Rocznik Żuławski - Żuławski Park Historyczny

Rocznik Żuławski - Żuławski Park Historyczny

2009
Rocznik Żuławski
2009
Rocznik Żuławski
Rocznik Żuławski 2009
Klub
orski
Wydawca:
Stowarzyszenie Miłośników Nowego Dworu Gdańskiego – Klub Nowodworski
ul. Kopernika 17
82-100 Nowy Dwór Gdański
www.klubnowodworski.pl
www.tuga.info.pl
owod
w
N
Projekt Związki Wałowe wracają
Współpraca:
Program Operacyjny Fundusz Inicjatyw Obywatelskich
Stowarzyszenie Żuławy
Lokalna Grupa Działania Żuławy i Mierzeja
Wojewódzki Fundusz Ochrony Środowiska i Gospodarki Wodnej w Gdańsku
Gmina Cedry Wielkie
Konsulat Królestwa Niderlandów w Gdańsku
© 2009 Klub Nowodworski
Zdjęcie na okładce przedstawia zniszczony podczas powodzi w 1888 roku
wiatrak odwadniający w okolicy Mojkowa na Żuławach Elbląskich.
Rysunek na ostatniej stronie okładki wykonał Jerzy Domino.
egzemplarz bezpłatny
ISBN 97-883911771-7-4
ISSN 2080-49-97
Nowy Dwór Gdański 2009
Spis treści
Wstęp . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 5
Ochrona przed żywiołem wodnym w delcie Wisły . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 7
Życie w delcie Wisły w kręgu cywilizacji hydraulicznej . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 7
dr inż. Kazimierz Cebulak
Informacja Komendanta Powiatowego Państwowej Straży Pożarnej w Nowym Dworze Gdańskim
z podjętych działań w dniach 13 – 22 października 2009 roku . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 10
Ochrona przeciwpowodziowa w Niderlandach . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 16
mgr inż. K. Pilarczyk
Najnowszy polski wynalazek do walki z powodzią . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 24
Lech Michalczewski
Związki Wałowe wracają . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 27
Kurs ochrony przeciwpowodziowej . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 28
Znaki wielkiej wody . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 34
Ochrona dziedzictwa kulturowego Żuław . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 35
Czytanie żuławskiego krajobrazu . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 35
dr Dariusz Piasek
Żuławski Park Historyczny . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 40
Stobbes Machandel tradycyjny smak żuławski . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 42
Zachować podcień. Interdyscyplinarne WarsztatyŻuławskie (badania etnologiczno-architektoniczne) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 44
dr inż. arch. Justyna Borucka,
Zapomniana czy niechciana? Nekropolia mennonicka w Stogach Malborskich . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 48
Aleksandra Paprot
Pogotowie Konserwatorskie – wsparcie obywatelskiej ochrony dziedzictwa kulturowego . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 52
Krajobraz dla konesera – promocja żuławskich szlaków turystycznych . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 55
Tradycyjny dom żuławski – niedocenione piękno . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 56
Ochrona dziedzictawa naturalnego Żuław . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 59
Tuga bioblitz – zawody w badaniu bioróżnorodności rzeki Tugi . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 59
Tuga – wspólna sprawa . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 62
Współpraca i organizacje partnerskie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 65
Stowarzyszenie Żuławy. Działalność w 2009 roku . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 65
Funkcjonowanie Lokalnej Grupy Działania Żuławy i Mierzeja w 2009 r. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .68
Polskie Towarzystwo Turystyczno-Krajoznawcze Klub Turystyczny Szuwarek w Nowym Dworze Gdańskim . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 69
Olga Olszewska
Działalność Studenckiego Koła Naukowego Mozaika na rzecz promocji Żuław . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 71
Marta Tymińska, Aleksandra Paprot
Żegluga Wiślana – pokazuje deltę Wisły Europie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 73
Spotkanie byłych mieszkańców Nowego Dworu Gdańskiego i Żuław w Travemünde . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 75
Bolesław Klein
Nekropolie żuławskie – współpraca młodzieżowa . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 77
Bolesław Klein
Nowodworskie spotkanie młodzieży miast partnerskich . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 78
Tadeusz Studziński
Program Leader w powiecie nowodworskim . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 80
Bursztynowy Mieczyk 2009 – Nagroda Specjalna Ministerstwa Kultury i Dziedzictwa Narodowego dla Klubu Nowodworskiego . . . . . . 82
Wydawnictwa poświęcone delcie Wisły w 2009 roku . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 83
Rocznik 2009
Przyszedł czas na posumowanie roku 2009 na Żuławach delty Wisły.
Czy był to rok wyjątkowy? Tak, był. Pod wieloma względami. Jedno wydarzenie na pewno ma
charakter szczególny – powódź cofkowa, która miała miejsce 14 października.
Tym razem w sposób naoczny, bezpośredni, rzeczywisty uświadomiła wszystkim, że Żuławy
delty Wisły są stale zagrożone. Mimo postępu w dziedzinie technik melioracyjnych i hydrotechniki stanęliśmy oko w oko z możliwością zatopienia miejsc, w których mieszkamy, żyjemy i pracujemy. Mieszkańcy Żuław wystawieni zostali na wielką próbę – ludzkiej solidarności w walce
z żywiołem. Czy ten sprawdzian został zaliczony pozytywnie? Trudno to dziś ocenić.
Bezpieczeństwo osobiste ludności i bezpieczeństwo prowadzenia działalności gospodarczej
w delcie Wisły ma charakter nadrzędny. Tymczasem, wiele zidentyfikowanych problemów w tym
zakresie wciąż wydaje się być nie rozwiązanych:
– mała wiedza ogólna i praktyczna nt. zagrożenia i skutków powodzi;
–niewielkie umiejętności trwałego zabezpieczenia mienia przed powodzią i likwidacji skutków
powodzi;
–słaba współpraca lub wręcz brak współpracy organów władzy państwowej i samorządowej
z grupami obywateli i organizacjami pozarządowymi;
–niedostateczne informowanie społeczeństwa o zasadach postępowania w przypadku wystąpienia zagrożeń;
– niedostatki edukacji dorosłych oraz wręcz brak edukacji dzieci i młodzieży w szkołach;
– wciąż słaba integracja społeczności lokalnych;
Zwiększenie roli społeczności lokalnej i jej integracja w ochronie życia i mienia jest uważane za
najważniejszą rezerwę w zakresie minimalizowania strat wyrządzonych przez powódź.
Jest to część społecznego systemu ochrony przeciwpowodziowej. Ten fakt jest znany w delcie
Wisły od stuleci, w zasadzie, od początków istnienia zorganizowanego osadnictwa na tym terenie.
Wyrażał się istnieniem od przeszło sześciuset lat związków wałowych – najstarszego samorządu
terytorialnego na ziemiach polskich.
Sprawy ochrony przeciwpowodziowej są w niniejszej publikacji motywem przewodnim. Nie
oddalamy się zbytnio jednak od innych treści związanych z budzącym się z rozwojowego letargu
regionem. Po raz kolejny przekazujemy spory zakres interdyscyplinarnej wiedzy ważnej dla każdego, dla kogo Żuławy delty Wisły i krajobraz dla konesera są ważne.
Artykuły i wiadomości zawarte w Roczniku Żuławskim 2009 mają charakter wybiórczy, subiektywny, pisany z punktu widzenia członka Stowarzyszenia Miłośników Nowego Dworu Gdańskiego – Klub Nowodworski. Mają one charakter uzupełniający w stosunku do wiedzy zawartej
w innych wydawnictwach. Informacje o wydarzeniach i projektach są tylko w niewielkiej części
komplementarne z innymi przedsięwzięciami realizowanymi w naszym regionie.
Rocznik Żuławski stał się wydawnictwem periodycznym, mimo odrębnego charakteru każdej
kolejnej publikacji. Mamy nadzieję, iż po latach (kolejny raz warte jest to podkreślenia) stanie się
okazją do porównań zamierzeń i planów z realnymi wynikami ich realizacji. Wielki sukces Rocznika Żuławskiego 2008 jest ku temu ważną przesłanką.
Składamy podziękowanie wszystkim, którzy przyczynili się do powstania Rocznika Żuławskiego 2009 – naszym partnerom, sponsorom i współpracownikom.
Zarząd Stowarzyszenia Miłośników Nowego Dworu Gdańskiego Klub Nowodworski
Ochrona przed żywiołem
wodnym w delcie Wisły
Życie w delcie Wisły w kręgu cywilizacji hydraulicznej
Artykuł przygotowany na seminarium w ramach projektu
Związki Wałowe wracają realizowanego przez Klub Nowodworski
2009/2010
Seminarium odbywa się w stacji pomp 1W Chłodniewo. Jednak
w niezwykłym miejscu, bo w hali trzech wielkich agregatów pompowych, które są sercem polderu (tej samej nazwy) do którego zbiegają się arterie wodne w postaci sieci rowów i kanałów z głównym
kanałem pompowym Linawą o łącznej długości 2720km z obszaru
o powierzchni 21700 ha.
Znajdujemy się jednocześnie w żywotnym obiekcie muzealnym,
który jako dobro publiczne został w 1995 roku wpisany do rejestru
zabytków – w dziale hydrotechniki polderowej.
Mój referat ma specjalny charakter. Przede wszystkim próbuję
w nim określić, albo odbudować tożsamość delty, którą zwykło się
określać kryptonimem „Żuławy”. Żuławy to przede wszystkim bardzo empatyczne i ważne pojęcie geograficzno-etnograficzne. Niewłaściwie używane i rozumiane zniekształca rzeczywistość, by nie
powiedzieć mocniej, że może je zafałszować.
Deltę Wisły określa się jako przyrodniczo – techniczny i funkcjonalno – przestrzenny fenomen środowiska geograficznego.
Jest to niezwykła i jedyna kraina w Polsce oraz jedna z niewielu
w Europie, gdzie ludzie żyją i gospodarują na ziemi położonej
powyżej i poniżej poziomu morza. Zastanawiam się, czy mamy
pełną świadomość tego stanu rzeczy? Jak trudno sobie wyobrazić
taką właśnie sytuację, szczególnie dowieść jej tożsamości. Z obserwacji natury antropogeograficznej i hydrograficznej wynika,
że wszystkie wielkie cywilizacje powstawały w deltach wielkich
rzek. Wśród nich w szczególności cywilizacje hydrauliczne. To
w wyniku polderyzacji powstawały sztuczne przestrzenie lądowe
wyłonione z przestrzeni wodnych, które umożliwiają ludziom
żyć poniżej poziomu morza. Nie ulega więc wątpliwości, że delta Wisły jest dziedzictwem modelowym cywilizacji hydraulicznej z Niderlandów. Powiem więcej, że jest ostoją i spadkobiercą
cywilizacji w tym regionie. Wiemy z własnego domowego doświadczenia, jakie znaczenie ma hydraulika i hydraulik: pompy
i wypompowywanie, tam gdzie nie możemy korzystać ze swobodnego odpływu wody z góry w dół. Z podobną sytuacją mamy
do czynienie, tylko że nie w domu, ale właśnie na terenie delty
Wisły w polderach.
Żuławy delty Wisły, tak określano ten obszar gospodarowania
ziemią (Żuławy) i wodą (delta Wisły), a w tym kraina polderowego
ustroju wodnego, co wynika z faktu, że zajmuje ona aż dwie trzecie
ogólnej jej powierzchni. Tylko jedna trzecia powierzchni delty to
zwyczajne pod względem ustroju hydrologicznego, stałe tereny ze
swobodnym odpływem wody z powierzchni. Mówiąc i pisząc o polderach i depresjach polderowych oraz przedstawiając ich właściwości pod kątem zamieszkania, użytkowania i bezpieczeństwa trzeba
sobie zdać sprawę z tego, jak bardzo specyficzne jest to środowisko geograficzne, Poldery są chronione wałami, ale ich centralnymi
i najważniejszymi obiektami są pompownie. Ta niezwykła kraina
istnieje dzięki funkcjonowaniu ponad dwustu pomp odwadniających umieszczonych w 105 pompowniach, które wypompowują
wodę na zewnątrz do obwałowanych rzek i kanałów ją odbierają-
cych skąd odpływa do Zatoki Gdańskiej po lewej stronie Wisły i do
Zalewu Wiślanego po prawej stronie.
Ten kierunek myślenia zmierza do innego spojrzenia na krajobraz delty Wisły oraz do głębszego zrozumienia różnicy między
naturalną przestrzenią człowieka jego ekumeną (n.p.m.), a nienaturalną (sztuczną) przestrzenią (p.p.m.), której egzystencja zależy od
woli człowieka, jako jego twórcy. Dwie trzecie obszaru delty Wisły
to kraina polderów, a jedna trzecia wchodząca w skład polderów to
tereny położone poniżej poziomu morza. Bez infrastruktury polderowej nie ma depresji. Są to akweny, a nie tereny, o czym można się było przekonać w 1945 roku. Wystarczyło przerwać wały i
zniszczyć, albo uszkodzić pompy (infrastrukturę polderową), by
woda z Zatoki Gdańskiej i Zalewu Wiślanego poprzez rzeki albo
bezpośrednio zawładnęła z powrotem wszystko, to co jest lądem
wyłonionym. Z mapy fizycznej znika ląd, jest woda. Do 1945 roku i
zaraz po wojnie nie było wątpliwości co do dziedziczenia cywilizacji
hydraulicznej.
Depresja położona poniżej poziomu morza może powstać w wyniku polderyzacji akwenu. Taką depresję nazywa się depresją polderową. Występuje ona tylko w postaci polderu, a jej byt zapewnia
infrastruktura polderowa. Depresja polderowa jest terenem położonym poniżej poziomu morza. Inaczej mówiąc sztucznym lądem
wyłonionym z wody poprzez jej wypompowanie.
Holendrzy tworzenie polderów (depresji polderowej) nazywają sztuką narodową – „Man made land” („Dredge Drain Reclaim,
THE ART OF A NATION” – tytuł książki autorstwa dr. Joh. Van
Veena, wydanie trzecie, 1952).
Depresja polderowa ma specjalny status geofizyczny (niestety
niedostatecznie dostrzegany, kultywowany i uwzględniany w regulacjach prawnych), że przez człowieka została wyłoniona ze środowiska wodnego w wyniku polderyzacji, a jej byt, jako sztucznej
ekosfery człowieka tylko on zabezpiecza i że bez utrzymania wałów
i funkcjonowania pompowni, środowisko lądowe powraca samoistnie i nieuchronnie do pierwotnego naturalnego środowiska wodnego. Depresja polderowa istnieje alternatywnie, jako ląd i woda, a jej
egzystencja leży w gestii człowieka. Natura terenów polderowych, w
szczególności depresji, nie jest w krajobrazie dobrze wizualnie postrzegana, kiedy nie są widoczne wały i pompownie, a kiedy je już
zauważymy, powinniśmy zwracać uwagę, po co istnieją i na czym
polegają ich funkcje.
W PRL traktowano Żuławy (Żuławy Wiślane) jako homogeniczny region, ze względu na cechy społeczno-polityczne, które nadmiernie eksponowano. Nie wyróżniano w środowisku geograficznym
(hydrograficznym) obszarów położonych w depresji, jako szczególnej
przestrzeni – nienaturalnej, która ma specjalny polderowy ustrój hydrauliczny pompowni, różniący się w istotny sposób od naturalnego
ustroju hydrologicznego delty opartego na sile grawitacji ziemskiej.
W praktyce nie traktowano depresji jako obszaru problemowego, jak
na przykład terenów górskich. Dzisiaj mówi się o tym, że był to problem postrzegania i zacierania odmienności fizycznogeograficznej jako
wytwór „mentalności peerelowskiej”. W ekspertyzie pt. „Stan i perspektywy zagospodarowania Żuław, ze szczególnym uwzględnieniem
rolnictwa i gospodarki wodnej” opracowanej przez Wydział VII Rada
Koordynacyjna PAN w Gdańsku (1979 r.) sformułowano zalecenia
dla polityki przestrzennej w zakresie rolnictwa, gospodarki wodnej
i szeroko rozumianej infrastruktury. Wobec sformułowania tezy, że
Żuławy Wiślane stanowią wyodrębniony przestrzennie i homogeniczny
region, powstał zasadniczy spór w kontekście niezrozumienia istoty
rzeczy i zacierania tożsamości.
Znakomity historyk profesor Gerard Labuda wypowiedział
w Gdańsku na temat homogeniczności regionu Żuław Wiślanych,
swoją opinię, że jak się porówna Żuławy i Kaszuby to okazuje się, że
na Żuławach wszystko było w przeszłości odmienne – ludzie, stroje,
domy, obyczaje, sprzęt rolniczy oraz ziemia. Ta odmienność, stwierdza prof. Piotr Kowalik, była niestety odczytywana po wojnie jako
nośnik kultury germańskiej, a więc nie miała większych szans na
kultywowanie, chociaż częściowo przetrwała i czeka na odkrywców.
Podczas obrad Krajowej Rady Narodowej w Warszawie 3 marca
1946 roku poseł Franciszek Chudoba z Gdańska w swoim wystąpieniu zapewnił, że w odbudowie miasta stosowana będzie zasada
zduszenia wszystkiego co pruskie, z zachowaniem śladów polskości
i trzeba przyznać, że to zapewnienie realizowano, niestety, bardzo
dokładnie. Tematyka żuławska nie jest – jak dotychczas – chętnie
podejmowana w badaniach naukowych i w popularnych publikacjach.
Zaczęto eksponować Żuławy jako bardzo żyzny region nie
uwzględniając względności rolniczej przestrzeni produkcyjnej
w depresji, jako przestrzeni, której egzystencja jest kosztowna – systematyczne wypompowywanie wody z polderów. To się łatwo udawało, ponieważ „depresja polderowa” z natury rzeczy nie jest w krajobrazie widoczna. Natomiast wskazywanie na mapach że istnieje,
było utrudnione, ponieważ mapy wielkoskalowe topograficzne, były
tajne lub poufne. Nie istniało pojęcie „Depresje delty Wisły”, a ich
omawianie nie było na czasie. Wszystko może się dzisiaj wydawać
dziwne. Ale taka była ówczesna rzeczywistość. Do tego stopnia, że
na przykład „Program gospodarczego rozwoju i zasady dalszego zagospodarowania Żuław delty Wisły w latach 1961-1975” opatrzony
został klauzulą „POUFNE” – „Do użytku służbowego Rad Narodowych i służb gospodarczych bez prawa publikacji”.
Depresja polderowa została w czasie cenzury nazwana, ze
względu na swój charakter, „lądem wyłonionym”. Jak do tego doszło przedstawiam poniżej. Jest to zarazem, na zakończenie referatu, spisane wspomnienie przez redaktorkę Barbarę Szczepułę – „Na
tropach Wańkowicza”, nieco zmienione.
„Inżynier Kazimierz Cebulak, specjalista od delty Wisły, pokazywał Melchiorowi Wańkowiczowi Żuławy. Pisarz bardzo chciał zobaczyć ujście Wisły i dowiedzieć się, jak to wyglądało, gdy wycofujący
się w 1945 roku Niemcy zniszczyli urządzenia melioracyjne i zalali
te tereny. Kazimierz Cebulak był dobrym Cicerone, bo korzenie miał
w Brukach na Żuławach Unisławskich w basenie doliny dolnej Wisły,
gdzie mieszkali po pierwszej wojnie jego dziadkowie, a potem w 1944
roku jako uczeń gdańskiej szkoły zawodowej jeździł z wycieczką na
te tereny i pamięta dobrze, jak pięknie ziemia była uporządkowana.
Taki Marzęciński Zakątek Zalewu Wiślanego na przykład: tama, stacja pomp, a dalej teren świeżo odwodniony.
W 1946 roku z kolei, jadąc ze szkołą do Stutthofu, widział Żuławy
zatopione.
Spod kół ciężarówki na zalanej drodze pryskała woda, a wokół
rozciągało się wielkie jezioro, z którego sterczały dachy domów i obór,
korony drzew.
Krajobraz po potopie. Wszystko to opowiadał inżynier Cebulak
Wańkowiczowi, gdy jechali jego czarną limuzyną przez ten płaski
kawałek lądu. Oprócz pani Wańkowiczowej jechał z nimi Zbigniew
Majchrzak, generalny projektant z Pracowni Regionalnych Planów
Przestrzennych.
– Chcę zobaczyć depresję – powtarzał Wańkowicz.
– Depresji nie widać – przekonywał Cebulak
– Jak to nie widać?– dziwił się pisarz i opowiadał, że w Izraelu,
gdy zjeżdżał doliną Szaron, ku Jordanowi, widział w pewnym miejscu
tablicę: „Tu jest poziom morza”. A dalej od czasu do czasu tabliczki
informujące, ile to metrów jest droga poniżej poziomu.
I wtedy inżynier Cebulak przypomniał sobie wycieczkę do Marzęcińskiego Zakątka.
– Jedziemy tam – zadecydował. – Tam pan zrozumie na czym
rzecz polega.
Zajechali do wsi Osłonka. Poszli na wał. Gdy się stoi na wale, to
widać, że z jednej strony jest woda, a z drugiej– niżej– ląd.
– Jak ja mam tę depresję nazwać?– zaczął się zastanawiać Pisarz,
bo słowo „depresja” było wtedy zabronione. Zakaz cenzury chronił ludzi tu mieszkających przed lękami. Depresja to przecież pojęcie samo
w sobie nieprzyjazne, smutne, dołujące, irytujące, przygnębiające.
A co dopiero gdy człowiek uświadamia sobie, że mieszka na terenie
depresyjnym, czyli takim, który może w każdej chwili zatopić woda.
Brr, straszno się robi. Więc Wańkowicz głowił się, jak te tereny nazwać i wymyślił bardzo sympatyczną nazwę: „ląd wyłoniony”. Potem,
gdy przyjechał po raz drugi, opowiadał z zadowoleniem:
– Mam inne określenie! „Ziemia obojnacka”, czyli ziemia mająca
dwa oblicza: lądowe i wodne!”
Kiedy organizujemy wędrówkę po delcie Wisły, samochodem,
rowerem lub pieszo po lądzie wyłonionym, miejmy świadomość, że
odbywamy ją na obszarze położonym poniżej poziomu morza. Jest
to środowisko człowieka zatapialne, uzależnione od infrastruktury
polderowej. Niektórzy określają tę przestrzeń „waterlandem”. Możemy więc o delcie Wisły powiedzieć: kraina na plusie i na minusie.
dr inż. Kazimierz Cebulak
Informacja Komendanta Powiatowego Państwowej
Straży Pożarnej w Nowym Dworze Gdańskim z podjętych
działań w dniach 13 – 22 października 2009 roku
Nowy Dwór Gdański, październik 2009
13 października
1.Godzina 12.15 – do Powiatowego Stanowiska Kierowania Państwowej Straży Pożarnej (PSK PSP) z Centrum Zarządzania
Kryzysowego Województwa Pomorskiego (CZKWP) wpływa
ostrzeżenie meteorologiczne dotyczące silnego wiatru.
2.Godzina 12.30 – Komendant Powiatowy PSP poleca dyżurnemu PSK dokonać sprawdzenia gotowości do działań jednostek
Ochotniczych Straży Pożarnych (OSP) włączonych do Krajowego Systemu Ratowniczo – Gaśniczego z terenu powiatu. Dowódca Jednostki Ratowniczo – Gaśniczej zostaje zobowiązany
przygotować się do ewentualnego wprowadzenia stanu podwyższonej gotowości operacyjnej.
14 października
1.Godzina 7.06 – pierwsze informacje do PSK PSP i PSK KPP
o powalonych drzewach, zerwanych dachach i podtopieniach
obiektów w Sztutowie, Kątach Rybackich, Świerznicy i Mikoszewie.
2.Godzina 7.30 – pozyskanie informacji telefonicznych dotyczących stanów poziomów akwenów na terenie powiatu nowodworskiego (Zalew Wiślany, rzeki: Szkarpawa, Wisła Królewiecka, Tuga). Działanie to polegało na wykonaniu telefonów przez
dyżurnych PSK do poszczególnych punktów pomiarowych.
3.Godzina 7.45 – na podstawie zgromadzonych informacji ustalono najbardziej zagrożone obszary na terenie powiatu nowodworskiego.
4.Godzina 8.00 – wprowadzenie stanu podwyższonej gotowości
operacyjnej na podstawie rozkazu nr 14/2009 z dnia 14 października 2009 r. Komendanta Powiatowego PSP w Nowym
Dworze Gdańskim. W służbie – cały stan osobowy KP (9) i 12
strażaków podziału bojowego. Obsada PSK została wzmocniona
do 3 osób – łącznie 22 osoby.
5.Godzina 8.10 – w porozumieniu ze Starostą Nowodworskim
p. Zbigniewem Piórkowskim ustalono, że pierwsze spotkanie
Powiatowego Zespołu Zarządzania Kryzysowego (PZZK) odbędzie się w siedzibie Starostwa o godz. 9.00.
6.Godzina 8.20 – przekazanie informacji do Pomorskiego Komendanta Wojewódzkiego PSP o bieżącej sytuacji oraz wprowadzeniu podwyższonej gotowości operacyjnej.
7.Godzina 8.45 do Powiatowego Stanowiska Kierowania Państwowej Straży Pożarnej w Nowym Dworze Gdańskim (PSK
PSP) wpływa informacja (fax.) z Terenowego Oddziału Zarządu
Melioracji i Urządzeń Wodnych Woj. pomorskiego (ZMiUW)
dotycząca poziomu wód na terenie powiatu na godz. 7.00. Sytuacja wygląda następująco:
10
L.p.
1.
2.
3.
4.
Akwen
Zalew Wiślany
Wisła Królewiecka
Szkarpawa
Tuga
Stan alarmowy
590
590
590
590
Stan
obecny
630
624
614
614
Tendencja
30
30
16
16
8.Godzina 8.47 – kolejne informacje do PSK PSP i PSK KPP o powalonych drzewach, zerwanych dachach, a także o wypadkach
drogowych w Starych Babkach i Kmiecinie (zablokowana DK nr
7 w godzinach od 8.56 do 14.35 – objazd przez Ostaszewo).
9.Godzina 9.00 – na posiedzeniu (PZZK) ustalono, że spotkania
w celu ocen sytuacji odbywać się w siedzibie KP PSP co dwie
godziny. Na posiedzeniu obecni byli: Zbigniew Piórkowski
– Starosta Nowodworski, mł. bryg. Krzysztof Ostasz Komendant Powiatowy PSP w Nowym Dworze Gdańskim, podinsp.
Wacław Łokuciewski – Z-ca Komendanta Policji w Nowym
Dworze Gdańskim, Andrzej Szymański Dyrektor Zarządu
Dróg Powiatowych, Kazimierz Głowacki, Sławomir Szymański
– kierownik Terenowego Oddziału Zarządu Melioracji i Urządzeń Wodnych Woj. Pomorskiego. W trakcie posiedzenia ustalono:
•wprowadzenie alarmu przeciwpowodziowego – pismo w załączeniu,
•wzmocniono od godz. 8.00 siły w Komendzie Powiatowej
PSP oraz KPP w Nowym Dworze Gdańskim,
•postawienie w stan gotowości Gminnych Zespołów Zarządzania Kryzysowego,
•kolejne spotkanie od 12.00 co 2 godziny w Powiatowym Centrum Zarządzania Kryzysowego w KP PSP w Nowym Dworze Gdańskim.
10.Godzina 9.44 do PSK PSP wpływa informacja (fax.) od starosty
nowodworskiego o ogłoszeniu alarmu przeciwpowodziowego
od godz. 9.00.
11.Godzina 9.50 – rozpoczynają funkcjonowanie Gminny Zespół
Zarządzania Kryzysowego (GZIK) w Nowym Dworze Gdańskim, Stegnie i Sztutowie oraz Miejski Zespół Zarządzania Kryzysowego (MZZK) w Krynicy Morskiej.
12.Godzina 10.10 – do PSK PSP i PSK KPP wpływają telefony,
z których wynika, że poziom wody w lokalnych rzekach zbliża
się do korony wałów.
13.Godzina 12.00 – drugie posiedzenie (PZZK) w siedzibie Komendy. W trakcie posiedzenia ustalono:
•ocena sytuacji na podstawie meldunków z GZZK – wg załączników,
•ocena sytuacji wg kierowników służb (Komendant Powiatowy PSP, Komendant Powiatowy Policji, Zarząd Dróg Po-
wiatowych, Zakład Energetyczny, Komendant Gminny OSP
Nowy Dwór Gdański),
•Komendant Powiatowy PSP – jednostki obsługują wszystkie
zgłoszone zdarzenia, stany wód wzrastają, powstały 2 wypadki drogowe na drodze nr 7, zanotowaliśmy dużo wiatrołomów na drogach, rozważamy zadysponowanie dodatkowych
sił,
•Komendant Policji – meldunek o siłach w dyspozycji KPP
kierowanych do działań bezpośrednich. Pozostali funkcjonariusze pod telefonem,
•Zakład Energetyczny– przerwy w dopływie energii na terenie,
• ZDP – drogi lokalne przejezdne,
• analiza meldunków pogodowych – wg załączników.
14.Godzina 12.10 – informacja (fax.) od (ZMiUW) o poziomie
wód na godz. 12.00.
Stan alarStan
L.p.
Akwen
mowy
obecny Tendencja
1.
Zalew Wiślany
590
630
40
Wisła Królewiecka
590
652
62
2.
Szkarpawa
590
b/d
b/d
3.
Tuga
590
640
50
4.
15.Godzina 12.50 – od godz. 7.06 do tej pory jednostki straży pożarnej interweniowały 38 razy przy miejscowych zagrożeniach
związanych z usuwaniem konarów i powalonych drzew oraz w
kilku pojedynczych podtopieniach.
16.Godzina 13.30 – trwa ewakuacji mieszkańców zagrożonych budynków w Nowym Dworze Gdańskim przy ul. Bałtyckiej, meldunek nr 1111001 – 0939.
17.Godzina 13.40 – zadysponowano poprzez Wojewódzkie Centrum Zarządzania Kryzysowego 26 policjantów z Oddziałów
Prewencji Komendy Wojewódzkiej Policji (KWP) w Gdańsku.
18.Godzina 14.20 – trwa ewakuacja mieszkańców zagrożonych budynków w miejscowości Rybina, meldunek nr 1111001 – 0944.
19.Godzina 14.33 – do Wojewódzkiego Stanowiska Koordynacji
Ratownictwa (WSKR) zostaje wysłana prośba (fax.) o zadysponowanie minimum 6 samochodów pożarniczych z pełnymi
obsadami osobowymi posiadającymi na wyposażeniu pilarki
i pompy pożarnicze oraz 3 łodzie płaskodenne. Dodatkowo zamieszczono informację o poziomach lokalnych akwenów.
Stan alarStan
L.p.
Akwen
mowy
obecny Tendencja
1.
Zalew Wiślany
590
650
60
Wisła Królewiecka
590
652
62
2.
Szkarpawa
590
631
41
3.
Tuga
590
640
40
4.
20.Godzina 15.55 – dojazd sił policyjnych z KWP Gdańsk – 24
funkcjonariuszy, skierowano do Nowego Dworu Gdańskiego.
21.Godzina 16.00 – trzecie posiedzenie (PZZK) w siedzibie Komendy. Na posiedzeniu ustalono:
•ocena sytuacji na podstawie meldunków z GZZK – w załączeniu,
• ocena sytuacji wg kierowników służb – jw.,
• działania:
– zadysponowano oddział prewencji z KWP z Gdańska w
sile 26 policjantów,
– zadysponowano około 50 słuchaczy z Ośrodka Szkolenia
KW PSP w Słupsku,
– zadysponowano 3 łodzie płaskodenne z poza powiatu
oraz 6 zastępów ratowniczych z jednostek PSP i OSP,
•analiza meldunków pogodowych – wg załączników.
22.Godzina 16.21 – do WSKR wysłana jest informacja o bieżącej
ilości zdarzeń obsługiwanych przez jednostki PSP i OSP na terenie powiatu.
23.Godzina 16.30 – do Nowego Dworu Gdańskiego przybywa
Pomorski Komendant Wojewódzki PSP – bryg. Andrzej Rószkowski wraz z Z-cą mł. bryg. Krzysztofem Rogińskim i sztabem
z Komendy Wojewódzkiej PSP w Gdańsku.
24.Godzina 16.40 – Pomorski Komendant Wojewódzki wraz z Komendantem Powiatowym PSP w Nowym Dworze Gdańskim mł.
bryg. Krzysztofem Ostaszem udają się do miejsc prowadzonych
działań w celu oceny sytuacji. Inspekcja trwa do godz. 20.30.
25.Godzina 18.30 – do działań zostają włączone dodatkowe zastępy z JRG Kościerzyna, Kwidzyn, Tczew – 11 strażaków.
26.Godzina 19.05 – do Nowego Dworu Gdańskiego docierają słuchacze z Ośrodka Szkolenia KW PSP w Słupsku – 53 osób, skierowani na teren gminy Sztutowo.
27.Godzina 20.00 – następuje zmiana obsady PSK. Od tej pory
służbę pełni trzech etatowych dyżurnych operacyjnych. Zwiększono również obsadę podziału bojowego – służbę pełni teraz
23 strażaków JRG, 9 funkcjonariuszy i pracowników KP oraz 3
dyżurnych PSK – łącznie 35 osób.
28.Godzina 20.00 – opis podjętych działań:
W działaniach bezpośrednio udział bierze około 300 strażaków
PSP i OSP z województwa pomorskiego w tym kursanci Ośrodka Szkolenia PSP w Słupsku (51 kursantów + 2 dowódców), policjanci z Komendy Powiatowej Policji w Nowym Dworze Gdańskim – 14 osób i 24 policjantów z oddziału prewencji Komendy
Wojewódzkiej Policji w Gdańsku.
W mieście Nowy Dwór Gdański doszło do przelania wału
przeciwpowodziowego rzeki Tuga w czterech miejscach. Zalane zostały ulice: Podmiejska, Portowa, Chrobrego, Bałtycka,
Konopnickiej, Warszawska. Szczególnie ucierpiały: Starostwo
Powiatowe (zalane pomieszczenia archiwum), Gimnazjum nr 1,
super market TESCO, market ORLIK, znaczna ilość podmytych
budynków mieszkalnych.
Na obszarze powiatu nowodworskiego doszło do przelania się
wody przez koronę wałów w następujących miejscowościach:
Kobyla Kępa, Sztutowska Kępa, Grochowo 1, Osłonka, Kąty Rybackie, Chełmek, Tujsk, Wierciny, Płonina. Na tych obszarach
woda zalewa piwnice. Nie ma obecnie konieczności przeprowadzenia ewakuacji.
We wszystkich w/w miejscowościach trwają prace zabezpieczające przy uszkodzeniach wałów polegające na wypełnieniu
uszkodzonych miejsc workami z piaskiem. Prace te wykonują
głównie strażacy, policjanci oraz mieszkańcy zagrożonych terenów. W Krynicy Morskiej w pracach na wałach przeciwpowodziowych czynnie uczestniczyli pracownicy Urzędu Morskiego.
Zadysponowane zostało do tego celu 40 tysięcy worków do piasku z krajowej bazy sprzętu specjalistycznego w Gdyni oraz zarządu wojewódzkiego melioracji wodnych.
29.Godzina 20.30 – służba kwatermistrzowska KP PSP przygotowuje i wydaje porcje żywnościowe w ilości około 200 sztuk.
30.Godzina 20.30 – czwarte posiedzenie (PZZK) w siedzibie Komendy, w której uczestniczy Pomorski Komendant Wojewódzki
PSP. Na posiedzeniu przeanalizowano meldunki z Gminnych
Zespołów Zarządzania Kryzysowego (kopie meldunków w za-
11
łączeniu) oraz dokonano analizy sytuacji bieżącej na terenie powiatu. Wszyscy kierownicy służb biorących udział w spotkaniu
przedstawili sytuację w zakresie zagrożeń zgodnie z kompetencjami. Protokół z posiedzenia oraz lista obecności w załączeniu.
31.Godzina 21.00 – dysponowane są zastępy KSRG z terenu województwa pomorskiego wyposażone w agregaty prądotwórcze
i sprzęt oświetleniowy.
32.Godzina 21.00 – ocena sytuacji:
•Nowy Dwór Gdański – o godz. 21.00 poziom wody na rzece Tudze opadł około 10 cm, zmniejszyła się intensywność opadów
atmosferycznych oraz zmniejszyła się siła wiatru,
•m. Osłonka – poziom wody w rzece Szkarpawa utrzymuje się na
wysokości około 30-40 cm poniżej korony wału,
•m. Kąty Rybackie (Mierzeja Wiślana) – zabezpieczono obszar
workami, odcięta jest droga nr 501 prowadząca do Krynicy
Morskiej, przejazd możliwy jest tylko przez pojazdy PSP i OSP,
•obszar m. Kobyla Kępa – pompowanie ,w wale rzeki Wisła Królewiecka likwidowane są zapadnięcia przez uszczelnianie workami z piaskiem,
•m. Sztutowska Kępa– pompowanie, występują bardziej rozległe
podtopienia terenów – usypywany jest wał ochronny rzeki Wisły
Królewieckiej,
•m. Łaszka – woda przelewa się miejscami przez wał i drogę, likwidowane są przesiąki w okolicach ujścia Wisły Królewieckiej.
•m. Płonino – podsiąkli w wale Zalewu Wiślanego – zagrożenie
stabilizacji wału,
•m. Grochowo I – zalana stacja pomp, rozmyty teren wokół wraz
drogą,
•m. Sztutowo – zniszczony pomost cumowniczy przy moście, zalany teren mariny (teren są własnością Gminy Sztutowo),
•teren całej gminy Sztutowo – wiele powalonych drzew, uszkodzenia budynków,
na terenie całej gminy Stegna występuje trudna sytuacja na wałach
okalających rzeki Szkarpawa, Tuga i Wisła Królewiecka. Zaistniały
nowe miejsca zagrożenia przerwania wałów jak również przelewania się wody przez drogi usytuowane na grzbietach wałów przeciwpowodziowych w miejscowościach Chełmek Osada i Chełmek
Wieś, przystąpiono do zabezpieczania zagrożonych odcinków wałów za pomocą worków z piaskiem. W dalszym ciągu panuje krytyczna sytuacja w zagrożonych gospodarstwach w miejscowościach
Rybina, Tujsk i Rybina. Obecnie sytuacja poprawia się na odcinku
rzeki Szkarpawa w miejscowościach Bronowo i Wiśniówka. Zagrożone odcinki monitorowane są przez grupy obchodowe.
33.Godzina 21.15 – do Krajowego Centrum Koordynacji Ratownictwa i Ochrony Ludności zostaje przesłana informacja dotycząca
sytuacji i podjętych działań na terenie powiatu nowodworskiego.
34.Godzina 22.15 – do siedziby Komendy przybywają zastępy
z JRG Malbork i Sztum oraz OSP Lasowice Wielce, Miłoradz,
Stare Pole wyposażone w agregaty prądotwórcze i sprzęt oświetleniowy.
35.Godzina 23.30 – informacja telefoniczna od (ZMiUW) o poziomie wód na godz. 23.30.
Stan alarStan
L.p.
Akwen
mowy
obecny Tendencja
1.
Zalew Wiślany
590
655
65
Wisła Królewiecka
590
655
65
2.
Szkarpawa
590
b/d
b/d
3.
Tuga
590
b/d
b/d
4.
12
36.Godzina 23.30 – Pomorski Komendant Wojewódzki wraz z Komendantem Powiatowym PSP w Nowym Dworze Gdańskim
udają się na ponowną inspekcję miejsc, w których prowadzone
są działania ratownicze. Stwierdzono znaczną poprawę sytuacji
z uwagi na stopniowe obniżanie stanów wody (o około 30 cm)
w związku ze zmniejszeniem siły wiatru i zmianą jego kierunku.
Utrzymuje się posterunki na wałach.
15 października
1.Godzina 1.00 – trwają akcje umacniania lub podwyższania wałów w miejscowościach: Sztutowska Kępa, Grochowo i Nowy
Dwór Gdański ul. Wałowa.
2.Godzina 7.30 – informacja telefoniczna od (ZMiUW) o poziomie wód na godz. 7.30.
Stan alarStan
L.p.
Akwen
mowy
obecny Tendencja
1.
Zalew Wiślany
590
608
18
Wisła Królewiecka
590
608
18
2.
Szkarpawa
590
b/d
b/d
3.
Tuga
590
624
34
4.
3.Godzina 8.00 – zmiana obsady PSK PSP – służbę pełni 3 etatowych dyżurnych.
4.Godzina 8.30 – piąte posiedzenie (PZZK) w siedzibie Komendy,
w której uczestniczy Pomorski Komendant Wojewódzki PSP. Na
posiedzeniu przeanalizowano meldunki z Gminnych Zespołów
Zarządzania Kryzysowego (kopie meldunków w załączeniu) oraz
dokonano analizy sytuacji bieżącej na terenie powiatu. Wszyscy
kierownicy służb biorących udział w spotkaniu przedstawili sytuację w zakresie zagrożeń zgodnie z kompetencjami. Protokół
z posiedzenia oraz lista obecności w załączeniu.
5.Godzina 9.00 – do działań związanych z wypompowywaniem
wody z zalanych obiektów zostają wprowadzone zastępy z poza
powiatu z JRG Pruszcz Gdański i Sztum oraz OSP KSRG Ząbrowo.
6.Godzina 18.42 – informacja (fax.) od (ZMiUW) o poziomie
wód na godz. 18.00.
Stan alarStan
L.p.
Akwen
Tendencja
mowy
obecny
1.
Zalew Wiślany
590
580
-10
Wisła Królewiecka
590
580
-10
2.
Szkarpawa
590
572
-8
3.
Tuga
590
588
-2
4.
7.Godzina 20.00 – 65 interwencji związanych z usuwaniem powalonych drzew oraz wypompowywaniem wody z zalanych obiektów.
16 – 22 października
1. Podjęte interwencje:
•16 zdarzeń związanych z usuwaniem konarów i powalonych
drzew,
•11 zdarzeń związanych z wypompowywaniem wody z zalanych
obiektów,
•1 zdarzenie związane z uszkodzeniem dachu na budynku.
Wnioski z akcji przeciwpowodziowej
1.Podczas wysokiego stanu Bałtyku oraz wiatrów powodujących
cofkę należy monitorować stany wód i przekazywać informację
do Powiatowego Stanowiska Kierowania Państwowej Straży Pożarnej w Nowym Dworze Gdańskim po przekroczeniu stanów
ostrzegawczych w odstępach czasowych ustalanych w zależności
od potrzeb (co 2, 4, 8 lub 12 godzin).
2.Brakuje systemu monitoringu określającego wzrost poziomów
wody w funkcji czasu oraz określenie z jakich terenów i ile osób
należy ewakuować. Podobny system posiada MCZK w Elblągu.
3.Wysoka woda w dniu 14 października br. pokazała miejsca najbardziej zagrożone:
•ulice w Nowym Dworze Gdańskim: Wałowa, Warszawska,
Chrobrego, Tuwima, Konopnickiej, Podmiejska, Sikorskiego,
Plac Wolności, Bałtycka, Mickiewicza, Portowa, Bursztynowa,
Szkolna, Wrzosowa, Rzeczna, Morska, Łąkowa, Sadowa, Nowa
• Gmina Nowy Dwór Gdański: Osłonka, Żelichowo, Tuja, Jazowa
• Gmina Stegna: Świerznica, Rybina, Tujsk, Chełmek,
•Gmina Sztutowo: Sztutowo ul. Muzealna, Obozowa; Grochowo
I, Kąty Rybackie, Sztutowska Kępa, Kobyla Kępa, Łaszka, Płonino
•Miasto Krynica Morska: Topolowa, Orzechowa, Łąkowa; Przebrno: ulice: Rybacka, Wodna.
4.Trudności w prowadzeniu korespondencji radiowej i telefonicznej ze względu na dużą ilość napływających zgłoszeń i prowadzonych działań. W takich przypadkach konieczne jest zorganizowanie dodatkowego (ruchomego) stanowiska kierowania.
5.Działania prowadzone w większości na terenie nie zalanym. Jednak w celu dotarcia do miejsc zalanych wodą niezbędne jest dodatkowe zabezpieczenie strażaków. Chodzi o braki w wyposażeniu w: wodery – 40 szt., kurtki (sztormiaki) – 40 szt., radiostacje
nasobne wraz bateriami – 10 szt., latarki – 10 szt.
6.Szybsze zabezpieczenie wałów można uzyskać zakupując urządzenia polepszające organizację pracy i zmniejszające potrzebną
ilość ludzi w czasie akcji przeciwpowodziowych. W ten sposób
można znacznie ograniczyć straty po powodzi. Braki w wyposażeniu przeciwpowodziowym to: rękawy przeciwpowodziowe
umożliwiające szybkie umocnienie wałów (proponowane parametry 20 m x 100 szt.), urządzenia do ładowania worków dla
każdej gminy, łodzie motorowe przeznaczone do ewakuacji ludzi i zwierząt.
7.Stworzenie na terenie powiatu nowodworskiego bazy ze sprzętem przeciwpowodziowym mogło by zapewnić większe bezpieczeństwo dla terenów najbardziej zagrożonych.
8.Każda z gmin powinna na swoim terenie zapewnić możliwość
zakwaterowania i wyżywienia służb ratowniczych.
9.W czasie działań potrzebne są dodatkowe samochody z napędem terenowym służącego do transportu ludzi i sprzętu do
miejsc, gdzie samochody ze zwykłym napędem nie dojadą.
10.W czasie działań brak było sprecyzowanego źródła dostaw
worków, piasku, wyżywienia, materiałów pędnych oraz środku
transportu.
11.W czasie działań brak było wyznaczonych środków transportu
oraz miejsc, do których można ewakuować mieszkańców.
Wnioski dla Powiatowego Zespołu Zarządzania Kryzysowego
1.Należy zorganizować i wyposażyć pomieszczenie dla Powiatowego Zespołu Zarządzania Kryzysowego na bazie Komendy Powiatowej PSP w Nowym Dworze Gdańskim.
2.Należy stworzyć łączność bezprzewodową z Gminnymi Zespołami Zarządzania Kryzysowego i pomiędzy służbami.
3.Raz w kwartale powinny odbywać się spotkania PZZK w celu
sprawdzania Planu powiatowego, który wynika z planów
GZZK.
4.W planie powinny być zawarte umowy cywilno-prawne w celu
rozwinięcia działań logistycznych: paliwo, wyżywienie, zakwaterowanie, środki transportu, inne wg potrzeb w zależności od
zagrożenia.
5.Należy przygotować w 2010 roku ćwiczenia pozwalające na
sprawdzenie powiatowego planu na wypadek powodzi w aspekcie działań przeciwpowodziowych z 14 października br.
Załącznik Nr 1
Wykaz osób biorących udział w akcji przeciwpowodziowej na terenie powiatu nowodworskiego
14.10.2009
KW PSP Gdańsk 8
JRG z terenu powiatu 34
(KP, JRG)
OSP z terenu powiatu 158
(NDG, Lubieszewo, Marynowy, Marzęcino, Krynica Morska, Ostaszewo, Nowa Kościelnica, Sztutowo, Łaszka, wszystkie gm. Stegna-7)
JRG spoza powiatu14
(Sztum, Malbork, Kościerzyna, Kwidzyn, Tczew)
OSP spoza powiatu 9
(Miłoradz, Lasowice Wlk., Stare Pole)
OSzPSP Słupsk 51
Policja
38
(w tym 24 z Gdańska)
PSP
OSP
POLICJA
URZĄD MORSKI
STRAŻ GRANICZNA
SAR
RAZEM:
107
167
jednostki taktyczne
38
(KW-1, OSz PSP -1, JRG-9, OSP-16)
12
10
6
340 OSÓB
15.10.2009
JRG z terenu powiatu 20
(KP, JRG)
OSP z terenu powiatu 56
(NDG, Lubieszewo, Krynica Morska, Sztutowo, Łaszka, Stegienka,
Tujsk, Stegna, Jantar, Drewnica, Nowa Kościenica, Ostaszewo)
JRG spoza powiatu 8
(Pruszcz Gd., Sztum)
OSP spoza powiatu 5
(Ząbrowo)
RAZEM:
89 OSÓB
13
16.10.2009
JRG z terenu powiatu 4
OSP z terenu powiatu 10
(NDG, Stegna, Krynica Morska)
RAZEM: 14 OSÓB
Załącznik Nr 2
Wykaz sprzętu wykorzystanego w działaniach przeciwpowodziowych na terenie powiatu nowodworskiego
1. Samochody PSP
• specjalne
7
• pożarnicze16
razem
23
2. Samochody OSP
• Specjalne
7
• Pożarnicze 17
razem
24
Fotokronika powodzi 14 października 2009
14
3. Użycie sprzętu specjalnego PSP i OSP:
• pompy szlamowe i pływające używano w 63
• agregaty prądotwórcze 42
• pilarki 20
• łodzie 1 raz
(SAR przy ewakuacji osób z zagrożonego budynku w m. Rybina)
4. Inny sprzęt:
• Ciągniki rolnicze z przyczepami 6
• Koparko-spycharki 2
• Ładowacze 3
• Ciężarowe w tym wywrotki 7
• Dostawcze(w tym terenowe) 11
razem 29
KOMENDA POWIATOWA
PAŃSTWOWEJ STRAŻY POŻARNEJ
w NOWYM DWORZE GDAŃSKIM
15
Ochrona przeciwpowodziowa w Niderlandach
1. Wprowadzenie i streszczenie
/ Introduction and Summary
Powodzie są na świecie jednym z najważniejszych powodów strat
w ludziach, wartości materialnej i zarobków a wiec, jednym z głównych powodów pogarszania się rozwoju społecznego i potencjalnym
źródłem biedy.
Kraje nizinne, takie jak Holandia, zależą w poważnym stopniu
od dobrej ochrony przeciwpowodziowej. To tłumaczy stosunkowo
wysokie nakłady finansowe w Holandii na naukę i badania w tym
zakresie. Ponieważ od stuleci Holandia była (i jest) narażona na niebezpieczeństwo ze strony morza i rzek, jej służby techniczne gromadziły wiedzę z dziedziny hydrauliki rzecznej i morskiej, zwłaszcza
projektowania i budowy wałów oraz środków zabezpieczenia przed
powodzią. Bez wałów przeciwpowodziowych połowa Holandii znalazłaby się pod wodą (Rysunek 1) (Pilarczyk, 1998).
ników i organizacji bezpośrednio odpowiedzialnych/związanych
z zapewnieniem ochrony przeciwpowodziowej, projektowaniem
i utrzymaniem budowli ochronnych.
Systemy i budowle ochronne przeznaczone są do zabezpieczenia ludności oraz uniknięcia strat ekonomicznych ze względu na
wysokie stany (powodziowe) wód i/lub spiętrzenia sztormowe. Jednakże nie można nigdy osiągnąć absolutnego stanu bezpieczeństwa
(absolute safety). Dlatego lepiej jest mówić o prawdopodobieństwie
awarii (lub bezpieczeństwie) pewnego systemu ochronnego (probabilistic approach). Stosując takie podejście można dokonać ilościowej oceny wszystkich możliwych przyczyn awarii (failure modes)
i oceny ryzyka systemu ochrony (safety assessment).
W niniejszym opracowaniu dokonujemy przeglądu ogólnej filozofii systemu ochrony i projektowania, rozmaitych aspektów hydraulicznych i geotechnicznych, oraz przykładów kryteriów projektowania i oceny stanu bezpieczeństwa dla wałów wodnych. Bardziej
szczegółowe informacje na temat konstrukcyjnych wytycznych dla
budowli ochronnych można znaleźć w specjalistycznych dokumentach holenderskich, których większość jest przetłumaczona na angielski (patrz: Literatura i www.tawinfo.nl).
2. Rozwój ochrony przeciwpowodziowej
i gospodarki wodnej w Holandii w perspektywie
historycznej
(dla powiązania z prezentacją, tekstem angielskim i rysunkami pozostawiono częściowo także terminologię angielską)
Typy zagrożenia (Rysunek 2):
• Flooding (powódź/wysokie stany wód, depresja lądu)
• Rising Sea and sinking land (wzrost poziomu morza i osiadanie
lądu)
Rysunek 1. Holandia bez ochrony przeciwpowodziowej (bez wałów)
Projektowanie wałów i systemów ochrony przeciwpowodziowej było do połowy ubiegłego wieku jednak głównie oparte raczej
na pewnym ogólnym doświadczeniu niż na obiektywnych metodach obliczeniowych. Dla przykładu, poziom wody projektowej
/poziom wody przewidywany w projekcie/ bazował przeważnie
na historycznej wielkości najwyższej wody z pewnym dodatkiem.
Wzrastające zapotrzebowanie na rzetelne metody projektowe dla
budowli ochronnych, zwłaszcza po wielkiej powodzi w 1953 roku,
spowodowało większy nacisk na studia i badania w tej dziedzinie,
a w ich wyniku przygotowano generalną koncepcję ochrony i szereg
wytycznych projektowych dla różnych budowli brzegowych. Generalna koncepcja i wytyczne projektowe są przeznaczone dla tech-
16
Type of policy measures (rodzaj polityki):
• Fighting floods (walka z powodziami)
• Preserving water (gospodarka wodna)
• Protection of (ochrona przeciwpowodziowa):
In respect to (z racji/motywów):
• Man (indywidualnych)
• Society (społecznych)
• Environment (ochrony środowiska)
Fighting against (Walka przeciwko):
• Natural disasters (klęskom żywiołowym)
• Antropogeneous calamities (skutkom/wynikającym konsekwencjom)
Construction Methods (metody konstrukcyjne) (Rysunek 2):
• Mounds (wysepki ewakuacyjne)
• Dikes and barriers (wały i zamknięcia)
• Artificial drainage (sztuczny drenaż/pompy/odwodnienie, śluzy)
Dotychczasowe normy bezpieczeństwa w Holandii dla ochrony
przeciwpowodziowej opierały się na definicji częstotliwości wysokiej wody projektowej, a mianowicie (Rysunek 4):
– wybrzeże środkowe (North and South Holland/Amsterdam, The
Hague, Rotterdam) z silnym ekonomicznym zapleczem o witalnej wartości dla całego kraju: 1/10000na rok;
– pozostałe części wybrzeża (z mniejszą wartością ekonomiczną
zaplecza): 1/4000 na rok;
– dolne ujścia rzek będące pod wpływem przypływów/spiętrzeń
sztormowych od morza:
1/2000 na rok;
– środkowe i górne części rzek: 1/1250 na rok.
Obecnie w Holandii przechodzi się na bardziej sensowną definicję
bezpieczeństwa przeciwpowodziowego opartą na ocenie ryzyka
(TAW, 2000), tzn.
Risk = Probability x Consequences
Rysunek 2. Historyczny rozwój ochrony przeciwpowodziowej
w Holandii
3. Filozofia projektowania
W systemie ochrony przeciwpowodziowej rozróżnia się dwa podstawowe elementy:
1) System zarządzania/operacyjno-organizacyjny; organizacja służby ochrony, przewidywanie wysokiej wody, system alarmowy,
plany ewakuacyjne, itp., i
2) System techniczno-konstrukcyjny; projektowanie, budowa
i utrzymanie wałów i innych obiektów systemu ochrony przeciwpowodziowej.
Ryzyko = Prawdopodobieństwo wystąpienia powodzi x Skutki
(konsekwencje)
Dla przykładu: mieszkańcy budynku na wysokich palach mogą
znieść częste powodzie bez większego ryzyka (bez większych strat
ludzkich i materialnych).
System ochrony przeciwpowodziowej jest pod wpływem ciągłych zmian politycznych, społecznych i technicznych (Rysunek 3).
System techniczny wymaga aktualizacji przeważnie co 5 lat. Nowe
podejście do oceny ryzyka i aktualizacja norm bezpieczeństwa są
procesem długoterminowym (25 do 50 lat). Ujednolicanie norm
w ramach Uni Europejskiej może ten proces jednak przyszpieszyć.
Rysunek 4. Ring-dikes i normy bezpieczeństwa przeciwpowodziowego w Holandii
Rysunek 3. Elementy i proces przemian w ochronie przeciwpowodziowej
Zasadniczą zasadą obecnej filozofii projektowania przeciwpowodziowego jest stosowanie definicji ryzyka dla obszarów w kontakcie z wodą, tzw. Ring-dike approach (Rysunek 9); to samo ryzyko
(ze wszystkich stron) dla danego obszaru mającego styk z morzem,
rzeką, dopływami, kanałami, itp.. Wymaga to jednak stosowania
17
probabilistycznych technik obliczeniowych, a więc odpowiedniego
szkolenia kadry badawczej i projektowej.
Metoda prawdopodobieństwa jest stosowana i nadal rozwijana
w Holandii dla projektowania wałów, oceny bezpieczeństwa wydm,
i oceny bezpieczeństwa całego systemu ochrony przeciwpowodziowej. Metoda ta znajduje też coraz większe zastosowanie w innych
krajach i programach europejskich, np. w EU programach:
http://www.comrisk.org;
http://europa.eu.int/comm/research/press/2003/pr1310en.html;
http://www.hrwallingford.co.uk/projects/EUROTAS/
http://www.hrwallingford.co.uk/projects/RIBAMOD/
http://www.nwl.ac.uk/ih/www/research/briparius.html
http://www.irma-sponge.org
http://www.ncr-web.org; (IRMA-SPONGE)
http://www.lyon.cemagref.fr/projets/floodaware/
http://www.lyon.cemagref.fr/projets/floodaware/private/proposal/
proposal-THE.html
Tam też można znaleźć wartościowe dokumenty, które mogą
być bardzo pomocne do opracowania właściwego systemu ochrony
przeciwpowodziowej.
4. System ochrony przeciwpowodziowej
(Flood Protection System)
System ochrony przeciwpowodziowej sklada sie z dwóch elementów:
a. Systemu zarządzania ochroną przeciwpowodziową
b. Systemu technicznego ochrony przeciwpowodziowej
W pełnym systemie ochrony przeciwpowodziowej można rozróżnić 5 typów interakcji:
• Natural system (system naturalny)
• I nfrastructure: dikes, dams, etc. (infrastruktura: wały, zapory,
itp.)
•O
bservation & communication system (obserwacja i komunikacja)
• Professional system (system administracyjny)
• Users & beneficiaries (użytkownicy)
a. System zarządzania ochroną przeciwpowodziową
(Flood management system)
Observations
(obserwacje/pomiary)
Prediction (prognozowanie)
• Rainfall (opady)
• Run off (spływ)
• Discharge (przepływ rzeczny)
• Long term (statistic); statystyka
• Long term (real time); symulacja
Communication
• Models; modelowanie
(komunikacja wszelkiego rodza- • Operation storage; operacyjne
ju) (dostęp/dojazd, radio, TV,
zbiorniki retencyjne
telefon, itp.)
• Retention; retencja naturalna
• Flood sequence; typ fali powoDecision (decyzje)
Implementation (zastosowanie) dziowej
Evaluation (ewaluacja)
• Evacuation; ewakuacja
(sequence in time/podział cza- • Emergency measures; środki
sowy)
pomocy doraźnej
18
b. System techniczny ochrony przeciwpowodziowej (Flood defence
system) Fizyczne elementy wpływające na wielkość przepływu/wysokość fali powodziowej:
Dike (wał)
• Height (wysokość)
Polder (polder/ląd) • Stability (wytrzymałość)
• Spatial planning (planowanie przestrzenne)
• Local measures (lokalne przedsięwzięcia)
• Widening flood plain
River bed
(przekrój rzeki)
(zwiększenie szerokości miedzy wałami)
• Reducing resistance (redukcja oporów)
• Deepening channels
(pogłębienie rzeki/kanału)
River system
• Green rivers (zielone rzeki/roślinność)
(system rzeczny)
• Reforestation (zalesianie)
• Storage reservoirs (zbiorniki retencyjne)
• Retention + nature (retencja naturalna)
• Flooding sequence
(increasing scale/skala wzrostu wielkości elementów fizycznych)
5. Zasady projektowania i System oceny
bezpieczeństwa (Design and Safety Assessment)
5.1. Wprowadzenie
W 1990 została podjęta ustawa o ochronie brzegów morskich ustanawiająca, że linia brzegowa z roku 1990 ma być zachowana jako
stała linia brzegowa. W konsekwencji tej ustawy koszty utrzymania
linii brzegowej są regulowane prawnie z roczną dotacją na te cele.
Ustawa o ochronie przeciwpowodziowej z 1966 (Flood Protection
Act/FPA) jest dalszym krokiem w tym kierunku i obie te ustawy
są punktem zwrotnym w historii walki z powodziami w Holandii
(TAW, 1998).
FPA ustala, że cały system ochrony przeciwpowodziowej (zarówno od strony morza jak i wewnątrz kraju) musi być kontrolowany
przez Państwo/Parlament, który musi być informowany raz na 5 lat
o stanie bezpieczeństwa krajowego systemu ochrony przeciwpowodziowej. Ta ustawa zobowiązuje wszystkie jednostki organizacyjne
związane z ochroną przeciwpowodziową do okresowej oceny stanu
technicznego wałów i innych obiektów w świetle obowiązujących
norm bezpieczeństwa. Równocześnie, o ile niektóre elementy systemu nie spełniają wymagań norm, należy podać, w jaki sposób
i w jakim czasie te usterki zostaną usunięte, czy zakres tych prac
mieści się w ramach możliwości danej jednostki, i jakie kroki w ramach konserwacji (maintenence) będą podjęte, aby w przyszłości
uniknąć dalszego pogorszenia sytuacji.
Techniczne utrzymanie/konserwacja systemu ochrony (wałów,
wydm, stacji pompowych i innych obiektów) jest w rękach regionalnych spółek wodnych (Water Boards). Ich możliwości finansowe
są ograniczone i wystarczają głównie do prowadzenia normalnych /
bieżących prac konserwacyjnych. W przypadku kataklizmów („Act
of God”) lub zmian norm bezpieczeństwa może być konieczna
interwencja odgórna (dofinansowanie). Tak było po powodziach
w 1993 r. 1995 r. kiedy to rozmiar koniecznych prac na wzmocnienie wałów rzecznych przekraczał możliwości spółek wodnych i cały
ten plan zostałsfinansowany z funduszów centralnych.
FPA reguluje między innymi takie sprawy jak (Rysunek 5):
-nadzór na szczeblu prowincji nad spółkami wodnymi (Rysunek),
łść  ł   ż      ę
   
– nadzór państwa (Ministry of Transport, Public Works and Water
Management),
– tworzenie (technicznych) rozporządzeń/wytycznych/norm (guidelines) do jednolitej kontroli stanu bezpieczeństwa (to jest zadanie jednostek specjalistycznych Ministerstwa),
– dostarczanie aktualnych hydraulicznych warunków brzegowych:
poziomy wody projektowej, warunki falowania, itp. (zadanie jednostek specjalistycznych Ministerstwa),
– procedury tworzenia raportów stanu bezpieczeństwa,
– kompetencje w sprawie utrzymania morskiej linii brzegowej,
– finansowanie ochrony przeciwpowodziowej
 żś ę   
Przyklad zależności między funkcjami elementów konstrukcyjnych
  
i typu awarii
 
 
 ść ł
 

    
  ą
  

Rysunek 5. Organizacja administracyjna
   
  
  ś ę
  
    
  
   ę
  
    
    ś 
Rysunek 6. Elementy konstrukcyjne wału i zależnosci funkcyjne
    ł  ż 
Spółki wodne (Water Boards) są specyficzną i najstarszą formą hoStosując podejście probabilistyczne można dokonać jakościowej

ż ć
ś
 ś
 
lenderskiej demokracji (ich powstanie datuje się na XII wiek, ą
a więc ś
i ilościowej
oceny wszystkich
możliwych
przyczyn
awarii. Drzewo
ż    ń     ę  
na długo przed formalnym powstaniem państwa holenderskiego).
uszkodzeń
(Failure tree)
narzędziem
w tej
analizie ż
 
 
jest
 dobrym
 

ę 
Ich obowiązki ograniczają się do prowadzenia lokalnej gospodar- (Rysunek 8) (CUR/TAW, 1990). Na drzewie takim identyfikuje się
ki wodnej (zaopatrzenie w wodę, dbanie o jakość wody i ochrona wszystkie możliwe rodzaje uszkodzeń,
które ostatecznie prowadzą

przeciwpowodziowa). Spółki wodne są upoważnione do pobiera- do zniszczenia całego wału i zalania lądu (inundation). Awarie
nia lokalnego podatku wodnego ustalanego relatywnie do wyso- cząstkowe mogą także źle wpływać na sprawność wału nawet, jeżekości wydatków na dany rok. Spółka wodna ma stały zarząd isłuż- li został on właściwie zaprojektowany. Szybka i właściwa reperacja
bę techniczną. Zarząd jest wybierany przez zgromadzenie ogólne uszkodzeń jest bardzo ważna dla zapewnienia pełnej sprawności
składające się z reprezentantów ludności danego obszaru, według wałów.
specjalnego klucza wyborczego. Prezesa spółki wodnej mianuje Minister Spraw Wewnętrznych. Budowa nowych wałów przeciwpowoAczkolwiek wszystkie kategorie zdarzeń powodujących uszkodziowych i zapór lub ich dostosowanie do nowych norm/wymogów dzenie i/lub zalanie terenów są jednakowo ważne dla całkowitego
państwowych, jest finansowana z budżetu centralnego. Utrzymanie bezpieczeństwa, odpowiedzialność za funkcjonowanie całego systewałów i całej infrastruktury z nimi związanej jest w gestii/w rękach mu ochrony jest w rękach ludzi odpowiedzialnych za politykę zaspółek wodnych. Województwo (Province) jest jednostką nadzoru- rządzania, a odpowiedzialność inżyniera sprowadza się głównie do
jącą spółki wodne.
aspektów technicznych konstrukcyjnych.
5.2. Podstawowe zasady projektowania
Obecnie nadal obowiązują normy bezpieczeństwa bazujące na częstotliwości wody projektowej (1.1250 dla rzek i 1/10000 dla ochrony
wybrzeża), ale stopniowo przechodzi się na ocenę bezpieczeństwa
bazującego na ocenie ryzyka.
Normatywne wytyczne hydraulicznych warunków brzegowych/
projektowych (poziom wody projektowej i warunków falowych) są
opracowywane przez jednostki (instytuty) centrale i przy ich opracowaniu/aktualizacji brane są pod uwagę następujące czynniki:
zmiany w strefie brzegowej, które mogą mieć wpływ na transformacje fal, podwyższenie poziomu morza w kolejnych latach (sea-level
rise), osiadanie terenów, i zmiany w metodyce obliczeń/ prognozowania.
Wytrzymałość konstrukcji (wałów i obiektów) zależy od wielu
czynników i interakcji między elementami konstrukcyjnymi (Rysunek 6).
W przypadku wału przeciwpowodziowego główne zdarzenia to
(Rysunek 7):
– przelewanie lub przepływanie wody nad wałem;
– erozja zewnętrznej skarpy lub utrata stateczności okładziny;
– niestateczność zewnętrznej skarpy prowadząca do progresywnego
uszkodzenia;
– niestateczność fundamentu i wewnętrzna erozja (np. kanalikowa);
– niestateczność całego wału;
– ludzkie błędy operacyjne (human failure).
19
Rysunek 7. Przykład zdarzeń awaryjnych dla wału lub zapory (Failure modes)
Uproszczone drzewo uszkodzeń
Rysunek 8. Przykład drzewa uszkodzeń/zdarzeń i poziomu hierarchicznego
Dla tych wszystkich rodzajów awarii sytuacja, w której obciążenia (potencjalne zagrożenie) są równe wytrzymałości (odporności)
budowli, stanowi rozważany przypadek granicznego stanu.
20
Związki stosowane do powiązania warunków brzegowych (obciążeń) oraz odpowiedzi (siły na elementy konstrukcyjne i wytrzymałości budowli) nazywa się funkcjami przejścia (np. przejście od
fal na skarpie do sił działających na ziarna filtru). Funkcjami przejścia są najczęściej wzory obliczeniowe, a w przypadku ich braku,
wyniki badań modelowych lub obliczeń numerycznych.
Prawdopodobieństwo zdarzenia każdego mechanizmu awarii
technicznej można znaleźć stosując odpowiednie techniki matematyczno-statystyczne. Margines bezpieczeństwa pomiędzy
.potencjalnym zagrożeniem. a .odpornością. można określić dla
wystarczająco niskiego prawdopodobieństwa awarii. Przyjmuje się
tutaj różne filozofie i podejścia projektowe:
– projektowanie deterministyczne;
– projektowanie quasi-probabilistyczne;
– projektowanie probabilistyczne
Dla pełnego probabilistycznego projektowania wymagana jest
najwyższa/pełna wiedza związana ze stosowaniem teoretycznych
modeli wiążących obciążenie i wytrzymałość budowli. Badania
wszystkich powyższych elementów ciągle rozwijają się w Holandii i innych krajach. Aktualne wytyczne holenderskie dla projektowania systemów przeciwpowodziowych (wałów, zapór, wydm,
i budowli w wałach/wydmach) bazują na podejściu pomiędzy deterministycznym a quasiprobabilistycznym, z tendencją do pełnego
przejścia na podejście quasi-probabilistyczne lub probabilistyczne.
Pełne probabilistyczne projektowanie oparte na koncepcji stanu
granicznego nie zawsze jest możliwe ze względu na to, że teoretyczny (lub pełny eksperymentalny) opis różnych rodzajów awarii nie
zawsze jest dostępny iczęsto bywa zastępowany wynikami z modeli
symulacyjnych (modele .czarnej skrzynki.).
Pełen opis probabilistycznego podejścia do projektowania systemów i wałów przeciwpowodziowych wykracza poza zakres tej
prezentacji, ale szczegóły można znaleźć w holenderskich raportach
dostępnych także w języku angielskim.
Dla wszystkich typów konstrukcji ochronnych i ich elementów
opracowane zostały wytyczne projektowe (Guidelines a nd Technical Reports).Guidelines odnoszą się przeważnie do ogólnych
podejść (fundamenty ochrony, system oceny bezpieczeństwa) i do
głównych typów ochrony (wały rzeczne, wały morskie, wydmy).
Techniczne raporty opisują elementy techniczne (obiekty wałowe,
nabieg i przelew falowy, umocnienia skarp, filtracja/piping, geotechniczna stateczność wałów, itp.). Praktyczne wdrażanie wytycznych (Guidelines) odbywa się poprzez kursy dla służb regionalnych
(z tego korzystają także konsultanci) i poprzez centralny Help-desk
(komórka pomocnicza, która odpowiada na pytania, wyjaśnia niejasności, i na krótki okres może być angażowana do konkretnej sytuacji).
Te wszystkie informacje/dokumenty są potrzebne zarówno do
projektowania jak i do oceny stanu bezpieczeństwa. Z tą różnicą, że
w wytycznych do oceny bezpieczeństwa wprowadzono uproszczone reguły (często w postaci nomogramów, wykresów itp.) do oceny
stanu jakości konstrukcji, umożliwiające ich zastosowanie przez
normalną służbę techniczną jednostek regionalnych. Dopiero po
wstępnej ocenie, w razie potrzeby, przechodzi się na wyższy poziom
oceny wymagającej bardziej dokładnych metod i specjalistów.
5.3. Zasady systemu oceny (kontroli) bezpieczeństwa
Holandia jest podzielona na 53 obszary zamknięte, tzw. .dike ring
areas.. Są to obszary o różnej wielkości, zdefiniowane przez warun-
ki topograficzne
(częstoń
przekraczające granice różnych obszarów
przekroczenie grozi awarią i bezpieczeństwo normatywne nie
 
 
administracyjnych,
a
więc
nie
zawsze
pokrywające
się
z
obszarem
będzie
     ę     ą  
 zapewnione.
ż
spółki wodnej).
Otoczone
są wałami, na styku
z morzem,
rzekami  ż
 
 
ę
ą
i kanałami (lub
Przykład

 wysokim
ę obszarem
 lądowym).
ą
ę fikcyjnego
 ł 
obszaru 
zamkniętego
pokazuje rysunek
9. Obszar
ą ł
  (ring-dike)
 
 ł
ten
 
jest zagrożony
strony morza,
jeziora (akwenu
zamkniętego
za-  
 ł
od
ę


od strony
morza)
i od strony
rzeki.
Zabezpieczenie
stanowią
żporą
 



ę
ą
    
 
 
łwyłącznie
 wały

 łą ł 
tu wydmy i ą
wały od strony
morza oraz
od strony
  
jeziora i rzeki.




  




  







Rysunek 10. Kontrola stanu konstrukcji






Lokalna jednostka jest zobowiązana prowadzić Książkę Stanu
(Data Base Register), gdzie musi się znajdować dokładny opis systemu ochrony ze wszystkimi technicznymi szczegółami, oraz gdzie
wyniki inspekcji, badań (np. gruntowych, hydraulicznych, itp.)
i wszystkich zmian/napraw muszą być notowane.
Limit awaryjny bazuje na aktualnych normach bezpieczeństwa
opartych na trzech elementach:
a)ogólnych normach bezpieczeństwa definiowanych przez ustawę
(np. 1/4000 na rok)
b)normatywnych wytycznych hydraulicznych warunków brzegowych/projektowych (poziom wody projektowej i warunków falowych)
c)normatywnych wytycznych projektowania konstrukcyjnego
(Design Guidelines)
Rysunek 9. Fikcyjny przykład obszaru zamkniętego (Ring-dike
      
area)
Wszystkie te elementy są w ciągłym rozwoju i ich ważność jest
limitowana czasowo. Co 5 lat ukazują się poprawki lub podstawowe
zmiany w zależności od rozwoju wiedzy lub odczucia społecznego.
   ł  ę  
Główną zasadą jest odpowiedzialność jednostki regionalnej Badania są prowadzone przez Instytut Budownictwa Wodnego we
(spółka wodna z kontrolą wojewódzką) za odpowiednie utrzymanie współpracy z innymi jednostkami badawczymi pod merytoryczochronnego zgodnie
z obowiązującymi
normami
bezpienym kierownictwem
ą systemu
 ść


ł

ą Technicznej Komisji do Spraw Ochrony Przeczeństwa.
W
praktyce
oznacza
to,
że
każdy
element
ochrony
musi
ciwpowodziowej
ą        ąą(Technical Advisory Committee/TAW), podlegaspełniać wymogi
zdefiniowane
normami
bezpośrednio
ń
 

 żw okresie
ż projektowym.
 jącej

łć Ministrowi.
zasadąjest
strategia
prewencyjna, tzn. wczesna ocena syDrugą



umożliwiająca
podjęcie
zanim 
nastąpi 
zniszczenie
lub
W wytycznych
ą  tuacji


akcji

żą
ę do oceny stanu bezpieczeństwa są wprowadzone
3 ostateczne oceny stanu:
 ąkatastrofa.
  
Jak już wcześniej wspomniano, system oceny stanu bezpieczeń- „dobry/wystarczający” (sufficient), „niepewny” (doubtful) i „zły/
stwa musi być jednolity dla całego kraju. Z tego względu Instytut niedostateczny” (insufficient) (Rysunek 11);
Budownictwa Wodnego w Delft podlegający Ministerstwu Trans- –„dobry” – znaczy, że konstrukcja jest w stanie przetrwać norma wytyczne do systemu oceny
portu i Gospodarki Wodnej opracował
tywne obciążenia projektowe ,
(Guidelines) (TAW, 1996). W strategii oceny bezpieczeństwa roz- –„niepewny” – znaczy, że jakość jest poniżej wartości projektoróżnia się trzy granice/limity (Rysunek 10):
wej, ale nie ma jeszcze zagrożenia bezpieczeństwa; w tych przy•limit ostrzegawczy (warning limit): poziom jakości (pogorszepadkach przeważnie jest potrzebna bardziej szczegółowa ocena,
nia) stanu konstrukcji (lub jej elementów) wymaga dokładnej –„zły” – znaczy, że zagrożenie bezpieczeństwa nie może być dłui częstej inspekcji
żej akceptowane i kroki dla zmiany tej sytuacji muszą być podję•limit działania (action limit): poziom jakości stanu (pogorte w krótkim terminie.
szenia) konstrukcji (lub jej elementów) wymaga przygotowaW Holandii około 3000 km wałów iduża ilość różnych obiektów
nia i/lub inicjowania prac naprawczych
wałowych musi być oceniana w każdym okresie 5-cio letnim. Aby
•limit awaryjny (failure limit): poziom jakości stanu (pogorsze- to praktycznie umożliwić i zaoszczędzić czas potrzebny na ocenę
nia) konstrukcji (lub jej elementów) osiąga poziom, którego
21
(i ewentualne badania i obliczenia) stanu konstrukcji, w wytycznych
zostały wyodrębnione trzy poziomy/ metody oceny (Rysunek 11):
a)ogólna(general) ocena przy użyciu tylko reguł prostych podanych w wytycznych,
b)szczegółowa(detailed) ocena przy użyciu reguł drugiego stopnia z wytycznych, i
c)zaawansowana (advanced) ocena przy użyciu dostępnych metod i pomocy specjalistów.
-tworzenie przestrzeni dla rzek/fal powodziowych (Space for rivers)
(Rysunek 12),
– zbiorniki retencyjne/wyrównawcze,
-tereny zalewowe na polderach (w okresie silnych opadów),
-udoskonalenie systemu informacji i organizacji (High Water Information System)
Rysunek 12. Tworzenie przestrzeni dla rzek (Space/room for rivers)
Rysunek 11. Schematyczna ilustracja zasad oceny bezpieczeństwa
Stosując powyższe zasady, można dużą część konstrukcji sklasyfikować jako .dobrą. , a pewną część jako .złą.. Pozostała część
z klasyfikacją .niepewna. przechodzi na następny etap oceny szczegółowej. Po tej kolejnej ocenie obszar .niepewny. się zmniejsza
i przechodzi do etapu oceny zaawansowanej, po której ustalana jest
ostateczna ocena całego systemu technicznego i podejmuje się ostateczną decyzję o koniecznej interwencji (elementy z klasyfikacją
„zły”) .
Pierwsza runda oceny stanu bezpieczeństwa holenderskiego systemu przeciwpowodziowego została zakończona pod koniec 2001
roku. Na podstawie doświadczeń z 1-szej rundy podjęto prace nad
ulepszeniem wytycznych. Nowe wytyczne, jak również nowe dane
warunków hydraulicznych, ukazały się w 2004 roku.
Jednocześnie z powyższą oceną stanu bezpieczeństwa według
aktualnych (starych) norm bezpieczeństwa, podjęto prace/studia
nad probabilistyczną oceną bezpieczeństwa dla wszystkich obszarów zamkniętych (Ring-dikes areas) stosując definicje ryzyka (Ryzyko= Prawdopodobieństwo x Skutki). Zakończenie prac jest planowane na rok 2005. Wyniki tych studiów będą podstawą do nowej
dyskusji narodowej na temat Normy Bezpieczeństwa dla zagrożenia
powodziowego (Social and Political Accepted Safety Standards against Flooding).
5.4 Inne/dodatkowe metody i akcje ochrony przeciwpowodziowej
Po ostatnich powodziach w 1993 r. i 1995 r. i studiach przyszłościowych zagrożeń (climate change) wyciągnięto w Holandii
wnioski, że ciągłe podwyższanie wałów nie daje pełnej szansy na
uporanie się z problemami powodziowymi w przyszłości. Dlatego
zainicjowano i częściowo zaczęto już wdrażać także inne metody
i środki, między innymi (RWS, 2000):
– ograniczanie podwyższania koron wałów,
22
Uwaga: zagadnienie ochrony skarp wałów wodnych i zapór nie było
tu omawiane, ponieważ jest szczegółowo potraktowane w osobnej
publikacji:
K. Pilarczyk, Projektowanie umocnień
brzegowych (Design of Revetments),
zarówno w języku polskim jak i w angielskim.
6. Wnioski końcowe
1.Stworzenie właściwego systemu ochrony przeciwpowodziowej
jest sprawą skomplikowaną.
2. Ochrona przeciwpowodziowa jest kosztowna i nieciekawa dla
polityków; wymaga dużych nakładów finansowych, a na efekty
trzeba często długo czekać (długie okresy bez powodzi usypiają
społeczeństwo i polityków).
3.Do tej pory zwracano więcej uwagi na techniczny system ochrony, a mniej na system organizacyjny (włącznie z prognozowaniem wysokich stanów wody i sztormów, planami przygotowania powodziowego/planami ewakuacyjnymi, komunikacją
pomiędzy zaangażowanymi jednostkami oraz zakresem ich odpowiedzialności)
4.Definicja bezpieczeństwa oparta na ocenie ryzyka jest bardziej
logiczna niż ta oparta tylko na prawdopodobieństwie wystąpienia wody powodziowej; skutki powodzi mogą być różne dla
różnych obszarów. Metoda ta umożliwia porównanie norm bezpieczeństwa w razie powodzi/zabezpieczenia przed powodzią
z innymi normami bezpieczeństwa (lub ryzyka) jak np. w transporcie (ryzyko w ruch drogowym i powietrznym) czy w przemyśle chemicznym.
5.Ocena bezpieczeństwa nie powinna być rozpatrywana liniowo
z ograniczeniem tylko do stron głównego zagrożenia (morza
lub rzeki), ale powinna być rozpatrywana obszarowo; obszar
(ring-dike) powinien spełniać warunek normatywnego bezpieczeństwa w przypadku wszystkich możliwych zagrożeń (ze
wszystkich stron). Niedawne powodzie w Polsce na małych rzekach obrazują ten aspekt. Żuławy (lub ujście Wisły) mogą być
przykładem, gdzie analiza obszarowa (Ring-dike approach) jest
jedynym właściwym podejściem do oceny bezpieczeństwa przeciwpowodziowego dla tych terenów.
6.Normy bezpieczeństwa /zabezpieczenia przeciwpowodziowego
w Holandii, z uwagi na jej szczególne położenie, są bardzo wysokie. Nie należy ich kopiować, natomiast należy /trzeba się zastanowić, jakie podejścia metodyczne nadawałyby się do wdrażania
w warunkach polskich.
7.Jednym z podstawowych problemów ochrony przeciwpowodziowej (w skali światowej) jest niedostateczne zainteresowanie/
zwracanie zbyt małej uwagi na sprawy konserwacji/utrzymania
(maintenance), zarówno od strony organizacyjnej jak i finansowania. W Holandii rozwiązano ten problem poprzez spółki
wodne, które opodatkowują mieszkańców danego obszaru na
cele utrzymania systemu przeciwpowodziowego i lokalnego systemu gospodarki wodnej. Takiego modelu /rozwiązania też nie
można kopiować w bezpośredni sposób, ale może on być punktem wyjściowym do opracowania własnego systemu.
8.Holandia inwestuje stosunkowo dużo w badania i praktyczną
budowę systemów przeciwpowodziowych (systemy techniczne
i organizacyjne; wysoka jakość prognozowania powodzi). Polska
może i powinna wykorzystać tę wiedzę techniczną i doświadczenia. Wiedza ta ma zastosowanie nie tylko w zagadnieniach
ochrony przeciwpowodziowej, ale w całym szerokim zakresie
budownictwa wodnego.
9.Wysoka jakość ochrony przeciwpowodziowej (i budownictwa
wodnego) w Holandii ma swoje korzenie w wysokiej jakości
szkolenia inżynierskiego i organizacji szkolenia podyplomowego. I w tym zakresie można by niektóre osiągnięcia holenderskie
przenieść do Polski.
10.Nie zapominajmy, że problemy wodne będą narastały już w bliskiej przyszłości; nie tylko wzrost zagrożenia z uwagi na zmiany
klimatyczne, ale także szybko rosnące zapotrzebowanie na wodę,
z jednoczesnym wzrostem zanieczyszczenia wód powierzchniowych i gruntowych (intensyfikacja rolnictwa, odpady przemysłowe), a w konsekwencji wzrost zagrożeń i problemów związanych z ochronąśrodowiska. Holandia i inne kraje europejskie
mają pod tym względem dużo złych i dobrych doświadczeń; negatywne zjawiska i doświadczenia z przeszłości oraz kosztowne
akcje ratowania/rekonstrukcji w latach obecnych. Ważną lekcją
z przeszłości jest, że sprawy wodne należy rozpatrywać w sposób
integralny i że społeczeństwo powinno mieć możliwość głosu/
wypowiadania się w tych sprawach (RWS, 2000).
mgr inż. K. Pilarczyk
Rijkswaterstaat, Road and Hydraulic Engineering Institute,
Delft, The Netherlans
Holenderski Departament Robót Publicznych,
Instytut Dróg i Budownictwa Wodnego w Delft
P.O. Box 5044, 2600 GA Delft, The Netherlands
[email protected]; [email protected]
Literatura/ Bibliografia
CUR/TAW, 1989, „Guide to the assesment of the safety of dunes as
a sea defence”, Centre for Civil Engineering Research and Codes/
Technical Advisory Committee on Water Defences (TAW), Report
140, Gouda, Netherlands.
CUR/TAW, 1990, Probabilistic Design of Flood Defences, CURreport 141/TAW guide, Gouda, the Netherlands. Centre for Civil
Engineering Research and Codes (CUR), Technical Advisory Committee on Water Defences (TAW).
Pilarczyk, K.W., 1998, Dikes and Revetments, A.A. Balkema (publisher), Rotterdam.
RWS (Rijkswaterstaat), 1990, „A new coastal defence policy for The
Netherlands”, Rijkswaterstaat, Tidal Water Division, The Hague.
RWS, 2000, A Different Approach to Water, Water Management Policy in the 21st Century, Ministry of Transport and Water Management, Rijkswaterstaat (RWS), The Netherlands.
TAW, 1991, „Guidelines on design of river dikes”, Technical Advisory Committee on Water Defences (TAW), Published by the Centre for Civil Engineering Research and Codes (CUR), Gouda, The
Netherlands.
TAW, 1995, Under pressure – the condition of the river dikes during
the flood of 1995, Technical Advisory Committee on Water Defences, The Hague.
TAW, 1996, Guidelines on Safety Assessment for Water Retaining
Structures, Technical Advisory Committee on Water Defences (TAW), Road and Hydraulic Engineering Division, Delft, the
Netherlands.
TAW, 1998, Fundamentals on Water Defences, Technical Advisory
Committee on Water Defences, Road and Hydraulic Engineering
Division, Delft, The Netherlands.
TAW, 2000, From probability of exceedance to probability of flooding, Technical Advisory Committee on Water defences (TAW),
Road and Hydraulic Engineering Institute, Delft, The Netherlands.
DWW, 2001, RIVERSandLAND, Dikes for eternity, Road and Hydraulic Engineering Institute, Delft, The Netherlands.
(Literatura; www.tawinfo.nl)
23
Najnowszy polski wynalazek do walki z powodzią
Dzień 14 października 2009 roku długo pozostanie w pamięci
mieszkańców Żuław. Niesprzyjające warunki pogodowe doprowadziły do niespotykanego od wielu lat zagrożenia powodziowego całych Żuław. W stan pogotowia postawione zostały wszystkie służby
odpowiedzialne za bezpieczeństwo obywateli. Sztaby antykryzysowe monitorowały sytuację pogodową oraz stan umocnień i urządzeń zabezpieczających tereny depresyjne przed powodzią.
Sytuacja pogarszała się z godziny na godzinę. Należało przewidzieć najgorsze konsekwencje łącznie z kompletnym zalaniem tysięcy gospodarstw. Gdyby doszło do przerwania wałów ochronnych
skończyłoby się to bodaj największą katastrofą powodziową w całej
historii Polski.
Woda morska wtłaczana przez wiatr od północy podnosiła się
błyskawicznie i w wielu miejscach poziom prawie wyrównywał się
z wierzchołkiem wałów. W takiej sytuacji jedynym ratunkiem stają
się niezastąpione worki z piaskiem, którymi można doraźnie łatać
wyrwy i ubytki w wałach.
Zdesperowani ratownicy biegali po wałach próbując wypatrzyć
miejsca potrzebujące natychmiastowej naprawy. Z relacji telewizyjnych dowiedzieliśmy się, że przerażeni ludzie nie mieli żadnego
wsparcia sprzętowego, co mogłoby w ogromnym stopniu ułatwić
i uczynić walkę bardziej skuteczną.
Tragedia z 14 października obnażyła naszą bezsilność wobec zagrożenia jakim jest powódź. Niewiele brakowało, a ogromne wysiłki
wielu ratowników poszłyby na marne.
Do dziś na całym świecie, od USA przez Europę po Indochiny,
worek z piaskiem jest w zasadzie jedynym powszechnie dostępnym
skutecznym sposobem na bezpośrednią walkę z wysoką wodą
Katastrofa powodziowa niesie za sobą ogromne straty materialne, moralne i środowiskowe, wielokrotnie przewyższające straty
popożarowe. Usuwanie jej skutków bywa, że trwa latami. Każda po-
OTO TRRIO – najskuteczniejsza maszyna do walki z powodzią.
24
wódź to tysiące osobistych i rodzinnych tragedii. Obywatele w ciągu
kilku chwil tracą cały dorobek życia, zniszczona zostaje lokalna infrastruktura, ujęcia wody, zbiorniki podziemne, szamba, cmentarze
itp. Straty szacuje się w dziesiątkach lub setkach milionów (powódź
z 2009 roku na Podkarpaciu wyrządziła straty blisko 1 miliarda zł.).
Mimo to na sprzęt do bezpośredniej walki z powodzią przeznacza
się znikome fundusze. Oto jak wyglądają proporcje wydatków na
sprzęt pożarniczy i przeciwpowodziowy, gdzie pożary w 2009 roku
spowodowały 2 krotnie mniejsze straty niż powódź.
W Niemczech do walki z powodzią powołane są specjalne służby THV– w ich szeregach jest 80.000 po zęby uzbrojonych w sprzęt
ludzi.
Dużą nadzieję daje nam najnowszy polski wynalazek TRRIO.
Jest to obecnie najlepsza na świecie maszyna do napełniania worków przeciwpowodziowych. Liczne medale i nagrody na światowych targach wynalazczości oraz ostatnio polska nominacja do
europejskiej nagrody Biznes dla Środowiska jest potwierdzeniem
wyjątkowości TRRIO. Gdyby napełniacze TRRIO były w powszechnym użyciu moglibyśmy spać spokojniej.
Obudźmy więc decydentów i przekonajmy do pochylenia się
nad problemem sprzętowym. Każda złotówka zainwestowana w
prewencję powodziową jest bardzo dobrą inwestycją i zwraca się
wielokrotnie już po pierwszej akcji. Najwyższy czas, aby mieszkańcy terenów zagrożonych wymusili na władzach to, czego najbardziej
potrzebują, gdy do ich domów podchodzi woda. Państwo powinno ułatwić mieszkańcom walkę z powodzią zapewniając im środki,
sprzęt i doradztwo.
WWW.TRRIO.PL
Lech Michalczewski, [email protected], 602 130 003
Oto jednostka przygotowana do walki z pożarem
Oto jednostka przygotowana do walki z powodzią
Miasto Bewdley Anglia - system zapor panelowych
Miasto Bewdley Anglia - system zapor panelowych
Bewdley - montaż zapór przez Environment Agency
Grand Forks USA - system murowo-panelowy
Rękawy przeciwpowodziowe napełniane wodą
Rękawy przeciwpowodziowe
25
Ruchoma zapora przeciwpowodziowa na Tamizie
Ruchoma zapora w zatoce Eider (płn. Niemcy)
Szwedzki system zapor rozkładanych w Anglii
Szwedzki system zapor rozkładanych
Zapora przeciwpowodziowa w Egipcie
26
Związki Wałowe wracają
Projekt Związki Wałowe wracają
Żuławy delty Wisły są stale zagrożone nie tylko powodzią, lecz także zatopieniem. Świadomość tego faktu od 600 lat wyrażała się istnieniem Związków Wałowych – najstarszego na ziemiach polskich
samorządu terytorialnego.
Celem projektu jest skupienie zainteresowania i zaangażowania
społeczności żuławskiej wokół ochrony przeciwpowodziowej poprzez przywrócenie i odnowienie dawnych tradycji integrowania
się i organizowania oraz skorzystanie z doświadczeń przeszłości
i współczesnych, w tym także zagranicznych, w zakresie zapobiegania permanentnemu zagrożeniu naruszenia równowagi relacji
człowiek-przyroda w delcie Wisły.
Realizacja głównego celu rozpoczęta w 2009 zakończy się w październiku 2010 za pomocą: – zwiększenia zainteresowanie historią
i dziedzictwem rzecznym Żuław (broszura o urządzeniach hydrotechnicznych, organizacja festynu rzecznego, lekcje regionalne, ekspozycja muzealna i wystawa edukacyjna); – zwiększenia umiejętności zapobiegania powodzi dzięki poznaniu dobrych praktyk (wyjazd
studialny do europejskich terenów depresyjnych i seminarium dobrych praktyk krajowych i zagranicznych); – zwiększenie umiejętności zachowania się podczas zagrożenia powodziowego (szkolenia
dla liderów, spotkania młodzieży z ludźmi ochrony przeciwpowodziowej, wydanie ulotki instruktażowej, kurs ochrony przeciwpowodziowej zamieszczony w Roczniku 2009).
Projekt powstał już kilka lat temu ale dopiero w 2009 roku
uzyskał zrozumienie i wsparcie finansowe. Można powiedzieć, że
przewidział powódź sztormową na Żuławach 14 października 2009
roku.
Otwieramy się na nowe, realne, bardziej praktyczne myślenie
o inwestowaniu, życiu i mieszkaniu w delcie Wisły.
Projekt „Związki Wałowe wracają” jest realizowany przez Stowarzyszenie Miłośników Nowego Dworu Gdańskiego Klub Nowodworski w partnerstwie z Verein für Europäische Städte-Partnerschaften Hennef e.V. (Niemcy).
Projekt „Związki Wałowe wracają” jest realizowany przy wsparciu udzielonym przez Islandię, Liechtenstein i Norwegię ze środków
Mechanizmu Finansowego Europejskiego Obszaru Gospodarczego,
Norweskiego Mechanizmu Finansowego oraz budżetu Rzeczypospolitej Polskiej w ramach Funduszu dla Organizacji Pozarządowych.
27
Kurs ochrony przeciwpowodziowej
Żuławski samorząd wałowy
Specyfika życia na Żuławach sprawiła, że już w początkowym okresie planowej kolonizacji tej krainy w XIII i XIV w. rozumiano potrzebę stworzenia jakiejś formy samorządu jej mieszkańców. Podwaliny pod tak zwane związki wałowe położyli wielcy mistrzowie
zakonu krzyżackiego, który od lat 30 XIII w. kontrolował wschodnią
część wiślanej delty, a po 1308 r. stał się również panem Żuław lewobrzeżnych, tj. leżących na zachód od głównego koryta Wisły. Z zachowanych źródeł wynika, iż samorząd żuławski tworzyli wszyscy
właściciele gruntów leżących w obrębie wałów przeciwpowodziowych, którzy na walnym zgromadzeniu, jednogłośnie, podejmowali decyzje dotyczące całej wspólnoty. Od początku podstawowym
obowiązkiem mieszkańców Żuław było uczestnictwo w pracach
przy budowie wałów i melioracji gruntów, przy czym wymiar prac
dla poszczególnych gospodarzy był proporcjonalny do wielkości
posiadanego przez nich areału. Koordynację działań zapewniali
lokalni urzędnicy krzyżaccy, rezydujący w obronnych dworach na
terenie poszczególnych części Żuław: w Grabinach, Szkarpawie, Laskach i Fiszewie. Około połowy XIV w. w dokumentach pojawiają
się urzędnicy samorządu żuławskiego, którzy byli pośrednikami pomiędzy władzą państwową, reprezentowaną przez krzyżackich wójtów i prokuratorów, a wspólnotą mieszkańców. Nazywano ich przysiężnymi wałowymi, ponieważ przy wprowadzeniu na urząd byli
zobowiązani do złożenia uroczystej przysięgi. Kilku przysiężnych,
z których każdy reprezentował z czasem po kilka wsi żuławskich,
wybierało spośród siebie dygrawę (dosłownie: grafa wałowego),
czyli zarządcę wałów, pełniącego w tym gronie honorowe przewodnictwo. Głównym zadaniem przysiężnych był wspólny objazd wałów, ustalanie zakresu potrzebnych prac i rozdzielanie ich pomiędzy
poszczególne wsie, a następnie sprawdzanie wykonanej pracy. Niedociągnięcia były surowo karane grzywnami, a w skrajnych przypadkach nawet pozbawieniem własności gruntów, gdyż zaniedbania
mogły drogo kosztować całą wspólnotę. Przysiężni pełnili również
28
rolę rzeczoznawców we wszelkich pracach hydrotechnicznych, jakie przeprowadzano na terenie państwa krzyżackiego. Z racji wielu
obowiązków cieszyli się licznymi przywilejami ekonomicznymi tudzież powszechnym szacunkiem. Swoje urzędy pełnili dożywotnio,
a wybór na przysiężnego wałowego był dla żuławiaków ukoronowaniem życiowej kariery. Świadczą o tym choćby dumne napisy na
zachowanych nagrobkach z XVII i XVIII w., gdzie wzmianki o pełnionych urzędach sąsiadują ze skrupulatnym wyliczeniem spłodzonego potomstwa. Samorząd żuławski, ukonstytuowany w czasach
krzyżackich, funkcjonował z niewielkim modyfikacjami także w
okresie panowania polskiego (1466-1772), a następnie w czasach
pruskich i niemieckich aż do 1945 r. Kompetencje tego samorządu ulegały stopniowo stałemu poszerzeniu, tak że w połowie XVIII
w., czyli w okresie największego rozkwitu, obejmowały one niemal
wszystkie aspekty społecznego życia mieszkańców delty Wisły. Żuławskie związki wałowe można więc z pewną emfazą nazwać swoistymi chłopskimi republikami, które wytworzyły na tym terenie nie
spotykane gdzie indziej poczucie wspólnoty oraz związanej z nim
dumy, ale i odpowiedzialności za wspólne dobro.
Historia powodzi na Żuławach
Żuławy Wiślane to ziemia w pewnym sensie sztuczna, niejako wymyślona i stworzona przez człowieka. Istnienie osadnictwa na tym
terenie możliwe jest tylko dzięki sprawnie działającemu systemowi
przeciwpowodziowemu i odwadniającemu, który – jak wszystko
– czasem się psuje, a skutkiem tego są mniej lub bardziej niszczące powodzie. Informacje o powodziach pojawiają się w historii
Żuław od samego początku i są w niej obecne aż do końca XIX w.
Szczególnie niebezpieczny był wiek XVI, kiedy kilka niszczących
powodzi wyludniło część terenów zasiedlonych w czasach panowania krzyżackiego, a na ich miejsce przybyli holenderscy mennonici. O dziwo, równie niebezpieczny okazał się wiek XIX, kiedy to
liczne przerwania wałów zmusiły ówczesną administracje niemie-
cką do radykalnej przebudowy systemu ochronnego. Pozytywne
skutki tamtych prac (rekonstrukcja wałów wiślanych, budowa śluz
i Przekopu Wisły) odczuwamy do dzisiaj. Minione stulecie, poza
wielkim zalaniem w roku 1945, przeprowadzonym jednak świadomie, przez wycofujące się wojska niemieckie, jest na tle całej żuławskiej historii ewenementem. To, że od ponad pół wieku nie było na
Żuławach żadnej wielkiej powodzi jest czymś zgoła nienormalnym,
co – niestety – usypia naszą czujność. Realizowane są wprawdzie
różne pomniejsze inwestycje, zapowiadany jest także w ciągu kilku
najbliższych lat ogromny strumień pieniędzy unijnych, okazuje się
jednak, że brakuje funduszy na bieżące utrzymanie całego systemu!
Będzie zatem szansa na spektakularne otwarcia i medialne przecinanie wstęg, tylko nie wiadomo, kto będzie potem dbał o te cuda…
Przypomina to trochę sytuację ze wspaniałymi systemami obronnymi granic, takimi jak francuska Linia Maginota czy niemiecki Wał
Pomorski. Wydając ogromne sumy na ich budowę nie spodziewano
się zapewne, że okażą się one tak łatwe do zdobycia. Zapomniano,
że fortyfikacje nie bronią się same, a podstawowy jest czynnik ludzki. Tymczasem my wzmacniamy wały, a nie ma pieniędzy na ich
regularne koszenie. Większość dzisiejszych Żuławiaków nie zdaje
sobie również na co dzień sprawy, gdzie żyje. Nie rozumie, jak krucha jest w rzeczywistości podstawa naszej „wyspiarskiej” egzystencji. Przypominają nam o tym takie wydarzenia, jak ostatnie wylanie
Tugi w rejonie Nowego Dworu Gdańskiego, ale czy nauka płynąca
(nomen omen!) z takich epizodów okaże się skuteczna?
Powodzi się ludziom na Żuławach czyli
o zagrożeniach powodziowych
Dawniej. Żuławiacy przychodzili na świat z wrodzonym respektem przed wielką wodą. Znali z opowiadań, wspomnień i legend
bohaterów broniących podczas powodzi wały przed przerwaniem
i zniszczeniem przez wodny żywioł. Od najmłodszych lat uczyli się
ciężkiej i odpowiedzialnej pracy przy melioracjach, kanałach i obwałowaniach. Wiedzieli co to jest i po co jest terp, jak ratować dobytek,
inwentarz żywy i siebie samych w sytuacjach zagrożeń.
Od czasu wykonania Przekopu Wisły w 1895 roku Żuławy należą do
jednych z najlepiej przeciwpowodziowo zabezpieczonych terenów w
Polsce. Oczywiście, jest to bezpieczeństwo względne, adekwatne do
skali tego typu zagrożeń występujących w delcie Wisły.
Do dziś odczuwamy na Żuławach skutki wydarzeń z marca 1945
roku, kiedy to wycofujące się wojska niemieckie świadomie zatopiły
deltę Wisły. W 1983 roku została zatopiona Wyspa Nowakowska. 14
października 2009 roku woda wtargnęła na ulice Nowego Dworu
Gdańskiego i Elbląga. Z pewnością, to nie ostatnie powodzie w naszym regionie.
Przy wietrze o sile powyżej 7 stopni w skali Beauforta wiejącym
z kierunku północnego lub północno-wschodniego zagraża nam tzw.
powódź sztormowa, wywołana zjawiskiem tzw. „cofki”. Wezbrane
wody Bałtyku są wpychane do Zalewu Wiślanego i rzek żuławskich.
Wielkość zagrożenia jest zależna od siły wiatru i czasu jego trwania.
Szybkość podnoszenia się wody na Zalewie Wiślanym wzrosła od
czasu, kiedy Niemcy pogłębili Cieśninę Pilawską przygotowując się
do ataku na Rosję w 1941 roku. Mając świadomość, że zwiększy to
zagrożenie powodzią na Żuławach zaczęli podnosić wały jeszcze
w latach wojny. Wykorzystali w tym celu jako siłę roboczą więźniów
KL Stutthof. Można przypuszczać, że po wojnie Rosjanie jeszcze
bardziej pogłębili kanał żeglugowy – wejście na Zalew – zapewniając
sobie możliwość wpłynięcia do portu wojennego w Kaliningradzie
łodzi podwodnych przy pełnym zanurzeniu. Tym samym, wlew bałtyckiej wody do Zalewu i dalej do rzek może być jeszcze większy
i gwałtowniejszy.
Wody niesione przez Wisłę mogą zagrozić Żuławom w okresie występowania tzw. zjawisk lodowych. Szczególnie niebezpieczna jest
gwałtowna odwilż na południu kraju, podczas gdy nad Bałtykiem
panują jeszcze mrozy. Jeśli Przekop Wisły zostanie zakorkowany
przez spływające lody, woda może przelać się przez wały rozrywając
je napierającą krą. Aby tak się nie stało, czuwają przy ujściu 4 lodołamacze.
Stałym zagrożeniem są silne opady, zimą lub wiosną dodatkowo
występujące równolegle z roztopami. Niedrożny system melioracyjny, mimo pracy z pełną wydajnością pomp odwadniających, może
przyczynić się do zalania olbrzymich połaci pól uprawnych. Na
szczęście właściciele ziemi coraz częściej dbają o dobry stan rowów
i przepustów.
Ostatnia, zeszłoroczna powódź skłania do refleksji nad stanem naszego przygotowania do wystąpienia wielkiej wody. Czy nie jesteśmy
za bardzo rozleniwieni brakiem częstych, jak dawniej, powodzi? Czy
zmiany klimatyczne będą powodować jeszcze silniejsze sztormy?
Czy w razie zagrożenia odpowiednie służby na czas ostrzegą mieszkańców?
29
Na wszelki wypadek warto nauczyć się sztuki ochrony przed powodzią choćby, na początek, poprzez nabycie umiejętności prawidłowego układania wałów z worków napełnionych piaskiem.
Kto i jak powinien pomóc Ci podczas powodzi.
Jeśli zadzwonisz do Urzędu Gminy to powinni Ci powiedzieć:
– c zy Twoja posesja jest zagrożona zalaniem, podtopieniem i jaki
jest stopień zagrożenia,
– co powinieneś zrobić, aby właściwie zachować się w obliczu zagrożenia i jak ograniczyć straty powodziowe,
– jakie znaki i sygnały alarmujące będą używane o zagrożeniu powodzią (syreny, komunikaty radiowe, ostrzeżenia przekazywane za
pośrednictwem głośników radiowozów policyjnych, bezpośrednie
wizyty strażaków OSP, itp.),
– czy w przypadku zalania jesteśmy ujęci w planie ewakuacji,
– jeśli będziemy sami się ewakuować to dokąd mamy się udać i jaką
trasą,
– gdzie jest punkt informacyjny i punkt zbiórki w przypadku, gdy
będziesz korzystał z ewakuacji zorganizowanej,
– kto udzieli Ci wsparcia materialnego po powodzi (MOPS, PCK,
Caritas).
Straż Pożarna:
(tel. alarmowy 998 lub 112 z telefonu komórkowego)
– przyjmie zgłoszenie o zagrożeniu,
– pomoże przy ewakuacji ludzi, zwierząt i mienia,
– dostarczy żywność i wodę pitną,
– pomoże w ratowaniu ludzi i udzielaniu pomocy przed lekarskiej,
– pomoże zabezpieczyć przed wtargnięciem wody,
– pomoże w odwadnianiu obiektów (pompowanie wody z budynków
mieszkalnych, gospodarczych).
Policja:
(tel. alarmowy 997 lub 112 z telefonu komórkowego)
– przyjmie zgłoszenie o zagrożeniu,
– przekaże informację o zagrożeniu powodziowym poprzez użycie
samochodów z nagłośnieniem,
– poinformuje i wskaże Ci objazdy dróg wyłączonych z eksploatacji
podczas twojej samoewakuacji,
– pokieruje ruchem na drogach przemieszczania się ewakuowanej
ludności,
– zabezpieczy teren i mienie pozostawione po ewakuacji,
– udzieli pierwszej pomocy przed lekarskiej przed przybyciem pogotowia ratunkowego.
Pogotowie Ratunkowe
(tel. alarmowy 999) lub Twój lekarz rodzinny
– udzieli Ci pomocy medycznej.
Powiatowa Stacja Sanitarno-Epidemiologiczna
(tel. 55 247 57 01)
– przeprowadzi dezynfekcję lub udostępni środki dezynfekcyjne do
samodzielnego wykorzystania,
– udzieli Ci innych podstawowych informacji jak przetrwać największe zagrożenie sanitarno-epidemiologiczne.
W Powiatowym Inspektoracie Weterynarii (tel. 55 247 26 35) dowiesz się o punktach zabiegów weterynaryjnych i organizacji grzebowisk zdechłych zwierząt.
30
Jeśli zwrócisz się do Poradni Psychologiczno-Pedagogicznej (tel.
55 247 22 82) to wskażą Ci miejsce najbliższego punktu opieki psychologicznej dla poszkodowanych przez powódź. Może się przydać
Tobie lub najbliższym.
Jeśli w działaniach ratowniczych użyte będzie wojsko to możesz
liczyć na pomoc przy
ewakuacji ludzi, zwierząt i mienia.
Starostwo Powiatowe pomoże Ci koordynując działania służb ratowniczych i pomocy społecznej.
Przygotuj się do powodzi, zanim ona Ciebie zaskoczy
Powodzie, choć nie zawsze tragiczne, są jednak, nie tylko w Polsce,
zjawiskiem znanym i powszechnym. Zwiększająca się częstotliwość
występowania tego zagrożenia wymusza na nas przygotowanie siebie,
rodziny i dobytku na wypadek powodzi. Powódź jest jednak żywiołem i nie wszystko uda się zabezpieczyć. Właściwe przygotowanie
zminimalizuje zagrożenie i ograniczy szkody.
Jeżeli mieszkasz na terenie zagrożonym powodzią lub podtopieniem
powinieneś zawsze być przygotowany na jej wystąpienie. Warto poświęcić czas na przygotowanie planu postępowania w razie powodzi
– oszczędzi ci to pieniędzy i stresu, a może nawet uratować życie.
Kiedy woda spokojna
• Poznaj podstawowe pojęcia związane z zagrożeniem powodziowym:
– pogotowie przeciwpowodziowe wprowadza się, gdy poziom wody
wzrasta do poziomu ostrzegawczego i nadal się podnosi;
– alarm powodziowy ogłasza się, gdy poziom wody zbliża się do
stanu alarmowego – stan alarmowy dla Tugi, Szkarpawy i Wisły
Królewieckiej wynosi 590 cm, dla Przekopu Wisły jest to 820 cm
(wg wskazań wodowskazów).
• Dowiedz się w swoim urzędzie miasta / gminy:
– jakie zagrożenie może wystąpić w twoim miejscu zamieszkania;
– jak zorganizowana jest ewakuacja, kto ją będzie przeprowadzał,
kiedy, kogo i co obejmie;
– jakie są drogi ewakuacji, gdzie są miejsca przyjęć (ludzi, zwierząt);
– jakie sposoby (metody) alarmowania będą zastosowane podczas
zagrożenia powodziowego (syreny, komunikaty radiowe, dzwony
kościelne, inne sygnały).
• Ubezpiecz siebie i swój dobytek – w razie strat odszkodowanie
pomoże Ci „stanąć na nogi”.
• Nie buduj domu w miejscu zagrożonym zalaniem czy zatopieniem.
Na Żuławach warto budować domy na sztucznie usypanych pagórkach – terpach – przekonali się o tym mieszkańcy terenów, na
których woda 14 października 2009 roku pojawiła się najwcześniej,
np. przy ul. Rzecznej w Nowym Dworze Gdańskim – mimo sugestii
służb melioracyjnych nie podwyższono w tym miejscu gruntów.
• Zapoznaj rodzinę, w jaki sposób odcina się dopływ gazu, elektryczności oraz wody do domu lub mieszkania.
• Przygotuj materiały na korki lub czopy do zatkania przecieków,
cofającej się wody z kanalizacji. rur, zbiorników,
• Chroń wały i urządzenia hydrotechniczne – nie rozkopuj, nie pal
ognisk i nie wypalaj trawy na wałach, nie poruszaj się po wałach
motorowymi jednośladami i quadami.
• Obejrzyj z rodziną, swoja klasą szkolną, przyjaciółmi wystawę
o ochronie przeciwpowodziowej w Muzeum Żuławskim – poznasz
historię walki ludzi z powodziami i dowiesz się wiele pożytecznych
i praktycznych rzeczy, np. jak układać worki z piaskiem.
Kiedy zostaje ogłoszony alarm
• Przekaż rodzinie informacje, jak powinno się zachować na wypadek
zagrożenia powodzią:
– zrób listę telefonów i adresów rodziny, znajomych, miejsc gdzie
można szukać pomocy – stwórz czytelną bazę „danych kontaktowych”,
– pokaż, gdzie znajdują się główne wyłączniki instalacji elektrycznej,
zawory instalacji gazowej i wodnej,
– wyjaśnij, jak zabezpieczyć mieszkanie, dom, obejście przed powodzią i grabieżą,
– poinformuj, gdzie i jak należy się ewakuować.
• Porozmawiaj ze swoimi wiejskim sąsiadami o wzajemnej pomocy
przy załadunku zwierząt gospodarskich do ewakuacji – wybierz,
wytypuj najwartościowsze sztuki.
• Uporządkuj swoją posesję – przymocuj wszelkie przedmioty, które
może porwać woda (taczki, meble ogrodowe, drabiny itp.), jeżeli to
możliwe opróżnij śmietnik i szambo.
• Skompletuj sprawny sprzęt przydatny w czasie zagrożenia powodziowego:
radioodbiornik bateryjny, latarki elektryczne, zapasowe baterie do
radia i latarek, inny sprzęt oświetleniowy (lampy, świece), przygotuj
flagi w kolorach: białym, czerwonym i niebieskim.
• Miej zawsze pod ręką leki, których potrzebujesz.
• Sprawdź zapasy wody i jedzenia.
• Przenieś ważne dokumenty, przedmioty wartościowe na wyższy
poziom swojego domu lub mieszkania.
W czasie zagrożenia powodzią
Sytuacje skrajne, zagrożenie bezpieczeństwa wyzwalają w ludziach
prawdziwe oblicza.
Częste są wtedy sytuacje, że wzajemna solidarność ludzka, wspólne
działanie, pomaganie innym, dzielenie się swoją własnością staje się
normalne. Zagrożenie powodziowe jest taką sytuacją, gdzie jednostka bez pomocy nie przetrwa. O wiele łatwiej zagrożenie przeminie
działając wspólnie czy to rodzinnie, z sąsiadami, czy współpracując
ze służbami ratowniczymi. Stosowanie się do zaleceń służb ratowniczych, sztabów kryzysowych przyniesie obopólne korzyści.
1.Miej włączone radio bateryjne na częstotliwości radia regionalnego
(Radio Gdańsk – 103.7MHz, Radio El – 94.1MHz) .
Postępuj zgodnie z treścią komunikatów – nie zwlekaj !!!
2.Przygotuj się, aby być samowystarczalnym przez okres 3 dni (nie
psująca się żywność, woda pitna)
3.Zabezpiecz swoje mieszkanie, swój dom tj. przenieś wartościowe
rzeczy na wyższe pietra domu oraz zabezpiecz parter wykorzystując do tego celu worki z piaskiem, folię lub inne podręczne
materiały. Z posesji wszystkie rzeczy schowaj w budynku lub je
przywiąż do czegoś stabilnego, żeby nie popłynęły.
4.W czasie powodzi odłącz urządzenia elektryczne (jeśli możesz
przenieś je na wyższy poziom), nie dotykaj ich, gdy są wilgotne
lub stoją w wodzie. Wyłącz sieć elektryczną, gazową i wodociągową.
5.Jeżeli władze lokalne ogłoszą ewakuację z terenów zagrożonych,
bądź przygotowany na nią wraz z rodziną. Ewakuuj się zgodnie
z wytycznymi władz lub służb przeciwpowodziowych gminy. W
przypadku niebezpieczeństwa nie czekaj na wezwanie do ewakuacji, w miarę możliwości ewakuuj się sam.
6.Po ostrzeżeniu, że spodziewana jest duża powódź, zapewnij swobodny wlew wód powodziowych do piwnicy twego domu. Unikniesz w ten sposób zagrożenia uszkodzenia fundamentów domu
przez ciśnienie napierających wód powodziowych.
7.Do stojącej w pomieszczeniach wody powodziowej dodaj niewielką ilość chlorku w celu jak najszybszego jej zdezynfekowania
(wapno chlorkowe itp.).
8.Nie używaj w gospodarstwie domowym wód gruntowych, mogą
być zatrute (skażone).
9.Nie chodź po obszarach zalanych wodą, jeżeli woda przemieszcza
się szybko.
Fala o głębokości kilkunastu centymetrów może przewrócić dorosłego człowieka.
10.Jeśli zostaniesz wytypowany do pomocy przy pracach przeciwpowodziowych (np. do napełniania lub układania worków z piaskiem) – pomagaj!!!
11.W miarę możliwości zapobiegaj powstaniu paniki – nie przekazuj
niepotwierdzonych informacji.
12.Zostałeś w gospodarstwie – potrzebujesz pomocy. Użyj ustalonych zasad sygnalizacji:
kolor biały – potrzeba ewakuacji,
kolor czerwony – potrzeba żywności i wody,
kolor niebieski – potrzeba pomocy medycznej.
31
Worki z piaskiem – podstawowe narzędzie
do ochrony przeciwpowodziowej
• Ubijaj worki solidnie aby uniknąć powstania przerw i stworzyć
ciasny wał.
•U
suń wszelki gruz i śmieci z obszaru, gdzie mają być umieszczone
worki. Przed położeniem pierwszej warstwy worków (jeśli mamy
na to czas) należy zdjąć darń i wykopać rów wiążący zaporę z gruntem o głębokości jednego worka (leżącego) i szerokości dwóch
worków.
• Układając następną warstwę należy zmienić kierunek układania
worków, np. jeśli w dolnej warstwie worki układane były dłuższymi
bokami wzdłuż osi zapory, to w następnej warstwie dłuższe boki
worków powinny być do niej prostopadłe.
•N
ie wypełniaj worków bardziej niż do 1/3 (duże worki) do ½ (małe
worki) bo zasypane piaskiem do pełna będą bardzo ciężkie i trudno
dopasują się do podłoża i pozostałych worków.
• Zapora z worków powinna mieć przy podstawie szerokość równą
przynajmniej jej trzem wysokościom.
•N
ie ma potrzeby związywać końców worka, wystarczy podwinąć
otwarty koniec pod spód kiedy je układasz.
•U
kładaj worki warstwami, jak ścianę z cegieł, upewnij się, że w każdej kolejnej warstwie worki są przesunięte w stosunku do worków
wypełnionych z warstwy poniżej.
32
• Jeśli nie masz piasku użyj glinę, ziemię ogrodową, obornik. Zastępczo możesz użyć poszewek na poduszki lub worków na śmieci.
• Ilość worków potrzebna do zbudowania zapory o długości 30
metrów.
wysokość zapory
wymagana ilość worków
30 cm
600
60 cm
2000
90 cm
3400
Po powodzi
Obraz zniszczeń dokonanych w Twoim domu przez powódź może
być trudny do zniesienia dla całej rodziny. Upewnij się, że wszyscy
otrzymują wsparcie, odpoczynek i odpowiednie pożywienie. To okres
bardzo wytężonej pracy przy doprowadzeniu domu, mieszkania do
stanu poprzedniego. Należy wykonać wiele prac.
1.Jak najdłużej pozostań poza zasięgiem wód powodziowych, gdyż
mogą być skażone np. produktami ropopochodnymi, nie oczyszczonymi ściekami, bakteriami chorobotwórczymi itp. Nie używaj
ich do picia! Mogą być one również pod napięciem z uszkodzonych linii energetycznych napowietrznych lub podziemnych.
2.Bądź ostrożny, gdy wjeżdżasz na tereny dotknięte powodzią. Drogi mogą być osłabione i nie wytrzymać ciężaru twojego samochodu, ciągnika, czy innego pojazdu.
3.Zwracaj uwagę na zdrowie i bezpieczeństwo twoje i twojej rodziny. Często myj ręce mydłem w czystej wodzie, jeśli miałeś kontakt
z wodami powodziowymi.
Obserwuj najbliższych, szczególnie dzieci – silne emocje związane zagrożeniem powodziowym mogą być przyczyną depresji
i stanów lękowych. Może okazać się, że konieczna jest pomoc
psychologa.
4. Wyrzuć żywność, która miała kontakt z wodami powodziowymi.
5.Poinformuj odpowiednie służby o zerwanych liniach energetycznych, nieszczelności rurociągu gazowego lub o innych zagrożeniach występujących na twoim terenie.
6.Usuń wodę, muł, błoto i inne osady. Naniesiony muł zawiera duże
ilości grzybów i bakterii chorobotwórczych
7.Odpompuj zalane piwnice stopniowo – około 1/3 pierwotnego
poziomu wody dziennie – w celu uniknięcia zniszczenia struktury
fundamentów. Pomoże Ci w tym Straż Pożarna.
8.Zmyj i zdezynfekuj dom, mieszkanie i wszystkie sprzęty, które
przydatne są do dalszego użytkowania.. Chemiczne środki odkażające zastosuj na czyste powierzchnie podłóg, ścian, mebli.
Jeśli nie masz odpowiednich środków to możesz użyć zastępczych
sposobów odkażania: spalenie, spirytus, wyparzanie/prasowanie,
słońce,
9.Sprawdzaj, czy fundamenty twego domu nie mają pęknięć, aby
upewnić się, że budynek nie grozi zawaleniem. Uważaj na poluzowane tynki, sufity. Sprawdź czy nie wystąpiły inne widoczne
uszkodzenia lub odkształcenia elementów konstrukcyjnych. Zasięgnij rady fachowca budowlanego.
10.Dopilnuj, aby instalacje domowe: elektryczne, gazowe i wodnokanalizacyjne zastały sprawdzone przez fachowców i ewentualnie
naprawiane przed ich ponownym użytkowaniem.
11.Nie spiesz się z remontem– poczekaj, aż budynek wyschnie. Czas
oczekiwania wykorzystaj na zebranie środków, materiałów do
remontu.
12.Jeżeli byłeś ubezpieczony – skontaktuj się z firmą ubezpieczeniową. Okaż zrobioną dokumentację zdjęciową zniszczeń.
13.Dowiedz się w Urzędzie Miasta/ Gminy gdzie możesz zwrócić się
o pomoc: (MGOPS, GOPS, PCPR, Caritas)
14.Miej zawsze włączone radio (najlepiej bateryjne) w celu uzyskania
informacji lokalnych, dotyczących udzielanej pomocy tj. zaopatrzenia w żywność i wodę zdatną do picia i użytku ogólnego.
Rysunki do kursu przeciwpowodziowego wykonał Jerzy Domino
33
Znaki wielkiej wody
Znaki wielkiej wody umieszczano w ważnych miejscach dla społeczności – na kościołach, mostach czy zamkach. Upamiętniano
w ten sposób tych, których woda pozbawiła życia. Znaki wielkiej
wody pełniły również rolę edukacyjną, przestrzegając przed kolejnymi powodziami, pokazując skalę kataklizmu. Dziś przydałyby się
kolejne znaki wielkiej wody dla przypomnienia gdzie mieszkamy
i co może się wydarzyć, kiedy zaniedbamy wały i urządzenia hy-
drotechniczne. Żuławskie znaki wielkiej wody znajdziemy na kościele w Myszewie i Trutnowach, przed Zamkiem w Malborku, na
budynku Muzeum Morskiego na Ołowiance, a także nowe znaki na
mostach w Nowym Dworze Gdańskim i ujściu Tugi.
Znak wielkiej wody z października 2009 znajdziemy na budynku przed firmą Foto – Opitz.
Myszewo
Myszewo
Trutnowy
Znak wielkiej wody na ujściu Tugi
Malbork
34
Malbork
Znak wielkiej wody na ujściu Tugi
Ochrona dziedzictwa
kulturowego Żuław
Czytanie żuławskiego krajobrazu
Stwierdzenie, że krajobraz jest podobny do książki, jest banalne,
ale dobrze oddaje istotę rzeczy. W przypadku Żuław Wiślanych ta
księga kultury jest wyjątkowo bogata. „Czytanie” Żuław wymaga
jednak nie tylko wrażliwości estetycznej, ale raczej pewnego zasobu wiedzy, znajomość swoistego „alfabetu”, jak również kontekstu
historycznego, w jakim powstawał zapis. Dopiero wtedy żuławski
krajobraz przemówi do nas całą pełnią ukrytych znaczeń. Poniżej
przedstawiam garść tematów (swoistych „rozdziałów”), które pojawiają się w żuławskim krajobrazie, a których odczytywanie może
być fascynującą przygodą także dla laika. Ta lektura nie jest bowiem
jakąś wiedzą tajemną, a owe znaki to nie egipskie hieroglify. Każdy
może nauczyć się je czytać.
Wały
Nie byłoby Żuław bez wałów przeciwpowodziowych, które stanowią jakby kręgosłup tej krainy. Oprócz tych najważniejszych, wiślanych, istnieje wiele mniejszych, niektóre ulegają rozbiórce, inne
noszą na sobie piętno popowodziowych napraw i przeróbek. Jak
zabliźnione rany. Ciekawa jest historia tzw. starego wału na Żuławach Gdańskich, którego powstanie datuje się na wiek XII, a więc
czasy jeszcze przedkrzyżackie. Do dzisiaj pozostały po nim słabo
widoczne ślady w terenie, w postaci sięgającego pół metra mocno
rozoranego wywyższenia, które ciągnie się południkowo na wschód
od Cedrów Wielkich. Obiekt ten jest również dosyć dobrze widocz
Jerzy Makowski, Wały przeciwpowodziowe Dolnej Wisły, historyczne kształtowanie, obecny stan i zachowanie w czasie znacznych wezbrań, Gdańsk
12997.
ny na przedwojennych mapach niemieckich w skali 1 : 25 000, które
od pewnego czasu można łatwo (i zupełnie legalnie) ściągnąć z Internetu.
Kanały
Jeśli wały są kręgosłupem, to kanały i rowy odwadniające można
uznać za swoisty system krwionośny Żuław. Także i one ulegały
na przestrzeni wieków nieustannym przekształceniom. Do ciekawszych elementów tego systemu należy nieczynny betonowy
akwedukt w pobliżu Bronowa. Interesujące są ślady przełomów
powodziowych zachowane w postaci ślepych zatok, odnóg, jak rów
Zob: http://igrek.amzp.pl/mapindex.php?cat=TK25
35
nież pozostałości dawnych meandrów przy kanałach, które przed
regulacją były naturalnymi ciekami wodnymi. Po ostatniej wojnie
wych. Rekonesans przeprowadzony w północno-zachodniej części
Żuław wykazał, że przynajmniej w połowie przypadków zachowały
się po nich kamienne koła młynarskie, pełniące obecnie najróżniejsze funkcje: ozdoby ogrodowej, klombu, stołu, odbojnika przy drodze, wycieraczki, progu itp. Oprócz starych map w tych poszukiwaniach często pomocna jest informacja mieszkańców, którzy mogą
nam wskazać nietypowe miejsca, w których zachowały się stare koła
młyńskie.
Powodzie
niektóre rowy odwadniające pochopnie zasypano, czy to z chęci pozyskania dodatkowych kawałków gruntów, czy też chcąc po prostu
ułatwić sobie operowanie ciężkim sprzętem rolniczym, jednak te
zasypane rowy ciągle uparcie wypełniają się wodą, tworząc po deszczu wyraźne ciągi kałuż.
Mimo ustawicznych zabiegów powodzie były na Żuławach
czymś niemalże normalnym. Świadectwem dawnych tragedii są
zachowane na wielu kościołach, budynkach publicznych i urządzeniach hydrotechnicznych tzw. znaki wysokiej wody, czyli kamienne
lub metalowe tabliczki z informacją o wysokości i dacie fali powodziowej, zarówno starsze, niemieckie, jak i powojenne, polskie. Pozostałością po powodziach są też wspomniane już ślady napraw
wałów i starorzecza przywałowe, wymyte przez wody przełomu.
Ogólnie mówiąc, jeśli spotykamy na Żuławach jakiś większy staw,
Wiatraki
Wały i kanały od wieków spinają ze sobą pompy odwadniające. Z
licznych drewnianych wiatraków nie zachował się do chwili obecnej
ani jeden. Resztki ostatniego, przewiezione z Wyspy Sobieszewskiej,
zostały zabezpieczone w muzeum w Nowym Dworze Gdańskim. Jedynym trwałym elementem tych drewnianych konstrukcji były kamienne łoża wałów, które zapewne (znam przynajmniej jeden taki
przypadek) w wielu miejscach do dzisiaj zachowały się w pobliżu
pierwotnego miejsca ustawienia wiatraka, użyte niekiedy wtórnie
do zupełnie innych celów. Warto by ze starymi mapami w dłoni
obejść więcej takich miejsc i poszukać w pobliżu pozostałości wiatraków. Łatwiejsza sprawa jest w przypadku wiatraków przemiało-
36
zwłaszcza w pobliżu wałów, to prawie na pewno jest on właśnie pamiątką po jakiejś dawnej tragedii.
Nazwy
Niezwykle ciekawym elementem kulturowym są nazwy miejscowości, w których ukryte są informacje o dawnym krajobrazie (np.
Osice), kolejnych falach osadniczych (nazwy słowiańskie, pruskie,
niemieckie), zaginionych obiektach (Góra Wiatraczna, Góra Szubieniczna) itp. Wiedzy na ten temat trzeba szukać na starych mapach
– siedzib lokalnych urzędników – Krzyżacy budowali na tym terenie
także liczne dwory (folwarki), w których znajdowały się również murowane zabudowania mieszkalne i gospodarcze. Pozostałości dużej
gotyckiej ściany z wielkoformatowej ręcznie lepionej cegły, tzw. palcówki, zachowały się np. w Mątowach Małych, ale niewykluczone, że
podobnie jest również w innych miejscowościach. Nawet jednak, jeśli
zostały one całkowicie zniszczone lub rozebrane, to na miejscu, gdzie
stały, można zapewne znaleźć fragmenty cegieł i średniowieczną ceramikę. Poza tym cegła rozbiórkowa mogła zostać wtórnie wykorzystana do budowy nowszych budynków i dlatego warto się uważnie
przyglądać każdej starszej ścianie w okolicy.
Terpy
Jeśli na Żuławach spotykamy jakiś pagórek, to niemal na pewno
jest to twór sztuczny, który kryje w sobie jakąś tajemnicę. Bardzo
często jest to pozostałość terpu, czyli nowożytnego pagórka osadniczego, który usypano w XVI-XVIII w. jako podstawę pod zabudowania zwartej zagrody typu holenderskiego. Prekursorami tego rodzaju konstrukcji byli tzw. mennonici, czyli członkowie protestanckiej grupy religijnej, która tradycje wznoszenia terpów przywiozła
(np. w archiwum gdańskim lub w Internecie) i w specjalistycznych
opracowaniach toponomastycznych (istnieją takowe dla dawnych
powiatów: gdańskiego, tczewskiego i malborskiego, brakuje jednak
ciągle dla centrum Żuław, czyli powiatu nowodworskiego).
Zamki
Choć w pierwszej chwili może się to wydawać nieprawdopodobne,
to jednak w późnym średniowieczu na Żuławach powstało kilka zamków krzyżackich, pełniących funkcje ośrodków administracyjnych
tutejszych włości zakonnych. Często nazywa się je dworami, bo nie
były zbyt okazałe, ale w dawnych czasach zamkiem nazywano nawet
pojedynczą wieżę mieszkalną wyposażoną w jakiekolwiek elementy obronne, jak choćby wzniesienie na sztucznym kopcu ziemnym
i otoczenie fosą. Bez wątpienia zatem zamkiem był dla Krzyżaków
dwór wójta w Grabinach-Zameczku, którego fosy i resztki ceglanych
fortyfikacji zachowały się do dzisiaj. Ale niemniej okazale prezento-
wał się, co wynika z nowożytnych ilustracji królewskich, dwór wójta
wielkożuławskiego w Laskach koło Nowego Stawu, po którym pozostało tylko usiane skorupami i resztkami cegieł pole. Podobnie wyglądały zapewne zamki w Szkarpawie i Jegłowniku. Oprócz zamków
Halina Bugalska, Toponimia byłych powiatów gdańskiego i tczewskiego,
Gdańsk 1985; Hubert Górnowicz, Toponimia Powiśla Gdańskiego, Gdańsk
1980.
Dariusz Piasek, Zamek krzyżacki w Laskach – próba rekonstrukcji, Rocznik
żuławski 2008, s. 76 i n.
z rodzinnych Niderlandów. Na terpach, których szczególnie wiele
występuje w okolicach Nowego Dworu Gdańskiego i nad jeziorem
Druzno, można znaleźć zdziczałe drzewa owocowe, resztki zabudowań, a nawet fragmenty ceramiki, oryginalnych cegieł i kafli holenderskich z charakterystycznym niebieskim ornamentem.
Domy, karczmy, strażnice
W starych domach żuławskich pełno jest niezwykłości. Na cegłach widoczne są odciski z nazwami nieistniejących od dawna ce
Wiesław Długokęcki, Zaginione dwory krzyżackie w okolicach Malborka.
Uwagi do badań nad osadnictwem na Żuławach Wielkich w średniowieczu,
[w:] Krzyżowcy, kronikarze, dyplomaci, pod red. B. Śliwińskiego, GdańskKoszalin 1997, s. 23 i n.
Edmund Kizik, Mennonici w Gdańsku, Elblągu i na Żuławach Wiślanych w
drugiej połowie XVII i w XVIII wieku, Gdańsk 1994.
37
gielni, na starszych (sprzed XIX w.) można znaleźć odciśnięte łapy
zwierząt i ludzkie dłonie. Budynki drewniane ozdobione są fantazyjnie powycinanymi deskami i draperiami. Na oknach zachowały się
gdzieniegdzie stare, bogato zdobione okiennice. Spod starych tapet
(jakież tutaj bogactwo wzorów!) wystają kawałki niemieckich gazet. Na strychu można znaleźć sznur wisielca, albo pistolet z wojen
napoleońskich (to znane autorowi fakty!). Osobny rozdział mogą
stanowić budynki gospodarcze z przełomu XIX i XX w., udekorowane ceramicznymi głowami zwierząt, bogatymi gzymsami itp.
w bryłach gotyckich świątyń przetrwały jeszcze fragmenty starszych, drewnianych konstrukcji. Niestety, po II wojnie światowej
wiele żuławskich kościołów zostało rozebranych lub zrujnowanych.
Wynikało to głównie z planowej walki z Kościołem, jaką toczyły
komunistyczne władze. Wiele poewangelickich świątyń, opuszczonych przez wysiedlonych Niemców, zostało więc celowo skazanych
na zniszczenie, żeby nie przejęli ich duchowni katoliccy. Z kolei
w miejscowościach, gdzie były dwa kościoły (ewangelicki i katolicki), nowi parafianie nie potrzebowali jednocześnie obu naraz,
dlatego używany był tylko jeden, a drugi – często ten większy – był
przebudowywany do pełnienia innych funkcji lub popadał w ruinę. Innym problemem są zmiany, zazwyczaj samowolne, których
po wojnie dokonywano w kościołach poewangelickich na potrzeby
nowej, katolickiej liturgii. Mimo zniszczeń i zaniedbań, świątynie
żuławskie ciągle zachowały wiele ciekawych elementów architektonicznych i fragmentów bogatego wyposażenia. Oprócz ołtarzy,
ambon, malowanych chórów i ław dla wiernych, warto także zwrócić uwagę na mniej okazałe, ale równie ciekawe obiekty. Na murach
tych kościołów można bowiem znaleźć stare zegary słoneczne, herby Gdańska (na terenie Żuław Gdańskich – był to symbol prawa patronatu, czyli zwierzchnictwa pod względem organizacyjnym, a od
czasu Reformacji również duchowym), wmurowane kule armatnie
(pamiątki z wojen), koła młyńskie. W kruchtach ustawione są ka-
Do specyficznych rodzajów domów należały, obecne niegdyś w każdej wsi, karczmy, zajazdy, czy stojące na wałach przeciwpowodziowych strażnice wałowe. Na niektórych zachowały się malowane
niemieckie szyldy, a Karczma Śledziowa w Wiślince do dzisiaj ma
na fasadzie emblemat „herbowy” z 1909 r.!
mienne kropielnice, które w średniowieczu, pierwotnie, pełniły niewątpliwie funkcje chrzcielnic. Za ołtarzem (np. w Cyganku), albo w
filarze (np. w Mątowach Wielkich) zachowały się gdzieniegdzie małe
szafk,i zamykane ozdobnymi drzwiczkami lub kratą, czyli dawne
tabernakula i schowki na paramenty ołtarzowe. Na nieotynkowa-
Kościoły
Już w średniowieczu na Żuławach powstała gęsta sieć parafii, które zaspokajały duchowe potrzeby tutejszych mieszkańców. Pierwsze
kościoły były wznoszone w technice szachulcowej, a następnie stopniowo przebudowywano je na murowane z cegły. Gdzieniegdzie
jednak, np. w Kończewicach, Mątowach Wielkich czy Gnojewie,
38
nych ścianach zewnętrznych można znaleźć ciekawe napisy wyryte
na cegłach, daty, inicjały, czasami całe słowa. Dawniej na murach
wiejskich kościołów umieszczano niekiedy wzorce obowiązujących
w okolicy miar. W Lisewie Malborskim na przykład, na wieży od
strony południowej na wysokości mniej więcej 1,5 m znajdują się
dwie wyraźne pionowe rysy wyryte na cegłach, oddalone od siebie ok. 4,3 m. Jest to dawny wzorzec pręta chełmińskiego, miary
długości wprowadzonej na terenie państwa krzyżackiego w 1233 r.
i powszechnie używanej w całych Prusach aż do rozbiorów.
Cmentarze
Wokół kościołów lub na osobnych sztucznych pagórkach mieszczą się cmentarze, na których ciągle można znaleźć wiele starych
nagrobków z bogatą symbolika wanitatywną. Niemniej ciekawe są
jednak niepozorne, bo nieregularne, kamienie, które tkwią czasa-
Kolej wąskotorowa
Na przełomie XIX i XX w. sieć kolei wąskotorowej oplotła niemal
całe Żuławy. Przemiany cywilizacyjne (rozwój transportu kołowego
i budowa utwardzonych dróg) sprawiły, że już niecałe sto lat później
żuławskie ciuchcie musiały odejść do lamusa. Pozostała tylko linia
z Nowego Dworu Gdańskiego do Mikoszewa i Sztutowa, funkcjo-
mi w fundamentach kościołów i plebanii lub w ogrodzeniach kościelnych. Jeśli znajdziemy na nich ryty przedstawiające tajemnicze
nująca w sezonie letnim jako atrakcja turystyczna. Po innych pozostały tylko zarastające tory i opuszczone stacje. Wędrówki szlakami
znaki, daty (zazwyczaj z XVII lub XVIII w.), inicjały i krzyżyki, to
mamy do czynienia z prostymi nagrobkami, które do XIX w. stanowiły prawdopodobnie podstawową formę upamiętnienia większości przeciętnych zmarłych. Ze względu na ograniczoną ilość miejsca
i małą wartość były one często przemieszczane i wtórnie wykorzystywane do zupełnie innych, najczęściej budowlanych, celów.
Gmerki
Na prymitywnych kamieniach nagrobnych często znajdujemy proste znaki geometryczne, które można zidentyfikować jako
gmerki własnościowe poszczególnych gospodarstw. Dla ambitnych żuławskich gburów były one namiastką szlacheckich herbów.
Umieszczali je więc na swoich domach (w napisach fundacyjnych,
na belkach podcieni, belkach stropowych czy nadprożach drzwi),
na kamieniach granicznych, bramach (np. w Koszwałach), a nawet
na ławach kościelnych (Krzywe Koło).
dawnych linii kolejowych są ostatnio coraz modniejsze, a w przypadku Żuław miłośnicy kolei dostali ostatnio świetne opracowanie
historyczne, które zachęca do wędrówek i poszukiwań w terenie.
Powyższy subiektywny przegląd nie wyczerpuje oczywiście listy
wszystkich możliwych tematów, wskazuje jedynie te najciekawsze,
skądinąd znane samemu autorowi. Każdy może do tego zestawu
dopisać własny „rozdział”. Jedno jest pewne, dla ciekawych i wnikliwych obserwatorów krajobraz żuławski nigdy nie będzie nudny.
dr Dariusz. Piasek
Wacław Odyniec, Chełmiński system miar i chełmińska stopa mennicza w
rozwoju historycznym, [w:] Studia culmensia historico-juridica, czyli księga
pamiątkowa 750-lecia prawa chełmińskiego, pod red. Z. Zdrójkowskiego, t.
1, Toruń 1990, s. 393 i n.
Roman Witkowski, Koleje wąskotorowe na Żuławach, b. d. i m. w.
39
Żuławski Park Historyczny
Żuławski Park Historyczny – adaptacja zabytkowej mleczarni w Nowym Dworze Gdańskim jest projektem realizowanym przez Miasto
i Gminę Nowy Dwór Gdański w deklarowanym partnerstwie ze
Stowarzyszeniem Miłośników Nowego Dworu Gdańskiego – Klub
Nowodworski. Zamierzenie uzyskało w 2009 roku dofinansowanie
z Regionalnego Programu Operacyjnego Województwa Pomorskiego w ramach Osi Priorytetowej 6. Turystyka i dziedzictwo kulturowe, Działanie 6.3. Regionalne dziedzictwo kulturowe o potencjale
turystycznym.
Pomysł projektu powstał z inicjatywy Urzędu Miejskiego w Nowym Dworze Gdańskim w odpowiedzi na wciąż rosnące zainteresowanie kulturą i historią delty Wisły. Od wielu lat wzrasta liczba
odwiedzających stolicę Żuław. Są to głównie wypoczywający na
Mierzei Wiślanej. Liczną grupę przybywających do Muzeum stanowią dawni mieszkańcy Żuław i miasta. Znajduje się tu również jedno ze światowych centrów mennonityzmu, odwiedzane regularnie
przez wyznawców religii, których przodkowie żyli dawniej w delcie
Wisły. Ponadto muzeum zwiedzają grupy dzieci i młodzieży w celu
poznania historii i kultury regionu. Muzeum jest również miejscem
spotkań hobbystów, regionalistów, amatorów poznania krajobrazu
dla konesera – jak nazywany jest krajobraz Żuław.
Cenne zbiory i wystawy gromadzone od 1994 roku przez Klub
Nowodworski wreszcie znajdą godne miejsce ekspozycji. Odnowiony zabytek dzięki zastosowaniu nowoczesnych technik wystawienniczych stanie się obiektem wpisującym się w nowe trendy współczesnego muzealnictwa. W zaadoptowanym budynku obok sal
muzealnych powstanie sala konferencyjno-wystawiennicza. Dzięki
temu będą mogły być zaprezentowane szerszemu gronu odbiorców
inicjatywy kulturalne i ochrony dziedzictwa kulturowego Żuławiaków.
Oddzielną funkcją zaadaptowanego obiektu będzie utworzenie
pomieszczeń warsztatowych – pracowni tematycznych przeznaczonych na interaktywne poznawanie tradycji, specyfiki, dziedzictwa
kulturowego i naturalnego oraz historii regionu. Przykładem na wykorzystanie tej części Żuławskiego Parku Historycznego może być
pomysł na laboratorium myśli hydrotechnicznej, gdzie będzie można dowiedzieć się jak wyglądał na przestrzeni wieków proces zagospodarowywania delty Wisły, powstawania polderów, budowy śluz,
kanałów i innych urządzeń hydrotechnicznych. W pomieszczeniach
warsztatowych będą odnawiane zabytkowe detale i przedmioty, które po zrekonstruowaniu, będą mogły wrócić na swoje miejsce.
Zostaną wydzielone pomieszczenia na archiwum żuławskie.
Klub Nowodworski zgromadził wiele cennych, unikatowych druków, dokumentów książek stanowiących nie lada gratkę nie tylko
dla regionalistów, ale również naukowców i badaczy dziejów Żuław i całego Pomorza oraz Prus. W 2009 roku udało się pozyskać
część takich materiałów od obecnego mieszkańca Lubeki, a daw-
40
nego mieszkańca Żuław, Heinza Pohla. Materiały z jego archiwum
wsparły badania prowadzone od kilkunastu lat nad odtworzeniem
kuchni żuławskiej. Dawne smaki są wyjątkowym spotkaniem z tradycją, które Klub Nowodworski stara się zachować. Następnym, ale
nie ostatnim elementem wzbogacenia archiwum jest olbrzymi i niezwykle cenna biblioteka (przeszło 700 woluminów) nieżyjącego już
Hermanna Spode, urodzonego w Nowym Dworze Gdańskim (Tiegenhof). Swój czas na emeryturze poświęcił gromadzeniu publikacji na temat Żuław, Gdańska i Pomorza. Udało mu się zgromadzić
niemal wszystko to, co po wojnie ukazało się w Niemczech. Pani
Hilde Spode, wdowa po panu Hermanie podjęła decyzję o przekazaniu archiwum Klubowi Nowodworskiemu.
Realizacja Żuławskiego Parku Historycznego pozwoli zachować
i zabezpieczyć przynajmniej niewielką część najcenniejszych tradycji i elementów dziedzictwa kulturowego i naturalnego delty Wisły.
Zabytkowy obiekt dawnej mleczarni uzyska trwałą i znaczącą funkcję wykorzystania. Przyczyni się do wypromowania wielu atrakcji
regionu. Razem z filią Muzeum Żuławskiego na otwartym powietrzu – Lapidarium 11 wsi w Żelichowie-Cyganku będzie niewątpliwie stanowić jedno z cenniejszych i najbardziej oryginalnych miejsc
na mapie turystyki kulturowej w tej części świata.
Biblioteka Hermanna Spode w drodze do Nowego Dworu Gdańskiego
Cmentarz 11 wsi. Największy w Polsce zbiór polnych kamieni nagrobnych
Fragment ekspozycji Mennonici na polskim polderze
Nowo odkryty nagrobek z Żelichowa
Wizyta studyjna u toruńskich muzealników
Pierwsza inwentaryzacja archiwum Hermanna Spode
Plan koncepcyjny – widok po remoncie
Plany koncepcyjne
Poddasze muzeum
41
Stobbes Machandel tradycyjny smak żuławski
Działania na rzecz ochrony dziedzictwa kulturowego i naturalnego
i odbudowy tożsamości regionalnej Żuław delty Wisły nie zawierają
zbyt wielu elementów dotyczących zachowania, promocji i zagospodarowania tradycji kuchni i produktów kulinarnych.
Nie jest dobrze wykorzystany tradycyjny potencjał rolniczego
regionu oraz istniejące doświadczenia polskie i zagraniczne w celu
stworzenia, opartego na bogatej wielonarodowej kulturze, standardu żuławskiej marki produktu kulinarnego.
Jednym z tradycyjnych i najbardziej znanych w świecie produktów pochodzących z delty Wisły jest Stobbes Machandel – jałowcówka produkowana od 1776 roku przez rodzinę Stobbe w Nowym
Dworze Gdańskim (dawniej Tiegenhof). Wytwórnia znajdowała się
ongiś w miejscu, gdzie od początku istnienia dworu Loitzów i osady
znajdowała się gorzelnia, czyli nad Tugą przy dzisiejszej ulicy 3 maja
oraz naprzeciwko tego miejsca, na prawym brzegu rzeki, gdzie stały
spichlerze, dom i kantor kupiecki należący do rodziny.
Po wkroczeniu Armii Czerwonej na Żuławy w marcu 1945 roku
istniejące wówczas zasoby wytwórni skonfiskowano. Ówczesny
właściciel firmy Bernhard Stobbe został wysłany do radzieckiego
obozu pracy skąd został zwolniony w 1949 roku. Dwa lata później, dzięki ocalonej recepturze, udało się w Oldenburgu wznowić
produkcję Machandla. W 1970 firmę Stobbego przejęła niemiecka
wytwórnia G. Vetter. Obecnie oryginalny Stobbes Machandel produkuje firma niemiecka Marken Horst w Osnabrück. Stamtąd jest
on sprowadzany na specjalne okazje na Żuławy.
Zwyczaj picia Stobbes Machandla upowszechnił się w okresie
istnienia Wolnego Miasta Gdańska, na obszarze którego znajdował
się wówczas Nowy Dwór. Najbardziej znany jest sposób jego spożywania, opisany w literaturze i znany z przedwojennych reklam trunku, z suszoną śliwką nadzianą na wykałaczkę. Po spożyciu śliwki,
namoczonej w Machandlu, wypija się trunek, a wykałaczkę łamie
i pozostawia w kieliszku. Charakterystycznym atrybutem Stobbes
Machandla jest także kształt butelki i kieliszków w formie beczułek.
Możne je obejrzeć, m.in. w Muzeum Żuławskim w Nowym Dworze
Gdańskim.
Grupa osób skupionych w Klubie Nowodworskim, z głównym
pomysłodawcą Markiem Opitzem na czele, postanowiła wskrzesić
pradawny ceremoniał. W tym celu, w kwietniu 2009 roku, podczas
zjazdu byłych mieszkańców Żuław i Nowego Dworu Gdańskiego
w Lubece-Travemünde , zwróciła się do potomków rodziny Stobbe
– Rudolfa i Ott-Heinricha o nadanie prawa do publicznego demonstrowania rytuału degustacji, jako dawnym żuławskim obyczaju kulinarnym. Pomysł został zaakceptowany. Mianowano Mistrzów Ceremonii Degustacji Stobbes Machandel. Są nimi Barbara Chudzyńska, Grzegorz Gola, ks. Dariusz Juszczak, Bolesław Klein, Szymon
Klein, Harry Lau, Piotr Opitz i Marek Opitz. Mistrzowie Ceremonii
mają prawo nadawania certyfikatów uczestnictwa w ceremonii de-
42
gustacji Stobbes Machandel osobom, które osobiście wezmą udział
w tradycyjnym rytuale.
Certyfikat posiada następujące brzmienie: Niniejszym potwierdzam, że (imię i nazwisko osoby) posiada znajomość kilkusetletniej, sławnej w świecie, tradycyjnej żuławskiej i gdańskiej procedury spożycia Stobbes Machandel z nadzianą na wykałaczkę suszoną
w dymie śliwką – tu widnieje podpis Mistrza Ceremonii Degustacji
Stobbes Machandel. Na certyfikacie dopisuje się także miejsce i datę
degustacji oraz uwagę: tytuł Mistrza Ceremonii Degustacji Stobbes
Machandel nadali 18 kwietnia 2009 roku Ott-Heinrich Stobbe i Rudolf Stobbe.
Jedna z pierwszych certyfikowanych degustacji odbyła się
13 maja 2009 r. podczas zakończenia Roku Żuław w Sali Siedmiofilarowej na Zamku w Malborku. Oprócz tego ceremoniał degustacji był prezentowany na konferencji naukowej „Historie kuchenne.
Rola i znaczenie pożywienia w kulturze” w Cieszyn, 19-20 czerwca
2009 roku. Certyfikaty otrzymało już kilkaset osób, w tym głównie członkowie grup odwiedzających Muzeum Żuławskie i jego filię
– Lapidarium 11 wsi w Żelichowie-Cyganku.
Ukazanie cech wyjątkowości dziedzictwa kulinarnego, takiego
jak rytuał degustacji Stobbes Machandla, ale także innych, mniej
lub bardziej znanych, również tych powojennych, potwierdzona
zostanie atrakcyjność regionu, zwiększy się stopień utożsamianie
mieszkańców z miejscem zamieszkania. Jest to bowiem bardzo
atrakcyjna część dziedzictwa kulturowego Żuław.
Z instrukcji spożycia machandla Z instrukcji spożycia machandla –
– prezentuje gdański aktor
prawidłowe położenie wykałaczki
Gustav Nord
i pestki po zakończeniu degustacji
Odczytanie certyfikatu
Prezentacja machandla podczas podsumowania Roku Żuław
Sklep z machandlem w Gdańsku
Trunek tradycyjnie przygotowany
Wydawanie certyfikatu uczestnictwa po prezentacji machandla
Z archiwum Szymona Kleina. Kręgielnia pod tarasem obecnego
budynku Starostwa Powiatowego w Nowym Dworze Gdańskim.
W oparciach krzeseł wycięta sylwetka butelki machandla
Naklejka na butelce machandla
43
Zachować podcień. Interdyscyplinarne Warsztaty
Żuławskie (badania etnologiczno-architektoniczne)
W maju i lipcu 2009 roku realizowany był interdyscyplinarny projekt, którego głównym celem było przeprowadzenie badań etnologicznych i ruralistyczno-architektonicznych na terenie Wielkich
Żuław Malborskich. Partnerami byli Wydział Architektury Politechniki Gdańskiej i Instytut Etnologii i Antropologii Kulturowej
Uniwersytetu im. Adama Mickiewicza w Poznaniu. W projekcie
brali udział naukowcy i studenci obu uczelni, łącznie 24 osoby.
Temat „Zachować podcień” był punktem wyjścia do analiz dziedzictwa kulturowego Żuław Wielkich Malborskich w kontekście
krajobrazu kulturowego wsi w szerokim etnologiczno-architektonicznym ujęciu.
Z uwagi na interdyscyplinarnych charakter badań i konieczność
poznania specyfiki obu dziedzin warsztaty dobyły się dwuetapowo.
Pierwsza część zrealizowana została w dniach 29-31 maja 2009
na Wydziale Architektury Politechniki Gdańskiej. Były to trzydniowe warsztaty mające na celu integrację grupy, zapoznanie się uczestników z warsztatem badawczym etnologa i architekta oraz wstępne
przygotowanie grupy do etapu badań terenowych.
Podczas warsztatów uczestnicy zapoznali się z materiałem zebranym podczas etnologicznej edycji badań na terenie Żuław Wielkich (prezentacja Katarzyny Rybarczyk (IEiAK UAM) Dziedzictwo kulturowe Żuław – prezentacja badań oraz Marty Jaworskiej
(IEiAK UAM) Postawy mieszkańców miasta i wsi – prezentacja badań. Uzupełnieniem tych prezentacji był wykład mgr Małgorzaty
Wosińskiej (IEiAK UAM) Ślady na piasku. Pamięć jako kategoria
badawcza w dyskursie humanistycznym, którego celem było zapoznanie słuchaczy z podstawowymi kategoriami badawczymi stosowanymi w antropologii i mającymi zastosowanie w badaniach na
Żuławach.
O działaniach podejmowanych przez regionalistów żuławskich
opowiedział Grzegorz Gola (Stowarzyszenie Miłośników Nowego
Dworu Gdańskiego, Klub Nowodworski) w swoim wystąpieniu
Udział Klubu Nowodworskiego w badaniach tożsamości regionalnej
Żuław.
W zagadnienia dotyczące żuławskiego krajobrazu kulturowego
wprowadziła uczestników dr inż. Bogna Lipińska (WAPG) prezentując bogato ilustrowany wykład pt. Krajobraz osadniczy Żuław.
O procesie konstruowania współczesnej tożsamości regionalnej
w warunkach przerwanej ciągłości kulturowej mówiła dr Anna Weronika Brzezińska (UAM) w wystąpieniu Wielokulturowość Żuław
– konstruowanie tożsamości regionalnej.
Uzupełnieniem warsztatów była jednodniowa wycieczka do
Nowego Dworu Gdańskiego i okolic, w trakcie której poza wizytą
w Muzeum Żuławskim odwiedzono Cyganek, gdzie można było
obserwować postępy w renowacji cerkwi greckokatolickiej p.w. Św.
Mikołaja. Krótko o jej historii opowiedział zebranym proboszcz parafii ks. Jan Mariak. Po powrocie z wycieczki uczestnicy wysłuchali
44
części dotyczącej podstawowych pojęć z zakresu architektury, analiz
i działań architektonicznych związanych z obszarem Żuław. Służył
temu wykład mgr Marty Koperskiej (doktorantki WAPG) Architektura drewniana na Żuławach. Podstawowe pojęcia oraz prezentacja
wyników badań architektonicznych realizowanych w roku 2008
w Cedrach Wielkich „Skarb Mennonitów”. Prezentację przygotowała Joanna Szechlicka (WAPG).
Zasadniczy etap projektu, czyli badania terenowe, zrealizowano w dniach 9-19 lipca 2009 roku na terenie Wielkich Żuław
Malborskich w Nowym Stawie. Stąd grupa 22 studentów etnologii
i architektury eksplorowała okoliczne tereny. Honorowy patronat
nad warsztatami objęła Konsul Honorowy Królestwa Niderlandów
w Gdańsku Pani Magdalena Pramfelt. Studenci pracowali w pięciu
interdyscyplinarnych zespołach. Wspólnie, architekci i etnolodzy,
odwiedzili ponad 30 miejscowości. Etnolodzy przeprowadzili ponad 70 wywiadów z mieszkańcami Nowego Stawu oraz zebrali ponad 100 historii rodzin zamieszkujących Żuławy od urodzenia lub
przybyłych po wojnie. Opisali także ponad 20 kapliczek i krzyży
przydrożnych. Architekci przeanalizowali większość miejscowości
pod kątem układu ruralistycznego wsi, cech charakterystycznych
architektury żuławskiej w postaci szkiców terenowych, inwentaryzacji znaczących budynków, detalu architektonicznego oraz zieleni
W trakcie dziesięciu dni pobytu na Żuławach, poza prowadzeniem
badań, studenci mieli okazję zwiedzić wiele obiektów o dużych
walorach architektonicznych min. żuławskie obiekty sakralne oraz
uczestniczyć w imprezach regionalnych. Warsztaty zakończyła prezentacja wyników pracy studentów włączająca do dyskusji społeczność lokalną.
Podczas całodniowej sesji przedstawiono przygotowane wspólnie przez studentów architektury i etnologii prezentacje dokumentujące wyniki badań. Na prezentacji obecni byli przedstawiciele
Urzędu Gminy Nowy Staw – Pani Sekretarz Anna Majewska, Starostwa Powiatowego w Malborku – Pani Małgorzata Grosicka, członkowie Stowarzyszenia Przyjaciół Nowego Stawu oraz Stowarzyszenia Przyjaciół Nowego Dworu Klub Nowodworski, Pani Dyrektor
goszczącego uczestników warsztatów Gimnazjum im. Marii CurieSkłodowskiej – Pani mgr inż. Anna Ścibek, władze Wydziału Architektury Politechniki Gdańskiej – dr hab. inż. arch. Lucyna Nyka,
Prodziekan WA ds. nauki oraz dr inż. arch. Anna Wancław– Prodziekan WA ds. studentów, mgr Urszula Wróblewska z Uniwersytetu w Białymstoku oraz mieszkańcy Nowego Stawu i okolicznych
miejscowości, zaproszeni przez studentów.
Przedstawienie wyników badań połączono z wystawą rysunków
architektów o tematyce żuławskiej. Zarówno prezentacje jak i wystawa odbyły się w centrum Nowego Stawu w budynku dawnego
neogotyckiego zboru ewangelickiego zwanego „ołówkiem”.
Realizacja badań była możliwa dzięki finansowemu wsparciu,
jakie studenci etnologii otrzymali od Prorektora ds. studenckich
Prof. dr. hab. Zbigniewa Pilarczyka, dziekana Wydziału Historycznego ds. studiów stacjonarnych Prof. UAM dr. hab. Józefa Dobosza
oraz Dyrekcji Instytutu Etnologii i Antropologii Kulturowej UAM
w Poznaniu.
Wyniki opracowanych badań terenowych przedstawiono również podczas konferencji zatytułowanej Zachować podcień. Zapisane
w krajobrazie i pamięci, która odbyła się w dniu 4 grudnia 2009 roku
w Ośrodku Konferencyjnym KARWAN. Konferencja stanowiła kolejny etap interdyscyplinarnego projektu i była współorganizowana
przez Instytuty Etnologii i Antropologii Kulturowej Uniwersytetu im. Adama Mickiewicza w Poznaniu i Uniwersytetu Śląskiego
w Cieszynie, Wydział Architektury Politechniki Gdańskiej, Muzeum zamkowe w Malborku oraz Starostwo Powiatowe w Malborku.
Gośćmi konferencji byli pracownicy muzeów w Gdańsku, Toruniu,
Elblągu i Olsztynku, nauczyciele i uczniowie szkół w Malborku, Nowym Stawie i Starego Targu, wykładowcy Akademii Sztuk Pięknych
w Poznaniu, pracownicy gminnych urzędów leżących na terenie
powiatu malborskiego, członkowie lokalnych stowarzyszeń i grup
działania, a przede wszystkim miłośnicy Żuław. Konferencji towarzyszyło okolicznościowe wydawnictwo – zestaw 8 pocztówek, na
których znalazły się rysunki autorstwa studentów Wydziału Architektury Politechniki Gdańskiej wykonane podczas badań oraz fotografie wykonane przez uczestników pleneru fotograficznego.
Podczas trwającej cały dzień konferencji zaprezentowano kilkanaście referatów, których uzupełnieniem były prezentacje (dostępne
na stronie internetowej Starostwa Powiatowego w Malborku). Referat otwierający Zapisane w krajobrazie i pamięci wygłosiły Justyna
Borucka (PG Gdańsk) oraz A. W. Brzezińska (UAM Poznań), zapoznając słuchaczy z ideą badań interdyscyplinarnych i z podstawowymi założeniami badawczymi.
Następnie zaprezentowano referaty uczestników warsztatów
i zaproszonych gości.
M. Knut, M. Mleczko (PG Gdańsk), w referacie Zachować podcień – Nowa Cerkiew, Gniazdowo, Pręgowo Żuławskie. przedstawiły
specyfikę badań architektonicznych i ich kontynuację w wybranych
analizach na przykładzie trzech wsi żuławskich.
Celem badań zaprezentowanych w referacie P. Baranowskej,
A. Frydryckiej (UAM Poznań), „Zapuszczone korzenie” – czyli autochtoni na Żuławach Malborskich. było zbadanie stosunku miejscowej ludności do przeszłości. Podobny temat podjęły Z. Łaga, A. Żur
(UŚ Cieszyn) w referacie Oswajanie krajobrazu kulturowego Żuław
Malborskich przez osadników po 1945 roku. Analiza wybranych przykładów.
Architektoniczno – ruralistyczne aspekty dziedzictwa kulturowego Żuław na wybranych przykładach przedstawiła A. Wilde,
Ż. Nowodworska (PG Gdańsk), Zachować podcień – Parszewo, Lubieszewo, Starynia.
M. Jaworska, I. Kujawa (UAM Poznań), Żuławy – przestrzeń pisana dziejami. starały się odpowiedzieć na pytanie, w jaki sposób
poszczególne fale osadnicze są widoczne w krajobrazie żuławskim
i jak jego elementy wpływać mogą na mieszkańców.
Kolejny architektoniczny referat M. Szadokierska, A. Drapała,
M. Kleczyk (PG Gdańsk), Zachować podcień – Kościeleczki, Tuja,
Laski, Dębina. dotyczył analizy układu przestrzennego, elementów
krajobrazowych oraz architektury wsi Kościeleczki, Tuja, Laski oraz
Dębina. Elementy architektury interesujące w aspekcie etnologicznym podjęła w swoim wystąpieniu K. Rybarczyk (UAM Poznań),
Krzyże i kapliczki przydrożne jako wyróżnik tożsamości kulturowej
mieszkańców Żuław.
Bezpośrednio nawiązujący do motta konferencji „Zachować
podcień’ był zaś wykład B. Jesionowskiego (Muzeum Zamkowe
w Malborku), Podcień – a co to takiego?
Natomiast D. Tusiński na podstawie przeprowdzonych badań
przedstawił w jaki sposób w świadomości mieszkańców Malborka prezentuje się ich miasto. (D. Tusiński (UŚ Cieszyn), Wartościowanie przestrzeni miejskiej na przykładzie Malborka). Tematykę
miejską podjęli również M. Olczak, A. Kondratowicz, A. Łopacka
(PG Gdańsk), Zachować podcień – Nowy Staw. w aspekcie architektonicznym oraz B. Stańda, (UAM Poznań), Nowy Staw w oczach
jego mieszkańców. w aspekcie społecznym. K. Piętowska, A. Łopacka, K. Krause (PG Gdańsk), w referacie Zachować podcień – Boręty, Pordenowo, Palczewo. skupiły się na walorach architektoniczno
– krajobrazowych tytułowych miejscowości. Ten krajobraz naturalny Żuław aspekcie atrakcyjności turystycznej zaprezentowała
M. Różańska (UAM Poznań), Turystyka kulturowa na Żuławach,
w perspektywie antropologicznej.
Analizę współzależności pomiędzy tożsamością, ożywieniem
produktem regionalnym przedstawiła A. Drożdż (UŚ Cieszyn),
Produkt regionalny jako element kształtowania żuławskiej tożsamości regionalnej.
W referacie Promocja Żuław Malborskich M. Grosicka (Starostwo Powiatowe w Malborku), przedstawiono działania podejmowane przez Starostwo w celu promowania Wielkich Żuław Malborskich w tym liczne publikacje i działania lokalne. Zebranym został
przedstawiony film promujący miasto i region (dostępny na stronie
internetowej Starostwa Powiatowego w Malborku)
Na zakończenie przedstawiono referat M. Olczaka, A. Kondratowicza (PG Gdańsk), Zachować podcień – Lasowice Wielkie, Lichnowy. prezentujący kolejne dwie miejscowości objęte badaniami.
Zarówno ten jak wszystkie referaty architektoniczne opatrzone były
bogatym materiałem ilustracyjnym i rysunkowym.
Konferencja, była jednym z głosów w dyskusji na temat zachowania szeroko pojętego krajobrazu kulturowego Żuław. Interdyscyplinarny projekt „Zachować podcień” stanowić będzie podstawę do
dalszy opracowań i kolejnych badań uwrażliwiając na problematykę
tego unikatowego regionu.
dr inż. arch. Justyna Borucka,
Wydział Architektury Politechniki Gdańskiej
dr Anna Weronika Brzezińska,
Instytut Etnologii i Antropologii Kulturowej UAM w Poznaniu
45
Uczestnicy warsztatów w terenie
autor J.Borucka
Uczestnicy warsztatów w terenie
autor J.Borucka
Uczestnicy warsztatów przy pracy
autor J.Borucka
Wykład dr inż. arch. Bogny Lipińskiej na temat Krajobrazu Żuław
autor J.Borucka
46
Uczestnicy warsztatów w trakcie wycieczki studialnej
autor J.Borucka
Uczestnicy warsztatów przed budynkiem Gimnazjum im. Marii
Curie-Skłodowskiej wraz z Panią dyrektor mgr inż. Anną Ścibek,
które gościło uczestników warsztatów
autor M. Borucki
Uczestnicy warsztatów wraz z zaproszonymi gośćmi przed
neogotyckim zborem ewangelickim zwanym „ołówkiem”
w Nowym Stawie. Prace warsztatowe zamknęła całodzienna sesja
podsumowująca z udziałem władz lokalnych, mieszkańców, a także
zaproszonych gości, wśród których znalazła się Konsul Honorowy
Królestwa Niderlandów w Gdańsku Pani Magdalena Pramfelt
47
Zapomniana czy niechciana?
Nekropolia mennonicka w Stogach Malborskich
Wstęp
Żuławy to zróżnicowana kulturowo kraina, która wiele zawdzięcza
mennonitom – anabaptystom pochodzącym z Holandii. Wyznawali oni dogmaty podane w XVI w. przez Menno Simonsa, byłego księdza katolickiego, który wzywał do przeprowadzenia reform
opierających się na naukach Chrystusa i Nowym Testamencie.
Podstawą tego wyznania był chrzest dorosłych, niesienie pomocy
biednym i potrzebującym, zakaz piastowania urzędów świeckich,
odrzucenie przemocy, wojny oraz służby wojskowej.
Do Polski– kraju, który prowadził politykę tolerancji religijnej
w czasie prześladowań innowierców w Europie– mennonici przybyli za sprawą Jana Łaskiego10. Osiedli się oni w rejonie Żuław Wiślanych, Elbląga i Gdańska. Większość z nich zamieszkała w podmokłych wsiach delty Wisły. Holenderscy osadnicy byli przyzwyczajeni
do walki z nadmiarem wody w swojej ojczyźnie i znając sposoby osuszania terenu, stworzyli na Żuławach (…) doskonały system melioracyjny. (…) Prowadzili oni gospodarkę rolno-hodowlaną11.
Stogi Malborskie początkowo zamieszkiwali mennonici gmin
flamandzkich, którzy byli bardziej rygorystyczni w kwestiach wyznania niż gminy fryzyjskie. Edmund Kizik podaje, że osadnicy holenderscy uzyskali pozwolenie na budowę swoich domów modlitwy
dopiero w XVIII w. Do tego czasu nie posiadali własnych cmentarzy, dlatego też zmarłych grzebali najbliżej miejsca zamieszkania–
na cmentarzu katolickim bądź ewangelickim. Musieli wykupywać
wydzielone pojedyncze kwatery przekazując parafii odpowiednio
wysoką sumę pieniędzy12.
Nieistniejący dziś dom modlitwy w Stogach Malborskich został wybudowany w 1768 r. Natomiast nekropolia Mennonitów,
o której jest mowa w tej pracy, powstała zaraz po jego wzniesieniu
i znajdowała się tuż obok budynku. Obecnie cmentarz w Stogach
Malborskich to (…) największy, pięknie zadrzewiony cmentarz mennonicki na Żuławach. (…) Drzewa dzielą jego teren na sześć kwater.
Najstarsze pochówki pochodzą z I poł. XIX w., zaś ostatnie zachowane
pochodzą z lat 1938-3913.
9
10
11
12
13
48
Według Słownika Języka Polskiego dopuszczalne są dwie formy nazewnictwa
określającego osadników z Niderlandów. W swojej pracy będę posługiwać
się formą mennonici. Słownik Języka Polskiego PWN, t. 2 (L-P), red. M.
Szymczak, Warszawa 1998, s.131 [hasło: menonita, mennonita].
Jan Łaski (młodszy)– działacz reformacji w Polsce i za granicą, twórca Kościoła kalwińskiego w Polsce, por. Nowa Encyklopedia Powszechna PWN, t. 3,
red. B. Petrozolin-Skowrońska, Warszawa 1997, s. 844 [hasło: Łaski Jan].
A. Paprot, Kraina ujarzmiona przez ludzi [w:] „Nowa Gazeta Malborska”,
Malbork 2005, nr 2, s. 10.
Por. E. Kizik, Życie religijne [w:] tegoż, Mennonici w Gdańsku, Elblągu i na
Żuławach Wiślanych w drugiej połowie XVII i XVIII wieku, Gdańsk 1994, s.
150-151.
Fragment tekstu znajdującego się na tablicy przed wejściem na cmentarz w
Stogach Malborskich.
Przez kilka wieków nekropolia ta była miejscem pochówku dla
wielu pokoleń mennonitów. Przetrwała czasy wojen i niepokojów,
jednak obecnie stan, w jakim się znajduje, pozostawia wiele do
życzenia. Cmentarz nie jest regularnie pielęgnowany. Nagrobki
powoli ulegają destrukcji. Dlatego w pracy tej postaram się także
odpowiedzieć na pytanie: czym taki stan jest spowodowany i jak
postrzegają to miejsce współcześni spadkobiercy spuścizny pomennonickiej– mieszkańcy Stogów Malborskich i okolic.
Miejsce pamięci
Zachowane do obecnych czasów domy, kościoły, cmentarze i sieć melioracyjna przypominają nam o działalności mennonitów14. Pokazują
nam również, że byli oni społecznością, która na stałe wpisała się w
krajobraz żuławski. Chociaż (…) przez długi czas utrzymywali swoją
odrębność kulturową, to jednak stopniowo poddawali się procesowi
asymilacji w społeczeństwie, które w przeważającej części było niemieckie. Niezależnie od tego (…) zdołali zachować swoją tożsamość
religijną15.
Obecnie w Elblągu mieszka ostatnia mennonitka na Pomorzu16.
Jej pozostali współwyznawcy musieli wyemigrować stąd tuż po II
wojnie światowej. Ci, którzy tu zmarli, spoczywają na wielu cmentarzach przyciągających dociekliwych podróżników niezwykłymi
stelami nagrobnymi, które są (…) milczącymi świadkami ludzkich
istnień. Tam znajdziemy najwięcej pamiątek po tych ludziach, tam
z bliska będziemy mogli zobaczyć jak się nazywali, jak długo żyli, ile
mieli dzieci– kim byli17. Cmentarze te stanowią niezwykle fascynujący i malowniczy obraz. Odwiedzając największą nekropolię mennonickią w Polsce można poczuć niesamowity klimat miejsca, które
kryje w sobie wciąż wiele tajemnic i sekretów.
Dziś znaczna część mieszkańców Stogów Malborskich i okolic
zdaje sobie sprawę z ogromnego wpływu dawnych osadników na
obecny kształt Żuław. Wyniki przeprowadzonych badań pokazują,
że żuławscy gospodarze wiele zawdzięczają przybyszom z Holandii, którzy ujarzmili na tych terenach żywioł wody. Ich umiejętności z powodzeniem sprawdziły się na bagnistych i podmokłych
ziemiach delty Wisły. Jednak tylko niewielu z dzisiejszych następców mennonitów zajmuje się cmentarzem w Stogach Malborskich.
Przez wiele lat był on też miejscem pozbawionym opieki władz i instytucji.
P. J. Klassen, Osadnictwo w dolinie Wisły [w:] tegoż, Ojczyzna dla przybyszów. Wprowadzenie do historii mennonitów w Polsce i Prusach, Warszawa
2002, s. 53.
15 Osadnictwo w delcie Wisły [w:] dz. cyt, s. 36.
16 A. Kozłowska, Ostatnia mennonitka na Pomorzu, „Gazeta Wyborcza. Trójmiasto”, 06.03. 2009, s. 10.
17 B. Jesionowski, Bóg stworzył Mennonitę, a tenże Żuławę?... [w:] Jesteśmy stąd
– dom na Żuławach, red. M. Grosicka, Malbork 2008, s. 35.
14
Pierwsze kontakty po wojnie mennonici próbowali nawiązać
z Polakami pod koniec lat 70. Kierowała nimi chęć odkrycia swoich
korzeni oraz odnalezienia domów i miejsc bliskich ich ojcom. Już
wtedy była to liczna grupa przedstawicieli z Holandii, Niemiec, Kanady i Stanów Zjednoczonych. Efektem tych działań było utworzenie Towarzystwa Przyjaźni Mennonicko-Polskiej18, które miało na
celu ochronę mennonickich dóbr materialnych na Żuławach oraz
kultywowanie pamięci przodków poprzez spotkania z obecnymi
mieszkańcami.
Miejsce zapomniane
Nie zawsze cmentarz mennonicki w Stogach Malborskich był traktowany jako miejsce pamięci. Choć mieszkańcy pozytywnie wypowiadają się o mennonitach i uważają, że nekropolia ta jest szczególnym miejscem, to jednak nie czują się za nią odpowiedzialni. Tylko
18% mieszkańców Stogów Malborskich i 17% mieszkańców sąsiednich miejscowości uważa, że to właśnie społeczność wsi powinna
opiekować się cmentarzem i prowadzić na nim prace porządkowe.
Znaczna większość osób uważa, że wyłącznie władze i instytucje
promujące kulturę Żuław powinny dbać o niego19.
Różnice zdań od wielu lat wywołują spory uniemożliwiające pełne porozumienie, które mogłoby doprowadzić do pożądanej konserwacji nagrobków oraz oczyszczenia terenu cmentarza z chwastów.
Starsi mieszkańcy pomennonickiej miejscowości pamiętają
jeszcze lata powojenne, kiedy to ludzie myśleli, że dawni osadnicy byli Niemcami i wtedy też teren nekropolii powoli zaczął ulegać
zaniedbaniu. Z czasem przyroda sama zadbała, by ukryć w gąszczu
krzaków tajemniczy cmentarz20. W latach 60. znajdowały się jeszcze
na nim wysokie żywopłoty i alejki prowadzące do poszczególnych
mogił. Jednak kolejne lata i brak ogrodzenia doprowadziły do tego,
że na terenie cmentarza można było zauważyć krowy z pobliskich
gospodarstw, które w poszukiwaniu pożywienia niszczyły zabytkowe mogiły. Natomiast dziś dorośli mieszkańcy wspominają, że jako
małe dzieci wiele razy bawili się w chowanego pomiędzy wysokimi
stelami będącymi doskonałym miejscem kryjówki.
Według przekazów wielu mieszkańców, w latach 70. na cmentarzu znajdowało się więcej nagrobków, nawet granitowych. Jednak
pewnej nocy szabrownicy wywieźli ich znaczną część i ślad po nich
bezpowrotnie zaginął. Do dziś nie wiadomo, gdzie mogłyby się
znajdować. Roman Klim pisze, że w latach siedemdziesiątych władze
gminy sprzedały część nagrobków kamieniarzowi z woj. lubelskiego.
Elementy żeliwne i żelazne zostały skradzione i sprzedane na złom21.
Możliwe, że właśnie to zdarzenie zapadło mieszkańcom tak głęboko
w pamięć i wiążą je oni obecnie z bezprawną kradzieżą, a nie z legalnym wywozem zabytków.
Pomoc
Wielu mieszkańców Stogów Malborskich do dziś wspomina mennonitów przyjeżdżających odwiedzać groby bliskich. W ich pamięci
trwale zapisała się postać Helmuta Reimera– siedemdziesięcioletniego mennonity urodzonego w ich miejscowości, który w 1991 r.
18 P. J. Klassen, Epilog. Pamięć o przeszłości pomostem ku przyszłości [w:] tegoż,
dz. cyt., s. 58.
19 Dane pochodzą z przeprowadzonej ankiety wśród mieszkańców Stogów
Malborskich i okolic.
20 A. Paprot, dz. cyt. s. 10.
21 R. Klim, Cmentarz w Stogach Malborskich– największy na Żuławach Wiślanych [w:] tegoż, Śladami mennonitów na Żuławach Wiślanych, Tczew 1994,
s. 28.
przyjechał odwiedzić groby swoich zmarłych przodków. Brał on
także czynny udział w pracach porządkowych na cmentarzu. Wtedy to władze lokalne, społeczność wsi oraz mennonici zza granicy
przez kilka miesięcy prowadzili prace porządkowe i restauracyjne,
by przywrócić niegdysiejszą świetność miejscu pochówku dawnych
mieszkańców. Głównym problemem była niepożądana roślinność,
która przez wiele lat zdążyła bujnie zakrzewić znaczną część cmentarza, przez co wiele nagrobków zostało uszkodzonych. Podczas
prac zdołano naprawić wiele kamiennych tablic, a powierzchnie
mogił wysypano kamykami. Niezwykle istotne było również ogrodzenie cmentarza drewnianym płotem, który odtąd wyznaczał teren, na którym znajdowały się groby.
Helmut Reimer zmarł jednak podczas prac na cmentarzu w Stogach Malborskich. Został tam też pochowany, ponieważ chciał by
jego szczątki spoczęły tam, gdzie od wieków znajdują się groby jego
przodków– rodu Reimerów na Żuławach22.
Niedługo po pierwszych podjętych przez mennonitów pracach
na Żuławach z inicjatywy zasłużonego działacza i miłośnika tego
regionu– Romana Klima, postanowiono zorganizować I Międzynarodowy Zjazd Mennonitów im. Helmuta Reimera. Spotkanie
miało miejsce 4 września 1993 r. w Stogach Malborskich. Uczestniczyło w nim ponad 400 osób, w tym 129 autentycznych Mennonitów z całego świata. Zjazd ten miał fundamentalne znaczenie dla
wspólnej ochrony dziedzictwa osadników, przede wszystkim przełamał próg milczenia o ich obecności. Historycznym momentem tego
zjazdu była ekumeniczna msza święta koncelebrowana przez ks.
biskupa sufragana Józefa Wybickiego z Elbląga. Spotkaniu towarzyszyły również liczne imprezy kulturalne m. in. wystawy fotograficzne:
Tadeusza Magdziarza, Romana Klima i Marka Opitza, które do dnia
dzisiejszego stanowią stałą ekspozycję w Muzeum Wisły w Tczewie23.
Wmurowano także pamiątkową pozłacaną tablicę w ścianę kościoła
pw. św. Wincentego á Paulo, która głosi: Wspominamy sobie pełni
wdzięczności o naszych Matkach i Ojcach, którzy tutaj znaleźli ostatni spoczynek na tym terenie, który był naszą ojczyzną. Pozdrawiamy nasze Siostry i Braci tu obecnych i służących Bogu naszemu. Bóg
niech nam pomoże, abyśmy tego nie zapomnieli. Mennonickie stowarzyszenie w Niemczech. Członkowie i przyjaciele dawnych Mennonitów Parafii nad Wisłą ofiarują pamiątkową płytę24.
W uroczystościach związanych ze zjazdem mennonitów brały
również udział dzieci ze stogowskiej szkoły podstawowej. Pod czujnym okiem nauczycieli przygotowały występy artystyczne (w tym
występ zespołu tanecznego Żuławy). Z kolei mieszkańcy Stogów
Malborskich z chęcią podjęli się wielu prac przygotowawczych mających na celu upiększenie wsi na tę okazję.
W dniach 7-8 czerwca 1997 r. odbył się II Zjazd Mennonicki im.
Helmuta Reimera, zorganizowany przez Klub Nowodworski i Żuławski Oddział Towarzystwa Przyjaźni Polsko-Niderlandzkiej. W spotkaniu wzięło udział około 140 osób, w tym ponad 70 osobowa grupa
Mennonitów z zagranicy25. Docelowym miejscem tych oraz kolejnych zjazdów były Stogi Malborskie i tamtejszy cmentarz. Organizowane co kilka lat spotkania mobilizowały każdorazowo władze,
22 Iwona Trusewicz, Niżej niż nisko [w:] „Rzeczpospolita. Magazyn Rzeczpospolitej” 2000, nr 48, http://www.rzeczpospolita.pl/dodatki/magazyn_
000714/magazyn_a_5.html,[data dostępu: 09.05. 2009r.]
23 Bolesław Klein, Refleksje na tle I i II Zjazdu Mennonitów oraz udziału Klubu
Nowodworskiego w ochronie cmentarzy mennonickich, http://holland.org.pl/
art.php?kat=art&dzial=konf_2001&id=12, [data dostępu: 09.05. 2009 r.].
24 Oryginalny zapis tekstu znajdującego się na pamiątkowej tablicy na ścianie
kościoła rzymskokatolickiego w Stogach Malborskich.
25 Tamże.
49
instytucje i społeczność lokalną do poczynienia prac porządkowych
na nekropolii żuławskiej. Za sprawą Klubu Nowodworskiego została umieszczona tablica informacyjna szlaku mennonitów obok
bramy wejściowej cmentarza. Natomiast, gdy sejmiki województw:
pomorskiego i warmińsko-mazurskiego ustanowiły rok 2008 rokiem Żuław, cmentarz w Stogach Malborskich zyskał szczególne
znaczenie. Władze chcąc promować walory turystyczne regionu
coraz częściej przywoływały nazwę nekropolii jako miejsca wartego
zobaczenia. Wtedy też wstawiono znaki informacyjne przy drodze
krajowej E-22, aby ułatwić podróżującym dotarcie do cmentarza.
Zakończenie
Problem stogowskiej nekropolii do dziś nie został rozwiązany. Obecnie Parafia Rzymskokatolicka pw. św. Jerzego w Starej Kościelnicy i
Urząd Gminy Malbork będą starać się w Ministerstwie Kultury i
Dziedzictwa Narodowego o dotacje na wykonanie prac konserwatorskich26. Koszt projektu oszacowano na ok.1,5 miliona złotych.
Od dłuższego czasu Gmina Malbork próbuje przekonać władze
powiatu do przekazania zabytku w jej władanie27. Sprawa ta toczy
się już od kilku lat, ponieważ cmentarz należy do majątku Skarbu
Państwa. Gdy gmina przejmie już nekropolię, będzie ona jedynym
organem odpowiedzialnym za prowadzenie prac porządkowych
i ochronę cennych nagrobków. Jednak jak dotąd nikt tak naprawdę w pełni nie czuje się odpowiedzialnym za cmentarz. Toczący
się proces przejęcia sprawia, że również mieszkańcy nie są w pełni
zmobilizowani do działania. W Stogach Malborskich nie ma osoby,
która podjęłaby się przewodnictwa nad pracami porządkowymi.
Tworzy się tu zatem błędne koło, ponieważ każda instytucja, bądź
organ władzy oczekuje, że to właśnie druga strona przejmie pełną
inicjatywę. Niestety, machina biurokracji niekorzystnie wpływa na
dalsze losy cmentarza.
Ważne jest jednak, że przeważająca część mieszkańców wie, kim
byli mennonici i co zrobili dla Żuław. Należałoby zatem wykorzystać to i mobilizować społeczność do działania poprzez realizację
projektów animacyjnych. Warto bowiem pamiętać o tych, którzy
byli przed nami i sprawili, że miejsce, w którym mieszkamy posiada
bogatą historię i unikatowe zabytki.
Gdańsk 2009
Aleksandra Paprot
J. Skrobisz, Stogi Malborskie. Próby ratowania zabytkowego cmentarza
mennonickiego, naszemiasto.pl, http://malbork.naszemiasto.pl/wydarzenia/811687.html, [data dostępu: 07.03. 2009 r.].
27 Tamże.
26
50
Bibliografia
Druki zwarte:
1.B. Jesionowski, Bóg stworzył Mennonitę, a tenże Żuławę?... [w:]
Jesteśmy stąd – dom na Żuławach, red. M. Grosicka, Malbork
2008.
2.E. Kizik, Życie religijne, [w:] tegoż, Mennonici w Gdańsku, Elblągu i na Żuławach Wiślanych w drugiej połowie XVII i XVIII
wieku, Gdańsk 1994.
3.P. J. Klassen, Ojczyzna dla przybyszów. Wprowadzenie do historii
menonitów w Polsce i Prusach, Warszawa 2002.
4.Materiały Pierwszego Zjazdu Mennonitów im. Helmuta Reimera,
red. R. Klim, Tczew 1994.
5.Mennonici na Żuławach. Ocalone dziedzictwo, red. G. Szcześniak, I. Ziętkiewicz, Gdańsk 2007.
6.Nowa Encyklopedia Powszechna PWN, t. 3, red. B. PetrozolinSkowrońska, Warszawa 1997.
7.Żuławy Wiślane. Krajobraz nie tylko dla konesera, Gdańsk-Nowy
Dwór Gdański-Olsztyn 2006.
Druki ciągłe:
1.A. Kozłowska, Ostatnia mennonitka na Pomorzu, „Gazeta Wyborcza. Trójmiasto”, 06.03. 2009.
2.A. Paprot, Kraina ujarzmiona przez ludzi, [w:] „Nowa Gazeta
Malborska” 2005, nr 2.
Źródła internetowe:
1.Forum Marienburg.pl, http://www.marienburg.pl/viewtopic.
php?t=470, [data dostępu: 07.03. 2009 r.].
2.B. Klein, Refleksje na tle I i II Zjazdu Mennonitów oraz udziału Klubu Nowodworskiego w ochronie cmentarzy mennonickich,
http://holland.org.pl/art.php?kat=art&dzial=konf_2001&id=12,
[data dostępu: 09.05. 2009 r.].
3.R. Klim, Mennonici, http://www.fremen.gabo.pl/Arracon/1999/
prelek/mennonic.htm, [data dostępu: 07.03. 2009 r.].
4.Klub Nowodworski, http://www.klubnowodworski.pl/index.
php?option=com_content&task=view&id=75&Itemid=37, data
dostępu: 07.03. 2009 r.
5.S. Nitka, Turystyka. Krajoznawstwo. I psychodelic trance,
http://www.nitka.pl/2008/05/11/cmentarz-mennonitow-wstogach,[data dostępu: 07.03. 2009 r.].
6.J. Skrobisz, Stogi Malborskie. Próby ratowania zabytkowego cmentarza mennonickiego, naszemiasto.pl, http://malbork.naszemiasto.pl/wydarzenia/811687.html, [data dostępu: 07.03. 2009 r.].
7.I. Trusewicz, Niżej niż nisko [w:] „Rzeczpospolita. Magazyn
Rzeczpospolitej” 2000, nr 48, http://www.rzeczpospolita.pl/
dodatki/magazyn_000714/magazyn_a_5.html, [data dostępu:
09.05. 2009 r.].
Mennonicki dom modlitwy w Stogach
Nekropolia mennonicka w Stogach Malborskich
Cmentarz mennonicki w Stogach przed 1945 rokiem
Wnętrze mennonickiego domu modlitwy w Stogach
51
Pogotowie Konserwatorskie – wsparcie obywatelskiej
ochrony dziedzictwa kulturowego
Idea Pogotowania Konserwatorskiego zrodziła się w środowisku
Klubu Nowodworskiego, który od kilkunastu lat aktywnie wspiera
ochronę dziedzictwa kulturowego Żuław, prowadząc od 1994 roku
Muzeum Żuławskie, gdzie gromadzi i udostępnia obiekty kultury
materialnej dawnych mieszkańców Żuław. Uratował szczątki ostatniego w Polsce wiatraka odwadniającego. Zajmuje się konserwacją
zabytkowych nagrobków, które uratował ze zdewastowanych cmentarzy mennonickich. Kilka zabytkowych cmentarzy udało się uratować dzięki współpracy z mennonitami z Niderlandów, Niemiec
i Kanady. Przywrócił regionowi (w postaci nowego wydawnictwa)
legendy ukryte do niedawna w starych zapiskach i kronikach. Dużym zainteresowaniem cieszą się organizowane przez nas konferencje popularno naukowe i wykłady terenowe (ostatnio: Kraina Wiatraków Powraca, Gotyk na Żuławach). Mimo poczucia, że robi się
wiele, ciągle jest to wyścig z czasem.
Naturalnym elementem działań ochrony dziedzictwa kulturowego jest prowadzenie edukacji i udzielania konsultacji. W 2009 roku
tej idei, wsparcia udzieliła Lokalna Grupa Działania, organizując w
ramach projektu Tradycyjny Dom Żuławski – niedoceniane piękno,
grupy wsparcia, które wykonały plenery dokumentacyjne, szkolenia i konkursy artystyczne. Również ważne wsparcie Pogotowie
Konserwatorskie otrzymało ze strony gminy Cedry Wielkie, współpracując i uruchamiając standard pracy działań konsultacyjnych w
ramach projektu Zabytkom na ratunek. Dzięki wielkim potrzebom
i prostocie działania Pogotowie Konserwatorskie ma duże szanse
realnego wsparcia istniejącej społecznej opieki zabytków oraz państwowych służb ochrony zabytków.
Podczas realizacji projektów zaproponowaliśmy, aby wspólnym
symbolem działań ochrony dziedzictwa kulturowego był dzwon.
Sylwetka dzwonu zamieszczona w logo pogotowia konserwatorskiego została przekopiowana z dzwonu z Cedr Wielkich, który w
ramach projektu Zabytkom na ratunek, powraca z Niemiec na swoje
dawne miejsce w kościele parafialnym. Dzwon to też alarm w sytuacji zagrożenia, a tu blisko do skojarzeń z alarmującym stanem
naszych zabytków. Dla odróżnienia realizowanych inicjatyw i ich
organizatorów na górze loga umieszcza się nazwę projektu a na dole
realizatora.
Forma działania Pogotowie Konserwatorskiego sprowadza się
do aktywności nieformalnych grup, najczęściej działających przy
stowarzyszeniach zajmujących się ochroną dziedzictwa kulturowego. Pogotowie Konserwatorskie zostaje uruchomione w momencie otrzymania informacji o potrzebie rozwiązania problemów czy
podjęcia działań ratunkowych, zgłaszanych przez właścicieli obiektów zabytkowych, muzeów czy instytucji. Zależnie od zgłaszanych
spraw do rozwiązania problemu organizowany jest odpowiedni
zespół ekspertów – praktyków głównie architektów, regionalistów,
konserwatorów dzieł sztuki, ekspertów pozyskiwania funduszy.
52
Interdyscyplinarne podejście do problemów ochrony dziedzictwa
kulturowego zapewnia właściwe rozpoznanie problemów i udzielenie rzeczowej konsultacji. Liderzy Pogotowania Konserwatorskiego
to osoby z doświadczeniem, zazwyczaj realizujące na co dzień podobne działania. W 2009 roku Pogotowie Konserwatorskie udzieliło
ponad 50 konsultacji w terenie, a w tym wiele działań ratunkowych,
które ocaliły obiekty zabytkowe. Podczas przeprowadzania oględzin
miejsc, obiektów wykonywana jest dokumentacja fotograficzna,
która wraz z opisem konsultacji stanowi materiał archiwalny udostępniany do dalszych badań. Doświadczenia i najczęściej występujące podczas konsultacji problemy ze sposobami ich rozwiązywania
opisywane są na stronach internetowych projektu Tradycyjny dom
żuławski i Zabytkom na ratunek www.pogotowiekonserwatorskie.
pl, www.cedry-wielkie.pl .
Podczas dotychczasowych działań Pogotowania Konserwatorskiego
można określić najczęściej spotykane problemy:
Właściciele posiadający od dawna obiekty zabytkowe: – zły stan
obiektu, gdzie grożą sankcje prawne za zaniedbania, – nieznajomość możliwości i zasad pozyskiwania funduszy na obiekty zabytkowe. Szczególnie te nie będące w rejestrze zabytków,
– sprzedaż lub kupno obiektu zabytkowego – częstym marzeniem
właściciela jest pozbycie się obiektu zabytkowego, trudno dostępna jest informacja jak nie popełnić błędów przy zakupie domu
zabytkowego,
– przeprowadzenie remontów, które nie naruszają zabytkowego
charakteru obiekty (np. jak ocieplić nie niszcząc elewacji),
– brak pomysłów na nową funkcję obiektu – sposobem na uratowanie zabytku często jest odpowiednia funkcja obiektu zapewniająca
stałe zainteresowanie stanem zachowania (pensjonat, galeria, karczma, siedziba organizacji, mieszkanie),
– rozbiórka czy demontaż – ostateczną walką o zachowanie obiektu
jest przeniesienie zabytku np. do skansenu, odbudowa w innym
miejscu. W przypadku rozbiórki ważne jest uratowanie cennych
elementów – detali, wyposażenia.
Nowi właściciele obiektów zabytkowych:
– euforia, emocje, entuzjazm i czas letni na Żuławach sprzyjają podejmowaniu niewłaściwych decyzji,
– brak uświadomienia wartości zabytku i jego poszczególnych elementów,
– niewłaściwe zabezpieczenie nowo zakupionego obiektu przed
czynnikami atmosferycznymi, pożarami i kradzieżami,
– niewłaściwa kolejność prac renowacyjnych mająca wpływ na stan
zachowania obiektu i ekonomikę inwestycji,
– niezrozumienie zawiłości procedur prawnych oraz korzyści wpisu
do rejestru zabytków.
Trwające remonty i rekonstrukcje, przeniesienia obiektów:
– niewłaściwe zastosowanie rozwiązań pod kątem skuteczności,
trwałości i oszczędności,
– brak pomocy w sporządzaniu dokumentacji,
– brak wiedzy na temat przygotowania obiektów do przeniesienia.
Nowe inicjatywy, pomysły:
– brak wiedzy historycznej przy ocenie koncepcji zagospodarowania terenów,
– niedostateczny przepływ informacji w przekazaniu dobrych praktyk, udostępnianiu kontaktów.
Współpraca zagraniczna:
– skomplikowane procedury i negocjacje w sprawie powrotu do
kraju obiektów zabytkowych (np. dzwon Cedrów Wielkich z Lubeki),
– problemy logistyczne podczas przejmowania archiwów rodzinnych byłych mieszkańców Żuław (gromadzenie, transport).
Korzyści jakie przynosi działalność Pogotowia Konserwatorskiego:
– uratowanie konkretnych obiektów, dokumentów, relacji, dokumentacja fotograficzna, inwentaryzacja – najbardziej wymiernym
efektem pracy Pogotowia Konserwatorskiego są konkretne obiekt,
które zostały uratowane uzupełniając kolekcję muzeów, znajdując
nowego właściciel,
– finansowe – przez zastosowanie odpowiednich działań możliwe są
wymierne oszczędności. Doradztwo przy pozyskiwaniu funduszy.
Wymierna wartość uratowanych obiektów czy eksponatów,
– oszczędność czasu – wyjaśnianie procedur, stosowanie odpowiednich zabiegów konserwatorskich, przybliżenie dobrych praktyk z
udostępnieniem kontaktów umożliwia skrócenie czasu na uzyskanie dokumentacji, pozwoleń oraz realizacji inwestycji.
– określenie wartości obiektu – uświadomienie wartości obiektów i
jego wyposażenia to jedno z ważniejszych działań mających wpływ
na wzbudzenie motywacji do podjęcia działań ochronnych,
– odkrycia historyczne, – członkowie Pogotowia Konserwatorskiego często mają możliwość zapoznania się z miejscami niedostępnymi, które nie były badane pod kątem etnograficznym czy architektonicznym jak to miało miejsce w piwnicy domu w Drewnicy,
gdzie właściciel odkrył nietypowe fundamenty mogące być pozostałością po dawnych umocnieniach twierdzy Gdańska Głowa,
Ocena konserwatorska domu w Drewnicy
– inspiracja, nowe inicjatywy – członkowie Pogotowia Konserwatorskiego to głównie regionaliści, którzy swym zaangażowaniem
zapalają innych do zajmowania dziedzictwem regionu. Dzięki
takiej aktywności powstają nowe inicjatywy jak uporządkowanie kolejnych cmentarzy, upamiętnianie miejsc historycznych.
W ramach działań doradczych eksperci biorą udział przy opracowaniach koncepcji zagospodarowania terenów gminnych pod
kątem kulturowo historycznym,
– nowe kontakty, sojusznicy, zaufanie – działalność Pogotowia
Konserwatorskiego jest dobrze odbierana o czym świadczą spontaniczne listy z podziękowaniami, zaproszenia na otwarcia restaurowanych obiektów. Dzięki zaufaniu i wzajemnym kontaktom
tworzy się krąg osób i instytucji lepiej się rozumiejących, wymieniających się informacjami i pomocą,
– monitoring problemów – aktywność Pogotowia Konserwatorskiego układa się najczęściej pomiędzy strukturami urzędowymi
a społeczną sferą działań opieki nad zabytkami gdzie należy rozwijać wzajemne zrozumienie i zaufanie. Przy aktualnym prawie
dotyczącym ochrony zabytków jest to niezmiernie trudne. Jedna
z ważnych potrzeb jaka tu występuje to działania informujące o
problemach i sposobach ich rozwiązywania.
Działania ratunkowe 2009:
– przekazanie drzwi przez nowego właściciela karczmy w Marynowach,
– przekazanie archiwum (rachunki, korespondencja) dawnej karczmy w Marynowach,
– przekazanie przez Urząd Ochrony Zabytków w Olsztynie oddział
w Elblągu nagrobek z Podrenowa,
– przekazanie przez osobę prywatną nagrobka znalezionego podczas prac polowych (nagrobek rodziny Driedger z Marynowa),
– przekazanie zagrożonego zalaniem wodą drewnianego śrutownika,
– wykonanie pomiarów, przed rozbiórką, ostatniego, z murem pruskim, magazynka Strażnika Wodnego,
– przejęcie do Muzeum Żuławskiego archiwum rodzinnego byłego
mieszkańca Nowego Dworu Gdańskiego Hermanna Spode (ponad 400 książek).
– przejęcie od RZGW łodzi Strażnika Wodnego do wykorzystania
jako jednostki, eksponatu edukacyjnego Muzeum Żuławskiego.
Przekazanie nagrobka z Pordenowa z Urzędu Ochrony Zabytków
oddział Elbląg do lapidarium Cmentarz 11 wsi
53
Dom nr 29 w Giemlicach - dokumentacja do przeniesienia obiektów
zabytkowych
Rekonesans w kościele poewangelickim w Nowym Stawie
Wiatrak przemiałowy w Drewnicy - porady konserwatorskie
Powrót dzwonu do Cedrów Wielkich z Lubeki
54
Krajobraz dla konesera – promocja żuławskich szlaków
turystycznych
Celem projektu realizowanego w okresie od czerwca do października 2009 roku była promocja Szlaku Mennonitów – produktu turystycznego realizowanego w ramach Strategii Rozwoju Produktów
Turystycznych Województwa Pomorskiego i innych szlaków turystycznych na Żuławach Wiślanych oraz zwiększenie wiedzy o regionie Żuław;
Działania w projekcie były nakierowane na wywołanie dobrych
skojarzeń, zaciekawienia, budowania poczucia wyjątkowości Żuław.
Ten efekt osiągnięto dzięki rozmieszczeniu w gablotach na przystankach autobusowych wzdłuż drogi krajowej nr 7 siedemnastu dużych plakatów ze zdjęciami Żuław. Każdy z plakatów zawierał zdjęcie typowe dla szlaku przebiegającego w okolicy, hasło promocyjne
Krajobraz dla konesera oraz nazwę szlaku i nazwę gminy, w której
był umieszczony plakat. Promocja szlaków żuławskich została przeprowadzona zgodnie ze strategią i zasadami identyfikacji graficznej
wykorzystywanej w promocji województwa pomorskiego.
Oprócz tego wykonano dodruk folderu pt. Krajobraz nie tylko
dla konesera. Folder zawierał informację o historii Żuław, ich uni-
katowej architekturze, bogactwie przyrodniczym, miejscach ważnych kulturowo. Folder został pierwszy raz wydany w 2006 roku
przez Pomorską Regionalna Organizację Turystyczną.
Dystrybucja dodrukowanego folderu odbyła się m.in. poprzez
Urząd Gminy w Pruszczu Gdańskim, Urząd Miejski w Nowym
Dworze Gdańskim, Urząd Miejski w Nowym Stawie, Starostwo
Powiatowe w Malborku, Urząd Gminy w Cedrach Wielkich i inne
urzędy lokalnych samorządów. Część dystrybucji odbyła się podczas Jarmarku św. Dominika w Gdańsku na stoisku Stowarzyszenia Żuławy. Folder był wręczany polskim parlamentarzystom i
zaproszonym gościom podczas prezentacji Żuław na posiedzeniu
Parlamentarnego Zespołu ds. Dróg Wodnych i Turystyki Wodnej i
Parlamentarnego Zespołu Kociewskiego w Senacie RP 15 grudnia
2009 r.
Projekt był realizowany przy wsparciu finansowym samorządu
województwa pomorskiego przez Lokalną Grupę Działania Żuławy
i Mierzeja oraz Stowarzyszenie Żuławy.
Plakat na przystanku pod Nowym Dworem Gdańskim na trasie nr 7
Plakat na przystanku pod Nowym Dworem Gdańskim na trasie nr 7
55
Tradycyjny dom żuławski – niedocenione piękno
Od dawna wiadomo, jak ważne dla zachowania tożsamości regionalnej jest przekonanie miejscowych właścicieli dóbr kultury do
właściwej dbałości o posiadane przez nich przedmioty i obiekty.
Wielu posiadaczy zabytków trzeba przekonywać do ich zachowania, pokazywać korzyści płynące z unikatowości i piękna własności,
którą mogą rozporządzać z pożytkiem dla wszystkich.
Projekt „Tradycyjny dom żuławski – niedocenione piękno”
spełnił wyznaczone dla niego cele. Dzięki zaangażowaniu Lokalnej
Grupy Działania Żuławy i Mierzeja – lokalnego trójsektorowego
partnerstwa na rzecz rozwoju w powiecie nowodworskim – było to
szerokie otwarcie się na społeczności lokalne w sprawach przejęcia
przez nie większej odpowiedzialności za swoje i najbliższe – po sąsiedzku – dziedzictwo kulturowe.
Cel projektu „Zwiększenie aktywności i świadomości mieszkańców Żuław delty Wisły w zakresie ochrony i praktycznego zachowania dla przyszłości lokalnych tradycji architektury” został osiągnięty. Dodatkowo dzięki efektowi synergii, który powstał w wyniku
realizacji w tym samym czasie na Żuławach innych podobnych projektów (Zabytkom na ratunek, Krajobraz dla konesera) realizacja
tego celu została wzmocniona
Dodatkowy cel jakim było wzmocnienie działań trójsektorowego zinstytucjonalizowanego partnerstwa na rzecz ochrony dziedzictwa kulturowego Żuław delty Wisły został również osiągnięty.
Lokalna Grupa Działania Żuławy i Mierzeja jako nowa organizacja
działająca na Żuławach zdobyła niezbędne doświadczenie.
Największą dumą, osiągnięciem podczas realizacji projektu,
trwałym jego rezultatem jest książka „Domy Żuławskie – w poszukiwaniu zagubionej tradycji budownictwa” zawierająca cenną pracę
autorstwa dr Jerzego Domino systematyzującą architekturę domów
żuławskich.
Słowo wstępne do książki napisał dr Marian Kwapiński – Pomorski Wojewódzki Konserwator Zabytków.
Powstało bogato ilustrowane wydawnictwo książkowe dokumentujące żuławską architekturę. Znalazły się tam: materiały z
plenerów dokumentacyjnych, informacje o projekcie, informacje o
Pogotowiu Konserwatorskim, ilustracje i prace literackie nagrodzone w konkursach, mapa Żuław z zamieszczonymi najciekawszymi
obiektami.
Wciąż funkcjonuje powstała w projekcie strona www.pogotwiekonserwatorskie.pl. Służy osobom zainteresowanym architekturą
domów żuławskich. Dzięki niej można wykorzystać szablony wzorów zdobniczych werand i szczytów domów (tzw. zdobienia laubzekinowe).
Cenne okazały się, realizowane jako jedno z działań projektu,
plenery dokumentacyjne. Dotarły one w wiele miejsc, gdzie do tej
pory profesjonalnie nie dokumentowano zabytków. Wielu osobom
zarówno tym badającym jak i tym, których odmy były badane jak
56
również sąsiadom uświadomiło sens zachowania zabytkowej substancji.
Zadaniem animatorów plenerów było wykonanie prac dokumentacyjnych i badawczych domów żuławskich w swojej najbliższej okolicy. Polegały one m.in. na wykonaniu zdjęć i ilustracji
rysunkowych, odwzorowaniu detali architektonicznych, dokonaniu podstawowych pomiarów, przeprowadzeniu wywiadów z ich
mieszkańcami.
O plenerach dokumentacyjnych TVP Gdańsk nakręciła krótki
film emitowany w gdańskiej telewizji.
Plenery dokumentacyjne, poddane pewnym zmianom (sugeruje
się przydzielenie opiekunów merytorycznych do każdego pleneru),
mogą być przykładem dobrej praktyki społecznej ochrony zabytków. Dokumentacje robione przez sąsiadów mają wartość poznawczą nieosiągalną dla urzędników służb konserwatorskich. Ta forma
społecznego pogotowia konserwatorskiego znajdzie kontynuacje w
kolejnych projektach.
Animatorzy plenerów (przeszkoleni) działając w swoich wiejskich organizacjach zapowiedzieli kontynuację działań w podobnych projektach.
Z nadsyłanych do osób związanych z projektem e-maili i rozmów telefonicznych wynika, że coraz więcej osób jest zainteresowanych zakupem domu na Żuławach albo jego odbudową w nowym
miejscu. Jest to cenna tendencja.
W ramach projektu zostały ogłoszone konkursy: malarski, fotograficzny i literacki w czterech kategoriach na dzieła inspirowane
domami żuławskimi. Celem konkursu było zwrócenie uwagi na tradycyjne dla regionu detale architektoniczne i wyeksponowanie ich
piękna – bogactwa zdobniczego architektury na Żuławach.
Do wielu dorosłych, dzięki zaangażowaniu dzieci i nauczycieli w
konkursy na dzieła inspirowane domami żuławskimi, dotarła wiedza o bogactwie architektury delty Wisły. Niewątpliwie wzbudziło
to dumę z wyczynów swoich pociech, a w konsekwencji z miejsca
gdzie mieszkają, historii regionu i dokonań pokoleń tu żyjących.
Konkursy artystyczne okazały się dobrą formą realizacji celów projektu.
29 grudnia 2009 roku w Starostwie Powiatowym w Nowym
Dworze Gdańskim odbyła się konferencja podsumowująca projekt.
Licznie przybyli przedstawiciele władz lokalnych, w tym Edward
Adamczyk – Wicestarosta Nowodworski, dr Tadeusz Studziński –
Burmistrz Nowego Dworu Gdańskiego, przedstawicieli samorządu,
organizacji pozarządowych, specjalistów z dziedziny architektury,
budownictwa oraz ochrony zabytków. Gościła również Magdalena
Pramfelt – Konsul Honorowy Królestwa Niderlandów w Gdańsku.
Do wygłoszenia referatów zaproszono dr Jerzego Domino z Urzędu Ochrony Zabytków, dr hab. inż. arch. Lycynę Nykę z Wydziału
Architektury Politechniki Gdańskiej, Podsumowano także działal-
ność „Pogotowia Konserwatorskiego”, zaprezentowano „Plenery
dokumentacyjne w Kępinach Małych”. Podczas spotkania nastąpiło
wręczenie nagród zwycięzcom konkursów na dzieła inspirowane
domami żuławskimi. Konferencji towarzyszyła fotograficzna wystawa edukacyjna, która była następnie eksponowana w Nadbałtyckim
Centrum Kultury w Gdańsku. W ten sposób wystawa zaczęła pełnić
swoją mobilną funkcję edukacyjną.
Projekt „Tradycyjny dom żuławski – niedocenione piękno” został zrealizowany w miesiącach od czerwca do grudnia 2009 roku
przez Lokalną Grupę Działania Żuławy i Mierzeja w partnerstwie ze
Stowarzyszeniem Miłośników Nowego Dworu Gdańskiego - Klub
Nowodworski i był współfinansowany przez Program Operacyjny
Fundusz Inicjatyw Obywatelskich.
Starosta Nowodworski Zbigniew Piórkowski i Zastępca Wójta Gminy Stegna Roman Pawłowski podczas inauguracji projektu TDZ
Szkolenie liderów plenerów dokumentacyjnych
w Żelichowie-Cyganku
Grzegorz Gola przemawia podczas konefrencji
Konsul Honorowy Królestwa Niderlandów w Gdańsku Magdalena
Pramfelt wręcza nagrody w konkursie TDZ
57
Wykład dr hab inż. arch. Lucyny Nyki z Politechniki Gdańskiej podczas konferencji
Wystawa TDZ w holu Starostwa Powiatowego w NDG
Animator Mateusz Kwiatkowski podczas pleneru dokumentacyjnego
Komisja konkursu TDZ podczas oceny nadesłanych prac plastycznych
Okładka wydawnictwa
58
Ochrona dziedzictawa
naturalnego Żuław
Tuga bioblitz – zawody w badaniu bioróżnorodności
rzeki Tugi
Nowy Dwór Gdański, 10-tysięczne miasto położone w samym centrum Żuław, to miejsce, gdzie ilość różnych gatunków roślin i zwierząt zidentyfikowanych podczas badania bioróżnorodności na rzece
Tudze, okazała się zaskakująco wielka. Ekolodzy, botanicy, zoolodzy
i ornitolodzy zaproszeni na Tuga BioBlitz rozpoznali w ciągu zaledwie kilku godzin, bardzo deszczowego poranka łącznie 457 gatunków, w tym wiele podlegających ścisłej ochronie. Tym samym
potwierdzono, że świat zwierząt i roślin na Żuławach jest wbrew
powszechniej opinii bardzo ciekawy i bogaty.
Pojęcie BioBlitz opisane zostało po raz pierwszy na podstawie
danych, raportów i sprawozdań zebranych podczas 24-godzinnej
ekspedycji BioBlitz w Parku Kenilworth i Narodowym Parku Ogrodów Wodnych u brzegu rzeki Anacostia w sercu urbanistycznej
dziczy Waszyngtonu (31 maja – 1 czerwca 1996). Nazwa i koncepcja BioBlitza nie jest zarejestrowana, nie jest zastrzeżona prawami
autorskimi, nie stanowi źródła zysku i nie jest nacechowana politycznie. Jest po prostu ideą, która może być adaptowana, modyfikowana i używana do własnych celów przez jakąkolwiek grupę.
BioBlitz w Nowym Dworze Gdańskim konkurował z BioBlitzem
w Sopocie, który odbył się 29 maja. Grupy badawcze pracowały na
obszarze miasta, wzdłuż brzegów i na łodziach pływających po Tudze.
Pracowały następujące zespoły badawcze: badania nietoperzy i
małych ssaków – dr Mateusz Ciechanowski z Uniwersytetu Gdańskiego; badanie roślin – dr Michał Buliński i zespół pod kierunkiem dr Renaty Afranowicz z Uniwersytetu Gdańskiego; badanie
zwierząt bezkręgowych – zespół pod kierunkiem dr Michała Grabowskiego z Uniwersytetu Łódzkiego; badanie ptaków – Ewelina
Kurach oraz Magdalena Wybraniec z Grupy Badawczej Ptaków
Wodnych Kuling.
Kulminacja wyników badań nastąpiła w miasteczku bioblitzowym położonym na skwerze przy rogu ulic Morskiej i Gdańskiej.
Działało tutaj terenowe laboratorium z wyposażeniem do prezentacji audiowizualnych na ekranach bezpośrednio z mikroskopów i
kamer laboratoryjnych. Publiczność mogła podglądać i podziwiać
pracę naukowców i fotografów dokumentujących okazy. Kolejno
odbyły się następujące prezentacje: 11.00 prezentacja ptaków zaobserwowanych przez ornitologów nad Tugą; 12.00 prezentacja ciekawszych okazów roślinności z Tugi przez zespół botaników; 13.00
prezentacja fauny odnalezionej lub zaobserwowanej przez zespół
zoologów; 14.00 podsumowanie zawodów, podanie wyników BioBlitza;
Szczegółowe wyniki poszukiwań gatunków roślin i zwierząt są
zawarte w raportach wykonanych przez poszczególne zespołu badawcze.
Oprócz prezentacji grup naukowców odbyły się również wydarzenia towarzyszące: – prezentacja „Jak powstaje delta” dr Jarosława Biegowskiego z Instytutu Budownictwa Wodnego PAN w
Gdańsku; – prezentacja produkcji papieru czerpanego i badania
czystości chemicznej wody w Tudze zespołu Centrum Informacji i
Edukacji Ekologicznej z Gdańska pod kierunkiem Joanny LepczakMichalskiej.
59
Ponadto, charakter happeningu miała wystawa śmieci wyłowionych z Tugi podczas ostatniego społecznego sprzątania rzeki.
Dla najmłodszych osób odwiedzających miasteczko bioblitzowe przygotowano możliwość uczestniczenia w plenerze malarskim
oraz pokaz Miss Księżniczek Tugi – prezentację przebrań i ubiorów
inspirowanych przyrodą żuławską w wykonaniu dzieci przedszkolnych wykonano pod kierunkiem Katarzyny Sarnik.
Oceny imprezy pod kątem porównania z podobnymi wydarzeniami w Europie Zachodniej dokonała dr Róisín Nash (Ecological
Consultancy Services Limited, Irlandia). Wyniki obserwacji zostały
zawarte w specjalnym raporcie. Przy okazji został przeprowadzony
podstawowy test na czystość biologiczną wody w rzece.
Impreza była obserwowana przez przedstawiciela miasta partnerskiego Nowego Dworu Gdańskiego – Hennef (Niemcy) – Leszka
Paszkieta. Doświadczenie zdobyte przez organizatorów Tuga BioBlitz będzie wykorzystane w Niemczech. Warunkiem koniecznym
jest znalezienie organizacji ekologicznej, która nawiąże bezpośrednią współpracę z Salwinia Ekoklubem.
Organizatorem przedsięwzięcia był Klub Nowodworski i działający w jego ramach Salwinia Ekoklub, który zajmuje się organizacją
przedsięwzięcia. Nad częścią naukową czuwał profesor Jan Marcin
Węsławski z Instytutu Oceanologii PAN z Sopotu. Wsparcie finansowe udzielone zostało przez Islandię, Lichtenstein i Norwegię ze
środków mechanizmu Finansowego Europejskiego Obszaru Gospodarczego oraz Norweskiego Mechanizmu Finansowego w ramach Funduszu Małych Grantów Transgranicznych i Międzyregionalnych, a także przez Wojewódzki Fundusz Ochrony Środowiska.
Wyniki badań zostały udostępnione na stronie www.tuga.info.
pl i Instytutu Oceanologii PAN, w przewodniku „Bioróżnorodność
rzeki Tugi” oraz na łamach Rocznika Żuławskiego 2009.
W 2010 roku planujemy powtórzenie imprezy, która odbędzie
się w tym samym miejscu i czasie, w celu porównania wyników.
Na konferencję przybyło 67 osób z czego 35 uczestników to mieszkańcy Hennef, których chcemy zainteresować organizacją badania
bioróżnorodności na rzece Sieg. Nie brakowało przedstawicieli
władz samorządowych z Nowego Dworu Gdańskiego i Nowego
Stawu, Urzędu Marszałkowskiego Województwa Pomorskiego, instytucji państwowych jak Regionalny Zarząd Gospodarki Wodnej w
Gdańsku, Parków Krajobrazowych Mierzeja Wiślana, Pomorskiego
Konserwatora Przyrody oraz lokalnych stowarzyszeń. Zaszczycili
nas również swoją obecnością sponsorzy projektu Tuga BioBlitz z
Euroregionu Bałtyk oraz Wojewódzkiego Funduszu Ochrony Środowiska. Spotkaniu towarzyszyła wystawa prac fotograficznych z
konkursów o rzece Tudze oraz tablice informacyjne o rzece, działalności Salwinia Ekoklubu i reportaż z imprezy Tuga BioBlitz.
„Przewodnik ilustrowany – bioróżnorodność rzeki
Tugi”
Przewodnik ilustrowany – bioróżnorodność rzeki Tugi zawierający
ilustrowany opis bioróżnorodności rzeki został wydany w nakładzie
500 egzemplarzy z przeznaczeniem dla amatorów, osób na co dzień
korzystający z uroków rzeki i jej brzegów. Dystrybucja przewodnika zgodnie z założeniami odbyła się za pośrednictwem partnerów
projektu, bibliotek publicznych i szkolnych na terenie 16 gmin żuławskich. Przewodnik jest dostępny również w siedzibie Klubu Nowodworskiego, gdzie można go otrzymać po wpisaniu się na listę
dystrybucyjną.
Tuga Bioblitz – konferencja „Jak zachować
bioróżnorodność w Europie?”
Jak zachować bioróżnorodność w Europie? to temat konferencji, która odbyła się w dniu 10 lipca 2009 r. w miejscowości ŻelichowoCyganek.
Dzięki uprzejmości księdza Jana Mariaka i Rady Parafialnej
część wykładowa mogła odbyć się w wyjątkowym wnętrzu cerkwi
św. Mikołaja. Spotkanie odbyło się według zaplanowanego harmonogramu:
12:00-13:00zwiedzanie lapidarium, domu podcieniowego, rejsy
spacerowe po rzece Tudze; 13:00-13:20 prezentacja
filmu edukacyjnego Tuga BioBlitz; 13:20-13:40 prof.
Jan Marcin Węsławski – BioBlitz – informacje o przebiegu imprezy badania bioróżnorodności Tuga BioBlitz;
13:40-14:00 dr Michał Buliński – Walory przyrodnicze rzeki Tugi;
14:00-14:40 przerwa na posiłek;
14:40-15:00 Salwinia Ekoklub – Klub Nowodworski – Ochrona
ekologiczna Tugi;
15:00-15:20 Maciej Grochowski – Rzeka Tuga turystyka wodna
i rowerowa – stan obecny i perspektywy;
15:20-15:40 dr Sigurd van Riesen – Hennef, Sieg – europejska
rzeka.
Mateusz Ciechanowski i Ewelina Kurach podczas nocnego badania
nietoperzy
60
Laboratorium obserwacji mikroskopowej
Pobieranie próbek do badania bioróżnorodności
Podglądanie skorupiaków
Podsumowanie imprezy Tuga Bioblitz
Pomiar czystości wody
Punkt informacji ornitologiczej
Wystawka znalezionych śmieci w rzece Tudze
Konferencja w cerkwi św. Mikołaja w Żelichowie-Cyganku
61
Tuga – wspólna sprawa
Klub
orski
Tuga – wspólna sprawa jest lokalnym programem na rzecz zwiększenia świadomości ekologicznej mieszkańców Żuław. Projekt jest
kolejnym etapem działań zmierzających do zwiększenia odpowiedzialności za rzekę Tugę (w górnym biegu noszącą nazwę Święta)
przez ludzi mieszkających nad jej brzegami. To cel projektu i naturalna konsekwencja obywatelskich inicjatyw, jakimi od 2006 roku
były sprzątania rzeki i jej brzegów, oraz projektów Salve Salwinia,
Tunel Tuga oraz Tuga BioBlitz przeprowadzonych przez Salwinia
Ekoklub i instytucje partnerskie w latach 2007– 2009.
Zrealizowane przedsięwzięcia stworzyły dobrą bazę do kolejnych etapów ochrony Tugi i uświadomiły wszystkim, że stanowi
ona całość – degradacja jej fragmentu ma negatywny wpływ na cały
ekosystem rzeki.
Projekt Tuga – wspólna sprawa rozszerza dotychczasowe działania edukacyjne na całą rzekę – od źródeł do ujścia – oraz tworzy
system trwałych działań monitorujących dzięki przejęciu opieki
nad rzeką przez liderów i przedstawicieli lokalnych nadrzecznych
społeczności, przeszkolonych podczas projektu.
Koordynatorzy terenowi, wolontariusze i członkowie Salwinia Ekoklubu zorganizują w czterech miejscowościach nad rzeką
– w Miłoradzu, w Nowym Stawie, w Nowym Dworze Gdańskim
i Tujsku – imprezy plenerowe pn. Dzień dla rzeki, w ramach których
odbędą się m.in. sprzątanie rzeki, badanie czystości wody, rejsy edukacyjne, plener malarski i fotograficzny. Wśród mieszkańców zostaną przeprowadzone badania ankietowe. Atrakcją festynu będzie
możliwość zwiedzenia zabytkowej jednostki patrolująco– holowniczej strażnika wodnego, gdzie będzie można wysłuchać opowieści
o pracy strażnika. Po zakończeniu festynu wszyscy jego uczestnicy
zostaną zaproszeni na ognisko integracyjne.
Jednym z kluczowych elementów projektu będzie seminarium
Tuga – wspólna sprawa dotyczące ochrony przyrodniczej rzeki
i nadrzecznego dziedzictwa kulturowego. Zostaną zaprezentowane
doświadczenia partnerów projektu: Instytutu Oceanologii Polskiej
Akademii Nauk z Sopotu (badania bioróżnorodności wód powierzchniowych) oraz Stowarzyszenia Eko-Inicjatywa z Kwidzyna
(projekt Strażnicy Wisły). Zostanie przedstawiony raport z przeprowadzonych Dni dla rzeki. Zostanie zainicjowana działalność Rady
Rzeki, której zadaniem będzie monitorowanie stanu i kierunków
zagospodarowania rzeki.
Kompendium wiedzy ekologicznej o Tudze będzie trwałym narzędziem edukacyjnym, oddanym do dyspozycji szkół, bibliotek,
zainteresowanych instytucji i organizacji.
owod
w
N
Projekt Tuga – wspólna sprawa jest realizowany przez Stowarzyszenie Miłośników Nowego Dworu Gdańskiego Klub Nowodworski
62
w partnerstwie z Instytutem Oceanologii Polskiej Akademii Nauk
w Sopocie oraz Stowarzyszeniem Eko-Inicjatywa z Kwidzyna.
Projekt Tuga – wspólna sprawa jest współfinansowany przez Fundusz Inicjatyw Obywatelskich.
Seminarium Tuga – wspólna sprawa
Na seminarium przybyli przedstawiciele z następujących instytucji:
Regionalny Zarząd Gospodarki Wodnej w Gdańsku, władze samorządowe, Polski Związek Wędkarski, Straż Miejska, Policja, Konserwator Przyrody, Zarząd Melioracji i Urządzeń Wodnych Województwa Pomorskiego w Gdańsku Wojewódzki Fundusz Ochrony
Środowiska w Gdańsku, PTTK oraz partnerzy projektu Instytut
Oceanografii Polskiej Akademii Nauk i Eko– Inicjatywa Kwidzyn.
Seminarium zdominowane zostało przez aktualną sytuację po powodzi, która miała miejsce 14 października. Każdy z prelegentów,
oprócz swojego zaplanowanego wystąpienia, nawiązywał do sytuacji i potrzeby działań obywatelskich w dziedzinie ochrony przeciwpowodziowej. Seminarium dla realizatorów stało się znaczącym
uzupełnieniem wiedzy o sprawach rzeki i aspektach zagrożenia jakie stwarza.
Seminarium 22 października 2009 roku odbyło się według następującego programu:
11.00Otwarcie, wprowadzenie, sprawozdanie z działań
projektu Tuga – wspólna sprawa;
11.15 – 11.30Informacje o stanie rzeki i jej przyszłości – Regionalny Zarząd Gospodarki Wodnej w Gdańsku;
11.30 – 11.45Możliwości podjęcia działań na rzecz rzeki w 2010
roku – Salwinia Ekoklub;
11.45 – 12.00Ile kosztuje rzeka – bioróżnorodność rzeki Tugi –
prof. Jan Marcin Węsławski – Instytut Oceanologii
PAN w Sopocie;
12.00 – 12.15 Przerwa;
12.15 – 12.30Stan rzeki, informacje bieżące – Zarząd Melioracji
i Urządzeń Wodnych Województwa Pomorskiego
w Gdańsku oddział terenowy w Nowym Dworze
Gdańskim;
12.30 – 12.45Komunikat o działaniu Polskiego Związku Wędkarskiego, komunikat nestora melioracji żuławskiej
Kazimierza Cebulaka;
12.45 – 14.00Komunikat nestora melioracji żuławskiej Kazimierza Cebulaka; komunikat o zagrożeniach powodziowych na terenie powiatu nowodworskiego
przedstawione prze komendanta Powiatowej Pań-
stwowej Straży Pożarnej, dyskusja, określenie najważniejszych problemów rzeki do rozwiązania
w przyszłości, powołanie symbolicznej Rady Rzeki,
podsumowanie i wnioski.
Festyny Dzień dla rzeki w Miłoradzu, Nowym Stawie,
Nowym Dworze Gdańskim i Tujsku
Podczas festynu odbyły się następujące wydarzenia:
– badania ankietowe wśród mieszkańców,
– badania czystości rzeki (sprzęt do badań użyczony i obsługiwany
był przez stowarzyszenie Eko– Inicjatywa),
– sprzątanie rzeki,
– rejsy edukacyjne z prelekcją przewodnika,
– W Nowym Stawie, Nowym Dworze Gd. i Tujsku możliwe było
zwiedzenie odnowionej, na potrzeby projektu, łodzi strażnika
wodnego, przekazanej Klubowi Nowodworskiemu przez Regionalny Zarząd Gospodarki Wodnej w Gdańsku. Nasz ekspert– szef
Powiatowego Centrum Zarządzania Kryzysowego Powiatu Nowodworskiego.
– plener malarski i fotograficzny (najlepsze prace zostały nagrodzone),
– plenerowa wystawa fotograficzna (wykonana w ramach poprzednich projektów dotyczących rzeki Tugi),
– ognisko integracyjne,
– nauka oznaczania roślin i rozpoznawania żyjątek w wodzie,
– prezentacja wystawy z imprezy badania bioróżnorodności BioBlitz.
– Muzeum Morskie w Gdańsku, które udostępniło na festyn w Nowym Dworze Gdańskim łódź tzw. żakówkę– regionalną łódź rybacką (rekonstrukcja powstała w ramach projektu LOGOMAR).
Łódź obsługiwał pracownik Muzeum Morskiego opowiadając
o jej rekonstrukcji i tradycji połowu na rzekach delty Wisły.
Tuga – Królowa żuławskich rzek
Nasza rzeka doczekała się opracowania książkowego. Informacje
o realizacji projektu, opis fauny i flory, relacje z badań bioróżnorodności rzeki, działania Salwinii Ekoklubu, historia rzeki, mapy,
przewodnik turystyczny po rzece i kilkadziesiąt zdjęć lotniczych
nie tylko Tugi – to wszystko znajdziecie w publikacji powstałej w ramach projektu Tuga – wspólna sprawa.
Wystawa edukacyjna na rynku w Nowym Stawie
Flota nowodworska na Dniu rzeki Świętej w Nowym Stawie
Minibadanie biorożnorodności rzeki Świętej w okolicy Miłoradza
63
Oznaczanie roślin podczas festynu w Miłoradzu
Podstawowy kurs ratowniczy dla Salwinii Ekoklubu
Rejs edukacyjny podczas festynu w Tujsku
Seminarium Tuga wspólna sprawa
Sprzątanie rzeki Świętej w Nowym Stawie
Sprzątanie Tugi podczas Dnia rzeki w Nowym Dworze Gdańskim
Wizyta studyjna Salwinia Ekoklubu w Parku Krajobrazowym
Pojezierza Iławskiego
Zrekonstruowana żakówka z Muzeum Morskiego w Gdańsku
oddział Muzeum Zalewu Wiślanego
64
Współpraca i organizacje
partnerskie
Stowarzyszenie Żuławy. Działalność w 2009 roku
Stowarzyszenie Żuławy jest samorządowym lobby żuławskim, starającym się wpłynąć na podejmowane przez rząd i inne władze decyzje dotyczące naszego regionu. Stało się także forum współpracy
gmin i powiatów żuławskich. Członkami stowarzyszenia są: Gmina
Cedry Wielkie, Gmina Elbląg, Powiat Elbląski, Miasto Elbląg, Miasto
Gdańsk, Powiat Gdański, Gmina Gronowo Elbląskie, Miasto Krynica Morska, Gmina Lichnowy, Gmina Malbork, Powiat Malborski,
Gmina Markusy, Miasto i Gmina Nowy Dwór Gdański, Powiat Nowodworski, Miasto i Gmina Nowy Staw, Gmina Ostaszewo, Gmina
Pruszcz Gdański, Gmina Stare Pole, Gmina Stegna, Gmina Suchy
Dąb, Gmina Sztutowo, Miasto Tczew, Powiat Tczewski. W grudniu
2009 roku z prac w Stowarzyszeniu zrezygnował Powiat Elbląski oraz
Gmina Lichnowy. Działalnością Stowarzyszenia w 2009 roku kierował Zarząd w składzie: prezes – Zbigniew Piórkowski Starosta Nowodworski, wiceprezes – Janusz Goliński Wójt Gminy Cedry Wielkie,
sekretarz – Maciej Lisicki Wiceprezydent Gdańska, skarbnik – Stanisław Juszczyk Zastępca Burmistrza Nowego Dworu Gdańskiego,
Mirosław Czapla Starosta Malborski, Marian Cichon Wicestarosta
Gdański oraz Adam Kucharek Wicestarosta Tczewski.
Zakończenie Roku Żuław 2008
Stowarzyszenie Żuławy patronowało wydarzeniom Roku Żuław
2008, celem którego było wzmocnienie rozwoju gospodarczego i
społecznego Żuław Delty Wisły poprzez stworzenie forum wspólnej, zorganizowanej i spójnej promocji, a także zachęcenie mieszkańców do bliższego poznania historii i krajobrazu Żuław. Dzień
13 maja 2009 r. był dniem w którym postanowiono przeprowadzić
konferencje i uroczystość zakończenia Roku Żuław2008 w Muzeum
Zamkowym w Malborku. Na uroczystość zostali zaproszeni przedstawiciele władz państwowych i samorządowych z województwa
warmińsko-mazurskiego i pomorskiego, oraz osoby którzy swoja
pracą i pasją związane są z Żuławami. Na konferencji podsumowano Rok Żuław oraz przedstawiono aktualny stan współpracy i realizacji projektów i działań na rzecz rozwoju delty Wisły, przedstawiono informacje nt. przebiegu, imprez i uroczystości Roku Żuław
2008, realizacji projektu „Pętla Żuław – Międzynarodowa Droga
Wodna E70, oraz realizacji projektu „Kompleksowe zabezpieczenie
przeciwpowodziowe Żuław m.in. przez Grzegorza Golę -biuro Stowarzyszenie Żuławy, Jacka Zdrojewskiego - Doradztwo i Szkolenia
Trek, Jerzego Wcisła - Dyrektora Biura Regionalnego Urzędu Marszałkowskiego Województwa Warmińsko Mazurskiego w Elblągu,
Zbigniewa Ptak - Kierownika Biura Rozwoju Dróg Wodnych Województwa Pomorskiego; Jana Wróblewskiego - Zastępca Dyrektora
Regionalnego Zarządu Gospodarki Wodnej w Gdańsku”– Kamilę
Bartosiak - Urząd Miejski w Nowym Dworze Gdańskim. Po wygłoszeniu referatów nastąpiło przejście do Sali Siedmiofilarowej malborskiego zamku, gdzie Zbigniew Piórkowski – Prezes Stowarzyszenia Żuławy wręczał pamiątkowe dyplomy osobom, które zostały
wyróżnione za wkład w realizację i promocję Roku Żuław 2008.
Ostatnim punktem programu było przedstawienie przez Bolesława
Kleina historii produkcji nowodworskiej jałowcówki Stobbes Machandel oraz rytuału spożywania tego trunku.
65
Jarmark św. Dominika
Konferencja w Senacie RP
Rozpoczynający się zawsze pod koniec lipca i trwający do połowy
sierpnia Jarmark św. Dominika to jedna z największych atrakcji sezonu letniego w Trójmieście. Według podawanych przez organizatorów liczb, każdego roku odwiedza go ponad 5 mln zwiedzających.
Podczas trwania imprezy Stowarzyszenia Żuławy miało swoje stoisko na ul. Tkackiej w samym centrum trwania jarmarku od 25 lipca
do 16 sierpnia 2009 r. Każdy z członków stowarzyszenia, gmina lub
powiat, miał do dyspozycji minimum jeden dzień prezentacji swoich walorów oraz atrakcji turystycznych. Stoisko było chętnie odwiedzane przez turystów. Przedstawiciele stowarzyszenia przygotowali degustację smaków żuławskich, przedstawiano kolorowe stroje
żuławskie, wyświetlane prezentacje multimedialne o Żuławach Odwiedzający mogli otrzymać gadżety i pamiątki promocyjne Stowarzyszenie Żuławy przygotowane specjalnie na tę okazję.
Jednym z istotnych dla Stowarzyszenia Żuławy wydarzeń było zorganizowanie Konferencji w Senacie RP w dniu 15 grudnia 2009 pt
,,Samorządy lokalne na Żuławach Wiślanych w III Rzeczpospolitej”. Gospodarzem konferencji był Marszałek Senatu RP Bogdan
Borusewicz a współorganizatorami Pomorskie Stowarzyszenie
Gmin Wiejskich oraz Stowarzyszenie Żuławy – gmin i powiatów
żuławskich. Spotkanie odbyło się w ramach posiedzenia wspólnego
Parlamentarnego Zespołu ds. Dróg Wodnych i Turystyki Wodnej i
Parlamentarnego Zespołu Kociewskiego. Uczestnikami konferencji
byli parlamentarzyści, przedstawiciele administracji rządowej (centralnej i wojewódzkiej), samorządowcy z województwa pomorskiego i warmińsko-mazurskiego. Jej celem było ukazanie dziedzictwa
kulturowego oraz dorobku gospodarczego samorządów lokalnych
w wyjątkowych warunkach przyrodniczych Żuław. Zostały przedstawione aktualne programy rozwojowe, w tym: „Kompleksowe zabezpieczenie przeciwpowodziowe Żuław do 2030 roku” oraz projekt
turystyczno-gospodarczy „Pętla Żuław”. Była to świetna okazja do
pokazania aktualnych problemów z jakimi boryka się region. Jako
przykład zaprezentowano wydarzenia z powodzi na Żuławach 14
października 2009 r.
Swoje wystąpienia charakteryzujące aktualna sytuację na Żuławach Wiślanych mieli Zbigniew Piórkowski – prezes Stowarzyszenia
Żuławy, Starosta Nowodworski; Grzegorz Gola – Prezes Lokalnej
Grupy Działania Żuławy i Mierzeja; Piotr Kowalski – przedstawiciel
RZGW w Gdańsku; Zbigniew Ptak – Pełnomocnik Marszałka ds.
Rozwoju Gospodarki Dróg Wodnych Województwa Pomorskiego.
Elementem towarzyszącym konferencji była wystawa pt. „Delta Wisły – krajobraz dla konesera”.
W sprawach związanych z funkcjonowaniem Stowarzyszenia
Żuławy kontakt można nawiązywać z Grzegorzem Gola, w Biurze
Stowarzyszenia Żuławy (Starostwo Powiatowe w Nowym Dworze
Gdańskim, pokój 29), ul. Sikorskiego 23, 82-100 Nowy Dwór Gdański, tel. +48 55 2473671, fax: +48 55 2473670 e-mail: biuro@stowarzyszenieżuławy.org.pl
Konkurs na prace naukowe dotyczące Żuław
5 listopada 2009 r. Stowarzyszenie Żuławy – gmin i powiatów żuławskich – ogłosiło konkurs na najlepsze prace naukowe – licencjackie,
inżynierskie, magisterskie lub doktorskie, obronione w latach 2007
lub 2008, związane tematycznie, bezpośrednio lub pośrednio, z regionem Żuław delty Wisły. Celem Konkursu było upowszechnianie
wiedzy o Żuławach delty Wisły, wzbudzenie zainteresowania Żuławami delty Wisły i upowszechnienie prac naukowych mogących
mieć wpływ na rozwój Żuław delty Wisły. Pracę do konkursu mógł
zgłosić autor (autorzy) pracy. Fundusz nagród w konkursie wyniósł
4000 złotych. Nagrodzono 4 prace z różnych dziedzin nauki: ,,Karczmy Wielkich i Małych Żuław Wiślanych w drugiej połowie XVI
w.” autorstwa Małgorzata Kret, ,, Żuławy po mojemu, pensjonat/
muzeum w Żelichowie-Cyganku” Doroty Kamińskiej, ,,Stawonogi
pasożytnicze gryzoni z różnych siedlisk Żuław Wiślanych” Krystiana Cydzika oraz ,,Dekoracja malarska stropu i ścian Kościoła Najświętszego Serca Pana Jezusa w Stegnie” Agnieszki Wołowicz.
Na Jarmarku św. Dominika
66
Na Jarmarku św. Dominika
Podsumowanie Roku Żuław na zamku w Malborku
Prezes Stowarzyszenia Żuławy Zbigniew Piórkowski wręcza obraz
wiatraka Pani Konsul Niderlandów Magdalenie Pramfelt
Wręczenie Marszałkowi Senatu Bogdanowi Borusewiczowi
obrazu z Żuław
Wystawa fotograficzna towarzysząca konferencji
autorstwa Marka Opitza
Zdjęcie pamiątkowe po konferencji w Senacie
Wręczenie nagród za prace naukowe dotyczące Żuław
67
Funkcjonowanie Lokalnej Grupy Działania
Żuławy i Mierzeja w 2009 r.
Lokalna Grupa Działania Żuławy i Mierzeja jest dysponentem środków UE na wsparcie działań prorozwojowych na terenie powiatu
nowodworskiego w wysokości blisko 4,15 mln złotych w ramach osi
4 Leader Programu Rozwoju Obszarów Wiejskich na lata 2007–2013
oraz dodatkowym narzędziem ich pozyskiwania z innych źródeł.
Celem Lokalnej Grupy Działania jest zrównoważony rozwój obszaru obejmującego Miasto i Gminę Nowy Dwór Gdański, Gminę
Ostaszewo, Gminę Stegna, Gminę Sztutowo, Miasto Krynicę Morską.
Misja stowarzyszenia brzmi następująco:
Lokalna Grupa Działania delty Wisły w dążeniu do aktywizacji potencjału naszego regionu – władz samorządowych, przedsiębiorców
i mieszkańców, podniesienia standardu życia, rozwoju i poprawy
infrastruktury oraz zbudowania silnej pozycji Żuław i Mierzei Wiślanej, poprzez edukację, wzajemną pomoc, szeroki dostęp do informacji, promocję i pozyskiwanie środków zewnętrznych, buduje
partnerstwo ponad podziałami przyjmując jako podstawę działania: uczciwość, wartości rodzinne, aktywność, szczerość, tolerancję,
wierność tradycji i otwartość.
Stowarzyszenie działa na podstawie Ustawy z 7 kwietnia 1989 roku
prawo o stowarzyszeniach i Ustawy z 7 marca 2007 r. o wspieraniu rozwoju obszarów wiejskich z udziałem środków Europejskiego
Funduszu Rolnego na rzecz Rozwoju Obszarów Wiejskich oraz postanowień statutowych.
LGD Żuławy i Mierzeja liczyła wg stanu na 31 grudnia 2009
roku 39 członków, w tym składzie są wszystkie samorządy z terenu
powiatu nowodworskiego.
Pracami LGD Żuławy i Mierzeja kierował w 2009 roku Zarząd
w składzie:
Grzegorz Gola – Prezes; Kamila Bartosiak – Wiceprezes do 22
września 2009 r. (później poza Zarządem); Jolanta Kwiatkowska
– Wiceprezes od 22 września 2009 r. (wcześniej sekretarz); Elżbieta
Marcinek-Szleja – Skarbnik; Stanisław Kochanowski; Lech Kraśniański (od 22 września 2009 r.).
Finansowanie działalności Lokalnej Grupy Działania Żuławy
i Mierzeja w 2009 r. w ramach osi 4. Leader Planu Rozwoju Obszarów Wiejskich opierało się na umowie o przyznanie pomocy nr
00015-6932-UM1100012/08 w ramach działania „Funkcjonowanie
lokalnej grupy działania, nabywanie umiejętności i aktywizacja” objętego PROW na lata 2007-2013, która była realizowana od 1 lipca
do 31 grudnia 2009 roku.
68
W ramach etapu I funkcjonowania Lokalnej Grupy
Działania Żuławy i Mierzeja założono realizację
4 celów:
Cel 1. Zapewnienie sprawnej i efektywnej pracy LGD
W ramach tego zadania pracował (przez cały czas I etapu)
kierownik biura (1/4 etatu), od 1 grudnia 2009 został zatrudniony specjalista ds. projektów i wniosków (1 etat). Od
1 grudnia 2009 r. przystąpiono do remontu i wyposażania
nowego lokalu biurowego. Koszty i rodzaj wyposażenia zostały racjonalnie dopasowane do specyfiki lokalu i potrzeb.
Ponadto poniesiono znacznie mniejsze od planowanych
koszty zapewnienia ciągłości funkcjonowania LGD dzięki
pozyskiwaniu nieodpłatnych świadczeń – głownie od samorządów
Cel 2. Podwyższenie jakości kadr LGD
Podwyższenie jakości kadr LGD zostało zrealizowane poprzez uczestnictwo członków Rady, Zarządu i pracowników
Biura w szkoleniu organizowanym nieodpłatnie przez Instytucję Zarządzającą. Planowane szkolenia związane z naborami wniosków zostały przesunięte na 2010 r.
Cel 3. Aktywizacja społeczności powiatu poprzez zwiększenie wiedzy nt. realizacji LSR
Zadania tego celu to: informowanie za pomocą strony internetowej – www.zulawyimierzeja.org.pl, publikacja całostronnicowego artykułu w lokalnej prasie w wydaniu
przedświątecznym Żuławy i Mierzeja (piątkowym Dzienniku Bałtyckim). Pozostałe planowane działania aktywizujące
informacyjne związane bezpośrednio z naborami wniosków
zostały przesunięte na 2010 rok.
Cel 4. Zwiększenie wiedzy nt. LSR w promocji regionu
Wydano broszurę promocyjną na tematu obszaru realizacji
Lokalnej Strategii Rozwoju. Ukazały się zamieszczone nieodpłatnie artykuły w wydawnictwach promujących region,
w tym, m.in. „Poradniku dobrych praktyk ratowania żuławskich zabytków”
Siedziba Lokalnej Grupy Działania Żuławy i Mierzeja mieści się
przy ul. Sikorskiego 23 w Nowym Dworze Gdańskim.
Biuro Lokalnej Grupy Działania Żuławy i Mierzeja znajduje się
w Nowym Dworze Gdańskim przy ul. Sienkiewicza 1a (tel. +48
552468066, fax +48 552468091, www.zulawyimierzeja.org.pl , email: [email protected]). Jest czynne od poniedziałku
do piątku w godzinach od 800 do 1500.
Polskie Towarzystwo Turystyczno-Krajoznawcze Klub
Turystyczny Szuwarek w Nowym Dworze Gdańskim
Walne Zebranie Sprawozdawcze dnia 26 lutego 2009 roku zamknęło pierwszy rok działalności, reaktywowanego w Nowym Dworze
Gdańskim Polskiego Towarzystwa Turystyczno-Krajoznawczego.
Dnia 28 lutego 2008 roku odbyło się Zebranie Założycielskie
Klubu Turystycznego PTTK, który jest jednostką organizacyjną
Oddziału Regionalnego PTTK w Gdańsku. Z pośród osiemnastu
członków– założycieli wyłoniono Zarząd w składzie:
Wiesław Olszewski – Prezes
Andrzej Grabowski – V-ce Prezes
Tomasz Szczepański – V-ce Prezes
Halina Łenyk – Skarbnik
Monika Górak – Sekretarz
Zarząd ogłosił konkurs na logo i nazwę Klubu. W wyniku burzliwej dyskusji przyjęto poetycko– bajkową, swojsko brzmiącą nazwę– SZUWAREK.
Oprócz nowych, własnych przedsięwzięć Klub podjął się kontynuacji turystycznych tradycji Towarzystwa Kulturalnego „IWA” Jest
to, między innymi, efekt powiązań personalnych między tymi organizacjami. I tak kontynuowany jest coroczny Spływ Wodami Żuław
oraz rowerowy Rajd Fanatyka.
Właśnie dlatego, mimo bardzo młodego wieku, Klub może pochwalić się kilkoma tradycyjnymi już imprezami odbywającymi
się regularnie i przyciągającymi z roku na rok coraz większą liczbę
Sympatyków. Najdłuższą tradycją szczyci się niewątpliwie wspominany Spływ Wodami Żuław, który w lipcu 2009 roku odbył się już
po raz VI i cieszy się coraz większą popularnością.
W ubiegłym roku, jak zwykle na rozpoczęcie sezonu, 14 marca, odbył się, IV już, Rajd Fanatyka– mimo przenikliwego chłodu
i śniegu udział wzięło w nim udział ponad czterdziestu tęskniących za rowerami Uczestników, spragnionych zapewne odrobiny
ruchu i odmiany po długiej, a przecież nie przez wszystkich lubianej zimie.
Jeszcze na pewno jedna impreza ma ugruntowaną pozycję, przynajmniej wśród lokalnych Turystów– mowa oczywiście o Żuławskim Rajdzie Rowerowym, na który czas rezerwują sobie już na początku roku wszyscy Członkowie i Sympatycy Klubu. Tu tradycyjna
jest już także obecność przedstawicieli zaprzyjaźnionego gdańskiego Klubu Bąbelki. Pomysł powstał w 2008 roku, kiedy Szuwarek
włączył się w obchody Roku Żuław i wraz z Samorządem Nowego
Dworu Gdańskiego zapoczątkował imprezę.
Wiosną, od kilku lat, regularnie bierzemy udział w Zlocie Pamięci Narodowej oraz Braniewskiej Wiośnie.
Lato natomiast stanowi przymusową przerwę w rowerowej działalności Klubu, gdyż większa część turystów rozjeżdża się po całym
świecie w poszukiwaniu własnych przygód. A ci, którzy zostają
przesiadają się na kajaki.
W roku ubiegłym największą letnią imprezą był niewątpliwie
Spływ Kajakowy Mazury– Żuławy rozpoczynający się w uroczej
i niezwykle malowniczej mazurskiej miejscowości– Tardzie, a biegnący unikatowym szlakiem Kanału Elbląskiego.
Po letniej przerwie spotykamy się bardzo wczesną jesienią i, pełni wakacyjnych wrażeń i opowieści, możemy znowu wsiąść na rowery i ruszyć w trasę pod banderą Klubu PTTK.
Na początku października zwykle bierzemy udział w Braniewskiej Jesieni, a w roku ubiegłym, co bardzo nas cieszy, mogliśmy
gościć Rowerzystów z całej Polski– z Białegostoku, Poznania,
Łodzi, Słupska, Torunia, Olsztyna, co niezwykle sprzyja promocji
naszego miasteczka. Wspomnieć w tym miejscu należy, że jest to
możliwe dzięki uprzejmości władz Żuławskiego Ośrodka Kultury,
które udostępniły naszym Gościom rowery.
Niestety, jesień szybko rozgościła się na dobre i bardzo krótko
nazywać ją można piękną i złotą. Robi się coraz zimniej i trzeba na
jakiś czas pożegnać się z rowerami i kajakami. Jednak, żeby nie było
to zbyt brutalny cios, 28 listopada zorganizowaliśmy jeszcze, na zakończenie sezonu, spływ połączony z rajdem, a także z wieczorem
andrzejkowym, pełnym wróżb, śpiewu i zapachu płonących świec.
Liczna grupa Kajakarzy oraz, trochę skromniejsza, Rowerzystów
wybrała się w ostatnią tegoroczną, krótka wprawę– do gospodarstwa agroturystycznego „Pod Lipą” w Marynowach.
Każdej imprezie turystycznej organizowanej przez Klub Szuwarek towarzyszy szereg atrakcji krajoznawczych– w roku 2009 odwiedziliśmy między innymi Fundację Pomocy Dzieciom Poszkodowanym w Wypadkach Komunikacyjnych „WRÓĆ” w Jantarze,
obejrzeliśmy mini– zoo, posłuchaliśmy opowieści o działalności
ośrodka i licznych zaletach hipoterapii. Byliśmy na spacerze po
Rezerwacie Ornitologicznym Mewia Łacha z przewodnikiem– ornitologiem, a także po Parku Krajobrazowym Mierzei Wiślanej
i Rezerwacie Kormoranów, gdzie mogliśmy z niewiarygodnie małej
odległości przyjrzeć się tym majestatycznym patkom, a także przejechaliśmy trasę Sztutowo– Nowy Dwór Gdański Żuławską Kolejką
Wąskotorową, specjalnie na tę okazję uruchomioną.
Imprezy turystyczne Klubu Szuwarek mają jeszcze jedną,
bardzo istotną zaletę– są doskonałym sposobem na integrację bardzo różnych ludzi, w różnym wieku, z różnych części kraju, o różnych poglądach i doświadczeniach. Dają okazję na poznanie wielu
wspaniałych osób w niesamowicie przyjaznej i swobodnej atmosferze. Wieczory przy ognisku, gitarze i śpiewie, grochówka po dniu
pełnym wrażeń, przeróżne konkursy sprawnościowe i krajoznawcze są nieodłącznymi elementami rajdów i spływów. To wszystko,
w połączeniu z aktywnością fizyczną i odrobiną świeżego powietrza, zamiast siedzenia w szkole, za biurkiem czy przed telewizorem,
daje wspaniały, dla wielu nieoczekiwany efekt, o czym, z pewnoś-
69
cią zaświadczy każdy, kto brał udział w imprezach Klubu Szuwarek
i powinien się przekonać ten, kto ma jakiekolwiek wątpliwości.
Zaczynamy kolejny rok, mam nadzieję równie owocnej działalności, i nie pozostaje mi nic innego, jak w imieniu Zarządu,
Członków i Sympatyków serdecznie zaprosić w Klubowe szeregi
wszystkich zainteresowanych naszą propozycją miłego i aktywnego
spędzenia kilku weekendów.
Na Kanale Elbląskim
Odpoczynek na Tudze
Po Wysoczyźnie Elbląskiej
Rajd 2009 nad Tugą
Rajd Żuławski 2009
Spływ Andrzejkowy 2009
70
Olga Olszewska
Działalność Studenckiego Koła Naukowego Mozaika
na rzecz promocji Żuław
Mozaika to obraz składający się z wielu małych, kolorowych kamyczków, gdzie każdy jest inny, a które razem tworzą jeden wzór.
Tak wygląda mniej więcej nasz świat, dzięki różnorodności jest
piękny i fascynujący. Jednak tak naprawdę owych kamyczków jest
coraz mniej...
Jesteśmy grupą studentów kulturoznawstwa Uniwersytetu Gdańskiego, którzy pragną pogłębiać i rozwijać swoją wiedzę
z zakresu kultur ginących, ludowych i regionalnych ze szczególnym
uwzględnieniem kultury Pomorza. Nie chcemy jedynie siedzieć
nad książkami, w planach mamy organizację imprez regionalnych,
małe i duże spotkania kulturoznawcze, wyjazdy i dużo innych inicjatyw. Koło powstało w listopadzie 2007 roku, a już po sześciu miesiącach działalności zostało wybrane najlepszym kołem naukowym
na Uniwersytecie Gdańskim i tym samym nominowanym do nagrody Czerwonej Róży.
W kręgu naszych zainteresowań znalazł się również unikalny
obszar Żuław Wiślanych. Na swoim koncie mamy już dwie imprezy
dotyczące tego regionu Polski. Pierwszą z nich było spotkanie pt:
Poznaj Żuławy, które miało miejsce w drugim roku działalności naszego Koła i odbyło się 2 kwietnia 2008 r. Było ono niezwykle ważne, ponieważ mieszkańcy Pomorza niekoniecznie zdają sobie sprawę z tego, jak duże znaczenie dla ich regionu ma ten teren. Obecnie
promuje się głównie Kaszuby i Kociewie zapominając o specyfice
obszaru delty Wisły.
Na spotkanie zaprosiliśmy dwóch referentów, którzy od lat pasjonują się Żuławami i poświęcili im wiele prac naukowych. Dr Dariusz Piasek opowiadał o specyfice historycznej i kulturowej delty
Wisły omawiając jednocześnie sposób lokowania wsi oraz budowy
zagród typu holenderskiego. Natomiast Grzegorz Gola w swoim
referacie zwrócił uwagę na kulturę mennonitów, kładąc szczególny
nacisk na ich rolę w kształtowaniu Żuław. Słuchacze mogli dodatkowo zapoznać się z głównymi zasadami mennonityzmu i obyczajami
tych holenderskich osadników. Barwnym urozmaiceniem prezentacji były stroje żuławskie, które zostały wypożyczone z Żuławskiego
Ośrodka Kultury w Nowym Dworze Gdańskim, a także regionalny
poczęstunek.
Kolejną podjętą przez nas inicjatywą był wyjazd na Żuławy zatytułowany Żuławy – region wielu kultur, który miał zapoznać studentów z dziedzictwem kulturowym tego terenu. Odbył się on 25 marca
2009 r. i miał na celu pokazanie zabytków kultury materialnej mennonitów oraz przedstawienie kilku miejsc, które dla Żuław mają
duże znaczenie.
Pierwszym, które odwiedziliśmy był zamek w Malborku, po
którym oprowadzał nas Marek Stokowski – kustosz Muzeum Zamkowego. Była to ciekawa lekcja historii zamku na Żuławach z elementami warsztatów edukacyjnych. Kolejnym miejscem, które od-
wiedziliśmy, było Malbork Welcome Center, gdzie studenci mogli
zapoznać się z ofertą turystyczną, kalendarzem imprez kulturalnych
oraz specyfiką funkcjonowania tejże instytucji.
Ważnym punktem wyjazdu było zwiedzenie cmentarza mennonitów w Stogach Malborskich, zapoznanie się z ich historią, a także
z zagadnieniami ochrony zabytków na Żuławach Wiślanych. Następnie udaliśmy się do Nowego Dworu Gdańskiego i tamtejszego
Muzeum Żuławskiego, po którym oprowadzał nas Grzegorz Gola,
przedstawiając geograficzno – kulturową specyfikę krainy zamieszkiwanej niegdyś przez mennonitów.
Wyjazd ten pokazał studentom Uniwersytetu Gdańskiego, iż
Żuławy to równie fascynujące, co niedoceniane miejsce na mapie
Pomorza. Uczestnicy tego wydarzenia mieli możliwość nie tylko
poszerzenia swojej wiedzy o regionie, ale także dowiedzieli się, w jakich miejscach i gdzie mogą dalej tę wiedzę rozwijać.
W 2010 roku planujemy kolejne przedsięwzięcia mające na celu
ukazywanie kultury Żuław. Zarówno spotkanie przedstawiające
specyfikę tego regionu, jak i późniejszy wyjazd, pokazały młodym
ludziom, że obszar ten również jest atrakcyjnym regionem Pomorza,
który ma w sobie duży potencjał, choć niestety nie do końca właściwie wykorzystywany. Dlatego tak ważne jest, aby budzić w młodych
ludziach poczucie tożsamości regionalnej.
Marta Tymińska
– przewodnicząca Studenckiego Koła Naukowego Mozaika
Aleksandra Paprot
– wiceprzewodnicząca
Zapraszamy do współpracy!
Wszelkie informacje dostępne drogą e-mail:
[email protected]
lub w internecie:www.mozaika.bo.pl
71
Mozaika i Żuławy (spotkanie Poznaj Żuławy)
Mozaika i Żuławy (spotkanie Poznaj Żuławy)
Mozaika i Żuławy (wyjazd na Żuławy)
Mozaika i Żuławy (wyjazd na Żuławy)
72
Żegluga Wiślana
– pokazuje deltę Wisły Europie
Żegluga Wiślana rozpoczęła swoją działalność w zakresie czarterów
prostych w obsłudze jachtów motorowych w 2008 roku, koncentrując swoją aktywność na głównym nurcie rzeki Wisły. Jednak dopiero
kolejny sezon okazał się prawdziwym sukcesem, przede wszystkim
za sprawą poszerzenia obszaru pływań o region Delty Wisły. Żuławy Wiślane to prawdziwy raj dla amatorów turystyki motorowodnej, znanej w Europie Zachodniej jako hausboting. Raj jak dotąd nie
odkryty i nie znany dla większości wodniaków...
Pionierskie działania Łukasza Krajewskiego, który stworzył od
podstaw nową markę, Żeglugę Wiślaną i zaczął kreować w naszym
kraju modę na aktywny wypoczynek na pokładzie hausbotów, zaczynają przynosić pierwsze efekty. To prawdziwy fenomen dla osób,
które nawet nie marzyły o takiej formie wypoczynku. Teraz mogą
całymi rodzinami przyjechać na Żuławy i po kilkugodzinnym przeszkoleniu, bez posiadania jakichkolwiek uprawnień i szczególnych
umiejętności, wypożyczyć sporych rozmiarów jacht motorowy,
kompleksowo i luksusowo wyposażony.
Jachty zapewniają pełen komfort podczas długiej podróży. Każdy posiada wygodne miejsca do spania dla 7 osób. Standardowym
wyposażeniem jest oprócz toalety z WC i prysznicem z ciepłą wodą,
także centralne ogrzewanie, w pełni wyposażona kuchnia z lodówką, ciepłą wodą oraz zastawą stołową. Dzięki zainstalowaniu dużych
zbiorników paliwa i wody jednostki są właściwie samowystarczalne.
Ponadto każdy hausbot wyposażony jest we wszystko co na wodzie
niezbędne, również lornetkę, latarkę, wędkę oraz komplet rowerów
dla wszystkich pasażerów do uprawiania turystyki krajoznawczej
po przybiciu do brzegu.
Pokonanie w ciągu tygodnia proponowanej przez organizatorów
trasy Pętli Żuław nie stanowi problemu i nie jest męczące, zawsze
starcza czasu na wypoczynek i podziwianie niezwykłej przyrody
oraz poznanie niezliczonych walorów turystyczno-krajoznawczych
regionu (wspaniałe miasta, ciekawe zabytki, obiekty hydrotechniczne– śluzy, mosty zwodzone i wiele, wiele innych).
Obszar posiada niezbyt rozbudowaną infrastrukturę turystyczną, szczególnie tą przeznaczoną dla wodniaków. Dotkliwie daje się
we znaki brak spójnego systemu informacji turystycznej i promocji
regionu. Żeby sprostać oczekiwaniom turystów, a zwłaszcza tych
bardziej wymagających z Europy Zachodniej, należy nastawić się
na oferowanie konkretnych produktów turystycznych w pakiecie,
a oferta wypoczynku musi być kompleksowa. Wiele do życzenia
pozostawia znajomość języków obcych przez osoby bezpośrednio
kontaktujące się z turystami.
Żegluga Wiślana nie czekając na rozwój infrastruktury turystycznej regionu, sama opracowała kompleksowy program szlaku
Pętli Żuław, wraz z propozycjami dodatkowych tras fakultatywnych,
w postaci gotowych pakietów produktowych. Czarterowicz czytając
locje, mapy i informacje zawarte w materiałach zgromadzonych na
pokładzie każdego jachtu (zarówno w języku polskim, jak też angielskim i niemieckim) otrzymuje bardzo dokładną wiedzę na temat obiektów hydrotechnicznych (godziny otwarcia śluz, mostów
zwodzonych, cenniki i zakres usług przystani), obiektów turystycznych i możliwości wynajęcia przewodników, gastronomii (przeważnie z dołączonymi menu lokalu), lokalizacji sklepów, bankomatów
i innych ważnych obiektów. Goście mogą skorzystać z któregoś
ze współpracujących z Żeglugą i położonych blisko brzegu hoteli, pensjonatów czy campingów i gospodarstw agroturystycznych,
zacumować i zamiast na pokładzie – tam właśnie wziąć prysznic
lub zanocować. To właśnie stworzenie tak zwanych stop-pointów
pomogło rozwiązać problem małej ilości profesjonalnych przystani
na szlaku. W celu uniknięcia problemów językowych w kontaktach
turystów zagranicznych z obsługą obiektów na trasie uruchomiony został system komunikacji przez specjalną telefoniczną helpline.
Dla przykładu, turysta dzwoni na helpline i prosi o poinformowanie
obsługi śluzy o potrzebie otwarcia wrót wejściowych za kilkanaście
minut, a następnie biuro Żeglugi Wiślanej telefonuje do śluzowego
i podaje dane jachtu i załogi, kierunek, z którego nadpływa i szacowany czas przybicia do obiektu. Zainicjowanie kontaktów gości
Żeglugi ze społecznością lokalną, a szczególnie właścicielami gospodarstw agroturystycznych daje im dodatkowe zajęcie i z pewnością przyczynia się do walki z bezrobociem, które jest w regionie
nadal dość wysokie.
Żegluga Wiślana prowadząc swoją działalność w znacznym
stopniu przyczynia się też do popularyzacji i promocji regionu
Żuław. Te działania to między innymi obecność Żeglugi na wielu
renomowanych imprezach targowych w kraju i zagranicą oraz organizowanie tzw. study-tourów dla dziennikarzy z Polski, Niemiec,
Holandii i innych krajów europejskich (również dzięki współpracy
z Polską Organizacją Turystyczną i jej placówkami zagranicznymi). Owocem tych podróży są setki artykułów prasowych, relacji w
portalach internetowych, filmów i transmisji radiowych, w których
oprócz tematyki wodniackiej, poruszane są kwestie związane z odwiedzanym regionem Dolnej Wisły. Wszystko to wpływa na przyciągnięcie nowych turystów, którzy odwiedzając Żuławy mają już o
nich wstępną wiedzę. Największa dynamika przyjazdów występuje
wśród gości z Niemiec, którzy ponadto bardzo często korzystają z
urlopu poza tradycyjnym sezonem wyjazdowym i dlatego przyczyniają się do wykorzystania infrastruktury gastronomicznej, noclegowej i turystycznej w tzw. martwym sezonie.
Łukasz Krajewski, który tworząc swoją ofertę żeglugową, osobiście doznał fascynacji regionem Żuław Wiślanych, z zapałem i przyjemnością przekazuje swoje wrażenia kolejnym osobom. „Uroda, w
połączeniu z hydrologią i niezwykłymi obiektami Żuław to skarb na
skalę europejską – mówi twórca Żeglugi – a hasło, którym się posługujemy promując naszą działalność ODKRYJ OSTATNIĄ DZIKĄ
73
RZEKĄ W EUROPIE nie jest tylko sloganem reklamowym”. Naturalny krajobraz, z którym w harmonii współgra budowana od wieków infrastruktura hydrotechniczna jest naprawdę niepowtarzalny.
Jak często podkreślają Niemcy i Holendrzy – kanały i rzeki na pewno mają lepiej uregulowane i bardziej żeglowne, ale niestety przez to
straciły one swój naturalny urok, zniknęły bezpowrotnie wspaniałe
pejzaże, zniknęło wiele gatunków zwierząt, przede wszystkim ptaków. „Te wspaniałe właściwości przyrodnicze Żuław oraz ich historię, tradycję i dziedzictwo kulturowe należy chronić jak dobro najwyższe – mówi Krajewski – nawet przez pryzmat lokalnej kuchni, a
przede wszystkim różnorodności potraw z wiślanych ryb, którymi
tak zachwycają się turyści. Dobrze, że są takie organizacje jak Klub
Nowodworski, którego członkowie z zapałem i satysfakcją realizują
cele statutowe, związane z ochroną i promocją olbrzymiej wartości kulturowej regionu Żuław Wiślanych. To niezastąpiony i zawsze
pomocny partner naszego przedsięwzięcia”. Pomysłów na uatrakcyjnienie oferty programowej na Pętli Żuław ma Żegluga Wiślana
sporo, między innymi wyposażenie jachtów w rowery, z pomocą
których turyści mogą dotrzeć do ciekawych miejsc położonych z
dala od szlaku wodnego.
Jednak wiele pracy jest jeszcze do zrobienia i wiele niedogodności do pokonania. Na skutek braku możliwości otwierania mostów
zwodzonych na rzece Tudze, w miejscowości Tujsk i dwóch w Nowym Dworze Gdańskim, zamknięta jest droga wodna do centrum
Nowego Dworu. Znacznie utrudnia to dostęp turystów polskich
i zagranicznych, korzystających z czarterów na obszarze Żuław
do niezwykle ciekawych obiektów w Cyganku i Nowym Dworze.
Znajdujące się tam, zachowane, pieczołowicie chronione i z wielkim trudem odnawiane przez przedstawicieli społeczności lokalnej,
pozostałości kultury mennonitów, są godne szerokiej ekspozycji.
Utrudnienie dostępu do tych miejsc dla wodniaków, którzy zgodnie z przyjętą strategią promocyjną regionu mają stanowić jedną z
liczniejszych grup turystów, z pewnością wpływa na spadek zainteresowania miastem, pozostającym w ten sposób na uboczu głównego szlaku żeglugowego. Niestety cierpi na tym również promocja
niezwykle cennej kultury mennonickiej.
Te i wiele innych kwestii, w oparciu o współpracę pomiędzy Żeglugą Wiślaną a Klubem Nowodworskim i innymi organizacjami
oraz społecznością i władzami lokalnymi, z pewnością uda się rozwiązać. Trzeba to zrobić – dla naszego wspólnego dobra, dla dobra
Żuław Wiślanych.
Flota Żeglugi Wiślanej przy ujściu Szkarpawy
Na śluzie Gdańska Głowa
Żegluga Wiślana w Chełmku na rzece Tudze
Żegluga Wiślana w Rybinie na rzece Szkarpawie
74
Spotkanie byłych mieszkańców
Nowego Dworu Gdańskiego i Żuław
w Travemünde
23 osobowa delegacja pod przewodnictwem Burmistrza Miasta Tadeusza Studzińskiego, Starosty Nowodworskiego Zbigniewa Piórkowskiego i koordynatora Bolesława Klein na zaproszenie zarządu
Związku byłych Nowodworzan (Gemeinnütziger Verein Tiegenhof
Kreis Großes Werder e. V.) uczestniczyła w spotkaniu byłych Nowodworzan– Tiegenhöfer und Werderaner Treffen w Travemünde
w dniach 17– 20.04.2009 roku.
Delegację nowodworską, reprezentowali przedstawiciele władz
samorządowych miasta i powiatu, Klubu Nowodworskiego, Żuławskiego Ośrodka Kultury z programem artystycznym oraz grupa
młodzieży szkolnej. Program spotkania uzyskał wsparcie Fundacji
Niemiecko-Polskiej.
Przed oficjalnymi uroczystościami, uczestnicy nowodworskiej
grupy spotkali się w Lubece z panem Heinzem Pohlem byłym Nowodworzaninem, który umożliwił zwiedzanie zabytków starówki
Lubeki, w tym katedrę Mariacką.
Zjazd byłych Nowodworzan odbył się w salach hotelu „Maritim”
w Travemunde z udziałem łącznie ponad 250 osób. Uczestników
Zjazdu serdecznie powitał pan Rudolf Stobbe, przewodniczący Gemeinnütziger Verein Tiegenhof Kreis Großes Werder e. V., szczególnie podkreślając obecność delegacji z Nowego Dworu Gdańskiego z młodzieżą.
Pozdrowienia od obecnych mieszkańców Nowego Dworu Gdańskiego dla byłych Nowodworzan przekazał Burmistrz Pan Tadeusz
Studziński, pokazując zarazem aktualny rozwój miasta oraz potrzebę dalszej współpracy, spotkań oraz kontaktów pomiędzy byłymi
i obecnymi mieszkańcami.
Pan Marek Opitz z Klubu Nowodworskiego oraz Heinrich Korella były Nowodworzanin zaprezentowali wystawę zdjęć obiektów z Żuław wraz z ujęciami filmowymi rozwoju Żuław i miasta
Nowego Dworu Gd. Ponadto, pan Korella spotkał się z młodzieżą
nowodworską, której przekazywał opowieść o tragedii zatonięcia
statku „Wilhelm Gustloff ” na morzu Bałtyckim w styczniu 1945,
z którego utonęło ponad 9.000 osób. Jedynie garstce ludzi udało
się uratować, w tym uratował się wraz z matką wówczas 13 letni
Heinrich Korella.
W dniu 18 kwietnia uczestnicy spotkania wzięli udział w rejsie
statkiem po morzu Bałtyckim, podczas którego nastąpiła uroczysta chwila uczczenia pamięci ofiar II wojny światowej. Modlitwę na
statku na otwartym morzu za ofiary II wojny światowej odmówił ks.
Darek Juszczak z parafii nowodworskiej, następnie zostały złożone
wiązanki kwiatów przez przedstawicieli byłych Nowodworzan i nowodworskiej delegacji.
Wieczorem w sali hotelu „Maritim” odbyło się uroczyste spotkanie, podczas którego po zagajeniu przez pana Rudolfa Stobbe,
pozdrowienia przekazał pan Zbigniew Piórkowski Starosta Nowodworski. Następnie po wspólnej kolacji młodzież z Zespołu Szkół
nr 2 z Nowego Dworu Gd. wraz z kapelą Żuławskiego Ośrodka
Kultury zaprezentowała część artystyczną z urozmaiconym programem– pieśniami i opowiadaniami w języku niemieckim i polskim.
W trakcie część artystycznej, pod kierownictwem Gabrieli Kuszner,
nauczycielki języka niemieckiego i Małgorzaty Anusiak, został zaprezentowany strój żuławski.
W niedzielę 19 kwietnia wszyscy uczestnicy spotkania wzięli
udział w nabożeństwie ekumenicznym, prowadzonym wspólnie
z panią Helgą Köppe zd. Stobbe, przewodniczącą Gminy Mennonickiej w Berlinie i ks. Darkiem Juszczakiem, proboszczem nowodworskiej parafii. Podczas nabożeństwa odczytano listę osób zmarłych w okresie dwóch ostatnich lat od poprzedniego Zjazdu 2007.
i odmówiono modlitwę za zmarłych.
Po południu odbyły się koleżeńskie spotkania oraz zwiedzanie
dzielnicy i portu Travemünde. Ponadto, odbyło się zebranie sprawozdawczo wyborcze Stowarzyszenia byłych Nowodworzan, podczas którego wybrano Zarząd Stowarzyszenia w dotychczasowym
składzie osobowym. Gratulacje i życzenia dalszej współpracy nowo
wybranemu Zarządowi w imieniu nowodworskiej delegacji i Klubu
Nowodworskiego złożyli uczestnicy zebrania Bolesław Klein i Harry Lau.
W poniedziałek 20 kwietnia, po kolejnym koleżeńskim spotkaniu i uroczystym pożegnaniu, wraz z życzeniami dla mieszkańców
Żuław i Nowego Dworu Gd. nastąpił odjazd nowodworskiej delegacji.
Podczas pobytu w Travemünde odbyły się również robocze
spotkania z członkami Zarządu Stowarzyszenia byłych Nowodworzan Rudolfem Stobbe, Ott Heinrich Stobbe i Juliuszem Hinz, które dotyczyły m.in: przejęcia z Berufschule w Elmshorn urządzeń
gastronomicznych dla Zespołu Szkół nr 2 w Nowym Dworze Gd.,
oraz współpracy i wymiany ży i nauczycieli pomiędzy szkołami
Elmshorn i Nowego Dworu Gd.
Opracował Bolesław Klein
– koordynator spotkania
75
Hołd oddany poległym w II wojnie światowej
Młodzież we współczesnych strojach ludowych
Występ zespołu młodzieżowego z Nowego Dworu Gdańskiego
Zespół muzyczny z Żuławskiego Ośrodka Kultury
76
Nekropolie żuławskie – współpraca młodzieżowa
Odbyło się kolejne międzynarodowe spotkanie młodzieży mennonickiej z Niderlandów i Niemiec oraz młodzieży Liceum Ogólnokształcącego Nowego Dworu Gdańskiego. Dwudziestu uczestników kontynuowało prace porządkowe na mennonickim cmentarzu
w Orłowie. Uporządkowano kolejne kwatery, dokonano rekonstrukcji potłuczonych płyt nagrobnych oraz odkryto nagrobek typu
cipus należący do rodziny Stobbe z Nowego Dworu Gd. Po za pracą
na cmentarzu organizowano zwiedzanie okolicznych miejscowości.
Odbyły się również wyjazdy do Gdańska i Malborka. Młodzi ludzie
znaleźli też czas na udział we wspólnej zabawie z udziałem dzieci
z Żuławskiego Ośrodka Kultury. Ostatnie dwa dni poświęcono na
zwiedzanie Berlina. Prace grupy budziły jak zwykle zainteresowanie
mieszkańców i władz samorządowych. Koordynacją pobytu z ramienia Klubu Nowodworskiego zajmował się pan Bolesław Klein.
Zakwaterowanie w Internacie Ośrodka Szkolno Wychowawczego,
możliwe było dzięki przychylności pani Iwony Błońskiej dyrektor
Ośrodka za co serdecznie dziękują organizatorzy.
Bolesław Klein
foto Emily Enns
77
Nowodworskie spotkanie młodzieży miast partnerskich
Po raz siódmy młodzież z pięciu miast partnerskich spotkała się
w Nowym Dworze Gdańskim na dorocznej imprezie kulturalnosportowej. Jesienne Spotkania Młodzieży Miast Partnerskich odbywają się tradycyjnie w miesiącu październiku i są stałym punktem
nowodworskiego kalendarza imprez kulturalno-sportowych.
Dnia 14 października jako pierwsza przyjechała grupa niemiecka. Po powitaniu na lotnisku im. Lecha Wałęsy w Gdańsku Rębiechowie grupa niemiecka została przewieziona do pensjonatu
Wielorybek w Kątach Rybackich, gdzie po zakwaterowaniu odbyło
się pierwsze spotkanie, na którym wygłoszona została prelekcja pt.
„Integracja przez sport” – dotychczasowe współdziałanie organizacji sportowych ŻTS – SSV.
Dnia 15 października w godzinach wczesno rannych przybyła
do Nowego Dworu Gdańskiego grupa z Czech, której przewodził
starosta Miasta Velka nad Velickou Jiri Psiurny oraz z Ukrainy. Po
powitaniu oraz wspólnym śniadaniu odbyła się krótka prezentacja
tegorocznego programu. Po prezentacji grupy udały się na wycieczkę do Sztutowa, gdzie z udziałem przewodnika zwiedzały Muzeum
w Sztutowie.
Tego dnia odbyła się też urocza wycieczka po Żuławach szlakiem Domów Podcieniowych oraz Budowli Hydrotechnicznych na
trasie Rybina– Chłodniewo-Orłowo-Lubieszewo-Nowa Kościenica– Gdańska Głowa – Mikoszewo– Ujście Wisły
Dzień 16 października był bardzo bogaty w wydarzenia. Po śniadaniu autokary wiozące uczestników Projektu udały sie do Gdańska,
gdzie zwiedzano z przewodnikami Gdańską Starówkę. Następnie
uczestnicy projektu popłynęli pirackim statkiem na Westerplatte.
Po powrocie do Gdańska i zwiedzeniu miasta autokary przewiozły
uczestników projektu na budowę stadionu BALTIC ARENA na którym rozgrywane będą mecze EURO 2012. Tu również z przewodnikami uczestnicy projektu mieli możliwość zwiedzenia będącego w
budowie stadionu. Zaprezentowany został także krótki film o realizacji tej inwestycji.
Następnego dnia, 17 października, po śniadaniu odbyło się
otwarcie wystawy pn. „Sport nie zna granic” i młodzież z pięciu
uczestniczących w projekcie krajów rozpoczęła Integracyjne gry
i zabawy sportowe w koszykówce, piłce nożnej i siatkówce. Rywalizacja sportowa odbywała się w dwóch halach sportowych – w Nowym Dworze Gdańskim i Marzęcinie oraz na boisku o sztucznej
nawierzchni przy Szkole Podstawowej Nr 2., a towarzyszyło jej duże
zainteresowanie lokalnej społeczności. W rywalizacji uczestniczyło
ponad 200 dzieci i młodzieży z Niemiec, Czech, Ukrainy, Rosji oraz
Polski.
Kolejny dzień 18 października rozpoczął się sentymentalną podróżą kolejką wąskotorową po Żuławach i Mierzei Wiślanej. Młodzież wyruszyła kolejką ze Sztutowa i w trakcie przejazdu miała
możliwość podziwiania pięknych krajobrazów Żuławskich oraz
78
mostów zwodzonych. Po przyjeździe do Nowego Dworu Gdańskiego odbyło się przemarsz ulicami miasta przed Żuławski Ośrodek Kultury, gdzie odbyła się impreza rekreacyjno-sprawnościowa
– rzut beretem, bieg w workach, przeciąganie liny, kręcenie koła
„hula hop”, slalom z piłką – w każdej konkurencji startowało po
5 reprezentantów z każdego Miasta.
Natomiast w sali widowiskowej Żuławskiego Ośrodka Kultury odbyła się część kulturalna spotkania, która rozpoczął Zespół Taneczny Żuławiacy. Wielki aplauz widowni wywołał występ
młodzieżowego zespołu z Czech – Koncert Cimbalowej Muziki.
Kulminacyjnym punktem wieczoru kulturalnego było wykonanie
Hymnu Unii Europejskiej. Pod dyrekcją Tomasza Siekluckiego Oda
do Radości wykonana została w trzech językach niemieckim, czeskim oraz polskim. Krótkie recitale zaprezentowały solistki : Kasia
Szewczyk, Ewa Maciaszczyk oraz Ania Chomicz z Ukrainy. Koncert
nowodworskiego zespołu LOUD oraz wspólna kolacja uczestników
projektu zakończyła ten dzień.
Poniedziałek, 19 października był ostatnim dniem spotkania. Po
śniadaniu w Urzędzie Miejskim w Nowym Dworze Gdańskim odbyło się podsumowanie imprezy. Podsumowania projektu dokonali
starosta miasta Velka nad Velickou Jiri Psiurny, burmistrz Nowego
Dworu Gdańskiego i szef delegacji niemieckiej
Spotkanie zbliżyło młodzież miast partnerskich, zbliżyło pięć
narodów, co jest we wspólnym interesie integracji europejskiej.
Spotkanie młodzieży miast partnerskich posłużyło także promocji kulturalnej, gospodarczej i sportowej miasta Nowy Dwór
Gdański, a także Polski.
W realizację spotkania włączone zostały instytucje kultury i środowiska sportowe, co jest nie tylko ważnym elementem działań promocyjnych, ale przede wszystkim pozwala na nawiązanie nowych
oraz wzmocnienie dotychczasowych form partnerskiej współpracy.
Poprzez szeroki i aktywny udział w spotkaniu młodzieży polskiej,
czeskiej i niemieckiej, a także ukraińskiej i rosyjskiej idea spotkania
z pewnością dotarła do młodego niemieckiego, czeskiego, ukraińskiego i rosyjskiego adresata. Udział delegacji miast partnerskich
z Hennef , Velka nad Velickou, Sarny oraz Swietłyj w realizowanym
w Nowym Dworze Gdańskim spotkaniu pozwolił na przekazanie
niemieckiemu, czeskiemu, rosyjskiemu i ukraińskiemu odbiorcy
wizerunku miasta Nowy Dwór Gdański jako modernizującego się,
ale jednocześnie silnie zakorzenionego w historii i tradycji. Miasta
i Regionu interesującej kultury i czystej przyrody – wartego wakacyjnej podróży. Spotkanie stworzyło także szansę zawarcia nowych znajomości oraz nawiązania osobistych przyjaźni pomiędzy
mieszkańcami miast partnerskich, poznania ich codziennego życia.
Szczególnie istotnym elementem spotkania była możliwość aktywnego uczestnictwa wszystkich uczestników spotkania we wszystkich
działaniach. Wielkie wrażenie na uczestnikach programu wywarło
wspólne odśpiewanie Hymnu Unii Europejskiej w trzech językach
po polsku, czesku i niemiecku. Do realizacji programu włączona
została duża grupa społeczności lokalnej: Żuławskie Towarzystwo
Sportowe, Stowarzyszenie Miast Partnerskich, Szkolny Związek
Sportowy, Gimnazjum Nr 1, Żuławski Ośrodek Kultury, Zespół
Szkolno – Przedszkolny w Kmiecinie, Zespół Szkolno – Przedszkolny w Marzęcinie, Szkoła Podstawowa Nr 2 oraz grupa wolontariuszy.
Koordynatorem programu było Żuławskie Towarzystwo Sportowe. W części sportowej spotkania współpracowało ze Szkolnym
Związkiem Sportowym. Prelegentów oraz opiekunów grup zapew-
niły Urząd Miasta oraz Stowarzyszenie Miast Partnerskich . W organizacji wystawy wzięli udział uczniowie szkół.
Wspólne uczestnictwo w spotkaniu młodzieży miast partnerskich i odbywających się z tej okazji imprezach kulturalno-rekreacyjno-sportowych, rywalizacja w halach sportowych oraz wspólne
spędzanie czasu po zawodach były działaniami urzeczywistniającymi partnerstwo i spełniły znamiona integracji europejskiej.
Tadeusz Studziński
Nowy Dwór Gd.
Светлый Sarny Velka nad Velickou
Młodzi piłkarze z pięciu miast partnerskich; Hennef, Swietłyj, Velká nad Veličkou, Sarny, Nowy
Dwór Gdański
Młodzież z pięciu krajów uczestniczyła w programie Europa dla Obywateli
79
Program Leader w powiecie nowodworskim
Leader realizowany w Europie od 1991 roku, a w Polsce od 2004
roku (w ramach pilotażu). W latach 2007–2013 „Leader” nie jest jak
w poprzednich latach osobnym programem, lecz został włączony
w główny nurt programowania finansowanego w ramach Europejskiego Funduszu Rolnego na rzecz Rozwoju Obszarów Wiejskich.
W Polsce jest częścią Programu Rozwoju Obszarów Wiejskich na
lata 2007–2013 jako oś IV tego programu.
Celem Leadera jest budowanie kapitału społecznego poprzez aktywizację mieszkańców, przyczynienie się do powstawania nowych miejsc pracy na obszarach wiejskich oraz polepszenie zarządzania lokalnymi zasobami i ich waloryzację.
Leader jest oddolnym, przekrojowym podejściem do rozwoju
obszarów wiejskich, które ma przyczynić się do aktywizacji społeczności wiejskich przez włączenie partnerów społecznych i gospodarczych do planowania i wdrażania lokalnych inicjatyw. W
powiecie nowodworskim jest realizowany przez Lokalną Grupę
Działania Żuławy i Mierzeja, która opracowała Lokalną Strategię
Rozwoju na lata 2007-2015 dla gmin powiatu nowodworskiego:
Nowy Dwór Gdański, Krynica Morska, Sztutowo, Stegna i Ostaszewo wdrażającą wynikające z niej projekty łączące zasoby ludzkie, naturalne, kulturowe, historyczne oraz wiedzę i umiejętności przedstawicieli trzech sektorów: publicznego, gospodarczego i społecznego.
„Leader” obejmuje następujące działania:
W działaniu Wdrażanie Lokalnej Strategii Rozwoju, zatwierdzonej
przez samorząd województwa, Rada LGD wybiera projekty do realizacji w ramach środków przyznanych na wdrożenie tej strategii.
Pracownicy LGD pomagają wnioskodawcom (prywatnym i instytucjonalnym) w przygotowaniu projektów. Wnioski te mogą dotyczyć projektów kwalifikujących się do udzielenia pomocy w ramach
działań osi III PROW, czyli:
•różnicowanie w kierunku działalności nierolniczej (pomocy
udziela się, m.in. z tytułu podjęcia i rozwoju działalności w zakresie: usług dla gospodarstw rolnych lub leśnictwa, usług dla
ludności, sprzedaży hurtowej i detalicznej, rzemiosła lub rękodzielnictwa, robót i usług budowlanych oraz instalacyjnych,
usług turystycznych oraz związanych ze sportem, rekreacją, wypoczynkiem, usług transportowych; usług komunalnych, przetwórstwa produktów rolnych, magazynowania lub przechowywania towarów, wytwarzania materiałów energetycznych z biomasy, rachunkowości, doradztwo lub usług informatycznych);
beneficjentem – osoba fizyczna, ubezpieczona w KRUS; kwota
do 100 tys. zł – 50% kosztów kwalifikowanych projektu;
• odnowa i rozwój wsi (m.in. budowa, przebudowa, remont i wyposażenie obiektów pełniących funkcje publiczne, społecznokulturalne, rekreacyjne i sportowe, służące promocji obszarów
80
wiejskich, w tym zachowaniu dziedzictwa kulturowego, tradycji itp., kształtowanie obszaru przestrzeni publicznej, budowa
i przebudowa publicznej infrastruktury związanej z rozwojem
funkcji turystycznych, sportowych itp., zakup obiektów charakterystycznych dla tradycji budownictwa w danym regionie; odnawianie, eksponowanie lub konserwacja lokalnych pomników,
zabytków i miejsc pamięci, kultywowanie tradycji społeczności
lokalnej oraz tradycyjnych zawodów); beneficjentem – gmina,
instytucja kultury, kościół, organizacja pozarządowa, kwota dla
jednej miejscowości do 500 tys. – 75% kosztów kwalifikowanych
projektu;
• tworzenie i rozwój mikroprzedsiębiorstw – pomocy udziela
się, m.in. z tytułu inwestycji związanych z tworzeniem lub rozwojem mikroprzedsiębiorstw działających w zakresie: usług dla
gospodarstw rolnych lub leśnictwa, usług dla ludności, sprzedaży hurtowej i detalicznej, rzemiosła lub rękodzielnictwa, robót
i usług budowlanych oraz instalacyjnych, usług turystycznych
oraz związanych ze sportem, rekreacją, wypoczynkiem, usług
transportowych; usług komunalnych; przetwórstwo produktów
rolnych, magazynowanie lub przechowywanie towarów, wytwarzanie materiałów energetycznych z biomasy, rachunkowość,
doradztwo lub usługi informatyczne; beneficjentem osoba fizyczna, osoba prawna lub jednostka organizacyjna nieposiadająca osobowości prawnej, która prowadzi działalność jako mikro
przedsiębiorstwo zatrudniające poniżej 10 osób i mające obrót
do 2 mln euro; kwota dla jednego beneficjenta nie może przekroczyć 500 tys, zł (jedynie dla przetwórstwa produktów rolnych
do 100 tys. zł) – 50% kosztów kwalifikowanych
W ramach realizacji LSR można także uzyskać środki na realizację
tzw. małych projektów, do kwoty 25 tys. zł (m.in. organizacja szkoleń i innych przedsięwzięć nieinwestycyjnych o charakterze edukacyjnym, promocja i rozwój lokalnej aktywności kulturalnej, artystycznej itp., rozwój agroturystyki i turystyki na obszarach wiejskich, w tym utworzenie lub zmodernizowanie elektronicznej bazy
informacji turystycznej oraz stron www, wydanie folderów, oznaczanie obiektów, inicjowanie powstawania, rozwój, wprowadzenie
na rynek oraz podnoszenie jakości produktów i usług bazujących
na lokalnych zasobach, surowcach i produktach rolnych, a także
tradycyjnych sektorach gospodarki, organizacja imprez kulturalnych, sportowych na obszarze LGD, zakup i nasadzania tradycyjnej
roślinności oraz starych odmian roślin).
PROW określa warunki, na jakich różni Beneficjenci – osoby
fizyczne, zarówno rolnicy, jak i domownicy gospodarstw rolnych,
przedsiębiorcy oraz osoby prawne – gminy, organizacje pozarządowe, spółki, spółdzielnie itp., a także parafie mogą korzystać ze środków programu.
LSR zawiera informacje, jakie rodzaje projektów preferuje dla jej
realizacji, określa sposób oceny projektów. LGD w ogłaszanych naborach zbiera projekty od Beneficjentów, dokonuje oceny ich zgodności ze Strategią, wybiera projekty do dofinansowania, ustala listy
projektów wg określonych przez siebie w Strategii kryteriów oceny
i przekazuje listy do odpowiednich instytucji wdrożeniowych, gdzie
projekty, w kolejności podanej na listach, poddawane są tylko ocenie formalnej (w przypadku braków, Beneficjent wzywany jest do
ich uzupełnienia), a następnie zawierane są umowy z Beneficjentami.
W 2010 roku Lokalna Grupa Działania Żuławy i Mierzeja ogłosi
konkursy na dofinansowanie projektów służących realizacji Lokalnej Strategii Rozwoju. Przewidywany harmonogram ogłoszenia
naboru wniosków jest następujący: „Małe projekty” – pierwszy
i drugi kwartał, „Tworzenie i rozwój mikroprzedsiębiorstw”, „Odnowa i rozwój wsi”, „Różnicowanie w kierunku działalności nierolniczej” – trzeci kwartał.
81
Bursztynowy Mieczyk 2009
– Nagroda Specjalna Ministerstwa Kultury
i Dziedzictwa Narodowego dla Klubu Nowodworskiego
Uroczysta gala, w czasie, której zostały wręczone nagrody, odbyła się
9 grudnia 2009 r. w Polskiej Filharmonii Bałtyckiej na Ołowiance. Nagrody wręczali Leszek Czarnobaj – wicemarszałek województwa
pomorskiego, Cezary Owczarczak – wicewojewoda województwa
pomorskiego oraz Danuta Grodzicka-Kozak prezes Wojewódzkiego Funduszu Ochrony Środowiska i Gospodarki Wodnej.
Nagrodę Bursztynowego Mieczyka ustanowił w 1994 r. Maciej
Płażyński, ówczesny wojewoda gdański, przy współpracy Regionalnego Centrum Informacji i Wspomagania Organizacji Pozarządowych. Od 1999 r. przedsięwzięciu patronuje marszałek województwa pomorskiego. W konkursie nagradzane są najlepiej działające
82
organizacje pozarządowe z terenu województwa pomorskiego, zajmujące się sprawami z obszaru polityki społecznej i ochrony dziedzictwa kulturowego i przyrodniczego. Nagroda oprócz uznania
i prestiżu ma wymierną postać wynoszącą 10.000 zł. Rekomendacji
udzieliła nam Ambasada i Konsulat Niderlandów, władze samorządowe Miasta Nowy Dwór Gdański, Stowarzyszenie Ekoinicjatywa,
Stowarzyszenie Konserwatorów Polskich, Pomorski Konserwator
Zabytków, Gmina Cedry Wielkie. Galę uświetnił występ Teatru
Kuźnia Bracka ze Starogardu Gdańskiego oraz widowisko poetycko-muzyczne „Herbert” ufundowane wszystkim zebranym przez
Europejskie Centrum Solidarności.
Wydawnictwa
poświęcone delcie Wisły
w 2009 roku
Tuga – królowa rzek żuławskich projekt
„Tuga – wspólna sprawa”, Stowarzyszenie
Miłośników Nowego Dworu Gdańskiego
– Klub Nowodworski, Nowy Dwór Gdański, grudzień 2009, 104 strony.
Poradnik dobrych praktyk ochrony żuławskich zabytków , Gmina Cedry Wielkie oraz
Stowarzyszenie Miłośników Nowego Dworu Gdańskiego Klub Nowodworski, Cedry
Wielkie grudzień 2009, 127 stron.
Bioróżnorodność rzeki Tugi – Przewodnik,
Stowarzyszenie Miłośników Nowego Dworu Gdańskiego Klub Nowodworski, Nowy
Dwór Gdański 2009, 40 stron.
Domy żuławskie – w poszukiwaniu zagubionej tradycji budownictwa, Lokalna Grupa
Działania Żuławy i Mierzeja; Nowy Dwór
Gdański, grudzień 2009, 87 stron.
Żuławy w poszukiwaniu tożsamości, Wydawnictwo JASNE, Muzeum Narodowe w
Gdańsku, rok 2009, 154 strony.
Żuławy w perspektywie turystyki kulturowej,
Waldemar Moska, PTTK, Elbląg 2009, 171
stron.
83
Jesteśmy stąd – Dom na Żuławach, Starostwo
Powiatowe w Malborku – Wydział Rozwoju i Promocji , Malbork 2008, 136 stron.
Żuławy – Gmina Cedry Wielkie, Antoni
Kozłowski, Gdański Kantor Wydawniczy,
Gdańsk 2009, 80 stron.
Koleje wąskotorowe na Żuławach, Roman
Witkowski, KOLPRESS, Poznań 2009,173
strony.
Album Delta Wisły – krajobraz dla konesera, fotografie – Marek Opitz oraz Piotr
Sosnowski, Wydawnictwo Żuławy Wiślane
Marek Opitz Nowy Dwór Gdański 2009,
155 stron.
Film Tuga Bioblitz realizacja – Katarzyna
Sędek oraz Andrzej Mielczarek, producent Stowarzyszenie Miłośników Nowego
Dworu Gdańskiego Klub Nowodworski,
Nowy Dwór Gdański czerwiec 2009, 17
minut . Film dostępny na www.tuga.info.pl
w zakładce Działania Klubu – Bioblitz.
Tiegenhöfer Nachrichten – Gemeinnütziger
Verein Tiegenhof – Kreis Großes Werder
e.V. rocznik stowarzyszenia byłych mieszkańców Nowego Dworu Gdańskiego i Żuław grudzień 2009.
84
Stowarzyszenie Miłośników
Nowego Dworu Gdańskiego
Klub Nowodworski
2009
www.klubnowodworski.pl
www.tuga.info.pl