsiĊdze Ezechiela personifikacji orĊdzia
w osobie proroka (por. Ez 12,11; 24,24). Drugi natomiast, w Ğwietle jego wystąpieĔ
w innych partiach Starego Testamentu, akcentuje dziaáanie Boga znajdujące siĊ w tle
czynnoĞci wykonywanych przez proroka. Z tego teĪ powodu obydwa terminy nie są
w stanie wyraziü w peáni róĪnorodnych aspektów komunikacyjnych obecnych w czynnoĞciach proroków.
Niemiecka biblistka rozwaĪa równieĪ problem relacji miedzy magią i czynnoĞciami
analogicznymi proroków, w czym wchodzi w polemikĊ z twierdzeniami wysuwanymi
przez G. Fohrera (s. 172-175). W przeciwieĔstwie do niego Katrin Ott wyklucza związek
proroctwa z magią. W konsekwencji odmawia czynnoĞciom analogicznym jakiegokolwiek wpáywu przyczynowo-sprawczego na rzeczywistoĞü. Ostatecznie cel dziaáaĔ analogicznych proroków widzi ona tylko w ich funkcji komunikacyjnej (s. 175-177). Jako
wydarzenie z kategorii performance miaáy one walor retoryczny, przyciągając uwagĊ
odbiorców oraz wzmacniając siáĊ perswazji. JednakĪe rola czynnoĞci analogicznych nie
ograniczaáa siĊ tylko do czystej retoryki, gdyĪ „inscenizowane dziaáanie” samo w sobie
stanowiáo orĊdzie prorockie.
Monografia Katrin Odd o czynnoĞciach analogicznych proroków stanowi interesujący wkáad w studium czynnoĞci, które podejmowali prorocy dla przekazywania BoĪego
orĊdzia. Struktura pracy jest przejrzysta, co szczególnie zauwaĪalne jest w pierwszym
rozdziale, w którym autorka prezentuje zaáoĪenia hermeneutyczne i metodologiczne
swoich badaĔ. Niezwykle pomocne w lekturze jest eksponowanie graficzne kluczowych
dla tematu twierdzeĔ wysuwanych przez autorkĊ. Dotyczy to równieĪ zakoĔczenia
pracy, któremu niemiecka biblistka nadaáa w sposób nowatorski ksztaát swoistego manifestu prezentującego gáówne tezy jej pracy. Od strony teĞciowej naleĪy podkreĞliü pewną
odwagĊ Katrin Ott w podjĊciu tematu czynnoĞci prorockich, które í wydawaü by siĊ
mogáo í doczekaáy siĊ juĪ wszechstronnego opracowania. Tymczasem autorka zauwaĪyáa potrzebĊ przebadania mechanizmu komunikacji tych czynnoĞci, u podstaw którego
leĪy analogia. Tym samym potwierdziáa, iĪ okreĞlenie „czynnoĞci symboliczne” pochodzące od G. Fohrera, jak równieĪ jego teza o charakterze magicznym tych czynnoĞci, są
nieadekwatne wobec dyskutowanych dziaáaĔ komunikacyjnych proroków. Niezwykle
cennym wkáadem w zrozumienie czynnoĞci analogicznych proroków jest usytuowanie
ich w szerszym kontekĞcie kultury performance. Omawiając pracĊ Katrin Ott nie moĪna
jednak pominąü kilku mankamentów, które zauwaĪa siĊ trakcie lektury.
Niemiecka biblistka proponuje nowy gatunek literacki „czynnoĞci analogicznych” na
okreĞlenie relacji o czynnoĞciach, w których prorocy posáugiwali siĊ przedmiotami lub
gestami dla zakomunikowania okreĞlonego orĊdzia. W trakcie budowania definicji tego
gatunku wyjaĞnia, iĪ przez analogiĊ rozumie paralelĊ zachodzącą miĊdzy dziaáaniem
proroka a zapowiadanym w ten sposób przyszáym dziaáaniem osób trzecich (s. 23). Ten
element nie zostaá jednak wáaĞciwe wyeksponowany w definicji czynnoĞci analogicznych, w której akcent poáoĪony jest na czynnoĞü prorocką jako taką, a nie na moment
analogii (por. s. 28-29). Ambicją autorki jest zastąpienie dotychczasowej terminologii
170
RECENZJE
w tym zakresie, która jej zdaniem jest nieadekwatna wobec tego rodzaju dziaáaĔ proroka
(por. s. 28). Sama jednak przyznaje, Īe poza czternastoma tekstami relacjonującymi
ustalone przez nią czynnoĞci analogiczne napotyka siĊ w pismach prorockich jeszcze
dwadzieĞcia szeĞü tekstów, które opowiadają o czynnoĞciach proroków podejmowanych
w celach komunikacyjnych. Jej zdaniem brak w nich elementu analogii, przez co naleĪy
w ich przypadku pozostaü przy dotychczasowym nazewnictwie „czynnoĞci symbolicznych”, „czynnoĞci znaczeniowych” lub po prostu „czynnoĞci prorockich” (s. 34).
JeĪeli tak, to dlaczego nie moĪna pozostaü przy tej terminologii takĪe w przypadku
pozostaáych czternastu tekstów, które mimo elementu analogii, są wciąĪ czynnoĞciami
znaczeniowymi? To okreĞlenie o wiele wiĊcej mówi o charakterze czynnoĞci podejmowanych przez proroków, równieĪ w ich wymiarze komunikacyjnym, co w sposób
przekonywujący dowiodáa praca K.G. Friebela.
Problem leĪy nie tylko w definicji czynnoĞci analogicznych, lecz w sposobie selekcji
tekstów, które stanowią dla Katrin Ott podstawĊ do definicji gatunku. PoniewaĪ kluczową
sprawą jest analogia, z tej grupy tekstów wyklucza ona te narracje, w których czynnoĞü
proroka nie zapowiada analogicznego dziaáania Boga lub ludu. ZawĊĪając spojrzenie
tylko do zdyskwalifikowanych przez nią tekstów z KsiĊgi Ezechiela, naleĪy zgodziü siĊ,
Īe do czynnoĞci analogicznych nie naleĪy spoĪycie przez Ezechiela zwoju (Ez 3,3).
Rzecz jednak w tym, iĪ tekst ten nie naleĪy do tej kategorii nie wcale z powodu braku
analogii, lecz dlatego, Īe reprezentuje inny gatunek literacki. SpoĪycie zwoju stanowi
moment inwestytury prorockiej bĊdącej elementem opowiadaĔ o powoáaniu prorockim.
Poza tym narracja o powoáaniu Ezechiela na proroka jest w istocie przekazem o wizji,
która byáa udziaáem proroka na rzeką Kebar (por. Ez 1; 3,12-14), co generalnie wyáącza
ten tekst z dyskusji o czynnoĞciach analogicznych.
Wykluczenie przez Katrin Ott pozostaáych tekstów Ezechiela z dyskusji nad czynnoĞciami analogicznymi wydaje siĊ byü dyskusyjne. Zasadniczy dla komunikacji prorockiej Ezechiela fenomen jego milczenia podczas dwuletniego oblĊĪenia Jerozolimy
przez wojska babiloĔskie aĪ do chwili przybycia do deportowanych do Babilonii zbiega
z wiadomoĞcią o upadku Jerozolimy jest dla autorki pozbawiony jakiegokolwiek
znaczenia dla ludu (s. 57). Taka interpretacja jest konsekwencją interpretowania tego
zdarzenia przekazanego w Ez 3,22-27; 24,25-27 i 33,21-22 w oderwaniu od kontekstu, w
którym Bóg zapowiada Ezechielowi jego milczenie. ZapowiedĨ ta ma miejsce w ramach
dwóch sekcji, które zawierają teksty mówiące o powoáaniu prorockim Ezechiela. Jego
milczenie bĊdzie momentem, w którym Ezechiel í jako stróĪ nad domem Izraela (por.
Ez 3,16021; 33,1-20) í przestanie w imieniu Boga wzywaü lud do nawrócenia wzywaü.
W konsekwencji lud nie bĊdzie mógá „poznaü, Īe jest prorok poĞród nich” (por. 2,5;
33,33). W tym miejscu pojawia siĊ moment analogii. W KsiĊdze Ezechiela ponad
siedemdziesiąt razy wystĊpuje formuáa poznania Jahwe („poznają, Īe ja jestem Jahwe”).
Manifestacją Jahwe poĞród ludu nastĊpuje poprzez sáowo proroka. Jego milczenie
komunikuje milczenie Boga, a tym samym obwieszcza czas kary.
Mówiąc o milczeniu Ezechiela, zdumiewa równieĪ rozbicie narracji o tym wydarzeniu w Ez 24,15-27. Wprawdzie struktura tego opowiadania zakáada dwa znaki, które
ma wykonaü prorok: brak Īaáoby po Ğmierci Īony (ww. 15-24) i milczenie (ww. 15-27),
jednakĪe chodzi o jedną i tĊ samą czynnoĞü, co wynika ze znaczenia, jakie Bóg
przypisuje im w relacji do zniszczenia Ğwiątyni jerozolimskiej, stanowiącej przedmiot
dumy, radoĞci i tĊsknoty narodu wybranego (por. 24,21.25). Milczenie, które skutkuje
RECENZJE
171
brakiem sáowa BoĪego komunikowanego przez proroka, zaczyna siĊ w jego Īaáobie po
Ğmierci Īony. Jednym z jej przejawów ma byü hë´änëq Döm (24,17a), co Katrin Ott
táumaczy jako „wzdychaj po cichu”. Tymczasem czasownik dmm w imperatywie
wymaga od proroka paradoksalnego wzdychania w milczeniu, to znaczy opáakiwania
Ğmierci maáĪonki, a poprzez analogiĊ í zagáady Jerozolimy, bez jakichkolwiek przejawów zewnĊtrznych, w tym równieĪ werbalnych. Takie dziaáanie proroka, a wáaĞciwe
odwrócenie dziaáania wáaĞciwego prorokowi w kontekĞcie sáowa komunikowanego mu
przez Boga, stanowi zapowiedĨ reakcji ludu na zniszczenie Ğwiątyni (por. 24,24.27).
Zatem narracja o milczeniu Ezechiela zawiera wszelkie cechy czynnoĞci analogicznej
(przeciw K. Ott, s. 64).
Podobne zastrzeĪenia moĪna mieü równieĪ wobec pominiĊcia przez autorkĊ czynnoĞci klaskania w dáonie przez Ezechiela, która jest relacjonowana w Ez 21,19.22. JeĞli
do utrzymania jest twierdzenie Katrin Ott o charakterze czysto retorycznym tej
czynnoĞci w 6,11 í chodziáoby o zwrócenie na siebie uwagi sáuchaczy (s. 58), to w tzw.
pieĞni miecza w rozdz. 21 wystĊpuje mechanizm analogii. Klaskanie w dáonie, które
wykonuje Ezechiel (21,19), zapowiada BoĪe klaskanie w dáonie (w. 22), co w tym
wypadku jest metaforą karzącej akcji Boga.
W przypadku tekstów Ezechiela niejasnoĞci budzi jeszcze interpretacja przez Katrin
Ott czynnoĞci leĪenia proroka na boku, który przez trzysta dziewiĊüdziesiąt dni ma
„dĨwigaü winĊ” Izraela, a nastĊpnie przez czterdzieĞci kolejnych dni í winĊ Judy (Ez
4,4-6). Relacja o tym wydarzeniu pojawia siĊ w ramach sekcji relacjonującej czynnoĞci,
poprzez które prorok zapowiada przyszáe oblĊĪenie i zniszczenie Jerozolimy (Ez 4í5).
Wszystkie czynnoĞci tam przekazane autorka zalicza do gatunku dziaáaĔ analogicznych,
jednakĪe wydaje siĊ odmawiaü takiego charakteru leĪeniu proroka, co jest sygnalizowane chociaĪby przez tytuá paragrafu, w którym omawia te teksty („Ezechiel 4,1-3.7:
przedstawienie miasta, oblĊĪenie, tabliczka Īelazna, zwrócenie twarzy, obnaĪone ramiĊ” í
s. 93). Niemniej jednak równieĪ i ten tekst komentuje w ramach narracji o czynnoĞciach
analogicznych (s. 101), mimo Īe konsekwentnie pomija go we wszystkich zestawieniach
czternastu tekstów, które zaliczyáa do proponowanego przez siebie gatunku. Jest kwestią
dyskusji sens leĪenia proroka, ale polecenie, które otrzymuje Ezechiel od Boga,
jednoznacznie wskazuje na moment analogii miĊdzy winą, którą dĨwiga prorok, a winą,
która jest udziaáem ludu.
Z pozostaáych tekstów Biblii hebrajskiej, którym Katrin Ott odmówiáa przynaleĪnoĞci do gatunku czynnoĞci analogicznych, wspomnieü naleĪy przynajmniej jeszcze
jeden tekst. Chodzi o maáĪeĔstwo Ozeasza z Gomer, które w Oz 1í3 jest przedstawione
jako metafora miáoĞci Boga do Izraela. Niemiecka biblistka przyznaje, iĪ w Oz 1,2 i 3,1
jest zauwaĪalny moment analogii: prorok ma bowiem poprzez swoją wiernoĞü wobec
niewiernej maáĪonki objawiü wiernoĞü Boga wobec wiaroáomnego ludu. Odmawia jednak
temu wydarzeniu znaczenia czynnoĞci analogicznej, gdyĪ brakuje mu konkretnego
czynu, który byáby rezultatem miáoĞci Ozeasza (s. 68). Przewrotnie moĪna zapytaü, czy
niespeániona miáoĞü nie przynosi w efekcie jakiegoĞ rezultatu, którym jest chociaĪby
odrzucenie. W przypadku maáĪeĔstwa Ozeasza i Gomer od początku do koĔca chodzi
o objawienie miáoĞci Boga, który w przyszáoĞci uleczy niewiernoĞü Izraela (por. 14,5)
i uzdolni go do trwania w relacji przymierza z sobą (por. 2,21-22).
PowyĪsze uwagi nie tyle dyskwalifikują pracĊ Katrin Ott, co raczej sugerują pewną
ostroĪnoĞü w zbyt ostrym formuáowaniu tez, które okazują siĊ byü budowane w sposób
172
RECENZJE
nieco arbitralny. Twierdzenie niemieckiej biblistki o istnieniu gatunku narracji o czynnoĞciach analogicznych jest uprawomocnione, jednakĪe wymaga ono istotnego dopowiedzenia. CzynnoĞci te nie są bowiem identyczne ze wszystkimi dziaáaniami podejmowanymi przez proroków w celach komunikacyjnych, lecz stanowią tylko ich czĊĞü.
Dlatego teĪ nie moĪna twierdziü, iĪ dopiero wyraĪenie „czynnoĞci analogiczne” oddaje
w sposób adekwatny charakter dziaáaĔ prorockich. Co wiĊcej, uwaĪna lektura tekstów
wykluczonych przez Katrin Ott z kategorii narracji o czynnoĞciach analogicznych kaĪe
na nowo zestawiü listĊ tekstów prorockich, które moĪna by zaliczyü do tego rodzaju
opowiadaĔ.
Na koniec jeszcze sáowo o pewnym niedosycie po lekturze monografii Katrin Ott.
W sposób uzasadniony odrzuca ona tezĊ G. Fohrera o walorze magicznym czynnoĞci
znaczeniowych proroków. Mimo to pozostaje pytanie, czy relacja miĊdzy czynnoĞcią
proroka a zapowiadaną przez nią rzeczywistoĞcią sprowadza siĊ tylko do wymiaru
czysto informacyjnego. Nie ma wątpliwoĞci, Īe czynnoĞci znaczeniowe stanowią istotne
narzĊdzie komunikacji prorockiej. JeĞli zatem są one alternatywnym Ğrodkiem komunikacji wobec sáowa, to w sposób analogiczny moĪna postawiü problem skutecznoĞci
czynu prorockiego w perspektywie realizowania siĊ zapowiadanej nim rzeczywistoĞci.
Sáowo BoĪe przekazywanego przez proroka ma walor performatywny dziĊki dziaáającemu w nim Duchowi Jahwe. Sáowo nie jest tylko dĨwiĊkiem, ale jest zarazem wydarzeniem. Podobnie teĪ moĪna mówiü o czynnoĞciach wykonywanych przez proroka: zdarzenie nimi zapowiadane jest juĪ stające siĊ, mimo Īe pozostaje jeszcze niezauwaĪone
przez odbiorców. W czym upatrywaü skutecznoĞci tego dziaáania? Na ile wydarzenie
zapowiadane danym czynem jest nieodwracalne? Jaka jest rola odbiorców gestu proroka
w kontekĞcie urzeczywistnienia siĊ komunikowanego nim orĊdzia? Pytania te wskazują
zagadnienia, którymi w przyszáoĞci winny zająü siĊ studia nad czynnoĞciami znaczeniowymi proroków.
AKTUALNOĝû NAUCZANIA W PRZYPOWIEĝCIACH
Krzysztof Mielcarek,
[rec.] John J. Kilgallen, Twenty Parables of Jesus in the Gospel of Luke [SB 32], Roma:
E PIB, 2008, ss. 180.
Od czasów badaĔ prowadzonych przez egzegetów takich jak A. Jülicher (Die Gleichnisse Jesu, t. 1-2, Tübingen 1899-1910), J. Jeremias (Die Gleichnisse Jesu [AT ANT 11],
Zürich : Zwingli-verlag, 1947), T. Manson (The Teaching of Jesus. Studies of Its Form
and Content, Cambridge: University Press, 1931) i R.W. Funk (zob. Funk on Parables.
Collected Essays, Santa Rosa, CA: Polebridge Press, 2007), czy J.D. Crossan (In Parables.
The challenge of the Historical Jesus, New York: Harper & Row, 1973) wiadomo juĪ
znacznie wiĊcej na temat przypowieĞci. Ze wzglĊdu na swoją wagĊ i miejsce w Ewangeliach są one komentowane wciąĪ na nowo i nie sposób tu wymieniaü choüby najnowszej bibliografii zagranicznej czy polskiej ze wzglĊdu na liczbĊ pozycji.
John J. Killgallen, wieloletni profesor Papieskiego Instytutu Biblijnego w Rzymie
(od 1988), ma juĪ ugruntowaną pozycjĊ w Ğwiatowej biblistyce, a zwáaszcza wĞród
znawców dzieáa àukaszowego. Podobnie rzecz ma siĊ z uznaną serią naukowych pomocy
Subsidia Biblica wydawaną od wielu lat przez tenĪe Instytut. Najnowsza ksiąĪka