Cały numer w formacie pdf

Transkrypt

Czasy Nowożytne
Modern
Ages
VOL. 24
Czasy
Nowożytne
TOM 24
Profesorowi
Stanisławowi Salmonowiczowi
współzałożycielowi i pierwszemu wieloletniemu
redaktorowi naczelnemu „Czasów Nowożytnych”
z okazji
80. rocznicy Urodzin
z najlepszymi życzeniami
tom ten dedykują
Przyjaciele i Współpracownicy
Warszawa 2011
Rada Naukowa
Iwan Michelangelo D’Aprile (Poczdam), Hans-Jürgen Bömelburg (Giessen)
Andrzej Chwalba (Kraków), Karin Friedrich (Aberdeen), Henryk Gmiterek (Lublin)
Andrzej Kamieński (Poznań) Cezary Kuklo (Białystok)
Janusz Małłek (Toruń) – przewodniczący, Włodzimierz Mędrzecki (Warszawa)
Krzysztof Mikulski (Toruń), Stanisław Salmonowicz (Toruń)
Edward Włodarczyk (Szczecin)
Kolegium redakcyjne
Igor Kąkolewski (Warszawa), Wojciech Sławiński (Toruń) – sekretarz
Jacek Wijaczka (Toruń) – redaktor naczelny
Recenzenci
prof. dr hab. Krzysztof Mikulski
prof. dr hab. Szczepan Wierzchosławski
Adres redakcji
Polskie Towarzystwo Historyczne
Zarząd Główny
Rynek Starego Miasta 29/31
00–272 Warszawa
Kontakt mailowy
[email protected]
www.czasy-nowozytne.pl
Wydawca
Zarząd Główny
Polskiego Towarzystwa Historycznego
Spis treści
Artykuły
Wojciech Sławiński (Lublin–Toruń) – Stanisław Sarnicki jako działacz
reformacyjny (część II) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Piotr Paluchowski (Gdańsk) – Miejsca i terminy jarmarków na terenie Prus
Królewskich i Książęcych w końcu XVI wieku na podstawie wykazów
z gdańskich kalendarzy . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Maria Bogucka (Warszawa) – Z dziejów stosunków polsko-holenderskich
w XVI–XVII wieku . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Edmund Kizik (Gdańsk) – Uroczystości przy remontach szubienicy i pręgierzy
w Gdańsku od drugiej połowy XVI do początku XIX wieku. Przyczynek
do dziejów ceremonii publicznych w okresie nowożytnym . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Jerzy Dygdała (Toruń) – Jeszcze o nazwach dwóch części Prus w XVIII wieku . . . .
Władysław Zajewski (Gdańsk) – Wybicki o meandrach rewolucji francuskiej
1789 roku . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Kazimierz Maliszewski (Toruń) – Londyński „Spectator” jako wzorzec czasopisma
moralno-obyczajowego w epoce Oświecenia . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Kazimierz Puchowski (Gdańsk) – Edukacja elit w szkolnictwie katolickim
i protestanckim w Prusach Królewskich . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Marian Chachaj (Lublin) – Czy w XVIII wieku drukowano w Zamościu tezy
rozpraw doktorskich z prawa rzymskiego? . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Andrzej Kamieński (Poznań) – Uznanie królewskiego statusu Prus przez
uczestników pierwszej fazy wojny północnej (1700–1703) . . . . . . . . . . . . . . . . .
Martin Faber (Stuttgart) – Vom alten zum neuen Messianismus. Zur Rezeption
der Konföderation von Bar in der polnischen Romantik . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Michał Kopczyński (Warszawa) – Edison – jak mężczyźni wyzwolili kobiety
i co z tego wynikło . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
11
37
61
77
91
105
117
133
149
163
183
199
Wydawnictwo źródłowe
Jacek Wijaczka (Toruń) – Proces o czary we wsi Osowo z 1686 roku . . . . . . . . . . . 221
Artykuły recenzyjne
Stanisław Salmonowicz (Toruń) – O klasycznej monarchii pruskiej z lat 1701–1806 233
Szczepan Wierzchosławski (Toruń) – W kręgu dwóch kultur . . . . . . . . . . . . . . . . . . 249
6
Spis treści
recenzje i omówienia
Stanislaus Hosius. Sein Wirken als Humanist, Theologe und Mann der Kirche in
Europa, herausgegeben von Bernhart Jähnig und Hans-Jürgen Karp, “Zeitschrift
für die Geschichte und Altertumskunde Ermlands”, Beiheft 18, Aschendorf
Verlag, Münster 2007; Kardynał Stanisław Hozjusz (1504–1579). Osoba, myśl,
dzieło, czasy, znaczenie, Olsztyn 2005 – Janusz Małłek (Toruń) . . . . . . . . . . . . . Elżbieta Paprocka, Nielubiani, tolerowani. Katolicy w Elblągu w II połowie XVII
i w XVIII wieku. Studium z dziejów codziennego współistnienia wyznań,
Wydawnictwo Neriton, Gdańsk 2009 – Janusz Małłek (Toruń) . . . . . . . . . . . . . Bogna Łakomska, Miłośnicy „chińskości” w dawnej Polsce. Od siedemnastego
do początków dwudziestego wieku, Wydawnictwo Neriton, Warszawa 2008
– Janusz Tazbir (Warszawa) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . The Cultivation of Monarchy and the Rise of Berlin: Brandenburg-Prussia 1700,
ed. by Karin Friedrich and Sara Smart, Ashgate Publishing Limited,
Farnham 2010 – Andrzej Kamieński (Poznań) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Walter Rummel, Rita Voltmer, Hexen und Hexenverfolgung in der Frühen Neuzeit,
Wissenschaftliche Buchgesellschaft, Darmstadt 2008 – Jacek Wijaczka (Toruń) Monique Cottret, Tuer le tyrann? Le tyranicide dans l’Europe moderne, Fayard,
Paris 2009 – Igor Kąkolewski (Warszawa) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Polnisch-österreichische Kontakte sowie Militärbündnisse 1618–1918. Symposium
und Abendvortrag 11. und. 12. September 2008, Acta Heeresgeschichtliches
Museum, Wien 2009 – Jerzy Dygdała (Toruń) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Józef Zaczyński, Wspomnienia z wojny rosyjsko-tureckiej 1877–1878, opracował
do druku, wstępem i przypisami opatrzył Andrzej Romanow, Gdańsk 2009
– Tomasz Krzemiński (Toruń) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Marek Dybizbański, Tragedia polska drugiej połowy XIX wieku – wzorce
i odstępstwa, Wydawnictwo Poznańskie, Poznań 2009 – Marzena Liedke
(Białystok) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Deutschlands östliche Nachbarschaften. Eine Sammlung von historischen Essays
für Hans Hennig Hahn, herausgegeben von Edmund Dmitrów, Tobias Weger,
Peter Lang Internationaler Verlag der Wissenschaften, Frankfurt am Main 2009
– Kazimierz Wajda (Toruń) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Aufklärung und Kulturtransfer in Mittel- und Osteuropa, herausgegeben
von Agnieszka Pufelska und Iwan Michelangelo D’Aprile, Wehrhahn Verlag,
Berlin–Potsdam 2009 – Jerzy Dygdała (Toruń) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Kultureller Austausch. Bilanz und Perspektiven der Frühneuzeitforschung,
herausgegeben von Michael North, Böhlau Verlag, Köln–Weimar–Wien 2009
– Jacek Wijaczka (Toruń) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Jarosław Kłaczkow, Historia parafii ewangelicko-augsburskiej w Radomiu
(1826–2009), Wydawnictwo Adam Marszałek, Toruń 2010 – Dominik Krysiak
(Olsztyn) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Noty o Autorach . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Nota edytorska . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 261
263
265
269
273
277
281
287
289
293
297
301
307
311
315
Table of contents
Articles
Wojciech Sławiński (Lublin–Toruń) – Stanislaw Sarnicki as an activist
of the Reformation movement (part 2) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Piotr Paluchowski (Gdańsk) – Time and location of the fairs in the Royal and Ducal
Prussia in the late 16th century on the basis of Gdansk calendars . . . . . . . . . . . . Maria Bogucka (Warszawa) – From the history of Polish-Dutch relations
in the 16th–17th centuries . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Edmund Kizik (Gdańsk) – Ceremonies on occasion of the renovation of gallowses
and pillories in Gdansk in the 2nd half of the 16th century until the early
19th century . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Jerzy Dygała (Toruń) – Again about the names of two parts of Prussia
in the 18th century . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Władysław Zajewski (Gdańsk) – Wybicki’s comments on the French Revolution
of 1789 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Kazimierz Maliszewski (Toruń) – London “Spectator” as a model of a magazine
about morality and good manners in the age of Enlightenment . . . . . . . . . . . . . Kazimierz Puchowski (Gdańsk) – Catholic and Protestant education of the social
elites in the Royal Prussia . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Marian Chachaj (Lublin) – Were the PhD theses published in Zamość
in the 18th century? . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Andrzej Kamieński (Poznań) – The recognition of a royal status of Prussia
by participants of the first phase of the Northern War (1700–1703) . . . . . . . . . . Martin Faber (Stuttgart) – Od dawnego do nowego mesjanizmu. O recepcji
konfederacji barskiej w okresie polskiego romantyzmu . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Michał Kopczyński (Warszawa) – Edison, or how men liberated women
and how it happened . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 11
37
61
77
91
105
117
133
149
163
183
199
Source edition
Jacek Wijaczka (Toruń) – The trial for sorcery in the village of Osowo in 1686 . . . 221
Review articles
Stanisław Salmonowicz (Toruń) – About the classic Prussian monarchy
1701–1806 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 233
Szczepan Wierzchosławski (Toruń) – In a cirle of two cultures . . . . . . . . . . . . . . . . 249
8
Table of Contents
Reviews
Stanislau Hosius. Sein Wirken als Humanist, Theologe und mann der Kirche in
Europa, herausgegeben von Bernhart Jähnig und Hans-Jürgen Karp, „Zeitschrift
für die Geschichte und Altertumskunde Ermlands“, Beiheft 18, Aschendorf
Verlag, Münster 2007; Kardynał Stanisław Hozjusz (1504–1579). Osoba, myśl,
dzieło, czasy, znaczenie, Olsztyn 2005 – Janusz Małłek (Toruń) . . . . . . . . . . . . . Elżbieta Paprocka, Nielubiani, tolerowani. Katolicy w Elblągu w II połowie XVII
i w XVIII wieku. Studium z dziejów codziennego współistnienia wyznań,
Wydawnictwo Neriton, Gdańsk 2009 – Janusz Małłek (Toruń) . . . . . . . . . . . . . Bogna Łakomska, Miłośnicy „chińskości” w dawnej Polsce. Ods siedemnastego do
początków dwudziestego wieku, Wydawnictwo Neriton, Warszawa 2008
– Janusz Tazbir (Warszawa) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . The Cultivation of Monarchy and the Rise of Berlin: Brandenburg-Prussia 1700,
ed. by Karin Friedrich and Sara Smart, Ashgate Publishing Limited, Farnham
2010 – Andrzej Kamieński (Poznań) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Walter Rummel, Rita Voltmer, Hexen und Hexenverfolgung in der Frühen Neuzeit,
Wissenschaftliche Buchgesellschaft, Darmstadt 2008 – Jacek Wijaczka (Toruń) Monique Cottret, Tuer le tyrann? Le tyranicide dans l’Europe moderne, Fayard,
Paris 2009 – Igor Kąkolewski (Warszawa) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Polnisch-österreichische Kontakte sowie Militärbündnisse 1618–1918. Symposium
und Abendvortreg 11. und 12. September 2008, Acta Heeresgeschichtliches
Museum, Wien 2009 – Jerzy Dygdała (Toruń) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Józef Zaczyński, Wspomnienia z wojny rosyjsko-tureckiej 1877–1878, opracował
do druku, wstępem i przypisami opatrzył Andrzej Romanow, Gdańsk 2009
– Tomasz Krzemiński (Toruń) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Marek Dybizbański, Tragedia polska drugiej połowy XIX wieku – wzorce
i odstępstwa, Wydawnictwo Poznańskie, Poznań 2009 – Marzena Liedtke
(Białystok) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Deutschlands östliche Nachbarschaften. Eine Sammlung von historischen Essays
für Hans Hennig Hahn, herausgegeben von Edmund Dmitrów, Tobias Weger,
Peter Lang Internationaler Verlag der Wissenschaften, Frankfurt am Main 2009
– Kazimierz Wajda (Toruń) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Aufklärung und Kulturtransfer in Mittel- und Osteuropa, herausgegeben
von Agnieszka Pufelska und Iwan Michelangelo D’Aprile, Wehrhahn Verlag,
Berlin–Potsdam 2009 – Jerzy Dygdała (Toruń) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Kultureller Austausch. Bilanz und Perspektiven der Frühneuzeitforschung,
herausgegeben von Michael North, Böhlau Verlag, Köln–Weimar–Wien 2009
– Jacek Wijaczka (Toruń) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Jarosław Kłaczkow, Historia parafii ewangelicko-augsburskiej w Radomiu
(1826–2009), Wydawnictwo Adam Marszałek, Toruń 2010
– Dominik Krysiak (Olsztyn) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 261
263
265
269
273
277
281
287
289
293
297
301
307
About the Contributors . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 311
Quidlines for Contributors . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 315
Artykuły
Czasy Nowożytne
TOM 24
ROK 2011
Wojciech Sławiński
Lublin–Toruń
Stanisław Sarnicki
jako działacz reformacyjny
(część II)
Synod generalny protestantów z Korony w Książu (13–19 września 1560) skończył się, jak pamiętamy1, dla Stanisława Sarnickiego klęską, zarówno jeśli chodzi
o jego pozycję, jak i wpływ jako seniora i teologa na Zbór. Obradowano głównie
o konflikcie doktrynalnym z Franciszkiem Stankarem i jego sojusznikami (duchownymi i świeckimi) oraz o organizacji zboru (wybór między prezbiterialnym
– przy czym starsi mieli być wybierani wśród świeckich członków zboru, czyli
w praktyce szlachty, a quasi-episkopalnym modelem, oddającym władzę w ręce
duchownych superintendentów).
Polemiką z poglądami teologicznymi Stankara zajął się głównie Franciszek
Lismanini (pozostawał przy tym pod dużym wpływem Jerzego Blandraty), a Stanisław Sarnicki i Jakub Sylwiusz bronili stanowiska ministrów przeciw skupionej wokół Hieronima Ossolińskiego szlachty. Szlachtę wsparł również Blandrata,
z fałszywą troską podnosząc, czy minister głoszący Słowo Boże może być równocześnie administratorem2. Szlachta dodała do tego jeszcze argument o niebezpieczeństwie wynaturzenia się władzy duchownych na wzór „jak w papiestwie między
kardynałami”. Rozdrażniło ich zresztą początkowe żądanie opuszczenia obrad –
z kościoła mieli wyjść wszyscy, którzy nie byli formalnymi uczestnikami synodu.
Dla szlachty, przywykłej do innego traktowania np. na sejmikach, okazało się to nie
Tekst jest kontynuacją artykułu Stanisław Sarnicki jako działacz reformacyjny, zamieszczonego w „Czasach Nowożytnych” 2005, t. 18–19, s. 69–113.
2
„Geor[g]ius Blandrata, doctor Italus, dixit non licere ministrum agere presbiterum, quandoquidem ministri sunt praecipua membra ecclesiae Christi Domini, praesbiteri vero sunt
coadiutores ministrorum, ministri vero doctores et pastores”; Akta synodów różnowierczych
w Polsce (dalej: ASR), wyd. M. Sipayłło, t. 2: 1560–1570, Warszawa 1972, s. 35.
1
12
do przyjęcia. Wszyscy zostali, aby się przysłuchiwać. Nawet milcząc, wywierali
zapewne wpływ na innych herbowych3.
Ministrowie seniorzy na znak protestu złożyli demonstracyjnie urzędy seniorskie (dając dowód dużej naiwności albo wielkiego idealizmu – uczynili to m.in. Feliks Kruciger, Jakub Sylwiusz i oczywiście Stanisław Sarnicki4), a wszyscy ministrowie zgodnie protestowali, uskarżając się na postępowanie świeckich patronów
wobec nich5. Szlachta wykorzystała sytuację i 16 października na czele wszystkich
nowo utworzonych dystryktów postawiła wyłącznie świeckich seniorów6.
W ten ogólny spór ministrowie – świeccy seniorzy wpisywał się konflikt Stanisława Sarnickiego ze Stanisławem Mateuszem Stadnickim. Była to sprawa o zasadę wyboru duszpasterza dla zboru, jego finansowe zabezpieczenie, ale i czystość
doktryny – jak utrzymywał Sarnicki („exul pro veritate”), główną przyczyną jego
usunięcia z parafii przez Stadnickiego, było otwarte zwalczanie błędów Stankara7.
Kolejne zażarte spory toczono o obcokrajowców, których ktoś (kto winien?)
sprowadził do Polski, a szlachta teraz musi łożyć na ich utrzymanie8, o prowadzenie protokołów – tu także wysuwano, bezsensowny przecież argument, że jest to
obyczaj „papistów” i wyrośnie z tego jakaś „tyrania” (w jaki sposób?)9, a także
o to, czy od razu potępić Stankara i jego zwolenników, czy też wprowadzić czteromiesięczne „interim”10. Kłótnie już same w sobie były gorszące, ale oliwy do ognia
dolewał szczególnie Hieronim Ossoliński, który jak typowy szlachecki warchoł
łapał za szablę i biegając po kościele, groził swoim oponentom, wyzywając ich
wulgarnie: „ktokolwiek mojej dobrej powieści przymawia a przeciwko mówi, jest
Ów milczący udział ograniczał się zresztą tylko do niebrania udziału w podejmowaniu decyzji w głosowaniach. Jak zapisano w sprawozdaniu z synodu sporządzonym przez braci
czeskich, wskutek uporu szlachty w kościele po nabożeństwie zostali wszyscy, którzy chcieli,
także „i chłopięta, i dziewki, i niewieścianki [...], z których zgiełku czasem niemała się działa
przeszkadza w mówieniu”; ibidem, s. 51.
4
Ibidem, s. 34 i 51–53.
5
Jakub Sylwiusz w późniejszym dopisku zaznaczył: „Nulla siquidem, ut verum fatear, interim
erat occasio pios ministros insimulandi dominatus, pauperisimi enim erant ex omni parte,
extenuati spoliatque: bonam enim partem proventuum ecclesisticorum paptistica tyrannis
ocupabant, alteram veram nobilites. Iuxta suum arbitrium pendebant quantum volebant, non
quantum iustum fuerant, licem fuerant pii quidem hospites, qui pro dignitate suos alebant
ministros”; ibidem, s. 35.
6
Ibidem, t. 2, s. 36–37.
7
Ibidem, s. 42; W. Urban, Dwa szkice z dziejów reformacji, Kielce 1981, s. 102. Problemy finansowe ze Stadnickim miał, jak to wspomnieliśmy, także jego poprzedni minister Wojciech
z Iłży, który zjawiwszy się 9 marca 1555 r. w Krzcięcicach narzekał, że przez cztery lata musiał się utrzymywać własnym kosztem; ASR, t. 1: 1550–1559, oprac. M. Sipayłło, Warszawa
1966, s. 175.
8
Chodziło przede wszystkim o Franciszka Lismanina i Piotra Statoriusa; ASR, t. 2, s. 65–66.
9
Ibidem, s. 44 i 65.
10
Ibidem, s. 66.
3
Stanisław Sarnicki jako działacz reformacyjny
13
wyjebany pies, a zdrajca, a łże jako takowy etc. etc.”. Inni herbowi, nie chcąc sobie
pozwolić na takie zniewagi, zapewne nie pozostawali dłużni, bo jak odnotowano,
„za tym surowym łajaniem już i do kordów się miało”. Synod religijny zamienił się
w zwykłą „sejmikową” burdę11. Skutecznie jednak wielu dyskutantów zastraszono,
na pewno zaś ministrów, choć niekoniecznie Sarnickiego, który przecież sam był
szlachcicem. Wielu zgorszonych po prostu wyjechało z Książa12.
Mimo kłótni o rolę odgrywaną w zborze przez przybyszów z zagranicy, na koadiutorów bezwolnego Feliksa Krucigera (ponownie ustanowionego superintendentem w Małopolsce) wybrano Jerzego Blandratę (kryptoantytrynitarza, jak to
pamiętamy) i Franciszka Lismanina (obaj byli Włochami)13.
Stanisław Sarnicki, najbardziej nas tu interesujący, złożonego urzędu już nie
odzyskał i na dodatek nie powierzono mu żadnej parafii. Dla byłego konseniora,
jak też dla pozostałych zwolenników ortodoksji trynitarnej nadeszły w Małopolsce
bardzo ciężkie czasy.
Jak jednak się zdaje, te wydarzenia nie zachwiały zaufania do niego, które musiało żywić duże grono ministrów – był przecież rzecznikiem ich interesów. Dodatkowo, ukrywane przed szerszym gronem antytrynitarskie poglądy Blandraty powoli musiały wychodzić na jaw, skoro na synodzie pińczowskim w styczniu 1561 r.
Stanisława Sarnickiego wybrano do komisji badającej prawowierność Włocha14.
Rosnące wpływy i pozycja przybyłego zaledwie przed dwoma laty Jerzego
Blandraty musiały budzić u części ministrów tym większy niepokój, że alarmistyczne listy na jego temat przychodziły z samej Szwajcarii! Jednak zdecydowane antyblandratowskie wystąpienie po synodzie pińczowskim było możliwe
Ibidem, s. 66–67. W. Urban, Dwa szkice, s. 106, pisał o Ossolińskim jako chciwym na dobra
materialne i zapalczywym przywódcy szlachty małopolskiej.
12
Jak wspominał poseł braci czeskich: „Po takim zamieszaniu wszyscyśmy byli wystraszeni”
i „z niektórymi pożegnawszy się, a nie mogąc już więcej tym rzeczom się przypatrywać [...],
odjechaliśmy w imię Pańskie do domu”; ASR, t. 2, s. 67.
13
Wyborów dokonano 16 września i równocześnie wyznaczono dystrykty i nowych szlacheckich seniorów; ASR, t. 2, s. 58. Blandrata następnego dnia wymawiał się (czy szczerze?) od
tej funkcji, zasłaniając się m.in. nieznajomością języka polskiego, ale ostatecznie uległ namowom; ibidem, s. 64. Odtąd każda decyzja podejmowana (między synodami) przez superintendenta musiała być konsultowana także z Blandratą. Stało się to wbrew radom i ostrzeżeniom
braci czeskich, którzy później przypominali z pretensją: „Iżeście do siebie z cudzych narodów [...] za starsze postanowili, zarzuciwszy w tym bracię starszych poradę i przestrzeżenie
zaustne i przez pisanie czynione”; ibidem, s. 155–156 (Dysputa w Krakowie 2 lipca 1563).
Kulisy tych wyborów tak opisywał S. Sarnicki, Colloquium Piotrkowskie. To iest rozmowa
ktorą mieli wyznawce prawdziwej wiary, b.m.w.1566, k. A3: „około roku 1560 niejaki z duchownych, którego nie mianujemy, bo się potym jako mamy sam nawrócił, ten naprzód [...]
począł się natrząsywać questiami o Trójcy św., który szanując sam siebie, nie tak dalece się
w to wdawał, ale persony niejakie włoskiej natiej do tego podszczuwał. A iżby tym bardziej
władnęli, starszymi Kościoła Bożego je postanowił”. S. Sarnicki pisał o Piotrze Statoriusie.
14
ASR, t. 2, s. 85.
11
14
dopiero dzięki interwencji księcia Mikołaja Radziwiłła Czarnego, pragnącego
wyjaśnić wszystkie oskarżenia zawarte w skierowanej do niego korespondencji
Jana Kalwina15.
Na tym to właśnie synodzie, zanim jeszcze zajęto się wprowadzaniem nowych,
łagodzących wewnętrzne spory zasad organizacyjnych16, część obecnych (Alodia
Kawecka-Gryczowa za inicjatorów tej propozycji uznała Sarnickiego i Sylwiusza,
którzy odtąd wysunęli się na czoło opozycji „antywłoskiej”)17 zażądała poddania
wszystkich przyjętych do zboru obcokrajowców egzaminowi, mogącemu potwierdzić ich prawowierność18. Chociaż Blandratę wybrano do specjalnej komisji, mającej na celu zwalczanie wpływów Stankara i prowadzonej przez Grzegorza Orszaka
szkoły w Dubiecku19, właśnie jego poddano szczegółowym i zapewne w sumie
upokarzającym badaniom. Mimo publicznego oświadczenia, że wyznanie wiary
złożył najpierw 3 marca 1558 r. przed Janem Kalwinem, a 7 listopada tego samego
roku przed Janem Łaskim, i opowiedzenia się za Apostolskim, Nicejskim i Atanazyjskim Wyznaniem Wiary, przy równoczesnym potępieniu Michała Serveta20,
specjalnie dla Blandraty stworzono wspomnianą jedenastoosobową komisję złożoną z najlepszych teologów21. Jej zadaniem było odebranie od badanego pisemnej
„Gregorius Blandrata [...] u księcia Radziwiłła w wielkiej wadze był. Dowiedziawszy się tego,
Kalwin i ten go cierpieć nie chciał, bo komentarz swój na Dzieje Apostolskie znów wydając,
książęciu Radziwiłłowi ofiarował, gdzie w liście Blandratę w podejrzenie przywodzi i chydzi”; Szymona Budnego relacja o początkach i rozwoju anabaptyzmu w zborze mniejszym,
wyd. L. Szczucki, „Odrodzenie i Reformacja w Polsce” (dalej: ORP) 1986, t. 21, s. 104. Sam
list do księcia Radziwiłła nosił datę 1 sierpnia 1560 r.; ASR, t. 2, s. 94, przyp. 1.
16
Zmiany wprowadzone na tym synodzie miały dla zboru małopolskiego podstawowe znaczenie, łagodziły bowiem w sposób zdecydowany konflikt, który zaistniał po synodzie w Książu
(13–19 września 1560) między ministrami a szlachtą. Zamiast dziewięciu starych dystryktów
ze szlacheckimi seniorami cały zbór podzielono na pięć nowych. Na ich czele stanęli dwaj
seniorowie, z których jeden musiał być wybrany spośród ministrów. Ponadto postanowiono, że: „K temu będą obrani kilka ślacheckiego stanu, także miesckiego albo wieskiego [!]
mężowie, aby ci wszyscy wespołek w Kościele Bożym radzili, omnis, enim unius corpore
membra esse”. Postanowiono, że diakonami opiekującymi się „skarbem kościelnym” mogą
być osoby wywodzące się z dowolnego stanu; ASR, t. 2, s. 74–78, 1, 2 i 10 artykuł synodowy
o „urządzeniu kościoła”.
17
A. Kawecka-Gryczowa, Jakub Sylwiusz a rozłam w zborze małopolskim, „Reformacja w Polsce” 1937–1939, t. 9–10, s. 39.
18
ASR, t. 2, s. 73.
19
Ibidem, s. 82–84. Komisję wybrano 27 stycznia.
20
K. Górski, Grzegorz Paweł z Brzezin. Monografia z dziejów polskiej literatury ariańskiej XVI
wieku, Kraków 1929, s. 68–69, już w tej konfesji dopatrzył się elementów tryteistycznych,
zwłaszcza w oświadczeniu Blandraty, że wierzy w jednego Boga Ojca, jednego Pana Jezusa
Chrystusa Jego Syna i w jednego Ducha Świętego.
21
W skład komisji weszli oprócz Sarnickiego m.in.: Grzegorz Paweł, Marcin Krowicki, Hieronim Filipowski, Stanisław Lasocki, Stanisław Lutomirski, Franciszek Kruciger, Franciszek
Lismanini; ASR; t. 2, s. 85. Obecność Lismanina wskazuje wyraźnie, że we wcześniejszym
15
15
konfesji, którą miano starannie zanalizować. Niestety, zanim to uczyniono, z góry
obiecano mu wystawienie odpowiednich świadectw dla Jana Kalwina i księcia Mikołaja Radziwiłła22.
Szukając miejsca dla Stanisława Sarnickiego, zastanawiano się, czy nie powierzyć mu zboru w Książu23.
Z inicjatywy Jana Bonera, przy poparciu Stanisława Myszkowskiego i Hieronima Bużeńskiego, zdecydowano się ponownie zwrócić do braci czeskich i odnowić z nimi unię. Jako delegatów do Bużenina (16–17 czerwca 1561) zdecydowano
się wysłać doświadczonych w rozmowach z Jednotą: Hieronima Filipowskiego,
Feliksa Krzyżaka, Stanisława Lasockiego i oczywiście Stanisława Sarnickiego24.
Nie da się ukryć, że choć podpisano akt unii, który ujęto w dziewięć precyzyjnych
punktów, to zawarto ją, „ponieważ by miała konfesyja być podana królowi, a słyszeć, iż rychło będzie sejm koronny, iż potrzeba tego, żeby była jedna oboich nas,
braci wielgo- i małopolskich, iżby się nieprzyjaciele nie cieszyli a mocy nie brali
z niejednomyślności a różnych konfesyj”. Dla ministrów, zwłaszcza Stanisława
Sarnickiego, którego podpis pod dokumentem widnieje, ważna musiała być także
nadzieja na wzmocnienie zwolenników ortodoksji trynitarnej w zborze. Wiedział,
że stojący za unią w Bużeninie magnaci: Jan Boner, Stanisław Myszkowski i Hieronim Bużeński, w jego sporze z Jerzym Blandratą będą bronić stanowiska trynitarnego. Inna postawa oznaczała zerwanie współpracy z braćmi czeskimi i szlachtą
wielkopolską, a na to przecież politycy różnowiercy nie mogli sobie pozwolić. Jak
się okazało, Stanisław Sarnicki nie zawiódł się w rachubach. Unia nie była w praktyce egzekwowana, ale małopolscy trynitarze i bracia czescy cały czas utrzymywali
wzajemne kontakty.
Zaraz potem Stanisław Sarnicki wziął udział w dyspucie z Franciszkiem Stankarem w Stobnicy. Prawdopodobnie w zamyśle patronującego dyspucie Marcina Zbowniosku chodziło o badanie nie tyle wszystkich cudzoziemców, ile przede wszystkim Blandraty. Może też jego ustnie złożona konfesja, ze względu na jej treść, nie u wszystkich wzbudziła dostateczne zaufanie.
22
ASR, t. 2, s. 85. Po otrzymaniu potwierdzenia prawowierności Blandraty „Radziwiłł, jako
był Zboru Bożego wielki miłośnik, posłał w poselstwie Marcina Czechowica, wileńskiego
zboru ministra, aby Blandratę z Kalwinem pojednał i zmirzył”; Szymona Budnego relacja,
s. 103. Zob. też: ASR, t. 2, s. 86, przypis 1. Już po zbadaniu konfesji Blandraty na synodzie pińczowskim odżył problem oddawania czci boskiej Duchowi Świętemu. Tym razem na
powtórne wątpliwości Chełmskiego odpowiedział już samodzielnie Statorius. W wysłanym
przez siebie liście opisał także perypetie Blandraty, deklarując się jako jego zdecydowany
zwolennik; S. Lubieniecki, Historia Reformationis Polonicae, in qua tum Reformatorum, tum
Amtitrinitariorum orgio et progressus in Polonia et finitimis in finitimis provinciis narrantur,
Freistadii 1685, wyd. S. Barycz, Warszawa 1971, s. 147–151.
23
ASR, t. 2, s. 87.
24
Ibidem, s. 92–95; H. Kowalska, J. Sikorski, Sarnicki Stanisław, w: Polski Słownik Biograficzny (dalej: PSB), t. 35, s. 218.
16
rowskiego, który był tam starostą, miała ona służyć pogodzeniu zwaśnionych stron,
a tym samym wzmocnieniu obozu różnowierczego. Do zgody jednak nie doszło25.
Przygotowując się do synodu generalnego w Włodzisławiu, Stanisław Sarnicki
1 wrzesnia 1561 r. wysłał do Jana Kalwina list, w którym potwierdziwszy swą prawowierność na temat nauki o Bogu Trójjedynym, powiadomił go o swoich podejrzeniach co do ortodoksyjności Blandraty oraz doniósł o badaniach jego wyznania
przez zbór małopolski. Wyznawszy, że jego zdaniem pytania Blandracie należy dalej stawiać, poprosił o jak najwięcej informacji na jego temat i zabiegał o wysłanie
przestrogi do Lismanina, który wpływom Blandraty coraz bardziej się poddawał.
Do listu dołączył napisaną wraz z Sylwiuszem, a zaaprobowaną przez Krowickiego
i Krucigera konfesję de Trinitate26.
Prowadząc swoje sprawy w Krakowie (objął jako minister zbór we Włodzisławiu)27, Sarnicki zaniedbał obecność na zjeździe synodalnym w Książu 3 września 1561 r., co zaowocowało szybkim odzyskaniem wpływów przez Blandratę
i uchwaleniem nowej, podpisanej przez superintendenta Krucigera konfesji, nad
którą, jak napisał Konrad Górski, unosił się duch Piemontczyka28.
Sytuacja stawała się tym dramatyczniejsza, że od stycznia od września 1561 r.
drugi senior zboru, Franciszek Lismanin, aby ostatecznie przezwyciężyć (mało już
ważny, oczywiście z perspektywy interesującego nas tematu) spór ze Stankarem,
sam stanął na krawędzi herezji antytrynitarnej, opowiadając się za potępionym już
przez pierwszy sobór nicejski subordynacjonizmem29. Coraz energiczniej zaczął
forsować opinię, „że nasi zwiedzeni bracia nigdy nie przemogą stankaryzmu, jeśli
zupełnie jasno nie zostanie powiedziane, w jaki sposób Syn jest równy Ojcu oraz
w jaki sposób Ojciec jest większy od Syna przed jego wcieleniem”30, która mimo
W. Urban, Dwa szkice, s. 113; ASR, t. 2, s. 113.
Jan Kalwin w Polsce. Bibliografia, wyd. W. Mincer, Toruń 2000, poz. 118, list wysłany
z Krakowa datowany jest na 1 września 1561 r.; W. Kowalska, J. Sikorski, Sarnicki, s. 218.
27
ASR, t. 2, s. 115. H. Kowalska, J. Sikorski, Sarnicki, s. 218, podali, że jego patronem był
Stanisław Szafraniec z Pieskowej Skały („Na synodzie występował już jako minister we Wodzisławiu, a więc mógł liczyć na swego patrona, wpływowego Stanisława Szafrańca z Pieskowej Skały”). Tymczasem według ASR, t. 1, s. 369, i t. 3: Małopolska 1571–1632, oprac. M.
Sipayłło, Warszawa 1983, s. 671 (indeksy), właścicielem Włodzisławia był najpierw Hieronim, a potem Samuel Lanckoroński.
28
K. Górski, Grzegorz Paweł (III), s. 71–72. W tej konfesji małopolscy ewangelicy jeszcze
„z czcią” uznawali trzy symbole wiary: Apostolski, Nicejski i św. Atanazego.
29
T. Wotschke, Francesco Lismanino, „Zeitschrift der historische Gesellschaft für die Provinz
Posen” 1903, t. 18, s. 285 i n. Subordynacjonizm – to jedna z opinii głoszonych w II i III w.,
według której Logos i Duch Święty nie tylko pochodzą od Ojca, lecz są Jemu w pewien sposób podporządkowane. Nie mają także w pełni istoty boskiej (homousios), nie są po prostu
w rzeczywistości Bogiem, ale są „boskimi siłami”, za których pomocą Bóg Ojciec „ekonomicznie” kieruje światem i historią zbawienia; Mały słownik teologiczny, wyd. K. Rahmer,
H. Vorglimler, Warszawa 1987, s. 436–437.
30
Cyt. za: K. Górski, Grzegorz Paweł (III), s. 74.
25
26
17
„antywłoskich” wystąpień Mikołaja Oleśnickiego31 i Stanisława Sarnickiego32 nie
została odrzucona przez odbywający się już z udziałem Blandraty synod generalny
we Włodzisławiu (21–25 września 1561)33.
Po zakończeniu synodu Stanisław Sarnicki wysłał 28 września do Henryka Bullingera list oskarżający wprost, ale przecież nie bezpodstawnie, Jerzego Blandratę i Franciszka Lismanina o arianizm, a w październiku odebrał odpowiedź Jana
Kalwina, który pochwalił jego wyznanie wiary i zganił w ostrych słowach jego
przeciwników34.
Kolejny synod z grudnia 1561 r. został „zaczęty od listu Kalwinowego, w którym
oznajmuje, iż pisał do P. Radziwiłła wojewody wileńskiego przez Marcina Czechowica, detegento haeresiu Blandratae, upominając braci w krakowskim i pińczowskim zborze, aby się go strzegli [...] wiele ich winowali Blandratę i Lismanina,
mówiąc, że wnoszą nową naukę”35. Szczególnie ostro obu seniorów atakowali czytający listy Jana Kalwina Stanisław Sarnicki i Hieronim Ossoliński, z wyraźnym
niepokojem mówiący o krążącym w Polsce piśmie de Trinitate36. Jerzy Blandrata,
broniąc się przed wysuwanymi zarzutami, winę złożył przede wszystkim na szatana, zawsze „turbującego” prawdziwy Kościół Boży. Akcentował swe przywiązanie
do czystej i prostej nauki Chrystusa, przyjmując dość zaskakującą taktykę obrony
przez atak… Po raz pierwszy wystąpił publicznie przeciw Nicejskiemu i Atanzyjskiemu Wyznaniu Wiary, jako sprzecznym z wyznaniem apostolskim37. Franciszek
ASR, t. 2, s. 118.
Ibidem, s. 120.
33
Ibidem, s. 116–123. Zgromadzeni na nim uczestnicy zgodzili się wysłać w swoim imieniu list do
Szwajcarii, który zawierał tezy Lismanina. Czekano na odpowiedź Helwetów; ibidem, s. 119.
34
Jan Kalwin w Polsce, poz. 74; W. Kowalska, J. Sikorski, Sarnicki, s. 218.
35
ASR, t. 2, s. 125. Czytano zapewne list Kalwina do ministrów i seniorów zboru wileńskiego
wysłany z Genewy 9 października 1561 r., którego duże fragmenty poświęcone są Blandracie; Miscellanea arianica, wyd. J. Domański, L. Szczucki, „Archiwum Historii i Filozofii
i Myśli Społecznej” (6) 1960, t. 6, s. 203. Wspomniany list, skierowany bezpośrednio do
Stanisława Sarnickiego, był datowany na 7 października.
36
H. Ossolińskiemu (ASR, t. 2, s. 126), mogło chodzić o dzieło W. Gentilisa Confesio evangelica,
theologiae protheses piae ae doctae in symbolum Athanasii adnotationes, rozpowszechniane
przez G. Alciatego; M. Wajsblum, Dyteiści małopolscy Stanisław Farnowski i farnowianie,
„Reformacja w Polsce” (dalej: RP), 1928, t. 5, s. 39, przypis 6. Gianpaolo Alciati kolportował w odpisach także swoje pismo „De deo trino et uno”; M. Wajsblum, Alciato Gianpaolo,
w: PSB, t. 1, s. 56. W Polsce literatura ariańska rozprzestrzeniała się bardzo szeroko. Znano
np. i czytano dialogi Bernarda Ochina w polskiej (ktoś to musiał przetłumaczyć!) i łacińskiej
wersji, które jeszcze kilkadziesiąt lat później Faust Socyn znajdował w domach szlacheckich;
T. Grabowski, Literatura aryańska w Polsce 1560–1660, Kraków 1908, s. 14. Były to – jak
podał L. Szczucki, Ochino Bernard, w: PSB, t. 23, s. 490 – prace: O zwierzchności papieskiej
z 1558 r. i O mszej z 1560 r.
37
ASR, t. 2, s. 125. Zastrzegł się jednak, że jeżeli ktoś na podstawie Pisma św. udowodni mu
błąd, to przy swoich poglądach nie będzie się upierał. Całe przemówienie Blandraty podał
31
32
18
Lismanini zaś posunął się do tego, że (chyba będąc zdenerwowanym) powiedział:
„Niechaj mi wszyscy doktorowie zostawią Boga jednego i niechaj go nie dzielą
[...], to gdy oni cało zostawią, niechaj mają Medyjatora, jakiego chcą wymyślić.
Efekt był taki, że ostatecznie to atakujący obu Włochów i walczący o ortodoksję
trynitarną dyskutanci, w tym i Stanisław Sarnicki, zostali skarceni, a Jerzy Blandrata zobowiązany do przedstawienia na najbliższym planowanym synodzie swej
konfesji na piśmie38. Wysłano także kolejne listy do Szwajcarii: dwa do Jana Kalwina i jeden do Henryka Bürlingera. Zawierały one: tradycyjnie już poświadczenie
prawowierności dla Blandraty i konfesję zboru małopolskiego39. Obejmowała ona
uznanie symbolu apostolskiego z powodu jego prostoty i czystości oraz warunkowe zaakceptowanie symboli nicejskiego i atanazyjskiego, a to po to, aby odeprzeć
mogące pojawić się oskarżenia o herezję. Wyznano wiarę w Ojca jako Boga prawdziwego, w Jego Syna, także prawdziwego Boga oraz w Ducha Świętego, który też
jest prawdziwym Bogiem. Zaznaczono (aby nikt ich nie posądził o tryteizm), że
brzydzą się wielością bogów i uznają jedność Boga nie jako osoby, lecz niezróżnicowanej natury40.
Bezpośrednio po synodzie w Krakowie Stanisław Sarnicki udał się w paromiesięczną podróż do Padwy, gdzie odwiedził Krzysztofa Trecego. Nie omieszkał
wkroczyć do „jaskini lwa”, czyli do Trydentu, gdzie akurat trwała kolejna sesja
soboru41.
Nie sposób rozstrzygnąć, w jakim celu Stanisław Sarnicki w tak długą podróż
się udał. Powód na pewno dla niego musiał być niebłahy. Na pewno bowiem zdawał
sobie sprawę, że jego nieobecność wykorzystają przeciwnicy doktryny trynitarnej.
I faktycznie, trzymiesięczny okres między synodami Blandrata jako senior zboru
wykorzystał do dalszej, wzmożonej pracy organizacyjnej i propagandowej42, tak że
S. Lubieniecki, Historia Reformationis, s. 127.
ASR, t. 2, s. 126; S. Lubieniecki, Historia Reformationis, s. 126; H. Kowalska, J. Sikorski,
Sarnicki, s. 218.
39
K. Górski, Grzegorz Paweł (III), s. 80–81.
40
Treść konfesji zamieścił T. Wotschke, Lismanino, s. 317–318. Jest to list kalwinów (?) małopolskich do Bürlingera z 13 grudnia 1561 r.: „Patrem verum deum esse, Christum quoque
filium dei esse verum deum, spiritum quoque sanctum esse verum deum, pluralitatem deorum
dedestamur, unum esse deum, non persona sed indiferenti natura credimus”. „Propter puritatem et simplicitatem apostolico simbolo contetni sumus. Sed ne calumnatur nos hostes, etiam
Nicaneum cum Athanasii Symbolo contra haereticos mergentes recepimus”. Szczególnie
znaczące było warunkowe uznanie symbolu wiary z soboru nicejskiego, który przezwyciężył
wiele antytrynitarnych herezji: arianizm, subordynacjonizm.
41
H. Barycz, Wojski sandomierski contra wojski krasnostawski, w: For Wiktor Weintraub. Essays in Polish Literature, Language and History, Hague 1975 (dalej: Wojski krasnostawski),
s. 69; H. Kowalska, J. Sikorski, Sarnicki, s. 218–219.
42
ASR, t. 2, s. 126. Jednak list, który K. Górski, Grzegorz Paweł (III), s. 79–80, za: Najstarsze
synody arian polskich, wyd. S. Zachorowski, RP 1921, t. 1, s. 213–215, uznał za list Blan38
19
wystąpiwszy 10 marca 1562 r. w Książu, mógł żądać publicznej dyskusji nad przygotowanym przez siebie wyznaniem wiary. Seniorzy, w tym i Stanisław Sarnicki, który
ze swej tajemniczej wyprawy zdążył już wrócić, nie zgodzili się na to, ponieważ:
„Było między nimi siła kontrowersyjej”, gdyż materiał, który najpierw Blandrata im
przedstawił, „jednym się cale podobał, drugim po części, a niektórym zgoła nic się
nie podobał”43. Ostatecznie kilkunastoosobowe grono postanowiło wziąć ze sobą
konfesję Włocha do domów i opinie przedstawić 2 kwietnia w Pińczowie44.
Tam to niestety, podczas kolejnej nieobecności Sarnickiego – dlaczego się nie
pojawił nie wiemy, i po łatwym rozprawieniu się z bezsilnym w pojedynkę Jakubem Sylwiuszem45, obecni niemal:
[...] konkludowali zgodnie, aby żaden z ministrów, ucząc, nie używał modos dicendi o Trójcy, które mają filozofowie, o esencyjach, o generacyjej, de modo procedendi
a Patre, quae omnia sunt extra verbum Dei et Sacram Scripturam, ale aby każdy miał
kres zamierzony i opisany w mowie swej według kreda apostolskiego i pism prorockich
i apostolskich46.
Po tak otwartym nawiązaniu do nauki Michała Serveta synod kolejny raz wystosował listy do Genewy, znów ręcząc za czystość wiary (!) Jerzego Blandraty
i proponując Kalwinowi (sic!) pojednanie się z nim. Tym razem do prośby (jeśli
takie postawienie sprawy można nazwać prośbą) Włoch dołączył warunki. Blandrata żądał wycofania z obiegu egzemplarzy Komentarza do Dziejów Apostolskich
ze znanym oskarżeniem przeciw niemu, domagał się, aby Genewczyk pozwolił
na uznanie, że Jezus jest synem Boga Najwyższego (!) – i nie chodziło tu o nic
innego jak o deklarowany co najmniej subordynacjonizm – i głoszenie o Jednym
Bogu bez żadnych specjalnych interpretacji; ewentualnie zaaprobował poprzestanie na „prostym” Słowie Bożym i Apostolskim Symbolu Wiary. W listach tych
znalazło się więc uznanie wyższości Boga Ojca nad Jezusem Chrystusem. Było to
konsekwencją uznania przez synod ksiąski subordynacjonistycznych tez Lismani-
43
44
45
46
draty, M. Sippayło uważał za list anonimowego kalwina francuskiego; ASR, t. 2, s. VIII–IX,
s. 319–322.
ASR, t. 2, s. 129. Treść konfesji podał S. Lubieniecki, Historia Reformationis, s. 130. K. Górski, Grzegorz Paweł (III), s. 84, wśród oceniających na synodzie konfesję Blandraty wymienił m.in. Lutomirskiego, Krucigera, Diskordię, Krowickiego, Wirtelina, Sarnickiego i Sylwiusza. Jednak M. Sippayłło, ASR, t. 2, s. 129, przypis 2, przytoczył fragmenty listów Feliksa
Krzyżaka wysłanych do Genewy, które obecności Sarnickiego i Sylwiusza na tym synodzie
nie potwierdzają.
ASR, t. 2, s. 130.
A. Kawecka-Gryczowa, Jakub Sylwiusz, s. 46. Konfesja Blandraty „była przed wszystkimi
czytana i wiele czasu zabawiła [...] minos pars była przeciwstawiających się, a replikować nie
umiejących, tedy nie była zganiona, a owszem, jakoby przyjęta”, ASR, t. 2, s. 132.
ASR, t. 2, s. 132. Nicejskiego i Atanazyjskiego Symbolu Wiary nie wymieniono nawet już
warunkowo!
20
na opartych na fragmentach Ewangelii św. Jana (J 14.28). Powodem skłaniającym
uczestników synodu do podjęcia tej decyzji była chęć ostatecznego przezwyciężenia herezji Stankara47. Stanisławowi Sarnickiemu i Jakubowi Sylwiuszowi dodatkowo zarzucano rzucanie kalumnii na czołowych działaczy Kościoła. Pismo ich
autorstwa, krytykujące zawartość listu Franciszka Lismanina do Stanisława Iwana
Karnińskiego zostało przez zebranych bardzo źle przyjęte. Cięgi zebrał osobiście
tylko Sylwiusz48.
Po tak pomyślnie skończonym dla Włochów synodzie Jerzemu Blandracie
przybył kolejny, i to bardzo ważny sojusznik – Grzegorz Paweł z Brzezin. Minister
zboru krakowskiego, tak aktywnie biorący udział w życiu małopolskich różnowierców49, „po synodzie pińczowskim [...] o Panu Bogu [...] po prostu wedle Pisma św.,
wedle Kreda Apostolskiego [...] uczył”50. Postępowanie Grzegorza Pawła spotkało
się jednak z niezadowoleniem części mieszczan krakowskich, inspirowanych zapewne przez obecnego już Sarnickiego51, który wierny doktrynie trynitarnej, powiadomił o wszystkim opiekuna zboru krakowskiego kasztelana bieckiego Jana
Bonera i starostę malborskiego Stanisława Myszkowskiego52.
W wyniku jego interwencji dla złagodzenia sporu zorganizowano dwa spotkania, jedno w Balicach Bonera (11 lipca 1562), drugie w Rogowie S. Szafrańca
(20 lipca 1562). One nie tylko nie doprowadziły do ugody, lecz wręcz pogłębiły
konflikt. Zgromadzony bowiem w Rogowie synod jeszcze raz potwierdził, będące
głównym powodem niezgody, postanowienia z kwietnia tegoż roku53.
Na żądanie Sarnickiego spotkano się ponownie 5 sierpnia w Krakowie54, a 12
sierpnia znów w Balicach. Tam też, w czasie gorącej dyskusji, „Sarnicki zadał Grze Ibidem, s. 132–133. Wspomniany fragment Ewangelii św. Jana brzmi: „Gdybyście Mnie miłowali, rozradowalibyście się, że idę do Ojca, bo Ojciec większy jest ode Mnie”.
48
Ibidem, s. 133; H. Kowalska, J. Sikorski, Sarnicki, s. 219.
49
O Grzegorzu Pawle znajdujemy wzmianki już od pierwszego synodu z września 1554 r.
w Słomnikach; ASR, t. 1, s. 3. Uczestniczył w synodzie unijnym w Koźminku; ibidem, s. 19,
zwolennik surowej obyczajowości braci czeskich; ibidem, s. 73, aktywny uczestnik dysput
z nimi; ibidem, s. 163–165. Od kwietnia 1557 r. minister w Krakowie; ibidem, s. 181. Ceniony
jako teolog, członek komisji odpowiadającej na konfesję Hozjusza; ibidem, s. 295, wyjaśniał
wątpliwości Chełmskiego dotyczące boskości Ducha Świętego; ibidem, s. 318. W Pińczowie
w styczniu 1561 r. badał wyznanie Blandraty; ibidem, t. 2, s. 85, i został wybrany seniorem
dystryktu krakowskiego; ibidem.
50
Ibidem, t. 2, s. 134. O przypuszczalnych motywach postępowania Grzegorza Pawła obszernie
pisał K. Górski, Grzegorz Paweł (III), s. 86.
51
Oprócz Sarnickiego protestowali „mieszczanie krakowscy starszy zborowi, Aichler pisarz
miejski i Walenty Pernus, pisali do Lismanina, skarżąc się na Grzegorza, że w zborze krakowskim wszczyna rozruchy nowych rzeczy ucząc i bluźnierstw”; ASR, t. 2, s. 135.
52
Ibidem, t. 2, s. 135; H. Kowalska, J. Sikorski, Sarnicki, s. 219.
53
Ibidem, t. 2, s. 134–136.
54
Ibidem, s. 137. Podczas tej dysputy Sarnicki miał nie sprostać argumentom Grzegorza Pawła.
47
21
gorzowi Pawłowi, iż gdy ty uczysz Boga nie jednego w Trójcy, nie jedną istność
w trzech osobach, tedy ty po pogańsku wielości bogów uczysz”. Grzegorz, odpowiedziawszy zwyczajowo: „ja nie mam tej śmiałości uczyć co jest wymysł ludzki”55,
najpierw się bronił, a potem złożył jawnie tryteistyczne wyznanie wiary:
A my mamy jednego Boga, który jest Ojciec, z którego wszystko. Jednego Pana przez
którego wszystko, jednego Ducha w którym wołamy Ojcze, Ojcze. A jako ci trzej nie są
trzej, gdyż jeden Bóg Ojciec, jeden Syn Jego, Bóg z Boga, jeden Duch Święty Bóg, tak
też tych trzech zmieszać, abo zgmatwać nigdy nie chcę aby z nich jeden był56.
Spotkanie zakończyło się ostrą kłótnią powaśnionych ministrów57.
Sześć dni później, 18 sierpnia58, zaczął się kolejny synod w Pińczowie, już bez
udziału Stanisława Sarnickiego, który mimo obietnicy nań nie przybył59. Zwolennicy nowości, mając zdecydowaną przewagę, uchwalili konfesję przeciw tym, którzy zbór małopolski oskarżali o arianizm i wielobóstwo60; artykuły akcentujące
preeminencję Boga Ojca61. Rzecz wielce charakterystyczna, żadnego z tych dokumentów nie podpisał, mimo że był obecny jeden z głównych sprawców wszystkich
wydarzeń, senior małopolskich protestantów Jerzy Blandrata62.
Ibidem, s. 138. Efektem spotkania w Balicach były: list Grzegorza Pawła podpisany przez
J. Szomana z 13 lipca 1562 r., a przeznaczony dla szlachty małopolskiej w celach propagandowych; Miscellanea, s. 204, 210–212, oraz anonimowe pisemko wywodzące się ze środowisk tryteistów Ecclesies, quae sunt in Polonia, non esse Arianos, ut Stancaros calumniatur;
ibidem, s. 204–205, 213.
56
Miscellanea, s. 209.
57
H. Kowalska, J. Sikorski, Sarnicki, s. 219.
58
Data synodu w Pińczowie jest przedmiotem ciągłej dyskusji; Najstarsze synody, s. 218 podają datę 28 sierpnia 1562 r. M. Sippayło, ASR, t. 2, s. 139, przypis 1, uważała, że różnica
(ona sama początek synodu wyznaczyła na 18 sierpnia 1562) może wynikać z rozbieżności
w obliczeniach według kalendarza juliańskiego lub gregoriańskiego. Spotkanie zaczęło się
jako synod generalny, a do końca została tylko grupa radykałów. J. Domański i L. Szczucki
w Miscellanea, s. 205, zaproponowali odwrotną kolejność.
59
ASR, t. 2, s. 140.
60
Ibidem, s. 323–324. Małopolanie uznali Symbol Apostolski i warunkowo Nicejski przeciw
„arianom”. Oznajmili także, że mogą przyjąć Symbol Atanazego w tym, w czym nie narusza
czystości Symbolu Apostolskiego. Nastąpiło więc pewne złagodzenie i powrót do sytuacji
z synodu krakowskiego z grudnia 1561 r.
61
Postanowienie te przyjęto za propozycją F. Lismanina 26 sierpnia 1562 r. Sprowadzały się
one do czterech punktów: 1. Wszędzie tam gdzie w Piśmie św. napisane jest Bóg, należy to
odczytywać jako Bóg Ojciec; 2. Bóg jest praprzyczyną wszystkiego, także Syna; 3. Ojciec
jest większy od Syna, który jest Mu posłuszny; 4. Duch Święty jest także prawdziwym Bogiem; Miscellanea, s. 214.
62
Zob.: K. Górski, Grzegorz Paweł (III), s. 93–96, 98–100. Tam opis sytuacji i narad. Zob.
także uwagi zawarte w artykule G. Zucchiniego, Przyczynek do pobytu w Polsce F. Negriego,
ORP 1977, t. 22, s. 197–200.
55
22
Stanisław Sarnicki do Pińczowa nie przybył, jak się wydaje, celowo. Upadły
i stracony, zdawałoby się, na rzecz tryteizmu małopolski zbór dla kalwinizmu postanowił uratować inaczej. Zrozumiawszy, że wszelkie dyskusje są bezzasadne63,
Sarnicki zmienił całkowicie taktykę postępowania; przede wszystkim zaczął organizować wokół siebie zwolenników doktryny trynitarnej. Przeciągnął na swoją
stronę Pawła Gilowskiego, Jakuba Sylwiusza, Wawrzyńca Diskordię64 oraz Stanisława Myszkowskiego, Jana Bonera i Stanisława Szafrańca oraz Marcina Zborowskiego65. Potem, mimo energicznej akcji propagandowej tryteistów66, zdołał zwołać, zdominowany przez przeciwników tryteizmu i subordynacjinizmu, synod:
[...] do Krakowa, gdzie też pod ten czas zjechało się było braciej i panów niamało [...] na
pogrzeb J. Bonera [...] po onym pogrzebie [...] konfesję swoją spisał i [...] tamże Grzegorza heretykiem obwołał i z ministerium złożył [...] i sam sobie ministerium w Krakowie na miejscu Grzegorzowym uzurpowawszy, zbór nowy założył [...]67.
Uchwaloną konfesję (była to reakcja na pińczowskie wyznanie wiary) oparto na
Symbolu Apostolskim, odrzuconych przez Jerzego Blandratę symbolach: Konstantynopolitańsko-Nicejskim i Atanazego, artykułach zuryskich Bezy, wyznaniu opracowanym przez Jana Łaskiego i postanowieniu synodu pińczowskiego ze stycznia
1561 r., skierowanym przeciw Stankarowi i jego nauce. Oprócz tego potępiono
z całą stanowczością Serveta, włoskich antytrynitarzy: Mateusza Gribaldiego, starożytnego Sabeliusza i Polaka Piotra z Goniądza68. Sarnicki „swoją konfesję rozpisał i [...] rozsyłał, a potem wydrukowane dał przedawać”69. Wtedy też za sympatie
Swe przekonanie o bezcelowości rozmów z tryteistami Sarnicki wyraził jasno, gdy namawiano go do wzięcia udziału w listopadowym (1562) synodzie pińczowskim: „Po cóż ? Aby mię
wszyscy gromili i wyznanie moje podwarzali?”; ASR, t. 2, s. 142.
64
Ibidem, s. 141.
65
K. Górski, Grzegorz Paweł (III), s. 98.
66
Kolportowano dokumenty uchwalone na synodzie sierpniowym w Pińczowie; ASR, t. 2,
s. 411. Dostał je nawet sam Sarnicki. Podobnym celom służył zapewne list napisany przez
Grzegorza Pawła w Krakowie 2 września 1562 r.; Miscellanea, s. 205–206, 215–216.
67
Datacja tego synodu nastręcza trudności. Dwa dokumenty zamieszczone przez M. Sippayło
dwukrotnie podają datę 14 listopada jako termin jego odbycia (ASR, t. 2, s. 141 i 143), ale
z ich treści wynika, że odbył się on w krótkim czasie po pogrzebie Bonera, który – jak podała
sama M. Sippayło (ibidem, s. 141, przypis 3) – został pochowany 16 października 1562 r.
Oprócz tego konfesja uchwalona w Krakowie, a zamieszczona w Miscellanea, s. 217–219,
jest także opatrzona datą 16 października. A może obrady w Krakowie toczyły się w dwu
turach? Bezpośrednio po pogrzebie zajęto się przede wszystkim uchwaleniem konfesji, a potem, właśnie 14 listopada, wykorzystując to, podjęto decyzje organizacyjne; m.in. usunięto
z funkcji ministra Grzegorza Pawła z Brzezin. Stałoby się to po ukazaniu się jego Tabula de
Trinitate, jak zauważyła M. Sippayło (ibidem, s. 141, przypis 5), ale nie na synodzie piotrkowskim ze stycznia 1563 r. (ibidem).
68
Miscellanea, s. 217–219.
69
ASR, t. 2, s. 142.
63
23
tryteistyczne z funkcji superintendenta zdjęto Feliksa Krucigera70. List odbierający
prawo zwoływania synodów i występowania w imieniu zboru wysłano także do
Franciszka Lismanina71.
W tym gorącym przecież okresie Sarnicki nie zapomniał o dalszym szukaniu
wsparcia u zagranicznych autorytetów. Dnia 6 października 1556 r. wysłał kolejny
list do Kalwina, w którym „ganił i oddawał złym mocom antytrynitarzy i stankarystów polskich”72.
Pełną doktrynę antytrynitarzy zawarł w swej książce Grzegorz Paweł z Brzezin. Stanisław Sarnicki, pisząc 19 listopada 1562 r. ponownie do Szwajcarii, tak tę
książkę ocenił: „posyłam wam ten świstek, w którym wszystko z siebie Grzegorz
wypluł i ogłosił [...] wszystko co uznali w obecnym czasie za stosowne ogłosić
i między tłum rozsiać, bo tym potwornościom [...] nie ma końca”73.
Oczywiście antytrynitarze też nie zasypywali gruszek w popiele. Mimo nieudanego synodu w listopadzie 1562 r.74 i nierozstrzygnięcia na swą korzyść sporu
w bardzo ważnym zborze lubelskim75, udało im się sprecyzować swą doktrynę,
czemu dał wyraz zaniepokojony Sarnicki, pisząc o tym pod koniec października
tegoż roku do teologa Krzysztofa Trecego. Poglądy „blandratystów” zawarł w 12
artykułach, poddając je przy tym ostrej krytyce. W liście donosił, że jego przeciwnicy uznają za błąd wyznawanie jedności Trójcy Świętej, uznają zwierzchność
Ojca nad Synem, który jest pośrednikiem między ludźmi a Ojcem-Bogiem, właściwym stwórcą całego świata, na który Ojciec, jak też posłuszny Mu we wszystkim
Syn posłali Ducha Świętego76.
Kolejnym etapem przypieczętowującym rozłam w zborze małopolskim był synod
odbyty w Piotrkowie w styczniu 1563 r. podczas sejmu koronnego77. Po nieudanej
H. Kowalska, Stanisław Szafraniec z Pieskowej Skały, ORP 1958, t. 3, s. 105, F. Kruciger był
tą decyzją tak przybity (superintendentem został przecież już w 1550 r.), że wkrótce, 12 października, padł rażony nagłym atakiem apopleksji.
71
K. Górski, Grzegorz Paweł (III), s. 102.
72
Jan Kalwin w Polsce, poz. 128.
73
K. Górski, Grzegorz Paweł (III), s. 104. Grzegorz Paweł swe Tablice wraz z listem do
Szwajcarii wysłał 17 listopada 1563 r. (ibidem), ale nie zostały one tam, co zrozumiałe, dobrze przyjęte. Sarnicki o negatywnej ocenie Büllingera wspominał z wyraźną satysfakcją;
ASR, t. 2, s. 327; Jan Kalwin w Polsce, poz. 327, 329, 330.
74
ASR, t. 2, s. 141.
75
W zborze lubelskim toczyła się, jak wszędzie, dyskusja trynitologiczna, której efektem było
wysłanie w listopadzie 1562 r. do Szwajcarii do oceny konfesji obu spierających się stron;
Miscellanea, s. 206–208 i 222–227, oraz relacja Sarnickiego z 1563 r.; ASR, t. 2, s. 326.
76
K. Górski, Grzegorz Paweł (III), s. 102. Podobną syntezę poglądów swoich adwersarzy zawarł Sarnicki w liście do Rokity z 14 grudnia 1562 r.; ASR, t. 2, s. 324–325.
77
ASR, t. 2, s. 145. K. Górski, Grzegorz Paweł (III), s. 107, uważał, że spotkanie odbyło się
w pierwszej fazie sejmu piotrkowskiego w grudniu 1562 r., sądząc, że chciano ostatecznie
wszystko jak najszybciej rozstrzygnąć. Nie wziął jednak pod uwagę fragmentu Testamentu
J. Szomana, s. 618, który brzmi: „W roku 1563 zostałem wysłany przez zbór wraz ze szla70
24
dyspucie (także z udziałem braci czeskich)78 „Sarnicki [...] superintendenta nowego
obrał, Discordię człowieka niezbożnego”. Stało się to na zwołanym tam synodzie79.
Wróciwszy z Piotrkowa, Sarnicki wysłał kolejne listy do Szwajcarii. Opisawszy sytuację w Polsce, zachęcał Krzysztofa Trecego do powrotu do kraju, prosząc
jednocześnie o wyjednanie dla siebie poparcia od tamtejszych teologów. O niewątpliwym sukcesie protestantów, jakim było odebranie sądom kościelnym prawa
wyrokowania w sprawach dziesięcin i zniesienie egzekucji starościńskiej w tym
zakresie, Sarnicki powiadomił również Jana Kalwina, skarżąc się jednak na kłopoty z arianami i utyskując na sytuację polityczną – wojnę z Moskwą80.
Z Piotrkowa, do Małopolski „wróciwszy, w Seceminie synod złożył, a gdy mu
go rozerwano, przeniósł go do Krakowa”81. Tam to 14 zgromadzonych ministrów
postanowiło w maju tegoż roku zwołać otwarcie synod tych „którzy trwali w wierze
powszechnej o Trójcy Św. [...], na który też braci [czeskich] wzywali...”82. Także na
ten pierwszy, oficjalnie i jawnie zwołany synod trynitarski 14 maja 1563 r. (inne
odbywano „przy okazji” pogrzebu lub sejmu), próbowali się dostać antytrynitarze.
Do Krakowa przybyło, ze Stanisławem Lutomirskim na czele, 22 ministrów, ale
nie zgodzono się z nimi rozmawiać i w ogóle nie dopuszczono do obrad. Reakcja
Lutomierskiego była natychmiastowa: wysłał do zborów litewskich, podlaskich
i małopolskich list odmawiający zgromadzeniu krakowskiemu legalności i zwołał
na wrzesień 1563 r. synod generalny83.
Postępowanie Sarnickiego potępiono także na odbytym w międzyczasie synodzie w Mordach (6 czerwca 1563). Mimo tego nie uchwalono tam zdecydowanego
poparcia dla antytrynitarzy, a na dodatek musiano pożegnać się z Lismaninem, który opamiętawszy się, po uzyskaniu świadectwa, stwierdzającego, że „nigdy nie był
arianinem”84, sam zaczął zwalczać dotychczasowych współtowarzyszy85.
Stanisław Sarnicki zaś, otrzymawszy wreszcie ze Szwajcarii odpowiedź na
swoje listy, wydał specjalnie napisaną przez Jana Kalwina Brevis admonitio ad
fratres Polonos i dołączony do pracy jego list. Także w tej samej drukarni u Wierzbięty ogłosił Iudicium et censura Ecclesiarum piarum de domata..., czyli opatrzone
chetnie urodzonymi i najzacniejszymi mężami; p. Hieronimem Filipowskim i p. Stanisławem
Lasockim na sejm piotrkowski, aby głosić Ewangelię... Tam zaraz Sarnicki i inni [...] zarzucili mi arianizm”.
78
„[...]ale wy [...] się rozmówić nie chcieli, jako i brat Jirzi w Piotrkowie za unią nie chciał
mówić”; słowa Grzegorza Pawła. Zob.: ASR, t. 2, s. 159.
79
80
Jan Kalwin w Polsce, poz. 129.
81
ASR, t. 2, s. 149.
82
Ibidem, s. 147 i 148.
83
Ibidem, s. 149 i 151.
84
Ibidem, s. 152 i 325–326.
85
Uczynił to, wydając w 1563 r. Brevis explicatio doctrinae de sanctissima Trinitate; T. Wotschke, Lismanino, s. 296.
25
wstępem i zakończeniem jego autorstwa zebrane w jeden tomik listy innych helweckich teologów, które uzupełnił pismem Pawła Vermigliego w sprawie Jerzego
Blandraty z 1558 r.86 Nie zaniedbał przy tym dysput z Franciszkiem Stankarem.
Być może szukał sojusznika?87
Kolejną próbę mediacji podjęli bracia czescy. Zebrawszy 22 lipca 1563 r.
w Krakowie znamienitych przedstawicieli obu „zwaśnionych” stron: Stanisława
Sarnickiego, Andrzeja Myszkowskiego z jednej, Grzegorza Pawła i Hieronima
Filipowskiego z drugiej, z żarliwością i – trzeba uznać – z naiwnością tak przemawiali: „żebyście się w nim chcieli chrześcijańsko pojednać a bracko zgodzić
w prawdziwej wierze o Św. Trójcy, według symbolu Apostolskiego, Nicejskiego,
Atanazyjskiego”. Jednak jak się łatwo domyśleć, zabiegi Jerzego Izraela i Jana Lorenca nie dały rezultatu88.
Sukcesu nie przyniosła także dysputa odbyta 7 października 1563 r. z udziałem
Sylwiusza, Sarnickiego, Gilowskiego i Diskordii. Jadący przez Kraków na zwołany do Pińczowa przez antytryniatarzy synod posłowie litewscy zapraszali nań
także Stanisława Sarnickiego, ale ten się wymówił89.
Jak pokazały wydarzenia, postąpił bardzo słusznie. Ten odbyty bezpośrednio
po dyspucie krakowskiej synod (9–14 października) ostatecznie przypieczętował rozłam. Ustalono na nim szczegółowo organizację nowego zboru i wybrano
jego władze90. Odtąd nie sposób mówić o dwuwładzy w zborze małopolskim, lecz
o dwóch różnych organizmach kościelnych: o trwającym przy ortodoksji trynitarskiej Zborze Większym i popadającym w coraz większą herezję antytrynitarną
Zborze Mniejszym.
Kolejny raz do publicznego starcia na tle doktryny trynitarnej doszło w trakcie
obrad sejmu w Warszawie (22 listopada 1563–1 kwietnia 1564), prawdopodobnie
w końcu grudnia 1563 r. Każda ze stron: Stanisław Sarnicki i Grzegorz Paweł, obwołała się zwycięzcą dysputy91. Obaj zresztą ogłosili swe poglądy drukiem. Najpierw
Stanisław Sarnicki w książeczce O uznaniu Pana Boga wszechmogącego troje kazanie... (1564) bronił ortodoksji trynitarnej, przedstawiając przy tym, oprócz kazań,
Confessio brevis de Congnitione Dei, która spotkała się z krytyką Grzegorza Pawła.
Ten wydał O wyznaniu wiary księdza Sarnickiego i Krótkie wypisanie sprawy, która
była o prawdziwym wyznaniu i wierze prawdziwego Boga. Aby mieć ostatnie słowo
Bibliografia Polska. Część III. Obejmująca druki stuleci XV–XVIII w układzie abecadłowym,
wyd. K. Estreicher, Kraków 1929, t. 27, s. 143–144; H. Kowalska, J. Sikorski, Sarnicki,
s. 219.
87
ASR, t. 2, s. 153.
88
Ibidem, s. 154–155 nn. Ze strony braci czeskich byli obecni: sam Jerzy Izrael i Jan Lorenc.
89
Ibidem, s. 170, s. 328–348.
90
Ibidem, s. 351.
91
Ibidem, s. 174; H. Barycz, Wojski krasnostawski, s. 69; H. Kowalska, J. Sikorski, Sarnicki,
s. 220.
86
26
w tej dyskusji, Sarnicki odpowiedział Collatio in qua aperte demonstratur blasphemia Gregorii Brzezinensis (...) conformes esse (...) doctrinae Arii92.
Zgodzie sprzyjały nie tylko daleko posunięte różnice doktrynalne, lecz także
gorące charaktery. Kalwini nie mogli przezwyciężyć antytrynitarzy ani groźbą
(kasztelan sandomierski Stanisław Myszkowski próbował uwięzić Grzegorza Pawła)93, ani prośbą (Sarnicki apelował o zgodę, argumentując, że waśnie między protestantami tylko pomagają „papistom”), a ci z kolei nie mogli przekonać kalwinów
o prawowierności swej doktryny trynitologicznej (np. spotkania w Stobnicy)94.
Do gwałtownych reakcji dochodziło też wśród zdawałoby się sojuszników. Dobrym przykładem może być chyba publiczne pobicie i znieważenie przez kasztelana krakowskiego Marcina Zborowskiego właśnie Stanisława Sarnickiego.
Powodem kłótni były dziesięciny kościelne, a właściwie pokościelne, o które
upomniał się w trakcie przejmowania na potrzeby Zboru Większego kościoła na
cmentarzu św. Marcina. Wydarzenie musiało być bardzo głośne, skoro ślad o nim
znajdujemy w Korespondencji Stanisława Hozjusza i raportach Jana Franciszka
Commendoniego95.
Podział, wraz z pojawianiem się nowych nurtów w antytrynitaryzmie, jeszcze
bardziej się pogłębiał, tak że dysputę piotrkowską odbytą w czasie sejmu koronnego między 22 a 30 marca 1565 r.96 zamieniono w słowny pojedynek, w bitwę na
argumenty, w której czołowi reprezentanci obu zborów nie szukali już kompromisu
ani ugody, lecz rozgłosu i propagandy swoich poglądów97. Sarnicki był głównym
polemistą (Halina Kowalska jego postawę w trakcie dyskusji oceniła jako nielojalną i arogancką). Spotkanie przerwane przez Stanisława Myszkowskiego zostało
Bibliografia Polska, t. 27, s. 148 i 142 (druk Collatio datuje przy tym na 1563 r.); M. Sippayło, ASR, t. 2, s. 408, za rok wydania uznała 1564, a H. Kowalska, J. Sikorski, Sarnicki, s. 220,
1565 r.
93
S. Bodniak, Sprawa wygnania arian w r. 1566, RP, R. 5, 1928, s. 52–59.
94
Pamiętniki o dawnej Polsce. Listy J. F. Commendoniego do K. Boromeusza, t. 1–2, wyd.
M. Malinowski, Wilno 1851, tu: t. 1, s. 165–166. Commendoni pisał o tym w liście z 6 lipca
1564 r. Zob. też list S. Hozjusza do P. Myszkowskiego z 22 sierpnia 1564 r., w: Korespondencja Stanisława Hozjusza, kardynała i biskupa Warmińskiego, t. 5, wyd. A. Szorc, „Studia
Warmińskie” 1976, t. 13, s. 350–355.
95
S. Hozjusz w liście do S. Dąbrowskiego z 20 czerwca 1564 r. (Korespondencja (Hozjusz),
t. 5, s. 311–312). Zob. też: Pamiętniki o dawnej Polsce, t. 1, s. 166–167.
96
ASR, t. 2, s. 175–192.
97
O takim charakterze spotkania świadczą choćby następujące fakty: w debacie wzięło udział
18 osób. Podzielono je na dwie grupy dyskutujące (antyrynitarze 3 osoby, kalwini 4), dwie
grupy świadków i sędziów (po 4 osoby), po jednym przedstawicielu do kierowania obradami
i jednego do protokołowania; ASR, t. 2, s. 176–177. Aby zapewnić sobie jeszcze większą
bezstronność, „potykający się” w domu wojewody lubelskiego innowiercy podobno mieli poprosić o arbitraż samego biskupa warmińskiego Stanisława Hozjusza; Korespondencja
(Hozjusz), t. 6, wyd. A. Szorc, „Studia Warmińskie” 1978, t. 15, s. 179, list S. Hozjusza do
M. Kromera z 22 III 1565 r.; Pamiętniki o dawnej Polsce, t. 2, s. 110, list z 20 III 1565 r.
92
27
oczywiście nierozstrzygnięte98, choć jak należało się spodziewać, Sarnicki uznał
się za zwycięzcę99.
Do Niedźwiedzi Stanisław Sarnicki wrócił po śmierci Stanisława Mateusza
Stadnickiego. W protokołach zjazdu synodalnego we Włodzisławiu już tak jest
opisany. Został tam także zatwierdzony na urzędzie seniora dystryktu krakowskiego100. Choć – jak słusznie zauważyła Halina Kowalska – ster rządów w Kościele
wysunął mu się właściwie z rąk (przejęli go świeccy Stanisław Myszkowski, Piotr
Zborowski i zapewniający „obsługę teologiczną” Krzysztof Trecy), to Stanisław
Sarnicki dalej był aktywny. Zbór Większy, szukając sojuszników, wykorzystywał
go w październiku 1567 r. do szukania porozumienia ze stankarianami101. Pojechał
również na wielki synod w Bełżycach w marcu 1569 r., na którym spotkali się
„ministrowie trójczacy, trójbożanie, dwójbożanie”. I chociaż obie strony mówiły
o „onym żałosnym rozerwaniu” i niby szukały sposobów na porozumienie, to – co
oczywiste – do zgody nie doszło. Kiedy się „do jednej bardzo wielkiej izby zeszli”,
po początkowych kurtuazyjnych wspominkach o „dawnej jedności” doszło do regularnej awantury, wywołanej zresztą przez zapalczywych dyteisów: Stanisława
Farnowskiego i Jana Kazanowskiego102.
O większym zaangażowaniu Stanisława Sarnickiego w prace nad przygotowaniem zjednoczeniowego synodu sandomierskiego mamy skąpe wiadomości. Na
ten temat możemy tylko snuć domysły, tak jak o treści obrad synodu generalnego
w Krakowie w grudniu 1569 lub w styczniu 1570(?) r.103 Niewątpliwie do zwolen H. Kowalska, J. Sikorski, Sarnicki, s. 220.
Bibliografia Polska, t. 27, s. 142; chodzi o wydane drukiem w końcu 1565 r. Colloqium Piotrkowskie.
100
ASR, t. 2, s. 201 i 207.
101
Ibidem, s. 215; H. Kowalska, J. Sikorski, Sarnicki, s. 220. W. Urban, Dwa szkice, s. 113–115,
wspomniał również o innych rozmowach Sarnickiego ze Stankarem.
102
ASR, t. 2, s. 222–225.
103
J. Bidlo, Jednota bratrská w prvním vyhnanství, t. 2: (1561–1562), Praha 1903, s. 149–150;
O. Halecki, Zgoda Sandomierska, Warszawa 1915, s. 177; W. Sławiński, Toruński synod generalny 1595 roku. Z dziejów polskiego protestantyzmu w drugiej połowie XVI wieku, Warszawa 2002, s. 25; H. Kowalska, J. Sikorski, Sarnicki, s. 220. Opierając się na fragmenciku
wypowiedzi braci Glicznerów w Sandomierzu: „Nunc videmus in eam vestram Confessionem esse insertum articulum de Cena Domini ex Congfessione Valdensium” (ASR, t. 2,
s. 259) oraz na ustaleniach J. Bidla (Jednota, t. 2, s. 150), O. Halecki (Zgoda, s. 178), pisał:
„Zdaje się jednak, że już na synodzie krakowskim postanowiono w jej [Konfesji Sandomierskiej] przekładzie artykuł o wieczerzy Pańskiej przyjąć z konfesyi braci czeskich, co natychmiast zwróciło uwagę luteranów, gdy im w Sandomierzu konfesyę Małopolan przedłożono”. J. Lehmann, Konfesja Sandomierska na tle innych konfesji w Polsce XVI w., Warszawa
1937, s. 259–260, odrzucił to twierdzenie, zarówno na podstawie różnic układu tekstu, jak
i teologicznej zawartości odnośnych artykułów z obu konfesji. Jego ustalenia z kolei poddał
krytyce (m.in. opierając się na pracy F. M. Dobiaša, Učeni Jednoty bratské o věčeri Paně,
Praha 1940), H. Gmiterek, Bracia czescy a kalwini w Rzeczypospolitej, połowa XVI – połowa
98
99
28
ników prostego tłumaczenia i przyjęcia Konfesji autorstwa Henryka Bullingera nie
należał104.
Jednak Stanisław Sarnicki, wytrwały przecież w bojach synodowych taktyk,
zdawał sobie na pewno sprawę, że jego pozycja jest po prostu słaba. Jako szlachcic,
żywo interesujący się polityką, wiedział, że magnaci małopolscy podjęli kolejny
raz grę polityczną, w której on jest raczej pionkiem, a ministrowie reprezentujący
trzy konfesje (cztery, jeśli liczyć grupę stankarian) z ich zdaniem muszą bardzo
się liczyć. Jedyne, co mu zostało, to zakulisowa gra i wykorzystywanie istniejącej
przecież między duchownymi różnicy zdań.
Jego sojusznikiem w tych zabiegach, jak się zdaje, był Jakub Sylwiusz. Wiemy
na pewno, że rozmawiał z Szymonem Teofilem Turnowskim, przedstawiając mu
się jako sympatyk konfesji braterskiej. Obiecywał go wspierać i podważał szczerość intencji m.in. Andrzeja Prażmowskiego105. Jak wynika z późniejszej dyskusji
młodego wysłannika Jednoty z Krzysztofem Trecym, Stanisław Sarnicki również
przychylnie wyrażał się o Konfesji Augsburskiej. Miał natomiast według ministra
małopolskiego o zgodzie koźminieckiej, na którą powoływał się Szymon Teofil
Turnowski, po prostu milczeć. Oczywiście słowa Trecego „o zgodzie z bracią
a podpisami Konfesyji ich w tych stronach mało co wimy, a mało kto wi” nie mogą
być traktowane poważnie106.
Zastanowić się jednak trzeba, czy słowa o aprobacie Sarnickiego dla wyznania
augsburskiego mają większe znaczenie? Co prawda Trecy przypominał, że swego
XVII wieku. Studium porównawcze, Lublin 1987, s. 89–92, szeroko swą opinię uzasadniając. Nie wchodząc głębiej w to zagadnienie, chcę podnieść tylko dwie sprawy. Stwierdzenie
braci Glicznerów można traktować raczej jako element krytyki prezentowanego im tekstu
niż stwierdzenie stanu faktycznego. Niewątpliwie nawet nieuprzedzony interpretator, jakim
był E. Gliczner, mógł dopatrzyć się w artykułach wiary o Wieczerzy Pańskiej obu wyznań
pewnych analogii. Obie konfesje zgodnie krytykowały luterańską doktrynę o realnej i substancjalnej obecności Ciała Chrystusa w sakramencie. Z kolei Konfesja Sandomierska, transkrypcja i komentarz językowy K. Długosz-Kuczarbowa, Warszawa 1995, s. 199, czyniła to
wprost, braterska w sposób nieco zawoalowany; Confessio, to jest Wyznanie wiary, nauki
y nabożeństwa Krześciańskiego [...] iednoty Braciey Zakonu Kristusowego (...), b.m.w. 1564,
(dalej: Konfesja (bracia czescy)) k. 74–74v. Obie też inaczej niż Augustana wypowiadały się
o manducatio oralis; Konfesja Sandomierska, s. 194 i 198; Konfesja (bracia czescy), k. 75.
Należy jednak podkreślić, że tezę J. Bidla i O. Haleckiego o porozumieniu się na bardzo
słabo udokumentowanym synodzie krakowskim 1569/70 r. (ASR, t. 2, s. 226), braci czeskich
i małopolskich protestantów trzeba odrzucić. Rozstrzygającym argumentem jest to, że pogląd
obu autorów nie znajduje pokrycia w źródłach. Słowa E. Glicznera wypowiedziane zostały
po ostrej krytyce braci czeskich, więc w ustach wypowiadającego były one tylko i wyłącznie
epitetem podkreślającym ułomność przedstawionego przez Małopolan tekstu.
104
Der Briefwechsel der Schweizer mit den Polen, red. T. Wotschke, Leipzig 1908, poz. 407a,
list K. Trecego do H. Bullingera z 21 I 1570 r.
105
ASR, t. 2, s. 275–276.
106
Ibidem, s. 277.
29
czasu Sarnicki uczynił „zjednoczenie cum Helvetiis”, a śladu prywatnych rozmów
Sarnickiego z Erazmem Glicznerem nie ma, to jednak nie wolno nam wykluczyć
takiej możliwości, a właściwie należy przyjąć je za pewnik. Dlaczego? Dlatego,
że Sarnicki i Gliczner – dwóch działaczy reformacyjnych, będących w podobnym
wieku, znających się na dodatek od co najmniej 10 lat osobiście – razem bywali
na małopolskich synodach (Pińczów 13–16 stycznia oraz 29 stycznia – 1 lutego
1560; Książ 13–19 września 1560; Pińczów 25–30 stycznia 1561; Włodzisław
21–25 września 1561)107, studiowali, choć w zupełnie innym okresie, w Królewcu
i mieli związki z rodziną Górków. To przecież razem z ówczesnym wojewodą
poznańskim i protektorem Erazma Glicznera Łukaszem Górką i jego bratem Andrzejem pobierał Stanisław Sarnicki nauki u Jana z Koźmina108. Niemożliwe, aby
nieco osamotniony Gliczner (w końcu to luteranie stali się przedmiotem zgodnego ataku braci czeskich i małopolskich kalwinistów)109 nie zechciał porozmawiać
z Sarnickim, a ten nie postanowił wykorzystać tak sprzyjających mu okoliczności! Czy dyskretna narada superintendenta zborów luterskich w Wielkopolsce
z krytykiem Confessio Helvetica posterior i jej polskiego tłumaczenia wydaje się
jeszcze tak nierealna? O czym rozmawiali? Pewnie o tym, czego Erazm Gliczner
po obradach się spodziewa i co sądzi o ewentualnej wspólnej konfesji. Sarnicki
zapewne badał go, na jakie ustępstwa może iść, a Gliczner próbował się dowiedzieć, czy znajdzie wśród małopolan kogoś, kto do jego argumentów w obronie
Konfesji Augsburskiej podejdzie choćby ze zrozumieniem. Na dodatek należy
pamiętać o publicznym upokorzeniu doznanym przez Sarnickiego ze strony nieżyjącego już co prawda Marcina Zborowskiego – jednym z głównych architektów
polityczno-religijnego porozumienia, do którego przecież dążono na synodzie
w Sandomierzu, był syn Marcina, Piotr Zborowski. Czy zadra w sercu Sarnickiego już nie tkwiła? Dodatkowo wiemy, że i Trecy, i Andrzej z Przasnysza uważali
Sarnickiego za „nieprzyjaciela” – na pewno co do poglądów o nowej konfesji110.
Zmiana postępowania Stanisława Sarnickiego, który w trakcie obrad nagle zaczął jednak chwalić przygotowane wyznanie wiary111, też nie powinna dziwić. Rozmowy, o których mówimy i wiemy, toczyły się do 9 kwietnia do obiadu. Wówczas
to, jak wynika ze słów Andrzeja z Przasnysza, o tym, że konfesja „z pany jest
aprobowana i z prefacyją [...] impressa”, wiedziały zaledwie cztery osoby! Byli to
oprócz niego Krzysztof Trecy i zapewne obaj magnaci: wojewoda sandomierski
Ibidem, s. 1, 8, 32, 72, 115.
H. Barycz, Jan z Koźmina, w: PSB, t. 10, s. 458.
109
Zob. choćby rozmowę Szymona Teofila Turnowskiego z Leonardem Straszem i jego ministrem Grzegorzem z Żarnowca w czasie podróży. Specjalnie zostawiwszy E. Glicznera
w tyle, de ubiquitate contra Erasmum rozmawiali; ASR, t. 2, s. 274.
110
Ibidem, s. 275.
111
107
108
30
Piotr Zborowski i wojewoda krakowski Stanisław Myszkowski112. Po rozpoczęciu
obrad, albo zaraz przed nimi, o cóż walczyć miał Sarnicki? O zniszczenie całego
nakładu? Wobec faktu, że ze strony braci czeskich, na których najbardziej chyba liczył, nie przyjechał nikt znaczący, a Szymon Teofil Turnowski, który był wówczas
tylko młodym diakonem, zapytany, „ma li sobie co poruczonego od bracij o tych
rzeczach”, wyraźnie mu oświadczył: „jać nic nie mam sobie od bracij zlecenego
a annotowanego”, na wielkie zmiany już liczyć nie mógł.
Jednak nie możemy nie zauważyć, że to właśnie Stanisław Sarnicki jako
PIERWSZY w trakcie dyskusji oceniającej przedmowę zaproponował: „Przydać
mentionem tego tu naszego zgromadzenia, a w nim na tę Konfesyją zjednocenia”!
Nie było to nic innego jak zaproponowanie spisania dodatkowego porozumienia,
czyli... recesu. Przeciwny był temu Andrzej z Przasnysza, a Sarnickiego poparł
Szymon Teofil Turnowski. Wszystkich zebranych ostatecznie przekonała nazajutrz
przekazana przez delegację z Litwy wieść, że w Wilnie 2 marca porozumieli się
luteranie i kalwiniści, reces właśnie spisując. Porozumienie to zaraz przeczytano.
Jasne się stało, że nieznalezienie w czytanej głośno Konfesji Małopolan niczego
przeciwnego własnej nauce to za mało. Obiecawszy braciom Mikołajowi i Erazmowi Glicznerom podjęcie prac nad nową „właśnie polską spisaną od wszech społu”,
postanowiono wzorem Wilna (ale to Stanisław Sarnicki zasiał ziarno i o tym w dalszej dyskusji pamiętano) reces taki spisać113. Senior dystryktu krakowskiego, który
w synodalnych sporach o to, którego Kościoła konfesja jest starsza, doskonalsza,
lepszymi świadectwami opatrzona, nie brał aktywnego udziału (skoncentrował się
na rozmowach z jednającymi się z ortodoksją stankarianami114 i na dyskusji z Aleksandrem Vitrelinem), do komisji piszącej reces został oczywiście wybrany115. To,
że nie wszedł w otwarty konflikt z Glicznerami, mało tego, mógł być przez nich postrzegany jeśli nie jako ich sojusznik, to jako oponent zdeklarowanych kalwinistów
(może to efekt domniemanej rozmowy?) mogło mu ułatwić mediację.
Targi o każde słowo napisanego przez Krzysztofa Trecego i Jana Thenaudusa
projektu recesu zaczęły się jeszcze tego samego dnia po południu i trwały cały
następny dzień. W trakcie tych spotkań zarysował się wspólny kalwińsko-braterski sojusz, wyraźnie zorientowany antyluterańsko. W pewnym momencie nawet,
korzystając z chwilowej nieobecności, uzgodniono, jak daleko można ustąpić Erazmowi i Mikołajowi Glicznerom i w jaki sposób zabezpieczyć się przed nieodpowiednią interpretacją wypracowanych formuł teologicznych.
Główny spór toczył się o artykuł o Wieczerzy Pańskiej. Żądania luteran w tym
względzie były dwa: 12 kwietnia (środa) po południu domagali się, aby potwierASR, t. 2, s. 275. Oczywiście wymienić trzeba jeszcze drukarzy.
Ibidem, s. 280, 283, 291.
114
T. Wotschke, Francesco Stancaro, „Altpreussische Monatschrift” 1910, t. 47, s. 586.
115
Por.: H. Kowalska, J. Sikorski, Sarnicki, s. 220.
112
113
31
dzono substantialem praesentiam corporis Christi (co – jak ocenił Oskar Halecki
– było dużym ustępstwem z ich strony, gdyż w lutym w Poznaniu domagali się od
braci, by ci uznali, że w Sakramencie Chrystus jest obecny substantialiter, realiter,
essentialiter i corporaliter)116, a nazajutrz, wobec rysującego się oporu, zwłaszcza ze strony Szymona Teofila Turnowskiego, poprosili ut integer articulus ille
Saxonicus de Cena Domini recessui addatur117. Diakon braci czeskich ostrzegał
dodatkowo kalwinistów, że formuła substantialem praesentiam Christi, może być
rozumiana szeroko, zgodnie z luterańską ortodoksją. Skoro przyzna się, że w sakramencie jest obecny Chrystus, to jak będzie można zaprzeczyć, że jest tam i jego
Ciało? Aby zapobiec ewentualnym, jego zdaniem, nadinterpretacjom, proponował
dodać objaśnienie, że Chrystus jest obecny secundum naturam sacramentorum,
id est, sacramentaliter118. Domagał się, aby ustąpić luteranom tylko w ostateczności. Zgodził się przystać na żądania Erazma i Mikołaja Glicznerów, gdy bardziej
ugodowo nastawieni Krzysztof Trecy i Andrzej z Przasnysza dowiedli mu, że terminu substantialem używał Teodor Beza, jak również zawarty jest w włączonym
do Konfesji Małopolan saskim artykule o Wieczerzy Pańskiej. Niedowierzający
początkowo swoim rozmówcom Szymon Teofil Turnowski musiał ustąpić wobec
przedstawionych mu dowodów119.
Warto odnotować, że w dyskusji nie zawsze używano tak wysublimowanych
argumentów. Krzysztof Miękicki w ogniu dyskusji zwrócił się do luteran tymi słowy: „Panowie bracia, nie dziwujcie się, iż się tak przeciwko wam zastawiamy, bo
abyście wiedzieli, iż nam to o to idzie, jak powiedział Rej do biskupa krakowskiego: Jesliże mam wierzyć, z tu jest cały Krystus, boję się, abych się golenią jego nie
udawił”120.
Ostatecznie każda ze stron złagodziła nieco swe wymagania i 13 kwietnia 1570 r.,
najważniejsi uczestnicy synodu, nie wyłączając Szymona Teofila Turnowskiego,
któremu oświadczono: „nie za posła z listy, ale za legata brackiego te congnoO. Halecki, Zgoda, s. 250; ASR, t. 2, s. 239.
ASR, t. 2, s. 293. S. T. Turnowski na pierwsze żądanie luteran oświadczył: „corporis substantialem praesentiam me nullo modo subscriptum in hanc particulam, utpote quia non sit
recepta a fratribus”; ibidem, s. 292. Później, jak się okazało, zmienił zdanie.
118
Ibidem, s. 293. Była to określenie stosowane przy objaśnianiu tajemnicy Wieczerzy Pańskiej
w wielu edycjach braterskich Konfesji. W języku polskim termin ten oddawali bracia przez
słowo „poświątnie”. J. Lehmann, Konfesja, s. 251, wyjaśnił ten zwrot następująco „bracia
wierzą w realną, choć duchową, a nie materialną łączność chleba i wina z ciałem i krwią
Chrystusa przy wzajemnym zachowaniu przez czynniki składowe istoty substancji. Różnica wobec luteran polegałaby na podkreśleniu łączności nie materialnej a duchowej między
czynnikami składowymi sakramentu. Różnica zaś wobec Kalwina polegałaby na tym, że
kalwinizm, choć używa wyrazu sacramentaliter, obiektywnie nie łączy ciała i krwi Chrystusa
z chlebem i winem”.
119
Ibidem, s. 292–293.
120
Ibidem, s. 293.
116
117
32
scimus”, zaczęli podpisywać uzgodniony dokument121. W zachowanych źródłach
aktywność Sarnickiego w trakcie tych dyskusji w ogóle nie jest odnotowana.
Ponieważ dokładnego rozbioru sandomierskiego recesu dokonali już przed laty
Oskar Halecki i Jerzy Lehmann, tu ograniczę się do przypomnienia ich najcelniejszych spostrzeżeń, kiedyś już przeze mnie opisanych122.
Pierwsze, co uderza czytelnika dokumentu, którego pełny łaciński tytuł brzmi
Consensus mutuus in religionis Christianae captibus inter ecclesias Maioris et Minoris Poloniae, Russiae, Lithuaniae, Samogitiae, quae iuxta confessionem Augustanam, fratrum Veldensium (ut vocant) et Helveticam aliquo modo a se dissentire
videbantur, factus in synodo Sendomiriensi anno 1570 14 Aprilis123, to przeciwstawienie sobie we wstępie dwóch, a nie trzech rywalizujących ze sobą obozów religijnych: kalwiniści i bracia czescy wspólnie deklarują, że nigdy nie wątpili w to, iż
luteranie są prawowierni co do wiary w Boga w Trójcy Świętej, wcielenia Chrystusa,
usprawiedliwienia człowieka aliisque captibus fidei nostrae, w zamian za co luteranie
przyznawali, że konfesjach Jednoty i Małopolan nihil agnoscere, quod sit absonum
ab orthodoxa veritate et puro verbo Dei124. Zapis ten był wyraźnym potwierdzeniem
kalwińsko-braterskiej współpracy w trakcie obrad synodu. Warto zauważyć, że po
to, aby uniknąć ewentualnych zadrażnień, po potwierdzeniu trynitarnego dogmatu i przedwieczności Syna przed Jego wcieleniem, nad osobą Chrystusa bliżej się
nie rozwodzono. Łatwo bowiem można było wywołać wilka z lasu i sprowokować
dyskusję np. na temat: w jaki sposób Zbawiciel obecny jest na ziemi.
Potem w dokumencie zamieszczono artykuł o Wieczerzy Pańskiej. W nim najpierw powołano się na opinię św. Ireneusza125: qui duabus rebus, scilicet terrena
et coelesti, mysterium hoc constare dixit, odrzucając tym samym zdecydowanie
Ibidem, s. 294. W Sandomierzu podpisy złożyło zaledwie 20 osób, z tym że część w imieniu
dystryktów, z których została delegowana. Najważniejsze było oczywiście to, że reces został
potwierdzony przez wszystkie biorące aktywny udział w dyskusji osoby, reprezentujące trzy
rywalizujące i niejednokrotnie poróżnione ze sobą wyznania. Byli to oczywiście na pierwszym miejscu: Stanisław Myszkowski, Piotr Zborowski, Krzysztof Trecy, Paweł Gilowski,
Stanisław Sarnicki, Jakub Sylwiusz w imieniu kalwinistów, Stanisław Bniński – w imieniu
Łukasza Górki i Jana Tomickiego oraz wszystkich zborów luterańskich, jak również Mikołaj
Gliczner, Erazm Gliczner, Andrzej z Przasnysza i Szymon Teofil Turnowski – ten pierwszy
w imieniu braci czeskich, ten drugi tylko w swoim własnym (choć przy nazwisku jest dopisek
„Unitatis fratrum legatus”). Jako jedyny przedstawiciel Litwy podpisał się Stanisław Marcjan, delegat Andrzeja Wiśniowieckiego, kasztelana wołyńskiego – czyli jednak koroniarza.
Był on jednak ministrem w Dziewałtowie, wsi Wiśniowieckiego leżącej w województwie
wileńskim. Wszystkie podpisy w: ibidem, s. 297–298.
122
W. Sławiński, Toruński Synod Generalny 1595 roku, Warszawa 2002, s. 28–30.
123
Tekst Zgody był wielokrotnie publikowany, ostatnie krytyczne wydanie zostało umieszczone
oczywiście w ASR, t. 2, s. 295–298.
124
O. Halecki, Zgoda, s. 265; ASR, t. 2, s. 295–296.
125
Św. Ireneusz, zm. około 202 r., jest zaliczany do ojców i doktorów Kościoła; B. Częsz, Ireneusz z Lyonu, w: Encyklopedia Katolicka, t. 7, kol. 448−450.
121
33
pogląd Urlicha Zwingliego, że chleb i wino są tylko symbolami, „znakami gołymi
i próżnymi” Ciała i Krwi Chrystusa126. Potem umieszczono z takim trudem wynegocjowaną właściwą formułę, która – jak zauważył Jerzy Lehmann – stanowi
„rzeczywiście kompromisowy elaborat trzech różnych odłamów ewangelicyzmu:
za punkt wyjścia wzięto luterski, a raczej melanchtoński punkt widzenia, który starano się ująć w ramy kalwińskiego i braterskiego pojmowania rzeczy”. Dlatego też
oprócz sformułowań bliskich kalwinistom: „illa [...] simul reipsa credentibus exhibere et praestare Fide, quod significant” i braciom czeskim: „exhiberi [corpus et
sanguinem Domini] symbolis adiectis ipsi rei minimi nudis, secundum sacramentorum naturam”, na życzenie luteran pisano: „convenimus, ut credamus et confiteamur substantialem praesentiam Christi”127. Rozwiązanie takie, według Lehmanna,
„nie było najszczęśliwsze, bo w gruncie rzeczy zawierało wszelkie niedociągnięcia
teologicznych form kompromisowych”128.
Aby ostatecznie przekonać najbardziej niechętnych porozumieniu braci Erazma
i Mikołaja Glicznerów, zaznaczono, że dla uniknięcia w przyszłości sporu o terminy teologiczne, uznano i przyjęto za swój „articulum Confessionis Saxonicarum ecclesiarum de Ceana Domini ad Tridentinum Concilium a.D. 1551 missae”, wpisany
już do Konfesji Małopolan. Choć nie ma na to dowodów, chcemy myśleć, że był
to pomysł Stanisława Sarnickiego, który jako były student Wittenbergi przecież za
ucznia Filipa Melanchtona w pewnym sensie mógł się uważać. Jednak w oryginalnym tekście Konsensu nie został on jednak zawarty129. Gdyby tak postąpiono, każdemu czytelnikowi od razu rzuciłyby się w oczy wspomniane wcześniej niekonsekwencje teologiczne. Poza tym, skoro nieco dalej w Konsensie zrezygnowano
z ujednolicenia obrzędów i ceremonii, umieszczanie wyjątków z Konfesji Saskiej,
zalecających również pewną formę nabożeństwa, byłoby bezcelowe130.
Zobowiązawszy się do łagodzenia wszystkich sporów, które wywoływały zgorszenie u wielu pobożnych ludzi i dawały argumenty ich nieprzyjaciołom, zobowiąG. R. Potter, Zwingli, Warszawa 1994, s. 171−175, 314−340.
O. Halecki, Zgoda, s. 266; ASR, t. 2, s. 296. Słowa w nawiasie kwadratowym występują
w wydaniu Konsensu z 1592 r. W wersji z 1574 r., oraz w tekście podanym przez M. Sipayłło
jest ich brak. J. Lehmann, Konfesja, s. 344–345, zwrócił uwagę, że nie są to bynajmniej różnice stylistyczne, wynikające z faktu, że tłumaczem wersji z 1574 r. był K. Trecy, a z 1592 r.
S. T. Turnowski. Każda z nich jest odmienna również pod względem teologicznym.
128
J. Lehmann, Konfesja, s. 344.
129
Za taki powinna uchodzić wersja podana przez M. Sipayłło. W Sandomierzu sporządzono
„cztery egzemplarze recesu”; ASR, t. 2, s. 294. Na pewno po jednym z nich otrzymali luteranie
i bracia czescy. Nie możemy rozstrzygnąć, czy dostał go Turnowski, czy oficjalny delegat Jednoty, Andrzej z Przasnysza. Dość, że swą edycję Konsensusu M. Sipayłło oparła na rękopisie
młodego diakona, który nie omieszkał go włączyć do swej relacji z synodu sandomierskiego;
ASR, t. 2, s. XI–XII. Niewielkie fragmenty artykułu o Wieczerzy z Konfesji Saskiej, Szymon
Teofil, już jako senior Jednoty, włączył do tłumaczonej przez siebie edycji Zgody z 1592 r.
130
Konfesja Sandomierska, s. 251–252.
126
127
34
zali się również do usilnych starań, aby ad hunc Christianum unanimem consensum
przywieść pozostałych współwyznawców. Zewnętrznym przejawem osiągniętego
porozumienia miało być pełne i swobodne uczestnictwo każdego członka wszystkich wyznań w dostępie do posługi Słowa Bożego i Sakramentów. W tym ostatnim
przypadku zastrzeżono, zapewne na żądanie braci czeskich, „observato tamen recto
ordine et gradu tam disciplinae, quam consuetudinis uniuscuiusque ecclesiae”131.
Postanowiono również zapraszać się wzajemnie na zwoływane przez siebie synody generalne i potwierdzono obietnicę daną luteranom, zapisując, że mają zamiar, zebrawszy się w stosownym miejscu i czasie, przygotować jedną konfesję
„ex mutuis Confessionibus compendium corporis doctrinae”, które zostanie wydane „sub titulo omnium ecclesiarum Polonicarum reformatarum et Lithuanicarum
et Samogiticarum”. Na takim spotkaniu miano osiągnąć cel, którego nie udało się
zrealizować w Sandomierzu. Jednak jak wynika z relacji Szymona Teofila Turnowskiego, już w trakcie obrad część osób powątpiewała, czy będzie to konieczne132.
Oceniając szczegółowe te zapisy, Oskar Halecki, idąc za J. Bidlo stwierdzał,
że tekst ułożono tak zręcznie, iż każdemu nieobecnemu w Sandomierzu można
było dowieść, że ogłoszona równocześnie z Konsensem konfesja jest wspólnym
wyznaniem trzech protestanckich wspólnot. W Zgodzie bowiem parokrotnie zapisano zwrot „Confessio nostra”. Raz stwierdzono, że dodaje się artykuł o Wieczerzy, wzięty co prawda z Konfesji Saskiej, ale również ten, „qui est insertus nostrae
confessioni”, planowane „compendium corporis doctrinae” miało być „nostrae
Confessioni consentientium”, a „nos nostraque ecclesia et Confessionem nostram”
została uznana za prawowierną, co potwierdzili swoimi podpisami m.in. Stanisław
Myszkowski, Piotr Zborowski, Stanisław Bniński (także w imieniu Łukasza Górki i Jana Tomickiego), Mikołaj i Erazm Glicznerowie, Szymon Teofil Turnowski,
Andrzej z Przasnysza, Jakub Sylwiusz, Stanisław Iwan Karniński, Krzysztof Trecy
i Stanisław Sarnicki133. Dla działacza religijnego, który o porozumienie polskich
różnowierczych Kościołów walczył prawie od 20 lat, był to na pewno pamiętny
dzień, choć mamy powody, aby przypuszczać, że nie wszystko mu, także pod
względem doktrynalnym, odpowiadało. Musiało też stać się dla niego jasne, że
jego miejsce, aktywnego lidera i animatora wielu zdarzeń w Zborze, ale i weterana
wielu synodów, zajęli młodsi teolodzy i ministrowie. Nie oznaczało to jednak, że
Stanisław Sarnicki całkowicie złożył broń. Stary książę Albrecht Hohenzollern już
nie żył, a jego syn, rządzący w Prusach Albrecht Fryderyk, nie miał takiego autorytetu jak ojciec, lecz to u niego Sarnicki postanowił szukać protekcji i wsparcia dla
swoich planów religijnych.
ASR, t. 2,s . 296–297.
Ibidem, s. 291.
133
Ibidem, s. 297–298; O. Halecki, Zgoda, s. 283–284; J. Bidlo, Jednota, t. 2, s. 162.
131
132
35
Stanislaw Sarnicki as an activist
of the Reformation movement (part 2)
S u mm a r y
This essay is a continuation of the article Stanislaw Sarnicki as an activist of the Reformation movement published in “Czasy Nowożytne” 2005, vol. XVIII–XIX, p. 69–113. The
second part published here relates to religious activity of Satnislaw Sarnicki in the years
1560–1570. At the beginning of this period the influential position of Sarnicki weakened in
favor of foreign ministers – beginning from Franciszek Stankar to Jerzy Blandrata – who
preached less orthodox doctrines about the Trinity. Stankar taught about the mediation between God and man by Christ because of the human side of Jesus’ nature and the equality between Father God and his Son Christ because of the divine side of Christ’s nature.
Blandrata accepted Miguel Servet’s radical theological concepts and gathered supporters,
however, without propagating his true beliefs. After the first defeats Sarnicki was able to
protect most of Protestant communities in Little Poland against the unorthodox doctrines
regarding the holy Trinity. Consequently, the Arians were forced to found a separate congregation (the so-called Zbór Mniejszy) while the majority of the Protestants in Little Poland
became inclined to Jean Calvin’s doctrine. Eventually the Calvinist doctrine was accepted
by the Protestants in Little Poland during the synod in Sandomierz in 1570. However, the
Sandomierz Confession was discarded by protestant communities in other provinces of
Poland. An ambiguous role was played here by Sarnicki who was critical about the new
Confession. His opinion was inspired not only by pure theological arguments but also by
personal prejudices which were caused by wrongs and humiliations he had experienced
earlier in his life.
Czasy Nowożytne
TOM 24
ROK 2011
Piotr Paluchowski
Gdańsk
Miejsca i terminy jarmarków na terenie Prus
Królewskich i Książęcych w końcu XVI wieku
na podstawie wykazów z gdańskich kalendarzy
Jarmarki w okresie nowożytnym odgrywały jedną z ważniejszych ról w handlu
krajowym i międzynarodowym. Z tej też racji znajdowały się one często w kręgu
zainteresowań historyków gospodarki. Jednak dla terenu Prus Królewskich i Książęcych okresu nowożytnego temat sieci i kalendarza jarmarków nie został dotąd
w pełni opracowany. Temat ten, na uboczu swojej pracy, zasygnalizował w odniesieniu dla obszaru województwa pomorskiego w XVI i XVII w. Stanisław Gierszewski1, Józef Maroszek zaś przedstawił wiejskie miejsca targowisk w Koronie
dla drugiej połowy XVII i XVIII w.2 Prace te stanowią wyjście do dalszych badań.
Ważniejsze ustalenia, ale dla późnego średniowiecza, przedstawił Roman Czaja3,
a okresem wcześniejszym zajął się Tadeusz Lalik4.
S. Gierszewski, Struktura gospodarcza i funkcje rynkowe mniejszych miast województwa pomorskiego w XVI i XVII w., Gdańsk 1966.
2
J. Maroszek, Targowiska wiejskie w Koronie Polskiej w drugiej połowie XVII i XVIII wieku,
Białystok 1990; idem, Targowiska wiejskie na Pomorzu w XVII i XVIII wieku. Przemiany
w strukturze rynku wewnętrznego, „Przegląd Regionalny” 1992, nr 3, s. 26–43.
3
R. Czaja, Gospodarcze znaczenie jarmarków w państwie zakonu krzyżackiego w Prusach,
w: Studia nad dziejami miast i mieszczaństwa w średniowieczu, t. 2: Studia ofiarowane Profesorowi Antoniemu Czacharowskiemu w sześćdziesiątą piątą rocznicę urodzin i czterdziestolecie pracy naukowej, Toruń 1996, s. 121–132; idem, Jahrmärkte im Ordensland Preuβen im
Mittealter, w: Das Preuβenland als Forschungsaufgabe. Eine europäische Region in ihren
geschichtlichen Bezügen. Festschrift für Udo Arnold zum 60. Geburtstag gewidmet von den
Mitgliedern der Historischen Kommission für ost- und westpreuβische Landesforschung, red.
B. Jähnig, G. Michels, Lüneburg 2000, s. 319–328, tam też wcześniejsza literatura na temat
jarmarków w Prusach.
4
T. Lalik, Regale targowe książąt wschodniopomorskich w XII–XIII wieku, „Przegląd Historyczny” (dalej: PH), 1965, t. 56, z. 2, s. 171–201.
1
38
Piotr Paluchowski
Z racji znaczenia gospodarczego Gdańska wyników badań nad oddziaływaniem
pruskich jarmarków należy poszukiwać w badaniach ogólnopolskich. Rozważania
nad krajową siecią jarmarczną, w tym przepływem towarów i szlakami handlowymi, prowadzili Jerzy Topolski5, Henryk Samsonowicz6, Maria Bogucka7, Barbara
Grochulska8 i Andrzej Wyrobisz9. Temat sieci jarmarcznej był również przedmiotem konferencji naukowej10.
O ile większych prac badawczych na temat jarmarków nie prowadzono dla terenów Prus, o tyle dla większości polskich prowincji historycy ustalili już podstawową sieć jarmarczną. Z prac o charakterze regionalnym należy wymienić tekst
Jarosława Kurkowskego11. Warto również odnotować wybrane prace dotyczące
poszczególnych miast12. Stały się one przedmiotem prac o charakterze etnograficz J. Topolski, Faktoren der Entstehung eines Internationalen Jahrmarktnetzes in Polen im 16.
und 17. Jh., „Studia Historiae Oeconomicae” 1970, vol. 5, s. 102–116; idem, Gospodarka
polska a europejska w XVI–XVIII wieku, Poznań 1977, s. 167–181.
6
H. Samsonowicz, Przemiany osi drożnych w Polsce późnego średniowiecza, PH 1973, t. 64,
s. 697–716; idem, Niektóre cechy charakterystyczne sieci jarmarcznej w Polsce późnego średniowiecza, w: Studia nad dziejami miast i mieszczaństwa w średniowieczu, red. M. Bogucka,
t. 1, Toruń 1996, s. 9–14. Ważniejsza zagraniczna literatura przedmiotu w: idem, Jarmarki
w Polsce na tle sytuacji gospodarczej w Europie w XV–XVI wieku, w: Europa – Słowiańszczyzna – Polska. Studia ku uczczeniu Profesora Kazimierza Tymienieckiego, red. I. Bardach,
Poznań 1970, s. 523–532.
7
M. Bogucka, Jarmarki w Polsce w XVI–XVIII wieku, w: Studia nad dziejami miast, t. 1,
s. 15–24.
8
B. Grochulska, Jarmarki w handlu polskim w drugiej połowie XVIII wieku, PH 1973, t. 64,
z. 4, s. 793–821.
9
A. Wyrobisz, Uwagi o kalendarzu jarmarków w miastach Korony w XVI wieku, w: Studia nad
dziejami miast, t. 1, s. 27–32. Autor wspomniał o pracach magisterskich dotyczących województwa krakowskiego, lubelskiego i Mazowsza (s. 28, przypisy 1–3) i bazował na ich ustaleniach.
10
A. Karpiński, E. Opaliński, Sieć jarmarków w Polsce XIII–XVIII w. Warszawa, 10 V 1994 r.
[sprawozdanie z konferencji], „Kwartalnik Historyczny” R. 51, 1994, z. 3, s. 116–118; referaty zostały opublikowane w: Studia nad dziejami miast, t. 1.
11
J. Kurkowski, Sieć jarmarczna województwa lubelskiego w XVI w., „Kwartalnik Historii Kultury Materialnej” R. 34, 1986, z. 2, s. 227–247.
12
J. Wiesiołowski, Targi, targowiska, jarmarki w późnośredniowiecznej aglomeracji poznańskiej, „Kronika Miasta Poznania” 1996, nr 2, s. 7–24; J. Topolski, Rola Gniezna w handlu
europejskim od XV do XVII wieku, „Studia i Materiały do Dziejów Wielkopolski i Pomorza”
1962, t. 7, z. 2, s. 5–78; ten sam tekst opublikowano w: idem, Gospodarka polska a europejska
w XVI–XVIII wieku, Poznań 1977, s. 182–258; J. Kus, Jarosław ośrodkiem wielkiego handlu w XVI–XVII w., „Muzeum w Jarosławiu. Zeszyty Muzealne” 1996, z. 1, s. 51–70; idem,
Jarmarki jarosławskie i ich wpływ na rozwój miasta w XVI i XVII wieku, „Rocznik Historyczno-Archiwalny” 1995, t. 9, s. 29–43. Autor polemizował z ustaleniami J. Topolskiego, Rola
Gniezna, s. 64; S. Lewicki, Targi lwowskie od XIV–XIX wieku, Lwów 1921. Autor, mimo
tytułu pracy, zajął się historią lwowskich jarmarków, ówczesna historiografia bowiem nie
znała rozgraniczenia na jarmarki i targi. Na końcu pracy (s. 49–72) umieścił edycję źródłową
5
39
nym13, prawniczym14, z punktu widzenia poszczególnych towarów15, a nawet placów
jarmarcznych16. W odniesieniu do czasów średniowiecznych wyznacznikami są prace Karola Maleczyńskiego17, Zygmunta Wojciechowskiego18 i Karola Buczka19.
Polska historiografia gospodarcza, idąc za opracowaniami zachodnimi, odróżnia
jarmarki od targów. Stanowisko takie zajmują m.in. Henryk Samsonowicz20 i Maria Bogucka21. Jarmarki odbywały się corocznie, w wyznaczonym z góry terminie.
W okresie nowożytnym na jedną miejscowość często przypadało kilka tradycyjnych dni, kiedy odbywały się jarmarki, których znaczenie było co najmniej międzyregionalne, a najczęściej międzynarodowe, chociaż odgrywały również ważną
rolę w handlu lokalnym. Mniejsze znaczenie miały cotygodniowe targi. Pierwsze
jarmarki pojawiły się na ziemiach polskich w XIII w. Targi mają głębszą tradycję,
sięgającą X w. Jak zauważył Henryk Samsonowicz, rozdzielenie obu instytucji nie
było do końca jasne w czasach nowożytnych22.
Gerard Labuda uważał, że na Pomorzu jarmarki i targi wytworzyły się w trzech
etapach. Początkowo powstawały w miejscu spotkań osób, np. z przyczyn religijnych (miejsce kultu), politycznych (stolica) itp. Później targi przenoszono na
podgrodzia. Od XIII w. zaczęły powstawać targi na miejscach otwartych, a ich
funkcjonowanie ustalała władza książęca23. Książęta wykorzystywali te okazje do
ogłaszania swoich decyzji24.
dotyczącą tego tematu; M. Żuławnik, Płockie targi i jarmarki w XVI–XVII wieku, „Notatki
Płockie” 2001, nr 3, s. 3–9.
13
S. Nowina-Sroczyński, Rola targów w gospodarstwie wiejskim, „Prace i Materiały Muzeum Archeologicznego i Etnograficznego w Łodzi. Seria Etnograficzna” 1991–1995, nr 30,
s. 5–22; Autor zajął się terenem Księstwa Łowickiego.
14
M. M. Kałduński, Targi i wystawy międzynarodowe. Studium prawne poprzedzone wstępem
historycznym, Toruń 2002, s. 7–23, 31–50.
15
Takim przykładem jest praca: J. Baszanowski, Z dziejów handlu polskiego w XVI–XVIII wieku. Handel wołami, Gdańsk 1977, s. 177–188.
16
R. Szczygieł, Rola handlowa placów miejskich w średnich i małych miastach Rzeczypospolitej
w XVI–XVIII wieku, „Kwartalnik Historii Kultury Materialnej” R. 41, 1993, nr 2, s. 285–291
(tekst przedstawiony na sesji naukowej: „Funkcje i formy placów miejskich w Polsce XVI–
XVIII w.”, Warszawa, 7–8 maja 1992 r.).
17
K. Maleczyński, Die ältesten Märkte in Polen und ihr Verhältnis zu den Städten vor der Kolonisierung nach dem deutschen Recht, Breslau 1930.
18
Z. Wojciechowski, Najstarsze targi w Polsce. Uwagi krytyczno-polemiczne, Poznań 1927.
19
K. Buczek, Targi i miasta na prawie polskim (okres wczesnośredniowieczny), Wrocław 1964,
s. 37–68.
20
H. Samsonowicz, Jarmark, w: Encyklopedia historii gospodarczej Polski do 1945 roku, t. 1,
Warszawa 1981, s. 279–280; idem, Targ, w: Encyklopedia, t. 2, Warszawa 1981, s. 380.
21
M. Bogucka, Jarmarki, s. 15–24.
22
H. Samsonowicz, Niektóre cechy, s. 9–10.
23
G. Labuda, Targi i miasta książęce, w: Historia Pomorza, t. 1: Do roku 1466, red. idem, Poznań 1972, s. 506–512.
24
R. Czaja, Gospodarcze znaczenie, s. 122.
40
Piotr Paluchowski
We wszystkich wymienionych do tej pory pracach traktujących o sieci i kalendarzu jarmarków w Polsce, oprócz tekstu Barbary Grochulskiej25, nie wykorzystano informacji z drukowanych kalendarzy. Autorzy skupili się na przywilejach
władców ustanawiających jarmarki w poszczególnych miejscowościach. Rozproszenie i utrata dokumentów powoduje w tym wypadku pewną wyrywkowość takich badań. Tymczasem pierwszorzędnym źródłem do ustalenia sieci jarmarcznej
są kalendarzowe wykazy jarmarków. Pojawiły się one w XVI w., zwykle na końcu
wydawnictwa. Chociaż na ich podstawie trudno określić, od kiedy w danej miejscowości organizowano jarmark, to są dowodem na ciągłość ich organizowania
przez kolejne dziesięciolecia.
Dla terenów pruskich najważniejszym ośrodkiem wydawania kalendarzy stał
się Gdańsk26. W mieście tym systematycznie drukowano almanachy aż do końca
XVIII w. Dlatego też wykazy jarmarków z gdańskich kalendarzy są ważnym źródłem do dziejów rozwoju sieci jarmarcznej w Prusach.
Do końca XVI w. w Gdańsku redagowaniem prognostyków i kalendarzy zajmowały się co najmniej cztery osoby. Pierwszy gdański prognostyk został wydrukowany na 1577 r. Jego autorem był Wilhelm Misocacus27, astronom i doktor medycyny, który przybył do Gdańska z Niderlandów w 1568 r. Redagował on almanachy
do 1595 r. Równolegle z nim drukowane kalendarze sporządzali: Peter Slovacius28,
Johann Moller29 oraz Michael Radtzki30. Pierwszy w Gdańsku kalendarzowy spis
jarmarków pojawił się w druku Petera Slovaciusa na 1587 r. Zwyczaj ten został
przyjęty z zachodnich almanachów. Johann Moller pierwszy wykaz jarmarków
opublikował na 1593 r., a Michael Radtzki rok później. Łącznie w XVI w. wydrukowano w Gdańsku osiem spisów takich miejscowości.
We wszystkich kalendarzach gdańskich noszą one tytuł: Verzeichnis der Jahrmärckt und Messen/ so von den Kaufffleuten gehalten werden. Były zamieszczane
Autorka wykorzystała tylko jeden rocznik kalendarza; B. Grochulska, Jarmarki, s. 800.
Kalendarze gdańskie zostały przedstawione w: K. Kubik, Kalendarze gdańskie w XVI–XVII
wieku, „Rocznik Gdański” 1972, t. 32, z. 2, s. 107–155; Z. L. Pszczółkowska, Kalendarze
w dawnym Gdańsku, „W Kręgu Książki” 1984, t. 1, s. 64–75.
27
Biblioteka Gdańska Polskiej Akademii Nauk (dalej: BG PAN), sygn. Sa 2, 8˚: W. Misocacus,
Prognosticum oder Practica auffs Jar [!] nach der Geburt unsers Herrn und Seligmachers
Jesu Christi, R. 1577–1580, 1582, 1584–1592, 1594–1595; Biblioteka Uniwersytecka w Toruniu, sygn. Pol. 6.II.1786, Pol. 6.II.1568, R. 1582, 1584.
28
Biblioteka Narodowa, sygn. BN.XVI.O.6251, P. Slovacius, Allmanach Auff das Jahr,
R. 1587; w katalogu Biblioteki Narodowej redaktor kalendarza widnieje jako Piotr Słowacki.
W BG PAN egzemplarz tego druku był przechowywany pod sygn. Od 24165, 8˚ – obecnie
zaginiony.
29
BG PAN, sygn. Od 24163, 8˚, J. Moller, Schreibkalennder Auff das Jahr, R. 1586–1589,
1592–1595, 1597.
30
Ibidem, sygn. Od 24169, 8˚, M. Radtzki, Neuer und alter Schreibcalender, R. 1594, 1596–
1597.
25
26
41
po tabelach miesięcznych albo na końcu wydawnictwa. Wykazy jarmarków rozmieszczono w dwóch kolumnach według kolejności alfabetycznej, ale tylko w stosunku do pierwszej litery, dlatego np. Ressenburg znalazł się przed Reden. Kolejne
terminy zostały ponumerowane i oddzielone ukośnikami.
Mając do dyspozycji tak długi ciąg informacyjny, postanowiłem podzielić go na
trzy części. W niniejszej przedstawiona zostanie sieć jarmarczna dla końca XVI w.
i skonfrontowana z ustaleniami dla czasów wcześniejszych. W kolejnych dwóch
częściach (dla XVII i XVIII w.) zostanie przedstawiony wzrost liczby takich miejsc
w Prusach oraz zmiany następujące w kalendarzu jarmarcznym. Główną częścią
jest wykaz jarmarków z wyszczególnionymi terminami. Nazwy miejscowości podano w formie źródłowej oraz współczesnej. Z powodu różnych zapisów terminów
zastosowano obecną pisownię niemiecką. Spolszczone nazwy miejscowości ustalono na podstawie wykazu niemieckich nazw sporządzonego przez Władysława
Chojnackiego31 oraz krótkiego słownika dołączonego do pracy traktującej o podziałach administracyjnych państwa zakonu krzyżackiego32. Wyjątkiem jest tutaj
miejscowość określona jako Fischhau; według opracowania Mariana Arszyńskiego i Romana Czai w czasach średniowiecza określano tak Fiszewo, jednak w kalendarzach siedemnastowiecznych nazwa ta uzyskała brzmienie Fischhausen, co
wskazywałoby na współczesny Primorsk (Fischhau).
O tym, jak cenne źródło o jarmarkach stanowią kalendarze, świadczą wyniki uzyskane przez Stanisława Gierszewskiego na podstawie archiwaliów33. Jak
sam autor przyznał, badanie to nastręcza wielu kłopotów z uwagi na niejednolitą
podstawę źródłową34. Dla drugiej połowy XVI w. badaczowi udało się określić 13
miejscowości z 30 terminami jarmarków z terenu województwa pomorskiego35. Dla
tego samego okresu, ale dla terytorium Prus Królewskich i Książęcych, gdańskie
kalendarze wymieniają 57 miejscowości i 106 terminów. Warto zaznaczyć, że powtarzane co roku informacje o jarmarkach są zapewne wiarygodniejszym źródłem,
gdyż jak zauważył Stanisław Gierszewski: „nie zawsze bowiem posiadanie odpowiedniego przywileju było równoznaczne z rozwijaniem tej formy wymiany”36.
Z 57 miejscowości, w których były jarmarki, prawie połowa, bo 23, leżała w ówczesnych Prusach Książęcych. Na terenie Rzeczypospolitej odnotowano w gdań W. Chojnacki, Słownik polskich nazw miejscowości w b. Prusach Wschodnich i na obszarze
b. Wolnego Miasta Gdańska według stanu z 1941 r., Poznań 1946.
32
Słownik nazw miast i innych miejscowości (zamki i inne warownie), oprac. M. Arszyński,
R. Czaja, w: Państwo zakonu krzyżackiego w Prusach. Podziały administracyjne i kościelne
w XIII–XVI wieku, red. Z. H. Nowak, Toruń 2000, s. 129–132.
33
S. Gierszewski, Struktura, s. 215, tabela 29.
34
Ibidem, s. 118. O trudnościach z ustaleniem terminów na podstawie przywilejów zob.: ibidem, s. 118, przypis 44.
35
Ibidem, s. 215, tabela 29.
36
Ibidem, s. 117.
31
42
Piotr Paluchowski
skich kalendarzach 27 miejscowości, w tym 13 leżących w Prusach Królewskich,
9 na terenie Dominium Warmińskiego, a 5 na ziemiach Korony. Pozostałe siedem
miast to: Augsburg, Wrocław, Frankfurt nad Menem, Norymberga, Naumburg, Bytów i Lębork. Oprócz tych dwóch ostatnio wymienionych pozostałe były ważnymi
centrami wymiany handlowej w Europie. Do nich należy również zaliczyć wymienione miasta z terenu Korony, a więc: Gniezno, Lublin, Łęczycę, Poznań i Toruń.
Spisy jarmarków z końca XVI w., porównane z tymi, które zestawił Roman Czaja dla czasów średniowiecznych, dają ciekawe wyniki. Jednymi z pierwszych miejscowości na Pomorzu Gdańskim, które miały udokumentowane prawo urządzania
dorocznych jarmarków, był Gdańsk oraz Lubiszewo pod Tczewem37. W późnym
średniowieczu w Prusach prawo ustanawiania jarmarków leżało w gestii wielkiego
mistrza lub biskupów i kapituł na terytoriach domenialnych38. Jak wskazał Roman Czaja, pierwsze wzmianki o jarmarkach z państwa krzyżackiego pochodzą
z drugiej połowy XIV w. Wymienił Ostródę (135639), Ornetę (1359), Nowe Miasto
Elbląg (1381), Kwidzyn (1391), Stare Miasto Królewiec (1394), Główne Miasto
Gdańsk (1399), Pieniężno (1399) i Lidzbark Warmiński (1400). Z okresu późniejszego znane są informacje o jarmarkach w Malborku (1401), Tczewie (1411),
Nowym Stawie (1411), Lubawie (1412), Dąbrównie (1412), Działdowie (1412),
Nidzicy (1412), Bartoszycach (1420), Chojnicach (1420), Świeciu (1429), Lęborku
(1429), Grudziądzu (1439), Młodym Mieście Gdańsk (1446) i Olsztynie (1452).
W spisie tym zastanawia brak, oprócz Królewca, miejscowości położonych w północnej części ziem zakonu krzyżackiego.
Porównując spis wymienionych tu miejscowości z wykazem 57 miejsc podanych w gdańskich kalendarzach, okazuje się, że 17 z nich w dalszym ciągu organizowało jarmarki w końcu XVI w. Można więc stwierdzić trwałość utworzonej
w okresie krzyżackim sieci jarmarcznej, która rozwinęła się w kolejnych dziesięcioleciach. Wśród pięciu niewymienionych miejscowości w kalendarzach z końca
XVI w. znalazły się: Lidzbark Warmiński, Dąbrówno, Działdowo, Świecie i Grudziądz. Ich nieobecność tłumaczyć należy niedociągnięciami redaktorów spisów,
które skorygowano na początku XVII w.40
Kalendarze gdańskie łącznie podają 106 terminów organizowania jarmarków.
Średnio dla każdej miejscowości podane są dwie daty. Najwięcej terminów, bo aż
po cztery, podano dla miejscowości leżących poza ziemiami pruskimi, tj. dla Wrocławia, Bytowa i Poznania. Ta maksymalna liczba zgadza się z definicją pojęcia
T. Lalik, Regale targowe, s. 193; J. Fankidejski, Lubiszewo, w: Słownik geograficzny Królestwa Polskiego i innych krajów słowiańskich, t. 5, Warszawa 1884, s. 417–419.
38
39
W nawiasach podaję daty pierwszej wzmianki o jarmarkach za: ibidem, s. 122–123. Te same
miejscowości i daty są wymienione w innym tekście; ibidem, Jahrmärkte, s. 320–321; dołączono mapę: s. 327.
40
Dokładne dane na ten temat w przygotowywanym tekście poświęconym XVII w.
37
43
jarmarku Marii Boguckiej, która określiła, że zjazdy te mogły się odbywać najwyżej czterokrotnie w ciągu roku41.
Stosowny czas uzależniano od kalendarza w dwojaki sposób. Najbardziej rozpowszechnione było ustalenie dnia w roku, któremu patronował określony święty
lub na który przypadało święto. Ze 106 terminów aż 77 podano właśnie w ten sposób. Część jarmarków (26) miała charakter ruchomy, uzależniony od przypadającego terminu Wielkanocy, Wielkiego Postu oraz okresu po Wielkiej Nocy. Trzy terminy odbywania jarmarków wyłamywały się poza wspomniane reguły i związane
były z okresem odbywania zjazdów w danym miejscu. Na przykład drugi jarmark
olsztyński odbywał się w trzecią niedzielę adwentu, jarmark w Reszlu – cztery
tygodnie po elbląskim, do Radzynia zaś kupcy zjeżdżali się w niedzielę po jarmarku w Reszlu. Takie rozwiązanie jest całkowicie zrozumiałe ze względów ekonomicznych. Jeśli te jarmarki odbywałyby się równocześnie każdy z kupców wolałby
wystawić swoje towary w Elblągu niż w małym mieście na Warmii. Tymczasem
władze Reszla i Radzynia mogły liczyć, że handlarze z odleglejszych regionów po
jarmarku elbląskim pozostaną dłużej i zagoszczą w ich miastach.
Na podstawie wykazów jarmarków można częściowo ustalić całoroczny kalendarz jarmarków w Prusach Królewskich i Książęcych. Dzieląc terminy na poszczególne miesiące, można stworzyć statystykę dla każdego miesiąca. Jako że w okresie
wiosennym ustalano jarmarki w zależności od przypadających świąt Wielkanocy,
dokładne daty jarmarków można ustalić tylko dla okresu letnio-jesiennego. Wtedy
najwięcej spotkań kupców odbywało się w październiku. Aż osiem razy wiązano
datę jarmarku z 16 października, tj. dniem św. Gawła. Osiem razy zjazdy handlowe
zorganizowano we wrześniu, a cztery w listopadzie. Warto zauważyć, że w sierpniu, w czasie trwania gdańskiego jarmarku dominikańskiego, w Prusach urządzały
swoje zjazdy kupieckie tylko dwie odległe od Gdańska miejscowości: Ełk – 15
sierpnia, i Lubawa – w niedzielę po 24 sierpnia. Inne pruskie miasta nie chciały
konkurować z największym miastem regionu. Podobnie było z drugim gdańskim
jarmarkiem, przypadającym 11 listopada. Tylko miejscowość Sławskoje (Creutzburg) na tydzień przed dniem św. Marcina urządzała jarmark. Następne odbywały
się dopiero pod koniec listopada w Pasłęku i Ełku.
Dla okresu wiosennego można podać tylko umiejscowienie chronologiczne w odniesieniu do Wielkanocy. Święto to może przypadać najwcześniej 22 marca, a najpóźniej 25 kwietnia. Jak już napisano, 26 terminów z kalendarzy gdańskich uzależniono od największej chrześcijańskiej uroczystości, a z tego 16 w Prusach. W czasie
Wielkiego Postu, który mógł się rozpoczynać najwcześniej 4 lutego, odbywało się
pięć jarmarków. W pierwszą niedzielę Wielkiego Postu kupcy sprzedawali swoje towary w Tczewie i Lęborku, tydzień później w Pucku i Bytowie. Czwarta niedziela
M. Bogucka, Jarmarki, s. 15.
41
44
Piotr Paluchowski
Wielkiego Postu była czasem zjazdu handlowego w Kwidzyniu. Aż trzy odbywały
się w Niedzielę Palmową: w Ełku, Gniewie i Nowym Mieście Lubawskim.
W Prusach najwcześniej po Wielkanocy odbywał się jarmark w Pasłęku, a 35
dni po tym święcie – w Górowie Iławeckim. W święto Wniebowstąpienia Pańskiego kupcy ściągali do Torunia. Trzy kolejne zjazdy przypadały na niedzielę przed
Zesłaniem Ducha Świętego, czyli 42 dni po Wielkanocy. Handlowano wtedy w Dobrym Mieście, Tylży (Tils) i Barczewie. W następną niedzielę jarmark odbywał się
w Bartoszycach. Trzy kolejne odbywały się w niedzielę po uroczystości Świętej
Trójcy: w Olsztynie, Braniewie i Królewcu. W okresie po Wielkanocy urządzano również jarmarki w Elblągu, Malborku oraz Reszlu. W czerwcu handlowano
w Chojnicach, Pucku, Brodnicy i Ornecie.
Roman Czaja dla terenu średniowiecznego państwa krzyżackiego podzielił zjazdy kupieckie na wiosenne, letnie i jesienne, z uwagą, że najwięcej z nich odbywało
się latem i jesienią42. Wymienił 14 terminów. Tylko jarmarki gdańskie i malborskie
pod koniec XVI w. odbywały się w dalszym ciągu w ten sam dzień roku. W przypadku Olsztyna nastąpiło niewielkie przeniesienie terminu z niedzieli po Zesłaniu
Ducha Świętego na niedzielę po Świętej Trójcy. Podobna była sytuacja w Tczewie (wcześniej 27–29 września, pod koniec XVI w. – niedziela po 14 września),
Nowym Stawie (analogicznie z 27–29 września na 16 października) i Bartoszycach (z 24 października na niedzielę po 16 października). W wykazach jarmarków
z gdańskich kalendarzy zupełnie inne daty stoją przy miejscowościach: Ostróda,
Nidzica, Lubawa i Kwidzyn. Jak wskazał Roman Czaja, w średniowieczu nie urządzano zjazdów kupieckich w okresie zimowym. Sytuacja ta musiała się zmienić
w XVI w., kiedy to handlowano np. 6 stycznia w Toruniu oraz w trzecią niedzielę
adwentu w Olsztynie.
Uważne przestudiowanie dat jarmarków skłania do postawienia tezy, że zabiegano o sprowadzenie na nie jak najliczniejszej grupy kupców, dlatego też mniejsze
miasta nie organizowały zjazdów podczas trwania ponadregionalnych jarmarków.
Dla okresu krzyżackiego Roman Czaja wymienił takie trzy duże jarmarki, które
odbywały się w Gdańsku, Malborku i Królewcu. We wczesnym okresie czasów
nowożytnych miasta te, oprócz Gdańska, częściowo straciły status miejsca dużej
wymiany towarowej, właśnie na jego rzecz. Spowodowane to było m.in. zmianą podziałów terytorialnych po 1466 r. Podczas trwania jarmarków nie urządzano
podobnych w mniejszych miastach. Malborskie, królewieckie oraz toruńskie i elbląskie zjazdy w końcu XVI w. nie miały wypracowanej takiej pozycji jak gdańskie jarmarki. Z powodzeniem jednak konkurowały o dogodne terminy z innymi,
mniejszymi miastami pruskimi. Niemniej jednak starano się nie urządzać równocześnie jarmarków w położonych blisko siebie miejscowościach.
42
45
Jarmarki organizowano głównie wiosną oraz jesienią. Zależność ta jest zgodna
z pozostałymi ziemiami polskimi. Jednocześnie też w wielu miejscowościach organizowano zjazdy kupieckie w dni odpustowe. Działo się tak np. w Bytowie (kościół
św. Katarzyny), Lubiszewie pod Tczewem (kościół św. Trójcy), Pucku (kościół św.
Piotra i Pawła) i innych miejscowościach43.
Określając znaczenia jarmarków, należy pamiętać, że na terenie Prus Królewskich gospodarstwa były – silniej niż gdzie indziej w Rzeczypospolitej – związane
z rynkiem lokalnym44.
Jeśli chodzi o terminy, warto jeszcze odnotować, na który dzień tygodnia przypadały lub rozpoczynały się jarmarki. Związane z dniem świętego patrona, wypadały w różne dni tygodnia. Jednak w większości przypadków były to niedziele.
Jarmarki poniedziałkowe odbywały się w Sławskoje (Creutzburg), Pasłęku i Korniewie (Zinten), a sobotnie w Sławskoje (Creutzburg) i Tylży (Tils). Nieco odmiennie przedstawiała się sytuacja z największymi centrami jarmarków. Na przykład
we Wrocławiu i Frankfurcie nad Menem zjazdy kupiectwa przypadały na środę
popielcową.
Gdańskie wykazy jarmarków (zob. aneksy) z pewnością nie podają wszystkich
okolicznych jarmarków, dane te należałoby zestawić z informacjami pochodzącymi z innych rodzajów źródeł. Z przedstawionych wniosków wynika jednak, że kalendarzowe wykazy mogą stanowić jedno z głównych źródeł dotyczących miejsc
i terminów odbywania się jarmarków.
Fakt powiązania ze sobą jarmarków i lokalnych świąt kościelnych przedstawił J. Maroszek,
Targowiska wiejskie w Koronie, s. 63–108, 200–203, tabela 7.
44
W. Odyniec, O ściślejsze zespolenie z Rzecząpospolitą (1466–1569), w: Dzieje Pomorza
Nadwiślańskiego od VII wieku do 1945 roku, red. S. Mielczarski, Gdańsk 1978, s. 105.
43
46
Piotr Paluchowski
An e k s y
1. Wykaz jarmarków z gdańskich kalendarzy
do końca XVI wieku
Nazwa miejscowości
Termin jarmarku
w oryginale
współczesna
w oryginale
tłumaczenie
1
2
3
4
Allenstein
1. Sontag nach
Trinitatis49
1. niedziela po Świętej
Trójcy [63 dzień po
Wielkanocy]
2. dritten Sontag des
Advents
2. trzecia niedziela
adwentu
1. S. Ulrichts Tag
1. św. Udalryka [4 lipca]
2. Michaelis50
2. św. Michała
[29 września]
1. Sontag nach Marie
geburt
1. niedziela po Narodzenia
Najświętszej Maryi Panny
[po 8 września]
1. Sontag nach Pfingsten
1. Zesłanie Ducha Świętego
[49 dzień po Wielkanocy]
2. Sontag nach Galli
2. niedziela po św. Gawle
[po 16 października]
Bisztynek
Braniewo
1. niedziela po Trójcy
1. Sontag nach Trinitatis Świętej [63 dzień
po Wielkanocy]
Olsztyn
Augspurg
Augsburg
Barten
Barciany
Bartstein
Bisschoffstein
Braunβberg
Bartoszyce
2. Francisci
2. św. Franciszka
[4 października]
Według kalendarza P. Slovaciusa jarmark odbywał się w niedzielę Świętej Trójcy [56 dzień
po Wielkanocy].
50
W kalendarzu P. Slovaciusa brak tej miejscowości.
49
47
cd. aneksu 1
1
Breβlaw
Bütaw
Conitz
Creutzburg
Dantzigk
2
Wrocław
Bytów
Chojnice
Sławskoje
Gdańsk
3
4
1. zu Mitfasten
1. środa popielcowa
2. Johannis Baptiste
2. św. Jana [24 czerwca]
3. Crucis
3. Święto Podwyższenia
Krzyża Świętego
[14 września]
4. Elisabeth
4. św. Elżbiety
[19 listopada]
1. Reminiscere
1. druga niedziela
Wielkiego Postu
2. Sontag vor Johannis
2. niedziela przed św.
Janem [przed 24 czerwca]
geburt
3. niedziela po Narodzeniu
[po 8 września]
4. Catharina
4. św. Katarzyny
[25 listopada]
2. Simonis Jude
2. św. Szymona Judy
[28 października]
1. Sontag nach Trium
Regum
1. niedziela po Trzech
Królach [po 6 stycznia]
2. Montag nach Marie
heimsichung
2. poniedziałek po Święcie
Nawiedzenia Najświętszej
Marii Panny [po 2 lipca]
3. Sonnabend vor Martini.
3. sobota przed
św. Marcinem [przed
11 listopada]
1. 5. Augusti
1. 5 sierpnia
2. Martini
2. św. Marcina
[11 listopada]
48
Piotr Paluchowski
cd. aneksu 1
1
2
3
1. Sontag nach Crucis
Dirschaw
Domnaw
Elbing
Tczew
Domnowo
Elbląg
Fischhau
Primorsk52
Franckfurdt
Frankfurt nad
Menem53
Friedland
Prawdinsk
(Frydląd)
Gnisen
4
1. niedziela po Święcie
Podwyższenia Krzyża
Świętego [po 14 września]
2. Invocavit51
2. pierwsza niedziela
Wielkiego Postu
1. Sontag vor Margaretha
1. niedziela przed
św. Małgorzatą [przed
22 lipca]
1. Sontag nach Philippi
Jacobi
1. niedziela po św. Filipie
i Jakubie [1 maja]
2. Simon Jude
[28 października]
1. tage Francisci
1. św. Franciszka
[4 października]
1. zu Mitfasten
1. środa popielcowa
2. 14. tage nach Bartho- 2. 14 dni po św. Bartłomieju [po 24 sierpnia]
lomei54
1. dritten Sontag nach
Marie geburt
1. trzecia niedziela po
Narodzeniu Najświętszej
Maryi Panny
[po 8 września]
1. Georgij
1. św. Grzegorza
[12 marca]
2. Bartholomei
2. św. Bartłomieja
[24 sierpnia]
Gniezno
W kalendarzu J. Mollera data ta funkcjonuje tylko w rocznikach na 1593 i 1594 r., w kalendarzach zaś P. Slovaciusa i M. Radtzkiego pojawia się we wszystkich egzemplarzach wydrukowanych do końca XVI w.
52
Słownik nazw miast, s. 131; miejscowością Fischau miałoby być Fiszewo, jednakże w gdańskich kalendarzach z XVII w. nazwa ta została przemianowana na Fischhausen, czyli Primorsk.
53
Na podstawie terminów z później wydanych kalendarzy gdańskich ustalono, że chodzi
o Frankfurt nad Menem, a nie Frankfurt nad Odrą.
54
W kalendarzu P. Slovaciusa brak tej miejscowości.
51
49
cd. aneksu 1
1
2
3
1. Sontag vor Pfingsten
Gutstadt
Dobre Miasto
2. Sontag vor Galli55
4
1. niedziela przed Zesłaniem Ducha Świętego
[42 dni po Wielkanocy]
2. niedziela przed
św. Gawłem [przed
16 października]
3. Sontag nach Galli56.
Heilgenbeil
Mamonowo
(Świętomiejsce)
1. Sontag vor Galli
1. niedziela przed
św. Gawłem [niedziela
przed 16 października]
Hohenstein
Olsztynek
1. Sontag nach Petri
Pauli
1. niedziela po św. Piotrze
i Pawle [niedziela
po 29 czerwca]
1. Montag nach
Quasimodo
1. poniedziałek po
„Quasimodo” [8 dzień
po Wielkanocy]
Holland
Pasłęk
2. Sontag vor Michaelis
3. Sontag nach Catharine
Königsperg
Kaliningrad
(Królewiec)
3. niedziela po
św. Katarzynie [niedziela
po 25 listopada]
1. niedziela po Świętej
1. Sontag nach Trinitatis Trójcy [63 dni po
Wielkanocy]
1. 14 tag vor Pfingsten
Lantzburg
2. niedziela przed
św. Michałem [niedziela
przed 29 września]
Górowo
Iławeckie
1. 14 dni przed Zesłaniem
Ducha Świętego [35 dni po
Wielkanocy]
W kalendarzu J. Mollera termin ten pojawia się w rocznikach na 1593 i 1595 r., w kalendarzach zaś P. Slovaciusa i M. Radtzkiego termin ten stale jest obecny.
56
Termin ten pojawia się w kalendarzu J. Mollera na 1597 r.
55
50
Piotr Paluchowski
cd. aneksu 1
1
Lauenburg
2
Lębork
Löbaw
Lubawa
Löbschaw
Lubiszewo
Tczewskie
Luntschitz
Lüblin
Lyck
Marienburg
Łęczyca
Lublin
Ełk
Malbork
3
4
1. Invocavit
Wielkiego Postu
2. Jacobi
2. św. Jakuba [25 lipca]
1. Sontag nach Barthlomei
1. niedziela po św.
Bartłomieju [24 sierpnia]
2. vierten Sontag nach
Trium Regum57
2. czwarta niedziela po
Trzech Królach
[po 6 stycznia]
1. Trinitatis
1. Św. Trójcy [56 dni po
Wielkanocy]
1. siebenden Sontag
nach Trinittatis
1. siódma niedziela po
Świętej Trójcy [105 dni
po Wielkanocy]
2. Nicolai.
2. św. Mikołaja [6 grudnia]
1. Liechtmeβ
1. Matki Boskiej
Gromnicznej [2 lutego]
2. Pfingsten
2. Zesłanie Ducha Świętego
[49 dzień po Wielkanocy]
3. Simonis Jude
[28 października]
1. Sontag Judica
1. niedziela przed
Wielkanocą
2. Marie himmelfart
2. Wniebowzięcie
[15 sierpnia]
3. Andree
3. św. Andrzeja
[30 listopada]
1. Philippi Jacobi58
1. św. Filipa i Jakuba
[1 maja]
W kalendarzu P. Slovaciusa pojawiają się terminy: Sontag vor Marie Geburt – niedziela przed
Narodzeniem Najświętszej Maryi Panny [przed 8 września]; Sontag vor Pauli Bekerung –
niedziela po Nawróceniu św. Pawła [po 25 stycznia].
58
W kalendarzu P. Slovaciusa podano: 1 May.
57
51
cd. aneksu 1
1
2
3
1. Letare
Marienwerder
Meelsack
Meue
Kwidzyn
Pieniężno
Gniew
1. czwarta niedziela
Wielkiego Postu
Pfingsten
Zesłaniu Ducha Świętego
Pauli
i Pawle [po 29 czerwca]
2. dritten Sontag
nach Galli
św. Gawle
1. Judica
1. niedziela przed
Wielkanocą
2. Sontag vor
Margaretha
2. niedziela przed
św. Małgorzatą
[przed 22 lipca]
1. Sontag vor Liechtmeβ
Morungen
4
Morąg
1. niedziela przed Matką
Boską Gromniczną
[przed 2 lutego]
2. Sontag nach Simonis
Jude
Szymonie Judzie
Naumburg
Naumburg
1. tag Petri Pauli59
1. św. Piotra i Pawła
[29 czerwca]
Neidenburg
Nidzica
Regum
1. pierwsza niedziela po
Trzech Królach
[po 6 stycznia]
Newmarck
Nowe Miasto
Lubawskie
1. Judica
1. niedziela przed
Wielkanocą
Newteich
Nowy Staw
1. Galli
1. św. Gawła
[16 października]
Nürnberg
Norymberga
1. Freytag nach Ostern60 1. piątek po Wielkanocy
Osterrode
Ostróda
1. Sontag nach Simonis
Jude
Szymonie Juda
W kalendarzu P. Slovaciusa miejscowość ta nie jest wymieniona.
59
60
52
Piotr Paluchowski
cd. aneksu 1
1
Passenheim
Pautzigk
Posen
2
Pasym
Puck
Poznań
3
4
geburt
[po 8 września]
1. Sontag nach Invocavit61
1. niedziela po pierwszej
niedzieli Wielkiego Postu
2. tag Petri Pauli
2. św. Piotra i Pawła
[29 czerwca]
3. Ursula62
3. św. Urszuli
[21 października]
1. Sontag Invocavit
Wielkiego Postu
3. Michaelis
3. św. Michała
[29 września]
4. eine Rechenschafft
auff Lucie
4. św. Łucji [13 grudnia]
Rastenburg
Kętrzyn
geburt
[po 8 września]
Reden
Radzyń
Chełmiński
1. Sontag nach dem
Reβlischen
1. niedziela po jarmarku
w Reszlu
Resenburg
Prabuty
Regum
1. niedziela po Trzech
Królach [po 6 stycznia]
2. Jacobi
2. św. Jakuba [25 lipca]
1. cztery tygodnie po
1. vier wochen nach dem
jarmarku w Elblągu
Elbingschen
[po 1 maja]
Ressel
Reszel
Marie geburt
Narodzeniu Najświętszej
Maryi Panny
[ po 8 września]
W kalendarzu M. Radtzkiego podano: ersten Montag nach Invocavit – poniedziałek po pierwszej niedzieli Wielkiego Postu.
62
W kalendarzu P. Slovaciusa miejscowość ta nie jest wymieniona, w kalendarzach J. Mollera pojawia się w rocznikach na 1595 i 1597 r., w kalendarzach M. Radtzkiego pojawia się
w rocznikach na 1596 i 1597 r.
61
53
cd. aneksu 1
1
Schippenbeil
2
Sępopol
Seeburg
Jeziorany
Straβburg
Brodnica
Thorn
Tils
Toruń
Sowieck
(Tylża)
3
Pauli
i Pawle [po 29 czerwca]
2. Francisci
2. św. Franciszka
[4 października]
1. Simonis Jude
[28 października]
Trium Regum
Trzech Królach
[po 6 stycznia]
1. tag Johannis
Baptiste63
1. Trium Regum
Barczewo
Welaw
Znamiensk
(Welawa)
1. Trzech Króli [6 stycznia]
2. Himmelfart
2. Wniebowstąpienie
Pańskie [40 dni po
Wielkanocy]
3. Simonis Jude
[28 października]
1. Sontag vor Pfingsten
1. niedziela przed Zesłaniem Ducha Świętego [42
dni po Wielkanocy]
2. Sonnabend vor Michaelis
2. sobota przed
św. Michałem [przed
29 września]
Wartenburg
4
2. Sontag vor
Pfingstein64
2. niedziela przed
Zesłaniem Ducha Świętego
1. Sontag vor Jacobi
1. niedziela przed
św. Jakubem
[przed 25 lipca]
W kalendarzu P. Slovaciusa podano: am tage Francisci – dzień św. Franciszka [4 października]; Sontag nach Trium Regum – niedziela po Trzech Królach [po 6 stycznia].
63
64
54
Piotr Paluchowski
cd. aneksu 1
1
2
Wormit
Orneta
3
4
1. Sontag nach Johannis 1. niedziela po św. Janie [po
24 czerwca]
Baptiste
1. Montag vor Jacobi
Korniewo
(Cynty)
Zinten
2. Sontag vor Galli.
1. poniedziałek przed św.
Jakubem [przed 25 lipca]
2. niedziela przed
św. Gawłem [przed
16 października]
Źródła: P. Slovacius, Allmanach Auff das Jahr; J. Moller, Schreibkalennder Auff das Jahr; M. Radtzki, Neuer und alter Schreibcalender.
2. Terminy jarmarków w Prusach Królewskich i Książęcych
według informacji z kalendarzy gdańskich do końca
XVI wieku – jarmarki w święta stałe
Miesiąc
Dzień
Nazwa
święta
1
2
3
Miejsce jarmarków
Razem w miesiącu
Ogółem
Prusy
Prusy
Prusy
Prusy
Królewskie Książęce Królewskie Książęce
4
5
6
7
8
Styczeń
6
Trzech
Króli
Toruń
–
1
0
1
Luty
–
–
–
–
0
0
0
Marzec
–
–
–
–
0
0
0
Kwiecień
–
–
–
–
0
0
0
Maj
1
św. Filipa
i Jakuba
Malbork
–
1
0
1
24
św. Jana
Chojnice,
Brodnica
–
2
0
2
29
św. Piotra
i Pawła
Puck
–
1
0
1
25
św. Jakuba
0
1
1
Czerwiec
Lipiec
–
Prabuty
55
cd. aneksu 2
1
2
Październik
5
6
7
8
św. DomiGdańsk
nika
–
1
0
1
15
Wniebowzięcie
Najświętszej Maryi
Panny
–
Ełk
0
1
1
–
–
–
–
0
0
0
Braniewo
Sępopol,
Primorsk
1
2
3
4
św. Franciszka
16
św. Gawła Nowy Staw
–
1
0
1
21
św. Urszuli Puck
–
1
0
1
28
Chojnice,
św. Szymo- Elbląg,
na Judy
Jeziorany,
Toruń
–
4
0
4
11
św. Marcina
–
1
0
1
30
św. Andrzeja
0
1
1
0
0
0
Listopad
Grudzień
4
5
Sierpień
Wrzesień
3
–
Źródła: Jak w aneksie 1.
–
Gdańsk
–
–
Ełk
–
56
Piotr Paluchowski
3. Terminy jarmarków w Prusach Królewskich i Książęcych
według informascji z kalendarzy gdańskich do końca
XVI wieku – jarmarki w święta ruchome
Miejsca jarmarków
Liczba jarmarków
Termin
Nazwa święta
Prusy
Królewskie
Prusy
Książęce
Prusy
Królewskie
Prusy
Książęce
1
2
3
4
5
6
–
Sławskoje,
Nidzica,
Prabuty
0
3
–
1
0
Morąg
0
1
–
1
0
7–13 stycznia
niedziela po
Trzech Królach
21–27 stycznia
trzecia niedziela
po Trzech
Królach
26 stycznia
– 1 lutego
niedziela przed
Matką Boską
Gromniczną
28 stycznia
– 3 lutego
czwarta niedziela
Lubawa
po Trzech Królach
Jeziorany
–
pierwsza
niedziela
Tczew
–
1
0
16 lutego
– 21 marca
druga
niedziela
Puck
–
1
0
czwarta niedziela
Kwidzyn
–
1
0
ostatnia
niedziela
Ełk, Gniew,
Nowe
Miasto
Lubawskie
–
3
0
2 marca
– 4 kwietnia
15 marca
– 18 kwietnia
Wielki Post
9 lutego
– 14 marca
30 marca
– 2 maja
poniedziałek po
„Quasimodo”
–
Pasłęk
0
1
28 kwietnia
– 30 maja
14 dni przed
Zesłaniem Ducha
Świętego
–
Górowo
Iławeckie
0
1
31 kwietnia
– 3 czerwca
Wniebowstąpienie
Toruń
Pańskie
–
1
0
2 – 7 maja
niedziela po św.
Filipie i Jakubie
–
1
0
Elbląg
57
cd. aneksu 3
1
2
3
4
5
6
2
1
3 maja
– 6 czerwca
niedziela przed
Zesłaniem
Ducha Św.
Barczewo,
Dobre
Miasto
10 maja
– 13 czerwca
Zesłanie Ducha
Świętego
Bartoszyce
–
1
0
17 maja
– 20 czerwca
Trójcy Świętej
Lubiszewo
Tczewskie
–
1
0
24 maja
– 27 czerwca
niedziela po Trójcy Braniewo,
Świętej
Olsztyn
Królewiec
2
1
1 czerwca
– 4 lipca
Trzecia niedziela
po Zesłaniu Ducha
Świetego
Kwidzyn
0
1
25–30 czerwca
niedziela po św.
Janie
Orneta
–
1
0
30 czerwca
– 6 lipca
niedziela po św.
Piotrze i Pawle
Pieniężno
Olsztynek,
Sępopol
1
2
–
Sławskoje
0
1
15 lipca
– 21 lipca
niedziela przed św.
Gniew
Małgorzatą
Domnowo
1
1
18–24 lipca
niedziela przed św.
Jakubem
–
Znamiensk
0
1
26 lipca
– 1 sierpnia
poniedziałek przed
św. Jakubem
–
Korniewo
0
1
25–31 sierpnia
niedziela po św.
Bartłomieju
–
1
0
9–15 września
niedziela po
Narodzeniu
Najświętszej
Maryi Panny
0
3
1
0
poniedziałek po
Nawiedzeniu
3 lipca – 9 lipca
Najświętszej
Marii Panny
niedziela po
15–21 września Podwyższeniu
Krzyża Świętego
–
Lubawa
–
Tczew
Sowieck
Pasym,
Kętrzyn,
Barciany
–
58
Piotr Paluchowski
cd. aneksu 3
1
2
3
4
5
6
22–28
września
sobota przed
św. Michałem
–
Sowieck
0
1
22–28
września
niedziela przed
św. Michałem
–
Pasłęk
0
1
23–29
września
trzecia niedziela
po Narodzeniu
Najświętszej
Maryi Panny
Reszel,
Prawdinsk
1
1
9–15
października
niedziela przed
św. Gawłem
Dobre
Miasto
Korniewo,
Mamonowo
1
2
niedziela po św.
Gawle
Barczewo,
Bartoszyce,
Górowo
Iławeckie,
Orneta
–
4
0
0
2
–
1
0
17–23
października
29 października niedziela po św.
– 4 listopada
Szymonie Judzie
31 października trzecia niedziela
– 6 listopada
po św. Gawle
–
Pieniężno
Ostróda,
Morąg
4–10 listopada
sobota przed
św. Marcinem
–
Sławskoje
0
1
26 listopada
– 1 grudnia
niedziela po
św. Katarzynie
–
Pasłęk
0
1
10–16 grudnia
trzecia niedziela
adwentu
–
1
0
Źródła: Jak w aneksie 1.
Olsztyn
59
Piotr Paluchowski
Time and location of the fairs in the Royal
and Ducal Prussia in the late 16th century on the basis
of Gdansk calendars
S u mm a r y
Despite the fact that there are plenty of studies on fairs in the Polish-Lithuanian Commonwealth historians have so far only scarcely taken advantage of the registers of the fairs
that were published in printed calendars. Referring to such publications from the late 16th
century the author of this essay presents the network of the fairs at that time. He focuses
mostly on the territories of the Royal and Ducal Prussia establishing the geographical location of 106 fairs. The main seasons when the fairs were held were spring and autumn. Apart
from this he discusses the yearly timetables of the fairs in Prussia while comparing their
times and locations with earlier data relating to medieval fairs.
Czasy Nowożytne
TOM 24
ROK 2011
Maria Bogucka
Warszawa
Z dziejów stosunków polsko-holenderskich
w XVI–XVII wieku
Na pierwszy rzut oka trudno o dwa bardziej różne kraje. Niderlandy Północne,
czyli Republika Zjednoczonych Prowincji (dziś Koninkrijk der Nederlanden), to
miniaturowe państewko powstałe w XVII w. na depresyjnym skrawku wybrzeża
Morza Północnego; jego terytorium ciągle się zmieniało w rezultacie stałej walki
toczonej między człowiekiem a morzem. W średniowiecznej Europie mówiono:
Deus mare, Batavus litora fecit – Bóg stworzył morze, ale Holender wybrzeża1.
Państwo polsko-litewskie z kolei to gigant, liczący pod koniec XV w. (bez ziem
lennych) 1 115 000 km2, rozciągających się na ogromnej przestrzeni od Bałtyku
do Tatr. Niderlandy Północne to kraj bardzo gęsto zaludniony, kraj wolnych chłopów i przedsiębiorczych mieszczan, z licznymi bogatymi miastami, w których
już w XVI w. żyła niemal połowa ludności kraju. Polska to kraj szlachty, słabego
i pozbawionego praw mieszczaństwa, chłopów pańszczyźnianych, należących do
pana ziemi, zmuszonych do ciężkiej, bezpłatnej pracy. Oprócz różnic były jednak
i analogie. Najważniejsza to tranzytowe położenie na styku różnych kultur. Republika Zjednoczonych Prowincji, w Polsce zwana skrótowo Holandią, odegrała
ogromną rolę jako łącznik między kulturą zachodnioeuropejską a kulturą Europy
Środkowej, pośrednicząc w sensie geograficznym (trasa podróży do Anglii i Francji), a także w zakresie odgrywania roli centrum kulturalnego, promieniującego na
te obszary2. Rzeczpospolita Obojga Narodów w XVI – XVII w. była pośrednikiem
Por.: J. Balicki, M. Bogucka, Historia Holandii, Wrocław 1976, s. 9.
A. Borowski, Związki kulturalno-literackie między Europą a Niderlandami w XVI–XVII w.
a formowanie się nowożytnej europejskiej kultury literackiej, w: Niderlandyzm w sztuce polskiej. Materiały Sesji Stowarzyszenia Historyków Sztuki, Toruń, grudzień 1992, Warszawa
1995,s. 25–36; idem, Iter Polono-Belgo-Ollandicum. Cultural and Literary Relationships
Between the Commonwealth of Poland and the Netherlands in the 16th and 17th Centuries,
Kraków 2007, zwłaszcza s. 13–32.
1
2
62
Maria Bogucka
między Europą Zachodnią a Wschodnią, słowiańską, prawosławną i – jeszcze dalej
– z egzotycznym Orientem. Oba kraje były więc swego rodzaju łącznikami. Nie
wyklucza to oczywiście istotnych różnic psychologicznych między ich mieszkańcami. Kontakty Sarmaci – Holendrzy stanowiły zderzenie dwu postaw, dwu światów, choć dla obu stron stanowiły życiową konieczność3. Niemniej Filip II, mimo
sławy obrońcy katolicyzmu, nie był w Rzeczypospolitej popularny jako władca
absolutny i nietolerancyjny; potępiano krwawy terror księcia Alby, budzący przerażenie. W Gdańsku, podczas konfliktu rady miasta z władzami Rzeczypospolitej reprezentowanymi przez biskupa Stanisława Karnkowskiego, patrycjat szerzył
wśród mieszkańców pogłoski, że ma on odgrywać podobną rolę jak książę Alba
w Niderlandach4. O nastrojach antyhabsburskich wśród polskiej szlachty świadczy
odrzucenie kandydatury Habsburga na tron polski w dwu kolejnych wolnych elekcjach (1573 i 1575). W Polsce obserwowano przebieg wojny toczącej się właśnie
w Niderlandach i potępiano ekscesy Hiszpanów. Między innymi dwukrotne zniszczenie Antwerpii (1576 i 1585) zostało odnotowane ze zgrozą i żalem w polskich
drukach ulotnych5.
Polska szlachta, choć wroga absolutyzmowi, musiała jednak z obawą spoglądać
na groźny ruch ludowy zagrażający stosunkom feudalnym. „Widzimy, jaka zagłada
ludzi i przelew krwi chrześcijańskiej ma miejsce w Niderlandach; to samo i u nas
gotują niektórzy” – alarmowano w czasie pierwszego bezkrólewia6. Kiedy na tron
wstąpił silnie związany z Habsburgami ultrakatolicki Zygmunt III Waza, Rzeczpospolita postanowiła czynnie wmieszać się w sprawy niderlandzkie. Za namową
wysłannika króla Hiszpanii, księcia Franciszka Mendozy, wysłano w lecie 1597 r.
do Stanów Generalnych w Hadze posła, Pawła Działyńskiego, którzy przekonywał
zbuntowanych poddanych Filipa II o konieczności podporządkowania się „prawowitemu władcy”, grożąc opornym wstrzymaniem dostaw z Polski7. Poselstwo
zakończyło się fiaskiem. Holendrzy odpowiedzieli chłodno, że Polska jest panią
swego zboża, tak samo jak oni panami swych pieniędzy8. Podczas rokoszu Zebrzydowskiego (1606–1608) w propagandzie politycznej przypominano Niderlandy.
Por.: S. Grzybowski, Sarmaci a Holendrzy. Opinia staropolska wobec nowego narodu,
„Roczniki Naukowo-Dydaktyczne WSP w Krakowie, z. 167, Prace Historyczne 17” 1995,
s. 17–30.
4
M. Bogucka, Walka opozycji mieszczańskiej z patrycjatem gdańskim w XVI wieku, „Przegląd
Historyczny” 1954, z. 2–3, s. 433.
5
M. Bogucka, Rzeczpospolita szlachecka a Niderlandy, w: Rubens, Niderlandy, Polska. Materiały sesji naukowej Łódź 25–26 lutego 1977, Łódź 1978, s. 16 i n.; eadem Les relations entre
la Pologne et les Pays-Bas, XVIe siècle, Cahiers de Clio, Bruxelles 1984, nr 78–79, s. 8.
6
J. Czubek, Pisma polityczne z czasów pierwszego bezkrólewia, Kraków 1906, s. 422.
7
Por.: M. Bogucka, Misja Franciszka Mendozy i jego opinie o Polsce, w: eadem, Człowiek
i świat. Studia z dziejów kultury i mentalności XV–XVIII w., Warszawa 2008, s. 262–274.
8
Ibidem s. 284.
3
Z dziejów stosunków polsko-holenderskich z XVI–XVII wieku
63
„Jeśli ganicie, że Machiavel uczy, aby jeden rozumnie panował, nie wiem, jeśli będziecie chwalić, kiedy ślachta przeciw królowi, a chłopi przeciw ślachcie powstaną i wybiwszy ślachtę, jako w Holandyjej będą” – ostrzegał jeden z publicystów9.
Jerzy Ossoliński, przybywszy w 1621 r. do Zwolle w Północnych Niderlandach,
oburzony obcesowością władz tego miasta żądających informacji o jego misji (jechał do Anglii jako poseł króla polskiego), określał Holendrów jako pyszałkowate chłopstwo, „którzy vanissimo spiritu nadęci rozumieją, że wszystek świat ich
adorare ma, jako jakie fortunae et naturae miraculum”10. Zderzenie dwu megalomanii, szlacheckiej i nowoburżuazyjnej, musiało rodzić konflikty. Dyplomacja
habsburska usiłowała wykorzystać te nastroje do przerwania kontaktów gospodarczych między Polską a Niderlandami, co oczywiście się nie udało. Niemniej, choć
przeciętny szlachcic polski nie był w stanie w pełni ocenić przemian zachodzących
na terytorium jego głównego kontrahenta handlowego, to jednak instynkt ostrzegał
go trafnie, że stanowią one groźbę także dla niego. Wydarzenia w Niderlandach
bowiem rozpoczynały w dziejach Europy nową erę, w której ramach szlachecka
Rzeczpospolita, z jej przestarzałymi zasadami społeczno-gospodarczymi i ustrojowymi, stawała się tworem coraz bardziej anachronicznym.
W XVI–XVII w. oba kraje „skazane” były jednak na ścisłą kooperację wynikającą ze współzależności. Bez eksportu zboża, drewna i smoły do budowy statków,
popiołu niezbędnego w produkcji tkanin, które to towary płynęły z państwa polsko-litewskiego w XVI–XVII w., Republika Zjednoczonych Prowincji nie mogłaby
się rozwijać. Każde opóźnienie przybycia floty z Bałtyku groziło głodem, trudnościami w przemyśle okrętowym i tekstylnym, a w rezultacie zamieszkami ludności.
Dla kupców holenderskich, zwłaszcza z Amsterdamu, ogromne znaczenie miały
zyski osiągane w handlu zbożem, a także w eksporcie do Rzeczypospolitej różnych
towarów konsumpcyjnych: tkanin, korzeni, win, owoców południowych. Pierwotna akumulacja kapitału w Holandii wiązała się w XVII w. bardziej z handlem bałtyckim niż z wymianą z koloniami11.
J. Czubek, Pisma polityczne z czasów rokoszu Zebrzydowskiego, 1606–1608, Kraków 1918,
t. 2, s. 317.
10
J. Ossoliński, Pamiętnik 1595–1621, oprac. i wstęp W. Czapliński, Warszawa 1976, s. 110.
11
M. Bogucka, The Role of the Baltic Trade in European Development from the XVIth to the
XVIIIth Centuries, „The Journal of European Economic History” 1980, vol. 9 nr 1, s. 12 i n.;
eadem, Zur Problematik der Profite im Handel zwischen Danzig und Westeuropa (1550–
1650), „Hansische Studien” 1981, t. 5 s. 41–50; A. Mączak, The Balance of Polish Sea Trade
with the West 1565–1646, „The Scandinavian Economic History Review” 1970, vol. 8, nr 2,
s. 107–142; M. van Tielhof, De Hollandse Graanhandel, 1470–1570. Koren op de Amsterdamse molen, „Hollandse Historische Reeks 23” Den Haag 1996; J. de Vries, A. M. van der
Woude, Nederland 1500–1815. De eerste ronde van moderne economische groei, Amsterdam
1995; Entrepreneurs and Entrepreneurship in Early Modern Times. Merchants and Industrialists within the Orbit of the Dutch Staple Market, red. C. Lesger, L. Noordegraaf, „Hollandse
Historische Reeks 24” Den Haag 1995.
9
64
Maria Bogucka
Z handlem związane były ruchy migracyjne i wymiana ludności. Przybywający
już od średniowiecza na ziemie polskie Holendrzy, zwani Olędrami, osuszali na Pomorzu, w Wielkopolsce, a nawet na Mazowszu i w Małopolsce podmokłe grunty,
przekopywali kanały, zakładali wzorowe osady, budowali młyny wodne i wiatraki,
rozwijali uprawę roli i hodowlę bydła12. Ci, którzy osiedli w miastach, zwłaszcza
mennonici, organizowali warsztaty rzemieślnicze, udoskonalając techniki produkcji,
wprowadzając nowe gałęzie wytwórczości (tzw. szerokie sukiennictwo, produkcja
jedwabnych i aksamitnych tkanin, farbiarstwo, wyrób ozdobnych pasów i wstążek,
nowych rodzajów pieczywa i alkoholu, instrumentów nawigacyjnych i optycznych,
zegarów). Dzięki nim upowszechniały się operacje kredytowe i użycie weksla. W latach trzydziestych XVII w. Anthony Kuiper z Holandii proponował w Gdańsku założenie banku wzorowanego na banku funkcjonującym w Amsterdamie13.
Z ośrodków, w których osiedlali się Holendrzy, zwłaszcza z Gdańska, różnorakie
wpływy oddziaływały na całą Polskę. Polska szlachta przybywająca do gdańskiego
portu w celu sprzedaży ziarna i innych płodów folwarcznych przy okazji zaopatrywała się tu w różne produkty. Oprócz win i towarów kolonialnych szlachcic kupował tkaniny – sukna produkowane na Zachodzie, ale także na miejscu, w Gdańsku,
wedle holenderskich wzorów, nabywał delikatne holenderskie płótna, jedwabie,
złotogłowia, gobeliny i wzorzyste pasy, stanowiące niezbędny element stroju szlacheckiego. Kupowano tu także meble produkowane na wzór holenderskich, ciężkie
masywne szafy, komody, krzesła, fotele. Stąd rozchodziły się po całej Polsce fajanse
z Delft: kubki, dzbany, misy, kafle służące do budowy pieców (takich, jakie ogrzewały mieszkania w Amsterdamie i Haarlemie). Sprowadzane z Holandii lub na wzór
holenderski, produkowane w miastach Prus Królewskich naczynia kuchenne i stołowe, broń i narzędzia, różne instrumenty, od zegarów ściennych po małe, osobiste,
rozmaite przyrządy miernicze i optyczne, kompasy, globusy, mapy, książki, obrazy
i drzeworyty trafiały do wnętrz szlacheckich siedzib w całej Polsce.
R. Szpor, Nederlandische Nedersettinghen in Westpruisen gedurende den Poolschen tijd, Enkhuisen 1913; S. Inglot, Het problem van de Vlaams – hollandse kolonisatie in Duitsland en
in Polen, Vlaems-Poolse Tijdingen 1983, nr 1, s. 3–25; I. Baranowski, Wsie holenderskie na
ziemiach polskich, „Przegląd Historyczny” 1950, t. 19, s. 54–82; K. Ciesielska, Osadnictwo
olęderskie w Prusach Królewskich i na Kujawach w świetle kontraktów osadniczych, „Studia
i Materiały do Dziejów Wielkopolski i Pomorza” 1958, t. 5, s. 219–256; A. Mączak, Olędrzy
i gburzy w dzierżawie zajączkowskiej woj. pomorskiego, „Zapiski Historyczne” 1976, t. 41, z.
4, s. 77–91; idem, Gospodarstwo chłopskie na Żuławach malborskich w początkach XVII w.,
Warszawa 1962; J. Szałygin, Katalog zabytków osadnictwa holenderskiego na Mazowszu,
Warszawa 2004.
13
E. Kizik, Mennonici w Gdańsku, Elblągu i na Żuławach Wiślanych w drugiej połowie XVII
i w XVIII w., Gdańsk 1994; M. Bogucka, Gdańskie rzemiosło tekstylne od XVI do połowy
XVII w., Wrocław 1956; eadem, Gdańsk jako ośrodek produkcyjny od XIV do XVII w., Warszawa 1962; eadem, Banking and Credit in Gdańsk in the XVIth and XVIIth Centuries, „Studia Maritima” 2003, vol. 16, s. 27–53.
12
65
Oprócz wymiany towarów, migracji i wpływów w zakresie życia codziennego
istniały już od średniowiecza żywe kontakty polsko-holenderskie w sferze idei,
sztuki i nauki. W Polsce już w XV w. znano dzieło północnoniderlandzkiego mistyka Thomasa Hemerkena van Kempen (Tomasz à Kempis) De imitatione Christi.
Oddziaływały także na środowiska polskie idee niderlandzkiej devotio moderna.
W Chełmnie na przełomie XV i XVI w. działali wywodzący się z Niderlandów
Fratres Vitae Communis – Bracia Wspólnego Życia.
Na początku XVI w. polscy humaniści Jan Łaski, Andrzej Frycz Modrzewski,
Piotr Tomicki, Krzysztof Szydłowiecki, Jan Dantyszek i inni, nawiązywali bliskie
kontakty z Erazmem z Rotterdamu. Jan Łaski junior, zwolennik reformacji i jej
działacz, osiadł na jakiś czas we Fryzji. Do Polski przybył wybitny pedagog holenderski Wilhelm Gnapheus z Hagi i przez pewien czas był dyrektorem gimnazjum
w Elblągu. W drugiej połowie XVI i w XVII w. te kontakty, w związku z licznymi podróżami Polaków do Niderlandów, a mieszkańców Niderlandów do państwa
polsko-litewskiego często na zaproszenie magnatów i zamożnej szlachty, zintensyfikowały się. Mimo trudności językowych14, a także niechęci katolików do protestantyzmu, szlachta polska od schyłku XVI w. coraz częściej obierała Niderlandy
jako cel podróży. Wybuch wojny osiemdziesięcioletniej o wyzwolenie spod władzy
Hiszpanów sprawił, że kraj ten zaczął przez polską młodzież szlachecką być postrzegany jako poligon wojskowy, na którym można było się uczyć sztuki wojowania. Już w 1584 r. mianowany właśnie namiestnik Maurycy Orański przystąpił do
reorganizacji armii i wkrótce otworzył w Lejdzie Szkołę Inżynieryjną. Kształcono
tu młodych ludzi w zakresie matematyki, geodezji, astronomii i budownictwa wojskowego, uczono również szermierki. Podobny był zakres nauczania na uczelniach
we Franeker i w Hadze. Oprócz możliwości studiów teoretycznych istniały też liczne okazje do „ćwiczeń praktycznych” w związku z toczącą się wojną. Przybysze
z Polski obserwowali taktykę stosowaną przez wybitnych wodzów: hiszpańskiego
Ambrożego Spinoli i dowódcy zbuntowanych księcia Maurycego, przebywając
w ich obozach, biorąc udział w obleganiu i zdobywaniu twierdz (oblężenie Bredy,
oblężenie Geldern, walki o Brugię i Gandawę).
Do Republiki Zjednoczonych Prowincji przyciągały też powstające tu znakomite uniwersytety. Otwarto je w Lejdzie (1575), we Franeker (1585), w Groningen
(1614), w Amsterdamie (1632), w Utrechcie (1636) i w Hardewijku (1646). Przez
holenderskie uczelnie przewinęli się liczni późniejsi polscy wybitni działacze społeczni i polityczni, teologowie, pisarze, uczeni. W spisach występują m.in. Stanisław i Jan Ossowcy, kilku Morsztynów, Jerzy Lubomirski, Jerzy Niemirycz, Maciej
Szlachcic Aleksander Ługowski, wysyłając w 1639 r. na studia zagraniczne syna Jasia, nie
przewidywał zapisania go na uniwersytet katolicki w Lowanium, „gdyż to w Inderlandzie
miasto jest i język bardzo gruby”; por.: Jasia Ługowskiego podróż do szkół w obcych krajach
1639–1643, oprac. K. Muszyńska, Warszawa 1974, s. 95.
14
66
Maria Bogucka
Głoskowski, Janusz i Bogusław Radziwiłłowie, Andrzej i Bogusław Leszczyńscy,
Jan Dymitr, Krzysztof i Zbigniew Gorajscy, Stanisław, Jan i Andrzej Rejowie, synowie Mikołaja oraz jego wnukowie – Mikołaj i Władysław, Stanisław Lubieniecki,
Jan i Stanisław Wylamowie. Specjalne związki łączyły z Północnymi Niderlandami braci polskich, tzw. arian. Zimą 1616/17 r. do Lejdy przybyli późniejsi ich przywódcy: Samuel Przypkowski, Krzysztof Lubieniecki, Jonasz Szlichtyng z braćmi
Krzysztofem i Jerzym, Jan Morsztyn, Zbigniew Sienieński, Marcin Ruar. Tu odbyli
studia, nawiązali przyjaźnie, które podtrzymywali po powrocie do Polski, tak że
kontakty między Lesznem i Rakowem a Holandią stały się bardzo ożywione. Po
wygnaniu arian z Polski w 1658 r. wielu z nich wyjechało właśnie do Republiki
Zjednoczonych Prowincji. To w Amsterdamie w latach sześćdziesiątych XVII w.
ukazała się Bibliotheca Fratrum Polonorum – dziesięciotomowe wydanie dzieł najwybitniejszych teologów i filozofów socyniańskich15. Również wiele innych dzieł
polskich pisarzy i uczonych opublikowano w Holandii. Kazimierz Siemienowicz
w Amsterdamie wydał swe nowatorskie dzieło Artis magnae artilleriae pars prima
(1650), w którym zawarł opis konstrukcji rakiet swego pomysłu. W 1652 r. wydał
w Utrechcie historię reformacji w krajach słowiańskich (Libri quatour Slavoniae
reformatum) Andrzej Węgierski. W Bredzie opublikował w 1655 r. rozprawę De
iure belli Krzysztof Drohojowski, opowiadając się za wolnością religijną. Świetny
astronom wykształcony w Lejdzie, Stanisław Lubieniecki, który po wygnaniu arian
z Polski osiadł w Amsterdamie, wydał tu w 1667 r. swe znakomite dzieło o kometach, zatytułowane Theatrum cometicum.
Niektórzy przybysze z Rzeczypospolitej zrobili w Holandii spektakularne kariery. W pierwszej połowie XVII w. socynianin Krzysztof Arciszewski po studiach
w Hadze i Lejdzie wybił się w służbie Holenderskiej Kompanii Zachodnioindyjskiej i jako admirał floty dowodził ekspedycją do Brazylii16. Przynajmniej kilku
przybyszów z Polski zyskało wysokie stanowiska na holenderskich uniwersytetach.
Profesorem, a jakiś czas rektorem uniwersytetu fryzyjskiego we Franeker był Jan
Makowski, który przyjechał tu w 1613 r. jako opiekun braci Jana Dymitra i Krzysztofa Gorajskich, sam odbył studia i zdobył kolejne stopnie naukowe. Jako wybitny
teolog kalwiński i filozof w czasie długoletniej profesury (1615–1644) wychował
cały zastęp pastorów dla zborów polskich i litewskich. O jego wżyciu się w środowisko holenderskie świadczy fakt, że został szwagrem Rembrandta. Gdańszczanin
Filip Kliwer był na początku XVII w. profesorem geografii w Lejdzie. W drugiej
połowie XVII w. profesorem literatury, także w Lejdzie, był inny gdańszczanin,
Johann Conrad Nuberus.
Absolwenci holenderskich uczelni, którzy wracali do Rzeczypospolitej i wybierali drogę aktywności naukowej, utrzymywali z reguły żywe kontakty z Ho L. Chmaj, Bracia polscy. Ludzie, Idee. Wpływy, Warszawa 1957.
A. Kraushar, Dzieje Krzysztofa z Arciszewa Arciszewskiego, Petersburg 1892.
15
16
67
landią i z tamtejszymi badaczami: Hugonem Grotiusem, Christianem Huygensem,
Fransem Schootenem17. Byli wśród nich zwłaszcza gdańszczanie, elblążanie, torunianie, którzy po powrocie do domu obejmowali wysokie stanowiska profesorów w gimnazjach akademickich, pastorów, sekretarzy rady miejskiej, lekarzy
miejskich. Warto przypomnieć, że spośród 132 lekarzy praktykujących w XVII w.
w Gdańsku aż 52 było po studiach w Lejdzie18. Holenderska medycyna cieszyła się
zresztą ogromnym uznaniem w całej Rzeczypospolitej. Przyboczni lekarze królów
i magnatów w drugiej połowie XVI i w XVII w. byli najczęściej wykształceni we
wspomnianym mieście.
Oprócz wyjazdów na studia celem podróży po Niderlandach było też zwiedzanie kraju; turystyka, zwłaszcza w XVII w., stawała się coraz bardziej modna. Często zwiedzano Niderlandy przy okazji podróży do Francji lub na Wyspy Brytyjskie,
ewentualnie wracając z Zachodu do ojczyzny. Do zwiedzania zachęcały liczne bogate miasta, a w nich pełne dzieł sztuki muzea i galerie, biblioteki, gabinety, osobliwości. Podziwiali je m.in. podróżujący tu Jakub Sobieski, a potem jego synowie
– Jan i Marek19.
Wykorzystywano podróże dla czynienia zakupów. Była to okazja do nabycia
obrazów, rzeźb, medali, sztychów; w tym celu odwiedzano warsztaty artystów,
studiowano ich prace, zamawiano portrety. Kupowano także broń, stroje i inne towary, nie szczędząc przy tym grosza na luksusowy tryb życia. „Cudownie wesoło
tu jesień strawiłem, w Hadze... w Utrechcie i w inszych miastach holenderskich”
– wyznawał w 1641 r. Bogusław Radziwiłł20. Jego półtoraroczny pobyt za granicą kosztował ponad 200 000 zł. Wracając do Polski w 1648 r. zostawił w Paryżu
i Amsterdamie niepopłacone długi na duże kwoty za wynajem gospód, zaciągnięte kredyty itp.21 Zachowały się informacje o znaczących należnościach, jakie byli
winni w połowie XVII w. swym gospodarzom panowie Wojakowscy (m.in. 5800
guldenów za stroje), Stanisław Kostka i Andrzej Braniccy członkowie rodziny Rejów22. Toczyły się w tego typu sprawach procesy, czasem dłużnicy osadzani byli
nawet w więzieniu, czasem wracali do Polski zanim dosięgła ich holenderska sprawiedliwość. Prowadząc kwerendę do dziejów handlu bałtyckiego, znalazłam w holenderskich aktach notarialnych z XVII w. sporo wzmianek o szlachcicach z Polski
mieszkających w Amsterdamie i Hadze, korzystających z różnych usług swych gospodarzy oraz gospodyń (utrzymanie, dostawy różnych towarów, poręczenie i ży Por.: L. Thijssen, Polska i Niderlandy: 1000 lat kontaktów, Zuthpen 2003, s. 101 i n.
Ibidem.
19
S. Gawarecki, Dziennik podróży po Europie Jana i Marka Sobieskich, Warszawa 1883;
J. Sobieski, Peregrynacja po Europie i droga do Baden, oprac. J. Długosz, Wrocław 1991.
Por. także: K. Targosz, Jana Sobieskiego nauki i peregrynacje, Wrocław 1995.
20
B. Radziwiłł, Autobiografia, oprac. T. Wasilewski, Warszawa 1979, s. 125.
21
Ibidem; zob. Wstęp, s. 29 i n.
22
L. Thijssen, Polska i Niderlandy, s. 100, 179–180.
17
18
68
Maria Bogucka
rowanie weksli) i znikających bez uregulowania należności23. W pewnym stopniu
wiązać się to musiało z innym podejściem do pieniądza; polski szlachcic nie zdawał sobie sprawy z jego wartości, gdyż żył w świecie gospodarki naturalnej, w której produkty należały do niego jako właściciela folwarku i ziemi. Holender obracał
się w świecie gospodarki towarowo-pieniężnej, gdzie wszystko miało swoją cenę,
doskonale znał więc wartość każdego grosza. Zderzenie tych dwu światów musiało
rodzić konflikty, zwłaszcza że było bardzo intensywne. O liczebności Polaków –
nie tylko studentów, lecz także sprzedawców zboża, żeglarzy, kupców odwiedzających Holandię, a zwłaszcza Amsterdam – świadczą do dziś nazwy budynków
i płaskorzeźby zdobiące ich fasady (zwłaszcza magazynów zbożowych)24.
Zainteresowanie polskich magnatów, szlachty, zamożnego mieszczaństwa
holenderską sztuką spowodowało, że liczni twórcy zaczęli właśnie w Rzeczypospolitej szukać mecenasów i możliwości działania. Zjawisko, tzw. niderlandyzmu
w sztuce polskiego renesansu, manieryzmu i baroku jest od lat dyskutowane w kręgach historyków25. Termin powstał w związku z faktem, że trudno oddzielić kontakty i wpływy idące z południa i północy Niderlandów, choćby dlatego że wielu
twórców mających korzenie na południu w toku wojny przenosiło się na północ i tu
kontynuowało działalność (np. sławna rodzina van den Blocke).
Teren, dla którego artystycznego rozwoju wpływy niderlandzkie miały zasadnicze znaczenie, stanowiły Prusy Królewskie, a zwłaszcza Gdańsk. Miasto to
w XVI–XVII w. nazywano drugim Amsterdamem, tak bardzo jego rozplanowanie
(nabrzeże portowe, kanały), jego domy wznoszone z czerwonej, wzorowanej na
holenderskiej drobnej cegle i gmachy publiczne (Ratusz Głównego Miasta, Ratusz Staromiejski, Dwór Artusa, Zbrojownia, Bramy Złota i Zielona, kościoły)
przypominały Amsterdam26. „Na początku XVII w. Gdańsk był miastem bodajże
najbardziej niderlandzkim [w Europie Północnej – M. B.]” – pisał Lech Krzyża Gemeente Archiev Amsterdam, Not. Arch. 378, f. 454; 200, f. 230v–231; 1570, f. 151,
23
152, 153, 154, 266, 267, 268, 269; 1572, f. 581. Edyta Bezzubik opisała sprawę Stanisława Koniecpolskiego, który studiował w Holandii w latach czterdziestych XVII w., tam
w 1647 r. poślubił Marię Matyldę de Bökop z Utrechtu, w 1655 r. zaś ogłosił w Polsce,
że jego żona zmarła i ożenił się po raz drugi. Dowiedziała się o tym porzucona Matylda, przyjechała do Gdańska i w 1660 r. wytoczyła Koniecpolskiemu proces o bigamię.
Koniecpolski został skazany na banicję; por.: E. Bezzubik, Sprawy małżeńskie przed
sądami kościelnymi w Polsce, mps pracy doktorskiej w Instytucie Historii Uniwersytetu
w Białymstoku, s. 140–141.
M.in. spichlerz zbożowy w Amsterdamie przy Kerkstraat 322 nosił nazwę „Polak” („D. Pool”),
zdobiła go płaskorzeźba szlachcica w stroju polskim.
25
Rubens, Niderlandy, Polska; Niderlandyzm w sztuce polskiej; Niderlandyzm na Śląsku
i w krajach ościennych, red. M. Kapustka, A. Kozieł, P. Oszczanowski, Wrocław 2003.
26
Por.: T. Zarębska, Przebudowa Gdańska w jego złotym wieku, Warszawa 1998. Z dawniejszej
literatury zob.: pracę zbiorową Gdańsk, jego dzieje i kultura, Warszawa 1969; L. Krzyżanowski, Niderlandyzm w Gdańsku, w: Sztuka pobrzeża Bałtyku. Materiały Sesji Stowarzyszenia
24
69
nowski27. Twórcami gdańskiej architektury i wystroju wnętrz byli sławni artyści
z Niderlandów: Antoni van Opbergen (Ratusz Staromiejski, Zbrojownia), Wilhelm
(Brama Wyżynna) i Abraham (Brama Złota, przebudowa Dworu Artusa / van den
Blocke, Hans Vredemann de Fries z Leeuwarden (obraz Orfeusz wśród zwierząt
dla Dworu Artusa, wystrój Sali Czerwonej w Ratuszu Głównego Miasta), a także
Adrian de Vries (posąg Neptuna na Długim Targu). Na początku XVII w. Izaac van
den Blocke stworzył nowy wystrój stropu Sali Czerwonej Ratusza, w jego centrum
umieszczając słynną Alegorię Handlu Gdańskiego, zwaną także Apoteozą łączności Gdańska z Polską28. Również wystrój wnętrz gdańskich kościołów miał elementy wykonane przez niderlandzkich artystów lub zainspirowanych ich twórczością.
Przypomnieć warto chrzcielnicę w kościele Mariackim, dzieło Hinrika Willimsena
i Adriana Hinrichsena z Utrechtu oraz liczne obrazy. Nagrobki w gdańskich kościołach, jak zresztą w całej strefie bałtyckiej, także w głębi Polski, a nawet na Śląsku,
od XVI w. kształtowane były wedle wzorników niderlandzkiej szkoły rzeźbiarskiej
Cornelisa Florisa.
Za pośrednictwem Gdańska niderlandzkie wpływy szerzyły się w Toruniu,
zwłaszcza w okresie prosperity miasta na przełomie XVI i XVII w. za rządów burmistrza Henryka Strobanda. Ratusz Torunia został przebudowany wedle projektu
Antoniego van Opbergena, zaprojektowano nowe fasady wielu kamienic mieszkalnych i spichlerzy zbożowych. Podobne prace przeprowadzono także w Elblągu.
Władze miejskie Gdańska i innych dużych miast Prus Królewskich zatrudniały niderlandzkich specjalistów na stanowiskach miejskich inżynierów, konserwatorów
kanałów oraz obwarowań.
Wpływy niderlandzkie – jak już wspomniałam – promieniowały nie tylko na
Polskę północną, lecz także docierały do Małopolski (Kraków, Zamość, Lwów,
Przemyśl, Rzeszów), a nawet Śląsk (zwłaszcza Wrocław, Nysa, Brzeg)29. Najważniejszym architektem polskiego baroku był w XVII w. Tylman z Gameren;
urodzony w Utrechcie, nobilitowany w Polsce jako Gamerski, całe życie spędził w służbie polskich królów i magnatów. Był budowniczym kościołów (św.
Anny w Krakowie, w Warszawie bernardynów na Czerniakowie i sakramentek na
Nowym Mieście) i wspaniałych pałaców (m.in. Krasińskich, Gnińskich, Kotowskich i Ossolińskich w Warszawie). Na Litwie, w Wilnie, działał znany architekt
i malarz Pieter Danckerts de Rij z Amsterdamu. Jego dziełem jest tamtejsza kapHistoryków Sztuki, Gdańsk, listopad 1976, Warszawa 1978, s. 267–275; Historia Gdańska,
red. E. Cieślak, t. 2, Gdańsk 1982, s. 739–753.
27
L. Krzyżanowski, Niderlandyzm w Gdańsku, s. 270.
28
E. Iwanoyko, Gdański okres Hansa Vredemana de Vries. Studium na temat cyklu malarskiego
z Ratusza w Gdańsku, Poznań 1963; idem, Apoteoza Gdańska. Program ideowy malowideł
stropu Wielkiej Sali w Gdańskim Ratuszu Głównego Miasta, Gdańsk 1976.
29
Por.: T. Chrzanowski, Geografia niderlandyzmu polskiego (XV–XVII wiek), w: Niderlandyzm
w sztuce polskiej, s.59–80.
70
Maria Bogucka
lica św. Kazimierza, naścienne malowidła w katedrze oraz projekt kościoła pod
wezwaniem św. Michała.
Szczególnie silnie oddziaływały wzorce z Niderlandów na przedsięwzięcia
fortyfikacyjne podejmowane od schyłku XVI w. na terenach Rzeczypospolitej30.
W związku z wojną o niepodległość powstała tzw. staroholenderska szkoła budowy fortyfikacji bastionowych – rozległych wałów ziemnych skombinowanych
z szerokimi nawodnionymi fosami. Szkoła staroholenderska stała się popularna
w pierwszej połowie XVII w. zwłaszcza w Prusach Królewskich, gdzie Gdańsk
wraz z Wisłoujściem, Toruń i Elbląg otrzymały tego typu obwarowania; w Prusach
Książęcych także Królewiec31. Opierając się na tych wzorach wznoszono również
twierdze w XVII w., także w Małopolsce, w Wielkim Księstwie Litewskim, na Kresach, narażonych szczególnie na najazdy tatarsko-tureckie, a nawet na Śląsku32.
Liczni niderlandzcy malarze, medalierzy i sztycharze sporządzali portrety polskich władców i członków ich rodzin, magnatów oraz zamożnej szlachty, gdańskich
patrycjuszy. Już w połowie XVI w. Steven van Herwijck z Utrechtu opracowywał
medale z podobiznami Zygmunta Starego, Bony, Zygmunta Augusta, jego żony
Katarzyny Habsburżanki na podstawie miniatur pędzla Cranacha. W pierwszej połowie XVII w. niderlandzcy artyści odegrali wielką rolę w służbie propagandy politycznej kreowanej przez Wazów na polskim tronie. Liczne portrety Zygmunta III
i Władysława IV, powielane następnie przez sztycharzy i medalierów, ukazywały
majestat i rycerskość polskich królów, gloryfikowały ich zwycięstwa. Niderlandczycy Frans Huys, Philip i Pieter Serwouters portretowali obu Wazów wielokrotnie.
W 1624 r. malarzem nadwornym polskiego króla mianowany został Pieter Soutman z Haarlemu, autor pełnej ekspresji podobizny młodego królewicza Władysława na koniu. Wilhelm Hondius z Hagi, utalentowany sztycharz i medalier, który
w 1636 r. osiadł w Gdańsku, zaczął tu pracować na zamówienie dworu królewskiego, polskich magnatów, gdańskich patrycjuszy. Podobną aktywność rozwijał
wykształcony w pracowni Hondiusa gdańszczanin Jeremiasz Falck o przydomku
„Polonus”. W dziełach sztuki wyrażała się ważna politycznie gloryfikacja znaczących wydarzeń: oblężenia i zdobycia w 1611 r. Smoleńska, kolejne jego oblężenie
i obrona w latach 1632/33 (Pieter Soutman, Wilhelm Hondius), stanowiących ważkie momenty w zmaganiach między Rzeczpospolitą a Moskwą.
B. Dybaś, Fortece Rzeczypospolitej. Studium z dziejów budowy fortyfikacji stałych w państwie polsko-litewskim w XVII w., Toruń 1998.
31
R. Woźniak, Fortyfikacje w dawnych Prusach Królewskich w pierwszej połowie XVII w.,
Warszawa 1974; Fortyfikacje Gdańska, red. G. Bukala, Gdańsk 2006.
32
M.in. Zamość, Łańcut, Słuck, Nieśwież, Birża, Żółkiew, Brody; por.: A. Gruszecki, Bastionowe zamki w Małopolsce, Warszawa 1962; J. Bogdanowski, Fortyfikacje łańcuckie na tle
małopolskiej sztuki obronnej, Łańcut 1976; A. Miłobędzki, Budownictwo militarne miast polskich w okresie nowożytnym, „Kwartalnik Historii Kultury Materialnej” 1978, z. 1, s. 29–45.
30
71
Nadwornym malarzem Władysława IV był także Pieter Danckerts de Rij z Amsterdamu, autor wielu portretów tego króla, królowej Konstancji, dworzan i przyjaciół królewskich. Jego dziełem była również kolekcja historycznych płócien
odtwarzających postacie poprzedników Wazów, reprezentantów sławnej dynastii
Jagiellonów, władających Polską „złotego wieku”. Na podstawie dzieł Danckertsa
wykonywali następnie sztychy rytownicy pochodzenia holenderskiego: Pieter de
Jode, Clement de Jonghe, Wilhelm Hondius.
Portrecistą Jana III Sobieskiego, jego żony Marii Kazimiery i dzieci był Romeijn
de Hooghe. Malarz ten sławił także pędzlem zwycięstwa Sobieskiego nad Turkami i Tatarami (sztychy bitwy pod Chocimem i Trembowlą, 1673; obrazy Alegoria
czynów wojennych Sobieskiego, 1675; Oblężenie i odsiecz Wiednia, 1683). Znany
malarz z Haarlemu Pieter Wouwermann również odtwarzał sceny walk między Polakami a Turkami. Polskie motywy batalistyczne fascynowały też innych malarzy
holenderskich; m.in. Abraham van Westerveldt z Rotterdamu wykonał serię 49 rysunków przedstawiających wyprawy wojenne Janusza Radziwiłła.
Malarze holenderscy zafascynowani byli polską kulturą szlachecką, zwłaszcza
egzotycznym polskim strojem. Rembrandt namalował słynnego Jeźdźca polskiego
(tzw. Lisowczyk). Inny znakomity malarz holenderski Ferdynand Bol przedstawił
na swym płótnie Chłopca w polskim stroju. Caspar Netscher, Niemiec mieszkający
w Holandii, na swym obrazie także umieścił Polskiego chłopca.
Malarska szkoła holenderska, podziwiana przez cały ówczesny świat, oddziaływała silnie na malarstwo polskie. Wielu malarzy, zwłaszcza z Gdańska, pobierało
nauki w Niderlandach i później inspirowało się dziełami wielkich mistrzów pędzla
z Amsterdamu, Haarlemu, Delft, Rotterdamu. Dzięki temu rozwinęła się w Gdańsku sztuka portretowania. Daniel Schultz, Bartłomiej Strobel, Andrzej Stech byli
twórcami licznych świetnych podobizn nie tylko członków gdańskiej elity mieszczańskiej, lecz także polskich królów i magnatów. Dzięki sztychom wykonywanym
następnie przez Wilhema Hondiusa i Jeremiasza Falcka dzieła te zostawały odbite
i powielone w dziesiątkach, a nawet setkach egzemplarzy. Rozwinęła się również
pejzażystyka, królowały w niej widoki miast i tematy z życia codziennego (Antoni Möller, Hans Krieg, Bartłomiej Milwitz, Aegidius Dickmann), popularne były
scenki rodzajowe i martwe natury (Andrzej Stech). Malarskie holenderskie prądy
artystyczne dominujące w Gdańsku i na całym Pomorzu rozchodziły się stąd po
całym świecie polsko-litewskim. Warto też przypomnieć, że pewna liczba polskich
twórców nie tylko zdobywała wykształcenie, lecz także działała w Niderlandach.
Na przykład synowie sławnego socynianina Stanisława Lubienieckiego, Krzysztof
i Bogdan, osiedlili się w 1675 r. w Amsterdamie i tutaj, po odbyciu studiów, zrobili
karierę malarską.
Wspomniane kontakty artystyczne sprawiły, że nie tylko na zamku w Warszawie, siedzibie królów, lecz także w rozsianych po całej Rzeczypospolitej zamkach
i pałacach magnackich, a nawet w zamożniejszych dworach szlacheckich znajdo-
72
Maria Bogucka
wały się galerie obrazów: portretów, pejzaży, scen batalistycznych, mitologicznych,
biblijnych, przedstawień tzw. martwej natury pędzla niderlandzkich artystów. I tak
np. w Podhorcach, na zamku zbudowanym w latach trzydziestych XVII w. przez
Stanisława Koniecpolskiego, znajdowały się obrazy Jana de Baena, wybitnego portrecisty z Hagi. Liczne portrety zamawiali u niderlandzkich mistrzów Janusz, Bogusław i Krzysztof Radziwiłłowie, członkowie rodzin Ossolińskich, Zasławskich,
Ostrogskich, Wiśniowieckich. Malarstwo holenderskie, które w XVII w. osiągnęło
szczyty rozwoju, oddziaływało silnie na modę i gusta artystyczne w Rzeczypospolitej. Portrety gdańskich patrycjuszy i polskich magnatów, wychodzące spod pędzla
Bartłomieja Strobla, Daniela Schultza, Andrzeja Stecha, są inspirowane zarówno
technicznie, jak i ideowo (sposób widzenia modela, jego upozowanie, a nawet
układ szat) przez holenderskie wzorce. Twórczość mistrza światłocienia, działającego głównie na Pomorzu Hermana Hana, jest ogromnie zbliżona stylistycznie do
dzieł Rembrandta. Niestety, wojny, grabieże i zniszczenia, jakie wielokrotnie od
połowy XVII w. aż do II wojny światowej pustoszyły ziemie polskie, spowodowały
rozproszenie lub przepadek większości tych kolekcji i dzieł.
Migracje, podróże, różnorodne związki kulturalne zmieniały obraz Holandii
i Holendrów w świadomości mieszkańców Rzeczypospolitej. Zwiedzający Niderlandy Północne Polacy podziwiali tamtejsze miasta: czyste, bogate, piękne. Jerzy
Ossoliński w 1597 r. pisał o holenderskim Zwolle: „miasto obronne wielce i cudne”33. W pierwszej połowie XVII w. Jakub Sobieski w podróżnym diariuszu notował o Amsterdamie:
[...] miasto nad wszystkie inne holenderskie najludniejsze i najbogatsze w kupce i kupie
[towary – M. B.]. Port w chrześcijaństwie sławny bardzo; stamtąd nawigacyja i wojenna, i kupiecka do Indyi się wyprawuje... Pokazowali nam tamże dom indyjski, to jest
skład kupiectw i towarów indyjskich; sroga tam rzecz była korzenia, cukru i różnych
galanterii w Europie naszej niewidzianych34.
Sebastian Gawarecki też zwracał uwagę na dom indyjski, „gdzie korzenie rozmaite są, a zwłaszcza najwięcej gałek muszkatałowych... Przy każdej rzeczy porządek”35. Jan Zawadzki, posłujący do Stanów Generalnych, podziwiał w Amsterdamie, Lejdzie i Hadze wspaniałe domy, wysadzane topolami ulice, w porcie lasy
masztów, magazyny nad kanałami, pracowitość Holendrów i dobrobyt kraju36. Nie
brakło pochwał za wykształcenie i wysoki poziom życia codziennego. Najbardziej
podziwiano waleczność i dobre wyćwiczenie żołnierzy niderlandzkich. Już ano J. Ossoliński, Pamiętnik, 1595–1621, s. 110.
Dwie podróże Jakuba Sobieskiego odbyte po krajach europejskich w latach 1607–1638, wyd.
E. Raczyński, Poznań 1833, s. 35.
35
S. Gawarecki, Dziennik podróży, s. 45.
36
Dyplomaci w dawnych czasach. Relacje staropolskie z XVI–XVII stulecia, wyd. A. Przyboś,
R. Żelewski, Kraków 1959, s. 215.
33
34
73
nimowy autor relacji z poselstwa Pawła Działyńskiego do Niderlandów i Anglii
w 1597 r. tak pisał:
Lud Niderlandów jest nie tylko dzielny na wojnie i doświadczony w sztuce wojennej.
Także w czasie pokoju niełatwo znajdziesz mu równego w znajomości literatury, umiłowaniu sprawiedliwości, wysokiej kulturze życia codziennego37.
O wojsku niderlandzkim bardzo pochlebnie wyrażał się Szymon Starowolski
w broszurze Stacyje żołnierskie (Kraków 1636). W Mowie przeciw oszczercom
Polski (1631) Starowolski ganił Holendrów za upór, ale w Reformacji obyczajów
polskich (około 1650) stawiał ich za wzór Polakom, radząc, aby się przyjrzeli:
[...] jako oni [tj. Holendrzy – M. B.] z małych początków powstawszy, przez zgodę
ustawną do takiej doskonałości Rzeczypospolitę swoją w krótkim czasie przywiedli, że
im straszna wielom siła króla hiszpańskiego dotąd nic radzić nie może38.
Jednak nie tylko pochwały pod adresem Holendrów płynęły ze strony polskiej. Zarzucano im prostackie maniery, bulwersujące rozkochanych w przepychu
Sarmatów (zwłaszcza krytykowano skromną, czarną odzież39), a także skąpstwo
i chciwość40. W książce syntetyzującej badania o wyobrażeniach na temat różnych
narodowości funkcjonujących w XVI–XIX w. autor tak podsumował polski obraz
Holendra:
[Przypisywano im] zamiłowanie do pracy, handlu, nawigacji, żeglarstwa. W XVII w.
podkreśla się znajomość sztuki żołnierskiej i rozmaitych rzemiosł. Powszechnie przypisuje się Holendrom czystość. Są i uwagi negatywne o sknerstwie i żądzy zysku, ponuractwie, małomówności... Podstawowym elementem jest od XVII w. przeświadczenie
Polaka o wielkiej zamożności Holendrów, wynikającej z dobrze prowadzonego handlu
w Europie i koloniach... Emocje Polaków wzbudzał fakt zbuntowania się części Niderlandów przeciw Habsburgom hiszpańskim i powstanie nowego państwa [...], rządzonego już nie przez szlachtę, ale przez plebs... W XVII w. negatywnie ocenia się przyjazne
związki Niderlandów z Turcją [...], przypisuje Holendrom szpiegostwo na dworach europejskich [...]. Posądza się Holendrów o wrogość wobec katolików41.
Zarzuty o ponuractwo wydają się nieuzasadnione w świetle badań nad specyficznym, plebejskim (być może niezrozumiałym dla szlacheckiego podróżnika) hu Merkuriusz Sarmacki z Niderlandów i Anglii czyli zwięzła relacja z dwóch poselstw... które... uczynił... Paweł Działyński Roku Pańskiego 1597, wyd. R. Marciniak, Wrocław 1978,
s. 19–20.
38
S. Starowolski, Wybór pism, przeł. i oprac. I. Lewandowski, Wrocław 1991, s. 191, 306.
39
Wierszyk Wady różnych narodów. Wiek XVII; por.: S. Kot, Pochwały i przygany w dawnych
opiniach o narodach, w: idem, Polska złotego wieku a Europa, Warszawa 1987, s. 729.
40
Anonimowy wierszyk z XVII w.; ibidem.
41
A. Niewiara, Wyobrażenia o narodach w pamiętnikach i dziennikach z XVI–XIX w., Katowice
2000, s. 110–113.
37
74
Maria Bogucka
morem, stanowiącym ważny element życia codziennego wsi i miast holenderskich
w XVII w.42 Niemniej Polacy obserwując stosunki panujące w kalwińskiej Republice Zjednoczonych Prowincji mogli istotnie mieć za złe restrykcje dotykające tu
katolików i anabaptystów (w tym także socynian), prześladowania remonstrantów,
wydarzenia takie jak zabójstwo braci de Witt (przywódców stronnictwa republikańskiego). Plebejski charakter Niderlandów, o których jeszcze na początku XVIII w.
pisano w Polsce, że „kilku gburów zasiadszy w Hadze, cały świat trzyma na wadze, cesarzami i królami trząsając”43, musiał budzić zdumienie i niechęć polskiego
szlachcica. Tak więc dwu partnerów, tak silnie związanych ze sobą przez wymianę
gospodarczą, kulturalną i ludnościową, na płaszczyźnie politycznej i społecznej
przeplatało niechęć z sympatią i podziwem, cały czas mówiąc, w rzeczywistości
i w przenośni, bardzo różnymi językami.
Maria Bogucka
From the History of Polish-Dutch Relations
in the 16th–17th Centuries
S u mm a r y
Polish-Lithuanian Commonwealth, a giant state (more than 1 milion km2) and the Republic of Seven Provinces, a miniature state which came into being in the 17th century on
a patch of the North Sea coast, had different economic, social and political structures. Both,
however, lay at points where diverse cultures met, providing a kind of linkage between
West and East. Both countries were also “condemned” to the close cooperation because of
their dependence on the Baltic trade. Supplies from the Commonwealth of Nobles namely
grain and raw materials for shipbuilding and industry were indispensable for the existence
of Northern Netherlands. Textiles, colonial goods, silver in bar and cash brought by Dutch
sailors to Baltic ports (mainly to Gdańsk) enabled Polish nobles to enjoy luxurious style of
life, to play the role of patrons of arts and culture. To trade related were migrations and the
population exchange on different levels. The migration of common people from the Netherlands influenced the daily life of Polish towns and the countryside. Intelectual and artistic
contacts shaped the cultural life of the elites. Young Polish nobles travelled to the Northern
Netherlands to study at excellent Dutch and Frisian universities and to get military training
in the war between Spaniards and rebels. They studied fortifications and urban architecture,
rich collections of art, wisition painters and engravers who painted their portraits. Many
artists from the Netherlands bagun to work for Polish kings and rich nobles and had settled
Por.: R. Dekker, Lachen in de Gouden Eeuw. Een geschiedenis van de Nederlandse humor,
Amsterdam 1997.
43
K. Maliszewski, Obraz świata i Rzeczypospolitej w polskich gazetach rękopiśmiennych
z okresu późnego baroku, Toruń 1990, s. 99.
42
75
in the Polish-Lithuanian state. Their impact on Polish architecture and arts was very great.
In the same time close relations linked Dutch and Polish writers and sciencists. Exiled from
Poland in 1658 Polish Brethern had settled mostly in Amsterdam, publishing their works
there.
In spite of diverse cultural relations, the perception of th Netherlands by an average
inhabitant of the Nobles’ Commonwealth was rather vague. A Polish nobleman was sure
that the Dutch and other foreigners need Polish grain so much that would not exist without
Baltic trade and such situation will last forever. The Dutch were suspected to be the enemies
of Catholicism, to be gready, parsimonious and gloomy people; the Republic of Seven
Provinces was negatively perceived as a state ruled by “rebellious peasants who exterminated the nobles”. On the other hand, the people in the Netherlands were admired for their
high standard of everyday life, their industriousness, cleaneliss, high education, knowledge
of literature and science, love of justice, military provess.
Translated by Author
Czasy Nowożytne
TOM 24
ROK 2011
Edmund Kizik
Gdańsk
Uroczystości przy remontach szubienicy
i pręgierzy w Gdańsku od drugiej połowy
XVI do początku XIX wieku
Przyczynek do dziejów ceremonii publicznych
w okresie nowożytnym
Najstarsze ze znanych obecnie przedstawień gdańskiej szubienicy odnajdujemy na
pochodzącym z 1577 r. widoku Gdańska ilustrującym oblężenie miasta oraz twierdzy
Wisłoujście przez wojska króla Stefana Batorego1. Na przedstawieniu podmiejskiego wzgórza przy drodze prowadzącej do majątku Do Studzienki (Heiligenbrunnen)
dokładnie narysowano solidną murowaną konstrukcję, wzniesioną na planie zbliżonym do kwadratu. Na narożnikach na wysokim cokole lub cembrowinie zaopatrzonej
w drzwi osadzone były cztery czworoboczne murowane filary. Były one połączone
ze sobą sześcioma żelaznymi zapewne belkami – dwie łączyły filary znajdujące się
po przekątnej2. W celu zabezpieczenia przed niszczeniem filary przykryte były dwu Biblioteka Gdańska PAN (dalej: Bibl. Gd. PAN), Zbiory Grafiki, nr 5664; Die Belagerung
Künigklicher Majestet zu Polen des Hauses zur Weisselmunde für Danziko, geschehen im
Augusto Anno 1577. ��
Znajomość tego interesującego planu zawdzięczam uprzejmości dr Zofii Maciakowskiej z gdańskiej pracowni Instytutu Historii PAN. Słabo czytelny fragment planu opublikowany został w: E. Cieślak, C. Biernat, Dzieje Gdańska, Gdańsk 1994, s. 147.
2
Tłumaczyłoby to stosunkowo niewielki przekrój owych belek. Z kolei według Dariusza Kaczora słupy oraz belki były wykonane w konstrukcji drewnianej; zob.: D. Kaczor, Przedstawienia egzekucji i miejsc wymierzania sprawiedliwości w Gdańsku w XVII wieku. Przyczynek
do ikonografii prawnej miasta wczesnej epoki nowożytnej, w: Studia z historii sztuki i kultury Gdańska i Europy Północnej. Prace poświęcone pamięci Doktor Katarzyny Cieślak, red.
J. Friedrich, E. Kizik, Gdańsk 2003, s. 323. Z reguły konstrukcje uwzględniały miejscowe
tradycje budowlane oraz powszechnie dostępny materiał. Wiadomo, że np. filary śląskich
szubienic na ogół były wykonywane z ciosów kamiennych; zob. D. Wojtucki, Szubienice
w województwie dolnośląskim, Wrocław 1999, s. 14.
1
78
Edmund Kizik
spadowymi daszkami. Żelazne sztaby-belki były zakotwione w filarach. Stabilizowało to konstrukcję, służąc również do mocowania sznurów dla wisielców. Z drewnianych tarcic wykonany był usadowiony na cokole podest, na który wyprowadzano
delikwentów i stawiano drabiny. Gdańska szubienica wzniesiona była zapewne po
połowie XV w., w 1529 r. została na nowo zbudowana („ward das Gericht vor Dantzig neu gebaut”)3, i nie zmieniła się znacząco aż do początku XIX w.
Ikonografię egzekucji i miejsc straceń w Gdańsku, począwszy od pierwszych
lat XVII w. przedstawił szczegółowo przed kilku laty Dariusz Kaczor4, z kolei
na temat problemu usytuowania szubienic w miastach pruskich, w tym również
w Gdańsku, oraz inflanckich wypowiedział się ostatnio w swojej interesującej
pracy doktorskiej Paweł A. Jeziorski5. Również nie bez znajomości tematu kwestie miejskiego szafotu dyskutuje się na internetowych forach miłośników dziejów i kultury miasta nad Motławą6. Dotychczasowy stan wiedzy warto uzupełnić
o kilka drobiazgów źródłowych związanych przede wszystkim z uroczystościami,
jakie każdorazowo związane były z planowanymi pracami budowlanych w miejscach wymierzania kary.
Jak wiadomo, usytuowane poza murami miasta szubienice były miejscami wykonywania wyroków na osobach skazanych na śmierć niegodną; z reguły związane
to było z wymierzeniem kwalifikowanej kary śmierci, łączonej z niepochowaniem
lub ewentualnym zagrzebaniem (porzuceniem) zwłok na miejscu stracenia. Szubie J. Rhode, Chronica oder Handbüchlein Danziger Geschichte bis auf das Jahr 1576, Halle 1577
(kilka przedruków i wznowień m.in. w latach 1578, 1593); korzystałem z wyd. F. Schwarza,
w: „Haimatblätter des Deutschen Heimatbundes” R. 3, t. 3–4, Danzig 1926, s. 20.
4
D. Kaczor, Przedstawienia egzekucji, s. 315–340. Szubienica gdańska nie była jedyną w
okolicach miasta. Osobnymi miejscami straceń dysponowały podmiejskie osady kościelne
(zob. widok Chełma Georgesa Bathasara Probsta z około 1734 r.). Na weducie widać, że na
górującym nad wsią wzgórzu znajdowała się prosta drewniana szubienica belkowa. Na ten
szczegół zwróciła moją uwagę pani Alicja Młyńska, uczestniczka kierowanego przeze mnie
seminarium magisterskiego, za co jej serdecznie dziękuję. Miejscem straceń dysponował
również klasztor Cystersów oliwskich. Zob. opis spraw karnych Georga Erckella i pewnej
wieśniaczki z 1590 r. w pamiętniku Eberharda Böttichera, Der andere Theil des Eberhard
Bötchers Chronica a[nn]o 1584 biß 1595, Bibl. Gd. PAN, Ms 1282, k. 263r–263v, 271r–273v
(szubienica, pal na obciętą głowę, koło).
5
P. A. Jeziorski, Margines społeczny w dużych miastach Prus i Inflant w późnym średniowieczu
i wczesnych czasach nowożytnych, Toruń 2009, s. 426–487.
6
Zob. anonimowy tekst w portalu miłośników historii Gdańska („Akademia Rzygaczy”) Szubienica, http://www.rzygacz.webd.pl/index.php?id=24,475,0,0,1,0 (wejście: 1 marca 2009).
W celach porównawczych warto zwrócić uwagę na artykuły zamieszczane w czasopiśmie
„Pomniki Dawnego Prawa” wydawanym od 2008 r. przez Stowarzyszenie Ochrony i Badań
Zabytków Prawa; np.: K. Grenda, M. Paternoga, H. Rutka, D. Wojtucki, Miejsca straceń
w Miłkowie – badania archeologiczne 2008 rok, „Pomniki Dawnego Prawa” R. 2, 2008,
s. 9–23; D. Wojtucki, Szubienice. Materiały dotyczą jednak przede wszystkim zabytków śląskich oraz regionów sąsiednich.
3
Uroczystości przy remontach szubienicy i pręgierzy w Gdańsku
79
nica, podobnie jak pręgierz, służyła wykonywaniu wyroków dehonestacyjnych na
sprawcach niektórych przestępstw, przede wszystkim osobach z niższych warstw
społecznych. Skazanych na ścięcie tracono w XVII–XVIII w. na improwizowanych
szafotach, usytuowanych w kilku miejscach Głównego Miasta: plebs (nieobywateli) przed Więżą Więzienną, żołnierzy przed Głównym Odwachem przy Targu Węglowym, obywateli i szlachciców zaś w dwóch miejscach Długiego Targu. Według
anonimowego zapisku na opublikowanym jako faksymile egzemplarzu kroniki Reinholda Curickego również Stare Miasto dysponowało osobnym miejscem, gdzie dokonywano straceń, a mianowicie na Targu Drzewnym przy ul. Kowalskiej7. Stracenia przez ścięcie nie traktowano jako śmierci niehonorowej i z tego powodu prace
przy przygotowaniu takich miejsc nie powodowały dla pracowników negatywnych
skutków, analogicznych jak to było w przypadku szubienic i pręgierzy. Co nie znaczy jednak, że wszystkie miejsca, w których ścinano skazańców, miały podobne
znaczenie symboliczne. Wspomniany dopisek na kartach kroniki Curickego8 pozwala zauważyć znamienne rozróżnienia. Otóż uprzywilejowanych, tj. posiadających duże, kupieckie prawo miejskie oraz szlachciców, dekapitowano na szafocie
wznoszonym pomiędzy fontanną Neptuna a Dworem Artusa, z kolei posiadaczy
rzemieślniczego i robotniczego obywatelstwa w miejscu usytuowanym bliżej Ratusza (prawdopodobnie na tzw. Ferkelmarkt). Znajduje to również potwierdzenie
w innych źródłach, choćby wskazujących stracenie pewnego młynarza 12 kwietnia 1680 r. przed Ratuszem „vorm Rathauß”9, z kolei oficera i fałszerza monet
w 1681 r. przy Dworze Artusa – „vorm Königl. Artus Hoffe”10. Tak też chyba należy odczytywać różnice w analizowanych przez Dariusza Kaczora przedstawieniach
egzekucji w 1650 r. trzech młodzieńców pochodzących „z dobrych mieszczańskich
rodzin” oraz dwóch francuskich emigrantów ściętych w 1653 r.11
Zupełnie inną, negatywną wartość symboliczną i prawną wiązano z miejscami,
na których znajdowała się szubienica lub też pale z zatkniętymi kołami. Miejsca te
traktowano powszechnie jako nieczyste12. Społeczna tabuizacja wiązana z miejscami straceń oraz kata i jego pomocników była na tyle silna, że nawet przypadkowy
kontakt z miejscami lub osobami egzekwującymi wyroki13 skutkował nieuchronR. Curicke, Der Stadt Danzig Historische Beschreibung, Amsterdam–Danzigk 1687, faksymile: Hamburg 1979, s. 60.
8
Ibidem.
9
Bibl. Gd. PAN, Ms 752, k. 611r, S. Grau (scriba Regiomontus Borussus), Dantziger Geschichte, t. 2.
10
Ibidem, k. 611r, 614r.
11
D. Kaczor, Przedstawienia egzekucji, s. 329–331.
12
M. Thomsen, Kary na honorze w nowożytnym Toruniu, „Rocznik Toruński” R. 28, 2001,
s. 57; tamże przegląd literatury dotyczącej kwestii honoru i dehonestacji.
13
Według umowy z 13 października 1618 r. Georg Beerenfuß z Królewca, zatrudniony na miejsce zmarłego kata Hansa Donnera, nie tylko miał się miarkować w kosztach ubioru, lecz
7
80
Edmund Kizik
nym pokalaniem wszystkich uczciwych i godnych członków danej społeczności,
przenosząc na nieszczęsnych odium nieczystość. Równocześnie, mimo że szubienice były budowlami nad wyraz solidnymi, to wymagały czasowych remontów:
zrujnowana szubienica, zapadające się pod katami deski podestu, urywające się
belki pod ciężarem ciał i inne nieprzewidywalne rzeczy ośmieszały powagę ceremoniału wymierzania kary, podważając autorytet władzy, w imieniu której była
ona wykonywana. Prace przy szubienicy opłacane z kasy miejskiej wymagały specjalistycznego zaangażowania wykwalifikowanych rzemieślników: murarzy, cieśli,
kowali. Kaci i ich pachołkowie jedynie używali tych urządzeń oraz zajmowali się
skazanymi i ich ciałami, wnioskując w razie potrzeby do władz miejskich o przeprowadzenie odpowiednich napraw. Dlatego też powszechnie szanowani rzemieślnicy z cechów budowlanych musieli nolens volens od czasu do czasu pracować na
miejscach straceń, a to przy okazji budowy lub okresowej renowacji szubienicy
i pręgierzy. Mimo że w Karolinie (Constitutio Criminalis Carolina, 1532), którą
sybsydiarnie stosowano w Gdańsku, podkreślono, że udział w pracach na miejscu
straceń nie może powodować negatywnych skutków dla zaangażowanych do prac
remontowych rzemieślników14, to trudno się dziwić, że mimo wszystko wzdragali
się oni przed udziałem w nich15.
Aby uniknąć utraty czci, zaangażowane w remonty cechy w porozumieniu
z władzami miasta już w okresie średniowiecznym wypracowały pewien określony scenariusz czynności towarzyszących pracom w miejscach dehonestacyjnych.
Trudno jest wskazać na konkretne źródło takiego zachowania. Dość powiedzieć,
że w okresie nowożytnym, bez różnicy wyznaniowej, wzmianki o podobnych zachowaniach rytualnych odnajdujemy w literaturze poświęconej bliższym Polsce
miastom śląskim: Strzelinowi (1704)16 i Żaganiowi (1728, 1744)17, a także innym
14
15
16
17
także wyróżniać spośród innych noszonym przez cały czas niebieskim płaszczem z żółtym
sznurem; Archiwum Państwowe w Gdańsku (AP Gdańsk), sygn. 300, 1/62, k. 72r i n. Uwagi
o ubiorze katowskim zob.: E. Kizik, Kolorowy ubiór kata. Przyczynek do ikonografii odzieży
na przełomie XV i XVI w., w: Kaci, święci, templariusze. Studia z dziejów średniowiecza, 14,
Malbork 2008, s. 191–204.
Art. 215–217: „Mit was maß die werckleut inn den peinlichen gerichten nottürftige galgen zu
machen und bessern schuldig sein”; Die Peinliche Gerichtsordnung Kaiser Karls V. von 1532
(Carolina), wyd. A. Kaufmann, Stuttgart 1996, s. 127.
W. Maisel, Archeologia prawna Polski, Warszawa–Poznań 1982, s. 113–114.
Zanim rzemieślnicy podjęli pracę, symbolicznie wójt uderzał trzykrotnie w szubienicę młotem i siekierą: „Der Stadtvogt nahm hierauf von Mauermeister den Hammer und that drei
Schläge unter den Worten im Namen des Vaters, des Sohnes und des Heil. Geistes,
��
und versicherte, daß dies Niemandes Rechten zu nahe treten sollen. Gleiches that er mit der Axt, die
ihm der Zimmermeister überreichte”; F. Görlich, Geschichte der Stadt Strehlen in Preußsich
Schlesien, Breslau 1853, s. 350–351.
D. Wojtucki, Urządzenia penitencjarne Żagania w dobie nowożytnej, „Pomniki Dawnego
Prawa” R. 3, 2008, s. 8–10.
81
miastom Rzeszy, np. Dollenstein – 1523, Norymberdze – 1690 i Frankfurtowi nad
Menem – 172018. ��
Informacje dla miast pruskich (Chełmna, Torunia) oraz inflanckich (Ryga) zebrał Paweł A. Jeziorski19, ale analogiczne znajdujemy również dla
innych ośrodków Rzeczypospolitej, choćby dla Poznania (1781)20. Rzecz jasna,
wielokrotnie podobne rytualne przejścia do szubienic i pręgierzy odbywały się
w Gdańsku m.in. w latach 1552, 1559, 1614, 1647, 1660, 1680, 1703, 1776 i po raz
ostatni w 1805 r.
Podstawową wspólną cechą wszystkich wspomnianych obchodów było nadanie im cech uroczystej rytualizacji, czyli postępowanie zgodne ze ściśle ustalonym scenariuszem, z ustaloną kolejnością czynności wraz z rozpisaniem na role
zachowania przypisanego ich uczestnikom. Istotna przy tym była bezwzględna obligatoryjność uczestnictwa, która dotyczyła zarówno rzemieślników budowlanych,
jak i przedstawicieli władz sądowniczych oraz wykonawczych (czyli orzekających
i egzekwujących wyrok). Sam kat i jego pomocnicy jako osoby nieczyste w trakcie
uroczystości z pewnością w rytuale nie uczestniczyli. Generalnie widać skłonność,
aby w ceremonii brali udział wszyscy mieszczanie osobiście lub przez przedstawicieli, co z resztą potwierdzają niektóre źródła21. Obecność na miejscu straceń
albo dotknięcie szubienicy lub pręgierza przez wszystkich uczciwych skutkowało
symbolicznym rozłożeniem nieczystości na całą komunę, a tym samym uniemożliwiało wykluczenie (skalanie albo obrażanie) kogokolwiek z grona uczciwych pod
pretekstem kontaktu z miejscem nieczystym.
Uroczystości organizowane na gdańskich miejscach egzekucji prawa były lakonicznie wzmiankowane w literaturze historycznej22. Za tekstem Gotthilfa Löschina
z 1837 r. znane są bliżej uroczystości ceremonialnych przejść na miejsce straceń
Zob. przykłady przytoczone przez Richarda van Dülmena, Theater des Schreckens. Gerichtspraxis und Strafrituale in der frühen Neuzeit, München 1995 (wyd. 4), s. 98–101; dla Marburga z końca XVIII w., zob.: W. Müller-Bergström, [hasło] Galgen, w: Handwörterbuch des
deutschen Aberglaubens, wyd. H. Bächtold-Stäubli, E. Hoffmann-Krayer, t. 3, Berlin–New
York 2000 (faksymile wyd. 3, Berlin–Leipzig 1931, s. 258–269, tu: s. 260; R. Günther, Zerbrochen und abgefallen. Galgenbau und Galgenbruch in Soest, „Soester Zeitschrift” R. 101,
1989, s. 79–102.
19
P. A. Jeziorski, Margines społeczny, s. 486.
20
B. Wietrzychowski, Reperacja szubienicy i pręgierza w Poznaniu z r. 1781 w świetle dokumentu, „Kronika Miasta Poznania” R. 15, 1937, s. 339, 340–341 (aneks źródłowy).
21
Według protokołu z Aulendorf (1712) chodziło o to, aby wszyscy członkowie społeczności
cokolwiek tknęli co miało związek z miejscem straceń: „zugleich sämbtliche andere maisterschaft sambt knecht und gesellen allhiesiger ehrsamber zunfft bei dissem werk dabei erscheinen und jeder etwas daran schaffen oder anrühren sollte”; W. Müller-Bergström, [hasło]
Galgen, s. 260.
22
Opis uroczystości przypomniała Maria Bogucka, Żyć w dawnym Gdańsku. Wiek XVI–
XVII, Warszawa 1997, s. 184–185; eadem, Gdański kat, „Teki Gdańskie” R. 5, 2003, s. 44.
Zob. również: M. M. Pacholec, Kat jako członek społeczności miejskiej wieków XVI–XVIII,
„Meritum” R. 1, 2009, s. 33–34; P. A. Jeziorski, Margines społeczny, s. 486.
18
82
Edmund Kizik
przez członków cechów murarzy, kowali, cieśli domowych i okrętowych, jakie
odbyły się w latach 1680 r. i 1703 r., gdy zaszła konieczność przeprowadzenia
prac renowacyjnych przy szubienicy23. Podane przez Löschina szczegóły o uroczystości z 1680 r. znajdują również potwierdzenie oraz uzupełnienie w innym
źródle24. Przypomnę, że przemarsz 17 czerwca na miejsce straceń odbył się przy
dźwiękach bębnów oraz trąbek, niesione były rozwinięte chorągwie cechowe, co
przypominało popisy rot straży mieszczańskiej. W opisach akcentuje się gremialny
udział w przemarszu członków cechów budowlanych25. W ceremonii w 1680 r.,
nie licząc gapiów i osób towarzyszących burgrabiemu, wzięło udział około 795
rzemieślników (mistrzowie wraz z czeladnikami i uczniami)26, w tym 180 cieśli
domowych (wraz z sześcioma bębnami i trzema trąbkami piszczałkami), 206 murarzy (czterech werblistów, trzy trąbki), 223 kowali i członków cechów inkorporowanych (sześć bębnów, trzy trąbki) oraz 186 cieśli okrętowych (trzy bębny, dwie
trąbki)27. Rzemieślnicy zebrali się przed domem burgrabiego – przedstawiciela
władzy sądowej (w 1680 r. był nim Johann Kratzer28), jednego z rajców, który
reprezentował w Gdańsku króla i w jego imieniu zatwierdzał wyroki śmierci. Burgrabia był władny zaostrzyć lub złagodzić charakter wymierzonej kary śmierci.
Następnie nastąpił przemarsz oraz prezentacja przed członkami Rady Miejskiej,
którzy przyjęli defiladę cechową z okien Ratusza Głównego Miasta. Z piwnicy
ratuszowej wydano rzemieślnikom wino. Następnie udano się pod domy rajców
– patronów cechowych, gdzie również częstowano rzemieślników napitkiem. Potem nastąpił przemarsz na miejsce straceń. Przed rotami cechowymi niesiono flagi: czerwono-zielono-białą (cieśle), pod błękitnym sztandarem defilowali kowale
i członkowie cechów inkorporowanych, błękitny sztandar mieli również kowale,
a czerwono-biało-niebieski towarzyszył cieślom okrętowym. Liczba uczestników
świadczy o tym, że pod szubienicę udali się zarówno mistrzowie, jak i czeladnicy
wraz z uczniami29. Po przemarszu rzemieślnicy udali się do swoich domów cecho G. Löschin, Verfahren des Danziger Schöppengerichtes bei Kriminalprozessen, w: idem, Beiträge zur Geschichte Danzigs und seiner Umgebungen, t. 3, Danzig 1837, s. 63–64.
24
Bibl. Gd. PAN, Ms.752, k. 612r, S. Grau, Dantziger Geschichte, t. 2 (17 Juny [1680] – „mit
stattlicher Procession daß Gericht oder die Justitz gebauet”).
25
Na temat liczebności cechów gdańskich zob.: J. Trzoska, Trudności wytwórczości cechowej,
w: Historia Gdańska, red. E. Cieślak, t. 3/1, Gdańsk 1993, s. 107–109, tabela 23.
26
Kwerenda podjęta w dokumentacji cechowej zachowanej w AP Gdańsk nie przyniosła satysfakcjonujących efektów.
27
G. Löschin, Verfahren des Danziger Schöppengerichtes, s. 63–64. Cech cieśli okrętowych
według wyliczeń Zbigniewa Binerowskiego liczył w 1680 r. 72 osoby: 9 mistrzów, 54 czeladników oraz 9 uczniów; Z. Binerowski, Gdański przemysł okrętowy od XVII do początku
XIX wieku, Gdańsk 1963, s. 250, tabela 20.
28
Kratzer (Krätzer) był burgrabią w latach 1677 i 1680 r.; J. Zdrenka, Urzędnicy miejscy Gdańska w latach 1342–1792 i 1807–1814. Biogramy, Gdańsk 2008, s. 181, nr 596.
29
Na przykład na początku XVIII w. (1705) cech murarzy liczył 8 mistrzów; zob.: AP Gdańsk,
23
83
wych, gdzie ponownie raczono się trunkami. Jeszcze bardziej podniosłe były uroczystości w 1703 r., albowiem licznie maszerującym rzemieślnikom i odświętnie
ubranemu burgrabiemu jadącemu powozem do szubienicy towarzyszyło jeszcze 30
grenadierów oraz 24 kawalerzystów wraz z oficerami30.
Źródła nie wspominają o obecności w czasie obchodów duchownych – wydaje
się, że uroczystości były pozbawione jakichkolwiek cech sakralnych. Jak wspomniano, również nie uczestniczył w nich gospodarz szubienicy, czyli kat. Jak się
okazuje, niekiedy udział przedstawicieli władz miejskich wymagał odpowiednich
uchwał Rady Miejskiej i pozostałych ordynków. Na przykład 11 kwietnia 1683 r.
Rada Miejska w nawiązaniu do wcześniejszej uchwały podjętej w 1638 r.31 przypomniała, że przy renowacji („bey Aufrichtung”) pręgierza staromiejskiego władze
winien reprezentować królewski burgrabia, w miejscu wymierzania kar żołnierzom
(„Soldaten-Justice”) na Targu Węglowym – trzeci burmistrz pełniący akurat funkcję komisarza wojennego, w twierdzy zaś Wisłoujście pierwszy burmistrz, do kompetencji którego należał również nadzór nad twierdzą32.
Ceremonialne przejścia rzemieślników oraz członków Rady Miejskiej do miejsc
egzekucji prawa miały w Gdańsku dużo wcześniejszą genezę, zapewne wypracowano je już w momencie wzniesienia szubienicy, czyli gdy miasto uzyskało prawo
do karania na gardle. Niestety, niedostatki źródłowe uniemożliwiają nam opisanie
zapewne średniowiecznej jeszcze genezy ceremonialnego rytuału. W poszukiwaniu najdawniejszych potwierdzeń tych zachowań pomocne są zapiski Eberharda
Böttichera (1554–1617)33, kupca i przedstawiciela Trzeciego Ordynku w zarządzie
kościoła Mariackiego w Gdańsku. Bötticher znany jest szerzej przede wszystkim
jako autor spisanej w latach 1615–1616 kroniki (Historisch Kirchen-Register)34 dotyczącej dziejów gdańskiej fary. Pozostawił po sobie równie interesujące dwa tomy
doprowadzonego do 1595 r. pamiętnika dokumentującego jego działalność handlową; wiele zapisków dotyczyło też wcześniejszych dziejów Gdańska35. W pierw-
30
31
32
33
34
35
sygn. 300, C/2080. Na temat liczebności cechów zob.: J. Trzoska, Trudności wytwórczości
cechowej, s. 107–109, tabela 23.
G. Löschin, Verfahren des Danziger Schöppengerichtes, s. 64.
Dnia 25 października 1638 r. postanowiono, aby przy wzniesieniu nowego pręgierza dla żołnierzy trzech pierwszych uderzeń dokonał burmistrz odpowiedzialny za sprawy wojskowe;
AP Gdańsk, sygn. 300, R/Mm, 1, s. 32.
Ibidem, s. 34. Podział kompetencji pomiędzy burmistrzów, zob.: Zasady wyboru władz oraz
zakres ich kompetencji, w: J. Zdrenka, Urzędnicy miejscy Gdańska w latach 1342–1792
i 1807–1814. Spisy, Gdańsk 2008, s. 12–16.
J. Trzoska, Bötticher Eberhard, w: Słownik Biograficzny Pomorza Nadwiślańskiego, Suplement II, red. Z. Nowak, Gdańsk 2002, s. 45.
Autograf kroniki kościoła Mariackiego Böttichera znajduje się w Bibl. Gd. PAN, Ms Uph.
fol. 18; liczne kopie z XVII–XVIII w. – ibidem i w zbiorach AP Gdańsk.
E. Kizik, Pamiętnik gdańszczanina Eberharda Böttichera z drugiej połowy XVI wieku, „Roczniki Historyczne” R. 76, 2010, s. 141–164.
84
Edmund Kizik
szym tomie Memorial oder Gedenckbuch36, przy opisie wydarzeń z 1552 r., na
podstawie bliżej nieznanego źródła wzmiankował interesujący nas obyczaj, wedle
którego przy budowie lub naprawie miejsca straceń uczestniczyli wszyscy członkowie cechu murarzy i cieśli, tak aby nie mogli sobie wzajemnie wypominać pracy
hańbiącej: „es ist in Dantzig der Gebrauch, das wen etwas bawfelliges am Gericht oder Galgen zu bawen oder bessern muß dasselbe durch alle Zimmerleute und
Maurer gethan werden, damitt es einer dem andern nicht fürwerffen habe”37. Treść
wzmianki sugeruje istnienie wykształconej już zasady postępowania38. W opisanych uroczystościach 6 kwietnia 1552 r. prace zainicjował burgrabia, burmistrz
Johann von Werden39. Uroczysty pochód odbył się przy dźwiękach trąb: „mitt
pfeyffen und trunken zum gerichte getzogen und wolten neue Balcken darauf legen”. Burgrabia von Werden dokonał pierwszego cięcia siekierą („das muß auch
königlicher Bürggraff zu Dantzig dem ersten haw daran thun”). Dopiero za jego
przykładem pracę podjęli rzemieślnicy: „und that den ersten Haw mit Hantzken
uber der rechten Hand habende, und nach dem denn er gehawen, ließ er das Beil
stecken, zohe die Hantzker von der Hand und legett sie bey das Beyl nieder, da
fingen die Zimmerleute und Maurer an machtens fertig”. Obchody
��
zakończył okolicznościowy poczęstunek40.
Warto podkreślić charakterystyczną dla dni świątecznych sekwencję: uroczysty obchód, czyli uporządkowany przemarsz prowadzonych przez burgrabiego rot
rzemieślniczych pod rozwiniętymi chorągwiami cechowymi, towarzysząca przemarszowi uroczysta muzyka (dobosze i piszczkowie), następnie symboliczne rozpoczęcie prac przez przedstawiciela władzy, rzemieślników, a następnie powrót do
miasta i zakończenie ceremonii wspólną biesiadą bracką.
Z uwagi na to, że renowacje zawsze były poprzedzone odpowiednimi uroczystościami, warto zestawić daty przeprowadzanych prac remontowych; dodatkowo
widać, jak często szubienice wymagały takich działań. Na przykład już siedem
lat po wzmiance Böttichera, w 1559 r. w kronice Daubmanna odnotowano kolejne prace: „ist das Gericht vor Danzig mit neuen Balken verlegt worden”41. Z kolei Dariusz Kaczor wzmiankował, że napraw szubienicy dokonywano w 1647 r.,
AP Gdańsk, sygn. 300, R/Ll,31, Memorial oder Gedenckbuch durch mich Eberhard Bodcher
für mich und meynen zu langwerender gedechnisz beschrieben (autograf).
37
Ibidem, k. 115v.
38
Na przykład według hasła Galgen (W. Müller-Bergström, Galgen, s. 260), dopiero w XVI w.
uroczystości przy szubienicy przekształciły się w rodzaj święta ludowego. Niewątpliwie jednak zasady uroczystego postępowania mają dużo wcześniejszą genezę.
39
Według J. Zdrenki (Urzędnicy miejscy Gdańska. Spisy, s. 368–369, nr 1246) Werden był
burgrabią w 1551 r., a w 1552 r. tę funkcję pełnił już Johann Stotte.
40
Memorial oder Gedenckbuch, s. 115v.
41
J. Rhode, Chronica oder Handbüchlein Danziger Geschichte, s. 25.
36
85
w 1660 r. zaś pracowano przy pręgierzu Głównego Miasta42, który na miejsce
przy Bramie Wyżynnej został przeniesiony w 1604 r.43 Dzięki wzmiankom źródłowym również w kronice muzyka Johanna Carla Oberscheera44 kalendarium można
wzbogacić o informacje o odpowiednich pracach wykonanych przy szubienicy
22 października 1614 r. („mit neuen Balcken versehen worden”). Kolejny bardzo dokładny opis, przekazany przez anonimową kronikę spisaną na początku
XVIII w., dotyczy napraw oraz uroczystości poprzedzających renowację z 1 października 1691 r.45 Według wspomnianego Oberscheera rzekomo po raz ostatni
remontowano szubienicę 18 września 1703 r.46, i chociaż nie musi to odpowiadać
prawdzie, gdyż mogła być naprawiana jeszcze parokrotnie, to notatka pozwala
uściślić podaną przez Löschina datę roczną. Z kolei domek zwany Jerozolimą lub
„Labeshäuschen”, w którym udzielano skazańcom ostatniego poczestunku („gar
einsam und klein […] sonst nie geöfnet”), według tego samego przekazu po raz
ostatni remontowano w 1770 r.47
Dzięki skrupulatnymi zapiskom rękopiśmiennej gazety gdańskiej „Danziger
Monathliche Sammlung” (1773–1792), której inicjatorem był Johann Carl Rubach48, znamy również stosunkowo dokładnie przebieg uroczystości, które rozpoczęły się wczesnym rankiem 1 lipca 1776 r. przy okazji prac renowacyjnych przy
pręgierzu staromiejskim49. Przybyły o godzinie 6 na miejsce prac burmistrz Samuel
Wolff50 zainicjował w imieniu poszczególnych cechów pracę poprzez trzykrotne
cięcie siekierą w drewno (za cieślów), ułożenie trzech cegieł na podmurówce konstrukcji (za murarzy), trzy uderzenia w kamienne flizy, którymi wyłożono miejsce
pod pręgierzem (za kamieniarzy), trzy przybicia w żelazne okucia odrzwi („Ge D. Kaczor, Przedstawienia egzekucji, s. 325. Zob.: Bibl. Gd. PAN, Ms. 752, k. 581r.; prace
przeprowadzono w październiku 1660 r. – naturalnie towarzyszyły temu odpowiednie uroczystości („mit Trummeln, Pfeiffen und fliehenden Fahnen und ward der Kaack oder Pranger
im Stock gebauet”).
43
Bibl. Gd. PAN, Ms. 752, k. 422r (tam również opis uroczystości). Wcześniej znajdował się
przy rogu Ratusza Głównego Miasta; zob.: D. Kaczor, Przedstawienia egzekucji, s. 319.
44
„[...] seyn die Maurer, Zimmerleute und Schmide Zünffte nebst dem Herrn Königlichen
Burggrafen und sämptlichen Einsännigen ordentlich ausgezogen um den Galgen aufzurichten”; AP Gdańsk, sygn. 300, R/Mm, 1, s. 27. Zob.: ibidem, R/Ll 144, q, s. 484, Aus-Züge der
Danziger Cronica des Nachts geschrieben auf St. Marien von Johann Carl Oberscheer Stadt
und Zunft Musicus..., Danzig 21 ten December 1793.
45
Bibl. Gd. PAN, Ms 69, k. 206–210, Danziger Historien (1 października 1691).
46
J. C. Oberscheer, Aus-Züge der Danziger Cronica, s. 485–486. Obszerny opis przytoczony
jest w Danziger Historien, 4; Bibl. Gd. PAN, Ms. 71, k. 148r–152r.
47
J. C. Oberscheer, Aus-Züge der Danziger Cronica, s. 485–486.
48
„Danziger Monathliche Sammlung” 1773–1793, w: Bibl. Gd. PAN, Ms. 145, 146, 147, 148,
149, 150; oraz inny odpis: AP Gdańsk, sygn. 300, R/Bb, a, b, c, e; 300, R/Ll, q,145.
49
„Danziger Monathliche Sammlung”, w: Bibl. Gd. PAN, Ms. 145, b.p. (zapis z 20 lipca).
50
S. Wolff (1717–1780) pełnił tę funkcję od 1775 r.; J. Zdrenka, Urzędnicy, s. 377–378, nr
1282.
42
86
Edmund Kizik
henck der Thüre” – za ślusarzy), ostatecznie trzykrotne pociągnięcie pędzlem (za
malarzy). Uroczystości trwały cały dzień, a do rzeczywistych prac naprawczych
przestąpiono dopiero nazajutrz. Interesujące, że również oficjalne odebranie prac
zakończyło się zabawą w domu cechowym: „wo sie den Tag über sich lustig machten und Stadt Wache zog völlig ab”. Dnia 17 września 1776 r. po raz pierwszy
odnotowano użycie odnowionego pręgierza, przy którym wychłostano dwóch złodziei51. Z kolei w opisie ceremonii przy szubienicy w sąsiednim Elblągu pojawia
się znamienny szczegół. Świadectwo z XVIII w. przekazał nam niezastąpiony Michael Gottlieb Fuchs52. Okazuje się, że reprezentanci władzy po zakończeniu symbolicznych czynności zdjęli „białe, skórzane rękawiczki”, składając je na miejscu
haniebnej budowy53. W ten sposób symbolicznie odcinali się od uwłaczającego ich
honorowi złego dotyku miejsca.
Żaden uczciwy obywatel chętnie na miejsce straceń nie chadzał, a i władze miasta zdawały sobie sprawę, że na wjeżdżających do miasta od strony Oliwy widok
porzuconych lub wplecionych w koła trucheł musiał czynić przygnębiające wrażenie. W dokumentach kasowych gdańskiej kamlarii odnotowano 24 marca 1645 r.
wypłatę 18 grzywien za usunięcie sześciu kół oraz pochowanie ludzkich szczątków
(„vor die 6 räder beym Hohen Gerichte weg zuschaffen und für die gerippe zu
begraben”)54. To, co w XVII w. było uciążliwością, na przełomie XVIII i XIX w.
odczuwano już często jako nie do końca pojęty anachronizm prawny i pozostający
w sprzeczności z nową wrażliwością społeczną. Wiadomo, że w 1803 r. doszło do
rozebrania szubienicy w Elblągu55. Pruski urzędnik Christian F. Wutstrack opisał
rzecz jako szpecącą widok i przeszkadzającą w wycieczkach po ulubionym przez
gdańszczan u schyłku XVIII w. miejskim corsie Wielkiej Alei. Dlatego też szubienicę wraz z domkiem, w którym skazańcy otrzymywali ostatni łyk wina, ostatecznie
rozebrano w 1805 r.: „Das zuletzt schon sehr verfallene Häuschen und die Galgen
„Danziger Monathliche Sammlung”, w: Bibl. Gd. PAN, Ms. 145, b.p. (zapis z 17 września).
M. G. Fuchs, Beschreibung der Stadt Elbing und ihres Gebietes, t. 1, Elbing 1818, s. 278–279.
53
W Elblągu burgrabiego określano w źródłach często jako wójta: „Wenn ein neuer Galgen
gebauet oder alte ausgebessert wurde, und Maurer und Zimmerleute dazu gezogen, so zog
auch er [„der Voigt, Advocatus Communitatis” – E. K.] unter ihnen mit dem Richter in der
Stadtkutsche fahrend aus. Er that den ersten Schlag mit dem Zimmerbeil an einen Balken
zum Galgen, und hierauf hieb der Richter mit dem Schiffbaubeil in das Holtz zur Leiter. Dann
schlug er mit dem Hammer einen Ziegel entzwei, und warf mit Mauerkelle Kalck hinzu, und
zog nun die weiß ledernen Handschuhe, mit welchen bekleidet er alles dies verrichtet und die
ihm der Kämmerer zugeschicket hatte, ab, und legte sie darauf. Dies that auch der Richter,
worauf der Bau begann”, ibidem.
54
AP Gdańsk, sygn. 300, 12/87, s. 207.
55
��
„[...] das Abbrechen durch Bauleute aber hätte als eine unehrliche Arbeit viel Umstände gemacht”. Na temat problemów z rozebraniem szubienicy w Elblągu w 1803 r., zob.: M. G.
Fuchs, Beschreibung der Stadt Elbing, t. 3.1, Elbing 1826, s. 175 (po raz ostatni remontowano budowlę w 1737 r.).
51
52
87
wurden i. J. 1805 wegen des fatalen Prospeckts für des in der Allee promenierende
Publicum abgebrochen”56. Obecna jeszcze na rysunku Daniela Chodowieckiego
z 1773 r.57 gdańska szubienica po kilkuset latach zniknęła z krajobrazu kulturowego
miasta58. Niemniej jej zburzenie było spektaklem, który się odbył wedle dawnego, sprawdzonego scenariusza. W marcu 1805 r. nastąpiło ostatnie ceremonialne
przejście władz miejskich do miejsca straceń59. W uroczystości uczestniczyli burmistrz Karl Friedrich von Gralath i reprezentanci monarchy pruskiego: prezydent
H. Grass wraz z radcą Christianem Gottliebem von Schröder60. Wszyscy oni po
trzykroć uderzali w budowlę oskardem, po czym symboliczne prace rozpoczęli
rzemieślnicy. Następnie zaś pochód przeszedł do znajdujących się w pobliżu ustawionych kół, do domku zwanego Jerusalem61, a następnie do dwóch pręgierzy:
staromiejskiego pręgierza62 i głównomiejskiego63. I te dawne miejsca wymierzania
sprawiedliwości po odpowiednich uroczystościach rozebrano.
W jakim miejscu tracono skazańców w kolejnych latach, nie byłem w stanie
ustalić; wiadomo jedynie, że w okresie napoleońskim (1807–1813/14) wyroki wykonywano na Błędniku, który ówcześnie przemianowano na Plac Napoleona. Bliższymi informacjami na temat jego konstrukcji nie dysponuję. Wiadomo jedynie, że
��
Ch. F. Wutstrack, Historisch-topographisch-statistische Nachrichten von der Königl. Westpreußischen See und Handels-Stadt Danzig..., Danzig 1807; odpis nieopublikowanej pracy
w: AP Gdańsk, sygn. 300, R/Ll 96, s. 566.
57
Rysunek przedstawiający widok Wielkiej Alei z Wrzeszcza do Gdańska: „den 11. Juny zwischen Langefuhr u. Dantzig”, reprodukcja w: Daniel Chodowieckis Reise von Berlin nach
Danzig im Jahre 1773/ Daniela Chodowieckiego podróż z Berlina do Gdańska w 1773 roku,
Berlin 2001, nr 18.
58
��
W zbiorach Geheimes Staatsarchiv Preußisches Kulturbesitz (II.HA Westpreussen u. Netzedistrikt: Städte, Abt. 9 Varia128) zachowały się akta z lat 1803–1806 związane z usunięciem
szubienicy: Acta wegen Unterhaltung und Verschönerung der vor den Oliva’er Thore bei
Danzig belegenen nach Langfuhr führenden Linden-Allee, auch wegen der aus diesem Grunde verfügten Wegschaffung des in der Nähe befindlichen Galgens... Teren przeznaczony na
szubienice oraz ustawianie pali z kołami zajmował 46 mórg i 60 prętów kwadratowych. Materiał budowlany po szubienicy i domku został zlicytowany. Za przekazanie tej informacji
dziękuję dr Zofii Maciakowskiej.
59
J. C. Oberscheer, Aus-Züge der Danziger Cronica, s. 484.
60
Zob.: J. Zdrenka, Urzędnicy, s. 118–119, nr 364; s. 304, nr 1012.
61
J. C. Oberscheer, Aus-Züge der Danziger Cronica, s. 485–486; analogiczną informację podał
również Ch. F. Wutstrack, Historisch-topographisch-statistische Nachrichten, s. 566.
62
Pręgierz znajdował się przy Ratuszu Staromiejskim. Eberhard Bötticher podał informację
z końca XVI w., że po spaleniu dwóch kobiet odciętą rękę jednej z morderczyń przybito właśnie do owego pręgierza; Bibl. Gd. PAN, Ms 1582, k. 283r, Der andere Theil des Eberhard
Bötchers Chronica Ao 1584 biß 1595.
63
„Dieser von Stein erbauete Pranger wurde Anno 1805 den 19 Märtz des Morgens ehrlich
gemacht und hernach abgebrochen. Erstlich fuhren die Herren des Raths heraus vorm Oliver
Thor nach der Iustitz ohnweit Langefahr da stand das Hochgericht”; J. C. Oberscheer, Aus-Züge der Danziger Cronica, s. 484; toż na s. 575.
56
88
Edmund Kizik
pierwszą egzekucję przez ścięcie przeprowadzono 16 maja 1808 r. o godzinie 11
przed południem64. W tym miejscu dokonywano również straceń przez łamanie kołem65, piętnowano złoczyńców lub wystawiano ich na widok publiczny przed kolejnymi karami i wysłaniem do więzienia66. Również w tym okresie wykonywano
wyroki śmierci przez rozstrzelanie, lecz nie wiadomo gdzie i czy dotyczyło to osób
cywilnych, czy też raczej było ograniczone do żołnierzy. Wiadomo, że np. 2 stycznia 1812 r. został rozstrzelany przez żołnierzy pewien polski oboista. Zamordował
on jakiegoś żydowskiego chłopaka, który miał go oszukać przy wymianie pieniędzy („wegen überstzung des Geldes”). Kimkolwiek był morderca, to jego zwłoki
starym zwyczajem po straceniu zostały wplecione w koło ustawione przy Bramie
Oliwskiej pod Górą Gradową, gdzie przeleżały trzy miesiące, czyli do wiosny67.
Edmund Kizik
Ceremonies on occasion of the renovation of gallowses
and pillories in Gdansk in the 2nd half of the 16th century
until the early 19th century
S u mm a r y
In March 1805 the gallows located since the late Middle Ages on the suburb hill close
to the way leading to the land estate Do Studzienki (Heiligenbrunnen) nearby the Grand Avenue (today’s Grunwald Avenue) was dissembled. The earliest view of this solid and built
out of bricks construction gives us a quite detailed plan presenting the siege of Gdansk in
1577. The gallows required a renovation for which high qualified artisans – such as masons,
carpenters and smiths – were indispensable. However, the problem was a taboo relating
to the gallows since people involved in any kind of work linked with such a place would
be exposed to dishonor. In order to avoid disgrace the guilds involved in such renovations
already in the medieval period had worked out a certain ceremonial scenario which was
supposed to be carried out during work at each place associated with disgrace. The main
characteristics of these ceremonies were their ritual features and obligatory participation
which related not only to artisans but also to representatives of the judiciary and executive
administration of the city. These kinds of ritualized ceremonies was known in many Polish
and German towns at that times.
Ibidem, s. 536.
W południe 11 lipca 1808 r. Albrecht Retzke, morderca i podpalacz, był łamany kolem „von
oben an”, a następnie został spalony; ibidem, s. 537.
66
Dnia 27 lipca 1808 r. na szafocie stał przez sześć godzin skazany za fałszowanie weksli i kradzież. Złodziejowi wypalono piętno i osadzono na 12 lat w więzieniu; ibidem.
67
Ibidem, s. 544.
64
65
89
On the basis of primary sources the author presents marches by guild’s artisans to city’s
gallows and pillories in order to implement a repair or renovation works that took place
in the years 1552, 1559, 1614, 1647, 1660, 1660, 1680, 1776, 1805. The participants of
these marches were accompanied by music, were bearing their guild’s banners and after the
beginning of the work they feasted which resembled a folk festivities. The removal of the
gallows at the beginning of the 19th century was substantiated mostly by using esthetical
arguments.
Czasy Nowożytne
TOM 24
ROK 2011
Jerzy Dygdała
Toruń
Jeszcze o nazwach dwóch części Prus
w XVIII wieku
Polska historiografia ma wyraźny kłopot z użyciem odpowiedniej nazwy dla
byłych Prus Książęcych w okresie od koronacji Fryderyka I na króla w Prusach
w 1701 r. aż do pierwszego rozbioru Rzeczypospolitej w 1772 r., kiedy to dwie części Prus, Prusy Królewskie i dawne Prusy Książęce znalazły się w państwie pruskim
Fryderyka Wielkiego i zostały podzielone na dwie prowincje – Prusy Zachodnie
i Prusy Wschodnie. Można tu tylko pokrótce przypomnieć, że podział jednolitego
państwa zakonu krzyżackiego w wyniku wojny trzynastoletniej i drugiego pokoju
toruńskiego z 1466 r. sprawił, że część wschodnia tych ziem pozostała pod władzą
zakonu jako Prusy Krzyżackie, podczas gdy część zachodnia (z Warmią) została
włączona (inkorporowana) do Korony Polskiej jako Prusy Królewskie (Polskie)1.
W 1525 r. wielki mistrz zakonu Albrecht z linii Hohenzollern-Ansbach, po przegranej wojnie z Polską, zdecydował się na przyjęcie reformacji i przekształcenie
swego państwa w świeckie księstwo. Jednocześnie uznał za swego suwerena króla
polskiego Zygmunta Starego, a Księstwo Pruskie miało być lennem Korony Polskiej2. W latach 1619–1621 lenno to przejęli, zresztą za zgodą króla Zygmunta III
i Rzeczypospolitej, elektorowie brandenburscy z głównej linii Hohenzollernów3.
Dlatego też w XVI–XVII w. nazywano ziemie pruskie podlegające władzy Ho M. Biskup, Trzynastoletnia wojna z Zakonem Krzyżackim 1454–1466, Warszawa 1967.
M. Biskup, Geneza i znaczenie hołdu pruskiego z 1525 roku, „Komunikaty Mazursko-Warmińskie” 1975, nr 4, s. 407–424; M. Bogucka, Hołd pruski, Warszawa 1985; ostatnio kwestie
te omówił I. Kąkolewski, Hołd pruski z 1525 roku jako „miejsce pamięci” w kulturze staropolskiej, „Czasy Nowożytne” 2010, t. 23, s. 11–27, oraz J. Wijaczka, Albrecht von Brandenburg-Ansbach (1490–1568). Ostatni mistrz zakonu krzyżackiego i pierwszy książę „w Prusiech”, Olsztyn 2010.
3
B. Janiszewska-Mincer, F. Mincer, Rzeczpospolita Polska a Prusy Książęce w latach 1598–
1621. Sprawa sukcesji brandenburskiej, Warszawa 1988.
1
2
92
Jerzy Dygdała
henzollernów (jako lenników polskich) Prusami Książęcymi, Księstwem Pruskim
(Herzogtum Preussen), Prusami Brandenburskimi lub Prusami Elektorskimi (Hohenzollernowie występowali tu jako dziedziczni władcy Brandenburgii i elektorzy
Rzeszy). Mieszkańcy obu części Prus mimo to przez dłuższy czas zachowywali
poczucie swego rodzaju wspólnoty i pamięć o przynależności do dawnego jednego organizmu stanowego (kraju)4. Co prawda na skutek wydarzeń z okresu wojny północnej z lat 1655–1660 i traktatów welawsko-bydgoskich z 1657 r. elektor
Fryderyk Wilhelm uzyskał pełną suwerenność w swoim księstwie pruskim (choć
zachowano hommagium eventualle na wypadek wygaśnięcia dynastii)5, ale w polskim nazewnictwie nadal używano dotychczasowych określeń, gdyż nowy status
tego kraju nie zmieniał faktu, że była to w dalszym ciągu własność książąt brandenburskich.
Istotna zmiana zaszła w 1701 r. Elektor brandenburski Fryderyk III koronował
się w Królewcu na króla w Prusach (König in Preussen), przyjmując imię Fryderyka I6. W Polsce wydarzenie to przyjęto z oburzeniem, zdając sobie sprawę, że może
to oznaczać wystąpienie przez państwo brandenbursko-pruskie z pretensjami do terenu całego dawnego państwa zakonu krzyżackiego, a więc i do Prus Królewskich7.
Z tego też m.in. powodu aż do 1764 r. Rzeczpospolita nie uznawała oficjalnie tytułu
królewskiego elektorów brandenburskich. W ówczesnej korespondencji, gazetach
i publicystyce stosowano wobec nich przeważnie określenia: „regnant berliński”
lub „Brandenburczyk”, rzadko używając tytułu „król pruski”, natomiast granicę
Na ten problem szczególną uwagę zwrócił J. Małłek, Dwie części Prus. Studia z dziejów Prus
Książęcych i Prus Królewskich w XVI i XVII wieku, Olsztyn 1987, oraz idem, Dwie części
Prus – nowsze spojrzenie, w: Prusy Książęce i Prusy Królewskie w XVI–XVIII wieku, red.
J. Wijaczka, Kielce 1977, s. 7–15.
5
Por.: B. Szymczak, Stosunki Rzeczypospolitej z Brandenburgią i Prusami Książęcymi w latach 1648–1658 w opinii i działaniach szlachty koronnej, Warszawa 2002; D. Makiłła, Między Welawą a Królewcem 1657–1701: geneza królestwa w Prusach (Königtum in Preussen).
Studium historyczno-prawne, Toruń 1998; A. Kamieński, Polska a Brandenburgia-Prusy
w drugiej połowie XVII wieku. Dzieje polityczne, Poznań 2002.
6
D. Makiłła, Między Welawą a Królewcem, s. 143 n.; Historia Prus: narodziny – mocarstwowość – obumieranie, t. 2: Prusy w okresie monarchii absolutnej (1701–1806), red. B. Wachowiak, Poznań 2010, s. 65–72 (tam też wcześniejsza literatura).
7
P. Baumgart, Die preussische Königserhebung von 1701, König August II. und die Polnische Republik, „Almanach Historyczny” 2002, t. 4, s. 49–81; J. A. Gierowski, Szlachta mazowiecka wobec sąsiada pruskiego, w: Europa – Słowiańszczyzna – Polska. Studia
ku uczczeniu Profesora Kazimierza Tymienieckiego, red. J. Bardach i in., Poznań 1970,
s. 506–508. Jednocześnie jest rzeczą charakterystyczną, że ówcześni historycy i polemiści
brandenbursko-pruscy nie nawiązywali bynajmniej do tradycji katolickiego zakonu, lecz
do mitów i legend o dawnym królestwie pogańskich Prusów; por. szerzej: K. Friedrich,
Inne Prusy. Prusy Królewskie i Polska między wolnością a wolnościami (1569–1772), Poznań 2005, s. 231 n.
4
Jeszcze o nazwach dwóch części Prus w XVIII wieku
93
między Mazowszem a dawnymi Prusami Książęcymi określano jako „granicę prusko-brandenburską”8.
W historiografii niemieckiej nazwa Prusy Książęce (Herzogtum Preussen) została dla okresu po 1701 r. zastąpiona określeniem Prusy Wschodnie (Ostpreussen),
co wynikało z antycypacji późniejszych wydarzeń z 1772 r., kiedy to całe terytorium dawnego państwa krzyżackiego znalazło się pod panowaniem dynastii Hohenzollernów9. Bardziej skomplikowana jest sprawa nowego nazewnictwa w historiografii polskiej. Kazimierz Piwarski, autor pierwszej monografii poświęconej
dziejom tej prowincji, omawiając jej dzieje po 1701 r. używał nadal określenia
Prusy Książęce, ale stosował też ogólną nazwę Prusy, a dla okresu po 1732 r. wprowadził pojęcie Prusy Wschodnie. Podobnie postąpił Karol Górski, autor zwięzłej
syntezy dziejów Polski nad Bałtykiem, używając dla okresu po 1701 r. pojęcia Prusy Wschodnie10. Tymczasem we wstępie do drugiego tomu monumentalnej Historii
Pomorza jej redaktor Gerard Labuda pisał (dla okresu po 1657 r.) o Pomorzu Brandenburskim (obejmującym Prusy Książęce, powiaty lęborski i bytowski, a także
uzyskaną w 1648 r. przez Hohenzollernów znaczą część Księstwa Pomorskiego
– Pomorza Wschodniego) oraz o Pomorzu Polskim, czyli Prusach Królewskich11.
Edmund Cieślak, który w tejże syntezie opracował większość rozdziałów dotyczących historii Prus Książęcych w latach 1657–1772, konsekwentnie stosował
tę formę nazwy tych ziem także dla okresu po 1701 r., kiedy to Księstwo Pruskie
zmieniło się w Królestwo w Prusach12. Wyraźnie zaznaczył przy tym, że dopiero
po I rozbiorze Polski z 1772 r. doszło do wprowadzenia nazw Prusy Zachodnie
(Westpreussen) dla dawnych Prus Królewskich i Prusy Wschodnie (Ostpreussen)
dla dawnych Prus Książecych13. Tadeusz Grygier posunął się jeszcze dalej, uważając, że Prusy Książęce zachowały odrębność administracyjną jako kraj aż do
K. Maliszewski, Komunikacja społeczna w kulturze staropolskiej. Studia z dziejów kształtowania się form i treści społecznego przekazu w Rzeczypospolitej szlacheckiej, Toruń 2001,
s. 137–142; D. Dolański, Zachód w polskiej myśli historycznej czasów saskich, Zielona Góra
2002, s. 168–169; Archiwum Państwowe w Toruniu, Katalog II, XIV 63, k. 216: Gazeta pisana z Warszawy 20 II 1734.
9
W. Martineit, Die Friedericianische Verwaltung in Ostpreussen, Heidelberg 1958; Handbuch der Geschichte Ost- und Westpreussens, red. E. Opgenoorth, Lüneburg 1994, cz. II/2,
s. 17–21, tam też wcześniejsza literatura. Por. też: A. Bues, Historia Niemiec XVI–XVIII wieku, Warszawa 1994, s. 149.
10
K. Piwarski, Dzieje Prus Wschodnich w czasach nowożytnych, Gdańsk–Bydgoszcz 1946,
s. 226, 233, 240, 251; K. Górski, Polska w zlewisku Bałtyku, Gdańsk–Bydgoszcz–Szczecin
1947, s. 171–172.
11
Historia Pomorza, red. G. Labuda, t. 2: do roku 1815, cz. 1, Poznań 1976, s. 22.
12
Ibidem, t. 2, cz. 2, Poznań 1984, s. 497–521.
13
Ibidem, s. 521; T. Grygier, Organizacja władzy naczelnej Prus Książęcych, „Komunikaty
Mazursko-Warmińskie” 1964, t. 13, nr 4, s. 505–507; W. Hubatsch, Friedrich der Grosse und
die preussische Verwaltung, Köln–Berlin 1973, s. 181.
8
94
Jerzy Dygdała
1804 r. i dlatego też można używać tej nazwy dla okresu od 1525 aż do 1804 r.14
Jednak Stanisław Salmonowicz w syntezie dziejów państwa pruskiego, niejako
nawiązując do nazewnictwa używanego przez Kazimierza Piwarskiego i Karola
Górskiego, określił terytorium dawnych Prus Książęcych po 1701 r. jako Prusy
Wschodnie, choć w jego specjalistycznych studiach monograficznych oprócz pojęcia Prusy Wschodnie równolegle wciąż jeszcze stosował nazwę Prusy Książece15.
Tymczasem w najnowszej polskiej Historii Prus dla okresu po 1701 r. znów używa
się określenia Prusy Książęce (czasem tylko dodając słowo: brandenburskie), akcentując, że określenia Prusy Wschodnie i Prusy Zachodnie powstały dopiero „po
pierwszym rozbiorze Polski i zagarnięciu przez Fryderyka II Pomorza Gdańskiego”16. Autorzy nowszych prac monograficznych zdają sobie jednak sprawę, że dla
okresu po 1701 r. pojęcie Prusy Książęce traci sens i wprowadzają nazwę Prusy
Brandenburskie, a nawet Prusy Wschodnie17.
W tej sytuacji warto zajrzeć bezpośrednio do źródeł. Podstawą niniejszego przyczynku są głównie polskie wydawnictwa encyklopedyczno-słownikowe, a także
podręczniki historii i geografii oraz wybrane źródła kartograficzne pochodzące
z okresu między 1701 a 1772 r.18 Władysław Aleksander Łubieński, późniejszy
prymas, podczas długoletniego pobytu w Dreźnie u boku króla Augusta III zebrał
materiały i w 1740 r. opublikował w zasadzie pierwszy w Polsce naukowy podT. Grygier, Organizacja, s. 460.
S. Salmonowicz, Prusy. Dzieje państwa i społeczeństwa, Poznań 1987, s. 192, 196, 197, 254;
idem, Od Prus Książęcych do Królestwa Pruskiego. Studia z dziejów prusko-pomorskich,
Olsztyn 1992, s. 21, 32.
16
Historia Prus, t. 2, s. 21 (B. Wachowiak, Wprowadzenie). Także pozostali autorzy tego tomu
konsekwentnie stosowali nazwę Prusy Książęce dla okresu od 1701 do 1772 r.
17
Zob. przykładowo: J. Wijaczka, „Tolerancja podatkowa”. Żydzi w Prusach Brandenburskich
w XVIII wieku, w: Religia i polityka. Kwestie wyznaniowe i konflikty polityczne w Europie
w XVIII wieku, red. L. Harc, G. Wąs, Wrocław 2009, s. 281–294; J. Staszewski, August II
Mocny, Wrocław 1998, s. 258.
18
Ogólne omówienie tego typu wydawnictw zob.: F. Wolański, Osiemnastowieczne podręczniki geograficzne jako źródło historyczne, w: Causa creandi. O pragmatyce źródła historycznego, red. S. Rosik, P. Wiszewski, Wrocław 2005, s. 533–537; idem, Staropolskie podręczniki
i kompendia geograficzne jako źródło wiedzy o świecie w XVIII wieku, w: Staropolskie kompendia wiedzy, red. I. M. Dacka-Górzyńska, J. Partyka, Warszawa 2009, s. 195–202; idem,
Polish-German Neighbourhood in the Light of Polish Geographical Writing in the Eighteenth Century, w: Die Reiche Mitteeleuropa in der Neuzeit. Integration und Herrschaft. Liber
memorialis Jan Pirożyński, red. A. Perłakowski, R. Bartczak, A. Schidling, Kraków 2009,
s. 299–304; S. Lipko, Podręczniki geografii w szkołach polskich XVIII wieku, w: Rozprawy
z dziejów oświaty, red. Ł. Kurdybacha, t. 9, Wrocław–Warszawa–Kraków 1966, s. 23–33;
B. Rok, Obraz Niemców i Niemiec w polskim piśmiennictwie geograficznym XVIII wieku,
w: Śląsk, Polska, Niemcy, red. K. Matwijowski, W. Wrzesiński, Wrocław 1990, s. 105–110;
P. Grabowski, Obraz terytorium Prus Wschodnich w kartografii XV–XIX wieku, w: Ziemie
dawnych Prus Wschodnich w kartografii, red. P. Grabowski, J. Ostrowski, Olsztyn 1997.
14
15
95
ręcznik geografii powszechnej Świat we wszystkich swoich częściach większych
i mniejszych. W opisie Rzeczypospolitej uwzględnił także „prowincję Prusy Królewskie”, które to „Prusy zaszczycić się mogą najpierwszymi w Polszcze bogactwami, nie tylko z przyczyny portu gdańskiego i innych na Morzu Bałtyckim, ale
i z przyczyny miast, które ma najmocniejsze i najbogatsze”19. Osobno, jako lenno
Rzeczypospolitej, przedstawił „Xięstwo Pruskie”, przypominając pokrótce historię
tych ziem, a więc sprowadzenie Krzyżaków, wojnę trzynastoletnią i przyłączenie
Prus Królewskich do Polski przez Kazimierza Jagiellończyka, podczas gdy:
[...] Xięstwo Pruskie Albertowi margrabiemu brandenburskiemu pozwolone in feudum
[...] i odtąd Xięstwo Pruskie wzięło denominację Xięstwa, które że jest pod hołdem Polski, dlatego go tu kładę pod Monarchią Polską, spodziewając się, że się swoim czasem
przywróci do tej Monarchii20.
W dalszej części Łubieński napisał wprawdzie o paktach bydgoskich z 1657 r.,
które dały elektorowi Fryderykowi Wilhelmowi i jego potomkom absolutną władzę
w tymże Księstwie Pruskim, a jego syn Fryderyk III „roku 1701 koronować się
kazał królem pruskim, bez najmniejszego konsensu Rzeczypospolitej”, zaznaczył
jednak, że po wygaśnięciu dynastii „do Rzeczypospolitej ma się wrócić Xięstwo
Pruskie”21. Łubieński w swym dziele konsekwentnie stosował więc dwie nazwy:
Prusy Królewskie (na część dawnego państwa krzyżackiego, która w 1466 r. przypadła Polsce) oraz Księstwo Pruskie (na Prusy Książęce), które dzieliło się na Samlandię, Natangię i Hokerlandię. Charakterystyczne jest, że nie używał on określenia
„Królestwo w Prusiech”.
Prawie w tym samym czasie w Saksonii ukazywała się licząca 68 tomów encyklopedia opracowana przez Johanna Heinricha Zedlera, w której bardzo dużo
miejsca poświęcono sprawom niemieckim i polskim22. Osobne hasło „Preussen,
Prussia, Borussia” poświęcono Prusom, traktowanym jako najdalej na północny
wschód wysuniętą prowincję (część) Niemiec23. Autor omówił najpierw historię tego kraju, począwszy od dziejów dawnych plemion pruskich, a na koronacji Fryderyka I w 1701 r. skończywszy. Dopiero potem przedstawił współczesny
stan tych ziem, zaznaczając, że graniczą one od wschodu ze Żmudzią i Litwą, od
zachodu z Pomorzem (Pommern), od północy z Morzem Bałtyckim, a od południa z Wielkopolską i Mazowszem. Zaznaczył, że kraj dzieli się na Polskie (czyli
W. A. Łubieński, Świat we wszystkich swoich częściach większych i mniejszych [...] geograficznie, chronologicznie y historycznie okryślony, Wrocław 1740, s. 402.
20
Ibidem, s. 450.
21
Ibidem, s. 451.
22
Grosses Vollständiges Universal-Lexicon aller Wissenschaften und Künste, red. J. H. Zedler,
t. 1–64 (i 4 suplementy), Lepzig–Halle 1732–1754; por.: H. Kasprzak-Obrębska, Polska i pisarze polscy w saskiej encyklopedii J. H. Zedlera, Łódź 1991.
23
Grosses Vollständiges Universal-Lexicon, t. 29, szp. 357 n.
19
96
Jerzy Dygdała
Górne) Prusy i na Brandenburskie (czyli Dolne) Prusy24. W skład Prus Polskich
wchodzi ziemia („Gebiet”) malborska, chełmińska, Warmia i Małe Pomorze, czyli
Pomerellen („Klein Pommern oder Pomerellen”), a więc województwo pomorskie.
Prusy Brandenburskie, które – jak zaznaczył w 1701 r. zostały wyniesione do rangi królestwa dzielą się na trzy okręgi: Samlandię, Natangię i Górny (późniejsze
Górne Prusy; „Samländischen, Natangischen und Oberländischen Kreis”). W encyklopedii Zedlera spotykamy więc właściwie dwie nazwy: Prusy Polskie i Prusy
Brandenburskie.
Z niewiele późniejszego okresu pochodzi niewielki podręcznik geografii napisany przez wileńskiego jezuitę Kazimierza Alojzego Hołówkę dla uczniów jezuickich
kolegiów25. Rozdział IX obejmuje kraje niemieckie („Germania”) łącznie z Księstwem Pomorskim („Herzogtum Pommern, Pomerania ducatus”), lecz bez Prus
Książęcych, które znalazły się w rozdziale XI, obejmującym Polskę („Polonia”).
Prusy Królewskie („Prussy, Prussia Regalis”), podzielone na trzy województwa,
traktowane są jako część prowincji wielkopolskiej („Polonia major”). Odrębnie
przy tym Hołówka przedstawił Prusy Książęce („Preussen, Prussia ducalis, Prussy
Xiążęce”), wymieniając ich główne miasta, po czym przeszedł do omawiania prowincji małopolskiej („Polonia minor”)26. W świetle tej struktury podręcznika mogłoby się wydawać, że obie części Prus wciąż jeszcze wchodzą w skład Rzeczypospolitej. Praktycznie w tym samym czasie Wawrzyniec Józef Sałtszewicz, profesor
matematyki i geometra Akademii Krakowskiej, a także autor licznych kalendarzy,
wydał podobny podręcznik geografii w języku polskim. W rozdziale „O Germanii”
stwierdził, że dzieli się ona „na niższą i wyższą”, przy czym do niższej należy według niego m.in. „Elektorat Brandenburski i Pomerania Króleska i Xiążęca”. Może
autor miał tu na myśli dawne Księstwo Pomorskie oraz część Pomorza Wschodniego (powiaty bytowski i lęborski), stanowiące lenno Korony Polskiej, odstąpione
w 1657 r. elektorowi brandenburskiemu, choć pod tym określeniem może też się
ukrywać podział na dawne Prusy Książęce i Pomorze (Wschodnie), traktowane
jako część królestwa pruskiego. W obszernym rozdziale „O Polszcze” Sałtszewicz
pisał m.in. o trzech województwach pruskich (chełmińskim, malborskim i pomorskim), które wraz z „X[ięstwem] Warmińskim i Kaszubami są Prusy Królewskie
zwane ztąd, że do Królestwa Polskiego należą”27. Dziwić tu może wyodrębnienie
Kaszub jako części składowej Prus Królewskich, chyba że autor nazywał tak po Ibidem, szp. 363: „Das Land theilet sich in das Polnische Preussen oder Ober-Preussen und
in das Brandenburgische Preussen oder Nieder-Preussen”.
25
K. A. Hołówka, Compendium geographiae in versiculos dispositae, Vilnae 1745.
26
Ibidem, s. 98–99.
27
W. J. Sałtszewicz, Compendium geographiczne to jest szerokiego opisania Ziemi krótkie zebranie polskim stylem in usum, gratiam et favorem oyczystey młodzi polskiej akomodowane,
Kraków 1746, s. 70, 91.
24
97
wiaty bytowski i lęborski, faktycznie wchodzące już w skład państwa prusko-brandenburskiego.
Historii Prus Królewskich w czasach nowożytnych poświęcił swą imponującą
wielotomową pracę, wydawaną w Gdańsku od 1722 do 1755 r., znakomity gdański uczony Gottfried Lengnich. Pierwszym siedmiu tomom nadał tytuł Geschichte
der Preussischen Lande, Königlich Polnischen Antheils, w dwóch ostatnich nieco
go skrócił na Geschichte der Preussischen Lande, Polnischen Antheils. Podkreślił
w ten sposób, że zajmuje się wprawdzie historią kraju pruskiego (Prus), ale tylko
jego królewsko-polskiej części (od 1526), a więc dziejami Prus Królewskich, czyli Polskich. W osobnej monografii, zatytułowanej Ius publicum Prussiae Polonae
(Gedani 1759), zajął się ustrojem tej prowincji. Znów została tu zaakcentowana
nazwa Prusy Polskie28. W dziewiątym tomie Geschichte der Preussischen Lande
poświęcił nieco miejsca koronacji Fryderyka I na króla w Prusach, zaznaczając, że
początek nowego wieku (XVIII) stał się przez to pamiętny, że „das Brandenburgische Preussen, von einem Herzogtum, zum Königreich erhoben wurde”. Następnie przypomniał losy Prus Książęcych od chwili, kiedy margrabia brandenburski
Albrecht, ostatni wielki mistrz zakonu, otrzymał tę część Prus jako lenne księstwo
w dziedziczne władanie (w 1525 r.). Potem Fryderyk Wilhelm Wielki na mocy
układu w Welawie (w 1657) uwolnił Księstwo Pruskie („Herzogtum Preussen”) od
zależności lennej. Dlatego też jego syn Fryderyk mógł 18 stycznia 1701 r. przyjąć
tytuł Jego Królewskiej Wysokości („Königlichen Hoheit”). Lengnich przytoczył
jednak obszerny fragment deklaracji Fryderyka z 30 listopada 1700 r., zapewniającej, że przysługujący jego części Prus tytuł królewski w niczym nie będzie naruszać praw króla polskiego i Rzeczypospolitej do tej części Prus, która jest w ich
posiadaniu29. Jest przy tym rzeczą charakterystyczną, że w dalszej części pracy
stosował wobec Fryderyka I i Fryderyka Wilhelma I tytuł „König von Preussen”.
Bardzo dużo szczegółowych informacji geograficzno-historycznych zawiera
największa ówczesna polska encyklopedia księdza Benedykta Chmielowskiego
Nowe Ateny, oceniana niegdyś przez badaczy zdecydowanie krytycznie jako przejaw ograniczoności umysłowej czasów saskich, od pewnego jednak czasu rehabilitowana, jako dzieło podsumowujące stan dostępnej w Polsce wiedzy z połowy
XVIII w.30 W rozdziale „Geografia generalna y partykularna” znajduje się osobny
podrozdział, zatytułowany „Marchia albo Margrabstwo Brandenburskie”. W skła W. Zientara, Gottfried Lengnich, ein Danziger Historiker in der Zeit der Aufklärung, cz. 2,
Toruń 1996, s. 5–38, 49–55; S. Salmonowicz, Gotfryd Lengnich. Szkic do portretu uczonego,
w: idem, Od Prus Książęcych do Królestwa Pruskiego. Studia z dziejów prusko-pomorskich,
Olsztyn 1992, s. 72–102.
29
G. Lengnich, Geschichte der Preussischen Lande, Polnischen Antheils unter dem Könige
August dem zweyten, Danzig 1755, s. 94–95.
30
Por.: H. Rybicka-Nowacka, „Nowe Ateny” Benedykta Chmielowskiego: metoda, styl, język,
Warszawa 1974; S. Grzybowski, Z dziejów popularyzacji nauki w czasach saskich, w: Studia
28
98
Jerzy Dygdała
dzie tego organizmu państwowego znajdują się także „Prusy Xięstwo dane in feudum Albertowi Margrabi i Elektorowi Brandenburskiemu od Zygmunta I Króla
Polskiego” – mowa tu jest oczywiście o Prusach Książęcych i o hołdzie pruskim
z 1525 r. Następnie ksiądz Chmielowski przypomniał wydarzenia z 1657 r., kiedy
to elektor Fryderyk Wilhelm w zamian za zerwanie ze Szwecją został „Xiążęciem
Pruskim absolutnym”, co wiązało się też z zastawieniem terytorium elbląskiego
i odstąpieniem powiatów bytowskiego i lęborskiego. Zakończyło się to w 1701 r.,
gdy kolejny elektor „uczynił się Królem Pruskim [...] bez konsensu Rzeczypospolitej, co po dziś dzień continuator”31. W obszernym podrozdziale „O Polskim Królestwie” podano natomiast szczegółowy opis geograficzny i omówiono podziały
terytorialne prowincji „Prusy Królewskie”32.
U schyłku czasów saskich jezuicki historyk Jan Bielski wydał, cieszący się
dużą popularnością, podręcznik historii, geografii i ustroju Rzeczypospolitej33.
Warto zwrócić uwagę, jak wówczas postrzegał on stosunki polsko-pruskie. Przede
wszystkim wciąż traktował on dawne Prusy Książęce jako część państwa polsko-litewskiego. Zaczął od paragrafu „Prussy y Krzyżacy”, w którym przypomniał
najdawniejsze dzieje tych ziem, kończąc na pokoju toruńskim z 1466 r., na mocy
którego „Pruss część znaczną, [którą] teraz Xiążęcą zowią, Mistrz Krzyżacki trzymał prawem hołdowniczym i zawisłym od Polski. Reszta zaś, żeby podzielona na
Województwa [...], należała do Polski”. Kolejny paragraf nazwał „Prussy Królewskie” i przedstawił w nim ich podział na trzy województwa i biskupstwo warmińskie. Zaznaczył przy tym, podobnie jak wcześniej Łubieński, że „Kraj ten cały
nad inny bogaty, już to z przyczyny Gdańska [...], już że i innych miast wiele liczy
majętnych, budownych, osiadłych i handlowych”34. W paragrafie „Xiążęce Prussy”
pisał natomiast:
Prussy, Xiążęce nazwane, dla różnicy od tych, co podlegają Królowi Polskiemu i Rzeczypospolitej, której też zkładają część, kładziemy w porządku ziem, do których Polska
ma najwyższe prawo, nie przeto żeby teraz to najwyższe prawo miała nad temi Prussami
Polska, bo się z niego wyzuła przez Welawską ugodę w roku 1657.
Zaznaczył jednak, że w ugodzie tej jest zawarta możliwość, iż „wrócić się mogą
Prussy do dawnego stanu podlegania Polsce”35. Omawiał następnie hołdy lenne
31
32
33
34
35
i materiały z dziejów nauki polskiej, seria A: Historia nauk społecznych, z. 7, Warszawa 1965,
s. 120–126.
B. Chmielowski, Nowe Ateny albo Akademia wszelkiey Scyencyi pełna, cz. 4, Lwów 1756,
s. 292–293.
Ibidem, s. 321–327.
J. Bielski, Widok Królestwa Polskiego [...] szkolnej polskiej szlachetnej młodzi wystawiony,
t. 1–2, Poznań 1763.
Ibidem, t. 1, s. 123–126.
Ibidem, s. 295.
99
składane przez elektorów brandenburskich królom polskim z Prus Książęcych, zaznaczając, że po 1657 r. stany pruskie powinny składać „homagium eventuale”, co
jednak „od śmierci Fryderyka [III], który też pierwszy Króla Pruskiego nazwisko
przybrał”, ustało. Bielski zaopatrzył tę informację w charakterystyczny komentarz:
„Co z jakiej przyczyny Rzeczpospolita czyni, w Jej rad tajemnice nie wchodzę”36.
Wyraźne kłopoty z terminologią i nazewnictwem historycznym dotyczącym
ziem nadbałtyckich miał natomiast litewski bazylianin Hilarion Karpiński, autor
podręcznego leksykonu geograficznego wydanego w 1766 r.37 Uwzględnił on bowiem „Pomeranię Pr[uską]”, którą traktował jako księstwo niemieckie graniczące
od wschodu z Prusami (chyba Królewskimi?) i Polską. Obok umieścił „Pomorskie
województwo”, w skład którego wchodzi „część Pomeranii, Pomezanii, Kaszuby
i Żuławy”. Od wschodu graniczy ono z „Prusami” (tj. dawnymi Prusami Książęcymi), od południa z „Polską” (Wielkopolską), od zachodu z „Pomeranią dalszą” (tj.
byłym Księstwem Pomorskim, czyli Pomorzem Wschodnim). Odrębnie omówił
Prusy („Prussia”) jako „kray Eur[opejski]”, który dzieli się na część „Polską” z województwem malborskim i chełmińskim wraz z Warmią i Żuławami oraz na część
„Brandenburską”, która „zaszczycona jest Koroną Królewską od Leopolda Cesarza
w R. 1706 [prawidłowo w 1701] dla Fryderyka III Margrabiego Brandenburskiego
i potomków jego”38. Mamy tu więc wyraźne określenie byłych Prus Książęcych
(tego terminu autor nie stosował) jako Prus Brandenburskich.
Pierwszym w Polsce nowoczesnym podręcznikiem geografii (zwłaszcza politycznej) była tłumaczona z języka niemieckiego przez Ewarysta Kuropatnickiego
praca Antoniego Fryderyka Büschinga Geografia Królestwa Polskiego i Wielkiego
Xięstwa Litewskiego, wydana w 1768 r. Büsching był znanym uczonym, autorem
wielotomowych geografii powszechnych, a także prac teoretycznych z geografii fizycznej i statystyki, na którego opracowaniach wzorowali się liczni badacze i popularyzatorzy wiedzy, także w Polsce39. Jest rzeczą charakterystyczną, że w Geografii
Królestwa Polskiego w ogóle nie uwzględnił on dawnych Prus Książęcych. Jedynie
opisując Warmię, stwierdził, że jest ona „zewsząd Królestwem Pruskim otoczona”.
Wynika z tego, że za właściwą, obowiązującą wówczas nazwę tej krainy uważał
„Królestwo Pruskie”, choć wzmiankując wcześniejsze biskupstwo sambijskie, dodał, iż leżało ono „w Prusiech Brandenburskich”40. Odrębnie traktował Büsching
„Polskie Prusy albo Wielkie Xięstwo Pruskie [ta nazwa wzięta z tytulatury królów
Ibidem, s. 298.
H. Karpiński, Lexykon geograficzny dla gruntownego pojęcia gazet i historyi z różnych autorów zebrany, Wilno [Supraśl?] 1766; praca ta została opublikowana już po śmierci autora
przez jego brata, Herakliusza, też bazylianina, który dokonał niezbędnych uzupełnień.
38
Ibidem, s. 455, 463–464.
39
S. Lipko, Podręczniki geografii, s. 24–25.
40
A. F. Büsching, Geografia Królestwa Polskiego i Wielkiego Xięstwa Litewskiego, tudzież
innych Prowincyi do nich należących, Lipsk–Drezno 1768, s. 84, 122.
36
37
100
Jerzy Dygdała
polskich], które od tego czasu [tj. od 1466] do Wielkiey Polskiey jest przyłączone”.
Podkreślił, że „Xięstwo Pruskie [tu w znaczeniu Prus Królewskich!] jest własne
i osobliwe Corpus Politicum, które z Polską, oprócz Króla i jego jedynie osoby, nic
społecznego nie ma, a z Koroną [Polską] na wieczne czasy przez pewne przymierze złączone jest”, po czym dokonał bliższą analizę warunków pokoju toruńskiego z 1466 r.41 Widoczne jest tu nawiązanie do tez gdańskiego historyka Gotfrieda
Lengnicha i innych tzw. autonomistów pruskich o unii personalnej łączącej Prusy
Królewskie z Koroną42.
W tymże 1768 r. ukazały się dwa nowe podręczniki geografii, gdańszczanina
Jana Piotra Edlinga dla uczniów Szkoły Rycerskiej oraz jezuity Karola Wyrwicza.
Obie prace ujęte były w formie pytań i odpowiedzi. Kolejne wydania dzieł tego
drugiego autora zyskały dużą popularność i służyły potem uczniom szkół Komisji
Edukacji Narodowej43.
Jan Piotr Edling w Początkach krajopisarstwa na pytanie: „Jakie są granice Królestwa Polskiego?”, odpowiadał, że „od Zachodu Cesarstwo Niemieckie, osobliwie
Xięstwo Pomorskie i Śląskie, od pólnocy Moskwa i Prussy”, mając na myśli oczywiście dawne Prusy Książęce. Natomiast Wielkopolska dzieliła się według niego:
„Na Wielką Polskę własną, Mazowsze, Prussy i Pomeranią”. Pod tą ostatnią nazwą
kryło się województwo pomorskie; zresztą na pytanie: „Wiele jest województw
w Pomeranii?”, wyjaśniał – „Jedno tylko: Województwo Pomorskie”. Ponieważ
„Prussy” dzieliły się, według jego koncepcji, „Na dwa województwa: Chełmińskie,
Malborskie, tudzież na Xięstwo Warmińskie”44. Wynika z tego, że północne ziemie
Rzeczypospolitej składały się według Edlinga z Prus (dawnych Prus Krzyżackich
sprzed 1309 r., a więc sprzed zdobycia Pomorza Gdańskiego przez zakon) i województwa pomorskiego, czyli dawnego Księstwa Pomorsko-Gdańskiego. Można
przypuszczać, że na takie nietypowe wówczas poglądy miała wpływ tradycja historyczna widoczna w nauce gdańskiej45.
O niejednoznacznym pojmowaniu przez Edlinga określenia Prusy może jednak
świadczyć fakt, że w podrozdziale „O Xięstwie Pruskim” wyjaśniał, że jego granice to od zachodu „Xięstwo Pomorskie”, od północy „morze Bałtyckie”, od wschodu „Królestwo Pruskie”, a od południa „Królestwo Polskie”. W skład tak pojętego
Ibidem, s. 81.
S. Salmonowicz, Z dziejów walki o tzw. restaurację autonomicznych aspiracji Prus Królewskich w XVIII wieku, „Analecta Cracoviensia” 1975, t. 7, s. 433–457.
43
S. Lipko, Podręczniki geografii, s. 25–27, 29–31; F. Wolański, Osiemnastowieczne podręczniki, s. 536–537; K. Mrozowska, Szkoła Rycerska Stanisława Augusta Poniatowskiego
(1765–1794), Wrocław 1961, s. 88, 159–160.
44
J. P. Edling, Początki krajopisarstwa ku pożytkowi Akademii Rycerskiej Korpusu Kadetów
w Warszawie, Warszawa 1768, s. 26–27, 30–31.
45
L. Mokrzecki, W kręgu prac historyków gdańskich XVII wieku, Gdańsk 1974, s. 102–103,
108, 160–161, 195–196.
41
42
101
Księstwa Pruskiego wchodzą województwa chełmińskie, malborskie, Warmia oraz
województwo pomorskie46. W tym ujęciu Księstwo Pruskie oznacza Prusy Królewskie. Tymczasem dawne Prusy Książęce określał Edling jako „Królestwo Pruskie”,
które graniczy ze Żmudzią, województwami trockim i podlaskim, Mazowszem,
Prusami Polskimi i Morzem Bałtyckim47. Edling używał więc wobec Prus Królewskich nazw: Prusy, Księstwo Pruskie i Prusy Polskie, podczas gdy byłe Prusy
Książęce to w jego pracy Królestwo Pruskie.
Warto zauważyć, że podobna terminologia występuje u najwybitniejszego
oświeceniowego geografa polskiego Karola Wyrwicza. W Geografii czasów teraźniejszych, odpowiadając na pytanie: „Które kraje należą do Króla Pruskiego?”,
wymienił „1. Królestwo Pruskie, 2. Marchia Brandenburska, 3. Pomerania bliższa
i dalsza, 4. Xięstwo Sląskie”, po czym na końcu dodał w punkcie 10: „W Polszcze
starostwa lenne: Bytowskie i Lawenburskie [lęborskie], zastawne starostwo Drahimskie i Żuławy Elbląskie [trzymane jako zastaw], w Litwie dziedziczne włości
Sereia i Taurogi” (po Bogusławie Radziwille). Następnie dał szczegółowy opis
„Królestwa Pruskiego” – wyjaśnił, że są to:
Prusy od panującej tam familii nazwane Brandenburskie, naprzód podbite od kawalerów Krzyżackich [...], potym od Kazimierza IV [Jagiellończyka] do hołdu przymuszone, a od syna jego Zygmunta I na Xięstwo świeckie obrócone i Albrychtowi Margrabi
Brandenburskiemu [...] na lenność dziedziczną oddane roku 1525; dalej traktatem Wielawskim r. 1657 od Jana Kazimierza i Rzeczypospolitej z hołdu wypuszczone, na koniec
od Fryderyka I do tytułu królewskiego r. 1701 podniesione.
Dodał, że graniczą one od zachodu „z Prusami Polskiemi”48. Nie ulega więc
wątpliwości, że zarówno Edling, jak i Wyrwicz dla określenia byłych Prus Książęcych używali nazwy Królestwo Pruskie. Nasuwa się oczywiście pytanie, czy ta
zmiana terminologii nie wynika po prostu z faktu, że Rzeczpospolita uznała w końcu, w 1764 r., tytuł królewski Hohenzollernów. Na podkreślenie zasługuje fakt, że
w niezwykle wówczas popularnej Wielkiej Encyklopedii Francuskiej (t. 13, 1765)
Prusy Królewskie określono jako Prusse Royale lub Polonoise, a dawne Prusy
Książęce jako Royaume de Prusse49.
Warto w tym miejscu przeanalizować jeszcze, jakie nazwy obu części Prus widnieją na ówczesnych mapy i planach. Na znanych mapach z pierwszej połowy XVII
w., wydanych w znakomitych oficynach Matheusa i Caspara Merianów, pojawiają się nazwy: „Borusia Ducatus (herzogliches Preussen)” oraz „Borussia Regalis
J. P. Edling, Początki krajopisarstwa, s. 58–66.
Ibidem, s. 66–67.
48
K. Wyrwicz, Geografia powszechna czasów teraźnieyszych, albo opisanie krótkie kraiów całego świata, [wyd. 2] Warszawa 1773.
49
M. Forycki, Chorografia Rzeczypospolitej szlacheckiej w Encyklopedii Diderota i d’Alamberta, Poznań 2010, s. 174–175.
46
47
102
Jerzy Dygdała
(Königlich Polnisches Preussen)”50. Tymczasem sporządzający, już po koronacji
Fryderyka I, szczegółową mapę granic Prus Brandenburskich Samuel Suchodolec
(prawdopodobnie w 1712 r.; przekazał ją do Berlina na przełomie 1713/14 r.) użył
w jej nazwie terminu „das gantze Königreich Preussen”, przy czym ze szczegółowego tytułu wynika, że obejmuje ona wyłącznie terytorium dawnych Prus Książęcych51. Podobnie działający w Norymberdze znany geograf Johann Babtist Homann
na mapie z 1715 r. użył nazwy „Regnum Borussiae” dla byłych Prus Książęcych52.
Kolejna szczegółowa mapa tego terenu powstała w latach 1731–1739. Wykonał ją
na zlecenie regionalnych władz pruskich inżynier i kartograf Jan Władysław Suchodolec, syn wspomnianego już Samuela. Wydana ostatecznie drukiem w 1764 r.,
nosiła tytuł XXIX Vergrösserte Sectiones der General-Carte von dem Königreich
Preussen i obejmowała obszar dawnych Prus Książęcych wraz z należącymi do
Hohenzollernów dobrami Taurogi oraz terytorium elbląskim, częścią Żuław i przyległymi terenami Żmudzi, województwa trockiego, podlaskiego, mazowieckiego,
chełmińskiego i Warmii53. Już na podstawie tych trzech przykładów można stwierdzić, że ówczesne mapy, powstałe na zamówienie władz pruskich i mające w tytule
określenie „Königreich Preussen” (Królestwo Pruskie), nie obejmują całego terytorium państwa prusko-brandenburskiego znajdującego się pod władaniem Hohenzollernów, lecz wyłącznie dawne Prusy Książęce, bo do tego jedynie kraju odnosiła
się tytulatura „König in Preussen”, czyli „król w Prusiech”.
Tymczasem na jednej z map powstałych na terytorium Rzeczypospolitej w połowie XVIII w. pojawiła się jednak jeszcze jedna nazwa – mianowicie Prusy Wschodnie. Elbląski kartograf i mechanik Jan Fryderyk Endersch (pochodzący z Turyngii,
ale od 1728 r. zamieszkały w Elblągu) opracował trzy mapy, bardzo wysoko ocenione przez specjalistów. Dwie pierwsze obejmowały terytorium Żuław Wiślanych
(opublikowana w 1753) i Warmii, tj. biskupstwa warmińskiego (wydana drukiem
w 1755)54. W 1758 r. ukazało się w Elblągu kolejne jego dzieło kartograficzne,
zatytułowane Mapa Geographica Borrussium Orientalem55. Użycie tego określenia świadczy o tym, że już w tym okresie funkcjonowała nieoficjalna nazwa
Prusy Wschodnie (dawne Książęce), odróżniająca je od Prus Królewskich, czyli
Zachodnich. Możliwe, że tego typu nazewnictwo pojawiło się najpierw wśród
kartografów i geografów, przyzwyczajonych do określania położenia danych te-
P. Grabowski, Obraz terytorium, s. 26.
J. Szeliga, Działalność kartograficzna Samuela i Jana Władysława Suchodolców w Prusach
w XVII i XVIII wieku, Warszawa 2004, s. 84–88.
52
P. Grabowski, Obraz terytorium, s. 26.
53
J. Szeliga, Działalność kartograficzna, s. 103–108.
54
J. Szeliga, O mapie Warmii Jana Fryderyka Enderscha (1755), „Komunikaty Mazursko-Warmińskie” 1972, nr 4, s. 515–526.
55
P. Grabowski, Obraz terytorium, s. 28–29.
50
51
103
rytoriów według stron świata. Hipoteza ta zasługuje jednak na bardziej szczegółowe badania źródłowe.
Faktem jest, że wśród mieszkańców północnych kresów Rzeczypospolitej graniczących z państwem pruskim już przed 1772 r. funkcjonowało pojęcie „Prusy
Wschodnie”, tak samo jak i nazwa „Królestwo Pruskie” w znaczeniu dawnych Prus
Książęcych. W sporządzonej w 1765 r. przez Stanisława Czarlińskiego (pochodzącego z powiatu tczewskiego) i Jerzego Kalksteina (mającego dobra w województwie malborskim) lustracji królewszczyzn województwa malborskiego jest mowa
o sporze o las między starostwem straszewskim a sąsiednimi „wsiami Królestwa
Pruskiego”56. Natomiast obliczając dochody z propinacji (wyszynku) starostwa
grodowego kiszporskiego (dzierzgońskiego), lustratorzy stwierdzili, że wojewoda
malborski (będący jednocześnie starostą grodowym) z powodu braku lasów w tym
starostwie musi sprowadzać drewno (niezbędne do palenia pod kotłami przy produkcji piwa i wódki) „z Prus Wschodnich”57.
Podsumowując ten artykuł, mający wyraźnie sondażowy charakter, należy
stwierdzić, że dla tej części Prus Krzyżackich, która w 1466 r. ostatecznie przypadła królowi Kazimierzowi Jagiellończykowi, najczęściej używane były w XVIII w.
(tak jak i uprzednio) nazwy: Prusy Królewskie i Prusy Polskie. Jedynie raz wystąpiło określenie Wielkie Księstwo Pruskie, zaczerpnięte z polskiej tytulatury
królewskiej. W przypadku tej części państwa krzyżackiego, która ostatecznie stała
się lennym księstwem Rzeczypospolitej, dotychczasowe nazwy Prusy Książęce
i Księstwo Pruskie (Herzogtum Preussen) dla okresu po 1701 r. nie powinny być
używane, gdyż całkowicie straciły one aktualność. Można natomiast, jak to uczyniła np. Karin Friedrich, stosować określenie byłe Prusy Książęce58. Dość często
spotykana w osiemnastowiecznych źródłach nazwa Królestwo Pruskie (Königreich
Preussen), oznaczająca dawne Prusy Książęce, może mylić dzisiejszego czytelnika, gdyż kojarzy mu się z całym państwem dynastii Hohenzollernów, obejmującym
oprócz Królestwa w Prusach także Marchię Brandenburską, Pomorze (Wschodnie), Śląsk (od 1740) i wiele mniejszych, o różnorodnym statusie prawnym, terytoriów w Rzeszy Niemieckiej. W tej sytuacji w dalszym ciągu najlepiej byłoby
używać określenia Prusy Brandenburskie. W świetle źródeł polskich całkowicie
uprawnione jest jednak stosowanie nazwy Prusy Wschodnie, i to już dla okresu
sprzed 1772 r.
Lustracja województw Prus Królewskich 1765, t. 3: Województwo malborskie, wyd. J. Dygdała, Toruń 2011, s. 28.
57
Ibidem, s. 13.
58
K. Friedrich, Inne Prusy, s. 243.
56
104
Jerzy Dygdała
Jerzy Dygdała
Again about the names of two parts of Prussia
in the 18th century
S u mm a r y
Polish historiography copes with a problem of using a proper name for former territories
of the Duchy of Prussia within the period since the coronation of Frederick I Hohenzollern
as King in Prussia in 1701 untill the 1st partition of the Polish-Lithuanian Commonwealth in
1772. After 1772 two parts of Prussia – i.e. the most part of the Royal as well as Ducal Prussia – were to remain within the Prussian state under the rule of Frederick the Great being
divided in two provinces officially called East Prussia and West Prussia. Since some Polish
historians in relation to the period after 1701 have so far used the no longer existing term the
Duchy of Prussia as well as East Prussia that was officially introduced only in 1772 therefore the author decided to reach directly to primary sources. The basis for the considerations
included in his essay is composed of mostly Polish dictionaries and history and geography
textbooks as well as cartographic sources from the period between 1701–1772.
As a result of the research it turned out that the territory of the former Teutonic Order
State, which had been incorporated into the Kingdom of Poland in 1466, in the 18th century was still called (exactly as beforehand) Royal Prussia or Polish Prussia. As far as the
eastern part of the former Teutonic Order State is concerned, which was transformed into
a fiefdom of the Kingdom of Poland in 1525, the use of the names the Ducal Prussia or
Duchy of Prussia (Herzogtum Preussen) for the period after 1701 is improper since both
terms became outdated at that time. Consequently one should use the term former Ducal
Prussia. In turn the frequently coming up in 18th century sources the term Kingdom of Prussia (Konigreich in Preussen) which related to the former Ducal Prussia might be confusing
for a today’s reader since it popularly associates with the entire Hohenzollern state that also
included – apart from Kingdom in Prussia – different territories within borders of the German Reich such as: Brandenburg, Hinterpommern and (since 1740) Silesia as well as many
other minor territories. In this situation – according to the author – the best name for the
former Ducal Prussia would be: Brandenburg’s Prussia. Apart from this inferring from the
Polish cartographic sources and comments of the Polish speaking inhabitants of the lands
bordering on the former Ducal Prussia, it is completely justified to use the term East Prussia
already for the period after 1701.
Czasy Nowożytne
TOM 24
ROK 2011
Władysław Zajewski
Gdańsk
Wybicki o meandrach rewolucji francuskiej
1789 roku
Uwagi wstępne
Na uroczystościach z okazji 200-lecia rewolucji francuskiej Henry Kissinger
powiedział:
Rewolucja francuska przyniosła światu zasady uniwersalne, dające się zastosować wobec wszystkich ludzi. Są to zasady praw człowieka, wolności, równości... I jeśli nawet
w jakimś kraju zasady te już funkcjonowały, to były one związane z tradycją tego kraju,
natomiast rewolucja francuska nadała im nowy zasięg uniwersalny, ważny dla całej
ludzkości, zakotwiczyła je w naturze ludzkiej. I niemal wszystkie rewolucje narodów
wolnych są od tej pory inspirowane przez te wartości, zasady i koncepcje, jakie tkwiły
w rewolucji francuskiej1.
O ile opat Emanuel Sieyes w broszurze ogłoszonej w styczniu 1789 r., zatytułowanej Qu’est-ce que le Tiers Etat?, uznał stan trzeci za cały naród, pragnący
upodmiotowienia swej roli w monarchii, to historiografia marksistowska widziała
w rewolucji francuskiej przede wszystkim konflikt burżuazji z feudalną arystokracją i hierarchią duchowną, a w dalszej kolejności z wyzutym z prawa własności
ludem, który miał być siłą sprawczą tej rewolucji. Tak więc rewolucja francuska
według autorów marksistowskiego wykładu o rewolucji francuskiej, „nie była po
prostu rewolucją burżuazyjną, ale burżuazyjno- demokratyczną i wyrażała zdaniem
Marksa w większym stopniu jeszcze potrzeby całego ówczesnego świata, aniżeli
tej jego części, w której się dokonała”2.
Zob.: „Le Monde” 1989, z 13 lipca.
W. Markov, A. Soboul, Wielka Rewolucja Francuzów, Wrocław 1984, s. 370.
1
2
106
Forsowany przez sympatyzujących z marksizmem historyków francuskich
Mathieza i Soboula schemat, że to zwycięska burżuazja pospołu z pracującym ludem obaliła Ancien Règime, a następnie w obronie tegoż ludu ustanowiono twarde, jakobińskie rządy, niecofające się przed terrorem dla dobra tegoż ludu, został
zakwestionowany i podważony krok po kroku w dogłębnych badaniach François
Fureta (1927–1997). Trafnie wytykał on apologetom marksistowskiej wizji rewolucji francuskiej, że mistyfikują nie tylko przebieg tej rewolucji, lecz także jej siły
napędowe i demonizują strukturę społeczną tych grup, które radykalizowały poszczególne etapy rewolucji. Na gruzach Bastylii budowano przy okazji historiozoficzne dogmaty doktryny marksistowskiej, która miała zwiastować „nowy porządek dziejów”. Badania Fureta oraz innych liberalnych historyków (np. René
Sedillot) wykazały, że górale, żyrondyści, dantoniści i robespierryści wywodzili się
z bardzo podobnych warstw społecznych, poplątanych i wymieszanych z ubogimi
z przedmieść Świętego Antoniego i Saint-Marcel. Marksistowski schemat linearnego rozwoju historii, powielany w setkach podręczników, okazał się historiozoficznym mitem, który miał zastąpić krytyczne badania naukowe. W rzeczywistości
bowiem, jak pisał znakomity znawca tej tematyki Furet:
[...] ruch rewolucyjny we Francji nie przedstawia się jak szereg bitew w podręcznikach
sztuki wojennej, według schematu historii linearnej, w którym wszystkie klasy społeczne głoszą identyczną przyszłość, czy z kolei klasy, które mu się opierają, zgadzają się na
ten sam obraz minionej przeszłości3.
François Furet dowiódł, że rewolucja 1789 r. to zamknięta już epoka, wysiłki
zaś komunistów kontynuowania tejże rewolucji nie mają żadnego sensu, podobnie
jak utopijna wiara, odziedziczona po Jeanie Jacques’u Rousseau, że lud zbuduje
wzorową demokrację, w której obalona zostanie wszelka władza despotyczna i totalna. Co innego oznacza absurdalne kontynuowanie rewolucji 1789 r. przez niektóre skrajne ruchy lewicowe, a zupełnie co innego rozważania naukowe o wpływie francuskiej rewolucji na sąsiednie kraje europejskie.
Innymi słowy, obraz rzeczywisty rewolucji francuskiej jest bardziej złożony
i skomplikowany niż to się na ogół przedstawia w podręcznikach. Bogate i różnorodne były płaszczyzny konfliktów, jakie przeżywało społeczeństwo francuskie,
różnorodne były cele i nie tak może klarowne są rezultaty rewolucji 1789 r. dla
Francji, szczególnie gdy historyk doszukuje się związku proklamowanych haseł
i deklaracji z realną rzeczywistością poza siedzibą Assemble Nationale.
F. Furet, Le cathéchisme de la Révolution Francaise, „Annalss, Economies, Civilisations”
1971, nr 2, s. 282–283.
3
Wybicki o meandrach rewolucji francuskiej 1789 roku
107
Zasada wolności
Rewolucja rozpoczęła się w imię wolności i upodmiotowienia stanu trzeciego.
W sierpniu 1789 r. powołano pięcioosobową komisję z udziałem hrabiego Mirabeau
(1749–1791) i markiza La Fayettea (1757–1834), wielkiego admiratora amerykańskiej Deklaracji Niepodległości z 4 lipca 1776 r., z którą był wszak emocjonalnie związany. Trzeba pamiętać, że zarówno ci, którzy redagowali Deklarację Praw
Człowieka i Obywatela, jak i ci, którzy ją uchwalali, byli synami epoki Oświecenia, „epoki świateł”, markiz La Fayette zaś trzymał na swoim biurku amerykańską
Deklarację Niepodległości obok białej karty, na której miał zredagować wstępny
projekt Deklaracji Praw Człowieka:
Ludzie Konstytuanty ulegali wpływom dwóch inspiracji, a mianowicie optymizmowi
Rousseau, a więc nadziei, że władza będzie służyła wolności, i oni to wyrazili w Assemblee w prawie tam uchwalonym. Z kolei pesymizm Monteskiusza wyraził się w ich
umysłach co do kompetencji władzy wykonawczej, ucieleśnianej w 1789 r. przez króla
i dwór, których tradycyjne kompetencje ograniczono. Tak więc wpływy doktrynalne
połączyły się z konkretnymi działaniami w postaci podziału władz i podporządkowaniu
władzy wykonawczej prawu, wyrażonemu przez Deklarację, zgodnie z tradycją polityki
francuskiej4.
Przegłosowana 26 sierpnia 1789 r. zebrana w 17 punktów Deklaracja Praw Człowieka i Obywatela wykazała, że wpływ amerykański jest w niej mało wyczuwalny:
Nie tylko inspiracja religijna jest tutaj nieobecna, lecz szczególnie pragmatyzm oraz
troska proceduralna znikły [z tekstu francuskiego] na rzecz afirmacji zasad. Analogie
odczuwa się raczej w zbieżności źródeł ideologicznych, z których czerpały obie konstytuanty po obu stronach Atlantyku5.
Artykuł 7 Deklaracji francuskiej stwierdzał, że nikt nie może być oskarżony,
zatrzymany i uwięziony, jak tyko na mocy prawa. Oznaczało to gwarancję prawną
wolności dla jednostki, uwolnienie jej od groźby represji arbitralnej, prawnie nieuzasadnionej.
Artykuł 11 Deklaracji głosił swobodę intelektualną i moralną, zapewniał jednostce ludzkiej swobodne komunikowanie myśli i opinii w ramach istniejących norm
prawnych. Dziś już nie ulega wątpliwości, że tekst tej Deklaracji Praw Człowieka
jest najwybitniejszym dziełem Konstytuanty francuskiej, dziełem najtrwalszym
i najbardziej chlubnym, dziełem, które otwierało nową kartę w losach kontynentu
europejskiego. Pamiętajmy bowiem, że Deklaracja Praw Człowieka i Obywatela
miała się odnosić, według intencji jej twórców, do „wszystkich ludzi, w każdym
J. Rivero, Les libertes publiques, cz. 1: Les droits de l`homme, Paris 1973, s. 42.
Ibidem, s. 45.
4
5
108
czasie i do wszystkich krajów”6. Praktycznie jednak okazało się, że odnosiło się
to tylko do ludzi białych. Niewolnictwo pozostało nadal prawnie usankcjonowane
w koloniach francuskich. Adwokat Barnave dowodził w Konstytuancie, że nigdy
nie zaakceptuje tego, „aby czarny mógł sądzić, iż równy jest białemu”. Dopiero
później Konwent, na złość Anglikom, obalił, i to tylko teoretycznie, niewolnictwo,
które faktycznie zniesione zostało dopiero na kongresie wiedeńskim.
Trzeba też nadmienić, że jakobińska Deklaracja Praw Człowieka z 24 czerwca
1793 r. przypominała raczej deklarację równości społecznej. Artykuł 3 owej Deklaracji głosił, że „wszyscy ludzie są równi tak z natury, jak przed prawem”; art.
16 gwarantował jednak zachowanie własności prywatnej; zagwarantowano także
w art. 17 wolność ekonomiczną jednostce. Dużo większe akcenty położono też
na prawo do oświaty i wykształcenia. Jakkolwiek zasadniczy wymiar Deklaracji
Praw z 1789 r. został utrzymany. to jednak w deklaracji jakobińskiej dominował
„styl i ton walki”7. Uzupełnienia Deklaracji Praw Człowieka, poszerzanie lub próby dalszego jej idealizowania w dalszych fazach rewolucji nie zmieniają faktu, że
zarówno żyrondyści, jak i później jakobini z wielką łatwością odchodzili w praktyce od zasad owej Deklaracji z chwilą, gdy chodziło o rozprawienie się z przeciwnikami politycznymi, z tzw. wrogami rewolucji. Wrogowie rewolucji, szczególnie
monarchiści, nie mogli liczyć na żadne pobłażanie, chociaż istnienie monarchizmu
akceptowała pierwsza Deklaracja Praw Człowieka i Obywatela z 1789 r. Ale już 21
września 1792 r. w debacie nad wnioskiem o zniesienie monarchii ksiądz Gregoire
powiedział w Konwencie: „Monarchowie są pod względem moralnym tym, czym
monstra (potwory) w sensie fizycznym. Dwory są wylęgarnią zbrodni, ogniskiem
korupcji i kryjówką tyranów. Historia królów jest martyrologią narodów”8.
Nikt zatem opierający się lub usiłujący powstrzymać zjawisko radykalizowania
się rewolucji nie mógł liczyć na pobłażanie i litość. Nic więc dziwnego, że liberalny historyk René Sedillot pisał z gorzką ironią o tym, jak rewolucja francuska
realizowała w praktyce treść szczytnej Deklaracji Praw Człowieka i Obywatela:
Chodzi tam o Wolność napisaną dużą literą, zimną boginię. abstrakcyjną zasadę, która
nie miała nic wspólnego z niezliczonymi wolnościami, którymi szafował, wbrew powszechnemu mniemaniu, obalony reżim. To była Wolność w nadrukach na papierze ministerialnym oraz na frontonach gmachów ministerialnych. Ale nie oznaczało to więcej
wolności dla biednych, zbierających kłosy na ściernisku, czy dla pasterzy odmawiających płacenia podatków. To była Wolność, którą posługiwano się z trybun i przez poetów. Jakobini zresztą dodatkowo proklamowali: Żadnej wolności dla arystokratów9.
R. Sedillot, Le coût de la Révolution Francaise. Collection Verites et legend es, Paris 1987,
s. 72–73.
7
J. Rivero, Les libertes, s. 64.
8
M. Reberioux, Symboles 1789: La Republique, „Le Monde” 1989, z 13 lipca.
9
R. Sedillot, Le cout, s. 68.
6
109
Od tej pory żaden mieszkaniec Francji nie był już poddanym króla, stawał się
wolnym obywatelem (citoyen). O ile dla początkowych twórców rewolucji 1789 r.
istniała wielka trójca. którą chciano zreformować, a więc: Naród, Prawo, Król,
o tyle w 1792 r. dokonano transformacji: Naród stał się jednocześnie Republiką,
jedną i niepodzielną, republiką, w której konieczność nakazuje, aby „istniała jedna tylko wola”. Tak oto rewolucja 1789 r. deklarowała jednostce wolność, ale rychło stawiała ją naprzeciw potężnej, wszechwładnej Republiki, która rościła sobie
prawo do kontrolowania i podporządkowania sobie każdego obywatela! Skoro tak
myśleli Billaud i Barere, Saint-Just i Robespierre, to rychło rozpoczęła się droga ku
Republice kontrolującej wszystkie frakcje, wszystkie sekcje, wszystkich obywateli.
Może niezupełnie tak prosto potoczyły się wydarzenia. Wraz z Republiką przyszły
wysiłki, jak wspomniałem, nowego sformułowania praw człowieka i obywatela,
mocniej opartych na cnotach obywatelskich. Condorcet i Robespierre nalegali na
to, według Madelaine Reberioux, aby Deklaracja Praw oparta była bez ograniczeń
na prawie, czasowo jednak ograniczonym z uwagi na ferment rewolucyjny, silniej
akcentowała prawa społeczne obywatela10. Niemniej w praktyce jakobini szybko
zignorowali podstawy prawne w masowych procesach politycznych tych obywateli, a nawet grup społecznych, które stały w opozycji do Republiki, lub też nadmiernej centralizacji władzy w ręku jednej grupy politycznej.
Do podręczników historii powszechnej Bastylia, zdobyta 14 lipca 1789 r., weszła jako symbol tyranii Ancien Régime’u, przedsiębiorca zaś niejaki Palloy rozdawał później członkom Zgromadzenia Narodowego „medale ukute z łańcuchów
więźniów”, osadzonych przez Ludwika XVI w Bastylii. Ale w rzeczywistości tłum
po zdobyciu Bastylii i wymordowaniu załogi znalazł w jej kazamatach siedmiu
więźniów. Natomiast w okresie terroru jakobińskiego w więzieniach znajdowało
się 400 000 osób11.
Historyk François Furet napisał, że pod rządami jakobinów nastąpiło wyraźne
zwyrodnienie i alienacja państwa – republiki. Jakobini bardzo świadomie podsycali
atmosferę tzw. zdrady, było to bowiem wkalkulowane w metodę rządzenia: „ideologia i terroryzm funkcjonują niezależnie od wydarzeń politycznych i militarnych
w państwie”12.
Jeśli chodzi z kolei o art. 11 Deklaracji Praw Człowieka, o swobodę rozpowszechniania opinii i poglądów, to trzeba przyznać, że po 1789 r. nastąpił we
Francji gwałtowny wysyp różnych czasopism, gazet, broszur i ulotek, na przedtem
niespotykaną skalę. Ale od wprowadzenia Republiki nastąpiło wyraźne wyhamowanie tej lawiny druków i zaostrzenie kontroli. Dyktatura jakobińska wysłała na
M. Reberioux, Symboles 1789.
R. Sedillot, Le cout, s. 78–79. J. Baszkiewicz, Wolność–Równość–Własność, Warszawa 1981,
s. 262, pisał o uwięzieniu około 90 000 osób.
12
F. Furet, Le cathéchisme, s. 286–287.
10
11
110
szafot wielu znanych dziennikarzy i publicystów, najczęściej pod fałszywym zarzutem „zdrady” lub rzekomego „sprzyjania kontrrewolucjonistom”. Nie lepiej też
się działo pod rządami Napoleona, który nie był sympatykiem nadmiernej wolności druku. Po przybraniu tytułu cesarza Napoleon ograniczył liczbę dzienników
do czterech tytułów. Jedynym i naprawdę niezależnym publicystą w rozległym Le
Grand Empire był sam cesarz, inni dziennikarze mieli obowiązek pogłębiać i rozszerzać „myśli” cesarza. Tuż przed śmiercią, na zesłaniu na Wyspie Świętej Heleny,
Napoleon powiedział do generała Bertranda: „Zachowałem wszystkie zdobycze
Rewolucji. Nie miałem żadnego powodu, aby je niszczyć. Wiadomo było wszystkim, że cesarz nie chciał i nie pragnął kontrrewolucji. A więc ze mną wolność prasy
nie była już konieczna”13.
Zasada równości
W rewolucji 1789 r. zasada równości (egalité) może bardziej się uwydatniła
niż zasada wolności. Historyk René Sedillot stwierdził, że należy bardziej mówić
o egalité conquises niż o liberté conquises14. Camille Desmoulins, zapytany o jej
podstawową zasadę, odparł: „Nie ma uprzywilejowanych!”. Rzeczywiście, tytuły
szlacheckie zniesiono dekretem z 17 maja 1790 r. Należy także pamiętać, że Deklaracja Praw Człowieka i Obywatela stwarzała pewne rozwarcie nożyc między wolnością
indywidualną jednostki a zasadą własności. Deklaracja Praw z 1789 r. nie ograniczała ani też nie definiowała zasady własności dóbr materialnych. Istota naturalnego
prawa wolności polegała na tym, utrzymywali osiemnastowieczni filozofowie, że
jest ono dane z natury rzeczy każdej istocie ludzkiej, natomiast prawo własności nie
jest aż tak uniwersalne, aby było zagwarantowane każdemu człowiekowi. Później
w rewolucji francuskiej rodziły się oddolne ruchy plebejskie, kwestionujące „prawo
naturalne” jednostki do posiadania nieograniczonych dóbr materialnych. Ruchy te
odmawiały uznania autonomii spraw ekonomicznych, kwestionowały prawo własności. Jakobini po przechwyceniu władzy stanęli przed problemem nie tylko likwidacji
resztek feudalizmu w ustawodawstwie, lecz także przed koniecznością wyżywienia
prawie 800 000 ludzi pod bronią i biedoty w miastach. Musieli również zwalczać
„ekstremistów paryskich”, tzw. hebertystów, wyznawców mętnej ideologii Jacquesa-René Herberta. On bowiem posunął się znacznie dalej niż sam Robespierre
i kwestionował zasadnicze osiągnięcia rewolucji. Jego zdaniem biedak „nic na rewolucji nie zyskał, prócz prawa do skarżenia się na swoją nędzę”15.
Napoléon Penoćes politiques et sociales, présentées polo Adrien Dausette, Flammarion 1969,
s. 39–40.
14
R. Sedillot, Le cout, s. 68 nn.
15
J. Baszkiewicz, S. Meller, Rewolucja francuska 1789–1794. Społeczeństwo obywatelskie,
Warszawa 1983, s. 381.
13
111
Sprzeczność między deklarowaną przez rewolucję wolnością jednostki a zasadą własności, ograniczoną siłą rzeczy do węższego odłamu społeczeństwa osób
uprzywilejowanych, próbował rozwiązać sam Robespierre, opracowując teoretyczny projekt „demokracji ekonomicznej, socjalnej i politycznej, wyrażony przy
pomocy koncepcji ludowej ekonomii politycznej”16. Jednak „dobrodziejstw” tego
projektu Francuzi już nie wypróbowali, gdyż 9 thermidora roku II (27 lipca 1794)
teoretyk ten został ścięty wraz z grupą najbliższych współpracowników.
Zdobycze równości społecznej przekreślono w epoce Cesarstwa zdecydowanie.
Dekretem z 11 listopada 1808 r. cesarz Napoleon przywrócił dziedziczne tytuły
szlacheckie i arystokratyczne. Na Wyspie Świętej Heleny w 1820 r. cesarz powiedział:
Wszystko, co jest możliwe dostać w ramach zasady równości, Francuzi otrzymali ode
mnie. Arystokracja Cesarstwa byłaby rezultatem współzawodnictwa narodowego. Każdy Francuz mógł sobie powiedzieć pod moimi rządami: będę ministrem, będę marszałkiem Francji, będę hrabią, baronem, księciem, jeśli będę godnym, a nawet królem.
Do Mme de Remusat zaś powiedział ironicznie: Francuzi lubią zasadę równości, ale łatwo ją porzucą, jeśli każdy z nich będzie pewnym, że może być pierwszym”17.
Zasada braterstwa
Rewolucja francuska dość szybko przeszła od tezy o wojnie obronnej przed
zbrojną interwencją monarchii feudalnych do zasady wojny wyzwoleńczej „za
wolność ludów” (pour la liberté des peuples). Okrzyk marszałka Kellermanna spod
Valmy (20 września 1792): Vive la nation! otwierał nową erę dla oręża Francji
rewolucyjnej, która rychło przekształciła się w epokę wojen zdobywczych, nawet
grabieżczych (la guerre de conquetes). O ile za Ludwika XVI pojęcia naród i państwo wiązały się raczej luźno, to rewolucja przyczyniła się do istotnego zbliżenia
tych pojęć, do narodzin nowoczesnego patriotyzmu, a nawet, zdaniem licznych
historyków, do narodzin współczesnego nacjonalizmu.
W początkowej fazie rewolucji Paryż obiecywał, że nie użyje siły do pogwałcenia wolności innych narodów, a to w tym celu, aby odróżnić się chwalebnie od
zgniłych reżimów feudalno-monarchicznych. Ale w praktyce z tą zasadą było róż F. Gauthier, L’ idee generale de propriete dans la philosophie du droit naturel et la construction entre liberte politique et liberte economique 1789–1795, w: Bicentenaire de la Revolution Française, Colloque international 11, 12 et 13 septembre 1986. Universite d’Orleans,
s. l–3.
17
O. Aubry, Napoléon, Flammarion 1961, s. 181.
16
112
nie i już żyrondyści od niej odeszli, szukając w wojnach wyzwoleńczych lekarstwa
na kłopoty i trudności związane z polityką wewnętrzną Francji. Rewolucja głośno
deklarowała zasadę wolności jednostki oraz zasadę suwerenności narodów. Ale ta
ostatnio wspomniana zasada była lekceważąco traktowana w epoce Dyrektoriatu.
Praktycznie dla Dyrektoriatu „wojna wyzwoleńcza” przy współudziale żołnierza
francuskiego była równocześnie „wojną zdobywczą”, „wojną podbojów”; nie cofano się ani przed łupieniem „krajów wyzwolonych”, ani też przed drenażem tzw.
republik siostrzanych na terenie Włoch.
Wybicki o rewolucji francuskiej
Należy lojalnie uprzedzić, że przedstawienie poprawnych, rzeczywistych ocen
rewolucji francuskiej na podstawie wypowiedzi Józefa Wybickiego nastręcza nie
lada trudności. Przede wszystkim Wybicki pisał wspomnienia głównie po kongresie
wiedeńskim, a więc już z dużego oddalenia w czasie tych zdarzeń, które obserwował po przybyciu do Paryża 27 marca 1795 r. Człowiek, który zasiadał w senacie
Królestwa Polskiego, nie mógł naturalnie pochwalać i aprobować rewolucji francuskiej; taka postawa była nie do przyjęcia dla innych senatorów, przyjaciół Wybickiego. Epoka Restauracji, powrót do Francji Ludwika XVIII, szczególnie nasiliły
propagandę antyrewolucyjną, której towarzyszył po prostu „biały terror” wobec
najwierniejszych oficerów i generałów napoleońskich. Mogło to naturalnie odbić
się na opinii Wybickiego co do scen, do których doszło w Paryżu. Jednak Wybicki
pisał pamiętnik z myślą głównie o dzieciach, które miały wyciągnąć z tej lektury
swoistą „lekcję ojczystej historii”. Zastrzeżenia te mogą zatem osłabić ostrze opinii
Wybickiego. Trzeba jednak i należy pamiętać o działaniach i poglądach Wybickiego z okresu obrad Sejmu Czteroletniego oraz insurekcji kościuszkowskiej.
Józef Wybicki opowiadał się w pełni po stronie zwolenników reform, naprawy
Rzeczypospolitej, a więc był jednym z filarów, choć nie najgłówniejszym, „stronnictwa patriotycznego”, które z inspiracji Ignacego Potockiego i księdza Hugona
Kołłątaja dążyło do kompromisu z monarchą, aby przeforsować nową konstytucję.
Niezmiernie ważny jest, moim zdaniem, komentarz Wybickiego do listu Kołłątaja
z 30 maja 1791 r., w którym autor Listów patriotycznych pisał: „Na jego [Kołłątaja] i I[gnacego] Potockiego perswazję, zaniechawszy pretensją moją do poselstwa, przyrzekłem być z miasta deputowanym na sejm, za co mi Kołłątaj dziękuje
i do Warszawy wzywa do pracy prawodawstwa”18. Nie potrafimy obecnie określić dokładnie, jaki był udział Wybickiego w redagowaniu Konstytucji 3-go maja;
w każdym razie Emanuel Rostworowski nie wymienił jego nazwiska w gronie osób
Por.: W. Zajewski, Józef Wybicki, wyd. 3, Warszawa 1989, s. 136.
18
113
najbardziej zajętych redakcją tekstu Konstytucji19. Lecz jeśli nawet jego rola była
posiłkowa, podporządkowana pewnej koncepcji politycznej Potockiego i Kołłątaja, to nie ulega żadnej wątpliwości, że Wybicki był z przekonania zdecydowanym
konstytucjonalistą oraz rzecznikiem praw obywatelskich i zwolennikiem liberalizacji kodeksu karnego w duchu Beccarii20. Nie inaczej wszak działał w okresie
insurekcji, sprzeciwiając się terroryzmowi i represjom, pozbawionym podstaw
prawnych. Ten humanitarny prawnik, wychowany w duchu Oświecenia, doskonale
znający tradycje demokratyczne Grecji i cnoty Rzymian, nie mógł naturalnie odnosić się do trybunów jakobinizmu inaczej niż z odrazą i głęboką niechęcią, a nawet
z pogardą. Niechęć do dyktatury była tak głęboko zakorzeniona w tradycji naszego
sejmu, że zarówno w schyłkowym okresie Rzeczypospolitej, jak i później, nawet
po śmierci Wybickiego, ta forma rządu była pogardliwie określana jako niegodna
kraju cywilizowanego21. Otóż jeśli uwzględnimy konstytucyjne zamiłowania Wybickiego, jego liberalizm, zarówno ekonomiczny jak i w zakresie prawa karnego
oraz cywilnego, wówczas możemy nieco inaczej spojrzeć na relację Wybickiego
i dostrzec dużą zgodność podanych tam opinii z jego rzeczywistymi poglądami
na jakobinizm. Mniemam, że bez większej omyłki można napisać, iż Wybicki był
zdecydowanym przeciwnikiem dyktatury jakobińskiej i nie należy podejrzewać go
o kokieterię, gdy pisał o niej z odrazą.
Wybicki dotarł do Paryża 27 marca 1795 r. dzięki życzliwości i protekcji posła
francuskiego w Bazylei François Barthelemy’ego, późniejszego członka Dyrektoriatu, który przejął władzę we Francji kilka miesięcy później22. Wybicki trafił do
miasta na okres szczególnych napięć politycznych i społecznych, kiedy to – jak
napisali historycy Walter Markov i Albert Soboul – „koła rewolucji zaczęły się toczyć wstecz”23. Mówiąc językiem bardziej zrozumiałym, było to niedługo po przewrocie 9 thermidora (27 lipca 1794), kiedy to jakobini stracili grunt pod nogami
i znaleźli się w całkowitym odwrocie. Bojówki Frerona i Talliena, tzw. eleganci
(muscadins) z „dobrych rodzin”, rozbiły klub jakobinów: wyparto ich z Komitetu
Bezpieczeństwa, z sekcji paryskich. Co aktywniejsi jakobini trafili albo na szafot
(np. osławiony oskarżyciel Fouqier-Tinveille oraz 14 innych sędziów za masowe
wyroki śmierci), albo zostali osadzeni w więzieniu.
Okres ten wyróżnił się ostrymi walkami na przedmieściach Paryża i próbą odzyskania władzy przez sympatyków jakobinów. Do zamętu i walk doszło szczególnie 12 germinala (1 maja 1795). Zaburzenia zainicjowała dzielnica Faubourg
E. Rostworowski, Ostatni król Rzeczypospolitej. Geneza i upadek Konstytucji 3 maja, Warszawa 1966.
20
Ibidem, s. 139–140; W. Zajewski, Cesare Beccaria i Józef Wybicki, „Dziennik Bałtycki”
1972, nr 252.
21
W. Zajewski, Sejm powstańczy 1830–1831, „Odra” 1985, nr 11, s. 55–56.
22
W. Zajewski, Józef Wybicki, wyd. 3, s. 155.
23
W. Markov, A. Soboul, Wielka rewolucja, s. 333.
19
114
Saint-Antoine, dzielnica o szczególnym składzie społecznym. Prawie 91% ludności tej dzielnicy pracowało fizycznie w rzemiośle (np. manufaktura tapet Reveillon zatrudniała wówczas ponad 400 robotników), w różnorodnym, drobnym
handlu, usługach. Około 20% ubogich Paryża rekrutowało się z tej dzielnicy, o bardzo niskim dochodzie na głowę mieszkańca. Nic zatem dziwnego, że Faubourg
Saint-Antoine „było awangardą rewolucji”24. Bardziej złożona pod względem społecznym była sytuacja mieszkańców Faubourg Saint-Marcel, która choć bardziej
zurbanizowana i bardziej różnorodna co do zatrudnienia, również była siedliskiem
zaburzeń i niepokojów25. Z tych to właśnie dzielnic 3 i 4 prairiala próbowano zorganizować „marsz ludowy” na Konwencję, obalić thermidorianów i przywrócić
rządy jakobinów. Konwencja w obronie uciekła się do pomocy wojska i Gwardii
Narodowej. W te właśnie majowe zaburzenia paryskie z 1795 r. wciągnięty został
Józef Wybicki, który na kanwie tych przeżyć wysnuł ocenę radykalnego nurtu rewolucji francuskiej. Pisał zatem Wybicki we wspomnieniach, że:
[...] ów początkowy zawiązek rewolucji francuskiej miał zamiar największy przywrócenia wolności cywilnej i politycznej człowiekowi, przy istniejącej władzy panującego
(monarchy), konstytucją ograniczonej, ale ten święty zamiar zniknął, gdy chucie i namiętności wzięły górę, gdy ludzie zbrodniami okryci odsunęli obywateli cnotliwych
i światłych od steru rządu, gdy intrygi, chciwość grabieży, a przy tej chciwości krwi
niewinnej już zrażone i zdemoralizowane, opanowały serce.
Nie ma w tym zarysie prób rzeczowego, logicznego lub społecznego wytłumaczenia przyczyn radykalizowania się rewolucji; Wybicki ograniczył się w zasadzie
do psychologii tłumu, przypisując mu z góry złe i zbrodnicze skłonności, bez wniknięcia w sferę materialnej egzystencji rodziny paryskiej w tym czasie. Tak więc
„opisze historia tę okropną epokę w dziejach świata, ja co do mnie wspomnę tylko
niektóre zdarzenia, a szczególniej, że jeszcze zastałem w Konwencji na urzędach
szczątki tych krwawych, brudnych i ciemnych demagogów, płody niesłychanej
potwory w rodzie ludzkim – Robespierre’a”26. Nie ulega zatem wątpliwości, że
Wybicki nie darzył żadnym sentymentem, poparciem lub choćby współczuciem
okresu dyktatury jakobińskiej i samych jakobinów, o których zresztą miał jak najgorsze zdanie.
Nasuwa się pytanie: dlaczego? Dlaczego Wybicki pisał tak krytycznie, wręcz
wrogo o jakobinach i ich przywódcy Maksymilianie Robespierze?
Odpowiedź jest tylko jedna w jego pamiętnikach: dyktatura jakobińska, z Robespierre’em na czele, niezależnie od swych intencji pogwałciła zasadę wolno R. Monnier, Le faubourg Saint-Antoine 1789–1815, Paris 1981, s. 156 nn.
H. Burstin, Le faubourg Saint-Marcel a l` epoque revolutionnaire, Paris 1983, s. 58 nn.
26
J. Wybicki, Życie moje oraz wspomnienia o Andrzeju i Konstancji Zamoyskich. Z rękopisów
wydał i objaśnił A. M. Skałkowski, Kraków 1927, s. 220.
24
25
115
ści i elementarne prawa człowieka. Swoją refleksję teoretyczną Wybicki zamknął
w maksymie: „ja sam trzymałem z Bolinbrokiem (1678–1751), że wolność jest
stworzona dla człowieka, ale człowiek nie jest stworzony do wolności”, ale po
wypadkach majowych zmienił tę maksymę i napisał: Neminem liberum nisi sapientem (nikt nie jest wolny oprócz mędrca). O tym, że Wybicki był świadkiem
bezpośrednim niektórych obrad Konwencji i zaburzeń majowych, świadczą dalsze
fragmenty jego narracji pamiętnikarskiej. Pisał więc, że na obradach Konwencji
widział sam „owych zagorzałych i brudnych demagogów, siedzących na ławach
w szlafmycach wełniano-czerwonych (»frygijki«), z nich tu płynęły, jak mówiono,
z Góry [Montagne] krwi i łez dla publiczności potoki”. Ocenił tutaj okres minionej
dyktatury jakobińskiej, jak można sądzić, głównie na podstawie ustnych relacji
tych Francuzów, z którymi się kontaktował, niewykluczone, że i z ludźmi z ulicy
(hotelarze, sprzedawcy, sklepikarze, kelnerzy). Następnie pamiętnikarz, jak sądzę,
odniósł się do wydarzeń z maja 1795 r., których sam już był świadkiem i bezpośrednim uczestnikiem:
Rewolucjoniści zakrwawieni, jakobinami zwani, wszelkiego porządku nieprzyjaciele,
chcieli rządu znieść całą postać, bo anarchia i zamieszanie stawiały im tylko do nowego
połowu nadzieję. Przyszło nieraz do otwartej wojny między rządem a rozhukaną zgrają, zabijali się w samej świątyni obrad, szły tłumy, nawet kobiet pijanych, z wściekłą
tłuszczą czerni zagniewanej rozpędzić Konwencję, opiszą te ohydne sceny człowieka
krzywdzące dziejopisarze, ja tylko znowu co do mnie wspomnę zdarzenia27.
Próba przywrócenia rządów „górali” nie powiodła się. Ośmiu posłów Konwentu, którzy sprzyjali powstańcom, popełniło samobójstwo. Zapadło też 36 wyroków
śmierci. W czasie tych majowych walk Wybicki mieszkał w „Hotelu Duńskim”,
którego gospodarzem był „wściekły jakobin”, nienawidzący rządu thermidoriańskiego. Otóż, gdy wojsko ruszyło na przedmieścia, aby spacyfikować niektóre ulice, gdzie wznoszono barykady, gospodarz hotelu nakazał pod groźbą śmierci Wybickiemu, „aby zszedł na dół bruk rozbierać na dziedzińcu [...] i dobyte kamienie na
maszerujące wojsko rzucał”. Tak więc przymuszony Wybicki, chcąc nie chcąc, pod
groźbą śmierci, został wciągnięty do walk ulicznych w Paryżu. Miał duże szanse
na to, aby zginąć od kuli żołnierskiej, i tylko wielkoduszność dowodzącego pododdziałem oficera uratowała mu życie. Wybicki bowiem zaczął głośno krzyczeć, że
jest cudzoziemcem, Polakiem i w ogniu znalazł się przypadkiem. Można więc sądzić, że dobra znajomość francuskiego uratowała mu życie. Niewykluczone, że ten
przymusowy udział w rozruchach paryskich w maju 1795 r. dodatkowo zaostrzył
negatywne sądy Wybickiego o jakobinach, którym rzeczywiście nie szczędził krytycznych epitetów, a szczególnie już urzędnikom z urzędu municypalnego Paryża.
Ibidem, s. 222–223.
27
116
Zaskakująca jest może jeszcze jedna konstatacja: gdy w sejmie powstańczym
1830/31 r. posłowie i senatorowie debatowali m.in. nad wnioskami, jakie wypływają dla Polaków z rewolucji francuskiej, ich opinie okazały się zdumiewająco
zbieżne z tymi, które sformułował Wybicki pod adresem jakobinów. Uznanie miano tylko dla pierwszej fazy rewolucji; tej, która została zwieńczona słynną Deklaracja Praw Człowieka i Obywatela28. Fazę jakobińskiego terroru nasz sejm potępił
i odrzucił, jako przykład urągający zasadom demokracji.
Wybicki’s comments on the French Revolution of 1789
S u mm a r y
Jozef Wybicki, as a lawyer educated in a sense of liberal stream of the Enlightenment,
was an enthusiastic supporter of the liberalization of the penal law according to the concept of C. Beccari. Wybicki presented such ideas already during the insurrection of 1794
in Warsaw. As a humanitarian lawyer who was familiar with the ancient Greek democratic
traditions and Roman law he treated the heralds of Jacobinism with despise and disdain.
One should also bear in mind that Wybicki participating in the Great Sejm (1788–1792)
as a representative of the towns followed the legacy of this Sejm discarding each kind of
a dictatorship. So it is no surprise that all uproars in Saint Anthony or Saint Marcel suburbs
initiated by common people because of a famine or Jacobin propaganda were – according
to Wybicki – a kind of a riot caused by a mob. Wybicki’s comments on this very bloody
fragment of the French revolution were extremely critical and deprived of any illusions.
He asserted that an awful epoch in the history of the world has begun inspired by dirty and
obscure demagogues and the monster of the mankind Robespierre. Wybicki was an eyewitness of the uproars in Paris in 1795. His comments and remarks are on the one hand very
keen but on the other reduced only to a psychological analyses of the mob and taken out of
the entire sociological and political context.
W. Zajewski, Sejm powstańczy 1830/31 wobec tradycji rewolucji francuskiej, „Stolica”
1989, nr 29, s. 6–7.
28
Czasy Nowożytne
TOM 24
ROK 2011
Kazimierz Maliszewski
Toruń
Londyński „Spectator”
jako wzorzec czasopisma moralno-obyczajowego
w epoce Oświecenia
Oświecenie europejskie, podobnie jak inne ważne epoki w historii, np. Renesans
i Barok, a później Romantyzm, było zjawiskiem ogólnym, przekraczającym ramy
poszczególnych państw. Jednocześnie jednak wyrastało ono w konkretnych warunkach społeczno-ekonomicznych i politycznych, zależnie od specyfiki rozwoju
poszczególnych krajów europejskich. Najwcześniej, bo już u schyłku XVII w. pojawiło się w dwóch najlepiej rozwiniętych ekonomicznie krajach Europy – Holandii i Wielkiej Brytanii. Zanim rozpoczęła się supremacja ideowo-kulturalna Francji
w Europie, gdy mówiono nawet powszechnie „o Europie francuskiej”, czołową
rolę na kontynencie europejskim odgrywała Anglia okresu „Glorious Revolution”
(Chwalebnej Rewolucji) 1688–1689, stając się wzorcem polityczno-ustrojowym
i kulturalnym dla innych krajów1. Rewolucja ta w sposób bezkrwawy dokonała
zmiany ustroju polityczno-społecznego, przejścia od despotyzmu do monarchii
konstytucyjnej. Dzieje Anglii potoczyły się od tej pory inną drogą niż pozostałych
państw europejskich, w których przeważającą formę ustrojową stanowiła monarchia absolutna2. „Glorious Revolution” zadecydowała nie tylko o wzroście potęgi
Por. Ogólnie: J. Wojtowicz, Miasto europejskie w epoce Oświecenia i rewolucji francuskiej,
Warszawa 1972; P. Smith, A History of Modern Culture, vol. 2: The Enlightenment, London 1934; R. Porter, Enlightenment. Britain and the Creation of the Modern World, London
2000.
2
M. Szerer, Anglia w pierwszej połowie XVIII wieku, „Myśl Społeczna” 1947, t. 1, s. 49–61;
B. W. Hill, Men and Parliament in the Eighteenth Century, „History” 1972, vol, 57, z czerwca (June, London 1972, s. 234–240). O specyfice brytyjskiego Oświecenia por. ciekawe uwagi G. Himmelfarb, Ubóstwo a dwa Oświecenia, w: Oświecenie dzisiaj. Rozmowy w Castel
Gandolfo, przygotował i przedm. K. Michalski, Kraków 1999, s. 140–174.
1
118
gospodarczej w Wielkiej Brytanii, lecz także odegrała wielką rolę w rozwoju życia
kulturalnego i umysłowego na Wyspach.
Dało się to zauważyć szczególnie w stolicy Anglii – Londynie, mieście, które
stało się w XVIII w. największą metropolią świata (w ciągu tegoż stulecia liczba
jego mieszkańców wzrosła od 0,5 do 1 mln), gdzie niezwykle bujnie rozwijało się
życie społeczne i kulturalne, rodziły się i ścierały nowe koncepcje, idee i prądy
umysłowe, które określamy ogólnym mianem angielskiego Oświecenia3.
Procesy społeczne, jakie w pierwszej połowie XVIII w. zachodziły w społeczeństwie angielskim, tzn. zespalanie się arystokracji i mieszczaństwa, wzajemne
oddziaływanie obu tych klas, przy jednocześnie wzrastającym procesie emancypacji mieszczaństwa, spowodowały zapotrzebowanie społeczne na szeroko pojętą
informację z dziedziny obyczajowości, oświaty, kultury itp. Mieszczanin londyński
pragnął uzyskać nie tylko wiadomości, które rozszerzyłyby jego horyzonty, lecz
także chciał znaleźć wyjaśnienia dla bardzo żywotnych problemów, odnoszących
się do spraw moralności i obyczajowości. Wraz ze wzrostem ekonomicznego i politycznego znaczenia mieszczaństwa następował wzrost jego ambicji kulturalnych,
pragnienia dorównania arystokracji w walorach towarzyskich. Jednak nie mogło
ono przyjąć etyki dworskiej, ponadto było już na tyle silne, aby się jej przeciwstawić. Powoli tworzyła się surowa, chociaż już nie purytańska etyka mieszczańska,
jako naturalna reakcja przeciw bujnemu stylowi życia arystokracji.
Problem narodzin etyki mieszczańskiej jest ściśle związany z procesem wyodrębniania i kształtowania się nowej klasy społecznej. Ta współzależność jest również odwrotna – moralność mieszczańska miała wpływ na kształtowanie się nowej
postawy wobec życia. W związku z tym powstanie nowej etyki jest zagadnieniem
Szczegółowe dane na temat zmian demograficznych w Anglii w XVIII w. i wielkości samego
Londynu podała M. Dorothy George, London Life in the XVIII Century, London 1928. Por.
też: J. Kuliszer, Powszechna historia gospodarcza średniowiecza i czasów nowożytnych, t. 2,
Warszawa 1961, s. 13–17. Szeroką panoramę życia społecznego i kulturalnego stolicy Anglii
w tym okresie przedstawiali m.in.: W. Maitland, The History of London from Its Foundations
by the Romans to the Present Time, London 1739, s. 635, 800; H. D. Traill, Social England,
A Record of the Progress of the People in Religion, Loves, Learning, Arts, Industry, Commerce, Science, Literature and Manners from Earliest Times to the Present Day, t. 4, 5, London
1901–1905; W. B. Boulton, The Amusements of the Old London, Being a Survey of the Sports
and Pastimes Tea Gardens and Parks, Playhouses and Other Diversion of the People of London from 17th to the Beginning of 19th Century, London 1901; A. E. Richardson, Georgian
England, A Survey of Social Life, Trades, Industries and Art from 1700 to 1820, London 1931.
Z nowszych opracowań por.: R. Porter, London: A Social History, London 1994; L. Pocard,
Dr. Johnson’s London. Life in London 1740–1770, London 2003. Obraz osiemnastowiecznego Londynu w opiniach i relacjach ówczesnych Polaków w interesujący sposób przeanalizowała Z. Libiszowska, Życie polskie w Londynie w XVIII wieku, Warszawa 1972. Zob. też:
K. Stelmasiak, Amerykanin w Londynie. Królestwo Wielkiej Brytanii w relacjach podróżniczych z lat 1776–1796, Warszawa 2006; oraz najnowszą pracę: P. Napierała, Światowa
metropolia. Życie codzienne w osiemnastowiecznym Londynie, Gdynia 2010.
3
Londyński „Spectator” jako wzorzec czasopisma
119
złożonym i szerokim, od dawna też stanowiło przedmiot zainteresowania nie tylko
historyków, lecz także socjologów4. Przeglądu i charakterystyki głównych prac na
ten temat dokonał Jerzy Wojtowicz5. Natomiast w literaturze polskiej najpełniej
wypowiedziała się na temat moralności mieszczańskiej Maria Ossowska6. Jednak
wspomniani autorzy stosunkowo mało miejsca, jedynie na marginesie ogólnych
rozważań, poświęcili specyficznym warunkom, w jakich kształtowała się moralność społeczeństwa angielskiego w pierwszej połowie XVIII w.
Na początku XVIII w. (1711) w Londynie pojawiło się czasopismo moralno-obyczajowe (tzw. essay periodical) – „Spectator”. Powstało ono z zamówienia
społecznego: dążenia mieszczaństwa do wiedzy oraz obycia towarzyskiego, i najpełniej wyrażało nowe postawy moralne oświeconego mieszczaństwa londyńskiego
w pierwszej połowie XVIII w. Aby odpowiedzieć na pytanie zasadnicze: jaki nowy
system wartości propagowało to nowe czasopismo i w związku z tym, w czym
tkwiła tajemnica jego popularności nie tylko w Wielkiej Brytanii, lecz także na
kontynencie, dokonajmy najpierw krótkiej analizy zewnętrznej pisma, a potem
przeglądu treści wybranych numerów.
Pojawienie się „Spectatora” było wynikiem ścisłej współpracy dwu wybitnych
postaci w literaturze angielskiej początku XVIII w.: Richarda Steele’a i Josepha
Addisona. Aby zrozumieć znaczenie tej współpracy dla charakteru i wartości wydawanego wspólnie pisma, należy krótko prześledzić ich życie i działalność do
momentu ukazania się „Spectatora”.
Richard Steele (1672–1729) pochodził z Dublina, z rodziny prawniczej. Po
śmierci rodziców, dzięki wujowi Goscoindemu, sekretarzowi gubernatora angielskiego w Irlandii, dostał się do słynnej szkoły Chaterhouse w Londynie, gdzie w latach 1684–1689 zdobył wykształcenie klasyczne i, co okazało się równie ważne dla
niego w przyszłości, zaprzyjaźnił się z Addisonem. Następnie studiował w Christ
i Merton College w Oxfordzie. W 1694 r. porzucił studia i wstąpił do pułku gwardii
przybocznej. Dzięki wierszowi Procession napisanemu na cześć zmarłej królowej
Marii, Steele szybko awansował. Nawiązał szerokie znajomości, m.in. ze znakomitym wydawcą londyńskim Jacobem Tonsonem. Często przebywał w kawiarniach,
tawernach i wytwornych salonach, a w końcu został członkiem słynnego wigow-
Por. klasyczne prace: R. H. Tawney, Religia a powstanie kapitalizmu, Warszawa 1963, oraz
głośne dzieło niemieckiego socjohistoryka Maxa Webera, Protestantyzm a duch kapitalizmu,
którego fragmenty zostały wydane po polsku, M. Weber, Szkice z socjologii religii, Warszawa
1984. Podstawowe informacje na temat purytanizmu i jego piewców w kulturze angielskiej
przedstawił W. Lipoński, Dzieje kultury brytyjskiej, Warszawa 2004, s. 244–252 i passim.
5
J. Wojtowicz, Miasto europejskie, podrozdział II: Narodziny etyki i estetyki mieszczańskiej,
s. 314–331.
6
M. Ossowska, Moralność mieszczańska, Łódź 1956; eadem, Myśl moralna Oświecenia angielskiego, Warszawa 1966.
4
120
skiego klubu Kit-Cat, gdzie odnowił starą przyjaźń z Addisonem7. Będąc stałym
bywalcem kawiarnianym, Steele postanowił wydawać pismo periodyczne dla publiczności kawiarnianej. Pierwszy numer pisma „Tatler” (po polsku – Gaduła) ukazał
się 12 kwietnia 1709 r. (ostatni, 271 nr – 2 stycznia 1711), potem wychodziło ono
trzy razy w tygodniu8. Autor, ukrywając się pod fikcyjną postacią Isaaca Bickerstaffa, w każdym numerze pisał relacje dotyczące życia rozrywkowego i umysłowego
ze znanych kawiarni i cukierni. Informacje te miały charakter plotek i nowinek kawiarnianych z zakresu spraw obyczajowych, literackich i politycznych. Z czasem
„Tatler” utracił kronikarski charakter, stając się pismem obyczajowym. Na jego
łamach pojawiły się dłuższe rozważania na tematy moralno-obyczajowe. Stało się
propagatorem nowej etyki mieszczańskiej, popularyzując ją w lekkiej formie. Było
to zasługą nie tylko samego wydawcy, lecz także jego przyjaciela Addisona, który
napisał do „Tatlera” kilka świetnych esejów. Przypatrzmy się teraz bliżej życiu
i działalności Addisona.
Joseph Addison (1672–1719) urodził się w Milton koło Almesbury w hrabstwie
Wiltshire jako najstarszy syn w rodzinie proboszcza anglikańskiego, autora licznych traktatów teologicznych. Atmosfera duchowa sprzyjała rozwojowi jego życia
umysłowego. Uczęszczał do szkoły w Almesbury, Salisbury, a w końcu w Lichfield,
gdzie ojciec został dziekanem. Podobnie jak Steele uczył się w londyńskiej szkole
Chaterhouse, gdzie zdobył świetne wykształcenie klasyczne. W 1697 r., w wieku
15 lat wstąpił do Magdalen College w Oxfordzie, a sześć lat później uzyskał tytuł
magistra i pozostał na uczelni jako wykładowca. W 1691 r. wydał pierwszy tomik
wierszy zatytułowany Musae Anglicanae (Muzy Anglikańskie). Wkrótce zawarł
znajomość z wydawcą londyńskim Tonsonem (podobnie jak Steele), a przez niego
z Congreve’em i innymi wybitnymi literatami londyńskimi, i wreszcie z Charlesem Montagu, późniejszym lordem Halifax. W 1699 r. Addison definitywnie zrezygnował z kariery naukowej i dzięki pomocy lorda Halifaxa wyjechał do Europy,
otrzymując roczną pensję w wysokość 300 funtów. Przebywał kolejno we Francji
(gdzie został m.in. przedstawiony – Nicolasowi Boileau), we Włoszech, w Szwajcarii, w Austrii, w Niemczech i w Holandii. Jednak z powodu ustąpienia Halifaksa,
gdy pensja też już się skończyła, w 1703 r. Addison musiał powrócić do kraju. Początkowo pozostawał w trudnej sytuacji finansowej, ale po napisaniu wiersza The
Campaign 1704, na cześć kampanii 1704 r., rząd ofiarował mu intratne stanowisko.
Rozpoczął się dla Addisona okres sukcesów zawodowych i towarzyskich. Utrzymywał wówczas bliskie stosunki z przywódcami wigowskimi, był m.in. członkiem
klubu Kit-Cat, zyskując opinię znawcy literatury. W 1706 r. uzyskał stanowisko
Por. informacje o biografii Steele’a: A. Beljame, Men of Letters and the English Public in the
Eighteenth Century 1660–1744, Dryden, Addison, Pope, London 1948. Zob. też: J. R. Allen,
The Clubs of Augustan London, Cambridge 1933.
8
G. Sampson, Historia literatury angielskiej w zarysie, Warszawa 1966, s. 511.
7
121
podsekretarza stanu i wyjechał do Irlandii jako sekretarz gubernatora. Od 1708 r.
został członkiem parlamentu i był nim aż do końca życia9. Po powrocie z Irlandii
rozpoczął współpracę ze Steele’em w „Tatlerze”. Ale ta współpraca nie ograniczyła
się tylko do wydawania pisma. Po jego zamknięciu obaj redaktorzy wpadli na pomysł utworzenia nowego pisma, bardziej udoskonalonego literacko i tematycznie
– chodzi tu o „Spectatora”.
Jednak „Spectator” nie pojawił się wyłącznie tylko dzięki pomysłowi i współpracy Steele’a i Addisona. Jego narodziny związane były z działalnością wielu ciekawych instytucji kulturalno-społecznych osiemnastowiecznego Londynu, przede
wszystkim z życiem kawiarniano-klubowym.
Przyjrzyjmy się najpierw zewnętrznej stronie nowego czasopisma. Pierwszy
numer „Spectatora” ukazał się w czwartek 1 marca 1711 r. Pismo wychodziło codziennie (z wyjątkiem niedziel) do 6 grudnia 1712 r. Ogółem ukazało się 555 numerów. Po półtorarocznej przerwie ukazało się jeszcze 80 numerów, które wychodziły trzy razy w tygodniu od 18 czerwca 1714 do 20 grudnia 1714 r. „Spectator”
wychodził w formacie in folio, zadrukowanym obustronnie w dwu szpaltach. Najpierw był drukowany przez Samuela Buckleya, potem przez znajomego obydwu
redaktorów, Jacoba Tonsona10.
Na 555 numerów „Spectatora” 274 napisał Addison, a 236 – Steele. Jednak
pismo miało wielu wielbicieli i przyjaciół, którzy często przebywali w kawiarni
w towarzystwie Addisona i od czasu do czasu pisali artykuły do „Spectatora”. Należeli do nich: Eustace Budgell – cioteczny brat Addisona, Thomas Tickell – poeta
i eseista, wierny przyjaciel wydawcy, John Hughes – koneser poezji, malarstwa
i muzyki; listę pozostałych współpracowników wymienił Steele w ostatnim numerze pisma11.
Każdy numer pisma zawierał tylko jeden esej na określony temat. Dawny „Essay
periodical”, stosowany np. w „Tatlerze” przekształcił się w „one essay periodical”,
który został wypracowany i udoskonalony w „Spectatorze”12. Większość esejów
ukazywała się anonimowo. Jedynie z ostatniego numeru możemy się dowiedzieć,
Biografia Addisona jest dość dobrze znana; por. m.in. jej szerokie, a zarazem zwarte przedstawienie Encyclopaedia Britannica, Chicago–London–Toronto–Geneva–Sydney–Tokyo–
Manila 1966, vol. 1, hasło: Addison, s. 132–134; A. Beljame, Men of Letters, s. 212; tamże
dalsza literatura przedmiotu.
10
Szczegółowe informacje na ten temat zaczerpnąłem z pracy: A. Beljame, Men of Letters,
passim, i z przedmowy Zofii Sinkowej do dokonanego przez nią wyboru artykułów i ich
przekładu („Spectator”, wybór, przekł. wstęp i objaśnienia Z. Sinkowej, Wrocław–Kraków
1957). Cytując fragmenty czasopisma, będę korzystał z tegoż przekładu, czasem tylko uzupełniając jej wybór, posługując się tekstem angielskim z: „The Spectator”, London – Edinburgh 1766.
11
„Spectator” 1712, nr 555.
12
A. Beljame, Men of Letters, s. 272; G. Sampson, Historia literatury, s. 512.
9
122
pod jakimi pseudonimami kryli się redaktorzy. Kończąc wspólnie z Addisonem
wydawanie pisma, Steele podpisał się pełnym imieniem i nazwiskiem, i jednocześnie informował, że wszystkie eseje podpisane literami CLIO (od imienia bogini
poezji epickiej i historii) są autorstwa Addisona. Swoje eseje podpisywał literą „R”
(od Richard) lub „T” (od „Tatler”). Inni redaktorzy pisma również stosowali swoje
skróty zamiast pełnych nazwisk13.
Przystępując do analizy treści poszczególnych numerów „Spectatora”, od razu
należy podkreślić, że pismo to miało charakter apolityczny, mimo że obaj główni
redaktorzy byli wigami. Z ich wypowiedzi na łamach pisma możemy stwierdzić, że
byli zwolennikami kompromisu szlachecko-mieszczańskiego z 1689 r., przekonanymi, że żyją w najwspanialszej epoce historii angielskiej. Na przykład jeden z numerów pisma Addison poświęcił pochwale konstytucji angielskiej, pisząc m.in.:
Uważam to za osobiste szczęście, że gdybym miał wybierać religię, jaką chciałbym
wyznawać, i rządy, pod jakimi chciałbym pędzić życie, z całą pewnością oddałbym
pierwszeństwo tej formie religii i rządów, jakie panują w mojej ojczyźnie. Mniemam,
iż jeśli chodzi o tę sprawę, decyzja moja została ukształtowana na wskazaniach rozumu
i przekonaniu14.
W przeciwieństwie do innych czasopism ukazujących się w tym czasie, które
miały charakter ściśle polityczny, „Spectator” nie brał udziału w żadnych sporach
partyjnych15. To pozwoliło autorom przeprowadzić na łamach pisma wielką kampanię obyczajową i kulturalną w celu stworzenia nowej moralności, służącej nie
tylko mieszczaństwu, lecz także arystokracji.
Na łamach „Spectatora” zaczęto propagować nowy typ gentlemana angielskiego, który miał postępować w życiu według określonych cnót i ideałów.
Dzięki dużej inwencji literackiej autorzy potrafili rozwinąć tę propagandę
w atrakcyjnej formie literackiej i tematycznej. Rozpoczynając wydawanie pisma,
redaktorzy wpadli na doskonały pomysł – powołali fikcyjny „Klub Spectatora”16.
Na czele Klubu stał Mr. Spectator, który przedstawił się czytelnikom w pierwszym
numerze pisma. Od jego imienia powstał też i tytuł nowego periodyku. Z treści
pierwszego numeru dowiadujemy się, że Sir Spectator był najważniejszą postacią
utworzonego przez siebie klubu, a jego zadaniem miało być zbieranie i porządkowanie materiału dla pisma. Z relacji o jego życiu wnioskujemy, że był on z po
15
16
13
14
Ibidem, 1711, nr 287.
Ibidem, nr 81 i 125.
Por.: ibidem, 1711, nr 1, „Plan całej roboty powstał i został ułożony (jak to się dzieje z wszelkimi innymi ważnymi materiami) w pewnym klubie”; o tymże fikcyjnym klubie zob. też:
K. Maliszewski, Kawiarnie i kluby londyńskie w epoce Oświecenia jako ośrodki integracji
i komunikacji społecznej, „Acta Universitatis Nicolai Copernici Historia XX. Nauki Humanistyczno-Społeczne” 1985, z. 158, s. 86.
123
chodzenia szlachcicem, ale mieszkał w Londynie i prowadził mieszczański tryb
życia. Był stałym bywalcem ważniejszych kawiarni i klubów londyńskich, które
tak z wielkim zadowoleniem opisywał:
Nie ma takiego miejsca, gdzie powszechnie zwykła się zbierać kompania, w którym
bym się często nie pojawiał. Niekiedy można mnie ujrzeć, jak wsuwam głowę w kółko
polityków, zgromadzonych u Willa i z wielką uwagą przysłuchuję się opowieściom wygłaszanym wśród owego małego, siedzącego w krąg audytorium. Czasami wypalam fajkę u Childa i kiedy wydaje się, iż zajęty jestem wyłącznie gazetą Post-Man, podsłuchuję
rozmowy toczące się przy każdym stoliku w izbie. W niedzielne wieczory zjawiam
się w kawiarni „Pod Świętym Jakubem” i od czasu do czasu przyłączam się do owego
małego grona polityków w tylnym pokoju, by przysłuchać się rozmowom i czegoś się
z nich nauczyć. Oblicze moje jest również dobrze znane w kawiarni Greckiej, Pod Drzewem Kakao oraz w teatrach zarówno Drury-Lane, jak i Hay-Market17.
Dzięki wprowadzeniu postaci Spectatora w realia życia londyńskiego, Addison
utwierdził czytelników w przekonaniu, że taka postać istnieje rzeczywiście. Podobnie autentyczni wydawali się członkowie „Klubu Spectatora”, gdyż jak Addison
stwierdził, stanowili oni miniaturkę społeczeństwa angielskiego, ponieważ zostali
wybrani z najwybitniejszych reprezentantów różnych klas społeczeństwa. Pomysł
tak pomyślanego klubu mógł pozyskać licznych czytelników spośród różnych klas
społecznych.
„Klub Spectatora” tworzyło sześciu stałych członków, z których każdy reprezentował określoną klasę społeczną, a jednocześnie odrębny typ psychiczny. A oto
lista członków, z krótką charakterystyką, podaną przez „Spectatora” w drugim numerze:
1. Sir Roger de Coverly – jest przedstawicielem ziemiaństwa, ulubionym bohaterem Addisona. Reprezentował typowe poglądy ziemianina, przeniesione na
grunt londyński. Na łamach „Spectatora” przewijają się różne koleje życia Sir
Rogera – widzimy go na wsi ,jako dobrego pana dla służby i czeladzi, w kościele i w sądzie. W Londynie Sir Roger zwiedzał Opactwo Westminsterskie,
bywał w teatrze i w ogrodach podmiejskich Spring-Garden. W jednym z numerów zwierzał się nawet ze swoich strapień miłosnych. W sumie jest postacią śmieszną, ale zacną i służącą pomocą innym, a co równie ważne, literacko
żywą, cieszącą się sympatią autora i czytelników.
2. Sir Andrew Freeport – jest bogatym kupcem londyńskim. Tu trzeba podkreślić,
że w „Spectatorze” pojawiła się postać tego typu po raz pierwszy w literaturze
angielskiej, jako reprezentant mieszczaństwa w pozytywnym znaczeniu, a nie –
jak do tej pory bywało – w komedii z okresu Restauracji, w której mieszczanin
odgrywał podrzędną, często śmieszną rolę. Sir Freeport był propagatorem głów „Spectator” 1711, nr 1.
17
124
nych cnót mieszczańskich: pracowitości, oszczędności, uczciwości w prowadzeniu interesów i nabożności. Jednak jako postać literacka jest mniej udany niż
Sir Roger. Stało się tak może z tego powodu, że autorzy pisma chcieli z niego
zrobić idealnego mieszczanina, postać bez skazy, a to go pozbawiło rumieńców
życia. Sir Freeport występuje tylko w poważnych dyskusjach w celu udzielania
porad moralnych18.
3. William Honeycomb – modniś, dowcipniś, obracający się wśród elity towarzyskiej i intelektualnej Londynu. Znał wszystkie towarzyskie ploteczki, był
też znawcą kobiet. Reprezentował jeszcze obyczajowość epoki Restauracji, ale
w końcu ożenił się z córką prostego farmera i w ten sposób porzucił dawny tryb
życia.
4. Captain Sentry – siostrzeniec Sir Rogera, były oficer, prowadzący spokojny tryb
życia.
5. Prawnik (anonimowy) – reprezentuje liczną grupę jurystów londyńskich, którzy
nie mogli znaleźć zatrudnienia, ale za to często spotykali się ze sobą na długie
dyskusje.
6.Osoba duchowna – cieszyła się dużym autorytetem wśród członków Klubu, ale
występuje rzadko.
Jak z tego wynika, członkowie „Klubu Spectatora” byli charakterystycznymi
reprezentantami społeczeństwa angielskiego, a sam „Klub” imitował typowy klub
londyński, jakich w tym czasie działało dużo. Każdy czytelnik mógł znaleźć swoją ulubioną postać, której charakter i poglądy mu odpowiadały19. Ponadto każdy
z członków „Klubu” został umieszczony na tle rzeczywistych realiów osiemnastowiecznego Londynu. Wraz z bohaterami esejów możemy zwiedzać kolejno teatr,
kawiarnie i kluby, ulice Londynu, pałace, kościoły i giełdę, a z Sir Rogerem możemy się udać na wycieczkę na wieś20.
Zainteresowanie czytelników wzmagał jeszcze inny element. Mianowicie – ten
sam problem był rozpatrywany przez autorów z różnych punktów widzenia, co pobudzało czytelnika do myślenia i prowokowało do dyskusji. Każdego dnia zmieniały się tematy i charakter esejów. Autorzy przechodzili od dowcipnej fantazji do
dyskusji moralnej albo krytyki literackiej i od opowieści o życiu na wsi do historii
miejskiej; od przedstawienia społecznych dziwactw do dyskusji nad najgłębszymi
problemami religijnymi,. Po dysertacji o gniewie następuje pogawędka o tańcu; po
dyskusji o skromności, dyskusja o marzeniach; od rozważań o nienawiści i bezczelności autor przeszedł do oceny handlu; od zbytku i skąpstwa do nieśmiertelności du Por. m.in.: ibidem, 1711, nr 174, 232 i 549, i 1712, nr 249.
Szeroką popularnością cieszyła się przede wszystkim postać Sir Rogera Coverly. Eseje z nim
związane ukazały się w osobnych wydaniach. Por. np.: R. Steele, J. Addison, Sir Roger Coverly and the Spectator’s Club, Wstęp H. Morley, London 1904.
20
Por.: „Spectator” 1711, nr 9–49, o klubach i kawiarniach; nr 69 – o giełdzie londyńskiej.
18
19
125
szy; od problemu mody do ogrodów21. Wraz ze zmianą tematów esejów zmieniały
się też formy i sposoby ich przedstawiania. W jednym występuje portret, w innym
list lub anegdota albo przypowieść, raz dyskusja, innym razem proza lub poezja.
Wszystkie te elementy zewnętrzne nie tylko wpływały na uatrakcyjnienie pisma, lecz służyły autorom do wyrażania określonych poglądów. Co więcej, redaktorzy świadomie stosowali pewne chwyty literackie w celach propagandowych,
wprowadzając jednocześnie elementy szeroko rozumianej dydaktyki społecznej.
Jeśli „Spectator” był pismem o charakterze dydaktycznym – to jaki nowy system
wartości propagował?
Możemy w nim zauważyć niejako dwa nurty: z jednej strony konstruktywną
krytykę dworskiego i szlacheckiego trybu życia, z drugiej zaś – proponowany przez
autorów pozytywny program etyczny i wzory osobowe do naśladowania. Skupili
oni uwagę na krytyce dwu postaci klas uprzywilejowanych: wiejskiego szlachcica
i miejskiego galanta.
Według autorów piszących w „Spectatorze” obywatel ziemski jest nieokrzesanym nieukiem. Jego rozrywki polegają na obfitych i hałaśliwych biesiadach, podczas których pije się tak, „by jak najszybciej zgasić tę iskierkę rozumu, jaką się
posiada w stanie trzeźwości”, oraz na polowaniach, w czasie których przewraca
się płoty i tratuje cudze zboże. Szlachcic nie chce pracować, nie uznaje planowania
i sztuki rachunkowości, często tonie w długach. Odnosi się z pogardą do uczciwych
zawodów, woli, aby jego dzieci przymierały głodem jako gentelmeni, niż miałyby
wykonywać jakiś zawód niegodny ich stanu22. Tę surową krytykę łagodzi postać
Sir Rogera de Coverly, do której z dużą sympatią odnosi się sam autor; postać ta
zyskała również dużą popularność wśród czytelników.
W innych esejach autorzy ostro występowali przeciw próżniaczemu trybowi życia ludzi „światowych” na przykładzie zmyślonego diariusza modnej damy, która
wyleguje się w łóżku do południa, składa wizyty, gra w karty, przymierza suknie,
a wieczorem idzie do opery, bo taka jest moda. Jeden z esejów przedstawiał pamiętnik lenia23.
Pismo wyśmiewało też snobizm urodzenia, oparty na szeroko rozgałęzionym
drzewie genealogicznym, i występowało przeciw feudalnemu pojęciu honoru, które często doprowadzało do niepotrzebnych pojedynków, uważając natomiast, że
„za najważniejszy punkt honoru mężczyzny uchodzi odwaga, niewiasty zaś niewinność”24.
Ibidem, 1711, nr 19, 20, 21, 55, 56, 69, 111, 129; 1712, nr 360, 438, 466, 477, 478, 484
i 487.
22
Ibidem, 1711, nr 174 i 151. Por. też: M. Ossowska, Myśl moralna, s. 229.
23
24
Ibidem, 1711, nr 9 i 99.
21
126
Jednak „Spectator” nie ograniczał się tylko do krytyki, lecz formułował pozytywny program etyczny i podawał wzory osobowe do naśladowania. Wśród
wzorów osobowych, podsuwanych czytelnikowi na łamach „Spectatora”, autorzy
na pierwszym miejscu stawiali postać szlachetnego kupca. Addison pisał m.in.:
„Nie ma użyteczniejszych członków społeczności nad kupców. Łączą oni ludzkość przez wzajemną wymianę dobrych uczynków, rozrządzają darami natury, zatrudniają ubogich, przydają zamożności bogatym, a wspaniałości możnym”. Dalej,
w tymże numerze, autor wystąpił z pochwałą handlu, który „wspiera sztuki, rzemiosło, pokój i dostatek, [kupcy] szerzą przez wzajemną korzyść miłość wzajemną
od bieguna do bieguna”25.
Członek „Klubu Spectatora”, przedstawiciel mieszczaństwa Andrew Freeport
stwierdzał, że „bezrozumnym i bezmyślnym sposobem jest rozszerzanie panowania za pomocą oręża, gdy prawdziwą potęgę można zyskać jeno dzięki kunsztom
i przemysłowi” i że „zapobiegliwością można nabyć trwalsze dobra niźli męstwem,
a od gnuśności więcej narodów legło niźli od miecza”26. W propagowanym systemie wartości nieprzypadkowo więc olbrzymią rolę odgrywało posiadanie kapitału.
Pismo często występowało z pochwałą bogactwa i hasłem bogacenia się. Każdy
może dojść do bogactwa przez oszczędność, pilność, metodyczność i poleganie na
sobie. Człowiek zamożny może być jedynie pożyteczny dla społeczeństwa. Z kolei, tylko ludziom bogatym państwo może powierzyć sprawowanie najwyższych
urzędów. Pismo podawało sposoby uczciwego zdobycia majątku. Dla poparcia
swoich wywodów w jednym z esejów autor przytaczał trzy przysłowia:
1. Co możesz zrobić sam – zrób sam, nie zdając się na innych.
2. Co masz zrobić jutro – jeśli możesz, zrób dzisiaj.
3.Nigdy nie lekceważ drobnych spraw i wydatków27.
„Spectator” dużo miejsca poświęcał problematyce kobiecej. Pismo uznawało
niewiasty za równych czytelników z mężczyznami, a nawet propagowało pewien
ideał kobiety: skromnej dziewicy, oddanej żony i czułej matki. Kobieta, dzięki cnotom domowym i zapobiegliwości, ma stać na straży ogniska domowego i zajmować się przede wszystkim wychowywaniem dzieci: „Niewieście cnoty są cnotami
domowymi, a rodzina właściwą dziedziną, w której zwyczajne kobiety mogą zabłysnąć”28. Kobiety nie powinny zajmować się sprawami publicznymi „zarówno
przez przyrodzoną skromność, jak i męską troskliwość”. Nie można zaniedbywać
gospodarstwa domowego na rzecz nauki języka greckiego29.
27
28
29
25
26
Ibidem, nr 69.
Ibidem, nr 2.
Ibidem, nr 283.
Ibidem, nr 81.
Ibidem, nr 278.
127
„Spectator” występował z apoteozą instytucji małżeństwa, która w okresie Restauracji przeżywała kryzys. Pismo wychwalało uroki stanu małżeńskiego, z zastrzeżeniem, że szczęście w nim mogą osiągnąć jedynie cnotliwi i zacni współmałżonkowie. Tu trzeba podkreślić, że „Spectator” opowiadał się za małżeństwem
z wolnego wyboru, a to był przecież jeden z najważniejszych postulatów obyczajowych mieszczaństwa. W jednym z esejów przedstawiona była historia miłości
cnotliwej mieszczki Amandy i przedstawiciela arystokracji Lorda, który po bezskutecznych atakach na cnotę Amandy zmienił wreszcie dotychczasowy rozwiązły
tryb życia arystokraty i został przez nią doprowadzony do ołtarza, aby potem wieść
cnotliwe życie w mieszczańskiej rodzinie. Ten motyw literacki został później wykorzystany przez Samuela Richardsona w jego słynnej powieści Pamela i cieszył
się olbrzymią popularnością wśród czytelników, co świadczy o tym, że musiało
istnieć duże zapotrzebowanie społeczne na taki temat30. Problemy życia rodzinnego zajmowały poważną część problematyki poruszanej na łamach „Spectatora”
i również z tego powodu zdobył on licznych czytelników.
Pismo nie ograniczało zainteresowania do ludzi z wyższych warstw społecznych, wypowiadając się na tzw. drażliwe tematy. Występowało z obroną ludzi
niższego stanu, szczególnie kobiet – szwaczek, posługaczek, służących, a także
prostytutek. W prostytutce „Spectator” dostrzegał przede wszystkim nieszczęśliwą
i skrzywdzoną kobietę, którą do takiego stanu doprowadziły ciężkie warunki materialne i niska pozycja społeczna. Inny numer zajmował się nieślubnymi dziećmi,
występując ostro przeciw ich lekkomyślnym ojcom, domagając się, aby dzieci te
otoczyli opieką i zapewnili im odpowiednie wychowanie31. Ta szczerość i otwartość problemów obyczajowych zyskiwała „Spectatorowi” coraz liczniejsze grono
czytelników również wśród najniższych warstw społecznych.
Wypracowując model nowego obywatela angielskiego, „Spectator” stał się jednocześnie organem propagującym idee Oświecenia. Nowemu gentelmanowi dawał
światopogląd oparty na nieograniczonej wierze w zdolności poznawcze umysłu
ludzkiego i przekonaniu o konieczności postępu. Redaktorzy pisma przedstawiali
nową filozofię w miarę przystępnie i atrakcyjnie, aby stała się popularna wśród
szerokich rzesz społeczeństwa. Addison pisał m.in.:
Mówiono o Sokratesie, że sprowadził filozofię z nieba, by zamieszkała wśród ludzi, ja
zaś będę na tyle ambitny w moich pragnieniach, iż życzę sobie, by powiedziano o mnie,
że wyprowadziłem filozofię z gabinetów, uczonych bibliotek, szkół i uniwersytetów,
by zamieszkała w klubach, przy herbacianym stoliku, w kawiarniach i na towarzyskich
zebraniach32.
Por.: J. Wojtowicz, Miasto europejskie, s. 320; G. Sampson, Historia literatury, s. 278;
W. Lipoński, Dzieje kultury, s. 334–336.
31
32
Ibidem, nr 10; cyt. Za: A. Beljame, Men of Letters, s. 275–276.
30
128
Słowa „filozofia” używał tutaj autor w pojęciu oświeceniowym w dwóch znaczeniach:
1. Jako praktyczną wiedzę o świecie i ludziach.
2. Jako zbiór wiadomości ze wszystkich gałęzi wiedzy.
Pismo nie tylko zamieszczało rozważania z zakresu filozofii moralnej, lecz także
jednocześnie odgrywało rolę tzw. pisma uczonego, zapoznając czytelników z poglądami najwybitniejszych pisarzy i filozofów. W ten sposób „Spectator” stawał
się doskonałym popularyzatorem wiedzy i istotnie, w formie popularnej, przekazywał ją szerszemu forum – do klubu, kawiarni i salonu. Dzięki niemu mieszczanin
angielski mógł dostrzec zgodność swych własnych interesów z porządkiem świata, wyrażonym w Naturze, jako synonimie mądrości i celowości praw rządzących
bytem: „Natura nie czyni niczego na próżno, Stwórca wszechświata przeznaczył
każdą rzecz dla pewnego celu i użytku, ustanawiając dla niej stały bieg i zakres
działania”33. Charakterystyczna dla „Spectatora” była wiara w zabiegi wychowawcze, które potrafią ukształtować nowego człowieka.
W sumie autorzy optymistycznie postrzegali efekty swej pracy dydaktyczno-moralizatorskiej. Czy ich optymizm był uzasadniony? Jaka była percepcja i zakres
oddziaływania społecznego „Spectatora”? O tym, w jakim stopniu czasopismo to
wyrażało opinię publiczną i że na wydawanie periodyku o charakterze moralno-obyczajowym istniało społeczne zapotrzebowanie, świadczyła wzrastająca z dnia
na dzień popularność pisma, która wyrażała się m.in. wielkością nakładu. Już w numerze 10 „Spectatora”, Addison pisał, że nakład gazety wynosił 3000 egzemplarzy
i był natychmiast rozchwytywany przez publiczność londyńską. Ponieważ uważał,
że jeden numer pisma był czytany przynajmniej przez 20 osób, wnioskował, że
liczba czytelników „Spectatora” mogła wynieść 60 00034. Ta informacja mogła być
przesadzona; można przypuszczać, że redaktor chciał w ten sposób jeszcze bardziej
spopularyzować pismo.
Według ustaleń historyków prasy brytyjskiej wynika, że już na początku ukazywania się „Spectator” osiągnął nakład do 4000 egzemplarzy, podczas gdy w 1711 r.
jednorazowy nakład wszystkich pism w Anglii wynosił 7500 egzemplarzy35. Wiadomo jednak, że na początku 1712 r. wydano ustawę o nałożeniu podatku na prasę.
Cena „Spectatora” wzrosła wtedy z 1 do 2 pensów. W ostatnim numerze Steele pisał, że wskutek wzrostu ceny drukowano o przeszło połowę mniej egzemplarzy niż
„Spectator” 1711, nr 69, i 1712, nr 404. O obrazie świata widzianym przez „Spectatora” zob.:
M. Ossowska, Myśl moralna, s. 226–229.
34
„Spectator” nr 10: „In is with much satisfaction that I hear this great city inquiring day by day
after these, my papers... My publisher tells me that there are already 3000 of them distributed
every day, so that if I allow twenty readers to every paper which I look upon as a modest computation, I may reckon, about three – score thousand disciples in London and Westminster”.
35
Por.: A. i Z. Słomkowscy, Krótki zarys prasy brytyjskiej, wyd. 2, Warszawa 1967, s. 19–21.
33
129
przed nałożeniem podatku, co jednak i tak przynosiło 20 funtów tygodniowo. Z tej
informacji wynika, że w tym okresie „Spectator” wychodził w nakładzie do 1600
egzemplarzy. W tym samym numerze czytamy, że „dzieło, które rozrosło się aż do
555 numerów, zostanie ułożone w 7 tomach, z których 4 zostały już opublikowane,
a pozostałe 3 znajdują się w drukarni”. Dalej Steele nadmieniał, że cztery tomy zostały już rozprzedane, a każdy był odbity w liczbie ponad 9000 egzemplarzy36. Z danych
tych wynika, że „Spectator” cieszył się niespotykaną popularnością, w porównaniu
z innymi czasopismami wydawanymi w Londynie na początku XVIII w.
Dla większości czytelników przeczytanie „Spectatora” stało się jednym z powszednich zajęć. Na przykład jedna z czytelniczek pisała do redakcji, że „Spectator” stał się nieodzowną częścią jej porannej ceremonii picia herbaty. Inny czytelnik chwalił pismo: „Jestem wdzięczny za twoje codzienne podnoszenie na duchu.
Ciągle czytam uważnie twoją gazetę, kiedy palę moją poranną fajkę, i rzeczywiście
daje mi ona przyjemne chwile w czasie czytania”37.
Trudno ustalić skład społeczny czytelników „Spectatora”, jednak nie ulega wątpliwości, że czytali go przedstawiciele wszystkich klas i warstw społecznych. Sam
Addison nie ograniczał swoich czytelników do kręgów gentry i uczonych. W towarzystwie obserwatorów widział on kupca, tak samo jak lekarza, prawnika, polityka
i członka Royal Society, a więc „każdego, kto uważa świat za teatr i pragnie wyrobić sobie właściwy sąd o tych, którzy są nie aktorami”. Wśród swoich czytelników
widział także szerokie kręgi kobiet, nawet te, których rola ograniczała się do kuchni38. „Spectator” zatem przyczyniał się do demokratyzacji sztuki czytania. Brytjski
badacz Leo Lowenthal uważał, że zakresem oddziaływania objął od 20 000 do
30 000 czytelników, przede wszystkim mieszkańców Londynu39.
Po omówieniu problematyki zawartej na łamach „Spectatora”, spróbujmy, na
zakończenie, dokonać oceny tego pisma jako pewnego fenomenu w publicystyce
i literaturze angielskiej, propagującego nową moralność oświeconego mieszczaństwa londyńskiego.
Eseje moralno-obyczajowe zamieszczane w „Spectatorze” stanowiły wzór
i przykład dla następnych eseistów, stały się prekursorem przyszłej powieści realistycznej reprezentowanej przez Samuela Richardsona, Henry’ego Fieldinga i Tobiasa Smoletta40. W dziennikarstwie stanowiły one zalążki przyszłych artykułów
publicystycznych, krytyczno-literackich itp. Samuel Johnson, największy osiemnastowieczny krytyk literacki, w ten sposób ocenił wartość tych esejów: „kto
38
39
Ibidem, 1711, nr 134.
Ibidem, nr 10; A. Beljame, Men of Letters, s. 266–267.
L. Lowenthal, M. Fiske, The Debate Over Art and Popular Culture: English Eighteenth Century as a Case Study, w: Literature, Popular Culture and Society, Prentice-Hall. Inc. Englewood Cliffs, 1961, s. 66–69.
40
G. Sampson, Historia literatury, s. 512, 561; W. Lipoński, Dzieje kultury, s. 334–336.
36
37
130
kolwiek chce posiąść umiejętność posługiwania się angielskim stylem zażyłym,
ale nie szorstkim, wytwornym, ale nie ostentacyjnym, musi poświęcić szereg dni
i nocy tomom Addisona”41.
Na wzór „Spectatora” powstały liczne czasopisma o podobnym charakterze.
W okresie ukazywania się „Tatlera” i „Spectatora” (2 kwietnia 1709 – 29 października 1714) ukazało się w Londynie 31 czasopism moralno-obyczajowych42.
Postacie stworzone przez Addisona zostały wprowadzone do literatury angielskiej
także w utworach innych pisarzy. Na przykład Sir Roger de Coverly stał się pierwowzorem dla wielu oryginalnych bohaterów powieści w XVIII i XIX w. Dickensowski Mister Pickwick i jego klub był prawdopodobnie wzorowany na Sir
Rogerze i „Klubie Spectatora”.
Ogromne powodzenie „Spectator” zawdzięczał kilku podstawowym cechom:
1.Umiejętnie w lekkiej i interesującej formie precyzował postulaty angielskiej
klasy średniej.
2.Łączył dydaktyzm z rozrywką.
3. Służył za kazanie i za powieść.
4. Był popularnym podręcznikiem savoir-vivre’u.
Pismo wywołało rodzaj mody na postępowanie etyczne i w tym zakresie, jak
to ujął jeden z anglosaskich badaczy literatury: „Uczyniło więcej niż wszystkie
razem wzięte kazania, wygłaszane w kościołach Anglii w czasach królowej Anny,
ponieważ stworzyło modę na religię i moralność”43. Sam Addison stwierdzał, że
wydając pismo, chciał połączyć elitarną tradycję klasyczną i prawdę moralną z etosem wzrastających klas średnich44. Fenomen wydawniczy omawianego czasopisma niezwykle trafnie uchwycił wybitny polski historyk Oświecenia europejskiego
Emanuel Rostworowski, stwierdzając m.in., że
Lansowane w nowelistyce „Spectatora” wzory osobowości wyposażone były w cnoty
nie heroiczne, lecz uśmiechnięte, a Stwórca doskonałego świata nie był przedstawiany
jako surowy sędzia, lecz jako życzliwy opiekun. Tę strawę duchową Addison i Steele
potrafili podawać w bardzo atrakcyjnej formie literackiej45.
Właśnie główna zasługa „Spectatora” polegała na tym, że w takiej formie wyrażał ideologię przekształcającej się klasy społecznej, przyczyniając się w ten sposób
do rozszerzania idei oświeceniowych nie tylko w Anglii, lecz także w większości
krajów europejskich.
Cyt. za: Life in English Literature, wstęp L. A. G. Strong, M. Redlich, London 1949, cz. 2,
s. 272.
42
A. Beljame, Men of Letters, s. 311.
43
Cyt. Za: W. Lipoński, Dzieje kultury, s. 324.
44
45
E. Rostworowski, Historia powszechna. Wiek XVIII, Warszawa 1979, s. 451.
41
131
Chociaż „Spectator” powstał w innych warunkach społeczno-politycznych niż
te, jakie panowały w ówczesnej Europie, spotkał się on na Kontynencie z szerokim
oddźwiękiem, i to nie tylko w XVIII, lecz także jeszcze w XIX w. Już w 1714 r. zaczęto tłumaczyć „Spectatora” na język francuski i wznawiano go kilkakrotnie w latach 1714–1768, w Niemczech przekład ukazał się w latach 1739–1743, a w Rosji
– od 1728 r. Na wzór angielskiego czasopisma pojawiły się też podobne periodyki
m.in. we Francji i Niemczech46.
Z doświadczeń „Spectatora” skorzystało również czołowe czasopismo Oświecenia polskiego – „Monitor”, które wychodziło w latach 1765–178547. Przyznał to
zresztą jeden z głównych redaktorów, Ignacy Krasicki, pisząc m.in.:
W przeciągu pism – „Monitora” dzieła tego współtowarzysze zaszczycali go pracą swoją własną, często jednak czerpały się źródła cudze. Między innymi „Spectator” angielski, pismo periodyczne nieśmiertelności godne, jak było powodem do zaczęcia, tak też
przykładem do ułożenia i kształcenia pracy naszej48.
„Monitor” w ogólnym zarysie został założony na wzór pisma angielskiego – forma
eseju poprzedzonego łacińskim mottem, fikcyjne listy z odpowiedziami. „Monitor”,
podobnie jak „Spectator”, nie był tylko tytułem pisma, lecz również osobą. Na podobieństwo wskazują też rozmowy z czytelnikami na tematy wychowawcze, wreszcie
bezpośrednie przedruki lub adaptacje poszczególnych pozycji „Spectatora”49.
Sam problem: pośrednich i bezpośrednich związków między obu czasopismami, jest dosyć złożony i musi być rozpatrywany w szerokim kontekście wpływów
Oświecenia angielskiego na Oświecenie polskie50.
Podane tu przykłady świadczyły o popularności i szerokim zakresie oddziaływania „Spectatora”, nawet w skali Oświecenia ogólnoeuropejskiego. Dla historyka
pismo to, pozostaje doskonałym obrazem z historii kultury, mentalności i obyczajowości angielskiej, a przed wszystkim ważnym dokumentem kształtowania się
nowej moralności tzw. klasy średniej i propagowania najpopularniejszych haseł
Oświecenia.
Por.: U. im Hof, Europa Oświecenia, Warszawa 1995, s. 117–120.
M. Klimowicz, Oświecenie, Warszawa 2008, s. 93–101.
48
„Monitor” 1772, nr 1, w: „Monitor” 1765–1785, wybór, wyd. E. Aleksandrowska, Wrocław
1976.
49
Por. np.: „Monitor” 1775, nr 1, 2, 3 itd.
50
Problem ten podjęła Z. Sinkowa, „Monitor” wobec angielskiego „Spectatora”, Wrocław 1956.
Por. też: S. Salmonowicz, Die Zeitschriftentypen in Polen und ihre Rolle als Förderer der Aufklärung, w: Zeitschriften und Zeitungen des 18. und 19. Jahrhunderts in Mittel- und Osteuropa,
wyd. I. Fried, H. Lemberg, E. Rosenstrauch-Königsberg, red. H. Ischreyt, Berlin 1986, s. 78.
Por. też najnowsze prace: R. Butterwick, Stanisław August a kultura angielska, Warszawa 2000,
oraz S. Kufel, The Czartoryskis and the English Inspirations, w: Aufklärung und Kulturtransfer
in Mittel- und Osteuropa, wyd. A. Pufelska, M. D’Aprile, Berlin 2009, s. 125–134.
46
47
132
London “Spectator” as a model of a magazine
about morality and good manners in the age
of Enlightenment
S u mm a r y
In the 18th century London became the largest metropolis of the world. Its population
grew up from 0.5 to 1 million inhabitants. The social and cultural life was flourishing, new
ideas and intellectual streams were born and ardent debates led – all these phenomena that
we know as English Enlightenment. So it was no incident that exactly in London already
in 1712 the magazine “Spectator”, which goal was “to enliven morality with wit and to
temper wit with morality”, started to be published. It met a demand of a well-off class to
acquire more knowledge and adopt proper manners. It was also an expression of a new
kind of morality typical for enlighten strata of London burghers in the 1st half of the 18th
century. The real founders and editors of the new magazine were two friends and prominent
representatives of early 18th century English literature – Joseph Addison (1672–1719) and
Richard Steele (1671–1729).
The main objective of this article is to analys the content of the magazine. It shows that
the “Spectator” had an apolitical profile which enabled its authors to launch a large-scale
campaign aimed at popularizating of a new kind of morality not only among the burghers
but also the aristocracy. While creating and popularizing a model of a new English citizen
the “Spectator” became a medium which propagated the ideas of Enlightenment in England
as well as in many other European countries. Thus, it had become a predecessor of magazines drawing on the issue of morality and good manners that were published among others
in France and Germany. The Polish top magazine of the age of Enlightenment “Monitor”
was taking advantage of “Spectator’s” experiences, too. For today’s historians the “Spectator” reflects in an excellent way the mentality of English people at that time and most of all
remains an important testimony of the birth of a new middle class morality and propagation
of the most popular slogans of the age of Enlightenment.
Czasy Nowożytne
TOM 24
ROK 2011
Kazimierz Puchowski
Gdańsk
Edukacja elit w szkolnictwie katolickim
i protestanckim w Prusach Królewskich
Rekonesans
Pochodzenie, wykształcenie i kariera w ciągu dziejów w różnym stopniu wpływały na kształtowanie się elity, jej miejsca i roli w społeczeństwie. Zdefiniowanie
pojęcia elit politycznych państwa w Rzeczypospolitej Obojga Narodów wydaje się
prostsze niż w większości krajów europejskich. Do udziału bowiem w życiu politycznym Rzeczypospolitej uprawniony był jedynie stan szlachecki oraz w pewnym
stopniu mieszczaństwo Prus Królewskich1.
Oświatę Prus Królewskich, niewątpliwie mającą europejski rodowód, cechowała pewna swoistość – odzwierciedlała stanowe modele i potrzeby edukacyjne. Publikacje przedstawiające dziejów szkolnictwa Rzeczypospolitej pomijają na ogół
działalność luterańskich gimnazjów Prus Królewskich. W ten sposób zniekształcają
i zubożają historię jej kultury umysłowej. Podobnie w rozważaniach dotyczących
oświaty katolickiej marginalizuje się lub pomija wpływ gimnazjów protestanckich
J. Dygdała, Elity polityczne wielkich miast Prus Królewskich w dobie Oświecenia (1733–
1772), w: Elity mieszczańskie i szlacheckie Prus Królewskich i Kujaw w XIV–XVIII wieku, red. J. Staszewski, Toruń 1995, s. 119–137; K. Friedrich, Inne Prusy. Prusy Królewskie
i Polska między wolnością a wolnościami, Poznań 2005; K. Maliszewski, Na styku świata
kultury protestancko-mieszczańskiej i katolicko-mieszczańskiej. Uwagi o mentalności elity
mieszczaństwa toruńskiego w XVII i pierwszej połowie XVIII wieku, w: Między Zachodem
a Wschodem. Etniczne i religijne pogranicza Rzeczypospolitej w XVI–XVIII wieku, red.
K. Mikulski, A. Zielińska-Nowicka, Toruń 2005, s. 247–260; J. Michalski, Problematyka
polskiej elity politycznej XVIII wieku, „Wiek Oświecenia” 1988, t. 5, s. 19–29; K. Mikulski,
Przestrzeń i społeczeństwo Torunia od końca XIV do początku XVIII wieku, Toruń 1999;
A. Stroynowski, Rola elit w życiu parlamentarnym epoki stanisławowskiej, „Acta Universitatis Lodziensis. Folia Historica” 1985, t. 22, s. 45.
1
134
Kazimierz Puchowski
na przemiany w szkolnictwie zakonnym2. Tymczasem, jak słusznie stwierdził Janusz
Tazbir, poziom polskich jezuitów określał zarówno ogólny stan kultury, jak i siła
protestantyzmu, a zakon odciskał silne piętno na mentalności edukowanej młodzieży3.
Podręczniki i studia, choć niekiedy bardzo skrupulatnie przybliżają placówki
katolickie lub różnowiercze, nie wykazują dostatecznie dobitnie elementów anachronicznych lub nowych, nie podkreślają stałych, wreszcie – nie naświetlają złożonej materii przekształceń. Dlatego szczególnie cenne wydają się pierwsze, mające niestety jedynie charakter rekonesansu, studia komparatystyczne poświęcone
jezuickim kolegiom i luterańskim gimnazjom w Prusach Królewskich4.
Analiza programów i kanonu lektur szesnastowiecznych szkół wykazuje ich
liczne podobieństwa. Także preferowane ideały wychowawcze nie różniły się wiele.
W placówkach katolickich i różnowierczych dla osiągnięcia uczonej i wymownej
pobożności (docta et eloquens pietas) pielęgnowano pilność i pracowitość w nauce oraz karność i posłuszeństwo5. W świetle ustaw dla gimnazjów protestanckich
Prus Królewskich i jezuickiej Ratio studiorum Cycero i Arystoteles tworzyli dwa
filary nauczania humanistycznego. Arystoteles był mistrzem metafizyki, a Cycero
pozostawał wzorem retoryki, nauczania obywatelskiego i etyki życia publicznego6.
Jego dzieła i przekłady (modyfikowane tak, aby zawierały treści zgodne z ideałami
Przykład stanowić może najnowsza książka Stanisława Janeczka (Edukacja oświeceniowa
a szkoła tradycyjna. Z dziejów kultury intelektualnej i filozoficznej, Lublin 2008), w której
autor, charakteryzując przemiany oświatowe w oświeceniu, punktem odniesienia do zrozumienia bogactwa tych przekształceń uczynił „szkołę tradycyjną”, głównie jezuicką, pomijając protestancką.
3
J. Tazbir, Jezuici między Rzecząpospolitą a Rzymem, w: Szkice z dziejów papiestwa, t. 1, red.
I. Koberdowa, J. Tazbir, Warszawa 1989, s. 114; K. Maliszewski, Komunikacja społeczna
w kulturze staropolskiej, Toruń 2001, s. 41.
4
L. Mokrzecki, Uwagi o działalności gimnazjów akademickich i kolegiów jezuickich w Prusach
Królewskich (XVI–XVIII w.), w: Jezuici a kultura polska. Materiały sympozjum z okazji Jubileuszu 500-lecia urodzin Ignacego Loyoli (1491–1991) i 450-lecia powstania Towarzystwa Jezusowego (1540–1990) Kraków, 15–17 lutego 1991 r., red. L. Grzebień, S. Obirek, Kraków 1993,
s. 260–268; S. Salmonowicz, Szkoły jezuickie a gimnazja akademickie w Prusach Królewskich
XVII–XVIII wieku. Próba porównania, „Rocznik Gdański” 1987, t. 47, z. 1, s. 151–166.
5
Już najwcześniejsze regulaminy ostrzegały, aby do kolegium nie przynosić broni ani nożyc.
Zjawisko to miało charakter powszechny i przysparzało wielu trosk nauczycielom, np. Gdańskiego Gimnazjum Akademickiego. Zob.: J. Kochanowicz, Zasady dotyczące kar cielesnych
w pierwszych kolegiach jezuickich, w: W służbie historii nauki, kultury i edukacji. Księga pamiątkowa dedykowana Prof. Lechowi Mokrzeckiemu z okazji jubileuszu pięćdziesięciolecia
pracy zawodowej, red. R. Grzybowski, T. Maliszewski, Gdańsk 2006, s. s. 172–183; E. Kizik,
Życie codzienne w Gimnazjum, w: Gdańskie Gimnazjum Akademickie, t. 1: Szkice z dziejów,
red. E. Kotarski, Gdańsk 2008, s. 266–273.
6
S. Salmonowicz, Cycero w murach Toruńskiego Gymnasium Academicum (XVII–XVIII w.),
w: Honeste vivere. Księga pamiątkowa ku czci profesora Władysława Bojarskiego, red.
A. Sokala, E. Gajda, Toruń 2001, s. 589–601.
2
Edukacja elit w szkolnictwie katolickim i protestanckim
135
republikańskimi, których bronił w swoich pismach)7 były czytane przez kolejne
pokolenia pisarzy i myślicieli, tworzyły podstawy literackiej kultury Europy. Rola
tej spuścizny w edukacji elit szlacheckich i mieszczańskich Rzeczypospolitej pozostaje ważnym postulatem badawczym. Ostatnio wskazała na to Katarzyna Marciniak
w erudycyjnym studium o Poezji Marka Tulliusza Cycerona na przestrzeni stuleci,
przywołując interesujące, zachęcające do dalszych studiów źródłowych i komparatystycznych opinie o szkolnej recepcji jego spuścizny. Autorka dostrzegła, że wraz
z rozwojem instytucji szkoły, Cyceron, nauczany na szeroką skalę, stał się „koszmarem studentów, zmuszanych do opanowywania na pamięć złotych reguł stylu cycerońskiego”8. Nawet Michel de Montaigne, jeden z przychylniejszych Arpinacie humanistów, uważał, że lektura Cycerońskich pism nie powinna pochłaniać więcej niż
godzinę dziennie, ponieważ są przydługie i po prostu nudne. Z tendencją do spychania Cycerona na margines literatury odważnie walczył Wolter: Żałujmy tych, którzy
nie czytają Cycerona! Żałujmy jeszcze bardziej tych, którzy go czytają, ale nie oddają
mu sprawiedliwości! – nawoływał9. Interesujące dla naszych rozważań wydaje się to,
że przez całe lata Wolter odczuwał odrazę do pism retorycznych i filozoficznych Cycerona. Jeszcze bardziej godne uwagi jest też obarczenie winą za tę awersję systemu
szkolnego jezuitów. Nauczyciele zakonni, analizując podczas lekcji teksty księcia
wymowy pod kątem składni, gramatyki i retoryki, wyjątkowo skutecznie zniechęcali
do niego uczniów, a Wolter uznał siebie za jedną z wielu ofiar systemu edukacyjnego jezuitów10. Pozostali filozofowie również atakowali kolegia zakonne, oskarżając
je z kolei o poświęcanie zbyt wiele czasu łacinie, a zbyt mało na przygotowanie
wychowanków do życia. Według Rousseau kolegia kształciły „gaduły” (babillards),
natomiast Diderot uważał, że placówki te uprawiają jedynie „naukę słów” (science
des mots)11. Z kolei d’Alembert, w zamieszczonym w Encyklopedii haśle poświęconym kolegiom, wytknął tym instytucjom bezużyteczność praktykowanego przez
nie tradycyjnego nauczania, zdominowanego scholastyczną filozofią i klasyką12.
Ocena gimnazjów protestanckich pozostaje wciąż kwestią otwartą.
Zob.: K. Marciniak, Cicero vortit barbare, Gdańsk 2009.
K. Marciniak, Pro Cicerone poeta. Poezja Marka Tulliusza Cycerona na przestrzeni stuleci, Warszawa 2008, s. 13: „Wyobraźmy sobie zatem, jaką radość udręczonym pokoleniom
uczniów sprawiało myślenie z wyższością o (nie)sławnym wersie o fortunatam natam me
consule Romam! Co za przyjemność kryła się w możliwości bezkarnego krytykowania linijki
cedant arma togae, concedat laurea laudi! Jak wielką pociechą była świadomość, że istniało
chociaż jedno pole literatury łacińskiej, na którym święty Tulliusz, najgenialniejszy stylista
Rzymu, przegrał batalię z językiem... Prawdziwa Schadenfreude!”.
9
Cyt. za: K. Marciniak, Pro Cicerone poeta, s. 348.
10
Ibidem.
11
J. De Vigurie, J. de Viguerie, Les collèges en France, w: Histoire Mondiale de l’ Éducation,
t. 2: De 1515 à 1815, red. G. Mialaret, J. Vial, Paris 1981, s. 313.
12
D. Julia, Une réforme impossible: le changement de cursus dans la France du 18 siècle,
„Actes de la Recherche en Science Sociales” 1983, s. 47–48; M. M. Compère, Du collège au
7
8
136
Kazimierz Puchowski
Studia poświęcone literaturze klasycznej były niezbędne w kształceniu dworzanina, posła, dyplomaty i urzędnika. Łacina stała się instrumentem, którym
naród polityczny Rzeczypospolitej dokonywał wykładni świata, a także rozwiązywał kwestie prawnicze. Autorzy antyczni dostarczali wzorów cnót moralnych
i politycznych oraz elegancji w zachowaniu i w mowie13. Łacina i greka długo
więc stanowiły fundament programu gimnazjów i kolegiów. Akcentowano przez
to „wartość klasycznej tradycji’, naturalnie przedstawianej jedynie w ramach akceptowalnych przez chrześcijaństwo14. Te właśnie ramy wydają się bardzo ważne.
Tworzyli je w różnym wymiarze katolicy i protestanci. Generał zakonu Klaudiusz
Akwawiwa, autokrata, który zatwierdził w 1599 r. Ratio studiorum, zawzięcie
walczył z zamiłowaniem nauczycieli i wychowanków do autorów klasycznych,
uważając ich za obscenicznych i pogańskich15. Towarzystwo Jezusowe lokowało
kolegia szczególnie w miejscach zagrożonych protestantyzmem, aby pokonać wyznaniowych rywali właśnie „starannie przemyślaną humanistyczną pedagogiką”16.
Jezuici nie traktowali dorobku starożytnych jako źródła ułatwiającego zrozumienie
antycznej cywilizacji. Pozostając na usługach Towarzystwa, stawał się on głównie
przykładem właściwego stylu. Odmienny stosunek do tej spuścizny mieli Erazm
z Rotterdamu i ��
Francesco ��
Petrarka. Drugi z wymienionych nie starał się wykorzystywać tekstów antycznych do potwierdzenia własnych przekonań, lecz usiłował
możliwie wiernie odtworzyć oraz zrozumieć odmienność minionego i fascynującego świata17. Podobnie jak Petrarka traktowali antyk profesorowie luterańscy18.
W końcu XVI w. placówki protestanckie swymi rozwiązaniami organizacyjnymi i różnorodnością tematyki lekcyjnej znacząco wyprzedziły kolegia jezuickie
i pozostałe szkoły katolickie w Rzeczypospolitej. Wiemy, że w krajach i na tych
obszarach, gdzie zwyciężył protestantyzm, kontrolę nad edukacyjnymi przemianami przejęli świeccy: królowie, książęta oraz władze miast. Czołowe placówki
lycée (1500–1850). Généalogie de l’enseignement secondaire français, Paris 1985, s. 169–
173.
13
Zob.: Łacina jako język elit, koncepcja i redakcja naukowa J. Axer, Warszawa 2004; L. Witkowski, Nauka łaciny i greki w Toruńskim Gimnazjum Akademickim w XVI–XVIII w., w: Księga Pamiątkowa 400-lecia Toruńskiego Gimnazjum Akademickiego, t. 1: XVI–XVIII w., red.
Z. Zdrojewski, Toruń 1972, s. 71–112.
14
P. Rietbergen, Europa. Dzieje kultury, przekł. R. Bartołd, Warszawa 2001, s. 218.
15
J. C. H. Aveling, The Jesuits, London 1981, s. 216.
16
E. Ulčinaitė, Tradycja i nowatorstwo w wykładach retoryki w kolegiach jezuickich w XVII–
XVIII wieku, w: Jezuicka ars educandi. Prace ofiarowane Księdzu Profesorowi Ludwikowi
Piechnikowi SJ, red. M. Wolańczyk, S. Obirek, Kraków 1995, s. 243.
17
Zob.: P. Salwa, Słowo wstępne, w: F. Petrarca, O niewiedzy własnej i innych. Listy wybrane,
przygotowali do druku W. Olszaniec, A. Gorzkowski, przy współpracy P. Salwy, Gdańsk
2004, s. 6.
18
T. Bieńkowski, Antyk w literaturze i kulturze staropolskiej (1450–1750). Główne problemy
i kierunki recepcji, Wrocław 1975, passim.
137
luterańskie dużo szybciej niż katolickie dostosowywały swój profil do oczekiwań
społecznych. Przykład stanowią wspierane organizacyjnie i finansowo przez rady
miast gimnazja w Prusach Królewskich.
Na strukturę i program tych szkół, opanowanych głównie przez mieszczan,
wywierała wpływ przede wszystkim kultura protestancka – elitarna, erudycyjna
i otwarta na nowe prądy filozoficzne oraz naukowe, płynące głównie z Niemiec
i Niderlandów19. W gimnazjum gdańskim, od 1580 r. zorganizowanym na wzór
uniwersytecki, otwierano katedry teologii, prawa i historii, filozofii, retoryki i poetyki, medycyny i fizyki, greki i języków orientalnych oraz matematyki. W 1589 r.
utworzono tam lektorat języka polskiego20. Profesorowie Ateneum Gdańskiego od początku działalności pragnęli wykształcić młodych patrycjuszy na przyszłych doradców królów i magnaterii, mężów stanu i mówców21. Uczęszczanie
do szkoły było wówczas domeną mniejszości, głównie elit22. Podstawą do objęcia
wyższych godności w miastach Prus Królewskich stawały się przede wszystkim
osobiste zdolności, wiedza i doświadczenie. W Gdańsku, a w mniejszym stopniu
także w Toruniu i Elblągu, dostęp do rad miejskich zaczęła monopolizować grupa
uczonych – homines litterati. Absolwenci uniwersytetów, zwłaszcza po studiach
prawniczych, w drugiej połowie XVII i w XVIII w. zostawali burmistrzami i rajcami, tworząc warstwę zawodowych polityków oraz wypierając dotychczasowych
przedstawicieli patrycjatu: zamożnych mieszczan reprezentujących rody kupieckie
i bankierskie23.
G. Schramm, Polska w dziejach Europy Środkowej. Studia, Poznań 2010, s. 137.
Ibidem, s. 133–134: „Fakt, że w Gdańsku wielu mieszczan, przede wszystkim kupców, świetnie znało język polski, nie skłaniał rady i cechów do ograniczenia uprzywilejowanej pozycji
języka niemieckiego”. Por.: E. Czerniakowska, Lektorzy języka polskiego w Gdańskim Gimnazjum Akademickim za panowania króla Stanisława Augusta, „Teki Gdańskie” 2005, t. 6/7,
s. 7–1; R. Pawłowska, Nauczanie języka polskiego w Gdańsku w XVII wieku, w: Gdańskie
Gimnazjum Akademickie, t. 1, s. 229–246.
21
J. Budzyński, Dawne humanistyczne Gimnazjum Akademickie w Gdańsku, w: Gdańskie Gimnazjum Akademickie, t. 4: W progach muz i Minerwy, red. Z. Głombiowska, Gdańsk 2008,
s. 7–69; J. Małłek, Początki humanizmu w Prusach, „Zapiski Historyczne” 2001, t. 66, z.
4, s. 19–27; L. Mokrzecki, Luterańskie gimnazja akademickie w strukturze oświaty okresu
staropolskiego, w: idem, Wokół staropolskiej nauki i oświaty. Gdańsk – Prusy Królewskie –
Rzeczpospolita, Gdańsk 2001, s. 313–314; M. Pawlak, Z dziejów świetności Gimnazjum Elbląskiego w epoce Odrodzenia i Baroku, Gdańsk 1985; W. Pniewski, Język polski w dawnych
szkołach gdańskich, Gdańsk 1974; S. Salmonowicz, Prusy Królewskie w XVII–XVIII wieku.
Studia z dziejów kultury, Toruń 2002.
22
W. Reinhard, Życie po europejsku. Od czasów najdawniejszych do współczesności, Warszawa
2009, s. 235.
23
E. Cieślak, Konflikty polityczne i społeczne w Gdańsku w połowie XVIII wieku, Wrocław
1972, s. 33–36; J. Dygdała, Elity polityczne, s. 119–137; A. Kardas, Elity władzy w Toruniu
w XVII wieku. Mechanizmy kształtowania się i wymiany grup rządzących, Toruń 2004, s.
196–199, 225–230. Zob. też: K. Mikulski, Elity władzy wielkich miast pruskich w XIII–XVIII
19
20
138
Kazimierz Puchowski
Należy przyznać, że możliwość lukratywnej kariery młodzieży w Rzeczypospolitej utrudniał słaby rozwój takich instytucji, jakie w Europie Zachodniej dawały zatrudnienie licznym synom szlachty średniej oraz wysoko wykształconemu bogatemu mieszczaństwu: rozbudowany aparat administracyjny, urzędy kolegialne, tajne
rady, armia i flota handlowa, a w odniesieniu do rodzin arystokratycznych – dwór
królewski w znaczeniu silnego centrum władzy państwowej. W Polsce i na Litwie
funkcje związane z prawem, finansami i polityką zagraniczną spełniali przedstawiciele stanu szlacheckiego. Wybierani byli przez sejmiki (w skali kraju – przez sejm)
albo należeli do klienteli magnackiej. Podkreślmy, że obie drogi kariery wyraźnie
się zazębiały. Urząd traktowany jako zawód nie stał się dźwignią awansu społecznego, lecz stanowił przeważnie dodatek do życia ziemiańskiego, postrzegany był
jako zaszczyt i obowiązek wobec braci szlacheckiej i Rzeczypospolitej. Specyficzny charakter życia politycznego wytworzył odrębny typ urzędnika ziemskiego
oraz działacza sejmikowego i sejmowego. Ambitny i sprawny polityk, szczególnie
gdy związał się z którymś z magnatów, mógł wieść życie wypełnione funkcjami
publicznymi, które w innych krajach spełniali zawodowi urzędnicy24.
Dla obdarzonej tak wieloma przywilejami szlachty Korony i Litwy walor kwalifikacji i wiedzy nie miał w karierze tak ważnego znaczenia, jak na Zachodzie, gdzie
stanowił główną drogę zdobycia awansu oraz podtrzymania znaczenia i prestiżu.
Szlachecka młodzież Rzeczypospolitej dzięki przywilejowi urodzenia nie miała
rywali w drodze do kariery wojskowej, godności świeckich i kościelnych, a naukę
w kolegiach kończyła zwykle na klasie retoryki.
Synowie bogatej szlachty i magnaterii wykształcenie uzyskane w kraju uzupełniali podróżami edukacyjnymi. Szkoły katolickie promowały głównie ideał
mówcy-polityka. Jezuici oraz pijarzy, odpowiadając na oczekiwania szlachty, często powtarzali, że młodzież ucząca się w ich szkołach powołana zostanie przede
wszystkim do życia publicznego, do sejmików i sejmów, do sądów, obejmie starostwa, kasztelanie, wojewódzkie i ziemskie urzędy. Nie upowszechniali konterfektu
filozofa ani uczonego25.
W długiej dyskusji towarzyszącej procesowi narodzin jezuickiej Ratio studiorum często pojawiała się troska o zachowanie wolności badań i recepcję najnowszej
myśli naukowej. Warto jednak zauważyć, że twórcy ustawy musieli uwzględniać
wieku (Próba analizy dynamicznej procesu długiego trwania), w: Genealogia – rola związków rodzinnych i rodowych w życiu publicznym w Polsce średniowiecznej na tle porównawczym, red. A. Radzimiński, J. Wroniszewski, Toruń 1996, s. 324–325.
24
Zob.: A. Mączak, Grupy zawodowe w społeczeństwie stanowym, w: I. Ihnatowicz, A. Mączak, B. Zientara, J. Żarnowski, Społeczeństwo polskie od X do XX wieku, Warszawa 2005,
s. 312; K. Zienkowska, Korzenie polskiego zacofania, w: Wiedza a wzrost gospodarczy, red.
L. Ziemkowski, Warszawa 2003, s. 60–61.
25
K. Puchowski, Jezuickie kolegiach szlacheckie Rzeczypospolitej Obojga Narodów. Studium
z dziejów edukacji elit, Gdańsk 2007, passim.
139
sztywne stanowisko władz kościelnych: papieża, inkwizycji i dominikanów. Ratio
była też wynikiem trudnego porozumienia samych jezuitów z poszczególnych prowincji. W rezultacie celowo dawała pedagogom znikomy margines swobody i nie
sprzyjała otwartej postawie intelektualnej26.
Można przyznać, że kolegia jezuickie dostarczały duży zasób wiedzy ogólnej.
Adaptując selektywnie cenione dziedzictwo antyku, oddalały się jednak coraz bardziej od osiągnięć świata nauki i kultury. Erudycja nie mogła przecież w pożądanym stopniu ogarnąć rozwijających się i usamodzielniających dyscyplin.
Ratio studiorum z 1599 r. pomijała historię, politykę, prawo i języki nowożytne
oraz kunszty rycerskie cenione w edukacji elit. Szkoły jezuitów, przyjęte przez
elitarną klientelę zrazu z zadowoleniem, z czasem stawały się dla niej mniej atrakcyjne, wręcz archaiczne. Humanistyczny model sprecyzowany w Ratio studiorum
lekceważył edukację dla służby państwowej i działalności społecznej, przedkładając nawet dyletantyzm. Historyk zakonu, Stanisław Załęski, słusznie przyznał, że
w kolegiach jezuickich Rzeczypospolitej, oprócz humanistycznego wykształcenia,
należało zadbać o gruntowniejszą znajomość historii, nauk politycznych i społecznych, obszerniejsze studia matematyki, zwłaszcza geometrii, a to z tego względu,
„że ucząca się młodzież powołana kiedyś zostanie do życia publicznego, do sejmików i sejmów, do sądów, starostw, kasztelanii, do wojewódzkich i ziemskich urzędów, a wreszcie do rzemiosła rycerskiego, gdzie, czy to w pospolitym ruszeniu, czy
w pułkach zaciężnych, jako inteligentniejsza, prym dzierżyć miała”27. Dzięki tej
innowacji zakon wyprzedziłby swoją epokę.
Wywód Załęskiego wymaga sprostowania. Program Ratio studiorum nie spełniał oczekiwań elit zarówno w szlacheckiej Rzeczypospolitej, jak i w monarchiach
absolutnych. Załęski nie zauważył również, że postulowane dyscypliny były już
obecne w gimnazjach protestanckich Prus Królewskich.
Innowacyjnego wpływu na kolegia nie wywarły też jezuickie akademie i uniwersytety. Profesorowie Towarzystwa Jezusowego, prawie całkowicie odchodząc
z wielkich europejskich uczelni, nie nadali nowego kształtu tym instytucjom.
We własnych uniwersytetach i akademiach nie promowali twórczego życia intelektualnego. Co prawda dysponowali zespołami uczonych, gotowych podjąć się
tego wyzwania i próbujących je realizować, jednak większość ich wysiłków była
udaremniana przez władze Zgromadzenia, a także przez konformizm większości
zakonników, zadowalających się trwaniem w umysłowej rutynie, niekiedy nawet
Stosunek polskich i litewskich jezuitów do Ratio Studiorum został przedstawiony przez Ludwika Piechnika w studium Powstanie i rozwój jezuickiej Ratio Studiorum (1548–1599),
Kraków 2003. Z pracy Piechnika wyłania się często obraz umysłów niezależnych i twórczo
reagujących na wskazania płynące z Rzymu.
27
S. Załęski, Jezuici w Polsce, t. 1: Walka z różnowierstwem 1555–1608, cz. 1: 1555–1586,
Lwów 1900, s. 105–106.
26
140
Kazimierz Puchowski
węższej i bardziej konserwatywnej niż w starych uniwersytetach28. Stwierdzenie
to wydaje się podważać jeden z mitów historiografii jezuickiej, wedle którego to
upór i konserwatyzm właśnie Akademii Krakowskiej paraliżował reformatorskie
działania jezuitów. Burzliwe dzieje tego sporu mają dla historii polskiego szkolnictwa istotne znaczenie, rzucając cień na stan niemal całego nauczania w Rzeczypospolitej29.
Już założyciel Towarzystwa Jezusowego, Ignacy Loyola, zdecydował, że na
uniwersytetach zakonu nie będzie się wykładało medycyny i prawa, jako „dziedzin dosyć obcych” zakonowi30. Obie dyscypliny mogły być prowadzone jedynie
przez profesorów spoza Towarzystwa. Takie ujęcie w programie nauczania studiów
prawniczych (odmienne niż protestantów)31, z natury rzeczy torujących drogę ku
działalności praktycznej, często politycznej, wydaje się zabiegiem uwsteczniającym szkoły, które podjęły się kształcenia elit duchownych i świeckich. Zaniedbanie w szkolnictwie katolickim edukacji prawniczej zrodziło sytuację, o której pisał
w Chudym literacie Adam Naruszewicz:
Niepięknie to, że sędzia nie zna prawa wcale,
Chocia jaśnie wielmożnym bywa trybunale...32
Zakon dążył zarówno do dysponowania własną kadrą pedagogiczną, jak i do
stworzenia własnych programów oraz podręczników. Ta zmiana pogłębiła wśród
członków zgromadzenia poczucie tożsamości, ale równocześnie oznaczała bardziej
zamkniętą atmosferę intelektualną Towarzystwa i osłabienie więzi z życiem naukowym innych niż jezuickie kolegiów.
W szkołach zakonnych dopiero w latach pięćdziesiątych XVIII w. nauczyciela klasy zastąpiono nauczycielem przedmiotu. Słabością kolegiów był brak wykładowców z prawniczym lub politologicznym wykształceniem uniwersyteckim.
J. C. H. Aveling, The Jesuits, s. 217–218, 221.
Zob.: B. Natoński, Jezuici wobec Akademii Krakowskiej w XVI wieku, Kraków 2002.
30
Konstytucje Towarzystwa Jezusowego wraz z przypisami Kongregacji Generalnej XXXIV
oraz normy uzupełniające zatwierdzone przez tę samą Kongregację, Kraków–Warszawa
2001, s. 169.
31
T. Maciejewski, Prawo i prawnicy w Gdańskim Gimnazjum Akademickim (XVII–XVIII wiek),
w: Gdańskie Gimnazjum Akademickie, t. 1, s. 361–400. Warto zauważyć, że Charles-François-Olivier Rosette chevalier de Brucourt (1712–1755) w znanym traktacie poświęconym
edukacji szlacheckiej młodzieży do zgłębienia prawa Rzeczypospolitej zalecał Respublica
Polonica duobus libris illustrata Krzysztofa Hartknocha. Zob. Essai sur l’éducation de la
noblesse. Par M. le Chevalier de**. Nouvelle edition corrigée & augmentée, Paris 1748, s.
325. Autor traktatu był porucznikiem francuskiej gwardii, odznaczonym za męstwo krzyżem
Świętego Ludwika. Po karierze wojskowej studiował religię, historię, filozofię i języki.
Współtwórca statutu l’école royale militaire.
32
A. S. Naruszewicz, Chudy literat, w: idem, Satyry, wstęp i oprac. B. Wolska, Kraków 2002,
s. 140.
28
29
141
W zgoła odmiennej sytuacji znajdowały się czołowe gimnazja protestanckie, których profesorowie byli zwykle absolwentami zagranicznych uczelni, niekiedy ze
stopniem doktora. Świadectwem wysokich kompetencji nauczycieli protestanckich
były zajęcia, podczas których referowali oni wyniki własnych badań naukowych.
Tymczasem, większość nauczycieli zakonnych nie parała się nauką, przyjmując
konwencję eklektyczną i upowszechniając owoce dociekań uczonych Europy.
Kształcenie nauczycieli jezuickich utożsamiano z formacją zakonną. Strategia zakonów skierowana była na pozyskanie władzy, a nie jej zmianę, dlatego zwierzchność Towarzystwa często upominała nauczycieli, aby unikali drażliwych kwestii
politycznych.
Przypomnijmy również, że już w okresie powstawania Ratio studiorum w zakonie pojawiały się próby szerszego uwzględnienia dyscyplin cenionych później
m.in. w szkołach protestanckich. Upadł projekt z 1586 r., zakładający utworzenie
w każdym większym kolegium dwuletniego studium matematyki, a w Collegium
Romanum trzyletniego kursu pod kierownictwem najwybitniejszego wówczas jezuickiego matematyka Krzysztofa Klau (Claviusa), przygotowującego wykładowców
tego przedmiotu dla całego Towarzystwa33. Generał zakonu z niepokojem obserwował lekceważący stosunek profesorów do Galena i Arystotelesa. Przeciwstawiał się
wzmożonemu zainteresowaniu nauczycieli matematyką, astronomią, optyką i mechaniką. Należy również zauważyć, że wszelkie zmiany w programie nauczania
musiały korespondować z nauką Kościoła katolickiego, dlatego np. recepcja nauk
ścisłych i nowożytnego przyrodoznawstwa była procesem opóźnionym, zwłaszcza
w odniesieniu do szkół protestanckich34. W szkolnictwie jezuickim bardzo długo,
bo prawie do połowy XVIII w. nie przyjmowano heliocentryzmu Kopernika, choć
często, nieraz z uznaniem, o nim informowano35. Tymczasem w luterańskim gimnazjum w Toruniu już w 1715 r. nie zgłaszano wobec heliocentryzmu żadnych
zastrzeżeń. Podobnie było w Gdańskim Gimnazjum Akademickim. W placówkach
tych już na początku XVIII stulecia upowszechniano poglądy Christiana Wolffa36.
Wymowne było uzasadnienie potrzeby równorzędnego traktowania nauk matematycznych
z innymi przedmiotami. Podnoszono, że mogą być użyteczne dla gospodarki, np. dla żeglugi
i rolnictwa. Zob.: L. Piechnik, Powstanie i rozwój jezuickiej Ratio studiorum, s. 121.
34
Zob.: M. Czerniakowska, Matematyka i fizyka w Gimnazjum Gdańskim, w: Gdańskie Gimnazjum Akademickie, t. 1, s. 155–180.
35
Zob.: S. Salmonowicz, Pojezuicka szkoła Komisji Edukacji Narodowej w Toruniu, w: idem,
Szkice toruńskie z XVII–XVIII wieku, Toruń 1992, s. 121–122.
36
Por.: L. Mokrzecki, Krüger Piotr (1580–1639), w: Słownik Biograficzny Pomorza Nadwiślańskiego, red. S. Gierszewski, t. 2: G-K, red. Z. Nowak, Gdańsk 1994, s. 520, gdzie autor
stwierdził, że Krüger, zrazu zwolennik geocentryzmu, już po 1618 r. przyjmował teorię Kopernika. Zob. też: B. Bieńkowska, T. Bieńkowski, Kierunki recepcji nowożytnej myśli naukowej w szkołach polskich (1600–1773), cz. 1: Przyrodoznawstwo, Warszawa 1973, s. 72–73;
M. Brodnicki, Filozofia w Gdańskim Gimnazjum Akademickim, w: Gdańskie Gimnazjum
Akademickie, t. 1, s. 181–206.
33
142
Kazimierz Puchowski
Wiek XVIII stanowił okres wiary w naukę, jej zastosowanie i konieczność upowszechniania osiągnięć poszczególnych dyscyplin. Pojawiały się częściej teksty
pozbawione magicznego słowa imprimatur. Nie można jednak mówić o „daleko
idącej akceptacji nowych idei” w szkołach wyznaniowych. W 1706 r. XV Kongregacja Generalna jezuitów nakazywała stanowczy powrót do arystotelizmu. Uznała,
że nie trzeba wydawać dekretu, „który mógłby być zniewagą dla zwolenników
Kartezjusza i nastawić ich wrogo”, ale poprosiła ojca generała o wystosowanie listu
do całego Towarzystwa, zabraniającego nauczania według nowoczesnych tendencji37. Na przykład Kartezjusz postrzegany był „jako nowator i bezbożnik”38. Wśród
światlejszych nauczycieli zakonu nie brakowało również zwolenników Newtona.
Ostatecznie XVI Kongregacja (1730–1731) pozwoliła na wykłady fizyki doświadczalnej, ale wobec nowych prądów filozoficznych nakazała obrać „pośrednią drogę” i pozostać przy Arystotelesie oraz św. Tomaszu. Zbyt gorliwych zwolenników
nowych systemów (amatores novitatum) rozkazała prowincjałom usunąć z katedry. Następna Kongregacja (1751), choć nadal polecała w fizyce drogę pośrednią
i umiarkowaną, zdecydowała się wreszcie na wprowadzenie do szkół jezuickich
nauk doświadczalnych39. Droga do światła była zatem iście ciernista. Słusznie pisano na łamach „Zabaw Przyjemnych i Pożytecznych” (1777):
Filozofia zdrowa wprowadzona,
była kacerstwem, że Wolffa, Newtona40.
Zakony do połowy XVIII w. zdawały się nie zauważać nie tylko osiągnięć oświaty
protestanckiej, lecz także tego, że niedostatki szkół katolickich wynikały nie tyle z mentalności, bierności i braku aspiracji elit społecznych i państwa, ile z autonomicznej polityki edukacyjnej poszczególnych zakonów ponadnarodowego Kościoła. Większość
śmielszych wysiłków zmierzających do unowocześnienia nauczania była udaremniana przez przełożonych, a także przez oportunizm i konserwatyzm własnego środowiska. Dopiero kolegia szlacheckie, będące kompromisem wychowawczym, niezbędnym dla utrzymania wpływu na elity, niwelowały ponad półtorawiekowe opóźnienie
w stosunku do czołowych gimnazjów luterańskich. Przyczyniły się także do unowocześnienia pozostałych szkół zakonnych, również w Prusach Królewskich.
Na tym tle dość wyjątkową pozycję zajmuje jezuickie kolegium w Starych
Szkotach, w którym już od 1719 r., a zatem jeszcze przed powstaniem elitarnych
F. de Dainville, L’enseignement scientifique dans les collèges des Jésuites, w: L’enseignement classique au XVIIIe siècle. Collèges et universitiés, red. P. Costabel, Paris 1986, s. 49.
38
Ibidem.
39
K. Puchowski, Jezuickie kolegia, s. 130–131.
40
Do najjaśniejszego Pana. Odwiedzającego Collegium Nobilium Scholarum Piarum podczas
dawania z rocznej aplikacyi dowodów przez Młódź szlachetną tam się edukującą, „Zabawy
Przyjemne i Pożyteczne” 1777, t. XVI.C.I, s. 88.
37
143
placówek dla szlachty, zaczęto oficjalnie uczyć francuskiego i niemieckiego41. Podobnie było w jezuickiej placówce w Toruniu42, a jednak te przykłady potwierdzają
ponad stuletnie opóźnienie w stosunku do Gdańskiego Gimnazjum Akademickiego
i Gimnazjum Toruńskiego Akademickiego, bo w świadomości Rzymu:
Z tego, że obcym kto mówił językiem
Wątpiono dobrym by był katolikiem43.
Protestanci zdystansowali katolików również w nauczaniu historii, która stała
się w Gdańskim Gimnazjum Akademickim samodzielną dyscypliną już w 1600 r.,
a na początku XVII w. także w innych placówkach (1620 r. – Toruńskie Gimnazjum Akademickie). Utworzone katedry historii lub prowadzone samodzielne wykłady z tego przedmiotu urzeczywistniały coraz powszechniej wysuwany postulat
osobnego nauczania historii i stwarzały pomyślne warunki rozwoju edukacji historycznej i działalności naukowej profesorów44.
W drugiej połowie XVII stulecia protestanci przeprowadzili daleko idące
zmiany w organizacji nauczania historii. W przodującej placówce, w Gdańskim
Gimnazjum Akademickim, zatrudniano w latach 1655-1667 równocześnie dwóch
wykładowców historii, z których jeden omawiał z uczniami dzieje Rzeczypospolitej i Prus Królewskich, drugi natomiast – problematykę historii powszechnej,
organizując w tym celu dysputy. W Toruniu od lat siedemdziesiątych tegoż wieku uwzględniano na lekcjach historię Kościołów protestanckich, czasy starożytne
i analizowano dorobek historiograficzny antyku. Dzięki działalności naukowo-dydaktycznej Krzysztofa Hartknocha, a następnie Jerzego Wendego, skupiono się
na dziejach Rzeczypospolitej, Prus, Pomorza, historii Kościołów i edycji kronik.
Podczas lekcji podnoszono znaczenie nauk pomocniczych historii, zwłaszcza genealogii i numizmatyki45.
W XVII w. placówki protestanckie pod względem rozwiązań organizacyjnych
i różnorodności tematyki lekcyjnej znacząco wyprzedziły kolegia jezuickie i pozostałe szkoły katolickie w Rzeczypospolitej.
S. Kościelak, Jezuici w Gdańsku od drugiej połowy XVI do końca XVIII wieku, Gdańsk–Kraków 2003, s. 137.
42
O kondycji intelektualnej jezuickiego kolegium zob.: S. Salmonowicz, Pojezuicka szkoła
Komisji Edukacji Narodowej w Toruniu, s. 116–135.
43
Do najjaśniejszego Pana, s. 88.
44
L. Mokrzecki, Studium z dziejów nauczania historii. Rozwój dydaktyki przedmiotu w Gdańskim Gimnazjum Akademickim do schyłku XVII w., Gdańsk 1973; L. Mokrzecki, K. Puchowski, Pierwsi nauczyciele historii w szkolnictwie staropolskim, w: Nauczyciel historii. Ku
nowej formacji dydaktycznej, red. M. Kujawska, Poznań 1996, s. 7–15.
45
L. Mokrzecki, Stosunek do nauczania historii w szkolnictwie protestanckim Prus Królewskich (XVI–XVIII wiek), „Rozprawy z Dziejów Oświaty” 1996, t. 38, s. 72–74.
41
144
Kazimierz Puchowski
Przypomnijmy, że Akwawiwa odrzucił postulat usamodzielnienia katedr historii wysunięty w 1609 r. przez jezuitów Prowincji Litewskiej. Ta ważna inicjatywa wypłynęła od szlachty i senatorów Rzeczypospolitej, oczekujących na to, aby
ich synowie uzyskali wykształcenie niezbędne do udziału w naradach sejmowych
i prowadzenia spraw publicznych. Akwawiwa wniosek o utworzenie takich katedr
w całości odrzucił, stwierdzając, że historii dosyć poświęcono miejsca w klasach
poetyki i retoryki46. Jezuici jeszcze w 1818 r. na łamach „Miesięcznika Połockiego”
gloryfikowali sposób nauczania, łączący studia łaciny z poznawaniem elementów
historii, geografii starożytności, mitologii47. Jak zatem można zauważyć, jezuicka
ars educandi nie jest wolna od „długiego trwania” dydaktycznych anachronizmów,
w tym osobliwie traktowanej erudycji.
Skrypty retoryczne wskazują, że podobnie jak protestanci48, jezuici doceniali
już na początku XVII w. walory historii dla nauczania polityki. Polityka w kolegiach zakonu stała się jednak pełnoprawną dyscypliną dopiero w drugiej połowie
XVIII w. dzięki Karolowi Wyrwiczowi, rektorowi warszawskiego Collegium Nobilium Societatis Jesu.
Podręczniki Erazma z Rotterdamu nie mogły znaleźć się w kanonie lektur szkół
katolickich. Nawet w dzisiejszych czasach trudno mówić o swobodzie w doborze
lektur, zwłaszcza w edukacji seminaryjnej. O ile ślady stosowania książki Turselliniego można rozpoznać w wykładach m.in. profesorów Gdańskiego Ateneum
(Jana Schultza-Szuleckiego), to zgodnie z zaleceniami Biblioteki Possevina praca
Sleidana znalazła się na indeksie lektur zakazanych dla szkół katolickich. Jezuita
Jan Kwiatkiewicz nazwał Sleidana „historykiem kłamliwym”49. Z czasem w doborze książek kierowano się nie tylko wyznaniem autorów, lecz także wartością
merytoryczną ich dzieł. Jezuita Jan Bielski uwzględnił w podręczniku Widok Królestwa Polskiego również pisarzy protestanckich, wysoko oceniając ich dorobek.
Uczeń w podręczniku Bielskiego znajdował takie stwierdzenia wartościujące, np.:
„Lengnich w mądrej swej rozprawie”, a także takie, że określone sądy albo opinie
„gruntownie zbija Lengnich”50. Bielski obficie korzystał też z opracowań KrzyszK. Puchowski, Edukacja historyczna w kolegiach jezuickich Rzeczypospolitej, Gdańsk 1999,
s. 53–54.
47
Zob.: P. Chmielowski, Liberalizm i obskurantyzm na Litwie i Rusi (1815–1823), Warszawa
1898, s. 61–62.
48
„Studium politycznemu równym krokiem musi nadążać historia”; J. Pastorius, Palestra
nobilium seu consilium, de generosorum adolescentium educatione..., (1654), cyt. za: Wybór źródeł do dziejów oświaty i nauki Pomorza Gdańskiego w XVII i XVIII wieku, oprac.
K. Kubik, Gdańsk 1965, s. 234; S. Salmonowicz, Toruńskie Gimnazjum Akademickie w latach 1681–1817, Poznań–Toruń 1973, s. 149.
49
J. Kwiatkiewicz, Roczne dzieje kościelne od roku pańskiego 1198 aż do lat naszych, Kalisz
1695, s. 662.
50
Zob.: K. Puchowski, Edukacja historyczna w kolegiach jezuickich, s. 221.
46
145
tofa Hartknocha. W podręczniku Widok Królestwa Polskiego nie brakowało jednak
wzmianek, które mogły budzić wśród uczniów ducha nietolerancji. Podziwiając
kościół NMP w Gdańsku, wspomniał, że „krucyfiks w środku stojący głowę odwrócił od pierwszy raz w nim karzącego [...] luterskiego kaznodziei”51.
Interesujące, że wiedzę o przyrodzie ojczystej czerpał Bielski z pierwszej
polskiej encyklopedii przyrodniczej pióra Gabriela Rzączyńskiego, związanego
z kolegium gdańskim. W kolegium tym korzystano zapewne z kompendium geograficzno-historycznego Jana Drewsa Flos regnorum (Braniewo 1706). Jezuita
braniewski zachwycał się „Prowincją Pruską”, żyznością jej pól, licznymi jeziorami, „wielością i wybornością miast”, zwłaszcza portami z „okrętów mnóstwem”,
a także zwrócił uwagę na pracowitość i przedsiębiorczość mieszkańców („ludzka
industria”). W stwierdzeniu, że „w całej Anglii nie masz osłów i wilków, oprócz
tych, którzy na Katolików są drapieżni”, wyczuwamy jednak bezsilność Drewsa
jako teologa52. Niemal pół wieku później jezuita Franciszek Paprocki powtórzył
ten motyw. Jego Europa z części świata najprzedniejsza co prawda tytułem nawiązywała do osiemnastowiecznej wizji Europy, której składnikami były: poczucie
jedności i odrębności kulturowej, europocentryzm i uniwersalizm, ale Paprocki,
pisząc o Anglii, podał, że obfituje ona w zboże, owce, konie, miód, cynę, ołów,
srebro, miedź, żelazo, ale „nie rodzi wina, wilków, osłów”53. Protestanci nie pozostawali dłużni. Echa sporów wyznaniowych, które miały wpływ także na młodzież,
przejawiają się też współcześnie, choć zwykle w formach bardziej cywilizowanych
i dyskretnych niż podczas tumultu toruńskiego54.
Wiemy, że oświecenie koncentrowało się wokół konwersacji. Ceniono krytyczny, pełen szacunku, otwarty dialog między wolnymi i autonomicznymi podmiotami.
Konwersacja umożliwiała wyostrzanie i doprecyzowanie poglądów55. W szkołach
katolickich doceniono konwersację w drugiej połowie XVIII w., szczególnie w kolegiach szlacheckich56. Już autorzy renesansowych traktatów o wychowaniu, głosząc potrzebę kompetencji zawodowych, nie pomijali zarazem znaczenia ogłady
Ibidem, s. 223.
K. Puchowski, Edukacja historyczna w kolegiach jezuickich, s. 123.
53
F. Paprocki, Europa z części świata najprzedniejsza, przed tym od W.X. Franciszka Paprockiego S.J. w Coll. Nobil. Warszawskim historii i geografii profesora, co do przedniejszych
okoliczności z dołożeniem trzech tablic uniwersalnych Azji, Afryki i Ameryki i rozłożystszym
Polskiej podziałem opisana, teraz dla większej wygody w nowy sposób opublikowana, Wilno
1765, s. 26–33.
54
S. Salmonowicz, Tumult toruński i jego mitologia, w: idem, W staropolskim Toruniu. Studia
i szkice, Toruń 2005, s. 76–105.
55
Ch. Clarck, Prusy. Powstanie i upadek 1600–1947, Warszawa 2009, s. 233–234.
56
Zob.: B. Craveri, Złoty wiek konwersacji, Warszawa 2009, s. 558: „W ciągu XVIII w. siedemnastowieczna koncepcja konwersacji jako sztuka podobania się jest często krytykowana.
Konwersacja nie powinna zmierzać tylko do ustanowienia społecznej zgody, powinna być
wehikułem idei i pośredniczyć w opracowywaniu zbiorowej prawdy”.
51
52
146
Kazimierz Puchowski
towarzyskiej i znajomości dobrych obyczajów. Złożony szlachecki savoir vivre,
w skład którego wchodziła m.in. zdolność prowadzenia towarzyskich konwersacji poświęconych wydarzeniom społeczno-politycznym oraz odpowiedniego
witania hierarchów, stanowił istotną cechę obyczajowości tej warstwy57.
Prowadzone przez jezuitów szkoły miały wyraźny prestiż i markę. W konwersacji i postawie, zachowaniu i manierach absolwentów było coś, co czyniło ich
natychmiast rozpoznawalnymi58. Znamienny jest przy tym fakt, że Il Cortegiano
Castiglione, kodeks ogłady i elegancji przeznaczony wyłącznie dla szlachetnie urodzonych, został zastąpiony w szkołach jezuickich przez podręcznik poświęcony
„dobrym manierom i wytwornej rozmowie” – Galateo (1558) Giovanniego della
Casy (1503–1556). Bardzo konkretne wskazówki autora zwrócone były do młodzieży szlacheckiej. Nawiązywały jednak do rad udzielonych przez Erazma w rozprawie De civilitate morum puerilum (1536) i mogły się stosować równie dobrze do
dzieci niższego pochodzenia. Użyteczne były dla wszystkich młodzieńców, którzy
dzięki dobrej kondycji materialnej mieli szansę w przyszłości obracać się wśród
ludzi światowych i bywać w salonach. Jezuici nieprzypadkowo zalecali Galatea
uczniom, wiedząc, że ci nie zawsze wywodzili się ze stanu szlacheckiego. Był to
jeden z przewodników „człowieka godnego” (honnête homme) XVII stulecia, który stopniowo wypierał „szlachcica” (gentilhomme) XVI w. Galateusz przysłonił
Dworzanina Castiglione również w szkołach prowadzonych przez inne zakony,
m.in. teatynów i pijarów59. Kształtowano kulturę polityczną wychowanków, wytrawnych mówców i mistrzów konwersacji.
Zdolność naszych antenatów władania słowem daleko przewyższa w tym zakresie możliwości współczesnych Polaków. Swoboda i trafność słowa, łatwość argumentowania i konstruowania wywodów, umiejętność posługiwania się wymową
dla rozumowego dowodzenia racji, sprawne formułowanie sądów, panowanie nad
językiem, elegancja, a zarazem naturalność tonu, to cenione przez elity umiejętności wyniesione z ówczesnych szkół katolickich i różnowierczych60.
Rola magnaterii w przemianach szkolnictwa zakonnego zbliżona była do tej,
jaką odegrał patrycjat Prus Królewskich, którego ambicje edukacyjne znalazły od J. Tazbir, Kultura szlachecka w Polsce. Rozkwit, upadek, relikty, Poznań 2002, s. 26.
Uczniów jezuickich porównywano do wychowanków ekskluzywnego Eton. Zob.: J. C. H.
Aveling, The Jesuits, s. 213.
59
Zob.: H. Berger, The Absence of Grace: Sprezzatura and Suspicion in Two Renaissance Courtesy Books, Standford 2000; I. Botteri, Galateo e galatei: La creanza e l’institutione della
società nella trattatistica tra antico regime a stato liberale, Roma 1999; J. Burckhardt, Kultura Odrodzenia we Włoszech. Próba ujęcia, przekł. M. Kreczowska, wstęp M. Brahmer,
Warszawa 1991, s. 112, 226, 228; J. Delumeau, Cywilizacja Odrodzenia, przekł. E. Bąkowska, Warszawa 1987, s. 336; N. Elias, Przemiany obyczajów w cywilizacji Zachodu, przekł.
T. Zabłudowski, Warszawa 1980, s. 99, 104, 106 i n.
60
T. Kostkiewiczowa, Oświecenie. Próg naszej współczesności, Warszawa 1994, s. 5.
57
58
147
zwierciedlenie w gimnazjach Gdańska, Torunia i Elbląga. Warto również zauważyć, że patrycjat fundował stypendia na studia zagraniczne nie dla kadry profesorskiej, wybitnej, bo pozyskiwanej w drodze konkursów, lecz dla najzdolniejszych
wychowanków gimnazjów61.
Synowie szlachty z Prus Królewskich stanowili stosunkowo liczną grupę wśród
wychowanków kolegiów szlacheckich62. Mimo dotychczasowych ustaleń otwarte
pozostaje pytanie, czy i w jakim stopniu absolwenci elitarnych, ponadregionalnych
szkół zakonnych, gruntownie wykształceni, biegle władający językami obcymi,
wrażliwi odbiorcy kultury, zajmując prestiżowe stanowiska polityczne, gospodarcze i kulturalne, przenosili w dorosłe życie przekonania swych wychowawców.
Pytanie to w pewnym stopniu odnosi się również do uczniów kolegiów jezuickich w Prusach Królewskich, gdzie w ławach szkolnych, oprócz młodzieży szlacheckiej, osobno, ale w jednej klasie, zasiadali chłopcy z rodzin mieszczańskich
i chłopskich.
W modelu kształcenia protestanckiej i katolickiej młodzieży Prus Królewskich
znajdujemy pola wspólne i odrębne. Warto zwrócić uwagę na dużo szybszą modernizację kształcenia w szkołach protestanckich. Szkoła, związana ściśle z potrzebami miasta, potrafiła reagować na aspiracje mieszczańskiej klienteli. Program szkół
zakonnych determinowały uświęcone tradycją i autorytetem hierarchów zakonu
i ojców Kościoła ustawy oraz reguły, długo trzymające się utartych wzorców.
Zasygnalizowane tu uwagi warto zakończyć postulatem opracowania w przyszłości syntezy. Wzór dla niej mogłaby stanowić książka Paideia humanistyczna,
czyli wychowanie do kultury. Studium z dziejów klasycznej edukacji w gimnazjach
XVI–XVIII wieku (na przykładzie Śląska) pióra Józefa Budzyńskiego63.
Zob.: E. Kotarski, Fundacje stypendialne w dawnym Gdańsku, w: Gdańskie Gimnazjum Akademickie, t. 1, s. 67–85; idem, Rektorzy i profesorowie Gimnazjum Gdańskiego w XVII wieku,
w: ibidem, s. 85–108.
62
W warszawskim Collegium Nobilium jezuitów studiowali m.in.: Antoni i Franciszek Kczewscy – synowie Jana, wojewodzica malborskiego i starosty starogardzkiego; Józef Grąbczewski – syn Tomasza, kasztelanica chełmińskiego, pisarza ziemskiego pomorskiego, następnie
miecznika ziem pruskich, podkomorzego pomorskiego i wreszcie kasztelana chełmińskiego;
Jędrzej, Ksawery i Wojciech Lescy – chorążycowie malborscy; Wojciech Zawadzki – sędzic
ziemski tucholski; Onufry Lniski – surrogatorowicz grodzki skarszewski; Paweł Gostomski –
później chorąży pomorski, syn Andrzeja, miecznika ziem pruskich, następnie podkomorzego
malborskiego. Zob.: K. Puchowski, Edukacja młodzieży z Prus Królewskich w kolegiach szlacheckich Rzeczypospolitej, w: Między przeszłością a współczesnymi mediami. Z problemów
historii, kultury i edukacji, red. P. Kąkol, A. Reglińska-Jemioł, Gdańsk 2009, s. 116–128.
63
J. Budzyński, Paideia humanistyczna, czyli wychowanie do kultury. Studium z dziejów klasycznej edukacji w gimnazjach XVI–XVIII wieku (na przykładzie Śląska), Częstochowa
2003.
61
148
Kazimierz Puchowski
Kazimierz Puchowski
Catholic and protestant education of the social elites
in the Royal Prussia
S u mm a r y
The author discusses main aspects of the education system of burghers and nobility
elites in the Royal Prussia since the 2nd half of the 16th until the 18th century. He concludes
that the humanistic paideia or education leading up to a higher level of culture – the kind of
education which was taken first at home and afterwards during the so-called education travels abroad or most of all in Lutheran gymnasia and Jesuit colleges – was subject to different issues linked with reformation and counterreformation. In a selective way taking from
the heritage of humanism both kinds of schools – Lutheran gymnasia and Jesuit colleges
– could develop in terms of their teaching programs and organization structures. They also
constituted a type of communities offering different models of education and upbringing as
result of which they played a major role – sometimes integrative but sometimes disintegrative – in the multi-confessional and multicultural society of the Royal Prussia. Education,
religion and culture remained inextricably interwoven into the political and administrative life of this province being at the same time an important element of life choices and
strategies adopted by young people. Another interesting fact was shaping the community
of intellectuals and scholars looking above the confessional divisions or using textbooks
by Catholic authors in Lutheran gymnasia or the schoolbooks by Protestant authors in the
Jesuit colleges.
In the late 16th century Protestant schools due to a better organization and more various
teaching programs were able to overtake the Jesuit colleges and other Catholic schools.
The best Lutheran schools were in position to adjust their profile to meet social expectations much faster and better than Catholic ones. The weakness of the Jesuit colleges was
the shortage of lecturers who were trained at the universities in political philosophy or law.
In a different situation were Protestant gymnasia, which had professors who had graduated
usually from the universities abroad where they made their academic decrees. An example
of a high quality of the education offered in Protestant gymnasia, might have been classes
in which professors presented the results of their own research whereas most of teachers in
the Jesuit colleges usually did not do any research by themselves and adopted an eclectic
way of teaching. The training of Jesuit teachers was also under impact of the rigors of the
monastic life. The modernization process of Catholic schools started only in the 1st half of
the 18th century.
Czasy Nowożytne
TOM 24
ROK 2011
Marian Chachaj
Lublin
Czy w XVIII wieku drukowano w Zamościu tezy
rozpraw doktorskich z prawa rzymskiego?
Odpowiedź na pytanie postawione w tytule artykułu wymaga rozważenia kilku zagadnień. Po pierwsze, trzeba omówić tezy dysput wydawane w Zamościu
i dyskutowane w miejscowej Akademii. Po drugie, należy odtworzyć procedurę
obowiązującą w tejże Akademii przy nadawaniu stopni naukowych, ze szczególnym uwzględnieniem prawa. W końcu należy zbadać prawnicze tezy i ustalić ich
charakter.
Najstarsze, znane dzisiaj, drukowane tezy, stanowiące podstawę publicznej dysputy odbytej w Akademii Zamojskiej, ukazały się w 1603 r. W XVII w. zostały
ogłoszone drukiem co najmniej 34 tezy dysput. Wyjątkowy wzrost liczby takich
publikacji nastąpił po wydaniu 3 października 1746 r. przez Jerzego Laskarysa,
infułata ołyckiego i biskupa zenopolitańskiego, dekretu reformacyjnego, będącego
rezultatem przeprowadzonej przez niego wizytacji Akademii Zamojskiej. Zmusił
on do dodatkowego wysiłku profesorów zamojskich, nakładając na nich obowiązek prowadzenia publicznych dysput. Każdy zamojski profesor raz w roku „in sua
scientia publicas exponat theses”. Natomiast nowi profesorowie wydziału teologicznego i prawnego w ciągu 12 pierwszych tygodni nauczania powinni „actum
publicum defendere”1.
W XVIII w., przed ogłoszeniem dekretu przez Laskarysa, wydano w Zamościu
zaledwie siedem tez dysput, w latach zaś 1747–1784 – co najmniej 91 popisów
egzaminacyjnych i tez dysput. Jak już zaznaczyłem, można te liczby potraktować
przede wszystkim jako świadectwo skuteczności zaleceń Laskarysa, trzeba jednak pamiętać, że po pierwszym rozbiorze Zamość znalazł się w granicach Austrii,
co z pewnością także wywarło wpływ na wzmożenie aktywności naukowej profesorów zamojskich w latach siedemdziesiątych i na początku lat osiemdziesiątych
J. K. Kochanowski, Dzieje Akademii Zamojskiej (1594–1784), Kraków 1899–1900, s. 263.
1
150
Marian Chachaj
XVIII w. Warto dodać, że spośród 34 tez wydrukowanych w XVII w. zachowały się
do dziś egzemplarze 23, a z 98 popisów egzaminacyjnych i tez dysput opublikowanych w XVIII w. dotrwały do naszych czasów egzemplarze zaledwie 44 tytułów2.
Prowadzone w Akademii Zamojskiej dysputy dobrze utkwiły w pamięci jej
ucznia, znanego z czasem poety, tłumacza i krytyka literackiego Kajetana Koźmiana, który przebywał w Zamościu w latach 1781–1784. W pamiętnikach zanotował
on, że w budynku Akademii na środku ogromnych sal, zwanych sztubami, znajdowały się „dwie naprzeciw siebie katedry, przeznaczone do teologicznych i filozoficznych dysput”3.
Formę klasycznych tez miały zamojskie druki z logiki, filozofii, prawa i teologii,
kształt popisów uczniowskich natomiast przybierały pisane przez profesorów zagadnienia dotyczące matematyki, geografii i języka francuskiego. W obliczeniach
nie zostały uwzględnione mowy z retoryki, mające charakter ćwiczeń, ponieważ
w rzeczywistości były to typowe panegiryki, bardziej związane z literaturą piękną
niż z nauką.
Pierwszy rodzaj stanowiły tezy będące podstawą odbywanych przez studentów publicznych dysput. Nawet pobieżne przejrzenie wykazu druków zamojskich
zawierających tezy dysput studenckich opublikowanych po reformie Laskarysa upoważnia do stwierdzenia, że większość spośród nich należy traktować jako
podsumowanie rocznych wysiłków wykładowcy, a zarazem jako rodzaj egzaminu studentów. Dokładniejsze badania przeprowadziłem na drukach pochodzących
z lat 1771–1780. Większość dysput toczonych w tym czasie w Akademii Zamojskiej z udziałem studentów filozofii, teologii oraz prawa krajowego i kanonicznego
odbywała się w lipcu (15 razy), a dużo rzadziej w czerwcu (6), następnie w sierpniu
(3), najmniej zaś w maju (1)4.
Odbywanie dysput w określonych miesiącach (od maja do sierpnia) dowodzi,
że wiązały się one z zakończeniem przez poszczególnych profesorów wykładów
w Akademii. W związku z tym warto przypomnieć, że rok akademicki formalnie
Podane w tekście obliczenia zostały oparte na opracowanym przeze mnie wykazie popisów
egzaminacyjnych i tez dyskutowanych w Akademii Zamojskiej w XVII i XVIII w. Do jego
sporządzenia zostały wykorzystane m.in.: K. i S. Estreicherowie, Bibliografia polska, t. 12–
34, z. 1, Kraków 1891–1951; ibidem, t. 34, z. 2, do druku z rękopisu S. Estreichera przygotowała Z. Otczykowa, Kraków 2000, s. 261-263, 266–302; Biblioteka Narodowa, Centralny
Katalog Starych Druków; S. Myk, Drukarnia Akademii Zamojskiej i jej dorobek edytorski,
cz. 3: (Bibliografia), Lublin 1997 (maszynopis rozprawy doktorskiej przechowywany w Archiwum UMCS w Lublinie).
3
K. Koźmian, Pamiętniki, t. 1, wyd. M. Kaczmarek, K. Pecold, wstęp oraz komentarz J. Willaume, Wrocław 1972, s. 89.
4
Oczywiście, mogłem brać pod uwagę jedynie te druki, w których podano dokładne daty publicznej dysputy nad ich treścią. W tych obliczeniach pominąłem tezy dysput z prawa rzymskiego, ale uwzględniłem z prawa kanonicznego, nawet wtedy, gdy były one opublikowane
razem z tezami z prawa rzymskiego.
2
Czy w XVIII wieku drukowano w Zamościu tezy rozpraw
151
kończył się w Zamościu pod koniec kwietnia, a nowy zaczynał na początku maja
(zwykle 6 maja); wybór nowego rektora odbywał się w maju, najczęściej 10 maja5. Koniec roku akademickiego nie oznaczał rozpoczęcia wakacji, gdyż wkrótce
rozpoczynały się nowe wykłady. Zgodnie z postanowieniem Laskarysa z 1746 r.
letnia przerwa w zajęciach na wydziale teologicznym, medycznym, prawnym i dla
studentów matematyki trwała od 29 czerwca do 8 września. W 1774 r. w całej
Akademii Zamojskiej ustalono czas wakacji letnich od 13 lipca do 21 września,
w 1780 r. natomiast, zgodnie z postanowieniem cesarza Józefa II, wprowadzony
został nowy czas wakacji letnich: od 22 lipca do 8 września6.
Drugi rodzaj tez dysput stanowiły tzw. tezy pro loco. Miały one w Polsce stosunkowo długą tradycję. Już w XV w. na Uniwersytecie Krakowskim odbywały
się dysputy pro loco. Były one rodzajem egzaminu, sprawdzianu umiejętności graduatów, którzy uzyskali stopnie naukowe na innej uczelni. Wynik takiej dysputy
decydował o uznaniu stopnia naukowego zdobytego poza Krakowem. W rezultacie poddany takiemu egzaminowi otrzymywał miejsce (locus) między bakałarzami
lub doktorami Uniwersytetu Krakowskiego, mógł także zostać jego profesorem.
W ostatnim wypadku mówiono o inkorporacji do danego wydziału7.
Wspomniany egzamin odbywał się przed bakałarzami i magistrami Uniwersytetu Krakowskiego i nazywany był responsio pro loco albo dysputacją pro loco8.
Z czasem istotną rolę w tym swoiście rozumianym akcie nostryfikacji dyplomu
zaczęły odgrywać specjalnie w tym celu drukowane tezy. Warto w końcu dodać,
że w czasach saskich częstym zjawiskiem było odbywanie dysput pro loco przez
magistrów sztuk wyzwolonych, którzy chcieli rozpocząć karierę na tzw. wyższych
wydziałach (medycznym, prawniczym i teologicznym). Poddawali oni publicznej
dyspucie przygotowane tezy, a dopiero później na podstawie odpowiednich kwestii
zdobywali kolejno licencjat i doktorat9.
Wracając do Zamościa natomiast, trzeba stwierdzić, że zachowały się informacje o 12 drukowanych tezach dysput pro loco wydanych w latach 1724–1779
przez 10 profesorów tamtejszej akademii. Tezy te były dyskutowane w Akademii
Zamojskiej z kilku powodów. Jednym z nich była potrzeba nostryfikacji uzyskanego poza Zamościem (np. w Krakowie) stopnia naukowego i uzyskanie inkorporacji do określonego wydziału. Tez pro loco bronili też profesorowie nieposiadający
stopnia naukowego z tej dziedziny wiedzy, o której dyskutowali (np. z teologii lub
J. K. Kochanowski, Dzieje Akademii, s. 170.
Ibidem, s. 323–324, przypis 3.
7
K. Morawski, Historya Uniwersytetu Jagiellońskiego. Średnie wieki i Odrodzenie, t. 2, Kraków 1900, s. 395–397.
8
Conclusiones Universitatis Cracoviensis ab anno 1441 ad annum 1589, wyd. H. Barycz,
Kraków 1933, s. 163; zob. także: H. Barycz, Historia Uniwersytetu Jagiellońskiego w epoce
humanizmu, Kraków 1935, s. 141 i 602.
9
Szerzej o tym problemie będzie jeszcze mowa w tym artykule.
5
6
152
Marian Chachaj
prawa). W rezultacie takiej dysputy uzyskiwali prawo do prowadzenia wykładów
z dziedziny, z której nie posiadali stopnia naukowego.
Przykładowo, w 1734 r. ogłosił w Zamościu drukiem kwestię z logiki (De objecto) w celu przyjęcia go do grona prowadzących publiczne wykłady w Akademii
Zamojskiej („pro loco inter [...] publicarum lectionum professores obtinendo”)
powołany na wykładowcę w Akademii Zamojskiej w 1730 r. Józef Słowakowicz,
magister sztuk wyzwolonych i doktor filozofii Akademii Krakowskiej (1727)10.
W 1747 r. natomiast wydał tezy pro loco z prawa kanonicznego Aleksander Jan
Trembiński, doktor obojga praw promocji zamojskiej i profesor „circa responsionem pro loco inter [...] superiorum facultatem doctores et professores”11. Wymienione dysputy pro loco miały różne cele. Słowakowicz chciał w ten sposób
nostryfikować stopień otrzymany w Krakowie, Trembiński natomiast podporządkowywał się dekretowi Laskarysa i bronił publicznie actum publicum, który mieli odbywać profesorowie na „wyższych” wydziałach (prawa i teologii) w ciągu
sześciu tygodni od czasu objęcia katedry. Na koniec inny przykład dysputy pro
loco. W listopadzie 1774 r. Andrzej Gabriel Kostkiewicz, doktor filozofii i profesor (!) obojga praw, wydał Quaestio de testamentis ordinandis, aby po jej publicznym przedyskutowaniu otrzymać stanowisko profesora obojga praw („pro
loco inter clarissimos juris utriusque professores obtinendo”)12. Przez siedem lat
Kostkiewicz był wykładowcą, nie mając doktoratu z dziedziny prawa, doktorat
bowiem obojga praw uzyskał w Akademii Zamojskiej dopiero w 1781 r.13 W tym
wypadku Kostkiewicz, odbywając dysputę pro loco, chciał udowodnić, że mimo
nieposiadania doktoratu prawa ma odpowiednią wiedzę do prowadzenia wykładów z tej dziedziny.
Na koniec informacji o tezach pro loco należy dodać, że w dotychczasowych
opracowaniach bywały one mylone z rozprawami doktorskimi. Stało się tak w wypadku wydanej przez Walentego Macieja Teppera w 1779 r. dysertacji omawiającej
rzymskie prawo spadkowe14. Trudno bowiem przyjąć, że publikacja ta stanowiła
K. Estreicher, Bibliografia, t. 28, wyd. S. Estreicher, Kraków 1930, s. 260; M. Chachaj, Wykształcenie profesorów Akademii Zamojskiej, w: W kręgu akademickiego Zamościa, red.
H. Gmiterek, Lublin 1996, s. 138.
11
K. Estreicher, Bibliografia, t. 31, wyd. S. Estreicher, Kraków 1936, s. 299. W rzeczywistości
Trembiński objął katedrę prawa kanonicznego. Zob.: Anacephaleosis professorum Academiae Zamoscensis. Wiadomość o profesorach Akademii Zamojskiej, wyd. J. A. Wadowski,
Warszawa 1899–1900, s. 295.
12
K. Estreicher, Bibliografia, t. 20, Kraków 1905, s. 155. Kostkiewicz objął katedrę prawa
rzymskiego w Akademii Zamojskiej 24 września 1773 r. Zob.: Anacephaleosis, s. 297.
13
Zob.: M. Chachaj, Wykształcenie profesorów, s. 130.
14
Por.: M. Dyjakowska, Rozprawa doktorska Walentego Macieja Teppera z zakresu rzymskiego
prawa spadkowego, „Roczniki Nauk Prawnych” 1999, t. 9, z. 1, s. 5–42; eadem, Prawo rzymskie w Akademii Zamojskiej w XVIII wieku, Lublin 2000, s. 241–278. Tepper objął katedrę
prawa krajowego w Akademii Zamojskiej 6 sierpnia 1778 r. Zob.: Anacephaleosis, s. 297.
10
153
podstawę uzyskania przez niego doktoratu obojga praw (Tepper zdobył ten stopień
dopiero w 1783 r.!), skoro na karcie tytułowej wyraźnie określono inny cel odbycia
publicznej dysputy: otrzymanie przez autora tez, doktora filozofii (!), stanowiska
wykładowcy na wydziale prawa (pro loco in Facultate Juridica capessendo)15.
Trzecim typem były tezy doktorskie. W związku z tym należy jednak wyjaśnić, że zarówno w Krakowie, jak i w tych ośrodkach zagranicznych, w których
profesorowie zamojscy zdobywali stopnie naukowe, od kandydata do doktoratu
niezatrudnionego na danym uniwersytecie nie wymagano napisania i wydania
drukiem osobnych tez. Wystarczyło złożenie odpowiednich egzaminów. Podobnie
było i w Akademii Zamojskiej, gdzie magisterium sztuk wyzwolonych i doktorat
filozofii (był to jeden stopień naukowy) można było otrzymać (zasady zostały ustalone w 1635 r.) po spełnieniu wymogów formalnych i złożeniu egzaminu ustnego
trwającego cztery dni16.
Odmienna procedura, bardziej rygorystyczna, obowiązywała w Akademii Zamojskiej w XVII w. na wydziale prawa. Ciekawe szczegóły dotyczące tego zagadnienia zawierają zapiski zamojskiego profesora Bazylego Rudomicza. Podał on,
że 22 marca 1663 r. rozpoczął pisanie tez przeznaczonych na egzamin decydujący o otrzymaniu przez niego doktoratu obojga praw. W ciągu następnych tygodni
Rudomicz studiował różne dzieła, przygotowując się nie tylko do czekającego go
egzaminu, lecz także do prowadzenia wykładów. Po upływie miesiąca (21 kwietnia) Rudomicz przygotował decisiones (tezy), przeznaczone zarówno na egzamin
prywatny, jak i publiczny. Dnia 25 kwietnia złożył prywatny egzamin w obecności
dziekana kapituły zamojskiej Andrzeja Kłopockiego (był zastępcą kanclerza Akademii), kustosza kapituły zamojskiej Wojciecha Gryglickiego i Wojciecha Murzyńskiego, kanonika zamojskiego. Następnego dnia odbyła się uroczysta publiczna
promocja17. Wszyscy trzej egzaminatorzy posiadali doktoraty obojga praw i Rudomicz otrzymał taki sam stopień18.
Fotografia karty tytułowej dysertacji Teppera w: M. Dyjakowska, Prawo rzymskie, s. 314.
J. K. Kochanowski, Dzieje Akademii, s. 93–94; H. Gmiterek, Promocje doktorskie w Akademii Zamojskiej, w: W kręgu akademickiego Zamościa, s. 228; M. Dyjakowska, Prawo rzymskie, s. 194–195.
17
B. Rudomicz, Efemeros czyli Diariusz prywatny pisany w Zamościu w latach 1656–1672,
cz. 1, oprac. M. L. Klementowski, W. Froch, Lublin 2002, s. 299–303.
18
W polskim tłumaczeniu Diariusza mowa jest o otrzymaniu przez Rudomicza doktoratu
z prawa rzymskiego. Kanonik Murzyński także został nazwany doktorem prawa rzymskiego.
Porównanie przekładu z łacińskim oryginałem (zob.: Biblioteka Narodowa w Warszawie,
rkps BOZ 1547, s. 155–156) wykazało jednak, że tłumacz błędnie przekładał na język polski
stosowany przez Rudomicza skrót I. U. Doctor (doctoratus) jako doktor (doktorat) prawa
rzymskiego, zamiast – obojga praw (iuris utriusque). Szerzej o ocenie polskiego przekładu
diariusza Rudomicza zob.: M. Chachaj, O staropolskich rydwanach, franciszkańskich „prezydentach” i innych problemach. Na marginesie polskiego przekładu „Diariusza prywatnego” Bazylego Rudomicza, „Przegląd Nauk Historycznych” R. 3, 2004, nr 1, s. 192–202.
15
16
154
Marian Chachaj
Informacje Rudomicza upoważniają do stwierdzenia, że uzyskanie doktoratu
prawniczego w Akademii Zamojskiej poprzedzone było prywatnym egzaminem
i publiczną dysputą. W obu wypadkach kandydat do stopnia przedstawiał do dyskusji rękopiśmienne tezy.
W XVIII w., przed reformą Laskarysa, w Zamościu nadal nie było obowiązku
drukowania prawniczych tez doktorskich, a doktoraty obojga praw nadawano po
przeprowadzeniu dwudniowych egzaminów19. Mniejsze wymagania stawiano doktorantom spoza Akademii, nieco surowsze wobec własnych profesorów. Dostrzegł
ten problem wspomniany już Jerzy Laskarys i w swoim dekrecie reformacyjnym
z 1746 r. postulował, aby w Akademii Zamojskiej przy nadawaniu stopni przeprowadzać tentamen et examen zarówno w stosunku do własnych profesorów, jak
i w odniesieniu do osób niezatrudnionych w Akademii, według wzoru obowiązującego w Akademii Krakowskiej20. Według Marzeny Dyjakowskiej, „termin tentamen oznaczał mianowicie egzamin ogólny, obejmujący całość prawa kanonicznego
i rzymskiego, natomiast examen polegał na rozwinięciu przez doktoranta postawionych mu szczegółowych kwestii prawnych”21.
Polecenia Laskarysa nie zmierzały zatem w kierunku wprowadzenia w Akademii Zamojskiej rygorów obowiązujących w Akademii Krakowskiej, gdzie – przykładowo – na wydziale prawa obowiązywała wyjątkowo uciążliwa procedura uzyskania członkostwa w tamtejszym Kolegium Prawników. Osiągnięcie w czasach
saskich tego stanowiska stanowiło dla profesora uwieńczenie wieloletniej kariery.
Należało jednak przedtem przejść przez wszystkie etapy wypracowanego jeszcze
w średniowieczu i powielanego przez stulecia porządku studiów: od bakalaureatu sztuk wyzwolonych, przez magisterium sztuk wyzwolonych (doktorat filozofii), członkostwo w Kolegium Mniejszym, aż do doktoratu z prawa22. Bakalaureat
i magisterium sztuk wyzwolonych studenci otrzymywali na podstawie złożonych
egzaminów. Wydania dysertacji i odbycia publicznej dysputy wymagano natomiast
od starających się o wejście do Kolegium Mniejszego, tzw. extraneów, czyli prowadzących zajęcia na Uniwersytecie doktorów filozofii, niebędących członkami żadnego kolegium, nazwanych przez Jędrzeja Śniadeckiego „profesorami zewnętrznymi”. Pisali oni zbiory tez z filozofii arystotelesowskiej lub ptolemejskiej astronomii
(o objętości dwóch kart formatu folio) i publicznie ich bronili23. W rezultacie sta H. Gmiterek, Promocje doktorskie, s. 228.
J. K. Kochanowski, Dzieje Akademii, s. 257–259, 265; M. Dyjakowska, Prawo rzymskie,
s. 196–197.
21
M. H. Dyjakowska, Promocje doktorskie z obojga praw w Akademii Zamojskiej w XVIII wieku, w: Plenitudo legis dilectio. Księga pamiątkowa dedykowana prof. dr. hab. Bronisławowi
W. Zubertowi OFM z okazji 65. rocznicy urodzin, red. A. Dębiński, E. Szczot, Lublin 2000,
s. 113–114.
22
E. Rostworowski, Czasy saskie (1702–1764), w: Dzieje Uniwersytetu Jagiellońskiego w latach 1364–1764, t. 1, red. K. Lepszy, Kraków 1964, s. 380, 383, 392.
23
Ibidem, s. 380–381, 391–392.
19
20
155
wali się członkami Kolegium Mniejszego. Wreszcie po kilku latach pobytu w Kolegium Mniejszym profesorowie obierający prawniczą karierę akademicką drukowali „kwestie” (o objętości od kilkunastu do kilkudziesięciu stron) dla uzyskania
miejsca w Kolegium Jurystów (były to tzw. dysputy pro loco). Następnie czekało
ich jeszcze napisanie i wydanie drukiem jednej lub dwóch kolejnych „rozpraw”
(czyli zbiorów tez) na stopnie licencjata i doktora obojga praw24.
Tak rygorystyczne wymagania – niekiedy nieco łagodzone w stosunku do konkretnych osób – obowiązywały w odniesieniu do profesorów Akademii Krakowskiej. Natomiast żądni tytułów świeccy i duchowni, którzy nigdy na uniwersytetach
nie studiowali i nie posiadali stopni naukowych ze sztuk wyzwolonych, otrzymywali doktoraty bez większego wysiłku. W rezultacie nadane im doktoraty obojga
praw stawały się zdobiącymi nazwisko – jak to trafnie ujął Emanuel Rostworowski
– tytułami, które „nie miały rangi akademickiej”25. Przykładowo, w 1767 r. doktorat
obojga praw otrzymał w Akademii Krakowskiej Antoni Onufry Okęcki, późniejszy
biskup chełmski, następnie poznański i kanclerz wielki koronny. Okęcki ukończył
seminarium księży misjonarzy w Warszawie i nie studiował na żadnym uniwersytecie. Nie posiadał też stopnia naukowego ze sztuk wyzwolonych i oczywiście nie
napisał żadnej dysertacji w celu uzyskania doktoratu26.
Zalecenia Laskarysa nie wpłynęły na wprowadzenie obowiązku drukowania tez
doktorskich przez profesorów Akademii Zamojskiej. Nic więc dziwnego, że wśród
wydanych po 1746 r. druków jedynie dwa mają taki charakter. Chodzi tu o kwestie opublikowane przez profesorów Baltazara Dulewskiego i Klemensa Kantego
Podziomkiewicza w 1751 r. Na kartach tytułowych obu publikacji zaznaczono, że
miały one być publicznie dyskutowane w celu zdobycia przez ich autorów doktoratów teologii (pro doctoratu in sacra theologia obtinendo)27.
W liczbie 98 druków zawierających tezy dyskutowane w Akademii Zamojskiej
w XVIII w. znalazło się kilka dotyczących prawa kanonicznego i rzymskiego. Ze
zrozumiałych względów wzbudziły one zainteresowanie lubelskich historyków
prawa. Jako pierwszy wspomniał o nich Marek Kuryłowicz i nazwał je „tezami
rozpraw doktorskich”28. Tenże badacz najwięcej uwagi poświęcił zamojskim „te Ibidem, s. 393–394.
Ibidem, s. 380.
26
H. Dymnicka-Wołoszyńska, Okęcki Antoni Onufry, w: Polski Słownik Biograficzny, t. 23,
s. 658. Zapewne już w czasie starań o uzyskanie doktoratu w Krakowie nazwisko Okęckiego
zostało wpisane do metryki uniwersytetu krakowskiego w semestrze zimowym roku akademickiego 1766/67 wraz z nazwami wszystkich pełnionych przez niego funkcji. Zob.: Album
studiosorum Universitatis Cracoviensis, t. 5, wyd. C. Lewicki, przy współpracy G. Zatheya,
Cracoviae–Wratislaviae 1956, s. 157.
27
K. Estreicher, Bibliografia, t. 15, Kraków 1897, s. 365; ibidem, t. 24, wyd. S. Estreicher, Kraków 1912, s. 417.
28
Zob.: M. Kuryłowicz, Prawo rzymskie oraz prawo kanoniczne w programie studiów prawniczych Akademii Zamojskiej, w: Akademia Zamojska i jej tradycje, red. B. Szyszka, Zamość
24
25
156
Marian Chachaj
zom doktorskim” w studium opublikowanym w 1999 r. Nie tylko wymienił ich tytuły (Decisiones juridico-civiles ex libro I Institutionum Imperialium – 1774, Propositiones juridicae ex jure canonico et civili desumptae – 1778, oraz Propositiones
ex jure canonico et civili desupmtae – 1779)29, lecz także przedrukował pochodzące
z 1778 r. Propositiones juridicae, stwarzając możliwość zapoznania się z nimi innym badaczom30.
Stopień znajomości prawa rzymskiego w wymienionych zbiorach tez zbadała
Marzena Dyjakowska. Podrozdział rozprawy dotyczący tej kwestii nosi wprawdzie
tytuł: „Tezy z zakresu prawa rzymskiego jako podstawa egzaminu doktorskiego”31,
ale w jego treści autorka nie zajęła jednoznacznego stanowiska. Postulując prowadzenie dalszych badań, wysunęła przypuszczenie, że:
[...] przynajmniej niektóre z prezentowanych w niniejszej rozprawie zestawów tez czterech wychowanków zamojskiej Almae Matris stanowiły podstawę egzaminu na niższe stopnie naukowe, a być może egzaminu doktorskiego z filozofii, nie zaś z obojga
praw32.
W konkluzji stwierdziła jednak:
[...] uznanie zachowanych tez jurydycznych za tezy egzaminacyjne dla kandydatów do
stopnia doktora obojga praw nie przedstawiają [! – M. Ch.] się jednoznacznie. Z kolei
kategoryczne odmówienie tezom takiego charakteru również nie znajduje pełnego oparcia w dostępnym materiale źródłowym33.
Niejednoznaczne i ostrożne stanowisko zajęte przez Marzenę Dyjakowską
– z pewnych względów zrozumiałe – można jednak poddać krytyce, ponieważ
wbrew przytoczonym opiniom stan zachowania źródeł umożliwia ustalenie charakteru omawianych tez prawniczych.
Do naszych czasów zachowały się informacje o istnieniu siedmiu druków zawierających tezy dysput z prawa rzymskiego prowadzonych w Akademii Zamojskiej w latach 1771–1782. Wymieniam je w kolejności chronologicznej:
1. 1771 – Decisiones juridico-civiles ad quatuor libros Institutionum D. Justiniani
imperatoris. [Na końcu druku:] Defendentur a Gregorio Bielawski et a Gregorio Kostecki theologiae et utriusque juris auditoribus sub assistentia sui profes-
29
32
33
30
31
1994, s. 43; idem, Z badań nad Akademią Zamojską, w: Studia z historii państwa, prawa
i idei. Prace dedykowane profesorowi Janowi Malarczykowi, red. A. Korobowicz, H. Olszewski, Lublin 1997, s. 214.
M. Kuryłowicz, Nauczanie prawa w Akademii Zamojskiej w świetle wybranych tekstów źródłowych, „Łacina w Polsce” 1999, z. 7–9, s. 231, 243, 248 przypis 48.
Ibidem, s. 231–241.
M. Dyjakowska, Prawo rzymskie, s. 205–228.
Ibidem, s. 228.
Ibidem, s. 229.
157
soris. [Zamosci] 1771, w czwórce, 1 arkusz (= 4 karty)34. Opis egzemplarza
znany jest tylko z bibliografii.
2. 1774 – Decisiones juridico-civiles ex libro I Institutionum Imperialium. [Na
końcu:] Defendentur a Conrado Badowski venatoris Ravensis, notarii castrensis Lublinensis filio, juris civilis et philosophiae auditore in assistentia Andreae
Gabrieli Kostkiewicz juris civilis professore... [Zamosci 1774], w czwórce, kart
435. Wbrew tytułowi, jak to stwierdziła Marzena Dyjakowska na podstawie analizy egzemplarza zachowanego w Bibliotece Zakładu Narodowego im. Ossolińskich we Wrocławiu, tezy zostały oparte nie tylko na pierwszej, lecz także na
drugiej księdze Instytucji Justyniana36. Dysputa miała się odbyć 11 lipca.
3. 1775 – Decisiones juridico-civiles ex libro III Institutionum Justiniani. [Na
końcu:] Defendentur a Conrado Badowski notarii castrensis Lublinensis filio
sacrorum canonum, juris civilis et matheseos auditore in assistentia Andreae
Gabrielis juris utriusque professoris..., [Zamosci 1775], w czwórce, 1 arkusz
(= 4 karty)37. ��
Opis tego druku jest znany tylko z bibliografii. Wprawdzie w tytule umieszczono informację, że tezy zostały oparte na III księdze Instytucji, ale
– podobnie jak dyskutowane rok przedtem – musiały zawierać także materiał
z pozostałej, niewymienionej z nazwy księgi, w tym wypadku – czwartej.
4. 1777 – Theses canonicae et civiles quas quatuor auditores juris utriusque nimirum; Joannes Słonecki, canonicus Camenecensis, Mathaeus Złoba, philosophiae magister, Antonius Kamienski, philosophiae magister, et generosus Krupczynski publice in Collegio Academico Universitatis Zamoscensis Anno Domini
1777 diebus Junii propugnaverunt. ��
Sub assistentia suorum respective professorum, scilicet; M. M. Dominici Rydulski, juris canonici, Andreae Kostkiewicz
Institutionum jurus civilis, actualium professorum, canonicum Zamoscensium.
[Zamosci 1775], w czwórce, kart 838. Tezy z prawa rzymskiego oparte na III (nr
I–XIX) i IV (nr XX–XXXVIII) księdze Instytucji Justyniana obejmują karty
B1–B4.
K. Estreicher, Bibliografia, t. 15, s. 101.
Ibidem, t. 20, Kraków 1905, s. 154. W innym miejscu (t. 15, s. 101) K. Estreicher, powołując
się na egzemplarz tego druku zachowany w Ossolineum, podał następujący jego opis: Decisiones juridico civiles ex Libro I. Institutionum Imperialium, z datą 1777, w czwórce, kart 4.
Ponieważ do dzisiaj zachował się egzemplarz w Ossolineum z 1774 r. noszący identyczny
tytuł, należy przyjąć, że mamy tu do czynienia z pomyłką Estreichera co do daty wydania,
skoro inne elementy opisu (format i liczba kart) są identyczne.
36
M. Dyjakowska, Prawo rzymskie, s. 206. Przy okazji warto zauważyć, że Badowski nie był
synem „notariusza zamkowego”, lecz pisarza grodzkiego, bo tak należy oddać po polsku
łacińskie określenie notarius castrensis.
37
K. Estreicher, Bibliografia, t. 20, s. 154.
38
Opis na podstawie niewykorzystanego w literaturze prawniczej egzemplarza, zachowanego
w Bibliotece Ossolineum, sygn. XVIII-5433-III. Pisownia została zmodernizowana i rozwiązane skróty. Por.: K. Estreicher, Bibliografia, t. 28, s. 252.
34
35
158
Marian Chachaj
5. 1778 – Propositiones juridicae ex jure canonico et civili desumptae. [Na końcu:]
Defendentur publice in Collegio Studii Universitatis Zamoscensis [...] Ad objecta respondentibus V. Daniele Nyko a[rtium] l[iberalium] et philosophiae baccalaureo et genoroso Valentino Szczęski juris utriusque auditoribus, [Zamosci
1778], w ósemce, kart 1639. Tezy z prawa rzymskiego (łącznie 60) oparte zostały
na I i II księdze Instytucji Justyniana40. Dysputa miała się odbyć 16 lipca.
6. 1779 – Propositiones ex jure canonico et civili desumptae. [Na końcu:] Defendentur publice in Collegio Studii Universitatis Zamoscensis [...]. Ad objecta respondentibus V. Matthaeo Kosiarski a[rtium] l[iberalium] et philosophiae baccalaureo, et generoso Valentino Szczęski sacrae theologiae et juris utriusque
auditoribus, [Zamosci 1779] w ósemce, kart 1641. Do dzisiaj zachowały się trzy
egzemplarze Propositiones. Umieszczone w nich zagadnienia z prawa rzymskiego, jak ustaliła Marzena Dyjakowska, pochodzą z III i IV księgi Instytucji
Justyniana42. Dysputa była wyznaczona na 21 lipca.
7. 1782 – Propositiones ex jure canonico et civili desumptae. [Zamosci 1782]43.
Przedstawione tu podstawowe informacje o siedmiu drukach wydanych w Zamościu i zawierających tezy z prawa rzymskiego pozwalają na krótkie podsumowanie. W 1771 r. przedmiotem dyskusji był wszystkie cztery księgi Instytucji.
W 1774 r. publicznie rozważano tezy z I i II, a w 1775 r. – z III [i zapewne z IV]
księgi Instytucji, a potem kolejno następujące księgi Instytucji: w 1777 r. – III i IV,
w 1778 r. I–II, w 1779 r. zaś – III–IV.
Fakty te należy połączyć z wiadomością zawartą w tytule zachowanego w Bibliotece Narodowej rękopisu, zawierającego tekst wykładów z prawa rzymskiego
prowadzonych przez Wawrzyńca Żłobę w Akademii Zamojskiej. Wynika z niej
jednoznacznie, że oparty na czterech księgach Instytucji Justyniana kurs prawa
rzymskiego trwał w Zamościu dwa lata44.
Wiadomo, że Wawrzyniec Żłoba prowadził wykłady z prawa rzymskiego w Akademii Zamojskiej od 25 lutego 1765 do 1766 r. i od 4 stycznia 1769 do 24 września
1773 r., kiedy to objął katedrę procesu kanonicznego45. Nie ulega zatem wątpliwości, że to pod jego kierunkiem (sub assistentia sui professoris) studenci Bielawski i Kostecki dyskutowali w 1771 r. tezy obejmujące problematykę zawartą we
wszystkich czterech księgach Instytucji Justyniana. Ponieważ przedstawione tezy
Z egzemplarza znajdującego się w Bibliotece Wojewódzkiej im. Hieronima Łopacińskiego
w Lublinie wydał M. Kuryłowicz. Zob.: idem, Nauczanie prawa, s. 231–241.
40
M. Dyjakowska, Prawo rzymskie, s. 211–216.
41
K. Estreicher, Bibliografia, t. 20, s. 128; t. 25, wyd. S. Estreicher, Kraków 1913, s. 287.
42
M. Dyjakowska, Prawo rzymskie, s. 222.
43
Istnienie tego druku odnotował jedynie J. K. Kochanowski, Dzieje Akademii, s. LXIV. Nie
podał on jednak żadnych szczegółów, dotyczących jego objętości i treści.
44
M. Kuryłowicz, Nauczanie prawa, s. 220; M. Dyjakowska, Prawo rzymskie, s. 131–133.
45
Anacephaleosis, s. 296–297; por.: M. Dyjakowska, Prawo rzymskie, s. 127.
39
159
dotyczyły czterech ksiąg Instytucji, można założyć, że stanowiły one podsumowanie dwuletniego kursu prawa rzymskiego. Konsekwentnie zatem trzeba stwierdzić,
że taki kurs prawa rzymskiego rozpoczął się w 1769, a zakończył w 1771 r., następne zaś dwulecia wykładowe musiały się odbyć w latach 1771–1773, 1773–1775,
1775–1777, 1777–1779, 1779–1781 i 1781–1783.
Zachowane informacje wskazują, że z wyjątkiem pierwszego druku, zawierającego problematykę aż czterech ksiąg Instytucji, w pozostałych latach dyskutowano
na temat dwóch ksiąg Instytucji: w latach parzystych poddawano pod dyskusję
w Akademii Zamojskiej tezy prawnicze z zakresu I i II księgi Instytucji Justyniana,
w latach zaś nieparzystych – III i IV. Świadczy to o tym, że dwie księgi przerabiano
w ciągu pierwszego roku trwania kursu, a dwie następne w trakcie drugiego roku.
Równocześnie stanowi to dowód na to, że przypuszczenie o czasie trwania poszczególnych dwuletnich kursów prawa rzymskiego w Akademii można traktować
jako pewnik.
Podkreślić należy, że spośród siedmiu zbiorów tez jedynie przy czterech zachowały się daty ich publicznej obrony: trzykrotnie w lipcu i jeden raz w czerwcu.
W 1774 r. dysputa odbyła się 11 lipca, w 1777 r. w czerwcu, w 1778 r. zaś 16 lipca,
a w 1779 r. 21 lipca. Skoro w latach 1774–1779 wakacje letnie na wydziale prawa
rozpoczynały się 13 lipca46, to należy przyjąć, że dysputy publiczne z prawa rzymskiego odbywały się na zakończenie zajęć z tego przedmiotu.
Ważnym elementem formalnym analizowanych druków były nazwiska dyskutujących publicznie słuchaczy prawa. Nie występowały one – z jednym wyjątkiem
– na karcie tytułowej, ale podawane były na końcu druku po zwyczajowej formule defendentur. W 1771 r. bronili tez słuchacze teologii i obojga praw Grzegorz
Bielawski oraz Grzegorz Kostecki. W latach 1774–1775 popisywał się znajomością prawa rzymskiego syn łowczego rawskiego i pisarza grodzkiego lubelskiego
Konrad Badowski, który w 1774 r. był studentem filozofii i prawa rzymskiego,
a w następnym roku – obojga praw i matematyki. Z kolei w 1777 r. tezy z prawa
kanonicznego i rzymskiego bronili czterej słuchacze obojga praw: Jan Słonecki,
kanonik kamieniecki, Mateusz Żłoba, magister filozofii, Antoni Kamieński, magister filozofii i student Krupczyński. W tym wypadku przyjąć można, że obroną tez
z prawa rzymskiego zajęli się jedynie dwaj wymienieni na końcu. W następnym
roku dysputę z prawa kanonicznego i rzymskiego odbyli studenci obojga praw:
bakałarz sztuk wyzwolonych i filozofii, venerabilis Daniel Nyko, oraz Walenty
Szczęski. Ostatnimi znanymi z nazwiska dysputującymi nad tezami z prawa kanonicznego i rzymskiego w Akademii Zamojskiej byli w 1779 r. słuchacze teologii
i obojga praw: bakałarz sztuk wyzwolonych i filozofii kleryk Mateusz Kosiarski
oraz Walenty Szczęski.
J. K. Kochanowski, Dzieje Akademii, s. 323 przypis 3.
46
160
Marian Chachaj
Grzegorz Kostecki, pochodzący z ziemi przemyskiej, rozpoczął studia na wydziale filozoficznym Akademii Zamojskiej w roku akademickim 1768/6947. Liczący zaledwie 11 lat Konrad Badowski został wpisany do metryki zamojskiej do
klasy gramatyki w roku akademickim 1768/6948, czyli w czasie obrony tez z prawa
w 1774 r. miał około 17 lat.
Liczący 25 lat Mateusz Kosiarski zapisał się jako kleryk niższych święceń na
studia teologiczne i prawnicze w Zamościu w roku akademickim 1779/8049. Pod
taką samą datą znajduje się w metryce zamojskiej nazwisko pochodzącego z województwa krakowskiego Walentego Szczęskiego, który wówczas zapisał się na
studia prawnicze i teologiczne50.
Z powodu luk w metryce Akademii Zamojskiej brakuje natomiast nazwisk
Grzegorza Bielawskiego, Jana Słoneckiego, Mateusza Żłoby, Antoniego Kamieńskiego, Daniela Nyki i nieznanego z imienia Krupczyńskiego.
Porównanie studenckich tez zamojskich z wszystkich dziedzin wiedzy z bronionymi tezami na uniwersytetach europejskich od XVI do XVIII w. wskazuje
jednoznacznie, że trudno jako autora traktować przedstawiającego publicznie tezy
studenta, który występował jedynie jako respondens, a profesor jako praeses. I to
praeses był właściwym ich autorem. Dlatego w opisach bibliograficznych tezy są
obecnie umieszczane pod nazwiskiem autora-praesesa. Niestety, w Bibliografii
polskiej Karola Estreichera często rządził pod tym względem przypadek, dlatego
niektóre tezy można tam odnaleźć pod nazwiskami profesorów, czasem respondensów, a niekiedy jeszcze pod pierwszym rzeczownikiem tytułu. Wynika to z faktu,
że zasłużony bibliograf chciał udostępnić nowe opisy bibliograficzne druków odnalezionych już po wydrukowaniu tomu zawierającego autorów i ich dorobek na
określoną literę alfabetu i dlatego umieszczał je w innych tomach pod nazwiskami
dyskutantów, a nie autorów.
Odnosząc te uwagi do sytuacji panującej w Akademii Zamojskiej, należy uznać,
że autorem tez z prawa rzymskiego z 1771 r. był Wawrzyniec Żłoba, a pozostałych,
z lat 1774–1782, Andrzej Gabriel Kostkiewicz, profesor prawa rzymskiego od 24
września 1773 r. do 1784 r.51 Wspomniani profesorowie, pod których opieką naukową odbywały się dysputy (in assistentia, sub assistentia), w części druków nie
są wymieniani z nazwiska, nie byli zatem promotorami52, skoro dyskutowane tezy
nie były tezami rozpraw doktorskich.
Album studentów Akademii Zamojskiej 1595–1781, oprac. H. Gmiterek, Warszawa 1994,
s. 424.
48
Ibidem, s. 428.
49
Ibidem, s. 436.
50
Ibidem.
51
Anacephaleosis, s. 297.
52
Por.: M. Dyjakowska, Prawo rzymskie, s. 129, 206.
47
161
Już Marzena Dyjakowska zauważyła, że spośród studentów biorących udział
w publicznych dysputach z prawa rzymskiego jedynie Mateusz Kosiarski zdobył
doktorat obojga praw, ale stało się tak dopiero w 1784 r., czyli pięć lat po odbyciu
przez niego dysputy. Trudno zatem traktować ją jako pewien etap przygotowawczy
do takiej promocji53.
Przedstawione fakty dowodzą, że w Zamościu w XVIII w. nie drukowano prac
doktorskich z prawa rzymskiego. Uważane za takie niektóre druki w rzeczywistości były albo tezami studenckim, albo tezami pro loco. Dowodzi tego nie tylko brak
na karcie tytułowej formuły łacińskiej wskazującej na cel dyskusji (pro doctoratu),
jaką zazwyczaj na kwestiach doktorskich umieszczano, lecz także sam charakter
tez. Bronione bowiem publicznie w Zamościu przez studentów prawa tezy miały
stanowić dowód na opanowanie przez nich materiału znajdującego się w poszczególnych księgach Instytucji Justyniana, nie zawierały natomiast rozważań na temat
jednej wybranej kwestii, która na innych uniwersytetach była zazwyczaj szczegółowo roztrząsana w celu zdobycia doktoratu. Obowiązująca w Zamościu procedura
przy nadawaniu stopni doktorskich nie stawiała kandydatom do doktoratu wymagań napisania rozprawy, wystarczyło złożyć odpowiednie egzaminy. W końcu trzeba zastrzec, że w Zamościu można było zdobyć jedynie doktorat obojga praw, a nie
było osobnych stopni z prawa kanonicznego albo rzymskiego. W świetle ówczesnej praktyki szkolnej za autorów studenckich tez należy uznać profesorów prawa
rzymskiego: Wawrzyńca Żłobę i Andrzeja Gabriela Kostkiewicza.
Marian Chachaj
Were the PhD theses published in Zamość
in the 18th century?
S u mm a r y
Attempting to find an answer to the above-mentioned question the author presents different kinds of PhD theses (the so-called students’ thesis, pro loco thesis and PhD thesis)
which were published and debated at Zamość Academy from 1603 until 1784. The author
also discusses procedures of awarding academic degrees at Zamość Academy, primarily in
the field of the law studies, while pointing out that there was no requirement to publish any
thesis in a printed form at that time. Eventually, the author presents bibliographic records
of seven printed works on Roman law from the period 1771–1782. So far three of the seven
publications have been incorrectly classified as PhD theses. However, their content and the
exact dates when they were presented and debated as well as the lack of the Latin formula
Ibidem, s. 226–228.
53
162
Marian Chachaj
pro doctoratu indicate that the publications do not include any PhD thesis but only thesis
presented and debated by students usually in July at the end of the courses on Roman law.
The theses discussed at the end of two-year course were based on all four books of the Justinian Code whereas the theses recapitulating one-year course discussed only 1st and 2nd or
3rd and 4th books of the Justinian Code.
Czasy Nowożytne
TOM 24
ROK 2011
Andrzej Kamieński
Poznań
Uznanie królewskiego statusu Prus przez
uczestników pierwszej fazy wojny północnej
(1700–1703)
Wielu historyków ocenia politykę elektora brandenburskiego Fryderyka III, późniejszego króla Prus Fryderyka I, bardzo surowo, podkreślając, że kilkunastoletnie
zaangażowanie się monarchii Hohenzollernów w hiszpańską wojnę sukcesyjną
przyniosło Brandenburgii-Prusom bardzo niewielkie – w porównaniu z poniesionym nakładem sił i środków – korzyści. Czy rzeczywiście władca ten zasługuje
na taką ocenę? Fryderyk III (I) podporządkował większość swego panowania zabiegom o uzyskanie korony królewskiej i wywyższenie się ponad innych książąt
Rzeszy Niemieckiej. Podniesienie państwa suwerennego, jakim były od podpisania traktatów welawsko-bydgoskich w 1657 r. Prusy Książęce, do rangi królestwa
mogło nastąpić w każdej chwili i zależało wyłącznie od woli oraz decyzji samego
elektora brandenburskiego. Nie chciał on jednak po dokonaniu samokoronacji znaleźć się w kłopotliwym położeniu i obawiał się reakcji wielu dworów europejskich.
Rozwiązanie problemu, jakim było uzyskanie międzynarodowej sankcji królewskiego statusu Prus, zależało od stanowiska cesarza, odgrywającego kluczową rolę
wśród władców europejskich i stojącego na czele Rzeszy Niemieckiej, do której
należał elektor brandenburski. Dlatego też Fryderyk III (I) zabiegał konsekwentnie przez 10 lat o względy Habsburgów. Dwór wiedeński nie zamierzał jednak
obdarzać elektora brandenburskiego blaskiem godności królewskiej i odrzucał
oferty słane z Berlina. Sytuacja zmieniła się dopiero w przededniu wojny o sukcesję hiszpańską. W dniu 2 października 1700 r. ostatni potomek hiszpańskiej linii
Habsburgów, król Karol II, ustanowił swoim następcą wnuka króla Francji, Filipa
księcia d’Anjou. Cesarz Leopold I był przeciwny takiemu rozwiązaniu i dążył do
zapewnienia całej schedy po Habsburgach hiszpańskich swemu synowi arcyksięciu
Karolowi.
164
Andrzej Kamieński
Po śmierci króla Hiszpanii Karola II, która nastąpiła 1 listopada 1700 r., wojna
między królem Francji Ludwikiem XIV a austriacką linią Habsburgów stała się
nieunikniona. Dwór wiedeński, zainteresowany pozyskaniem władcy Brandenburgii-Prus, okazał gotowość spełnienia oczekiwań Fryderyka III. W dniu 16 listopada
1700 r. podpisano w Wiedniu austriacko-brandenburski układ sojuszniczy, zwany
„traktatem koronnym”, w którym odnowiono alians z 1686 r. W zamian za pomoc
militarną w sile 8000 żołnierzy brandenburskich, połączoną jednak z subsydium
cesarskim w kwocie 150 000 guldenów, z obietnicą wsparcia Habsburgów w przyszłych wyborach cesarza i współdziałania politycznego, Leopold I przyrzekł elektorowi, że uzna jego tytuł królewski natychmiast po koronacji1.
Wkrótce po uzyskaniu zgody cesarza dokonał się w Królewcu uroczysty akt
samokoronacji elektora Fryderyka III na króla Fryderyka I, terytorialnie ograniczony – aby nie naruszać praw cesarskich i polskich – jedynie do Prus Książęcych,
stanowiących suwerenną własność Hohenzollernów. Tytuł królewski, przybrany
przez Hohenzollerna 18 stycznia 1701 r., szybko zaakceptował elektor Hanoweru
Jerzy I Ludwik (28 stycznia 1701), książę brunszwicko-lüneburski na Celle Jerzy
Wilhelm (29 stycznia 1701) oraz oglądające się coraz częściej na cesarza państwa
morskie: Anglia (31 stycznia 1701) i Holandia (11 lutego 1701), które na życzenie
Fryderyka I przysłały na jego dwór w maju 1701 r. nadzwyczajne poselstwa z gratulacjami. W ślad za tymi państwami podążył cesarz Leopold I, aprobując 22 lutego
1701 r. tytuł królewski przybrany przez Hohenzollerna2.
Gorzej rzecz się miała z innymi krajami. Wydawało się, że wiele trudów będzie kosztować dyplomację pruską zdobycie przychylności Wettyna, podobnie jak
i pozostałych członków Ligi Północnej. Hohenzollern był władcą przezornym i nie
chciał mieszać się w wojnę ze Szwecją i jej sojusznikami: księciem brunszwicko-lüneburskim na Celle, Holsztynem, elektorem Hanoweru oraz państwami morskimi (Anglią i Holandią). Planując przystąpienie do hiszpańskiej wojny sukcesyjnej
po stronie cesarza, musiał jednak zabiegać o względy Saksonii, Danii i Rosji, które
Kurbrandenburgs Staatsverträge von 1601 bis 1700, wyd. Th. von Moerner, Berlin 1867,
s. 673–678, 810–823; P. Baumgart, Die preussische Königskrönung von 1701, das Reich
und europäische Politik, w: Preussen, Europa und das Reich, wyd. O. Hauser, Köln–Wien
1987, s. 65–75; A. Berney, König Friedrich I. und das Haus Habsburg (1701–1707), München–Berlin 1927, s. 9–18; L. i M. Frey, Friedrich I. Preussens erster König, Graz–Wien
1984, s. 191–192; M. Plassmann, Der Preis der Krone. Preussische Truppen im Spanischen
Erbfolgekrieg, „Forschungen zur Brandenburgischen und Preussischen Geschichte” 2002,
N. F., Beiheft 6, s. 231–232; oraz ibidem, Ch. Roll, Die preussische Königserhebung im politischen Kalkül der Wiener Hofburg, s. 190–191.
2
C. von Noorden, Die preussische Politik im spanischen Erbfolgekriege, „Historische Zeitschrift” 1867, t. 18, s. 309; A. Waddington, L’acquisition de la couronne royale de Prusse
par les Hohenzollern, Paris 1888, s. 309, 341, 372–373; idem, Histoire de Prusse, t. 2, Paris
1922, s. 128–130, 132; H. von Zwiedineck-Südenhorst, Deutsche Geschichte im Zeitraum
der Gründung des preussischen Königtums, t. 2, Stuttgart 1894, s. 368–371.
1
Uznanie królewskiego statusu Prus
165
zamierzały wciągnąć do trójprzymierza przeciw Szwecji również Brandenburgię-Prusy. Państwa te zaczęły uzależniać zgodę na wyniesienie elektora brandenburskiego do godności królewskiej od przystąpienia Hohenzollerna do wojny północnej. Elektor Saksonii, panujący od 1697 r. także w państwie polsko-litewskim jako
król August II, występował w tajnych rokowaniach poprzedzających wojnę północną jedynie jako władca Saksonii. W takim też charakterze zawarł sasko-duński
sojusz defensywny (24 marca 1698), zamieniony z obronnego na sasko-duńskie
przymierze zaczepno-obronne (25 września 1699), a następnie przystąpił do traktatu preobrażeńskiego (11 listopada 1699). Traktat ten był zaczepno-odpornym sojuszem Saksonii, Danii i Rosji. August II zabiegał o wciągnięcie do traktatu trójprzymierza Brandenburgii-Prus i dlatego wyraził chęć uznania statusu królewskiego
Hohenzollerna już w 1699 r.3
Wkrótce po zakończeniu rokowań z elektorem brandenburskim w sprawie Elbląga (12 grudnia 1699) August II zwrócił się pisemnie do Fryderyka III i złożył mu
9 stycznia 1700 r. propozycję spotkania w celu odnowienia ich „starej, braterskiej
przyjaźni”4. Rokowania prowadzone podczas zjazdu Augusta II z Fryderykiem III
w Oranienbaum na granicy Anhaltu z Saksonią od 19 do 23 stycznia 1700 r. były
okryte tajemnicą. O zapadłych tam postanowieniach dowiadujemy się jednak z listu króla polskiego wysłanego do elektora brandenburskiego z Lipska 26 stycznia
1700 r. August II zadeklarował w nim gotowość powtórzenia, tym razem na piśmie, obietnicy złożonej kilka dni wcześniej w formie ustnej, a dotyczącej poparcia
przez Wettyna królewskich planów Hohenzollerna. Zapewnił także władcę Brandenburgii-Prus o pomocy wojsk saskich – w razie wojny ze Szwecją – w podboju
szwedzkiej części Pomorza. Można zatem stwierdzić, że podjęte przez Augusta II
próby zobowiązań, aby wesprzeć królewskie aspiracje elektora brandenburskiego,
miały charakter warunkowy i były uzależnione od udziału Fryderyka III w wojnie
przeciw Szwecji. Wettyn stawiał również inne żądania. Chciał pomocy brandenbursko-pruskiej w ustanowieniu przez Sasów dziedzicznego tronu w Polsce oraz
doprowadzenia do zamiany jakiejś części terytorium saskiego na pas ziemi należący do Hohenzollerna, dzielący Saksonię od Polski5.
J. Burdowicz-Nowicki, Piotr I, August II i Rzeczpospolita 1697–1706, Kraków 2010, s. 199–
200; C. Hallendorff, Bidrag till det stora nordiska krigets förhistoria, Upsala 1897, s. 118–
146; E. Hassinger, Brandenburg-Preußen, Schweden und Rußland 1700–1713, München
1953, s. 31–33; L. von Ranke, Zwölf Bücher preussischer Geschichte, t. 2, Leipzig 1874,
s. 440–441; J. Staszewski, O miejsce w Europie. Stosunki Polski i Saksonii z Francją na
przełomie XVII i XVIII wieku, Warszawa 1973, s. 167; A. Waddington, L’acquisition, s. 171–
172.
4
Kurbrandenburgs Staatsverträge, s. 660–662; E. Hassinger, Brandenburg-Preußen, s. 34;
J. Staszewski, O miejsce w Europie, s. 168; A. Waddington, L’acquisition, s. 173.
5
E. Hassinger, Brandenburg-Preußen, s. 34–35; J. Staszewski, Die Beziehungen zwischen Polen und Brandenburg und die preußische Königskrönung von 1701, w: Die preußische Ran3
166
Andrzej Kamieński
Owocem spotkania w Oranienbaum był antyszwedzki traktat sasko-brandenburski, podpisany kilka dni później w Berlinie przez pełnomocnika Augusta II,
hrabiego Jakuba Henryka Flemminga. Porozumienie z 2 lutego 1700 r., nazywane
układem lipskim, odbiegało znacząco od oczekiwań Augusta II. Fryderyk III obiecał, że pozwoli wojskom saskim na przechodzenie przez swoje terytorium na ziemie Rzeczypospolitej i zobowiązał się, iż nie tylko nie wyrazi zgody na przemarsz
wojsk szwedzkich do Saksonii lub Polski z Pomorza, lecz także przeciwstawi się
mu w miarę możliwości. Spełnione więc zostały tylko doraźne kwestie. August II
uzyskał zabezpieczenie ze strony brandenburskiego sąsiada i mógł rzucić rozlokowaną na pograniczu polsko-szwedzkim armię saską do ataku na Inflanty6.
Rozpoczęcie przez króla polskiego wojny ze Szwecją nie przerwało rozmów
prowadzonych między dworem w Dreźnie a Berlinem w kwestii podniesienia Prus
Książęcych do rangi królestwa. Hohenzollern nie ograniczył się do kontynuowania
negocjacji z posłem saskim w Berlinie Jakubem Henrykiem Flemmingiem i zaczął
pozyskiwać dla swych planów magnatów polskich. Posiłkując się obietnicami, pochlebstwami i przekupstwem zbudował w Polsce liczne i wpływowe stronnictwo.
Znaleźli się w nim m.in.: prymas Michał Radziejowski, biskup warmiński Andrzej
Chryzostom Załuski i hetman wielki koronny Stanisław Jan Jabłonowski7.
Fryderyk III 8 czerwca 1700 r. wysłał do Warszawy list pisany po łacinie, w którym zapewnił, że jego nowy tytuł nie będzie uwłaczał w niczym prawom Rzeczypospolitej. Podobną deklarację ponowił w języku niemieckim, antydatując ją na
2 maja 1700 r. Zapewnienia Hohenzollerna zostały życzliwie przyjęte przez Augusta II, tym bardziej, że namawiało go do tego kilku magnatów polskich, zwłaszcza
prymas Radziejowski. Dnia 6 lipca 1700 r. Wettyn zobowiązał się na piśmie „na
mocy królewskiego prawa i po konsultacji z prymasem oraz paroma senatorami
uznać elektora brandenburskiego jako króla w Prusach w momencie, gdy ten się
ukoronuje”8. Po wydobyciu egzemplarza królewskiej deklaracji spisanej na pergaminie przez posła brandenburskiego w Warszawie barona Johanna Dietricha von
Hoverbeck pozostała jeszcze do załatwienia kwestia wysłania przez króla polskiegerhöhung und Königskrönung 1701 in deutscher und europäischer Sicht, wyd. H. Barmeyer,
Frankfurt am Main-Berlin 2002, s. 136; idem, O miejsce w Europie, s. 168; A. Waddington,
L’acquisition, s. 173–175, 430–431.
6
Kurbrandenburgs Staatsverträge, s. 662–663; J. Burdowicz-Nowicki, Piotr I, August II,
s. 244; C. Hallendorff, Konung Augusts politik åren 1700–1701. Ett bidrag, Upsala 1898,
s. 25–26, 30–36; E. Hassinger, Brandenburg-Preußen, s. 35–36; J. Staszewski, Die Beziehungen, s. 136–137; idem, O miejsce w Europie, s. 169.
7
K. Piwarski, Dzieje polityczne Prus Wschodnich (1621–1772), Gdynia 1938, s. 111–113;
A. Waddington, L’acquisition, s. 175–188, 191–199.
8
E. Ichon, Die Verhandlungen über die Anerkennung der preussischen Königswürde am
Reichstage zu Regensburg (1701), Heidelberg 1907, s. 38; K. Piwarski, Dzieje polityczne,
s. 111; A. Waddington, L’acquisition, s. 189, 438–442.
167
go poselstwa z gratulacjami zaraz po koronacji. Zabiegi kolegi Hoverbecka, Gottfrieda Wernera, zakończyły się szybko sukcesem. Uzgodniono, że posłem króla
polskiego będzie podczaszy koronny Krzysztof Towiański, bliski krewny prymasa
Radziejowskiego. Był on osobą dobrze znaną w Berlinie. Posłował tam bowiem
w lipcu 1696 r. z wiadomością o śmierci króla Jana III Sobieskiego9.
W ślad za wydobytymi od Augusta II ustępstwami nie poszły tym razem żadne
gwarancje strony brandenbursko-pruskiej dotyczące włączenia się do wojny północnej lub udzielenia jakiejkolwiek pomocy władcy Saksonii i Rzeczypospolitej.
August II nie potrafił, a raczej nie był w stanie prowadzić jednolitego kursu dyplomacji obu rządzonych przez siebie państw. Zdawał sobie sprawę, że przeważająca
większość stanów Rzeczypospolitej miała taki sam negatywny stosunek zarówno
do koronacji królewskiej Hohenzollerna, jak i do wojowania ze Szwecją. Nie wygasła jeszcze nad Wisłą fala wzburzenia wywołana zaborem Elbląga przez wojska
brandenbursko-pruskie, które zwróciły miasto Polakom dopiero 1 lutego 1700 r.
W tej sytuacji trudno było liczyć na to, że przybranie przez Fryderyka III tytułu
króla Prus nie spotka się z protestami Rzeczypospolitej, zwłaszcza że miała ona
wciąż prawa do Prus Książęcych. Wyrażało się to w składaniu przez stany Prus
Książęcych przysięgi ewentualnej na wierność królowi i Rzeczypospolitej na wypadek wygaśnięcia dynastii Hohenzollernów. Przed wydaniem przez Augusta II
deklaracji z 6 lipca 1700 r. załamały się także jego plany wciągnięcia Rzeczypospolitej do wojny północnej. Rada senatu bowiem obradująca w maju 1700 r., po
zaatakowaniu przez wojska saskie szwedzkich Inflant opowiedziała się przeciw
wojnie ze Szwecją i odmówiła pomocy Rzeczypospolitej dla króla, potwierdzając
wolę zachowania z mocarstwem skandynawskim pokojowych stosunków na zasadach ustalonych traktatem oliwskim z 1660 r.10
Dopiero jesienią 1700 r., kiedy August II po klęsce Danii i nieudanym ataku
saskim na Rygę znalazł się w kłopotliwym położeniu, Fryderyk III okazał mu
wdzięczność za poczynione wcześniej ustępstwa. Na mocy porozumienia sasko-brandenburskiego podpisanego w Kölln nad Sprewą 27 października 1700 r. zagwarantował Augustowi II brandenburską pomoc wojskową w sile 6000 żołnierzy
w razie ataku Szwedów na Elektorat Saksonii. Pokrzepiony tym układem Wettyn
postanowił działać bez oglądania się na decyzje sejmu Rzeczypospolitej. Łudził
się, że dogadzając Hohenzollernowi zyska w zamian połączenie Saksonii z Wielkopolską poprzez księstwo krośnieńskie; tamtędy mogłyby wkraczać pułki saskie,
A. Waddington, L’acquisition, s. 189–190.
S. Jacobsohn, Der Streit um Elbing in den Jahren 1698/99. Ein Beitrag zur Geschichte der
Beziehungen Polens und Brandenburg, „Elbinger Jahrbuch” 1928, z. 7,
��
s. 1–148; W. Klesińska, Okupacja Elbląga przez Brandenburgię w latach 1698–1700, „Rocznik Elbląski” 1969,
t. 4, s. 88–121; K. Piwarski, Dzieje polityczne, s. 104–109; J. Staszewski, August II Mocny,
Wrocław 1998, s. 110–112; idem, O miejsce w Europie, s. 201.
9
10
168
Andrzej Kamieński
aby wzmacniać władzę króla w Rzeczypospolitej i poskramiać wolności oraz przywileje szlachty polskiej11.
Kiedy nad Wisłę nadeszły wieści o przygotowaniach koronacyjnych Fryderyka III, obradująca w Warszawie w dniu uroczystości królewieckich, 18 stycznia
1701 r., przedsejmowa rada senatu przyjęła bez protestu – z wyjątkiem podkanclerzego litewskiego Stanisława Szczuki – wyniesienie Prus Książęcych do rangi królestwa. Praca dyplomacji brandenburskiej nie poszła na marne. Wśród senatorów
przeważali stronnicy Hohenzollerna. Skorumpowani senatorowie opóźnili zwołanie sejmu, ale niemile zaskoczył ich August II. Zaczął on bowiem zachowywać się
tak, aby Rzeczpospolita nie uznała królewskości elektora brandenburskiego. Z jednej strony Wettyn zaczął się rozglądać za innym sojusznikiem i dążyć do zacieśnienia stosunków z królem Francji Ludwikiem XIV, z drugiej zaś chciał zaszachować
opozycję magnacką, z Radziejowskim na czele, która szukała oparcia na dworze
berlińskim przeciwko absolutystycznym zamysłom swego pana. Zwlekanie z uregulowaniem poczynionych zobowiązań miało stanowić argument w przetargach
z Hohenzollernem, odmawiającym konsekwentnie Sasowi przystąpienia do wojny
przeciw Szwecji, a zarazem mogło pozyskać opinię szlachecką niechętną Brandenburgii i w razie potrzeby skierować ją przeciw probrandenbursko usposobionym magnatom12. Wettyn, szykujący się do wyjazdu na spotkanie z carem Rosji,
Piotrem I, do Birż, zaczął grać na zwłokę. Dwór berliński nie przyglądał się temu
bezczynnie. Kilka dni po koronacji królewieckiej Hohenzollern obiecał prymasowi
Radziejowskiemu 30 000 skudów, staroście generalnemu Wielkopolski Rafałowi
Leszczyńskiemu 5000 talarów, natomiast matka Krzysztofa Towiańskiego, kasztelanowa łęczycka Konstancja Katarzyna Towiańska z domu Niszczycka, miała
otrzymać 10 000 skudów. Dyplomata Fryderyka I, Hoverbeck,��
��
zaczął ponadto dawać nadzieję wojewodzie malborskiemu Janowi Jerzemu Przebendowskiemu na
50 000 skudów, jak tylko sprawa nowego statusu Prus doczeka się dobrego zakończenia na przyszłym sejmie13.
Wysiłki brandenburskie nie pozostały bez rezultatów. Dnia 28 stycznia 1701 r.
August II wyszykował list z życzeniami dla Fryderyka I z okazji koronacji. Kiedy
jednak 2 lutego 1701 r. przybył do Warszawy z notyfikacją koronacji poseł nad Kurbrandenburgs Staatsverträge, s. 670–671; E. Hassinger, Brandenburg-Preußen, s. 43, 45;
J. Staszewski, O miejsce w Europie, s. 232–233; A. Waddington, L’acquisition, s. 195–196.
12
F. Lüdtke, Polen und die Erwerbung der preußischen Königswürde durch die Hohenzollern,
Beilage zum Jahresbericht des Königlichen Realgymnasiums zu Bromberg, cz. 1: Abhandlung, Bromberg 1912, s. 9–11; K. Piwarski, Dzieje polityczne, s. 114–115; J. Staszewski,
O miejsce w Europie, s. 233–239, 250–253; A. Waddington, L’acquisition, s. 313–315.
13
A. Waddington, L’acquisition, s. 316. Na temat związku łączącego kasztelanową łęczycką
Towiańską z prymasem Radziejowskim zob.: Tomasza Święckiego historyczne pamiątki znamienitych rodzin i osób dawnej Polski, wyd. J. Bartoszewicz, t. 2, Warszawa 1859, s. 221,
493–494.
11
169
zwyczajny króla pruskiego, naczelny marszałek pruski hrabia Christoph von Wallenrodt, Wettyn zaczął przekładać terminy udzielenia mu audiencji. Rozgoryczony
przyjęciem Wallenrodt pisał do swego króla 8 lutego 1701 r., że polski dwór nie
ma dla niego czasu. W ciągu dnia zajęty jest pokazami wojskowymi i wyścigami,
a nocą komediami i balami maskowymi. Dopiero 13 lutego 1701 r. August II zrealizował podjęte wcześniej zobowiązania, przyjął Wallenrodta na oficjalnym posłuchaniu i tego samego dnia wyprawił Krzysztofa Towiańskiego z gratulacjami
do Królewca. Pojechał on nad Pregołę jedynie jako poseł króla polskiego. Nieoficjalnie jednak pełnił funkcję wysłannika opozycji magnackiej, przede wszystkim
swego wuja, prymasa Radziejowskiego. W krótkiej nocie wręczonej Fryderykowi I 20 lutego 1701 r. Towiański wezwał króla Prus do obrony zagrożonych polskich wolności i do uniemożliwienia przemarszu oddziałów saskich przez księstwo
krośnieńskie do Polski. Ostrzegł jednocześnie Hohenzollerna przed przewrotnością
i zuchwałością Augusta II, który może szybko zmienić się z przyjaciela we wroga
i zaatakować Prusy. W tej sytuacji nie może dziwić fakt, że Hohenzollern zgotował
Towiańskiemu w Królewcu wspaniałe przyjęcie, wręczając mu podczas spotkania
diamentowy pierścień, szacowany na 22 000 skudów14.
Sukces dworu berlińskiego okazał się, zgodnie z przewidywaniami, połowiczny. August II jako władca Polski uznał tytuł królewski Fryderyka I, natomiast postawiona przed faktem dokonanym szlachta polska zaprotestowała gromko przeciw
naruszeniu praw króla polskiego i Rzeczypospolitej przez dawnego lennika Polski.
W rezultacie postępowanie Wettyna wobec Brandenburgii-Prus doprowadziło do
spotęgowania rozbicia politycznego Rzeczypospolitej, która zaaprobowała wyniesienie Prus do rangi królestwa dopiero w 1764 r.15
Należy odnotować, że August II, sankcjonując 13 lutego 1701 r. królewskość
Hohenzollerna jako władca Polski, nie uczynił tego jeszcze jako elektor Saksonii.
Mało tego, 14 lutego 1701 r. zakazał swojemu posłowi na sejm Rzeszy w Ratyzbonie hrabiemu Georgowi von Werthern uznawania Hohenzollerna za króla Prus.
Posiadając w Saksonii większą swobodę ruchów niż w Rzeczypospolitej, nie zdołał
jednak Wettyn wymusić na Fryderyku I udziału w wojnie przeciw Szwedom. Zrezygnował ostatecznie 3 czerwca 1701 r., przekazując za pośrednictwem Wertherna
swoją zgodę na używanie przez Hohenzollerna tytułu królewskiego. Nowy król
Prus nie mógł spodziewać się przybycia na swój dwór berliński nadzwyczajnego
F. Lüdtke, Polen, s. 12–14; A. Waddington, L’acquisition, s. 315–318.
Szerzej na ten temat: A. Kamieński, Prusy wobec bezkrólewia po śmierci Augusta III i elekcji Stanisława Augusta Poniatowskiego, w: Nad Bałtykiem, Pregołą i Łyną. XVI–XX wiek.
Księga pamiątkowa poświęcona jubileuszowi 50-lecia pracy naukowej Profesora Janusza
Jasińskiego, red. Z. Rondomańska, Olsztyn 2006, s. 201–202; F. Lüdtke, Polen, s. 15–24;
K. Piwarski, Dzieje polityczne, s. 115–120; H. von Zwiedineck-Südenhorst, Deutsche Geschichte, t. 2, s. 368–369.
14
15
170
Andrzej Kamieński
poselstwa saskiego. Ograniczył się więc do wysłania 24 czerwca 1701 r. z zamku
w Köpenick listu z podziękowaniami16.
W liczne zwroty akcji obfitowały także rokowania dworu berlińskiego z Danią,
która zaliczała się od lat do bliskich sprzymierzeńców Hohenzollerna. Król Danii
Chrystian V znajdował się od 31 stycznia 1682 r. w sojuszu obronnym z elektorem
brandenburskim Fryderykiem Wilhelmem i odnowił go 21 czerwca 1692 r. na dalsze 10 lat z następcą „Wielkiego Elektora” Fryderykiem III17. Świadectwem przyjaznych relacji łączących Kopenhagę z Berlinem było wtajemniczenie króla duńskiego w koronacyjne plany Hohenzollerna na wiele miesięcy przed samym aktem
królewieckim. Chrystian V zobowiązał się krótko przed śmiercią (25 sierpnia 1699)
do poparcia projektu wyniesienia Prus do rangi królestwa, a jego stanowisko w tej
sprawie podtrzymał następca na tronie duńskim Fryderyk IV18. Warto zaznaczyć,
że uzgodnienia w żywotnych dla Fryderyka III kwestiach zapadły w bezpośrednich
kontaktach między nim a Oldenburgami. Dwaj kolejni posłowie Brandenburgii-Prus
w Kopenhadze, Pierre de ��
Falaiseau��
(1690–1698) i Adam Otto von ��
Viereck��
(od grudnia 1698) nie byli poinformowani o toczących się negocjacjach. Taki stan rzeczy
utrzymywał się jeszcze 24 września 1700 r., o czym świadczy dobitnie pochodzący z tego dnia list elektora brandenburskiego, którego fragment zacytował historyk
francuski Albert Waddington19. Władca Brandenburgii-Prus miał już w tym czasie
pisemne zobowiązanie króla Danii do popierania królewskich aspiracji Hohenzollernów. Fryderyk IV bowiem obiecał 13 lutego 1700 r. listownie elektorowi brandenburskiemu, że „przyczyni się, podobnie jak król Polski, do zrealizowania miłych mu
zamysłów”. W ślad za tym Fryderyk IV wysłał do Berlina poselstwo, na czele którego stanął młody hrabia Christian Detlef von Reventlow. Przekazał on elektorowi
brandenburskiemu 20 marca 1700 r. deklarację króla Danii, zawierającą obietnicę
uznania jego przyszłej godności królewskiej i wsparcia przez dyplomację kopenhaską sprawy Hohenzollerna w innych mocarstwach, zwłaszcza we Francji20.
O wielkiej życzliwości okazywanej przez Oldenburga Hohenzollernowi
zadecydowały te same przyczyny, które pchnęły do podobnych działań elek E. Ichon, Die Verhandlungen, s. 38–42; J. Staszewski, Die Beziehungen, s. 139–140.
Kurbrandenburgs Staatsverträge, s. 428–429, 572–574; S. Hartmann, Die Beziehungen
Preußens zu Dänemark von 1688 bis 1789, „Neue Forschungen zur brandenburg-preußischen
Geschichte” Köln-Wien 1983, t. 3, s. 3–4, 9–11, 341–344.
18
A. Hojer, König Friedrich des Vierten glorwürdigstes Leben, cz. 1, Tondern 1829, s. 40;
A. Waddington, L’acquisition, s. 261.
19
A. Waddington, L’acquisition, s. 261, przypis 7. Wykaz posłów brandenburskich w Kopenhadze w: Repertorium der diplomatischen Vertreter aller Länder seit dem Westfälischen
Frieden (1648), wyd. L. Bittner, L. Groß, t. 1: (1648–1715), Oldenburg i. O.–Berlin 1936,
s. 29–31.
20
E. Hassinger, Brandenburg-Preußen, s. 38; A. Waddington, L’acquisition, s. 261–262,
445–446.
16
17
171
tora Saksonii – przygotowania do wojny północnej. Król Danii, zaangażowany
w konflikt z władcą Holsztynu, szwagrem króla Szwecji, zdawał sobie sprawę,
że August II i Rosja są zbyt daleko, aby pomóc mu w razie niebezpieczeństwa
i w związku z tym chciał się dodatkowo zabezpieczyć, szukając poparcia elektora
brandenburskiego. Okazało się, że w zamian za uznanie podniesienia Prus do rangi
królestwa Fryderyk III musiał zacieśnić związki z Danią, zawierając z nią tajne antyszwedzkie przymierze. Dnia 6 kwietnia 1700 r. Christian Detlef von Reventlow
podpisał w Kölln nad Sprewą tajny traktat z Brandenburgią-Prusami, w którym
w pkt. 4 obiecano Hohenzollernowi za przystąpienie do koalicji przeciw królowi
szwedzkiemu Karolowi XII szwedzką część Pomorza, tzw. Pomorze Przednie ze
Szczecinem, Rugią oraz meklemburskie miasto Wismar21.
Przyszły król Prus nie chciał jednak angażować się w wojnę północną zapoczątkowaną w marcu 1700 r. atakiem Duńczyków na Holsztyn. Fryderyk IV 24
kwietnia 1700 r. wezwał dwór berliński do napaści na Szczecin, którego garnizon
w sile 1200 żołnierzy nie był w stanie się bronić. Hohenzollern nie skorzystał ze
słabej liczebności oddziałów szwedzkich na Pomorzu Przednim i odrzucił kuszącą propozycję Duńczyków. Dwór kopenhaski mógł jedynie skierować do Berlina
ubolewanie z powodu niewykorzystania przez elektora brandenburskiego okazji
do skutecznego wystąpienia „przeciwko wspólnym wrogom”22. Nie ustając w zabiegach o włączenie Brandenburgii-Prus do wojny, 27 maja 1700 r. Fryderyk IV
ponowił zapewnienia o przyjaźni i gotowości szybkiego powinszowania Hohenzollernowi tytułu królewskiego. Tym razem Fryderyk III, chcąc ratować twarz przed
sojusznikiem, wyprawił w czerwcu 8000 żołnierzy brandenburskich na granicę
swego państwa z księstwem brunszwicko-lüneburskim i kazał im stanąć w Lenzen,
w ufortyfikowanym obozie nad Łabą. Była to – jak się szybko okazało – pozorowana demonstracja militarna. Brandenburczycy nie dokonali dywersji na tyły
walczących z Duńczykami wojsk i pozostali bezczynni23.
Bierna postawa Brandenburgii-Prus spowodowała, że sojusznicy władcy Holsztynu – Szwedzi, wspierani przez eskadrę angielsko-holenderską, mogli bez przeszkód rozpocząć inwazję na Zelandię w celu opanowania Kopenhagi. Załamany
niepowodzeniami Fryderyk IV został zmuszony do podpisania 18 sierpnia 1700 r.
– przy pośrednictwie państw morskich – upokarzającego pokoju w ��
Traventhal��
, wy-
Kurbrandenburgs Staatsverträge, s. 663–665; W. Buchholz, Schweden und die preußische
Rangerhöhung von 1701, w: Die preußische Rangerhöhung, s. 166–167; S. Hartmann, Die
Beziehungen, s. 22–23; E. Hassinger, Brandenburg-Preußen, s. 38; A. Waddington, L’acquisition, s. 262.
22
23
S. Hartmann, Die Beziehungen, s. 23–24; E. Hassinger, Brandenburg-Preußen, s. 40–41.
A. Waddington, L’acquisition, s. 263, podał liczbę 6000 żołnierzy brandenburskich, którzy
mieli przeszkadzać oddziałom brunszwickim w inwazji na Danię.
21
172
Andrzej Kamieński
cofania się z wojny, zerwania sojuszu z Rosją i Saksonią oraz potwierdzenia pełnej
suwerenności księciu holsztyńskiemu na Gottorp24.
W wyniku tych wydarzeń relacje brandenbursko-prusko-duńskie stały się
cierpkie. Fryderyk IV niczego już od Hohenzollerna nie potrzebował. Dał mu co
prawda wcześniej swoje słowo i zobowiązał się pisemnie do popierania aspiracji
królewskich, ale nie musiał się teraz spieszyć z wydaniem ostatecznej decyzji. Poseł brandenburski w Kopenhadze Adam Otto von Viereck zetknął się z głębokim
niezadowoleniem Duńczyków i lekceważeniem. Dygnitarze duńscy zwodzili go
na każdym kroku. Wielki kanclerz hrabia Conrad von Reventlow obiecał mu na
początku grudnia 1700 r. list od Fryderyka IV z gratulacjami koronacyjnymi dla
Hohenzollerna, ale mu go nie doręczył. Z kolei tajny radca duński Christian Siegfried von Plessen oznajmił Viereckowi, że jego pan będzie jeszcze musiał poczekać
na uznanie godności królewskiej i nie zmienił zdania mimo nalegań dyplomaty
brandenburskiego25.
Podobnie zachowywali się przedstawiciele dyplomatyczni Danii na dworze berlińskim. Duński minister Hans Heinrich (Henrik) von Ahlefeldt opuścił Berlin we
wrześniu 1700 r., a jego sekretarz Franz von Hagen oznajmił Brandenburczykom
trzy miesiące później, że dwór kopenhaski czeka w sprawie uznania przyszłego
statusu królewskiego Prus na przykład innych dworów. Interesy Fryderyka III usiłował jeszcze ratować Viereck. W liście wystosowanym 15 stycznia 1701 r. do Hohenzollerna pisał, że domagał się w Kopenhadze oficjalnej depeszy z gratulacjami
koronacyjnymi od monarchy duńskiego, ale nie zdołał nic wskórać. Dyplomaci
duńscy pozostali w demonstracyjnym oddaleniu od uroczystości koronacyjnych
Hohenzollerna, a intrygi ambasadora francuskiego w Kopenhadze Françoisa Boutona hrabiego de Chamilly sprawiły, że Fryderyk IV nie spieszył się z odpowiedzią
na notyfikację koronacji królewskiej, którą przedstawił mu w końcu stycznia Adam
Otto von Viereck26.
Wysłannik Fryderyka I przekonał się wkrótce o dalszym wzroście nastrojów antypruskich. W trakcie wielkiej konferencji odbytej w Kopenhadze 10 lutego 1701 r.
z ministrami duńskimi: wielkim kanclerzem Conradem von Reventlow i tajnymi
radcami Johannem Hugonem von Lente i Christianem Siegfriedem von Plessen,
musiał bowiem bronić swego pana przed gwałtownymi atakami strony duńskiej,
która zarzucała władcy Brandenburgii-Prus wiarołomne zachowanie podczas ostatniej wojny ze Szwecją i Holsztynem. Groźbę zerwania negocjacji zażegnało, jeśli wierzyć wspomnieniom ministra pruskiego hrabiego Podewilsa, pośrednictwo
O. Haintz, König Karl XII. von Schweden, t. 1: Der Kampf der schwedischen Militärmonarchie um die Vormacht in Nord- und Osteuropa, Berlin 1936, s. 39–43; S. Hartmann, Die
Beziehungen, s. 24; A. Waddington, L’acquisition, s. 263.
25
26
S. Hartmann, Die Beziehungen, s. 25; A. Waddington, L’acquisition, s. 263–264, 374.
24
173
reprezentanta interesów państw morskich – księcia duńskiego Jerzego, który był
mężem królowej Anglii, Anny. W następstwie tego zwrotu 19 lutego 1701 r. Fryderyk IV wysłał do Berlina gratulacje z okazji koronacji, a dwa tygodnie później
obiecał wyprawienie nad Sprewę w charakterze posła Hansa Heinricha von ��
Ahlefeldt. Zachęcony tymi gestami król pruski w kwietniu 1701 r. posłał do Kopenhagi
w charakterze nadzwyczajnego legata swego szambelana Johanna Wilhelma von
Tettau z podziękowaniami za pomoc w uzyskaniu tytułu królewskiego27.
Król Danii nie chciał jednak doprowadzić sprawy do szybkiego końca i piętrzył
przed Fryderykiem I rozmaite trudności związane z ceremoniałem i etykietą dworską. Nie chciał np. przyznać pierwszeństwa pierwszemu ministrowi Hohenzollerna, Johannowi Kasimirowi Kolbe hrabiemu von Wartenberg, twierdząc, że wielki
kanclerz duński Reventlow nie wymaga tego za każdym razem w Kopenhadze od
posła pruskiego Vierecka. Kwestionował również kolejność siedzenia przy audiencjach oraz rodzaje okryć używanych przez dyplomatów, domagając się ujednolicenia procedury. Ostatecznie wszystkie sporne kwestie uregulowano w lipcu 1701 r.
podczas negocjacji prowadzonych przez posła pruskiego w Hamburgu Leberechta
von Guericke z Reventlowem i Ahlefeldtem. Dnia 3 września 1701 r. poseł duński
Hans Heinrich von Ahlefeldt na specjalnej audiencji na dworze berlińskim uznał
godność królewską Fryderyka I, normalizując w ten sposób stosunki między dwoma państwami28.
Państwo brandenbursko-pruskie wystawiło także na trudną próbę swoje relacje
z trzecim uczestnikiem koalicji antyszwedzkiej – Rosją. Hohenzollern wyprawił
poselstwo do Moskwy już w październiku 1700 r., a więc zanim jeszcze nałożył
w Królewcu królewską koronę. Na czele poselstwa stanął baron Marquard Ludwig
von Printzen. Oficjalnym jego zadaniem było podjęcie mediacji między carem Rosji Piotrem I oraz elektorem Saksonii i królem Polski Augustem II a zwycięskim
władcą Szwecji Karolem XII. Nieoficjalnym celem legacji było natomiast zyskanie
uznania przez Rosję królewskiego tytułu Hohenzollerna29.
Zadanie wydawało się stosunkowo łatwe do wykonania, ponieważ po układzie
w Traventhal, nieudanym ataku saskim na Rygę (latem 1700) i rosyjskiej klęsce pod
Narwą (30 listopada 1700) Piotr I znalazł się w bardzo trudnym położeniu. Niemniej
jednak, podobnie jak król Danii, nie był w stanie ukryć w pierwszej chwili dezaprobaty wobec postępowania Fryderyka III. Współpraca między Rosją a Brandenburgią-Prusami, zainicjowana podczas osobistego spotkania Fryderyka III z Piotrem I Comte de Podewils (ministre d’Etat en 1747), Mémoire sur les anecdotes les plus importantes du règne de Frédéric I, roi de Prusse. Dans les Miscellaneen zur Geschichte König
Friedrichs des Grossen, publiés par la direction des Archives de Prusse, Berlin 1878, s. 423;
28
S. Hartmann, Die Beziehungen, s. 25–27; A. Waddington, L’acquisition, s. 375.
29
J. Burdowicz-Nowicki, Piotr I, August II, s. 356; E. Hassinger, Brandenburg-Preußen, s. 49–
50; A. Waddington, L’acquisition, s. 381.
27
174
Andrzej Kamieński
na jachcie zacumowanym na Pregole pod Królewcem w czerwcu 1697 r. i zawarte
wówczas umowy ustne dotyczące wzajemnej pomocy, nie doprowadziły bowiem
do zaangażowania się Hohenzollerna w wojnę przeciw Szwecji. Fryderyk III odrzucił
złożoną mu przez cara na początku 1699 r. za pośrednictwem Printzena propozycję
akcesu do antyszwedzkiego przymierza. Odprawił również z niczym carskiego posła
kniazia Jurija Jurjewicza Trubeckiego, który zabiegał w Berlinie na początku sierpnia
1700 r. o zawarcie wieczystego rosyjsko-prusko-brandenburskiego przymierza oraz
o włączenie monarchii Hohenzollernów do wojny przeciw Szwecji zaraz po zaatakowaniu skandynawskiego mocarstwa przez Rosję. W tej sytuacji głównym punktem
odniesienia w dalszych negocjacjach na linii Berlin – Moskwa stała się interpretacja
umowy ustnej z 1697 r. Rosjanie twierdzili, że Fryderyk III obiecał wówczas wspomóc Piotra I nie tylko w wojnie defensywnej, lecz także w ofensywnej, czemu
strona brandenbursko-pruska gwałtownie zaprzeczała30.
Do rozmów brandenbursko-prusko-rosyjskich w sprawie uznania królewskości
Hohenzollerna doszło z dużym opóźnieniem. Printzen przybył do Moskwy na początku lutego 1701 r., ale musiał ją wkrótce potem opuścić, aby odbyć wraz z Piotrem I podróż do Birż na zjazd z Augustem II. Do rokowań z rosyjskim kanclerzem
Fiodorem Aleksiejewiczem Gołowinem zasiadł więc dopiero na przełomie marca
i kwietnia 1701 r. Już na pierwszym etapie rozmów napotkał twarde stanowisko
strony carskiej. Gołowin przypomniał Printzenowi o zobowiązaniach podjętych
przez Fryderyka I w 1697 r. i naciskał na przystąpienie Brandenburgii-Prus do wojny z mocarstwem skandynawskim. Od tego też zaczął uzależniać uznanie tytułu
królewskiego Fryderyka I. Później jednak strona rosyjska, wobec nieustępliwości
Printzena, ograniczyła swe żądania do przekazania na służbę cara kilku pułków
pruskich. Fryderyk I nie godził się również i na te bardziej stonowane dezyderaty,
zdając sobie sprawę z tego, że nawet najmniejszy oddział jego wojsk wspomagający armię rosyjską doprowadziłby Brandenburgię-Prusy do niepożądanej wojny
z Karolem XII. Oddalając nadzieje Rosjan na sprowokowanie konfliktu szwedzkopruskiego, podkreślał Printzen, zgodnie z otrzymaną instrukcją, jak jego pan zasłużył się wielce dla Ligi Północnej, wyrażając sprzeciw wobec przemarszu wojsk
szwedzkich z Pomorza do Saksonii31. Skarżył się równocześnie na antypruskie
projekty elektora Saksonii i króla Polski Augusta II, sojusznika Rosji, oraz zarzucał mu buntowanie Rzeczypospolitej przeciw koronacji królewskiej Fryderyka I.
Oskarżał go także o to, że zamierza w sojuszu z królem Francji Ludwikiem XIV
J. Burdowicz-Nowicki, Piotr I, August II, s. 67–70, 159, 200; E. Hassinger, Brandenburg-Preußen, s. 41–42; A. D. Putjata, Vopros o prusskom sojuzě v pervuju polovinu velikoj severnoj vojny, „Sbornik Moskovskago Glavnago Archiva Ministerstva inostrannych děl” Moskva
1880, t. 1, s. 83–85, 96–104; A. Waddington, L’acquisition, s. 268–271.
31
J. Burdowicz-Nowicki, Piotr I, August II, s. 356–357; E. Hassinger, Brandenburg-Preußen,
s. 45, 49–51.
30
175
opanować Prusy Brandenburskie albo dokonać absolutystycznego zamachu stanu
w Polsce. Chociaż strona rosyjska nie dała w pełni wiary w prawdziwość tych rewelacji, zaproponowała Berlinowi w czerwcu 1701 r. zawarcie układu w sprawie
ochrony dotychczasowego ustroju Rzeczypospolitej, dającego Prusom nadzieje na
zdobycze terytorialne w Polsce w razie zaatakowania posiadłości Hohenzollerna
przez Augusta II32.
Użycie karty polskiej, wskazanie carowi wspólnego celu łączącego go z Brandenburgią-Prusami, wreszcie konieczność zabezpieczenia się przed ewentualnością przejścia Augusta II na stronę Karola XII ułatwiła Printzenowi prowadzenie
dalszych rokowań. Rosjanie, pogodzeni z porażką w kwestii uzyskania pruskiej
pomocy wojskowej, zaczęli uzależniać – jak się wydaje – uznanie tytułu królewskiego Hohenzollerna od podjęcia przez Brandenburgię-Prusy mediacji pokojowej. W rezultacie tej akcji 5 lipca 1701 r. Piotr I zaakceptował podniesienie Prus
do rangi królestwa, przyjmując wkrótce potem mediację pruską. Równocześnie
jednak car oznajmił, że przedstawi swe żądania pokojowe dopiero wtedy, gdy
mediatorzy złożą pisemne zapewnienie, iż będą dążyć do przywrócenia Rosji
części ziem wcześniej przez nią utraconych. Na mediację Printzena zgodził się
też August II33.
Mimo niezbyt dużego zapału Piotra I i Augusta II do zawarcia pokoju, król pruski, wypełniając swe zobowiązania, posłał Printzena do króla szwedzkiego w końcu
sierpnia z misją zapośredniczenia pokoju. Mediacja ta zakończyła się niepowodzeniem. Karol XII bowiem odmówił audiencji Printzenowi przybyłemu w listopadzie
1701 r. do szwedzkiej kwatery w Würgen w Kurlandii, a współpracownicy króla
szwedzkiego hrabia Karl Piper i generał-major Karl Magnus Stuart z góry odrzucili
możliwość nawiązania negocjacji z Rosją34. Ostatnim akordem, kończącym wypełnianie porozumień moskiewskich zawartych między Gołowinem a Printzenem, był
przyjazd do Berlina na początku listopada 1701 r. ambasadora Rosji w Kopenhadze
Andrieja Piotrowicza Izmaiłowa. Dyplomata carski, mający kontynuować rokowania w sprawie podpisania traktatu prusko-rosyjskiego, uzyskał uroczystą publiczną
audiencję, podczas której wyraził uczucie przyjaźni Piotra I wobec nowego króla
Prus Fryderyka I. Hohenzollern ocenił bardzo wysoko ten, mający duże znaczenie
propagandowe, gest cara Rosji35.
s. 48–49, 51.
33
s. 50, 53; A. D. Putjata, Vopros o prusskom sojuzě, s. 104; A. Waddington, L’acquisition,
s. 382.
34
J. Burdowicz-Nowicki, Piotr I, August II, s. 358; E. Hassinger, Brandenburg-Preußen,
s. 57–58.
35
W. Buchholz, Schweden, s. 177; A. Waddington, L’acquisition, s. 382. Por.: Repertorium der
diplomatischen Vertreter, t. 1, s. 432.
32
176
Andrzej Kamieński
Bliskie związki władcy Brandenburgii-Prus z Saksonią, Danią i Rosją w przededniu i na początku wojny północnej zaciążyły na staraniach dworu berlińskiego
w Szwecji i Holsztynie o uznanie przez te kraje wyniesienia monarchii Hohenzollernów do rangi królestwa. Fryderyk I (III) znajdował się od początku panowania
w sojuszu obronnym ze Szwecją i odnowił go 11 lipca 1696 r. oraz 23 czerwca
1698 r.36 W układach tych zobowiązał się nie tylko do utrzymania przyjacielskich
stosunków ze skandynawskim mocarstwem, lecz także do wspólnej ochrony dotychczasowego ustroju Rzeczypospolitej oraz pomocy w zażegnaniu sporu między
królem Danii a księciem holsztyńskim na Gottorp. Władcy Holsztynu, a właściwie
książęta Szlezwik-Holsztyn-Gottorp znajdowali się w dość skomplikowanej sytuacji prawno-ustrojowej. Uwolnili się bowiem spod zależności lennej Danii w Szlezwiku na mocy traktatów z lat 1658–1660, uzyskując suwerenność. Pozostawali natomiast lennikami cesarza jako władcy części leżącego w Rzeszy Holsztynu
i członkami okręgu Dolnej Saksonii. Dobre relacje prusko-holsztyńskie datowały
się przynajmniej od końca lat osiemdziesiątych XVII w., kiedy to król Danii Chrystian V usiłował odebrać część szlezwickich posiadłości księciu holsztyńskiemu
na Gottorp Chrystianowi Albrechtowi. Hohenzollern wraz z kilkoma innymi władcami zaangażował się w likwidację konfliktu i nakłonił Danię na drodze dyplomatycznych nacisków do zawarcia 30 czerwca 1689 r. pokoju w Altonie oraz zwrotu
zabranych w Szlezwiku w 1684 r. ziem (Trittau, Steinhorst, Tremsbüttel, wyspa
Fehmarn). Był też jednym z gwarantów tego układu37.
Hohenzollern nie zmienił swej polityki także po śmierci Chrystiana Albrechta
(6 stycznia 1695) i objęciu rządów w księstwie holsztyńskim przez jego syna Fryderyka IV. Dnia 18 kwietnia 1695 r. zawarł układ z nowym władcą Holsztynu, godząc się na tytułowanie Fryderyka IV jako potomka królów Danii, wywodzącego
się od króla Fryderyka I, „Jaśnie Oświeconym Księciem” (Durchleuchtigst), a nie
tak jak dotychczas „Jaśnie Wielmożnym” (Hochgeboren)38.
Przyjazne stosunki Brandenburgii-Prus z Holsztynem kolidowały jednak coraz
bardziej z polityką dworu berlińskiego realizowaną wobec Danii. Hohenzollern,
który 21 czerwca 1692 r. odnowił na dalsze 10 lat sojusz obronny z Danią, spoglądał z rosnącym niepokojem na odnawiający się konflikt duńsko-holsztyński. W odpowiedzi na napaść zbrojną króla Danii na Holsztyn w 1697 r. i przystąpienie przez
Kurbrandenburgs Staatsverträge, s. 478–481, 618–620, 638–639; W. Buchholz, Schweden,
s. 165–166; E. Cohn, Der Bündnisvertrag zwischen König Friedrich I. von Preußen und
Karl XII. von Schweden vom 29. Juli 1703, „Jahrbuch der Philosophischen Fakultät zu Königsberg/Pr.” 1, 1921, s. 1.
37
Kurbrandenburgs Staatsverträge, s. 517–518; L. A. Gebhardi, Geschichte der Königreiche
Dänemark und Norwegen, t. 2, Halle 1770, s. 2216–2218; S. Hartmann, Die Beziehungen,
s. 4–5; P. Kobbe, Schleswig-Holsteinische Geschichte vom Tode des Herzogs Christian Albrecht bis zum Tode König Christians VII., Altona 1834, s. 7–11.
38
Kurbrandenburgs Staatsverträge, s. 599–600.
36
177
niego do burzenia fortyfikacji powstałych na terenie Szlezwiku książę holsztyński
doprowadził do ścisłego zbliżenia ze Szwecją. Fryderyk IV, dążąc do zapewnienia sobie udzielności i uzyskania ochrony przed planami inkorporacyjnymi dworu
kopenhaskiego, ożenił się bowiem w 1698 r. z córką króla Szwecji Karola XI Jadwigą, stając się szwagrem Karola XII, a następnie objął stanowisko głównodowodzącego wojsk szwedzkich w Niemczech. Wszedł również w sojusz antyduński
z książętami brunszwicko-lüneburskimi. Władca Brandenburgii-Prus postawił na
kartę duńską, tym bardziej, że zabiegał wówczas o pośrednictwo Kopenhagi w sporze z Rzecząpospolitą o Elbląg39.
Elektor Fryderyk III, mimo uchylenia się od wypełnienia zobowiązań wynikających z tajnego traktatu prusko-brandenbursko-duńskiego zawartego 6 kwietnia
1700 r. i nieprzystąpienia do wojny północnej po stronie koalicji antyszwedzkiej,
znalazł się w niełasce dworu sztokholmskiego i holsztyńskiego. Zaryzykował także
pogorszenie stosunków z państwami morskimi – Anglią i Holandią, które gwarantowały wraz z nim pokój w Altonie w 1689 r., a w styczniu 1700 r. weszły w bliski
sojusz ze Szwecją. Po napaści Danii na Holsztyn w marcu 1700 r., pokonaniu wojsk
agresora przez Szwedów, wspieranych przez flotę angielską i holenderską, wycofaniu się Danii z wojny i przywróceniu na mocy porozumień zawartych w Traventhal
18 sierpnia 1700 r. pełnej suwerenności księciu holsztyńskiemu na Gottorp tamtejszy władca zajął nieprzyjazną postawę wobec Hohenzollerna. Nie uznał też nigdy
wyniesienia Prus do rangi królestwa40. Sytuacja ta nie zmieniła się także po tym,
jak Fryderyk IV poległ w zwycięskiej dla Szwedów bitwie stoczonej z wojskami
saskimi i polskimi pod Kliszowem 19 lipca 1702 r. Strona holsztyńska ociągała
się z akceptacją koronacji królewieckiej jeszcze 16 października 1702 r. Z listu
prezydenta holsztyńskiej Tajnej Rady Magnusa von Wedderkopa, skierowanego
wówczas do posła pruskiego w Hamburgu Leberechta von Guericke, dowiadujemy się, że oficjalnym powodem opóźnienia była niepełnoletność nowego księcia
holsztyńskiego na Gottorp Karola Fryderyka (urodzonego 30 kwietnia 1700)41.
Jeszcze dłużej przyszło Hohenzollernowi czekać na uznanie przybranego przez
siebie tytułu królewskiego przez dwór sztokholmski. I w tym bowiem przypadku
lawirowanie między Saksonią, Danią i Rosją a Szwecją i Holsztynem obróciło się
na niekorzyść Fryderyka I (III). Król Szwecji Karol XII dowiedział się o zamiarze
wyniesienia przez cesarza Leopolda I władztwa Hohenzollernów do rangi królestwa kilka tygodni przed podpisaniem austriacko-brandenburskiego układu sojusz O. Haintz, König Karl XII. von Schweden, t. 1, s. 29–30; S. Hartmann, Die Beziehungen,
s. 14–20; P. Kobbe, Schleswig-Holsteinische Geschichte, s. 10–13; E. Olmer, Kristian V:s
öfverfall på Holstein-Gottorp vid Karl XI:s död, „Historisk Tidskrift” R. 18, 1898, s. 6–48.
40
A. Waddington, L’acquisition, s. 343. Zob. Także: G. Jonasson, Karl XII och hans rådgivare.
Den utrikespolitiska maktkampen i Sverige 1697–1702, Upsala 1960, s. 122–124.
41
39
178
Andrzej Kamieński
niczego, zwanego „traktatem koronnym”. Wiadomość o tym wraz z warunkami
stawianymi przez Habsburga, od których zależała jego zgoda na koronację, została
bowiem wysłana z Berlina już 8 października 1700 r. przez rezydenta szwedzkiego
Justusa Henrika Storrena42. Karol XII odniósł się chłodno do zabiegów Hohenzollerna i nie pogratulował mu awansu. Jego przedstawiciel dyplomatyczny na dworze
berlińskim, Storren, pozostał w demonstracyjnym oddaleniu od uroczystości koronacyjnych, informując jedynie swego pana o wyjeździe elektora brandenburskiego
Fryderyka III do Królewca. Można przypuszczać, że Karol XII w ten sposób chciał
się zrewanżować Hohenzollernowi za liczne przypadki naruszania przez stronę
brandenbursko-pruską postanowień pokoju w Oliwie z 1660 r. i układu obronnego
ze Szwecją z 1686 r. (odnawianego w 1696 i 1698 r.) oraz za podjęte ostatnio przez
Fryderyka I (III) działania, mające na celu zapobieżenie przemarszowi armii skandynawskiej z Pomorza do Saksonii43.
Wobec konsekwentnego odmawiania Hohenzollernowi tytułu królewskiego
Storren musiał opuścić Berlin, udając się wkrótce po 26 lutego 1701 r. do należącego do Szwecji Szczecina. Odrzucenie przez Karola XII dèmarche pruskiego w sprawie tytułu królewskiego doprowadziło do uznania Storrena za persona non grata
i odcięło mu drogę powrotu nad Sprewę44. Wobec takiego obrotu wydarzeń misja
dyplomaty pruskiego w Sztokholmie hrabiego Friedricha Christopha von Dohna
była skazana na niepowodzenie, chociaż dwa państwa morskie – Anglia i Holandia,
czyniły wszystko co możliwe, aby pogodzić Fryderyka I (III) ze Szwecją. W obronie interesów Hohenzollerna działali posłowie angielscy i holenderscy przebywający w Sztokholmie, a wielki pensjonariusz Holandii Anton Heinsius zgłosił nawet
gotowość wstawienia się za królem Prus u szwedzkiego posła w Hadze barona
Nilsa Lillieroota. Mimo tych działań strona szwedzka zajmowała sztywne stanowisko. Rozmowy prowadzone w Sztokholmie przez hrabiego von Dohna w marcu
1701 r. ze szwedzkimi ministrami: wielkim kanclerzem hrabią Bengtem Oxenstierną i radcami Karlem Piperem i Tomasem Polusem, okazały się bezowocne, ponieważ dygnitarze ci wstrzymywali się z wydaniem decyzji, motywując taką postawę
obawami przed skompromitowaniem się w oczach swego pana45.
Fryderyk I był nadal tytułowany przez Szwedów „elektorem brandenburskim”,
co czyniło położenie hrabiego von Dohna w Sztokholmie bardzo kłopotliwym. Zachęcony tym król Francji Ludwik XIV zaczął usilnie zabiegać o zawiązanie francusko-szwedzkiego przymierza przeciw Hohenzollernowi. W liście wysłanym 18
sierpnia 1701 r. do ambasadora Francji w Szwecji, którym był wówczas hrabia Lou W. Buchholz, Schweden, s. 172–173.
Ibidem, s. 165–168, 173–174; A. Waddington, L’acquisition, s. 264–266.
44
W. Buchholz, Schweden, s. 174–178; Repertorium der diplomatischen Vertreter, t. 1, s. 483;
A. Waddington, L’acquisition, s. 266–267, 377.
45
42
43
179
is Guiscard-Magny, nakazał podjęcie zdecydowanych działań dyplomatycznych,
mających na celu doprowadzenie do przymierza króla szwedzkiego Karola XII
z królem Polski Augustem II przeciw „elektorowi brandenburskiemu”. Francuzi
bowiem również nie zamierzali honorować statusu królewskiego Hohenzollerna.
Chociaż projekty francuskie nie spodobały się zbytnio Karolowi XII, hrabia von
Dohna nie mógł już dłużej czekać na zmianę stanowiska skandynawskiego dworu
w sprawie koronacji królewieckiej. Odwołany z misji 14 sierpnia 1701 r., ociągał
się jednak z likwidacją ambasady pruskiej w Szwecji. Opuścił Sztokholm dopiero
30 października 1701 r., po ostatnim spotkaniu z Bengtem Oxenstierną, udając się
drogą morską do Kołobrzegu46.
Normalizacja stosunków szwedzko-pruskich oddalała się coraz bardziej. W listopadzie 1701 r. bowiem Karol XII nie udzielił audiencji posłowi Fryderyka I von
Printzenowi. Nie odpowiedział również na propozycje składane w imieniu Prus
przez austriackiego wysłannika Gottharda Helfrieda hrabiego von Welz47. Sytuacja
zaczęła się zmieniać dopiero jesienią 1702 r., po klęskach poniesionych przez Augusta II i zalaniu Rzeczypospolitej przez wojska szwedzkie. Akcja na rzecz zapośredniczenia porozumienia między Berlinem a Sztokholmem podjęta przez Jakuba
Ludwika Sobieskiego, syna króla Jana III zmarłego w 1696 r., napotkała na podatny grunt. Fryderyk I chciał uzyskać wreszcie uznanie swego tytułu królewskiego przez Szwecję, zwycięskiemu Karolowi XII zależało natomiast coraz bardziej
na pozyskaniu Polski, jednak bez jej dotychczasowego władcy Augusta II. Prusy
miały ułatwić królowi szwedzkiemu detronizację Wettyna, którego zastąpić miał
na tronie w nagrodę za udaną mediację Jakub Ludwik Sobieski. Dnia 8 grudnia
1702 r. nawiązano pierwszy kontakt na drodze korespondencji między sekretarzem
państwa szwedzkiego Karlem Piperem a Fryderykiem I, nazywanym konsekwentnie przez Szwedów „elektorem brandenburskim”. W jego następstwie na początku
1703 r. rozpoczęły się w Hadze prusko-szwedzkie rokowania, mające doprowadzić
do zawarcia obustronnego układu48. Rosjanie starali się odciągnąć dwór berliński
od zbliżenia ze Szwecją, proponując Fryderykowi I pod koniec marca 1703 r. całą
polską część Prus w zamian za przystąpienie do wojny przeciw Karolowi XII. Hohenzollern odpowiedział jednak na tę ofertę wymijająco49.
Dnia 30 lipca 1703 r. został podpisany w Hadze przez posła pruskiego Wolfganga
von Schmettau i dyplomatę szwedzkiego Nilsa Lillieroota traktat między Prusami
a Szwecją. W układzie tym, antydatowanym na 29 lipca 1703 r., Karol XII uznał god E. Hassinger, Brandenburg-Preußen, s. 53; A. Waddington, L’acquisition, s. 376, 378.
E. Hassinger, Brandenburg-Preußen, s. 53; A. Waddington, L’acquisition, s. 378–379.
48
W. Buchholz, Schweden, s. 179–180; G. Jonasson, Karl XII:s polska politik 1702–1703, Stockholm 1968, s. 135–146.
49
J Burdowicz-Nowicki, Piotr I, August II, s. 236; E. Hassinger, Brandenburg-Preußen, s. 92–
93, 95.
46
47
180
Andrzej Kamieński
ność królewską Hohenzollerna i obiecał, że w przyszłych rokowaniach pokojowych
kończących wojnę z Polską będzie się domagał tego samego również od Rzeczypospolitej. W zamian za to Fryderyk I przyjął narzucone mu przez stronę szwedzką
zasady współdziałania obu państw na terenie Rzeczypospolitej i wobec niej. Zagwarantował neutralność brandenburskiej części Prus w toczących się na terenie Rzeczypospolitej działaniach wojennych, zobowiązał się do popierania interesów Jakuba
Ludwika Sobieskiego oraz do tego, że nie udzieli żadnej pomocy Augustowi II50.
Traktat prusko-szwedzki stał się oparciem dla opozycji antysaskiej w Polsce
i zawiązanej w Środzie 9 lipca 1703 r. konfederacji wielkopolskiej, stawiającej
sobie za główny cel zawarcie pokoju ze Szwecją. Umożliwił także przywrócenie
stosunków dyplomatycznych między Prusami a Szwecją, czego oznaką było zainstalowanie jako ambasadora Szwecji przy dworze berlińskim w marcu 1704 r.
hrabiego Andersa Leijonstedta51.
Prusy – jak się wkrótce okazało – nie musiały angażować się zbytnio w wydarzenia polityczne nad Wisłą i popierać wraz ze Szwecją prawa Sobieskiego do
polskiej korony. Karol XII ogłosił 23 grudnia 1703 r. Jakuba Ludwika Sobieskiego
kandydatem do polskiego tronu i podjął działania na rzecz detronizacji Augusta II,
które zaowocowały uchwałą walnej rady warszawskiej z 16 lutego 1704 r. o wypowiedzeniu posłuszeństwa Wettynowi i ogłoszeniem bezkrólewia. Akcję na rzecz
oddania władzy w Rzeczypospolitej Sobieskiemu pokrzyżował jednak August II,
aresztując go 27 lutego 1704 r. pod Wrocławiem i osadzając w więzieniu w Königsteinie52. Hohenzollern uzyskał zatem uznanie swej królewskości przez Szwecję
bez konieczności wypełniania jakichkolwiek uciążliwych zobowiązań. Trudno bowiem za takowe uznać gwarancje dotyczące zachowania neutralności w toczących
się zmaganiach militarnych między Karolem XII a Augustem II. Fryderyk I, zaangażowany od 1702 r. na mocy układów zawartych wcześniej z cesarzem, Holandią
i Anglią w wojnę o sukcesję hiszpańską na zachodzie Europy, nie chciał przecież
Preussens Staatsverträge aus der Regierungszeit König Friedrichs I., wyd. V. Loewe, Leipzig 1923, s. 40–41. Zob. także omówienia układu prusko-szwedzkiego: W. Buchholz, Schweden, s. 180–181; E. Hassinger, Brandenburg-Preußen, s. 97–98; J. Staszewski, O miejsce
w Europie, s. 400–401; A. Waddington, L’acquisition, s. 380.
51
W. Buchholz, Schweden, s. 181; G. Jonasson, Karl XII:s polska politik, s. 157–160; J. Porazinski, Epiphania Poloniae. Orientacje i postawy polityczne szlachty polskiej w dobie wielkiej wojny północnej (1702–1710), Toruń 1999, s. 34–36; Repertorium der diplomatischen
Vertreter, t. 1, s. 483–484; M. Zwierzykowski, Samorząd sejmikowy województw poznańskiego i kaliskiego w latach 1696–1732, Poznań 2010, s. 189.
52
E. Hassinger, Brandenburg-Preußen, s. 114–117; K. Jarochowski, Porwanie Jakóba i Konstantego Sobieskich przez Augusta II na drodze między Oławą a Wrocławiem dnia 27 lutego
1704 roku, w: idem, Opowiadania i studia historyczne, t. 2, Poznań 1863, s. 73–135; R. Martens, Die Absetzung des Königs August II. von Polen, „Zeitschrift des Westpreussischen Geschichtsvereins” 1882, z. 8, s. 75–77; J. Poraziński, Epiphania Poloniae, s. 114–117; J. Staszewski, August II Mocny, s. 149, 152–153.
50
181
tworzyć dla Brandenburgii-Prus drugiego frontu działań wojennych na odcinku
wschodnim.
Analizując wysiłki Fryderyka I (III) w sprawie uznania wyniesienia Prus do
rangi królestwa przez państwa uczestniczące w pierwszej fazie wojny północnej,
możemy stwierdzić, że pomoc dyplomatyczna potęg morskich: Anglii i Holandii,
oraz cesarza nie odegrała tutaj decydującej roli. Dwór berliński, wykorzystując
ambicje dynastyczne Wettyna, szachując Szwecję, podsycając umiejętnie wzajemną nieufność władców państw wchodzących w skład koalicji antyszwedzkiej oraz
wyzyskując perfekcyjnie ich każdy kłopot, zdołał w latach 1701–1703 zrealizować swój cel, i to bez dużych nakładów finansowych oraz świadczeń wojskowych.
Rzeczpospolita, która w przeciwieństwie do swego króla nie uznała pruskiego tytułu królewskiego, nie stanowiła szczególnego wyjątku. Należy bowiem pamiętać,
że została ona wplątana w konflikt zbrojny nie ze swej woli, a nawałnica wojny
północnej sprowadzona nad Wisłę przez Augusta II uczyniła państwo polsko-litewskie zupełnie bezsilnym. Dzięki temu Fryderyk I mógł się związać jeszcze ściślej
z cesarzem, Anglią i Holandią oraz wystawiać do walki z Francuzami – na mocy
kolejnych umów subsydiowych zawieranych z tymi państwami – coraz to liczniejsze wojska, stając się przez to coraz bardziej pożądanym koalicjantem. W 1709 r.
cała armia pruska liczyła 44 000 ludzi, z czego aż 31 200. żołnierzy, czyli mniej
więcej 3/4 armii walczyło przeciw Francji nad Padem, Renem i w Niderlandach53.
Jedną z przyczyn tego stanu rzeczy, świadomej rezygnacji Hohenzollerna
z większej aktywności w strefie bałtyckiej, były bez wątpienia zabiegi o uznanie
Prus za królestwo przez pozostałych władców europejskich. W momencie normalizacji stosunków z ostatnim z uczestników pierwszej fazy wojny północnej, ze
Szwecją, Królestwo Prus nie było jeszcze uznawane przez kilkanaście krajów. Zyskanie akceptacji przynajmniej części z nich (Francja, Hiszpania, Bawaria, Elektorat
Kolonii) zależało – jak się wówczas wydawało – od końcowego zwycięstwa Habsburgów i ich sojuszników w hiszpańskiej wojnie sukcesyjnej.
M. Braubach, Die Bedeutung der Subsidien für die Politik im Spanischen Erbfolgekriege,
„Bücherei der Kultur und Geschichte” 1923, t. 28, s. 124; L. i M. Frey, Friedrich I., s. 202–205;
C. von Noorden, Die preussische Politik im spanischen Erbfolgekriege, „Historische Zeitschrift”
1867, t. 18, s. 329–330, 334; M. Plassmann, Der Preis der Krone, s. 236–237, 253–254.
53
182
Andrzej Kamieński
Andrzej Kamieński
The recognition of a royal status of Prussia by participants
of the first phase of the Northern War (1700–1703)
S u mm a r y
The fact that Ducal Prussia was raised to the status of kingdom on 18 January 1701
did not seem to be a surprise for many European courts. Elector of Brandenburg Frederick
III (and soon Frederick I as King of Prussia) was able to win for his plans even before his
coronation many influential rulers, most of all Emperor Leopold I. Most of the rulers expected different profits from their recognition of the coronation in Konigsberg. In return for
support given by the Habsburgs, England and the Netherlands, Brandenburg-Prussia was
to join the anti-French coalition in the War of Spanish Succession. Similarly developed the
relationship between the newly founded kingdom and the participants of the first phase of
the Northern War: Sweden, Dukedom Schleswig-Holstein-Gottorp, Denmark, Russia and
the ruler of the Polish-Lithuanian Commonwealth and Saxony August II Wettin. In a complicated diplomatic game Frederick Hohenzollern, yet as Elector of Brandenburg, skillfully
took advantage of August’s political ambitions as well as Denmark’s plans for the incorporation of Schleswig-Holstein. While deluding the courts in Dresden and Copenhagen
that he would join the anti-Swedish coalition, Frederick obtained from King of Denmark
Frederick IV (20 March 1700) and King of Poland August II (6 July 1700) written assurances of supporting the aspiration of the Hohenzollerns and the recognition of a future royal
status of Prussia. Though Frederick did not go to war against Sweden, as result of which
the relationship between him and two above-mentioned powers temporarily deteriorated,
the Polish and Danish monarchs were obliged to keep their former promises and eventually
recognized a new status of Prussia. Significantly August II recognized the royalty of Frederick I first as King of Poland and later as Elector of Saxony. It is also worth mentioning
that the Polish Parliament, which was not informed about the plans of the Hohenzollerns,
recognized the royal status of Prussia only in 1764. Eventually Frederick I managed to obtain the recognition for his royal title from Tsar of Russia Peter I (5 July 1701) by making
him cunningly more and more distrustful to August II. Much more difficult was gaining
the recognition from Schleswig-Holstein and Sweden, which happened respectively on 16
October 1702 and 30 July 1703 in return for Prussia’s assurance to remain neutral during the
war taking place on the Polish-Lithuanian territories as well as due to Prussia’s clear break
up with August II. After having secured his situation in the Baltic zone, the King of Prussia
could get involved more in the War of Spanish Succession which resulted in the recognition
of his royalty by France, Spain as well as the Electors of Bavaria and Cologne.
Czasy Nowożytne
TOM 24
ROK 2011
Martin Faber
Stuttgart
Vom alten zum neuen Messianismus
Zur Rezeption der Konföderation von Bar
in der polnischen Romantik
Keine geringere als Maria Janion hat geschrieben, dass sich die ganze polnische
Romantik mit ihren verschiedenen politischen Haltungen, Stilen und literarischen
Strömungen widerspiegelt im Umgang der Romantiker mit dem Thema der Konföderation von Bar1. Und es gibt wohl auch kaum ein anderes Thema, an dem sich
die Wirkung der Romantik auf das nationale Bewusstsein in Polen so deutlich zeigen lässt wie an diesem. Die Vorstellungen von der Konföderation von Bar sind
wie bei keinem anderen Ereignis in der polnischen Geschichte bis heute geprägt
von den Urteilen und Vorurteilen, die sich in der Romantik entwickelt haben. Die
Konföderation gilt als der erste nationale Aufstand, der zwischen 1768 und 1772,
noch vor den polnischen Teilungen, die Reihe der Aufstände gegen ausländische
Fremdherrschaft eröffnet habe.
Dabei dürfte es sich bei der Konföderation von Bar zugleich um eines der am
meisten verzeichneten Ereignisse der polnischen Geschichte handeln. Wer Darstellungen zur polnischen Geschichte, auch in deutscher Sprache, liest, dem wird
bei aufmerksamer Lektüre auffallen, dass die Gründe, die für den Ausbruch dieser Aufstandsbewegung angegeben werden, kaum verständlich sind. Die Motive
der Konföderierten, ihr Verhältnis zum König und zu den Plänen für eine Reform
der polnisch-litauischen Adelsrepublik, ihr Verhältnis zu Russland und auch die
Bestrebungen der Russen selbst sind immer wieder unklar und widersprüchlich
dargestellt.
Maria Janion, Maria Żmigrodzka, Tradycja barska w dobie romantyzmu, in: Przemiany tradycji barskiej. Studia, red. Z. Stefanowska. Kraków 1972, S. 107–165, hier S. 165. S. auch
das Kapitel „Konfederacja barska“ [Die Konföderation von Bar] derselben Autorinnen in
M. Janion, M. Żmigrodzka, Romantyzm i historia, Warszawa 1978, s. 78–89.
1
184
Martin Faber
Das liegt letztlich daran, dass sich auch die Historiographie bis heute nur teilweise von der Vorstellung der Konföderation als eines national motivierten Aufstands
gelöst hat. Den größten Einfluss besitzt nach wie vor die umfangreiche Monographie der Konföderation von Władysław Konopczyński, die in den dreißiger Jahren
des 20. Jahrhunderts erschien und bis heute nicht ersetzt ist2. Doch Konopczyński
berichtet dort fast nichts über die Zeit vor der Konföderation und über die Ursachen
für den Aufstand. Bei seiner immensen Quellenkenntnis konnte er aber nicht ganz
daran vorbeigehen, dass diese Quellen3 klar darauf hindeuten, dass es dem polnischen Adel, der Szlachta, damals nicht um den Erhalt der staatlichen Unabhängigkeit vom Ausland ging, sondern um den Erhalt des politischen und gesellschaftlichen
Systems im Innern. Dieses System hatte sich in den Jahrhunderten zuvor herausgebildet und sicherte dem Adel seine Privilegien. Gegen die russischen Truppen im
Land kämpften die Konföderierten nur deshalb, weil Russland zu diesem Zeitpunkt
die Reformbestrebungen des Königs Stanisław August Poniatowski unterstützte.
Kurz zuvor aber hatte die russische Politik noch den Erhalt der alten Ordnung in
Polen betrieben und viele der Konföderierten von Bar hatten sich 1767 in der Konföderation von Radom mit Katharina der Großen zu diesem Ziel verbündet (und
sollten es 1792 in der Konföderation von Targowica, die die polnische Verfassung
vom 3. Mai 1791 bekämpfte, erneut tun). Der Übergang von der Konföderation
von Radom zu der von Bar ist in der Historiographie immer noch sehr schlecht
untersucht. Konopczyński ließ ihn praktisch ganz aus und stellte die Dinge dann
so dar, dass sich bei den Konföderierten im Lauf ihrer Kämpfe mit den russischen
Truppen die Vorstellung von der nationalen Unabhängigkeit als höchstem Wert erst
gebildet habe4 und dass gerade darin die Bedeutung der Konföderation zu sehen sei.
Das war ein Missverständnis, insofern, als für die Mehrzahl der Konföderierten die
nationale Unabhängigkeit nur ein Mittel blieb, um das höchste Ziel, den Erhalt der
Adelsherrschaft in Polen, zu erreichen, ein Mittel, das man auch wieder aufgeben
konnte, wenn sich ein Zusammengehen mit einer ausländischen Macht als vorteilhafter erwies.
Es ist hier nicht der Ort, um diese Dinge im Einzelnen zu erörtern. Viele Historiker haben Konopczyńskis Sicht mittlerweile längst in Frage gestellt5. Wichtig
W. Konopczyński, Konfederacja barska, t. 1–2, Warszawa 1991 (zuerst Warszawa 1936–
1938).
3
Teilweise veröffentlicht vor allem in Konfederacja barska, red. W. Konopczyński, Kraków
1928; Poezja barska, red. K. Kolbuszewski, Kraków 1928, und in dem Nachfolgeband Literatura barska (Antologia), red. J. Maciejewski. Wrocław 1976.
4
Vgl. Władysław Konopczyński, Dzieje Polski nowożytnej Wydanie czwarte krajowe. Warszawa 2003, s. 616 n.
5
Hier sind vor allem die Arbeiten von Jerzy Michalski zu nennen: J. Michalski, Propaganda
konserwatywna w walce z reform w początkach panowania Stanisława Augusta, „Przegląd
Historyczny” 1952, t. 43, s. 536–562; idem, Schyłek konfederacji barskiej, Wrocław 1970;
2
185
ist nur, dass Konopczyński bemüht war, in seiner Arbeit im Wesentlichen das Bild
von der Konföderation zu bestätigen, das die polnischen Romantiker geschaffen
hatten. Und das, obwohl er durchaus auch an andere Traditionen hätte anknüpfen
können. Denn die positive Umwertung der Konföderation vollzog sich in Polen
erst in den Jahren nach dem Novemberaufstand von 1830/31. Kurz zuvor hatte
Maurycy Mochnacki sich noch gewundert, warum noch kein Schriftsteller einen
Roman über diese heroische Epoche geschrieben habe, in der die Tugenden der
polnischen Ritter gerade in ihrem Scheitern gegen eine Übermacht so hell aufgeleuchtet seien6. Damit gab er in der Tat schon den Ton vor für das, was kommen
sollte, aber zu dieser Zeit dominierte noch die Sicht der polnischen Aufklärer, die
in der Konföderation vor allem einen Ausdruck des Sarmatismus gesehen hatten,
der konservativen Mentalität des polnischen Adels. Diese Mentalität war es, die in
den Augen der Aufklärer Reformen im Staat so lange verhindert und dadurch mit
zu den Teilungen beigetragen hatte7.
Der Sarmatismus erfreut sich in den letzten Jahren wachsenden Interesses8.
Unter anderem hat der Krakauer Polonist Andrzej Waśko zum ersten Mal eine Monographie verfasst, die den romantischen Sarmatismus zum Gegenstand hat9. Ich
werde mich hier jedoch auf die Rezeption der Konföderation von Bar durch die
Romantiker beschränken. Gerade an der Frage, was damals dazu geführt hat, dass
die Bewertung der Konföderation so nachhaltig ins Positive umgekippt ist, dürfte
sich zeigen lassen, warum auch die Tradition der Adelsherrschaft und damit der
Sarmatismus in der Romantik wieder populär wurden. Denn auch wenn es sich
bei der Konföderation nicht um einen nationalen Aufstand handelte, so muss ihre
Geschichte doch Anhaltspunkte dafür gegeben haben, dass die Romantiker sie als
idem: Mentalność polityczna konfederatów barskich. Próba charakterystyki, in: Przemiany
(wie Anm. 1), s. 7–27. Vgl. auch Michalskis Bemerkungen über Konopczyńskis Werk in
seinem Vorwort zu dessen Neuausgabe (wie Anm. 2, t. 1, S. 8 n.).
6
Maurycy Mochnacki, Pisma rozmaite, t. 1. ��
Berlin 1860, s. 95; hier wiedergegeben nach Janion, Żmigrodzka, Tradycja (wie Anm. 1), s. 107.
7
��
Allerdings hatte es vorher schon einmal, im Vierjährigen Sejm 1788–1792, Tendenzen gegeben, die Konföderation als nationalen Kampf gegen Fremdherrschaft zu interpretieren, Tendenzen, die damals auch noch von ehemaligen Teilnehmern der Konföderation (allerdings
nur von einigen) unterstützt wurden. Vgl. Mieczysław Klimowicz: Renesans tradycji barskiej
w literaturze Sejmu Wielkiego i insurekcji kościuszkowskiej, in: Przemiany (wie Anm. 1),
s. 91–106.
8
Vgl. z.B. Słownik Sarmatyzmu, red. A. Borowski. Kraków
��
2001, und die Ausstellung „Sarmacja. Szlachetne
��
dziedzictwo czy przeklęty spadek”, die im Winter 2004/05 im Nationalmuseum in Posen stattfand.
9
A. Waśko, Romantyczny sarmatyzm. Tradycja szlachecka w literaturze polskiej lat 1831–
1863, Kraków 1995. Vorher hatte sich mit dem Thema schon befasst T. Ulewicz, Zagadnienie
sarmatyzmu w kulturze i literaturze polskiej (Problematyka ogólna i zarys historyczny), „Zeszyty Naukowe Uniwersytetu Jagiellońskiego” R. 59, 1963, Prace historycznoliterackie, z. 5,
Filologia z. 9, s. 29–92, hier s. 77–87.
186
Martin Faber
Vorläufer ihrer eigenen Bestrebungen und als hervorragenden Ausdruck des polnischen Nationalgeistes ansehen konnten.
Eine ganz entscheidende Rolle bei dieser Umwertung spielte natürlich der Novemberaufstand, der nicht nur in Polen, sondern in ganz Europa dazu führte, dass
Russland als der erste und größte Feind der polnischen Nation angesehen wurde.
Nach dem Wiener Kongress hatte die polnische Nationalbewegung noch unter allen
drei Teilungsmächten die größten Sympathien für Russland empfunden, weil man
im neuen kongresspolnischen Königreich auf eine weitgehende Autonomie unter
russischer Oberhoheit hoffte. Aber gerade diese hohe Erwartungshaltung hatte die
Frustration hervorgerufen, die dann den Novemberaufstand auslöste, und nun erinnerte man sich daran, dass es nicht das erste Mal war, dass russische Truppen die
polnische Freiheit unterdrückten. Konstanty Gaszyński berichtet, sein Vater habe
vom Kościuszko-Aufstand erzählt und die Generation seiner Großväter von der
Konföderation von Bar10.
Die Erzählungen alter polnische Adliger über die Zeit der Adelsrepublik spielten nach dem Novemberaufstand eine so große Rolle, dass sie sogar zur Entstehung
einer neuen Literaturgattung führten, der Gawęda szlachecka, die ihren Anfang von
Erzählungen über die Konföderation von Bar nahm. Wincenty Pol nahm in seine
Sammlung von Liedern über den Novemberaufstand ein Gedicht mit dem Titel
„Abend am Kamin“ auf, dem er den Untertitel „Polska gawęda“ gab und in dem ein
alter polnischer Adliger erzählte, wie auch er in seiner Jugend schon dem Vaterland
gedient und in der Konföderation von Bar gegen die Russen gekämpft habe11. Dieser Szlachcic kritisierte zwar auch den damaligen König Stanisław August, der ausländische Sitten angenommen und mit der Zarin konspiriert habe, führte das aber
darauf zurück, dass der König eine schwache Persönlichkeit und von den Russen
manipuliert worden sei. Im Vordergrund seiner Erzählung stehen der Kampf gegen
die Moskauer und die Tugendhaftigkeit der Konföderierten und ihres Anführers
Pułaski, die sogar größer war als die der Aufständischen von 1830. Denn damals
gab es noch keine Stäbe, provisorischen Regierungen und Diktatoren, alle Adligen
waren gleich und ihre Liebe zum Vaterland so groß, dass sie sich alle sofort zum
Kampf eingefanden, wenn es bedroht war.
Man kann fragen, ob solche Darstellungen ihren Grund mehr in dem Bedürfnis der Generation des Novemberaufstands hatten, ihrem Kampf eine zusätzliche Rechtfertigung aus der Geschichte zu geben, oder ob eher die Veteranen der
Konföderation von Bar die Chance nutzten, die ihnen plötzlich geboten wurde.
Wenn früher davon gesprochen wurde, dass der polnische Adel im 18. Jahrhundert für den Erhalt der Adelsherrschaft trotz deren offensichtlicher Tendenz zur
Janion, Żmigrodzka, Romantyzm (wie Anm. 1), s. 83.
W. Pol, Pieśni Janusza, red. J. Kallenbach, Kraków s. d. [1921], s. 168–174.
10
11
187
Anarchie12 gekämpft hatte, dass die Sarmatisten das Liberum Veto und die freie
Königswahl unter allen Umständen erhalten wollten, dann hatte man das als einen
Hauptgrund dafür angesehen, dass notwendige Reformen im polnisch-litauischen
Staat zu spät kamen und das Land geteilt wurde. Nun hatten sich nach den Teilungen die Hoffnungen vieler nicht erfüllt, dass die Adelsprivilegien von den Zaren
besser geschützt würden als von den reformwütigen polnischen Aufklärern. Nun
konnte es sich für alte polnische Adlige, die noch die Zeit der Adelsrepublik erlebt
hatten und die ihren Status wahren wollten, lohnen, sich als diejenigen darzustellen, die damals nicht nur den Staat, sondern auch die Nation getragen und ebenso
opferbereit für sie gekämpft hatten wie die Aufständischen vom November 1830.
Es dürfte damals wohl gar nicht mehr viele echte Veteranen der Konföderation von
Bar gegeben haben, die immerhin schon 60 Jahre zurücklag, aber es konnte eine
große Versuchung sein, sich mit einer Aura zu umgeben, die plötzlich so viel Ruhm
einbrachte und dem Ansehen des polnischen Adels unversehens aufhalf.
Uns soll es hier aber mehr um das Bedürfnis gehen, das die Romantiker empfanden, die damaligen Ereignisse plötzlich in einem so anderen Licht zu sehen.
Der Novemberaufstand und vor allem sein Scheitern stellten die Frage, ob sich der
Einsatz und die großen Opfer gelohnt hatten und was es überhaupt war, für das man
sich eingesetzt hatte und weiter einsetzen wollte. Die Romantik mit ihrem Sinn für
das, was über das Rationale und Natürliche hinausreichte, erleichterte es, die polnische Nation als etwas anzusehen, das auch unabhängig von staatlichen Institutionen existierte, und den „Geist der Nation“ als eine geradezu metaphysische Entität,
die nicht von den konkreten Polen gebildet wurde, sondern unabhängig von ihnen
existierte. Aber die polnischen Romantiker waren auch bemüht, den Charakter dieses Nationalgeistes an konkreten geschichtlichen Ereignissen abzulesen, und dafür
bot sich nichts so sehr an wie die Adelsrepublik. Im Gegensatz zu vielen anderen
europäischen Nationalbewegungen, die im 19. Jahrhundert nach eigener Staatlichkeit strebten, hatte die polnische Bewegung immer den Orientierungspunkt einer
langen, bedeutenden Tradition eines eigenen Staates, der noch vor kurzer Zeit existiert hatte. In der Zeit nach den Teilungen hatte man vor allem darüber diskutiert,
wer schuld am Untergang gewesen sei, den viele als endgültig ansahen. Nun aber
hatte der Novemberaufstand gezeigt, dass der Wunsch nach einem polnischen Staat
in breiten Schichten noch oder wieder lebendig war, und das musste sich positiv auf
die Meinung über den früheren Staat auswirken. Die Romantiker stellten sich die
Frage, was ihm so lange das Leben gegeben habe und stießen dabei unausweichlich
auf die Tradition der Adelsherrschaft. Deren Verfechter hatten ja schon in der Zeit
unmittelbar vor und nach den Teilungen geltend gemacht, dass es gerade die Re Die Anarchie wurde schon von den Zeitgenossen immer wieder konstatiert. Vgl. dazu
A. Grześkowiak-Krwawicz, Regina libertas. Wolność w polskiej myśli politycznej XVIII wieku, Gdańsk 2006, s. 217–228.
12
188
Martin Faber
formversuche, die Abkehr von der traditionellen, spezifisch polnischen Ordnung
im Staat gewesen seien, die das Unglück gebracht hätten, und solche Gedanken
gewannen nun bei den Romantikern neue Popularität.
Erleichtert wurde das dadurch, dass eine tatsächliche Rückkehr zur alten Ordnung zu diesem Zeitpunkt schon lange nicht mehr möglich war. Die politischen
und sozialen Privilegien der polnischen Szlachta waren schon in der Adelsrepublik
immer stark gefährdet gewesen und ließen sich nur durch deren besondere Verfassungskonstruktionen wie das liberum veto und die Möglichkeit, Adelskonföderationen zu bilden, so lange Zeit erhalten. Die Verabschiedung der Reformverfassung
vom 3. Mai 1791 hatte noch eine bedeutende Gegenbewegung auf den Plan gerufen,
aber spätestens die Auflösung des Staates 1795 hatte in der polnischen Gesellschaft
Entwicklungen ausgelöst, die unumkehrbar waren, wie für alle spätestens im Novemberaufstand offenbar wurde, der ohne die wesentliche Mitwirkung bürgerlicher
Schichten nicht hätte stattfinden können. Aber wahre Nostalgie kann sich ja auch
erst dann einstellen, wenn klar ist, dass eine Rückkehr zu den alten Zuständen nicht
mehr möglich ist. Dann kann man deren Schattenseiten verdrängen oder uminterpretieren, und das taten nun die polnischen Romantiker mit der Adelsrepublik und
vor allem mit der Konföderation von Bar.
Der wichtigste Schritt dabei, der in der polnischen Erinnerungskultur bis heute
nachwirkt, war es, den polnischen Adel und seine Geschichte in der frühen Neuzeit
mit der gesamten polnischen Nation zu identifizieren. Dafür gab es auch reichlich
Anknüpfungspunkte, denn der polnisch-litauische Adel hatte sich selbst als Nation
verstanden. Eine solche Sicht war damals begünstigt worden durch die große Zahl
der Adligen, die theoretisch alle die gleichen politischen Rechte besaßen, durch
die sie sich vom Rest der Bevölkerung unterschieden. Und außerdem gab es innerhalb dieses Adelsstandes große Unterschiede zwischen Arm und Reich, so dass
die kleinen Adligen in ständiger Furcht davor lebten, von den Magnaten endgültig
von der Macht ausgeschlossen zu werden. Dagegen kämpften sie mit ähnlichen
Argumenten und Methoden wie in anderen Ländern niedere Stände gegen den Adel
als Ganzes. Deshalb war gerade die Anhänglichkeit des Kleinadels an das System
der polnischen Adelsherrschaft besonders groß, während die Magnaten von einer
Änderung weniger zu fürchten hatten und sich auch mit ausländischen Mächten
verbünden konnten. Das begünstigte auch bei den Romantikern die Vorstellung,
dass die Szlachta damals die wahren Patrioten und das eigentliche polnische Volk
gewesen sei, das sich gegen die Oligarchie der Magnaten und gegen die Tyrannis
der Könige zu Wehr setzte. Mickiewicz sah die Konföderation von Bar als Vorläuferin der Französischen Revolution an13.
A. Mickiewicz, Dzieła. Wydanie narodowe, t. 10: Literatura słowiańska. Kurs drugi, Kraków
1952, s. 177. Vgl. Waśko (wie Anm. 9), s. 53.
13
189
Nachdem der Adelsstaat einmal untergegangen und klar war, dass er so nie wieder kommen würde, fiel es den Romantikern leicht, Elemente der sarmatischen
Kultur und Ideologie zu übernehmen und für die aktuellen Bedürfnisse zu adaptieren. Das galt insbesondere für die Liebe des polnischen Adels zu seiner „goldenen
Freiheit“. Sie hatte sich natürlich ursprünglich nur auf den Erhalt der Adelsprivilegien bezogen (und um sie war es in der Konföderation von Bar gegangen), aber
Mickiewicz legte im Buch der polnischen Nation dar, die große Zahl der polnischen Adligen zeige die besondere Neigung der polnischen Nation zur Demokratie.
Es hätte im alten Europa nirgends so viele freie Menschen gegeben wie in Polen,
alle Adligen hätten sich „Brüder“ genannt wie in der französischen Revolution, sie
hätten auch immer mehr Menschen in ihre Freiheit aufgenommen und schließlich
in der Verfassung von 1791 alle zu Brüdern machen wollen14. Der sich entwickelnde polnische Messianismus sah diese spezifische Liebe der Polen zur Freiheit
als Grund für die besondere Rolle der polnischen Nation in der Geschichte: diese
Freiheitsliebe habe den Hass der absolutistischen Monarchen in Europa erregt, der
zu den polnischen Teilungen geführt habe, aber sie gebe Polen nun auch die Führung beim Streben aller europäischen Völker nach Freiheit gegen die Tyrannen der
Heiligen Allianz.
Die Verfassung von 1791 hatte tatsächlich ein Zensuswahlrecht eingeführt, das
den Bürgern mit größerem Besitz nun ebenfalls politische Rechte gab. Aber zugleich wurden diese Rechte einer noch größeren Zahl von armen Adligen aberkannt.
Das war ein wesentlicher Grund für die Bildung der Konföderation von Targowica
gewesen, die sich mit den Russen verbündete und gemeinsam mit ihnen gegen die
Verfassung kämpfte. Doch auch andere Romantiker bekannten sich nach dem Novemberaufstand zu den Traditionen der Adelsrepublik. Słowacki hatte in den ersten
fünf Gesängen seines Versepos Beniowski15 die alte Adelswelt noch mit ironischer
Distanz behandelt, bekannte sich aber in den später entstandenen Fragmenten dazu,
dass man die Vergangenheit als Ideal betrachten müsse.
In den Werken der Romantiker trat nun der Widerspruch der polnischen Adelsherrschaft zur Reformbewegung in der zweiten Hälfte des 18. Jahrhunderts in
den Hintergrund, man umging ihn oder suchte nach Argumentationen, die ihn
glätteten. Die größte Wirkung erreichten dabei Henryk Rzewuskis Pamiątki Soplicy, ein Werk, das er unmittelbar nach dem Novemberaufstand verfasst und
das schon damals großen Einfluss auf Mickiewicz hatte, und später, nach seinem
Erscheinen im Druck am Ende der dreißiger Jahre, auch auf Słowacki und andere
Romantiker. Rzewuski schrieb die fiktiven Memoiren eines litauischen Adligen,
A. Mickiewicz, Dzieła. Wydanie narodowe, t. 6: Pisma prozą. Część II, Kraków 1950, s. 15 n.;
vgl. ibidem, t. 10 (wie Anm. 13), s. 212.
15
J. Słowacki, Beniowski. Eine Versdichtung, übers. und hrsg. H.-P. Hoelscher-Obermaier,
Frankfurt 1999.
14
190
Martin Faber
die hauptsächlich von der Konföderation von Bar handelten, erweckte aber zugleich bei Gelegenheit den Eindruck, die Verfassung vom 3. Mai sei aus dem
gleichen patriotischen Geist erwachsen wie die Konföderation. Alle seine adligen
Freunde hätten sich für die Verfassung foltern lassen und aus den Geschlechtern
ihrer Wojewodschaft sei kein einziger der schändlichen Konföderation von Targowica beigetreten16. Rzewuski konnte hier mit gutem Gewissen nur seinen Helden Soplica sprechen lassen, denn die Mitglieder der Familie Rzewuski hatten
zu den wichtigsten intellektuellen Köpfen der Adelsopposition und dann zu den
Führern von Targowica gehört.
Manche Exegeten wollen mittlerweile in den Pamiątki eine gewisse ironische
Distanz des Autors zu seinem Helden wahrgenommen haben17. Dem steht allerdings schon die spätere, noch konservativere Haltung Rzewuskis gegenüber. Vor
allem aber wurde das Werk von den Zeitgenossen nicht als ironisch empfunden,
sondern als Apologie der untergegangenen Adelsrepublik und zuvorderst ihrer Protagonisten. Denn Rzewuski schilderte nicht den Ablauf der Konföderation von Bar,
sondern zeichnete Proträts einzelner Adliger aus dieser Zeit und stellte darin ihre
Tugend dar. Große Tugend war danach ein besonderes Merkmal des alten polnischen Adels, die ihn von manchen Entwicklungen der neueren Zeit auch in Polen,
vor allem aber von allen Ausländern abhob.
Diese Sichtweise fand tatsächlich reichhaltige Anknüpfungspunkte in der
Konföderation von Bar und in der Selbstsicht des polnischen Adels während
der gesamten frühen Neuzeit. Zu den wesentlichen Elementen der sarmatischen
Ideologie gehörte es, dass der polnische Adel seine Privilegien und politischen
Rechte mit seiner besonderen Tugend rechtfertigte. Das tat zwar auch der Adel in
anderen Ländern, aber da die Adelsrechte in Polen noch größer waren und länger
verteidigt werden konnten, machten die polnischen Adligen geltend, sie seien
auch ihren Standesgenossen im Ausland an Tugend noch einmal überlegen. Der
vielleicht bedeutendste Ideologe des Sarmatismus, Andrzej Maksymilian Fredro,
hatte die immer wieder kritisierten milden Strafen für Adlige bei Kriminalverbrechen damit gerechtfertigt, dass die Polen von Natur aus besonders rechtsbewusst
seien, deshalb weniger Verbrechen begingen und Strafen einer Besserung dann
nur schadeten. Und wenn einmal ein Adliger verurteilt würde, dann seien die
Gefängnisse in Polen kaum gesichert, weil die Delinquenten ihre Missetat einsehen und deshalb ihre Haft freiwillig absitzen würden18. Es ist mir nicht bekannt,
ob Rzewuski diese Stelle bei Fredro kannte, aber vermutlich reichte schon sein
H. Rzewuski, Denkwürdigkeiten des Herrn Soplica, übers. von Philipp Löwenstein, Frankfurt
1986, s. 274 und 27.
17
Vgl. ibidem im Nachwort, s. 344–346.
18
A. M. Fredro, Cautio Reipublicae, in: 700 lat myśli polskiej. Filozofia i myśl społeczna XVII
wieku, red. Z. Ogonowski, Warszawa 1979, s. 308–318, hier s. 316.
16
191
ähnlicher Blickwinkel aus, um seinen Soplica diese Behauptung nun wiederholen
zu lassen19.
Zwar gab es in der Adelsrepublik auch die Tradition einer scharfen Kritik an
den Verhaltensweisen der Szlachta. Die ständige Gefährdung der Adelsherrschaft
stellten viele als das Ergebnis eines Sittenverfalls hin, angesichts dessen man zu
den Tugenden der Vorfahren zurückkehren müsse. Aber das diente letztlich auch
wieder der Stabilisierung des Systems: Nicht das System der Adelsherrschaft selbst
sei schlecht, sondern nur die Menschen in ihm. Und wenn die Adelsherrschaft von
außen kritisiert wurde, rückte man sofort wieder zusammen und erklärte, dass die
großen Freiheiten des polnischen Adels nur dort gewährt werden könnten, wo besonders tugendhafte Menschen lebten.
Eine solche Aufwallung war auch die Konföderation von Bar gewesen, die in
der Tat zeigte, zu welchem Opfermut polnische Adlige fähig waren, nicht, um die
Unabhängigkeit der Nation, wohl aber, um ihre Standesprivilegien zu erhalten. Das
18. Jahrhundert hatte ihnen bis dahin viele Demütigungen gebracht. Als einen wesentlichen Teil ihrer herausragenden Tugend hatten sie ihre Kampfkraft im Krieg
angesehen, die sie von ihren Vorfahren, den antiken Sarmaten geerbt und denen sie
ihre besondere Stellung als Ritterstand zu verdanken hätten. Aber die polnischen
Armeen waren immer schwächer geworden, und das Land wurde zum Spielball der
Nachbarstaaten mit ihren besser gerüsteten stehenden Heeren. Und da zudem die
Nachbarstaaten die Tendenz zeigten, das System der Adelsregierung in Polen zu erhalten, weil sie merkten, dass sie das Land gerade dadurch schwach halten konnten,
hatte ein Großteil des polnischen Adels sich in diese Situation nicht ungern gefügt.
Doch als Russland sich 1768 mit dem Reformlager um den polnischen König verbündete und Stanisław August die russischen Truppen im Land einsetzte, um gegen
die Adelsopposition vorzugehen, da mobilisierte die Szlachta plötzlich Kräfte, an
deren Vorhandensein sie schon selbst gezweifelt hatte . Deren Wiederaufleben bedeutete für sie nun eine immense Selbstbestätigung, wie man heute noch an den
Manifesten und Gedichten der Konföderation erkennen kann. Dass die Konföderierten auf Dauer gegen die russischen Truppen keine Chance hatten, änderte an
dieser Wahrnehmung nichts, im Gegenteil, das Erlebnis des gemeinsamen heroischen Kampfes, der der Niederlage vorausging, stärkte bei vielen nur das Gefühl,
das Martyrium für eine gerechte Sache erlitten zu haben. Und sie stärkte auch das
Gefühl, dass man überhaupt gerechter sei als andere. Ein gemeinsamer Gegner lässt
die Konflikte untereinander in den Hintergrund treten, und wenn man alle Kräfte
auf ein Ziel hin anstrengt, bleibt keine Zeit mehr für Untugenden und Ausschweifung. Słowacki ließ in seinem Drama über den Karmelitenpater Marek diesen als
geistlichen Führer der Konföderation die Sünden im Vaterland aufzählen: Franzosentum, Frauenherrschaft, Korruption, Egoismus und Unterdrückung der Bauern,
Rzewuski (wie Anm. 16), s. 180 n.
19
192
Martin Faber
doch zugleich suggerierte der Pater, dass der Adel durch die Teilnahme an der Konföderation die Gelegenheit habe, seine Sünden zu büßen und sich zu bessern20.
Dazu kam, dass die Konföderation auch eine religiöse Motivation hatte. Als
Hauptgrund für ihren Kampf gaben die Konföderierten das Bestreben Russlands,
Preußens und des polnischen Königs an, den Angehörigen der nichtkatholischen
Konfessionen in Polen-Litauen, den so genannten „Dissidenten“, größere religiöse
Freiheiten zu geben. Aber die Konföderierten erklärten es für ihre heilige Pflicht,
für die Ausschließlichkeit der katholischen Religion in Polen zu kämpfen und dafür Gut und Blut einzusetzen. Sie kämpften für „polnischen Glauben, polnische
Freiheit und polnisches Recht“, wie es in ihren Texten immer wieder hieß21. Die
religiöse Intoleranz, die nach der Phase der Toleranz im 16. und am Anfang des
17. Jahrhunderts langsam vorgedrungen war, erreichte in der Barer Konföderation
ihren Höhepunkt. Als man begann, den König als abgesetzt zu betrachten, trat Maria als Königin Polens an seine Stelle. Es gibt zwar deutliche Anzeichen dafür,
dass die religiöse Frage für die Konföderierten letztlich zweitrangig war: sie verbündeten sich ohne Zögern mit den Türken und waren in der Dissidentenfrage zu
Zugeständnissen bereit, solange nur die Adelsprivilegien nicht angetastet wurden.
Aber das religiöse Pathos gab ihrem Kampf die Aura eines besonderen Ethos, und
dieses Ethos war es, mit dem sich die Romantiker nach dem Novemberaufstand in
besonderer Weise verbunden fühlen konnten.
Die messianistischen Konzeptionen hatten ja bei den polnischen Romantikern
zu einer Wiederbelebung christlichen Denkens geführt. Neben der Freiheitsliebe
der polnischen Nation galt auch ihr unverbrüchliches Festhalten an der katholischen Religion als Zeichen ihrer Erwählung und besonderen Rolle in der Geschichte. Das war nicht ganz unproblematisch, nachdem Papst Gregor XVI. den Novemberaufstand scharf verurteilt hatte, was bei vielen Romantikern zur Ausbildung
eines eher mystisch ausgerichteten Katholizismus führte. Aber Rzewuski zeigte in
den Pamiątki Soplicy die Tugend der Konföderierten von Bar gerade an ihrer kirchlichen Frömmigkeit, am Empfang der Sakramente und der Anhänglichkeit an
den Klerus. Die Tugend des alten polnischen Adels, dargestellt in den literarischen
Proträts der Konföderierten, war das Hauptthema von Rzewuskis Werk, und die
Erwähnung von gewissen kleineren Lastern tat dem keinen Abbruch. Bekanntlich
wird in literarischen Werken die ausschließliche Schilderung von Tugend schnell
langweilig, darüber hinaus aber machten diese Kontraste auch deutlich, auf welche
J. Słowacki, Dzieła, red. J. Krzyżanowski, t. 9, Dramaty, Wrocław 1959, (wie Anm. 30),
s. 10–12. Ähnlich
��
sahen auch viele Romantiker die Teilnahme von Adligen am Novemberaufstand als deren Buße für die Unterdrückung des Volkes. Der Adel habe dabei seine
Standesprivilegien geopfert und sich für die Interessen der ganzen Nation eingesetzt (Janion,
Żmigrodzka, Konfederacja barska (wie Anm. 1), s. 88 n.
21
Vgl. die in Anm. 3 genannten Quellensammlungen.
20
193
Tugenden es wirklich ankam22. Das Bild des polnischen Adligen als eines Charakters von gutmütiger Derbheit, der sich zwar gelegentlich seinen Vorteil auf etwas
listige Art verschafft, dem man aber alles verzeihen kann, weil er vor allem das
Vaterland liebt, ist dann ja später von Sienkiewicz in seiner Trylogia noch weiter
verbreitet worden.
Die Tendenz, sich vom Ablauf der historischen Ereignisse weg- und einzelnen
Personen zuzuwenden, war typisch für den Umgang der Romantik mit der Vergangenheit der Adelsrepublik. Auf diese Weise ließen sich die damaligen Konflikte der
Polen untereinander ausblenden und man konnte statt dessen ihre edlen Absichten
herausstellen und von da auf das besondere Ethos der polnischen Nation schließen.
Und dazu spielte bei der Bewältigung des gescheiterten Novemberaufstands das
Motiv der guten Intention eine bedeutende Rolle, die man als wichtiger ansah als
den Erfolg einer Handlung. Die Messianisten kompensierten zudem den gegenwärtigen Misserfolg, indem sie die reinen Absichten der Aufständischen als Garanten
dafür ansahen, dass ihre Sache in Zukunft siegen werde. Und gerade hier bot die
Niederlage der Konföderation von Bar gegen die russischen Truppen Vorbilder.
Zur Symbolfigur dieser Denkweise wurde die Figur des Paters Marek Jandołowicz, eines Karmelitenmönchs, der am Beginn der Konföderation 1768 die
Aufständischen zur Verteidigung von Bar ermunterte und bei der Einnahme der
Stadt von den Russen gefangengenommen und nach Sibirien verschleppt wurde.
Er hatte eigentlich also nur eine relativ kleine Rolle gespielt, wurde aber in der
Rezeption der Romantiker zur zentralen Gestalt der Konföderation, hauptsächlich
wegen einer Prophezeiung, die er damals ausgesprochen haben sollte und in der er
Polen große Leiden und Zerstörungen voraussagte. Danach aber werde Gott sich
Polens erbarmen, es werde wie ein Phönix aus der Asche erstehen und zur Zierde
Europas werden23. Emanuel Rostworowski hat ermittelt, dass diese Prophezeiung
wohl tatsächlich aus der Zeit unmittelbar vor der Konföderation von Bar stammt,
wenn auch die Autorschaft Mareks unsicher ist24. Aber die Romantiker sahen hier
vor allem einen Vorläufer ihrer messianistischen Erwartungen, und außerdem wurde Marek für sie auch deshalb wichtig, weil er als Wundertäter galt und weil er dem
Kampf der Barer eine religiöse Dimension gegeben hatte. Die religiöse Dimension
und die Neigung zum Irrationalen und Übernatürlichen waren einer der wesentlichen Gründe, warum die Romantiker der Konföderation von Bar besonders viel abgewinnen konnten, mehr als zum Beispiel dem Kościuszko-Aufstand. Denn ihnen
Ein ähnliches Motiv findet sich bei der Figur des Adligen Kosakowski in Słowackis Drama
Ksiądz Marek, der erklärt, er habe zwar ein ausschweifendes Leben geführt, aber für das Vaterland kämpfe er immer tapfer (Słowacki, Dzieła, t. 9 [wie Anm. 30], s. 36–40).
23
Text in Literatura barska (wie Anm. 3), s. 3 n.
24
E. Rostworowski, Ksiądz Marek i proroctwo polityczne doby radomsko-barskiej, in: Przemiany (wie Anm. 1), s. 29–57.
22
194
Martin Faber
ging es darum, auch den Kampf im Novemberaufstand zu rechtfertigen, obwohl die
Aufständischen in ihm nach rationaler Überlegung eigentlich keinen Erfolg haben
konnten.
Irrationales Denken hatte tatsächlich schon in der Konföderation von Bar eine
große Rolle gespielt. Schon Władysław Konopczyński hat bemerkt, dass wohl
nie eine Kriegspartei eine höhere Meinung von sich selbst gehabt habe25. Die Illusionen waren ungeheuer. Man hatte zunächst einmal ein völlig verzerrtes Bild
von der Kräftekonstellation. Die Konföderierten hofften auf Hilfe von den Türken, von Österreich, Frankreich, Sachsen und sogar von Preußen, mit dem man
über ein Bündnis verhandelte. Man sah nicht, dass die wenige Hilfe, die man tatsächlich bekam, von diesen Ländern aus Eigennutz geleistet wurde, um Russland
zu schwächen, sondern glaubte, dass die ausländischen Mächte, deren absolutistischen Systemen man sich sonst so überlegen fühlte, der bedrängten polnischen Freiheit nun um ihrer selbst willen zu Hilfe kommen würden26. Aber selbst wenn die
Konföderierten sich darüber im Klaren waren, dass ihre Kräfte nach menschlichem
Ermessen viel zu gering waren, vertrauten sie darauf, dass Gott ihrer Sache doch
zum Sieg verhelfen werde, weil sie gerecht sei27.
In dieser Hinsicht standen sie in einer langen sarmatistischen Tradition. Denn
schon seit dem 16. Jahrhundert hatte man der polnischen Adelsrepublik aufgrund
der wachsenden Anarchie immer wieder den baldigen Untergang vorausgesagt.
Aber dieser Untergang war nie eingetreten, selbst 1655 nicht, als Polen schon praktisch ganz von ausländischen Truppen besetzt war und dann auf eine Weise gerettet
wurde, die man in Polen selbst sofort als Wunder interpretierte. Diese Erfahrungen
hatten zu der verbreiteten Ansicht geführt, dass die Republik wegen der Freiheit,
die die adligen Bürger in ihr genossen, unter dem besonderen Schutz Gottes stehe
und deswegen ihre Fähigkeit, sich gegen Feinde zu verteidigen, nicht mit menschlichen Maßstäben gemessen werden könne28.
Auf diese Tradition des überrationalen Glaubens an die Unbesiegbarkeit des
polnischen Adelsstaates konnten sich die Konföderierten von Bar also berufen.
Konopczyński (wie Anm. 2), t. 1, s. 68.
Michalski, Mentalność (wie Anm. 5), s. 19–24.
27
Vgl. zahlreiche Beispiele in den religiösen Liedern der Konföderation in Poezja barska (wie
Anm. 3), s. 3–42.
28
Vgl. z.B. W. Kochowski, Psalmodia polska, Kraków 2003, s. 25; D. Rudnicki, Boska Opatrzność nad Polską, in: Sluchaj mię, Sauromatha. Antologia poezji sarmackiej, red. K. Koehler,
Kraków 2002, s. 60–62. Andrzej Maksymilian Fredro hatte sogar einen rationalen Beweis zu
führen versucht, dass die Polen niemals von ausländischen Waffen besiegt werden könnten,
wenn sie nicht zuvor, durch Zwietracht entzweit, die Waffen gegen sich selbst richten würden: „Numquam Poloni vinci aut frangi possunt, nisi prius ipsi contra se armentur, dum adest
intus concordia, nemo exterorum armis praevaleat“ (A. M. Fredro, Scriptorum seu Togae et
Belli Notationum fragmenta, Dantisci 1660, s. 236, Marginalie).
25
26
195
Die Romantiker konnten das nicht in gleicher Weise, denn sie wussten ja, dass die
Konföderation am Ende militärisch unterlegen war. Deswegen verschob sich ihr
Irrationalismus nun etwas: Sie schrieben fiktive Predigten des Paters Marek, in denen dieser die Konföderierten zum Kampf anfeuerte, weil es geboten sei, für eine
gerechte Sache auch dann zu kämpfen, wenn sie nach menschlichen Maßstäben
verloren sei. „Aber wer sich einer heiligen, wenn auch unglücklichen Sache weiht,
den liebt Gott, sein Streben ist nicht vergeblich, der Herr gibt ihm seinen Segen“29,
ließ Rzewuski den Pater sagen.
Die Rechtfertigung Mareks, der die Konföderierten trotz der Aussichtlosigkeit zur Verteidigung von Bar veranlasst, ist auch das Hauptthema von Słowackis
Drama Ksiądz Marek. Als der Marschall der Konföderation die Stadt wegen Vorratsmangel aufgeben will, wird Mareks Widerstand durch ein göttliches Zeichen
bestätigt: bei der Explosion einer Kanone kommt keiner der Umstehenden zu Tode.
Nach der Eroberung der Stadt schlagen alle Versuche der Russen fehl, das über
ihn gefällte Todesurteil zu vollstrecken30. Mareks charismatisches Führertum setzt
sich auch über kirchliche Schranken hinweg: Sein Ordensoberer will wegen der
Gefährdung das Sakrament aus der Stadt entfernen lassen, aber Marek macht geltend, dass es gerade jetzt gebraucht werde, wo es um Dinge gehe, die heiliger seien
als Menschen, und trägt die Monstranz mitten ins Gefecht. Einem Polen, der sich
darüber wundert, dass ein Priester im Kampf Wunden davonträgt, erklärt er, wenn
es um das Vaterland gehe, erlaube das Gott sogar den Heiligen31.
Mickiewicz erklärte in seinen Vorlesungen über die slawische Literatur Pater
Marek rundheraus zum großartigsten Menschen seiner Zeit. Zwar haben ihn selbst
seine eigenen Landsleute des Fanatismus bezichtigt, aber wie hätte man sich ohne
Fanatismus mit einer kleinen Schar von Bewaffneten solchen Mächten wie Russland und Preußen entgegenwerfen können? Hier ist nach Mickiewicz die altpolnische Idee der Leidenschaft ohne Berechnung wieder zum Vorschein gekommen,
für die – anders als für die Franzosen – das Ziel wichtiger ist als das Mittel. Marek
hat es gewagt, die polnische Fahne gegen ganz Europa zu erheben, und wenn die
Konföderation unterlegen war, dann lag das daran, dass man darin nicht konsequent
genug war und trotzdem noch auf Hilfe aus Österreich oder Frankreich hoffte32.
Mickiewicz trieb also hier den Irrationalismus noch weiter. Nach ihm sollte man
eine gerechte Sache nicht nur um ihrer selbst willen verfechten, auch dann, wenn
sie aussichtlos erscheint, sondern man sollte dabei auch jede Hilfe verschmähen,
selbst wenn man sie haben könnte, wenn sie nicht von der gleichen lauteren Absicht getragen ist. So wie schon die sarmatistischen Verfechter der Adelsfreiheit
Rzewuski (wie Anm. 16), s. 231.
J. Słowacki, Dzieła, t. 9, s. 23, 81, 86–88.
31
Ibidem, s. 26–29, 76.
32
Mickiewicz, Dzieła, t. 10 (wie Anm. 13), S. 177 n., 169.
29
30
196
Martin Faber
(zumindest in ihren öffentlichen Äußerungen) verachteten auch die Romantiker
den absolutistischen Gedanken der Staatsräson33. Der reine, nur vom Vertrauen auf
Gott und seine Gerechtigkeit getragene Glaube sollte wie für den Pater Marek die
Richtschnur für die Polen sein, wenn sie sich um die Wiedergewinnung der Freiheit
und Unabhängigkeit ihres Vaterlands bemühten. Die Konföderierten hätten damals
noch nicht einmal ein klares Bewusstsein ihrer Bemühungen besessen, sie hätten
keine genauen politischen Vorstellungen gehabt, sondern nur ihre Stimme zur Befreiung des Vaterlands erhoben und damit alle adligen Herzen angesprochen34.
In diesen Äußerungen Mickiewiczs zeigt sich deutlich der Unterschied zwischen dem polnischen Messianismus vor und nach den Teilungen. Die Konföderierten von Bar hatten in Wahrheit sehr genaue politische Vorstellungen. Sie wollten alle Reformen der letzten Jahre rückgängig machen und die alte Verfassung
der Adelsrepublik wiederherstellen35. Sie waren auch vom Erfolg ihres Kampfes
überzeugt und hatten keine Skrupel, sich dabei mit Mächten zu verbünden, die ganz
andere Absichten verfolgten. Wenn der polnische Adel sich als auserwählte Nation
und Instrument des göttlichen Heils in der Geschichte sah und sich gelegentlich
mit dem Volk Israel im Alten Testament verglich, dann war er der Meinung, dass
Gott Polen und seine besondere Adelsverfassung trotz aller Gefährdung schützen,
dass er es wegen der Sünden seiner Söhne zwar züchtigen, aber niemals untergehen
lassen werde36. Nach den erfolgten Teilungen konnten die Romantiker diese Sicht
nicht aufrechterhalten und entwickelten einen neutestamentlich geprägten Messianismus, wonach Polen moralisch unschuldig gewesen sei und gerade dies sein
Sterben von der Hand der anderen Nationen verursacht habe. Dieses Sterben sollte
aber andererseits der Garant einer noch schöneren Auferstehung sein, die auch auf
alle anderen Nationen eine erlösende Wirkung haben würde. Die große Bedeutung
der Konföderation von Bar für die Romantiker lag darin, dass sie sich mehr als alle
anderen Ereignisse in der Adelsrepublik dafür anbot, diese Geschichtsmythologie
zu exemplifizieren.
Allerdings konnte die positive Sicht auf die Konföderation im 19. Jahrhundert
auch noch radikaler ausfallen. Sie konnte den Konflikt der sarmatistischen Tradition mit den aufgeklärten Reformbestrebungen am Ende des 18. Jahrhunderts
35
36
33
34
Vgl. Janion, Żmigrodzka, Romantyzm (wie Anm. 1), s. 81.
Ibidem, s. 168, 176.
Vgl. Michalski, Mentalność (wie Anm. 5), s. 15.
Ein Ausdruck dieser Denkweise ist Szymon Starowolskis Lament utrapionej matki polskiej
aus der Zeit der schwedischen Invasion, in: S. Starowolski, Wybór z pism, red. ��
I. Lewandowski. Wrocław u.a. 1991, s. 317–343. Wie sehr sich der polnische Adel nach der Rettung aus
dieser Krise im Bewusstsein seiner besonderen Auserwähltheit bestätigt fühlte, zeigt Jan Białobocki, Zegar w krotkim zebraniu czasow krolestwa polskiego wiekami krolow idący, imiona
krolow krolowych y potomstwa ich krolewskiego, wskazuiący, Kraków 1661; ein Ausschnitt
daraus in Sluchaj mię (wie Anm. 28), s. 43–49.
197
durchaus wahrnehmen und sich dabei auf die Seite der Konservativen stellen. Mickiewicz änderte später in den Vorlesungen zur slawischen Literatur seine Meinung
gegenüber der früheren, wie er sie im Buch der polnischen Nation geäußert hatte,
und stellte die Verfassung vom 3. Mai als Abkehr von der nationalen Tradition dar,
als Übernahme von ausländischen Ideen, die dem Geist der Nation fremd waren
und die der historischen Rolle, die die Vorsehung Polen in der Geschichte zugeschrieben habe, nicht entsprachen37. Und Rzewuski schrieb über die Konföderation
von Bar später noch den Roman Listopad, in dem der Kampf gegen die russischen
Truppen eine Nebenrolle spielte und die Konföderierten vor allem als Verteidiger
der altpolnischen Tugend gegen die von den Franzosen angesteckten aufklärerischen Reformer um den polnischen König auftraten. Demnach hätte der Sieg des
Reformlagers Polen den Todesstoß versetzt38. Solche konservativen Tendenzen erhielten neuen Auftrieb nach der Niederlage der demokratischen Bestrebungen in
den Revolutionen von 1846–184839. Mit der zunehmenden zeitlichen Entfernung
vom Novemberaufstand trat die Frage der nationalen Unabhängigkeit zunächst
wieder in den Hintergrund und ständisch-soziale Interessen machen sich erneut
bemerkbar. Nun gab es plötzlich wieder Autoren, die sogar eine Rückkehr zur alten
Adelsherrschaft für wünschenswert erklärten.
Martin Faber
Od dawnego do nowego mesjanizmu. O recepcji
konfederacji barskiej w okresie polskiego romantyzmu
Streszczenie
Na interpretację żadnego wydarzenia w dziejach Polski romantyzm nie wywarł bodaj
tak dużego wpływu jak w odniesieniu do konfederacji barskiej. Faktycznie była ona rebelią
polskiej szlachty w celu utrzymania przez nią uprzywilejowanego stanowiska w państwie,
jednak postrzegana jest również jako pierwszy narodowy zryw przeciw obcym wpływom
w wewnętrzne sprawy Rzeczypospolitej. Do nowych ocen i spojrzenia na historię narodową
przyczyniło się przede wszystkim powstanie listopadowe. Wszakże w okresie 1830–1831
polskie oddziały walczyły zbrojnie przeciw armii rosyjskiej, podobnie jak niegdyś konfederaci barscy (nawet jeśli postrzegali oni króla Stanisława Augusta jedynie jako marionetkę
w ręku Rosjan). Co prawda przywrócenie politycznych i społecznych kondycji z czasów
dawnej Rzeczypospolitej było niemożliwe, jednak większość Polaków w 1830 r. mogła
identyfikować się z ówczesną szlachtą jako warstwą przywódczą narodu. Henryk Rzewuski
Mickiewicz, Dzieła, t. 10 (wie Anm. 13), s. 208–212.
H. Rzewuski, Listopad, red. J. Tazbir, Kraków 2000.
39
Vgl. dazu Ulewicz, Zagadnienie (wie Anm. 9), s. 83–87.
37
38
198
Martin Faber
w Pamiątkach Soplicy wzbudził wrażenie, jakoby konfederaci dążyli do celów podobnych,
które przyświecały twórcom Konstytucji 3 maja. Jednocześnie losy konfederacji barskiej
zadawały się odzwierciedlać niedole powstania listopadowego – powstanie co prawda upadło, jednak jego uczestnicy walczyli przecież w słusznej sprawie. Do rangi symbolu urosła postać karmelity, ojca Marka, od którego miała pochodzić przepowiednia o wielkich
cierpieniach czekających Polaków, ale również o wskrzeszeniu ich państwa. Znalazło to
odbicie w sławnym dramacie Juliusza Słowackiego Ksiądz Marek. W ten sposób w kulturze polskiej epoki romantymu rozwijała się mesjanistyczna wizja w duchu Nowego Testamentu. W rzeczywistości konfederaci barscy, walcząc i wierząc w ostateczne zwycięstwo,
zgodnie z sarmacką tradycją postrzegali Polaków, podobnie jak Izrael, jako naród wybrany
przez Boga i cieszący jego specjalną troską, która miała go ochronić przed wszelakimi niebezpieczeństwami. Z kolei romantycy upatrywali w rozbiorach Polski i upadku powstania
listopadowego świadectwa wyjątkowej roli Polski niczym Chrystusa w dziejach zbawienia
– pozorna klęska miała umożliwić zmartwychwstanie, mające być błogosławieństwem dla
innych narodów.
Czasy Nowożytne
TOM 24
ROK 2011
Michał Kopczyński
Warszawa
Edison – jak mężczyźni wyzwolili kobiety
i co z tego wynikło
Ciemności sylwestrowej nocy 1879 r. w Menlo Park rozświetlił błysk kilkuset
lamp rozwieszonych na drzewach. Człowiekiem, który je włączył i wywołał tym
entuzjazm zebranych, był Thomas Alva Edison. Obecni, około 3000 osób zwabionych sensacyjną zapowiedzią wynalazcy, nie zdawało sobie sprawy z historycznego znaczenia chwili1. Żadna z nich z pewnością – może poza samym Edisonem
i jego najbardziej wtajemniczonymi współpracownikami – nie przypuszczała, jak
bardzo ten wynalazek odmieni życie jej potomków.
Pomysł nie był nowy, prace bowiem nad źródłem światła wykorzystującym
energię elektryczną trwały od 1808 r., kiedy to sir Humphry Davy pokazał w Londynie czerpiącą energię z baterii lampę łukową, w której promień światła powstawał
między czubkami sąsiadujących ze sobą elektrod węglowych. Urządzenie wzbudziło podziw uczestników pokazu zgromadzonych przed siedzibą Royal Society,
ale pozostało tylko ciekawostką, zastosowanie bowiem baterii Volty jako źródła
energii było zbyt kosztowne. Problemu nie sposób było zadowalająco rozwiązać
aż do opisania przez Michaela Faradaya zjawiska indukcji elektromagnetycznej
i skonstruowania pierwszego modelu silnika elektrycznego w 1831 r. Faraday nie
myślał o komercyjnym wykorzystaniu pomysłu. Inicjatywę przejęli więc inni wy Poszukiwanie przełomów w historii tylko na pozór jest rzeczą łatwą. W przypadku dziejów
oświetlenia elektrycznego za przełom zwykło się przyjmować pokaz sylwestrowy Edisona.
Sceptycy zaprotestują, mówiąc, że do pierwszego udanego eksperymentu doszło w nocy
z 21 na 22 października 1879 r. (żarówka paliła się 13 i pół godziny). Jeszcze inni, zapewne
słusznie, stwierdzą, że przełom nastąpił dopiero wraz z uruchomieniem elektrowni na Pearl Street 279 (4 września 1882 r.). Świadkami tego wydarzenia było zaledwie kilkanaście
osób, a dzienniki doniosły o nim na odległych stronach. O genezie wynalazku zob.: R. Friedel, P. Israel, Edisons Electric Light: a Biography of an Invention, New Brunswick 1989,
s. 115–117.
1
200
Michał Kopczyński
nalazcy i już w latach sześćdziesiątych XIX stulecia lampy łukowe i generatory
prądu wykorzystujące odkryte przez Faradaya zjawisko stały się wyposażeniem
wielu brytyjskich latarni morskich2.
Udoskonalenie generatorów prądu nie rozwiązywało wszystkich trudności,
przed którymi stali wynalazcy pracujący nad lampami łukowymi. Problemem było
szybkie wypalanie się elektrod, które po paru chwilach oddalały się od siebie, co
powodowało wygaśnięcie światła. Aby pokonać tę trudność, pracowano nad mechanizmami zbliżającymi obie elektrody w miarę ich spalania3. Dylemat rozwiązał
dopiero Rosjanin Paweł Jabłoczkow, który umieścił elektrody pionowo, równolegle do siebie, oddzielając je systematycznie topiącą się powierzchnią izolacyjną.
Dzięki temu wiosną 1877 r. „elektryczne świece” Jabłoczkowa oświetliły wielkie
magazyny i niektóre ulice w Paryżu4. Prace nad tą technologią w Stanach Zjednoczonych prowadzili Moses G. Farmer i Charles F. Brush, którzy zasilanymi przez
generator Farmera lampami oświetlali ulice, fabryki i sklepy. Podstawową wadą
oświetlenia łukowego była jaskrawość, która nie pozwalała na zastosowanie go
w pomieszczeniach zamkniętych o mniejszej powierzchni. Praktycznym utrudnieniem było też szeregowe połączenie lamp, powodujące, że wyłączenie jednej wygaszało wszystkie5.
W tym samym czasie wielu wynalazców pracowało nad lampami dającymi światło dzięki podgrzewaniu do wysokich temperatur żarnika umieszczonego w próżni,
wewnątrz szklanej bańki6. Eksperymenty w tym kierunku prowadził już w 1848 r.
Brytyjczyk Joseph W. Swan, lecz zakończyły się one niepowodzeniem7. W 1878 r.
Rozwój tej dziedziny techniki i jej praktyczne zastosowania przedstawił M. Jarvis, The Rise
of the Electrical Industry, w: A History of Technology, red. Ch. Singer, E. J. Holmyard, A. R.
Hall, T. I. Williams, Oxford 1958, t. 5, s. 177–234. Przełomowe znaczenie w dziedzinie generowania prądu miał skonstruowany w 1870 r. przez Belga Zenobe’a Gramme’a pierwszy
wydajny silnik elektryczny, udoskonalony zresztą przez Edisona.
3
Ibidem, s. 209–210.
4
Patent wydano 23 marca 1876 r. Wadą było to, że lampa paliła się tylko przez dwie godziny.
Wynalazca radził łączenie kilku lamp i stosowanie przełącznika uruchamiającego kolejne
elektrody. Wymiana elektrod była pracochłonna, co czyniło wynalazek niepraktycznym.
5
Mankament ten udało się przezwyciężyć Brushowi w 1878 r., a więc dopiero u schyłku epoki
oświetlenia łukowego. W Europie zasilano każdą z lamp odrębnym generatorem prądu, ale
rozwiązanie to było nieekonomiczne.
6
Konieczność usunięcia tlenu ze środowiska, w którym znajduje się żarnik, wynika stąd, że
wewnątrz panuje temperatura około 2000°C, powodująca utlenienie lub roztopienie żarnika.
7
Swan używał żarników ze zwęglonego papieru lub z platyny. Zaprzestał prób w 1860 r.,
trwałość bowiem żarówek okazała mała z powodu niemożliwości uzyskania idealnej próżni
w żarówce, co spowodowane było nieefektywnością pomp próżniowych. Właściwą pompę
skonstruował Hermann Sprengler w 1865 r. Swan powrócił do swych eksperymentów dopiero w 1878 r. i w grudniu zaprezentował żarówkę z węglowym żarnikiem. Nie opatentował
jednak wynalazku. Jego wdrożenie do produkcji nastąpiło w 1881 r., gdy znane już były
i opatentowane w Anglii żarówki Edisona. W 1883 r. obaj wynalazcy połączyli siły w dzia2
201
prace prowadziło niezależnie od siebie wielu znanych wynalazców, w tym Hiram
Maxim, William Sawyer i właśnie Swan. Jednak próby nie dawały zadowalających
rezultatów. Żarówki świeciły zbyt krótko, brakowało pomysłu na sposób dystrybucji elektryczności.
Edison włączył się do wyścigu dość późno, namówiony do tego przez profesora fizyki Uniwersytetu Pensylwanii George’a F. Barkera i prawnika Groswenora
P. Lowreya. Ten ostatnio wymieniony stał się odtąd łącznikiem wynalazcy z finansującymi badania przedsiębiorcami. Ostateczna decyzja zapadła 8 września 1878 r.,
po wizycie w zakładach Williama Wallace’a, produkujących pierwszy amerykański
generator prądu pomysłu Farmera. W czasie owej wizyty Edison doznał olśnienia,
obserwując podłączone równolegle do generatora duże lampy łukowe, świecące
jaskrawym światłem. Wówczas to zrodzić się miał pomysł nie tyle samej żarówki,
ile systemu dystrybucji elektryczności do indywidualnych odbiorców. Edison nie
byłby sobą, gdyby nie podzielił się swą wizją (oczywiście bez szczegółów technicznych) z dziennikarzem „New York Sun”, zapowiadając, że rozwiąże problem
w sześć tygodni8. Zaraz po ukazaniu się zapowiedzi wartość akcji towarzystw gazowych notowanych na giełdzie londyńskiej spadła o 12%9. Z kolei udziały w założonym przez wynalazcę Edison Electric Light Company wykupiły najsławniejsze
amerykańskie rekiny finansjery, z Johnem Pierpoint Morganem na czele10. Całkiem
inne stanowisko zajęła komisja powołana przez brytyjski parlament dla uspokojenia rynku akcji, tracącego wiarę w przyszłość oświetlenia gazowego. Opierając się
na opiniach wybitnych brytyjskich specjalistów, wśród nich lorda Kelvina, uznano,
że pomysł Edisona nie ma szans na wcielenie w życie11.
Początkowo wydawało się, że cudotwórcę z Menlo Park zawiodła intuicja. Sześciotygodniowy termin minął, a nic nie zapowiadało, aby eksperymenty zbliżały
się do szczęśliwego końca. Jednocześnie rósł sceptycyzm prasy, opinii publicznej,
kręgów naukowych, i – co najważniejsze – finansujących badania przedsiębiorców12. Wbrew wyobrażeniom, Edison nie był pracującym w samotności genialnym
majsterkowiczem, zdanym wyłącznie na przebłysk intuicji. Gdyby tak rzeczywi-
8
9
10
11
12
łającym w Anglii przedsiębiorstwie Edison and Swan United Electric Light Company Ltd
(Ediswan); M. Jarvis, The Rise, s. 213–217.
M. Josephson, Edison. A Biography, New York 1959, s. 178–179; P. B. Israel, K. A. Nier,
L. Carlat, The Papers of Thomas A. Edison: The Wizard of Menlo Park, 1878, Baltimore
1998, s. 502–505.
M. Josephson, Edison, s. 187.
Morgan uczynił to rękami swego partnera w interesach Eggisto Fabriego, ale wśród udziałowców zarejestrowanego 15 października 1878 r. Edison Electric Light Company znalazły
się takie tuzy jak William Henry Vanderbild; ibidem, s. 187–189.
Ibidem, s. 196–198,
W kwietniu 1879 r. do Menlo Park przybyli inwestorzy, z Morganem na czele, aby zapoznać
się z postępem badań, który okazał się wówczas niedostateczny; ibidem, s. 201–204.
202
Michał Kopczyński
ście było, nie zdołałby rozwiązać postawionego przed nim zadania, wymagającego odrębnych badań, idących w wielu kierunkach. Istotą bowiem wynalazku
Edisona nie była ani żarówka, ani nowy rodzaj generatora prądu, lecz cały system
dystrybucji elektryczności, od elektrowni poczynając, a na żarówce kończąc. System ten musiał wyeliminować z rynku od dawna już zakorzenione instytucjonalnie oświetlenie gazowe13. Aby pokonać piętrzące się trudności, Edison zatrudnił
w swym założonym na początku 1876 r. laboratorium w Menlo Park wielu specjalistów, przewyższających pryncypała teoretyczną wiedzą, takich jak główny matematyk zespołu Francis Upton14. Sam Upton, kreowany przez niektórych historyków na edisonowskiego „ojca Józefa”, podkreślał zawsze, jak wiele zawdzięcza
Edisonowi, który otworzył mu oczy na wiele kwestii pozornie niemożliwych do
zrealizowania15. Wielkość Edisona w obliczu nieuchronnej wydawałoby się porażki polegała nie na przebłysku intuicji, lecz na ustaleniu priorytetów badawczych
i podzieleniu zadań pomiędzy współpracowników, co w rezultacie doprowadziło
do wynalezienia w tym samym niemal czasie pasujących do systemu generatora
prądu i żarówki16.
O systemowym sposobie myślenia Edisona, które różniło go od skoncentrowanych na poszczególnych elementach (żarówkach, generatorach itp.) konkurentów i zadecydowało ostatecznie o sukcesie, zob.: T. P. Hughes, Edison’s Method, w: Technology at the Turning Point,
red. W. D. Pichett, San Francisco 1977, s. 5–22, oraz idem, American Genesis: A Century
of Technological Enthusiasm, 1870–1970, Chicago 2004 (wyd. 1, 1989), s. 53–55. O walce
z kompaniami gazowymi zob.: A. B. Hardagon, Y. Douglas, When Innovations Meet Institutions: Edison and the Design of the Electric Light, „Administrative Science Quarterly”
2001, t. 46, s. 481–482. Oświetlenie gazowe miało oczywiste wady: małą moc, porównywalną z dwunastowatową żarówką, zanieczyszczenie otoczenia produktami spalania, niebezpieczeństwo pożaru. Mimo to kompanie gazowe już w 1825 r. podzieliły między siebie
teren Nowego Jorku i ciągnęły ogromne zyski z tytułu monopolu przyznanego przez hojnie
opłaconych polityków. Moc wczesnych żarówek również nie przekraczała 12 wat, ale przynajmniej nie kopciły.
14
O funkcji Uptona w Menlo Park pisał, M. Josephson, Edison, s. 193–195; o miejscu nauki w laboratorium Edisona, zob.: L. S. Reich, Edison, Coolidge and Langmuir: Evolving
Approaches to American Industrial Research, „Journal of Economic History” 1987, t. 47,
s. 342–344. Edison lubił podkreślać, że nie jest naukowcem-teoretykiem, lecz posługującym się metodą olśnień oraz prób i błędów wynalazcą i przedsiębiorcą w jednej osobie. Nie
było to wynikiem kompleksów osobistych, lecz sposobem kreowania wizerunku własnego;
zob.: F. Sprague de Camp, The Heroic Age of Amercian Invention, New York 1961, s. 175;
T. P. Hughes, The Electrification of America: The System Builders, „Technology and Culture”
1979, t. 20, s. 125–139.
15
O zasługach Uptona zob.: A. B. Hardagon, Y. Douglas, When Innovations, s. 481; tamże literatura.
16
B. Orłowski, Powszechna historia techniki, Warszawa 2010, s. 183–184. Nie udało się za to
wynaleźć działającego niezawodnie urządzenia do pomiaru poboru energii z sieci. W konsekwencji pierwsi abonenci otwartej w 1882 r. elektrowni przez pół roku pobierali prąd za
darmo; A. B. Hardagon, Y. Douglas, When Innvations, s. 490; R. E. Conot, A Streak of Luck:
13
203
Po żmudnych badaniach odkryto wreszcie, że najlepszym żarnikiem będzie
zwęglona nitka bawełny. Aby podtrzymać teorię „olśnienia”, Edison opowiadał
później, że pomysł z nitką bawełny przyszedł mu do głowy w chwili, gdy odpadł
mu guzik marynarki. Była to jednak fantazja. W trakcie eksperymentów zwęglono
przynajmniej szpulę bawełnianych nici, więc o żadnym nagłym olśnieniu nie może
być mowy. Zatopiona w szklanej bańce, z której wypompowano powietrze, zwęglona nić mogła się palić przez 40 godzin17.
Zaimprowizowany przez Edisona sposób poradzenia sobie z zadaniem stał się
wzorem naśladowanym po dzień dzisiejszy przy rozwiązywaniu problemów technicznych. Rolę samotnego geniusza liczącego na cudowny przebłysk intuicji przejęły zorganizowane zespoły. I choć nowoczesność okazała się banalna, to można
przyjąć, że Edison, skutecznie pokonując trudności z pomocą zespołu, „wynalazł”
wynalazczość w nowoczesnym tego słowa znaczeniu18.
Celem Edisona był nie tylko wynalazek, lecz także – a może przede wszystkim
– jego komercyjne wykorzystanie, co wymagało dostarczenia prądu wszystkim,
którzy zechcą żarówki kupić. Wynalazca 4 września 1882 r. uruchomił w Nowym
Jorku pierwszą w świecie miejską elektrownię, zasilającą w prąd 59 klientów na
dolnym Manhattanie (w tym biura Wall Street). Ćwierć wieku później, w 1907 r.,
do sieci elektrycznej podłączono już 8% amerykańskich domów. W 1917 r. prąd
miało 24% z nich, w 1925 – 55%, a w 1940 – 71%. W miastach postęp był jeszcze
The Life and Legend of Thomas Alva Edison, New York 1979, s. 179; R. Silverberg, Light for
the World: Edison and the Power Industry, Princeton 1967, s. 189.
17
Dalsze poszukiwania doskonalszego żarnika doprowadziły Edisona w 1880 r. do zastosowania zwęglonego bambusu; zob.: L. Sprague de Camp, The Heroic Age, s. 181. Współczesna
postać żarówki, ze skrętką wolframową jako żarnikiem i mieszanką gazów wewnątrz szklanej
kuli, jest dziełem Irvinga Langmuire’a (patent 1913), uczonego pracującego w laboratorium
General Electric (założone w 1900 r. jako pierwsze laboratorium przemysłowe). Langmuire miał znakomite przygotowanie teoretyczne (absolwent University of Columbia, doktorat
z chemii fizycznej w Getyndze) i był pierwszym badaczem zatrudnionym w laboratoriach
przemysłowych, który otrzymał Nagrodę Nobla (1932 z chemii za badania nad procesami
zachodzącymi wewnątrz żarówki); L. S. Reich, Edison, s. 349. Jego odkrycie nie byłoby
możliwe, gdyby nie wcześniejsze prace w tym samym laboratorium Williama Coolidge’a nad
wolframem.
18
Edison w Menlo Park realizował całościową koncepcję i tym właśnie różnił się od uczonych pracujących w działach badawczych (research and development) wielkich korporacji,
koncentrujących się na udoskonalaniu istniejących produktów; zob.: T. P. Hughes, American
Genesis, s. 53–55, 126; L. S. Reich, Edison; J. K. Smith, The Scientific Tradition in American
Industrial Research, „Technology and Culture” 1990, t. 31, s. 121–131; G. Meyer-Thurow,
The Industrialization of Invention: A Case Study from the German Chemical Industry, „Isis”
1982, t. 73, s. 363–381. O ile w 1901 r. 81% wynalazków opatentowali wynalazcy indywidualni, o tyle w latach osiemdziesiątych XX w. ich udział zmniejszył się do 20%; P. Whalley,
The Social Practice of Independent Inventing, „Science, Technology and Human Values”
1991, t. 16, s. 210.
204
Michał Kopczyński
szybszy: 47% zelektryfikowanych mieszkań w 1920 r. i 69% w 1925. W Wielkiej
Brytanii elektryfikacja przebiegała z opóźnieniem. W 1930 r. prąd miało tylko 38%
gospodarstw domowych, ale odsetek rósł nieprzerwanie, nawet w okresie Wielkiego Kryzysu, kiedy w Ameryce tempo elektryfikacji wyraźnie spadło. W 1940 r.
rozpowszechnienie instalacji elektrycznych w Anglii nie ustępowało już poziomowi amerykańskiemu19. Od czasu wynalazku Edisona minęło 40 lat. Prąd, który miał
służyć oświetleniu, okazał się źródłem energii dla licznych urządzeń ułatwiających
domowe życie.
W pierwszej połowie XIX stulecia elektryczność była ciekawostką laboratoryjną i przedmiotem dociekań uczonych. W laboratoriach tworzono baterie i prądnice, ale ich praktyczne zastosowanie nastąpiło dopiero w ostatniej ćwierci stulecia
dzięki postępom elektrotechniki. Silnik elektryczny stał się dla przemysłu nowym,
doskonalszym wcieleniem maszyny parowej. Zasadnicza różnica tkwiła w tym, że
silnik elektryczny był mniejszy, a prąd zmienny można przesyłać na duże odległości bez większych strat mocy, co było niemożliwe w przypadku energii wytwarzanej przez maszynę parową20. Mobilność nowego źródła energii pozwoliła obsługiwać wielu zdecentralizowanych odbiorców i zainicjowała wielką rewolucję
w gospodarstwie domowym.
Dziś trudno sobie nawet wyobrazić, jak wyglądało życie w czasach, gdy nie
było elektryczności, lodówek, odkurzaczy i żelazek. Prace domowe nie tylko wypełniały cały dzień, lecz także wymagały sporej siły fizycznej. Większość pań domu
musiała opisane operacje wykonywać samodzielnie. Wyższe sfery i ludzie choćby
średnio sytuowani zatrudniali służbę. Podstawową funkcją służby domowej jest
wykonywanie na rzecz chlebodawców usług osobistych, w celu podniesienia komfortu ich życia. Tak w każdym razie głoszą definicje tej grupy zawodowej w spisach
ludności21. Służba niesie ze sobą osobisty charakter związku między pracodawcą
a pracobiorcą, umacniany przez fakt, że służący zwykle mieszkali w domu pracodawcy. Jednak zarówno funkcje, jak i skład według płci oraz liczebność służby
S. Bowden, A. Offer, Household Appliances and the Use of Time: The United States and Britain Since the 1920’s, „Economic History Review” 1994, t. 47, s. 745–746, oraz R. Schwartz
Cowan, Two Washes in the Morning and a Bridge at Night: The American Housewife Between the Wars, „Women Studies” 1976, t. 3, s. 159.
20
Upierając się przy prądzie stałym, Edison padł ofiarą własnego sukcesu. Z chwilą, gdy liczba
odbiorców wzrosła, okazało się, że straty energii przy przesyle znacznie przewyższały straty w sieciach prądu zmiennego. Na temat jednego z aspektów walki konkurencyjnej zob.:
J. Matschukat, The Art of Killing by Electricity: The Sublime and the Electric Chair, „Journal
of American History” 2002, t. 89, s. 900–921.
21
T. McBride, The Domestic Revolution. The Modernization of Household Service in England
and France 1820–1920, New York 1976, s. 11; R. Engelsing, Das häuslische Personal in der
Epoche der Industrialisierung, w: Zur Sozialgeschichte deutscher Mittel- und Unterschichten, Göttingen 1978, s. 226–228.
19
205
zmieniały się w ciągu dziejów. W średniowieczu i w epoce wczesnonowożytnej na
pierwszy plan zadań służby wysuwało się nie usługiwanie, lecz reprezentowanie
chlebodawcy.
„A cóż ci po tych sługach, co po tych pachołkach?” – pisał wojewoda poznański
Krzysztof Opaliński w połowie XVII w.: „Usługi mniej im więcej takich posługaczów. [...]/ A bodaj cię zabito, za cóż ci brzuch tuczyć,/ Gdy cię pan do żadnej swej
nie zażyje/ Usługi gdy tylko śpisz, jesz, pijesz a smrodzisz”22. Nie był z pewnością
Opaliński jedynym panem dostrzegającym paradoksy funkcjonowania ówczesnej
służby. Nawet on jednak zatrudniał przynajmniej kilkanaście osób23. Zdaniem amerykańskiego socjologa Torstena Veblena początkowo zadaniem służących była fizyczna ochrona pana, a potem już tylko ostentacyjne próżnowanie, dowodzące bogactwa i politycznej potęgi chlebodawcy. Aby wzmóc to wrażenie, służba składała
się niemal wyłącznie z mężczyzn, i to jak najlepiej urodzonych24. Przykładem dom
earla Derby z końca XVI w., składający się ze 115 osób, w tym zaledwie sześciu
kobiet. Mężczyźni dominowali nawet w otoczeniu owdowiałej księżnej Warwick
u schyłku XV stulecia. Było ich przy niej 40, wobec zaledwie 11 kobiet25.
O związku między służbą a manifestacją potęgi chlebodawcy świadczą regulacje prawne ograniczające wielkość orszaku. Zgodnie z wydanymi w piętnastowiecznej Anglii przepisami, książę mógł mieć na dworze 240 ludzi, markiz – 200,
earl – 140, baron – 40, a zwykły rycerz jedynie 1626. Już jednak w XVI w. korona
starała się obniżyć dopuszczalne normy, powołując się na zgubne skutki ekonomiczne przepychu, w praktyce zaś dążąc do wyeliminowania potencjalnych konkurentów do władzy27. Do zmniejszenia arystokratycznych orszaków przyczyniły się
jednak nie tyle regulacje prawne, ile realia ekonomiczne. Kurczenie się dochodów
arystokracji w XVII w. oraz spędzanie gros czasu w Londynie bardzo podnosiło
koszty utrzymania licznego otoczenia. „Większość dzisiejszej szlachty woli być
dobrze obsługiwana przez paziów i pokojowych niż utrzymywać dwór należny
swemu znaczeniu” – narzekał na początku XVII stulecia sir Francis Bacon28. ZaK. Opaliński, Satyry, Warszawa 1987, Księga Wtóra, satyra V, s. 99.
Dotyczy to okresu szczególnych oszczędności na dworze wojewody poznańskiego; W. Czapliński, J. Długosz, Życie codzienne magnaterii polskiej w XVII wieku, Wrocław 1976, s. 56.
24
T. Veblen, Teoria klasy próżniaczej, Warszawa 1998, s. 45–55; tendencję tę wyraźnie widać
w opisie dworu Stanisława Lubomirskiego pióra S. Czernieckiego, Dwór, wspaniałość, powaga i rządy Jaśnie Oświeconego Książęcia JM [...] Stanisława hrabi na Wiśniczu i Jarosławiu Lubomirskiego, wyd. W. Walecki, Kraków 1997.
25
Zob.: M. Kopczyński, Najstarszy zawód świata. Służba domowa jako grupa zawodowa w Europie XV–XX wieku, w: Kobieta i praca. Wiek XIX i XX, red. A. Żarnowska, A. Szwarc, Warszawa 2000, s. 66–67.
26
K. Mertes, The English Noble Household 1250–1600. Good Governance and Politic Rule,
Oxford 1988 s. 218.
27
M. Girouard, Life in the English Country House, Harmondsworth 1980, s. 84.
28
Ibidem, s. 88.
22
23
206
Michał Kopczyński
miast liczby zaczęto więc akcentować jakość służących. Nie chodziło już jednak
o ich szlacheckie pochodzenie, gdyż zwiększenie liczby posad dla szlachty w armii
i administracji skutecznie ograniczyło podaż. Szczycono się za to francuskimi kucharzami lub pasztetnikami29.
„Gdybym był potężny, to za drzwiami domu wolałbym być obsługiwany raczej
przez kobiety niż przez mężczyzn i już dziś większość ciężkich prac za drzwiami
wykonują kobiety” – pisał w połowie XVIII w. Jonas Hanaway, oddając w ten sposób istotę nowego stylu życia, w którym bardziej niż teatralność liczył się komfort30.
Feminizacja służby nastąpiła niemal we wszystkich krajach europejskich. Odsetek
mężczyzn wśród służby we Francji spadł z 33% w XVIII w. do 10% w epoce rewolucji i Napoleona31. Jest rzeczą charakterystyczną, że udział mężczyzn pozostawał
największy wśród służby pracującej dla szlacheckich chlebodawców. W Tuluzie
w 1695 r. w domach szlachty na 100 kobiet przypadało średnio 115 mężczyzn,
podczas gdy w gospodarstwach domowych kupców było ich tylko 2632. Środowiska, dla których reprezentacja nie miała znaczenia, dużo szybciej doceniły kobiecą
chęć do pracy, pomysłowość i zamiłowanie do porządku, choć zapewne nie mniej
ważnym czynnikiem było niższe wynagrodzenie kobiet (tabela 1).
W XIX stuleciu kobiety zdominowały służbę domową. W Rzeszy Niemieckiej
w 1901 r. stanowiły one 98,8% tej kategorii zawodowej, w Galicji w 1893 r. – 93%.
Nawet w Petersburgu, gdzie bardzo długo mężczyźni stanowili prawie połowę służących, u progu XX w. 94% tej grupy to kobiety33. Jednocześnie liczba służących
przypadających na jedno domostwo zmniejszyła się, czemu sprzyjało ograniczenie przestrzeni życiowej w miejskich mieszkaniach. Najczęściej zatrudniano jedną
służącą do wszystkiego, rzadziej pokojówkę i kucharkę lub pokojówkę i piastunkę
do dzieci. Liczbę zatrudnionych dyktował styl życia, a nie względy reprezentacji.
Jeśli posiadanie lub nieposiadanie służby stanowiło cechę rozgraniczającą warstwę
żyjących z pensji lub kapitału od sfery żyjącej z płacy roboczej, to liczba służących związana była bardziej z sytuacją rodzinną, np. liczbą dzieci, niż z dochodem
chlebodawcy34. Nawet angielscy arystokraci nie zatrudniali w swych rezydencjach
tylu służących, ilu zalecały podręczniki prowadzenia domu. Jedynie nuworysze
J. J. Hecht, The Domestic Service in 18th Century London, London 1980, s. 42–44.
B. Hill, Servants. English Domestics in the Eighteen Century, Oxford 1996, s. 27.
31
S. C. Maza, Servants and Masters in Eighteenth-century France. The Uses of Loyalty, Princeton 1983, s. 287; C. Fairchilds, Domestic Enemies. Servants and Their Masters in Old Regime
France, Baltimore 1984, s. 241–242.
32
C. Fairchilds, Domestic Enemies, s. 7, 9.
33
M. Kopczyński, Najstarszy zawód, s. 70–71.
34
Zatrudnianie lub niezatrudnianie służby jako kryterium stratyfikacji społecznej zastosował
B. S. Rowntree, Poverty. A Study of Towns Life, London 1901, s. 14; współcześnie robią to
M. Ebery, B. Preston, Domestic Service, s. 65.
29
30
207
Tabela 1.Liczba kobiet zatrudnionych jako służba domowa na tle ogółu kobiet zawodowo
czynnych poza rolnictwem w Anglii i USA w XIX i na początku XX wieku*
Anglia
Rok
USA
liczba (tys.)
% ogółu kobiet
pracujących
liczba (tys.)
% ogółu kobiet
pracujących
1851
971,5
43,5
–
–
1861
1215,6
45,2
–
–
1871
1487,7
47,7
960,0
65,6
1881
1546,2
46,3
1078,5
53,4
1891
1632,3
43,3
1483,2
44,7
1901
1741,3
42,3
1566,2
36,3
1911
1800,0
36,8
1829,6
29,2
1921
1516,1
30,6
1398,0
18,7
1931
1801,8
32,6
1991,4
20,2
1951
1355,1
22,0
–
–
* Spisy amerykańskie przeprowadzano w latach zakończonych zerem
Źródła: Anglia – M. Ebery, B. Preston, Domestic Service in Late Victorian and Edwardian England
1871–1914, Reading 1976, s. 111; USA – D. Katzman, Seven Days a Week. Women and Domestic Service in Industrializing America, New York 1978, s. 47, 53.
starali się wypełniać zalecenia autorów i autorek tego rodzaju dzieł, często zresztą
z naddatkiem35.
Charakteryzująca XIX stulecie urbanizacja przyniosła znaczne poszerzenie kręgu chlebodawców, a służba stała się najliczniejszą kategorią zawodową kobiet. Jedynie w Anglii procent służących wśród aktywnych zawodowo kobiet był zbliżony
do odsetka pracujących w przemyśle.
Większość służących wywodziła się ze wsi i miała mniej niż 30 lat. Jak bowiem wiele innych zawodów, służba była zajęciem tymczasowym. Z chwilą zawarcia małżeństwa kobiety rzucały pracę i stawały się niepracującymi żonami.
Zarówno w USA, jak i w Anglii wyrażona liczbami bezwzględnymi liczba służących rosła aż po początek XX w., a spadła dopiero po I wojnie światowej. Wielka
Wojna stała się okazją do aktywizacji zawodowej kobiet, zastępujących mężczyzn
w fabrykach zbrojeniowych, w których królował system produkcji taśmowej, niewymagającej większych kwalifikacji. Znamienny był ponowny wzrost liczby służących w 1931 r., oznaczający zarówno powrót do dawnego porządku po wojen J. Gerard, Country House Life, Oxford 1994, s. 142–161.
35
208
Michał Kopczyński
nym kataklizmie, jak i wypieranie kobiet z kurczącego się rynku pracy w okresie
Wielkiego Kryzysu.
Już od początku XX w. w Anglii, a w USA nawet wcześniej, zarysowała się
tendencja spadkowa jeśli chodzi o udział służących w całkowitej liczbie kobiet
zawodowo aktywnych. Badacze zagadnienia zauważyli, że pojawienie się nowych
możliwości pracy spowodowało ucieczkę młodych kobiet ze służby. W Stanach
Zjednoczonych w miarę ucieczki białych wzrastał odsetek czarnych kobiet wśród
służących, ich bowiem szanse na rynku pracy były dużo mniejsze. O ile w 1890 r.
Murzynki stanowiły 24% służby, o tyle w 1920 r. już 40%. Ucieczka młodych
kobiet ze służby może się wydawać dziwna, bo zajęcie to było zawsze dobrze opłacane, szczególnie że służące nie ponosiły kosztów wyżywienia i mieszkania. Decydowały jednak czynniki pozaekonomiczne, czyli praca 7 dni w tygodniu oraz
ograniczenia w sferze osobistej, takie jak zakaz kontaktów z osobami płci przeciwnej. Wybierano więc zatrudnienie w przemyśle, gdzie praca nie była już tak
wyczerpująca fizycznie jak we wczesnym okresie rewolucji przemysłowej. W Anglii odsetek kobiet zatrudnionych w przemyśle ustępował odsetkowi służących
i wynosił w 1851 r. 42,7%, a w 1891 – 40%. W 1911 r. po raz pierwszy procent
robotnic (37,4% kobiet pracujących) przewyższył odsetek służących. Pojawiły się
także inne zawody dla kobiet. W handlu w tymże roku znalazło zatrudnienie 12,1%
zawodowo aktywnych kobiet, wobec 4,5% w 1851 r. Innym przykładem są prace
biurowe, gdzie na krótko przed wybuchem I wojny światowej pracowało 11,1%,
wobec 4,4% kobiet w połowie XIX stulecia36.
Za ucieczką od służby kryje się jeszcze inna przyczyna, być może ważniejsza.
Większość służących pochodziła ze wsi, a służba była dla nich w miarę bezpiecznym sposobem zadomowienia się w mieście, gdzie poziom życia i dochody były
wyższe. Tymczasem na skutek urbanizacji rezerwuar potencjalnej siły roboczej
malał. Dlatego istniały kłopoty z rekrutacją służby, które stały się nawet przedmiotem dywagacji specjalnej komisji powołanej przez parlament brytyjski37.
Przyczyn spadku liczby służących szukać należy nie tylko po stronie podaży,
lecz także popytu. Choć służba domowa była nieodzowna dla każdego, kto chciał
żyć na poziomie, to jednak również chlebodawcy odczuwali narastający dyskomfort z powodu obecności obcych w domu. Wieloletnia zaufana służąca jest mitem,
regułą bowiem było zatrudnianie na rok, po czym duża część służby odchodziła.
Do częstej rotacji przyczyniał się też fakt, że służba była zajęciem tymczasowym.
Obecność obcych w domu nie raziła domowników w średniowieczu i w epoce
M. Ebery, B. Preston, Domestic Service, s. 33; o USA zob.: D. Katzman, Seven Days, s. 73,
87. Można oczywiście powątpiewać, czy rynek prac biurowych był dostępny dla służących.
Zatrudnienie bowiem w tej branży wymagało umiejętności pisania na maszynie i stenografowania.
37
M. Ebery, B. Preston, Domestic Service, s. 33.
36
209
wczesnonowożytnej. Już jednak w XVIII w. potrzeba prywatności była na tyle
silna, że chlebodawcy zaczęli się izolować od służących. Służba, zamiast w garderobie w sąsiedztwie sypialni, spała w służbówce lub w pomieszczeniach pod
schodami. Aby uchronić się od wścibskich uszu i oczu, sir Samuel Bentham, admirał i wynalazca, brat filozofa Jeremy’ego, skonstruował w końcu XVIII w. system dzwonków, którymi wzywano służących z kuchni lub służbówki do pokoju38.
Innym sposobem obrony prywatności była depersonalizacja służby. Jej przejawem
było nadawanie służącym standardowych imion, pozbawiających ich nosicieli
cech indywidualnych. Lokaja z reguły nazywano Janem, służącą Marysią. Chęć
zachowania prywatności kłóciła się z obecnością służby, ale wysiłek, jaki trzeba
było włożyć w domowe prace, był zbyt wielki, aby służby się pozbyć. Charakterystyczny był więc rysunek satyryczny opublikowany w noworocznym wydaniu
amerykańskiego czasopisma dla kobiet „Ladies Home Journal” w 1918 r., zgodnie
z którym marzenie noworoczne pana domu było takie, aby służąca zgodziła się
pozostać na służbie do końca życia i zadowoliła się niższą płacą39.
Pozbycie się służby było niemożliwe. Zatrudnienie żony do prac domowych
kłóciło się z przyjętym w domach klasy średniej i wyższej podziałem ról męskich
i kobiecych. Do obowiązków mężczyzny należało zapewnienie rodzinie odpowiedniego poziomu życia. Ten kod kulturowy doskonale widoczny jest w modzie.
O ile w epoce wczesnonowożytnej zmieniała się przede wszystkim moda męska,
o tyle – począwszy od połowy XVIII w. moda kobieca wykazuje znacznie większą
zmienność niż męska. Już w epoce rokoka modna kobieta była uważana za wizytówkę mężczyzny. W następnym stuleciu męski strój stał się praktyczny i niemal
niezmienny. Tymczasem moda kobieca oszalała, a wytwórcy krynolin jakby się
zmówili, aby uczynić je niepraktycznymi. Kobieta – przynajmniej w sferach wyższych – pozostała wizytówką męża, niezdolną do wykonywania prac domowych
i zdaną na pomoc służących40.
W literaturze przedmiotu często spotyka się pogląd, że upowszechnienie sprzętu
gospodarstwa domowego usprawniło prace domowe, umożliwiło kobietom podjęcie pracy zawodowej i pozbycie się z domu służby. Bliższe prześledzenie dziejów
domowego wyposażenia każe jednak sądy te zrewidować. Wiele udogodnień pojawiło się jeszcze w XIX stuleciu i wcale nie zastąpiło służby. Mop opatentowano
w USA w 1856 r., lodówki konstruowano od początku XIX w., elektryczne żelazko
opatentował w 1882 r. Amerykanin Henry Seely, a napędzaną ręcznie elektryczną
M. Perrot, Postaci i role, w: Historia życia prywatnego. Od rewolucji do I wojny światowej,
t. 4, red. M. Perrot, Wrocław 1999, s. 184; M. Kopczyński, Najstarszy zawód, s. 75.
39
R. Schwartz Cowan, Two Washes in the Morning, s. 149.
40
T. Veblen, Teoria, s. 132–147. Potwierdzają to – choć z pewnymi niuansami – historycy
kostiumu; zob. np.: A. Sieradzka, Tysiąc lat ubiorów w Polsce, Warszawa 2003, s. 142–153,
184–197.
38
210
Michał Kopczyński
pralkę skonstruował Amerykanin James F. King w 1851 r.41 Obsługiwany ręcznie
odkurzacz to dzieło Ivesa McGaffreya z Chicago (1868), a odkurzacz z silnikiem
spalinowym zbudował angielski inżynier Hubert Cecil Booth w 1901 r. „Puffing
Billy”, jako go nazywano, przemieszczał się, ciągnięty przez konny zaprzęg,
a chętni mogli zamówić odkurzanie, dzwoniąc do Royal Naval College. Nieduży
odkurzacz elektryczny skonstruował dopiero Amerykanin James Murray Sprangler
w 1907 r. Jedną z pierwszych jego klientek była żona Williama H. Hoovera, która
przekonała męża do zalet urządzenia. Ten wkrótce wykupił patent i stanął na czele
Eletctric Suction Sweeper Company.
Sprzęt gospodarstwa domowego nie wyparł więc służby. Dopiero kryzys podażowy, połączony z łatwo dostępną elektrycznością i sprzętem domowym na prąd,
pozwolił żyć na poziomie bez służących. Jeszcze w 1918 r. na łamach „Ladies
Home Journal” reklamodawcy sprzętu gospodarstwa domowego ilustrowali swe
ogłoszenia obrazkami, na których służące obsługiwały odkurzacze i pralki. Dziesięć lat później służba z reklam zniknęła42. Jeśli więc istniał związek między rozpowszechnieniem się sprzętu gospodarstwa domowego a obecnością służby, to był on
inny niż się często zakłada. To nie sprzęt wyeliminował służące, lecz odchodzące
z pracy służące wymusiły zastąpienie ich urządzeniami technicznymi.
Początkowo było to trudne. Wczesny odkurzacz Hoovera kosztował 75$, podczas gdy za nowego Forda T płacono 300$. Jednak rozszerzenie rynku doprowadziło do spadku cen, producenci bowiem trzymali się zasady głoszonej przez Henry’ego Forda, że rozszerzenie rynku i niższy zysk jednostkowy oznacza wyższy
zysk globalny. Lodówka, która pojawiła się na rynku w 1916 r. kosztowała 900$.
W 1921 r. sprzedano ich tylko 890. W 1928 r. nabywców znalazło już 890 000 lodówek po 180$ za sztukę. Wzrost wydatków na sprzęt gospodarstwa domowego między 1909 a 1927 r. wyniósł 500%, podczas gdy wydatki na meble wzrosły o 300%,
a na ubrania jedynie o 250%. Nawet Wielki Kryzys (1929–1933) nie zahamował
napływu do amerykańskich domów urządzeń gospodarstwa domowego43. Nabywali je nie tylko członkowie klasy średniej. Badania przeprowadzone w 1929 r.
wśród pracowników Forda w Detroit ukazały, że 98 na 100 rodzin posiadało elektryczne żelazko, 80 miało elektryczną maszynę do szycia, 49 szczyciło się pralką,
a 21 elektrycznymi odkurzaczami44. Raz jeszcze dała o sobie znać typowa dla USA
Patent Seely’ego z 6 czerwca 1882 r. nosił numer 259 054. Pierwsza pralka elektryczna skonstruowana została w 1899 r. O żelazkach zob.: T. Fercowicz, Dawne żelazka i sprzęty do
prania. Katalog zbiorów, Muzeum Narodowe we Wrocławiu, Wrocław 2010.
42
R. Schwartz Cowan, The Washes in the Morning, s. 149.
43
Ibidem, s. 159.
44
Ibidem; R. Schwartz Cowan, The „Industrial Revolution” in the Home: Household Technology and Social Change in the 20th Century, „Technology and Culture” 1976, t. 17, s. 10. Zob.
też: A. Hewes, Electrical Appliances in the Home, „Social Forces” 1930, t. 9, s. 235–242, która wyliczyła, że w 1929 r. w 17 mln zelektryfikowanych gospodarstw domowych używano
41
211
Tabela 2.Sprzęt gospodarstwa domowego w domach mających dostęp do energii elektrycznej w Wielkiej Brytanii i USA w latach 1922–1978
Rok
Pralki
Lodówki
Odkurzacze
USA (%)
Anglia (%)
USA (%)
Anglia (%)
USA (%)
Anglia (%)
1922
20
–
–
–
32
–
1928
30
–
6
–
41
–
1938
58
4
52
–
49
38
1948
71
6
77
2
52
–
1958
82
25
98
12
71
65
1968
91
62
100
51
89
83
1978
–
75
100
74
100
93
Źródło: S. Bowden, A. Offer, Household Appliances and the Use of Time: The United States and
Britain since the 1920s, „Economic History Review” 1994, t. 47, s. 729.
tendencja do zastępowania pracy ręcznej zmechanizowaną. W Europie analogiczny
proces przebiegał znacznie wolniej.
Już pierwszy rzut oka na tabelę 2, ilustrującą rozpowszechnienie sprzętu gospodarstwa domowego, ukazuje dysproporcję między USA a Wielką Brytanią, odzwierciedlającą różnicę cywilizacyjną między Europą a Ameryką. Jedynie w kategorii odkurzaczy elektrycznych Wielka Brytania nadążała za USA, być może
dlatego, że odkurzacz jest urządzeniem tańszym niż lodówka lub pralka, a sprzątanie nie jest czynnością tak wyczerpującą jak pranie, a więc w USA odkurzacze
elektryczne rozpowszechniały się stosunkowo powoli.
Ekspansji sprzętu gospodarstwa domowego w USA towarzyszyło propagowanie nowego ideału kobiety. Nadal miała pozostawać w domu, ale jej praca nie była
już jednym wielkim pasmem znoju. Specjalistki od ekonomii gospodarstwa domowego, przeznaczonej dla kobiet nauki o zarządzaniu domem, nie pisały już, tak
jak to było w XIX w. o sposobach zwiększenia wydajności służby domowej, lecz
ochoczo włączyły się do propagowania nowego sprzętu. To samo robiły czasopisma kobiece. „Nigdy nie poznają, że sama sprzątasz podłogę w domu” – głosiła
reklama kremu do rąk, wytwarzając przy okazji u czytelniczek przekonanie, że
bez kosmetyków nie sposób osiągnąć szczęścia. „Dwa prania rano, a wieczorem
brydż” – zachwalał zalety pralek ich producent45. Coraz więcej miejsca w czasopis15,3 mln żelazek, 6,8 mln odkurzaczy, 5 mln pralek, 755 000 lodówek (s. 235). Przeprowadzone pod kierunkiem autorki badanie ankietowe wykazało, że ze 187 na 764 przebadanych
gospodarstw domowych zniknęła służba.
45
R. Schwartz Cowan, Two Washes, s. 149.
212
Michał Kopczyński
mach kobiecych zajmowały instrukcje, jak kupować w supermarketach, o których
jeszcze w 1918 r. pisano jako o „nowych sklepach bez subiektów”. Kto nie chciał do
nich samodzielnie się udawać, mógł już w latach dwudziestych zamawiać zakupy telefonicznie. Nawet przygotowywanie jedzenia stało się prostsze. Na rynku dostępne
były konserwowane owoce i warzywa, a nawet gotowe dania, takie jak puszki Heinza
oraz rozsławione wiele lat później przez Andy Warhola zupy Cambella i oczywiście
mrożonki46. Po II wojnie światowej pojawiły się dania mrożone. Zresztą gotowano
coraz mniej, w miastach bowiem rozrastały się sieci fast foodów i lokale serwujące
lunche. Zjawisko to niepokoiło zresztą lobby supermarketowe, które wytoczyło
działa przeciw restauratorom, zasłaniając się autorytetem dietetyków.
Silnie zakorzeniona w Stanach Zjednoczonych od czasów Frederica Winslowa Taylora tradycja wydajności i naukowej organizacji pracy spowodowała, że od
lat dwudziestych XX w. po dziś dzień przeprowadzono wiele badań nad czasem
pracy gospodyń domowych (tabela 3). Myli się ten, kto oczekuje, że wykazały
one mniejsze zaabsorbowanie domowymi obowiązkami. Czas spędzany na pracach
domowych przez nieaktywne zawodowo kobiety z wykształceniem przynajmniej
średnim wręcz się wydłużył z 48 godzin tygodniowo w 1930 r. do 55 w 1965 r. Złożyło się na to wydłużenie czasu poświęcanego na pranie z 3 do 6 godzin. Sprzątanie
zajmowało teraz 8 zamiast 6 godzin. Odkąd prace te przestały się łączyć z dużym
wysiłkiem fizycznym, wykonywano je częściej.
Całkiem inaczej obecność sprzętu gospodarstwa domowego wpłynęła na domowe obowiązki mężczyzn. Istnieje statystycznie istotna zależność między liczbą
urządzeń w domu a czasem poświęcanym przez męża na domowe prace. Jak łatwo
przewidzieć, im więcej sprzętu AGD, tym mniej pracy. Mężczyźni wykupili się
(dosłownie) od monotonii prac domowych, kobiety zaś oddawały się im z coraz
większym zapałem. Niezależnie od liczby sprzętu spędzały one na pracach domowych podobny wymiar czasu (tabela 4). Przyczyniał się do tego model perfekcyjnej gospodyni domowej propagowany przez pisma kobiece. Prace domowe nie
były dla niej przykrym obowiązkiem, lecz dowodem przywiązania do rodziny. Jak
napisała badaczka zagadnienia Ruth Schwartz Cowan:
[...] pranie nie było po prostu praniem, lecz wyrazem miłości; pani domu kochająca swą
rodzinę będzie starała się uchronić jej członków od złośliwych plotek. [...] Czyszczenie
umywalki nie było po prostu czyszczeniem umywalki, lecz praktyczną realizacją matczynego instynktu opiekuńczego, bowiem w ten sposób chroniła ona swą rodzinę przed
chorobami47.
Matce, która nie wywiązywała się z obowiązków, doskwierało poczucie winy,
że dzieci chodzą do szkoły w brudnych butach, że za umywalką lęgną się bakterie
R. Schwartz Cowan, The „Industrial Revolution”, s. 8–9.
Ibidem, s. 16.
46
47
213
Tabela 3.Liczba godzin w tygodniu poświęconych przez kobiety na wybrane prace domowe w latach 1930–1931 i 1965–1966
Lata
Rodzaj pracy
1930–1931
(692 kobiety
niepracujące
zawodowo)
1965–1966
(357 kobiet
niepracujących
zawodowo)
1965–1966
(334 kobiety
pracujące
zawodowo)
48,1
15,1
10,6
4,5
55,4
16,0
10,9
5,1
28,2
8,2
5,4
2,8
7,9
8,7
3,9
3,4
4,5
6,4
2,3
2,9
1,0
7,4
6,0
1,4
9,8
5,2
2,7
10,2
8,4
1,8
9,7
5,2
5,6
5,0
4,6
0,4
3,3
3,9
3,9
Ogółem
Prace kuchenne, w tym:
gotowanie
zmywanie
Czynności związane
z ubraniem i pościelą,
w tym:
pranie
szycie i cerowanie
Porządki, w tym:
sprzątanie
inne
Opieka nad rodziną
Zakupy
Prace różne
Źródło: J. Vanek, Household Technology and Social Status: Rising Living Standards and Status and
Residence Differences in Housework, „Technology and Culture” 1978, t. 19, s. 374.
Tabela 4.Korelacja między liczbą posiadanego sprzętu gospodarstwa domowego a czasem
przeznaczonym na prace domowe. USA w 1967 roku
Czynności domowe
Liczba sprzętu używanego przez:
męża
żonę
Czas przeznaczony na wszystkie czynności
domowe
–0,279
0,108
Czynności typowo kobiece
–0,390*
–0,152
* Poziom istotności poniżej 0,05, co oznacza, że prawie na pewno można te wyniki uogólnić na całą populację. Brak * oznacza, że rezultaty uzyskane w próbie nie mogą zostać uogólnione na całą populację
Znak minus przed liczbą oznacza zależność odwrotną: im więcej sprzętu domowego, tym mniej czasu
spędzanego na pracach domowych. Im wartość wskaźnika bardziej odbiega od zera, tym związek jest
silniejszy.
Źródło: Ch. A. Thrall, The Conservative Use of Modern Household Technology, „Technology and
Culture” 1982, t. 23, s. 190.
214
Michał Kopczyński
i że nie dostrzegła pierwszych objawów grypy u dziecka. Zdaniem Ruth Schwartz
Cowan, owo poczucie winy było umiejętnie dawkowane przez reklamy publikowane w pismach kobiecych.
Jednak doszukiwanie się w tym śladów męskiego spisku albo perfidii wielkiego
biznesu – o czym Ruth Schwartz Cowan w swej pracy otwarcie nie pisała, ale myśl
tę podchwycili różni „zaangażowani” komentatorzy – jest przejawem spiskowej
wizji dziejów. We wspomnianym zjawisku upatrywać należy jaskrawego przykładu opisanego przez Williama F. Ogburna opóźnienia kulturowego (cultural lag),
spowodowanego znacznie szybszym tempem zmian technologicznych i nienadążaniem za nimi niematerialnej sfery kultury48.
Jak wynika z tabeli 3, mniejsze było obciążenie pracami domowymi – i to
mniejsze aż o połowę – w gospodarstwach domowych kobiet aktywnych zawodowo. Czyżby więc sprzęt gospodarstwa domowego pozwolił kobietom wyjść
z domu i zaistnieć na rynku pracy nie tylko do zamążpójścia, lecz na trwałe? Choć
rozumowanie to wygląda logicznie, to dane empiryczne nie potwierdzają go. Aż do
lat czterdziestych XX w. większość kobiet w Stanach Zjednoczonych pracowała
jedynie do zamążpójścia. Praca zawodowa była albo koniecznością, albo sposobem
na ucieczkę ze wsi do miasta. O ile około 1900 r. w grupie wieku 25–44 lata pracowało w USA prawie 20% kobiet, o tyle w przypadku kobiet zamężnych było to
nie więcej jak 5%. W latach 1930–1950 odsetek pracujących mężatek wzrósł z 10
do 25%, co zapowiadało zmianę w postrzeganiu pracy zawodowej kobiet. Decydował o tym rozrost sektora biurowego, w którym kobiety stanowiły 24% zatrudnionych w 1900 i aż 52% w 1930 r. Sprzyjało temu lepsze wykształcenie kobiet, które
w 1928 r. stanowiły już 27% absolwentów szkół średnich. Nadal jednak poza rynkiem pracy pozostawała ponad połowa przedstawicielek płci pięknej, w tym wiele
kobiet wykształconych. Skłoniło to nawet niektórych autorów do twierdzenia, że
wydatki na kształcenie kobiet na poziomie wyższym są marnowaniem pieniędzy,
traktują one bowiem uczelnie jako rodzaj targowiska próżności. Proces emancypacji zawodowej nabrał rozpędu po 1940 r., kiedy to skokowo wręcz podniosła się
aktywność zawodowa kobiet zamężnych (rys. 1). Niewątpliwie impuls do aktywizacji zawodowej mężatek dała II wojna światowa. Ale po jej zakończeniu zjawisko
nasilało się, zamiast powrócić, jak to się stało po poprzedniej wojnie, do dawnego
poziomu. Odsetek mężatek pracujących zawodowo przekroczył 40% w 1965 r.,
dziesięć lat później podskoczył do 50%, aby w 1995 r. zbliżył do 80%. Zmiany te
oznaczały, że kobiety na dobre zagościły na rynku pracy, przerywając zatrudnienie
W. F. Ogburn, Social Change with Respect to Culture and Original Nature, New York 1922,
s. 145–196. O socjologii Ogburna zob.: B. Godin, Innovation Without the Word: William
F. Ogburn’s Contribution to the Study of Technological Innovation, „Minerva” 2010, t. 48,
s. 277–307.
48
215
mężczyźni od 25 do 44 lat
kobiety od 25 do 44 lat
kobiety zamężne
od 35 do 44 lat
Rok
Rys. 1. Aktywni zawodowo mężczyźni oraz kobiety w wieku 25–44 lata oraz kobiety zamężne w wieku 35–44 lata w USA w latach 1880–2004
Źródło: C. Goldin, The Quiet Revolution that Transformed Women’s Employment, Education and
Family, „American Economic Association Papers and Proceedings” May 2006, s. 4.
najwyżej na okres wychowania dzieci. Bez sprzętu gospodarstwa domowego byłoby to niemożliwe, ale też nie on był jedyną przyczyną zachodzących zmian.
Dane dotyczące udziału kobiet w rynku pracy nie ukazują zmian zachodzących w ludzkich motywacjach, a te są ogromne, szczególnie od drugiej połowy lat
sześćdziesiątych XX w. Przede wszystkim wzrosły oczekiwania co do przyszłego
zawodu. Nie chodziło już o byle jaką pracę, najczęściej biurową, lecz o karierę
zawodową. O przeobrażeniu sposobu myślenia świadczy podniesienie się wieku
zawierania małżeństw przez absolwentki uniwersytetów z 22,5 lat dla generacji
urodzonej w 1949 r. do 25 dla urodzonych w 1956 r. Zmieniał się też profil studiów
podejmowanych przez kobiety. Jeśli w latach sześćdziesiątych na wydziałach prawa jedna studentka przypadała na 20 studiujących, to w 1980 r. kobiety stanowiły
już 20%, a w 2000 r. – 50% studentów. Podobne zmiany zaszły na kierunkach medycznych i biznesowych (rys. 2). Jeszcze w 1970 r. 65% kobiet kończących studia
podejmowało pracę w zawodach sfeminizowanych, jako nauczycielki, pielęgniar-
216
Michał Kopczyński
%
50
Udział kobiet
40
30
20
10
0
Rys. 2.Odsetek kobiet wśród amerykańskich studentów pierwszego roku na wybranych
kierunkach w latach 1955–2005
Źródło: Jak rys. 1, s. 11.
ki, bibliotekarki, pracownice opieki społecznej. Dwadzieścia lat później zawody
te wybierało już tylko niewiele ponad 30% absolwentek, podczas gdy 40% nastawiało się na zawody uznawane dotąd za typowo męskie49. Naturalną konsekwencją
tych przesunięć był wzrost zarobków kobiet w porównaniu z zarobkami mężczyzn.
Do 1980 r. nie przekraczały one 60%, a w 1995 r. doszły do 75%. Różnice w wysokości przeciętnego wynagrodzenia utrzymują się nadal, ale pamiętać trzeba, że są
C. Goldin, The Quiet Revolution that Transformed Women’s Employment, Education and Family, „American Economic Association Papers and Proceedings” May 2006, s. 12–13. Poszukując przyczyn tych zjawisk, autorka powtórzyła popularny wśród farmaceutów i feministek
pogląd, że stoi za nim rozpowszechnienie pastylki antykoncepcyjnej (s. 13, a także: eadem,
L. F. Katz, The Power of the Pill: Oral Contraceptives and Women’s Career and Marriage
Decisions, „Journal of Political Economy” 2002, t. 110, s. 730–770, zwłaszcza. 766–767). Piszący te słowa, nie negując znaczenia zmian technologicznych w farmaceutyce, skłonny jest
raczej przyjąć perspektywę Ogburna i widzieć tu typowy przykład opóźnienia kulturowego.
49
217
one nie tyle przejawem dyskryminacji, ile wyboru przez kobiety zawodów mniej
dochodowych, uważanych tradycyjnie za kobiece.
Wszystkie te zmiany nie mogły pozostać bez wpływu na model rodziny. Od
drugiej połowy lat sześćdziesiątych XX w. systematycznie obniża się dzietność
małżeńska, która zarówno wśród białych w USA, jak i w Europie spadła poniżej 2,1, czyli poziomu zastępowalności pokoleń. Proces ten określa się mianem
„drugiej transformacji demograficznej”, a jego istota polega na przejściu od charakterystycznego dla lat czterdziestych i pięćdziesiątych XX w. modelu „dziecko
z rodzicami”, w którym na pierwszym planie było dziecko lub dzieci, do modelu
„rodzice z dzieckiem”, gdzie na pierwszym miejscu stawia się plany życiowe dorosłych50. To właśnie z tego powodu opóźnia się zawarcie małżeństwa i urodzenie
pierwszego dziecka. Konsekwencją jest przyspieszone starzenie się ludności. Jak
długo potrwa owa transformacja i jakie będą jej ostateczne rezultaty, trudno dziś
powiedzieć. Nie da się jednak ukryć, że bez Edisona, bez elektryczności, odkurzacza, żelazka, pralki i lodówki do wyzwolenia kobiet by nie doszło.
A co z tego przyszło mężczyznom? Czy tylko setki napastliwych artykułów
w feministycznych czasopismach?
Michał Kopczyński
Edison, or how men liberated women and how it happened
S u mm a r y
In 1879 Thomas Alva Edison publicly demonstrated in public his electric light bulb.
Three years later in New York he launched the first municipal power plant. The supply of
electricity revolutionized household chores. The emergence of electric household appliances softened the crisis caused by the diminishing supply of domestic servants in the United
States at the turn of the 19th and 20th centuries. In theory, household equipment was meant to
help women by shortening time devoted to household chores and let them participate in the
labor force. But the practice proved reverse. Women spent more time than earlier on cleaning, washing and ironing, though these kins of the household tasks stopped being physically
exhausting. Labor participation of American women changed radically only 30 years after
the introduction of electric household appliances. Technological revolutions might occur
rapidly but even modern societies need considerable time to overcome the cultural lag.
O drugiej transformacji demograficznej w Europie zob.: I. Kotowska, Europejskie modele
rodziny w dobie transformacji, w: Rodzina – prywatność – intymność. Polska na tle Europy,
red. D. Kałwa, A. Walaszek, A. Żarnowska, Warszawa 2005, s. 59–78.
50
Wydawnictwo
źródłowe
Czasy Nowożytne
TOM 24
ROK 2011
Jacek Wijaczka
Toruń
Proces o czary we wsi Osowo z 1686 roku
W 1925 r. na łamach „Ludu”, będącego organem Polskiego Towarzystwa Etnologicznego (czasopisma wychodzącego do dzisiaj), Kazimierz Sochaniewicz
opublikował referat wygłoszony na XII Zjeździe Lekarzy i Przyrodników w Warszawie, w którym nawoływał do systematycznego wydawania materiałów źródłowych związanych z procesami o czary, które toczyły się w Rzeczypospolitej,
w celu „umożliwienia systematycznej i zorganizowanej pracy na polu zagadnień
związanych z demonologią, czarodziejstwem, czarami, zaklinaniem itp. praktykami, mającemi na celu wyświetlić wierzenia i przesądy, związane z interpretacją tak
zwanych sił nadprzyrodzonych”1.
Apel Sochaniewicza spotkał się z odzewem wśród historyków i etnografów,
którzy – głównie na łamach „Ludu” – zaczęli publikować teksty i materiały źródłowe dotyczące czarów oraz związanych z nimi procesów2. Mimo wzrostu liczby
publikacji materiałów źródłowych odnoszących się do polowania na czarownice
w Rzeczypospolitej, do dzisiaj brak jest pełnego, syntetycznego opracowania tego
problemu. Praca bowiem Bogdana Baranowskiego, wydana w 1952 r., została oparta na zbyt wąskiej bazie źródłowej. Wykorzystał on praktycznie źródła archiwalne
odnoszące się tylko do Wielkopolski właściwej, tzn. województw poznańskiego
i kaliskiego3. Podobnie na wiele pytań nie odpowiada wydana niedawno praca Małgorzaty Pilaszek4.
K. Sochaniewicz, O potrzebie systematycznego wydawnictwa materjałów do historji procesów o czary w Polsce, „Lud” 1925, t. 4, seria 2, s. 165–169, tu s. 166.
2
Zob. m.in.: J. Jodkowski, O czarowniku Znaku na inkwizycji w Grodnie w 1691 roku i o ziołach czarodziejskich, „Lud” 1931, t. 10, s. 202–211.
3
B. Baranowski, Procesy czarownic w Polsce w XVII i XVIII wieku, Łódź 1952.
4
M. Pilaszek, Procesy o czary w Polsce w wiekach XV–XVIII, Kraków 2008. Por. recenzja:
J. Wijaczka, Procesy o czary w Polsce w epoce wczesnonowożytnej, „Kwartalnik Historyczny” R. 116, 2009, nr 3, s. 113–126.
1
222
Jacek Wijaczka
W związku z tym apel Kazimierza Sochaniewicza sprzed prawie 100 lat jest nadal aktualny. Dlatego też podaję tu do druku akta procesu o czary przeprowadzonego przez sąd łobżenicki w 1686 r. w położonej na Krainie wsi Osowo. Tekst ten tym
bardziej zasługuje, moim zdaniem, na publikację, że o większości procesów o czary przeprowadzonych w Rzeczypospolitej w czasach wczesnonowożytnych informacje są bardzo lakoniczne. Tutaj mamy nie tylko informacje o samym przebiegu
procesu, lecz także dosyć obszerne zeznania oskarżonych kobiet oraz wyrok.
Proces we wsi Osowo (wówczas parafia Zakrzewo) przeprowadzony został przez
sąd miejski sprowadzony z Łobżenicy, największego ośrodka miejskiego na Krainie5.
Administrację i sądownictwo w Łobżenicy w okresie Rzeczypospolitej szlacheckiej
regulowały przepisy prawa magdeburskiego, wprowadzonego przywilejem lokacyjnym z 1314 r. Miasto, mimo że prywatne, posiadało radę miejską z burmistrzem na
czele oraz ławę z wójtem. Wójt przewodniczył ławie i był urzędnikiem obieralnym,
a w jego kompetencjach leżało przede wszystkim sądownictwo nad ludnością miejską. W końcu XVII w. rozszerzono zakres tych kompetencji o sprawy cudzołóstwa
i czarów6. Rejestr spraw tego rodzaju określiła ordynacja z 1693 r., z której wynika,
że wcześniej funkcjonował sąd mieszany wójtowsko-burmistrzowski, co miało być
szkodliwe dla miasta. Dlatego wprowadzono wyraźny podział kompetencyjny spraw.
Burmistrz miał wyrokować we wtorek, wójt zaś z ławą w piątek7.
Istotny dla przeprowadzania procesów o czary przez sąd łobżenicki był fakt,
że Łobżenica posiadała własnego kata. Urząd ten musiał funkcjonować na długo
przez 1683 r.8, kiedy to na nowo określono jego obowiązki w ordynacji miejskiej.
Należało do nich wykonywanie wyroków śmierci, kar cielesnych, torturowanie
oskarżonych i wypędzanie skazanych z miasta. W ordynacji nałożono na kata również inne obowiązki, m.in. sprzątanie padliny i łapanie bezpańskich psów9. Dom
łobżenickiego kata znajdował się za Bramą Złotowską, po drodze na miejsce straceń zwane „Bożą Męką”10.
W drugiej połowie XVII w. sąd łobżenicki przeprowadził około 30 procesów
o czary. Dokładniejsze wiadomości mamy o 27 procesach, co do pozostałych stan zachowania źródeł nie pozwala na ich bliższe poznanie11. Jednym z tych, o których zachowały się dokładniejsze informacje, był proces przeprowadzony we wsi Osowo.
Za P. Szafranem, Osadnictwo historycznej Krajny w XVI–XVIII w. (1511–1772), Gdańsk
1961, s. 28, przyjmuję, że Kraina to obszar dawnego powiatu nakielskiego.
6
A. Mietz, J. Pakulski, Łobżenica. Portret miasta i okolicy, Łobżenica–Toruń 1993, s. 59.
7
Ibidem.
8
Przywilej miastu Łobżenice nadany przez Jana Korzboka Łąckiego, wyd. J. Lekszycki, Poznań 1883 (ks. II, art. XXII. O woźnych, sługach miejskich i mistrzu).
9
Przywilej, s. 136; A. Mietz, A. Pakulski, Łobżenica, s. 62.
10
A. Mietz, A. Pakulski, Łobżenica, s. 71.
11
J. Wijaczka, Mężczyźni jako ofiary procesów o czary przed sądem łobżenickim w drugiej połowie XVII wieku, „Czasy Nowożytne” 2004, t. 17, s. 20.
5
223
Dnia 17 czerwca 1686 r. sąd łobżenicki w składzie: Michał Szoll i dwóch
ławników, Marcin Wysocki i Jan Melka, rozpoczął proces, w którym oskarżono
o uprawianie czarów szkodliwych dwie mieszkanki wsi Osowo, Reginę Dręczynę
(Zdręczyna) i Annę Piekutkę. Oskarżającymi je o czary byli Grzegorz, karczmarz
osowski (skarżył się na Dręczynę), i Jakub Kołodziej (skarżył się na Piekutkę)12.
Interesujące jest w tym przypadku, podobnie jak w kilku innych procesach prowadzonych przez sąd łobżenicki, że sędziowie nie nakazywali, jak to było w przypadku wielu innych sądów, tzw. próby pławienia. To obie oskarżone o zajmowanie się
czarami kobiety poprosiły, chcąc dowieść swej niewinności, o próbę wody. Z tego
wynika, że wiara w to, iż woda „oczyści niewinnego”, była wśród mieszkańców
Krainy bardzo rozpowszechniona, podobnie jak prawie w całej Europie13. Sąd wyraził zgodę, ale nadzieje pokładane przez kobiety w tej próbie zawiodły, gdyż jak
zanotowano, niewiasty „jako kaczki po wodzie pływali”14.
Następnego dnia po pławieniu Regina Dręczyna poprosiła sąd za pośrednictwem sołtysa, aby nie dawano jej w ręce kata, „obiecując wszystkie złe uczynki swe
dobrowolnie wyznać i complices sobie czarostwa wyjawić i wydać”15. Sąd rozpoczął obrady i wysłuchani zostali oskarżyciele, którzy złożyli na początek uroczystą przysięgę, w której podkreślili, że oskarżają kobiety nie z żadnej zawziętości, ale
z powodu szkód, które ponieśli z racji uprawianych przez nie czarów. Rozpoczęto
następnie przesłuchiwać Dręczynę, która dobrowolnie zeznała, że była cztery razy
na łysej górze, a było to zawsze w „nowe czwartki”. Łysa góra znajdowała się
natomiast na piaszczystej górze między żytami za Osowem w kierunku młyna.
Oskarżona powołała kilkanaście kobiet, m.in. Annę Piekutkę i Dorotę Nabzdziszkę. Dręczyna przyznała się do posiadania własnego „ducha nieczystego” imieniem
Kuba, którego przed trzema lata „zadała” jej własna siostra o imieniu Gerusza, spalona już zresztą za czary16. Z czartowskim pachołkiem wzięła ślub, którego udzielił
im na łysej górze stary Tomasz z Osowa. Z owym nieczystym duchem obcowała
jak żona z mężem17.
Przywiedziona przed oblicze sądu Anna Piekutka dobrowolnie do niczego nie
chciała się przyznać, twierdząc, że jest niewinna. Dlatego oddano ją w ręce kata na
pierwsze tortury, w trakcie których również do niczego się nie przyznała. Zanim
Archiwum Państwowe w Bydgoszczy (dalej: AP Bydgoszcz), Akta miasta Łobżenicy,
sygn. 11, k. 458r–v.
13
G. Gersmann, Gottessurteil und Alltagsbruch: Zur Bedeutung der Wasserprobe in der Frühen
Neuzeit, w: Wasser. Internationaler Kongreß im Forum Kunst- und Austellungshalle Bonn
1998, red. B. Busch, L. Förster, Bonn 2000, s. 157–168.
14
AP Bydgoszcz, Akta miasta Łobżenicy, sygn. 11, k. 458r.
15
Ibidem.
16
Imienia tego nie odnajdujemy wśród akt pozostałych procesów, co może oznaczać, że procesów tych było więcej.
17
AP Bydgoszcz, Akta miasta Łobżenicy, sygn. 11, k. 458v–459r.
12
224
Jacek Wijaczka
do nich doszło, skonfrontowano obie kobiety i Dręczyna „w oczy” Piektuce powiedziała, że ta bywała na łysej górze, jadała tam i piła.
Dobrowolne przyznanie się do popełnienia złych uczynków nie uchroniło Dręczyny przed torturami. Sąd nakazał mistrzowi ją „dość łaskawie i miłosiernie potraktować”18. W ich trakcie potwierdziła to, co zeznała wcześniej, a przyznała się
do popełnienia kilku szkód różnym ludziom, m.in. „wilka przepuściwszy”, udusiła
wołu należacego do gbura Kloski w Głomsku, a karczmarzowi osowskiemu Grzegorzowi ogród popsuła. Dręczyna wymieniła jako czarownice Piekutkę oraz Nabzdziszkę, ale również powołała matkę żony oskarżającego ją karczmarza Grzegorza
i żonę drugiego oskarżyciela, Jakuba Kołodzieja19.
Wzięta na powtórne męki Anna Piekutka zeznała, że „diabła ma za pana, siwego
i starego, któremu na imię Michał, a po niemiecku chodzi [ubrany]”20.
Tego samego dnia, 17 czerwca 1686 r. po południu „przyniesiono urzędowi”
Dorotę Nabzdziszkę, która „niedawnymi czasy poprzysiężona na mękach już była,
ale uciekła”21. Prosiła, aby poddano ją próbie wody. Sędziowie spełnili jej prośbę,
ale w obecności wielu ludzi pływała po wierzchu na wodzie, a nie tonęła. Następnego dnia, 18 czerwca, ponownie dostarczono Nabzdziszkę przed oblicze sądu.
Ponieważ już wcześniej oskarżana była przez czterech instygatorów o czary, a i teraz dwóch z nich, Stanisław i Bartosz, ją „poprzysięgli”, oddano ją w ręce kata. Do
czarostwa się jednak przyznać nie chciała, zeznała natomiast, że „grzech nieczystości i społeczności cielesnej pełniła” ze swoim nieżyjącym już bratem Maćkiem22.
Tegoż dnia po południu Anna Piekutka, „na granicę zaniesiona i dla cierpienia
trzecich a ostatnich mąk na drabce położona”, zeznała, że bywała wraz ze Zdręczyną na łysej górze, jadała tam kołacze i chleb, a pijała piwo, wino i gorzałkę.
Tańcowała tam również ze swoim diabłem, a do jej obowiązków należało mycie
naczyń i zamiatanie. Przestano ją torturować oraz skonfrontowano z Nabzdziszką
i Piekutką, która to zaczęła jej „wymawiać”, że bywała na łysej górze ubrana w zieloną suknię i miała dwóch diabelskich pachołków. Nabzdziszka rzekła wówczas do
Piekutki: „kiedy ty na mnie powiadasz, to i [ja] na twoją córkę powiadać będę”23.
Marasza, córka Piekutki, usłyszawszy to, uciekła ze wsi. Torturowana Nabzdziszka
do niczego przyznać się nie chciała, w związku z czym odesłano ją do więzienia.
Sędziowie wydali dekret, w którym skazali na śmierć i nakazali spalić Reginę Zdręczynę i Annę Piekutkę. Ponieważ obie były poddanymi szlacheckimi, to
sąd przesłał wyrok do zatwierdzenia właścicielowi dóbr Maciejowi Działyńskie
20
21
22
23
18
19
Ibidem, k. 459v.
Ibidem.
Ibidem.
Ibidem, k. 460r.
Ibidem, k. 460v.
Ibidem, k. 461r.
225
mu24, który – w swoim i braci imieniu – go zaaprobował25. Natomiast co do Doroty
Nabzdziszki, sąd nakazał wziąć ją na trzecie tortury, przede wszystkim z powodu
oskarżenia o utrzymywanie kontaktów seksualnych z bratem. Kat zajął się nią 10
lipca 1686 r. Nie chciała się nadal przyznać do tego, aby była czarownicą, w związku z czym „przyniesiono” Annę Piekutkę i Reginę Zdręczynę, które Nabzdziszce
„w oczy wymawiały” i stwierdziły: „umieramy na to i na sąd boży idziemy, żeś
ty na łysej górze jadała, pijała, tańcowała, w krześle siedziała i dwóch pachołków
masz”26.
Mimo braku przyznania się na torturach, sąd postanowił jednak skazać Nabzdziszkę na stos, gdyż była po raz drugi pomówiona o czary, a idące na śmierć
Piekutka i Zdręczyna nie chciały jej „odwołać”, twierdząc, że jest taką samą czarownicą jak i one27. W ten sposób sąd łobżenicki złamał ówczesne prawo, ponieważ
osoba, która wytrzymała trzykrotne tortury i nie przyznała się do zarzucanych jej
czynów, powinna zostać uwolniona. Nie wiemy, kiedy wyrok został wykonany.
An e k s
Źródło: Archiwum Państwowe w Bydgoszczy, Akta miasta Łobżenicy, sygn. 11, k. 458–462r.
Actum in villa Ossowko28 dicta praesentibus spectabilibus ac famatis Michaele Szoll, assesore officii proconsularis iurato, Martino Wysocki et Joanne Melka, scabinis iuratis Lobzenensibus, die 17
mensis Junii anno Domini 1686
O Macieju Działyńskim wiadomo niewiele; nie znamy daty jego urodzin, zmarł w 1694/95 r.
Był pierworodnym synem Zygmunta (zm. 1685) i Katarzyny Franciszki Witosławskiej. Ponieważ małżeństwo zawarte zostało w 1655 r., to urodził się po tej dacie. Miał trzech braci:
Pawła, Jana i Jakuba. Paweł był wojewodą kaliskim, o pozostałych wiadomo niewiele. Jan
był dziedzicem wsi Wielawy i Dziektarnia; K. Piwarski, Działyński Zygmunt (zm. 1685),
woj. kaliskie, w: Polski Słownik Biograficzny, t. 6, s. 99–100; Genealogia dynastyczna,
www.genealog.home.pl/gd/szablony/rodzina.php?-lang (20 października 2010); Teki Dworzaczka. Materiały historyczno-genealogiczne do dziejów szlachty wielkopolskiej XV–XX wieku, Kórnik 2004 – www.teki.bkpan.poznan.pl/index-glowna.html (20 października 2010).
25
Ibidem, k. 461r–v.
26
Ibidem, k. 461v.
27
Ibidem, k. 462r–v.
28
Ossowko = Osowo (niem. Aspenau), par. Zakrzewo. Pierwsza wzmianka o tej miejscowości
pochodzi z 1591 r., kiedy występuje pod nazwą Ostragóra. W XVII w. używana była nazwa
„Ossowka sive Ostrogora”. W latach 1653–1695 we wsi zamieszkało 9 kmieci; P. Szafran,
Osadnictwo historycznej Krainy, s. 178. Akta niniejszego procesu pozwalają uzupełnić dzieje
tejże wsi, P. Szafran bowiem podawał, że karczma funkcjonowała w tej wsi w 1773 r., a z akt
procesu wynika, że karczma była tam już wiek wcześniej.
24
226
Jacek Wijaczka
Sław[etny] urząd łobzenski ad causam et cognitionem obwinionych, to jest Reginy Dręczynej i Anny Piekutki, do Ossowka deputowani i wezwani, de ipso mane actu et supra
przez instygatorów podane skargi na pomienione niewiasty iteratis vicibus ich upominając,
aby dobrowolnie bez dalszego procederu i surowości prawa, jeżeli są tych złych uczynków
winnemi, o co od instygatorów swoich są obwinieni, wszystkie punkta skarg im czytając,
aby się dobrowolnie przyznali, ponieważ instygatorowie względem złych uczynków czarostwa poprzysiąc onych gotowi. Które to obwinione niewiasty ni do czego się nie znając,
ani dobrowolnie się przyznając, forti animo negowali, ale z domysłu swego i dobrej woli
swej o wodę prosili, aby pławione były. Czego officium się nie domyślając, ale owszem,
onym te pławienie rozważając, coby przez te pławienie rozumieli. Które odpowiedziały, że
jeżeli pójdą na grunt, to będę dobrą, a jeżeli będę pływała, to będę złą. Na ich tedy wielką
prośbę i żądanie urząd pławienia dozwolił, które to niewiasty in manifesto conspectu turba
hominum jako kaczki po wodzie pływali.
Eodem die ante meridiem po pławieniu Regina Zdręczyna urzędu przez sołtysa prosiła,
aby mizernego ciała jej mistrzowi do męczenia nie podano, obiecując wszystkie złe uczynki
swe dobrowolnie wyznać i complices sobie czarostwa wyjawić i wydać.
Po zagajonym tedy sądzie die eodem pierwszy instygator Grzegorz, kaczmarz ossowski,
skarżąc się na Reginę Zdręczyną, a Jakub Kołodziej, także z Ossowki, na Annę Piekutkę, iż
winne i umiejętne są czarostwa in sequenti rotha poprzysięgli.
Ja Grzegorz, ja Jakub, poprzysięgamy przez imię Boga Wszechmogącego, w Trójcy Św.
Jedynego, mianowane białogłowy Reginę Dręczyną i Annę Piekutkę, jakośmy przed sądem
na nie skarżyli, tak i teraz winnemi i umiejętnemi złych uczynków czarostwa oneż poprzysięgamy nie z żadnej zawziętości, ale z przyczyny szkód naszych, których to pomienionych
niewiast żadnym sposobem odstąpić nie chcemy, ale aż do kresu śmierci samej onych kończyć obiecujemy. Tak nam Panie Boże dopomóż i niewinna męka syna jego.
Po wykonanym juramencie na dobrowolnej inkwizycyjej Regina Dręczyna zeznała, że
na Łysej Górze cztery razy była, pytana kiedy, odpow[wiedziała]: w nowe czwartki, a ta
Łysa Góra na piaszczystej górze między żytami za Ossowką, ku młynkowi jadąc, stoi. Zeznała i to, że Baranka, niewiasta, z nią na Łysej Górze bywała, także też i Bruszka z matką
i córką na Łysej Górze bywają. Zeznała Regina Dręczyna na dobrowolnym egzaminie, że
Szotka, niewiasta, której na imię Zofka, także też i Nabzdziszka. Na łysej górze bywają Koniarka, córka Piekutki, na imię Marusza, Dreika, Pasturka, młoda Hanka. Anna Piekutka,
matka Maruszy, zeznała dobrowolnie Regina Dręczyna, że na Łysej Górze bywa i wyżej
tam siedzi, mówiąc, niżeli ja, ma ducha nieczystego starego swego, tylko nie wiem, jako mu
na imię. Te wszystkie Regina Dręczyna na dobrowolnej inkwizycyjej powołała.
Zeznała i to Regina Dręczyna na dobrowolnym egzaminie, że już temu trzy lata jako ducha nieczystego ma, któremu imię Kuba, w czerni po polsku chodzi, mówiąc, że mi siostra
moja śrzednia zadała tego pachołka, którą już spalono. Siostrze mojej na imię było Gerusza
i błąkał się długo ten pachołek, pókim go nie przyjęła. Zeznała też i to Regina Dręczyna, że
się Boga Wszechmogącego i Szerokiej wyrzekła i odprzysięgła. Pytana, co to za Szeroka,
odpow[iedziała], że pachołek mój Najświętszą Pannę tak nazywa i nalegał mię bardzo,
abych się wyrzekła.
Zeznała też Regina Dręczyna, że z pachołkiem swoim ślub wzięła; pytana, jakowy to
ślub był i co za słowa przy tym ślubie, odpow[iedziała], że wszystko wspak, nie tak jak
ksiądz daje. Pytana, kto im ten ślub daje, odpow[iedziała], iż to stary Tomas z Ossowki
227
ślub nam dawał, który i z żoną swoją, na imię Kaśką, i z córką, na imię Katarzyną, na Łysej
Górze bywa. Zeznała i to Regina Dręczyna, że z nieczystym duchem, który jej służył, jako
żona z mężem obcowała, bo ją nalegał o to. Pytana, jeżeli takowe obcowanie jako z mężem,
odpow[iedziała], nie, bo zimne ma.
Consequenter Anna Piekutka na dobrowolny egzamen przed Urząd przyniesioną, aby
bez tormentów do złych uczynków się przyznała, ponieważ instygatorowie tak wielkie
skargi na nią pokładają, która to Anna Piekutka na dobrowolnym egzaminie nic a nic zeznawać nie chciała, ale owszem, niewinną się być wymawiała i mieniła.
Decretivit ergo officium Annę Piekutkę ad prima tormenta, gdzie naprzód Regina Dręczyna w oczy Annie Piekutce wymawiała, że była na Łysej Górze, tameż jadała i pijała. Pytała Piekutka Dręczynei, a kędzysz ta Łysa Góra. Dręczyna odpowiedziała, albo nie wiesz,
że na piaskach ku młynkowi między żytem. Która to Anna Piekutka na pierwszych mękach
nic a nic nie zeznała, ale owszem, niewinną się być wymawiała i mieniła.
A przetoż urząd dla tym większej dochodzenia prawdy obwinioną Reginę Dręczyną,
która tegoż dnia po pławieniu przed południem na dobrowolnym egzaminie ciężkie grzechy
przeciwko Majestatowi Boskiemu popełnione wyznała, starając się tedy urząd do prawa należytego Reginę Zdręczyną ad prima decretivit tormenta. Która to Regina na pierwsze męki
osadzona, powtórnym sposobem cokolwiek przed południem na dobrowolnym egzaminie
zeznała, wszystko to w piersi się bijąc twierdziła i powtarzała, mówiąc, że to wszystko
prawda, cokolwiekem raz dobrowolnie zeznała. Zeznała też i to Regina Zdręczyna, z pierwszego taktu tormentów popuszczona, z którą Urząd dość łaskawie i miłosiernie mistrzowi
postępować rozkazał, że po inszych wsiach, jako to w Głomsku, gburowi na imię Klosce
wilka przepuściwszy, wołu udusiła, a w Potulicach świniom pańskim jedne co zdychały,
a w drugich co wilcy brali, uczyniła, mówiąc, że tam zły pan. Pytana, co by to za wilk był,
odpow[iedziała], że to ten, co mi służył, bo mi rozkazował robotę sobie zadawać. Także też
Regina Zdręczyna zeznała, że Jajdzie we młynie buczkowskim i w Lipce wilka na świnie
przepuszczała. Zeznała i to, że Grzegorzowi, kaczmarzowi ossowskiemu, ogród zepsowała
i takową radę mu dała, ażeby próchnem ode drzewa ogród posypał, co drzewo trzą, to się
ogród naprawi. Zeznała i to, że nie tylko sąsiadom w Ossowce, ale i sama sobie we świniach
szkodę czyniła, mówiąc, że zawżdy pachołek mój roboty żądał, a próżnować nie chciał.
Potwierdziła też Regina Zdręczyna, że Anna Piekutka na Łysej Górze z nią bywała,
mówiąc, że idę z tym na sąd boży, że Piekutka za mną na Łysej Górze bywała i cokolwiek
zeznałam, tak dobrowolnie, jako i na mękach, na to umieram, że nikogo na duszę swoją
brać nie chcę, jedno tak, jakom raz zeznała. Także też i Dorotę Nabzdziszkę nie odstępuję,
ale potwierdzam, że z nami na Łysej Górze bywała we czwartek nowy. Zeznała także Regina Zdręczyna, że matka żony karczmarza ossowskiego i z córką na Łysej Górze bywa, i ta
matka żony karczmarzowi źle uczyniła, bo się z sobą powadzili, ale niechże ją karczmarz
przeprosi, tedy mu ona odczyni; zeznała także, że kołodzika z Ossowej z nimi na Łysej
Górze bywa.
Na powtórne męki Anna Piektuka, osadzona, zeznała, że diabła ma za pana, siwego
i starego, któremu na imię Michał, a po niemiecku chodzi. Zeznała też, że pachołka swego
zesłała i rozkazała mu, aby kołodziejowi bydlę udusił. Zeznała i to, że pachołek jej w chałupie siada i nikt go nie widzi. Siedział on we wtorkowy dzień cały dzień na policy, a potym
chodził jako kot stary. Pytana, kędy teraz jest, odpowiedziała, że jeszcze nie odszedł ode
mnie.
228
Jacek Wijaczka
Oddano tedy i przyniesiono urzędowi do prawa tegoż dnia po południu powołaną Dorotę Nabzdziszkę, która niedawnymi czasy poprzysiężona na mękach już była, ale uciekła.
Która to Dorota Nabzdziszka, z dobrej woli swej, aby pławiona była, prosiła i żądała. Urząd
tedy na prośbę i żądanie jej pławienia dozwolił. Która to Nabzdziszka, przy zgromadzeniu
wielu ludzi, po wierzchu na wodzie pływała, a nie tonęła.
In crastinum de summo mane Dorota Nabzdziszka przed urząd przyniesiona była, która
przed niedawnymi czasy od czterech mężów, to jest instygatorów poprzysiężona na mękach
już była, a podczas teraźniejszego kryminału od Reginy Zdręczynej de novo powołana ze
złych uczynków czarostwa winną i umiejętną być ma, na Łysej Górze jadała i pijała, co jej
w oczy Regina Zdręczyna, jawnie i bezpiecznie wymawiając, odstąpić oną nie chciała, ale
wszystkie zeznania swoje, idąc na sąd boski, potwierdzała i to Nabzdziszce w oczy wymawiała, żeś ty Panią Wielką na Łysej Górze i zajeżdżają po cię. Ta tedy Dorota Nabzdziszka
przez instygatorów powtórnie in rotha tak poprzysiężona jest:
Ja Stanisław, ja Bartosz, poprzysięgamy Dorotę Nabzdziszkę przez imię Boga Wszechmogącego, w Trójcy Św. Jedynego, która przed niedawnemi czasy przez czterech mężów,
to jest instygatorów poprzysiężona na mękach już była i uciekła. Tąż tedy Dorotę Nabzdziszkę teraźniejszym juramentem naszym potwierdzamy, iż ona winną jest złych uczynków czarostwa, a to nie z żadnej zawziętości, ale dla złych uczynków jej. Którą to Dorotę
Nabzdziszkę żadnym sposobem odstąpić nie chcemy, ale aż do kresu śmierci samej oną
kończyć obiecujemy. Tak nam Panie Boże dopomóż i niewinna męka syna jego.
Eodem die, scilicet 18 mensis Iunii de summa mane Dorota Nabzdziszka, już poprzysiężona, na pierwsze męki mistrzowi podana jest, która względem złych uczynków czarostwa
na mękach nic a nic zeznać nie chciała, ale niewinną i nieumiejętną takowych być się mieniła. Jedno ten grzech wyznała, o który ją urząd nie egzaminował, to jest, że z rodzonym
bratem swoim, na imię Maćkiem, który już nie żyje, grzech nieczystości i społeczności
cielesnej pełniła, mówiąc, że mię właśnie Pan Bóg za to karze.
Eodem die post meridiem Anna Piekutka, na granicę zaniesiona i dla cierpienia trzecich
a ostatnich mąk na drabce położona, zeznała, że na Łysej Górze z Reginą Dręczyną bywała,
jadała i pijała, chleb, kołacze, piwo, wino, gorzałkę. Zeznała i to Anna Piekutka, że pan jej,
kiedy mu kazała, to bydło pas[ł], za kozami chodził i jedną kozę mi udusił. Pytana, wiele
kóz miała, odpow[iedziała]: dwie, a jednę mi udusił. Potym pytana, co na tej Łysej Górze
robiła, odpow[iedziała], że z panem swoim tańcowała. Zeznała też, że bywała z nią Nabzdziszka na Łysej Górze; pytana, co by tam robiła, odpow[iedziała], że jadała, pijała, na krześle siadała. Pytana dalej, co by Nabzdziszka za pachołków miała, odpow[iedziała]: dwóch,
jednego w czerwieniu, a drugi w modrym, i to mówię nie ze złości, ale prawdziwie, i na to
umierać gotowam. Pytana, co by też ona sama robiła, odpow[iedziała], jam statki umywała
i umiatała. Pytana, kto też tam więcej na Łysej Górze bywa, odpow[iedziała], wiele tam na
Łysej Górze bywa, mają koruny piękne i czarne kitajki. Pytana, jakim sposobem do znajomości z diabłem przyszła, odpow[iedziała], że pachołek mój przyszedł do mnie w postaci
koźlęcia i jam go ze swemi do chlewka zagnała, a potym się obrócił w chłopa. Pytana ci
po polsku, ci po niemiecku, odpow[iedziała], po polsku, w sukni modrej, i obiecywał mi
służyć. Zeznała i to, że opuściła Boga jak tego pachołka przyjęła, mówiąc, że pachołek mój
kazał mi i nalegał na to, abych P[ana] Boga opuściła, a jego za sługę przyjęła, obiecując mi,
żem się przy nim dobrze mieć miała i cokolwiek mu każę, to zrobić się ofiarował. Pytana,
jeżeli z nim jako żona z mężem obcowała, odpow[iedziała], że z pachołkiem swoim trzy
229
razy w szopie leżałam i obcowałam, ale zimne miał jako lód. Zeznała też Anna Piekutka,
że Nabzdziszka na Łysej Górze w zielonych szatach bywała, a Zdręczyna w czerwonych
szatach, a potym obie do skrzyni szaty chowają.
Spuszczona tedy Anna Piekutka z mąk, jednakże jeden takt zachowany jest. Przyniesiona Dorota Nabzdziszka do Piekutki, na drabce już po tormentach siedzącej, gdzie Piekutka
w oczy Nabzdziszce wymawiała, amówiąca, że na Łysej Górze bywasz w zielonej sukni,
dwóch panów masz, jeden w czerwieni, a drugi w modrym chodzi, nie zapieraj się tego, bo
ja umrzeć na to gotowam, a Nabzdziszka do Piekutki rzekła, kiedy ty na mnie powiadasz,
to i na twoją córkę powiadać będą. Która to córka Anny Piekutki, na imię Marasza, to usłyszawszy, z Ossowki uciekła.29
Dorota Nabzdziszka tegoż dnia i godziny na powtórne cierpienie tormentów na drabce
położona nic a nic względem złych uczynków czarostwa przyznać nie chciała, mówiąc, że
choćby mię po żyłach rozbierano, tedy nic nie powiem, bo nic bnieb względem czarostwa nie
wiem. A tak dotychczas w zwyczajnym więzieniu zostaje, aż do dalszej dyspozycyjej.30
Decretum
Supra inquisitiones obwinionych niewiast tale. Urząd tedy wezwany łobzenski mają tak
sprośnych występków przed oczyma confessata, iż które Boga, stwórcę swego, odstąpiły
i jego imienia świętego wyrzekli się, z nieczystemi i przeklętymi duchami przestawały,
obcowały i uczynkami swemi z temi czarostwa ludziom szkodziły, przez które divina offenditur Maiestas. A przeto officium Lobzenense, do tych spraw kryminalnych będąc wezwani
i zaciągnieni, trzymając się wyraźnie opisanego Exodi 22 Cap. prawa bożego, które mówi
maleficum ne patiaris vivere super terram, złoczyńca, a osobliwie czarami bawiącego się,
aby nie dopuszczał żyć na ziemi. Stosując się także do prawa saskiego, jako i magdeburskiego, które prawa ob facinorum enormitatem ludzi takowych czarami bawiących się surowo ogniem karać każą. Do których praw wyraźnie napisanych urząd niniejszy przychylając
się, jawne, przez dobrowolne zeznania, jako też i tormentalne inkwizycyje, obwinioną Reginę Zdręczyną i Anne Piekutke być winne śmierci za złe ich popełnione uczynki czarostwa
zeznawszy, według prawa należącego i opisanego żywo ogniem spalić nakazuje. Cum omni
executione finali, tak ażeby się to przez egzekutora świętej sprawiedliwości iusticia administrante wykonało.
c
In toto approbat: Lobzinense supra superique nominatas personas. Maciej Działyński
m[anu] p[ropria]. Swoim i braci moich imieniemc.31
d
Co strony Nabzdziszki jest to wola i rozkazanie JMości Dobrodzieja naszego, aby trzeci raz była na mękach i lubo nie wyzna, a te obwinione, które ją powołały, jeżeli twierdzić
będą i z tym na śmierć pójdą, takimże dekretem ma być pokonana i tego trzeba, abyście ony
pytali, jeżeli nie była fregnas [?] z tymże bratem nieboszczykiem i tak jako prawo każe, tak
sobie Mości postępujcied.32
Nadpisane.
Nadpisane.
c-c
Pisane inną ręką.
d-d
Pisane inną ręką.
a-a
b-b
230
Jacek Wijaczka
Post latum decretum et approbationem Illustrissimae superioritatis decreti eiusdem,
die 20 m[ensis] Junii Dorota Nabzdziszka, na trzecie i ostatnie tormenta podana, nic a nic
względem złych uczynków czarostwa zeznać nie chciała, mówiąc, że nieodwinnie i nie
wiem nic. Przyniesiona tedy Regina Zdręczyna i Anna Piekutka,33eabye Dorocie Nabzdziszce w oczy wymawiały, które to Regina Zdręczyna i Anna Piekutka jednostajnie do Doroty
Nabzdziszki mówiły, że cię odstąpić nie chcemy, ale umieramy na to i na sąd boży idziemy,
żeś ty na Łysej Górze jadała, pijała, tańcowała, w krześle siedziała i dwóch pachołków
masz.
Decretum
Supra obwinioną i dwakroć razy poprzysiężoną Dorotę Nabzdziszkę tale.
Urząd tedy Lobzenski, nie mogąc tak na pierwszych, jako i na powtórnych tormentach
od Doroty Nabzdziszki żadnego się wybadać złych uczynków czarostwa wyznania, posyła
tedy do Jaśnie Wielmożnej zwierzchności ze wszystkiemi konfessatami i z dekretem na
osądzoną na śmierć ogniową tak Reginę Zdręczyną, jako i Annę Piekutkę po approbacyją,
oznajmując przy tym względem Doroty Nabzdziszki, że się do złych uczynków swoich
przyznać nie chce.
Wyrozumiawszy z konfessatów, że Dorota Nabzdziszka przed niedawnemi czasy od
czterech albo więcej instygatorów poprzysiężona, sądzona będąc, męki cierpiała, ni do
czego się przyznać nie chciała i uciekła, a teraz powtórnie, na kryminale teraźniejszym
od dwóch instygatorów, sąsiadów ossowskich recenter o czarostwo poprzysiężona, ni do
czego się przyznać nie chce. Dekret tedy Jaśnie Wielmożnej zwierzchności na pierwsze
dwie obwinione niewiasty approbowawszy decernit, aby trzecie a ostatnie tormenta według prawa na Dorocie Nabzdziszce wykonane były, a choćby się ni do czego przyznać nie
chciała, a te obwinione, to jest Regina Zdręczyna i Anna Piekutka, które ją pod teraźniejszy
kryminał powołały, jeżeli też twierdzić będą i z tym na on świat przyjdą, aby Dorota Nabzdziszka z Reginą Zdręczyną i Anną Piekutką jednymże dekretem żywo na śmierć ogniową
osądzeni i karani byli, mocą i powagą naszą nakazujemy.
Urząd tedy, przychylając się do wyraźnego rozkazania Jaśnie Wielmożnej zwierzchności swojej, naprzód multoties et plurimis vicibus Reginę Zdręczyną i Annę Piekutkę
przez miłość boską napomniawszy, aby niewinnego nie posądzali i na duszę swoją nie
brali, a winnego zaś nie taiły. Które to pomienione niewiasty statecznym, a nieodmiennym
słowem i umysłem, w piersi się bijąc, Doroty Nabzdziszki odstąpić nie chcieli, twierdząc,
że takaż jest jako i one same, na straszny sąd boski z tym idąc i śmiercią swoją te wyznanie
swoje pieczętować i potwierdzić gotowi, Dorocie Nabzdziszce w oczy statecznie wymawiali, nie chcąc ją żadną miarą odstąpić.
Urząd tedy, czyniąc dosyć ordynansowi i wyraźnemu rozkazaniu Jaśnie Wielmożnej
Zwierzchności swojej, Reginę Zdręczynę, Anne Piekutke i Dorotę Nabzdziszke według
prawa należącego i opisanego żywo ogniem spalić nakazuje, cum omni executione finali,
tak ażeby się to przez egzekutora s[anctae] iustitiae wykonało.
e-e
Następuje skreślone sobie.
Artykuły
recenzyjne
Czasy Nowożytne
TOM 24
ROK 2011
Stanisław Salmonowicz
Toruń
O klasycznej monarchii pruskiej z lat 1701–1806
Przypomnieć trzeba na wstępie tych uwag1, że Pracownia historii Niemiec
i stosunków polsko-niemieckich Instytutu Historii (IH) PAN (z siedzibą w Poznaniu) od lat pracuje nad swoim głównym zadaniem badawczym, jakim jest opracowanie po raz pierwszy w Polsce obszernej naukowej syntezy dziejów państwa
brandenbursko-pruskiego2. Istnieje oczywiście wiele dawniejszych i nowszych,
przeważnie jednak dość zwięzłych prób syntezy dziejów państwa pruskiego, i to
zarówno w historiografii niemieckiej, jak i światowej. Brak natomiast w tej chwili,
wbrew pozorom, tak obszernej całościowej próby syntezy w nauce niemieckiej,
która obejmowałaby całość dziejów brandenbursko-pruskich3. Omawiany tu tom
także nie stanowi zakończenia polskich prac nad syntezą, jeśli bowiem w 2001 r.
pracownia poznańska opublikowała pierwszy tom tego dzieła, Dzieje Brandenburgii-Prus u progu czasów nowożytnych (1500–1701), to tomy trzeci (dla lat 1806–
1871) i czwarty („Prusy w Rzeszy Niemieckiej 1871–1947”) są dopiero w stadium przygotowań i nie możemy się spodziewać zbyt szybkiego zakończenia tej
będącej w toku prac syntezy. Streszczanie tak obszernej pracy jak tom drugi Prus
jest oczywiście niemożliwe. Generalnie należy podkreślić na wstępie fachowość
opracowania, opartego na znajomości ustaleń literatury przedmiotu, na źródłach
drukowanych, szczególnie obfitych dla tej epoki dziejów pruskich, a także na własUwagi o dziele Prusy w okresie monarchii absolutnej (1701–1806), (t. 2 Historii Prus, red.
B. Wachowiak), oprac. Z. Szultka, A. Kamieński, G. Kucharczyk, D. Łukasiewicz, B. Wachowiak, red. B. Wachowiak, Wydawnictwo Poznańskie, Poznań 2010, ss. 1015. Omawiana
praca powstała w IH PAN im. T. Manteuffla.
2
Do tej pory jedyną całościową próbą w języku polskim była moja książka Prusy. Dzieje państwa i społeczeństwa, wyd. 3, Warszawa 1998, ss. 487, wyd. 4, Warszawa 2004, ss. 508.
3
Charakter niepełnej do dziś syntezy mają tomy wydawanego w Berlinie, pod red. Ottona
Büscha, dzieła Handbuch der preußischen Geschichte. Wydawnictwo to zapoczątkował t. 2,
Das 19. Jahrhundert und große Themen der Geschichte Preußens, Berlin 1992.
1
234
nych badaniach archiwalnych autorów, chociażby dotyczących niektórych prowincji pruskich, dziś wchodzących w skład ziem polskich. Jeżeli chodziło o pewne
spojrzenie ogólne nauki polskiej na najważniejsze aspekty dziejów pruskich, drogę
tu torowała wiele lat działalność dawnego Zakładu Historii Pomorza IH PAN pod
kierunkiem profesora Gerarda Labudy i liczne dyskusje, jakie toczyliśmy w tych
ramach, zwłaszcza w latach siedemdziesiątych – osiemdziesiątych XX w. Pierwszą
zaś próbą zwięzłego nowego spojrzenia na dzieje pruskie, odchodzącą od nazbyt
akcentowanego polonocentryzmu, jak też apologetycznych wzorów historiografii
niemieckiej, była moja książka, siłą rzeczy pomijająca wiele szczegółowych wątków, dziś szeroko rozpracowanych w omawianej syntezie4. Redaktor tomu, prof.
Bogdan Wachowiak, w uwagach wprowadzających podkreślił zarówno zasadnicze
znaczenie symboliczne (i ustrojowe!) daty 1701 r., niedawno naukowo lub popularnie bardzo fetowanego w związku z okrągłą rocznicą w 2001 r.5 Koronacja w Królewcu, ogłoszenie państwa brandenbursko-pruskiego Królestwem Pruskim, miało
duże znaczenie. Drugi wątek to ekspansja terytorialna monarchii w XVIII w., głównie na niekorzyść Rzeczypospolitej polsko-litewskiej, ale też Austrii i Saksonii, co
w sumie uczyniło Prusy nowym mocarstwem europejskim. Wiele uwag redaktora
tomu koreluje także z uwagami końcowymi jego autorstwa, jakby antycypując wyniki badań autorów, co prowadzi wprawdzie do pewnych powtórzeń, ale nie robiłbym z tego zarzutu, bo takie postawienie sprawy ułatwia lekturę tomu, jakże przecież obfitego w szczegółowe treści. We wprowadzeniu redaktor tomu podkreślił, że
główny wkład w opracowanie tomu wnieśli Zygmunt Szultka i Andrzej Kamieński,
Bogdan Wachowiak bowiem – oprócz rozdziałów wstępnych i „Zakończenia” – nie
jest autorem żadnego ze szczegółowym rozdziałów. Współautorem pracy jest również Grzegorz Kucharczyk (dwa rozdziały dla okresu 1786–1808 oraz podrozdział
w rozdziale opracowanym przez Dariusza Łukasiewicza o kulturze epoki). Tak
szczupły zespół autorów niewątpliwie wpłynął dodatnio na pewną jednolitość opracowania. W wielkich syntezach, jak wiemy, rozwiązań w pełni idealnych nie ma:
opracowania pióra jednego tylko autora noszą piętno jego osobowości, jego poglądów, natomiast najczęstsze dziś syntezy wielkich tematów opracowywane przez
duży zespół autorów zazwyczaj trudno sprowadzić do pewnego jednolitego ujęcia
i całkowitej jedności poglądów. Dodajmy jeszcze, że Bogdan Wachowiak podkreślił mocno, iż celem opracowania, które redagował, było uniknięcie zarówno pewnego nadmiernego „polonocentryzmu”, widocznego niekiedy chociażby w epoce
PRL w niektórych opracowaniach, jak i „germanocentryzmu”, nie tylko zresztą
Por. także tłumaczenie niemieckie mojej książki: Preußen. Geschichte von Staat und Gesellschaft, Herne 1995, a także echa jej wydania w moim wywiadzie: Preußen ist nicht gleich Hitler, „Junge Freiheit. Wochenzeitung für Politik und Kultur” Berlin 2001, nr 4 z 9 stycznia.
5
Por. na s. 36 omawianej książki zestawienie ważniejszych publikacji związanych z tą rocznicą.
4
235
w dawniejszej, lecz także w dzisiejszej historiografii francuskiej i anglosaskiej6.
W słusznych uwagach Bogdana Wachowiaka zabrakło mi może zaakcentowania,
że nie tylko klasyczna historiografia „Prusactwa” (której wybitnymi reprezentantami nadal po II wojnie byli w różnym stopniu Walther Hubatsch i Hans J. Schoeps,
ale i tzw. pruska fala lat sześćdziesiątych i siedemdziesiątych)7, lecz także pewne
wyraziste w ostatnich 15 latach nawroty niemieckiej historiografii świadczą o ciągle żywym nurcie apologetycznym wobec dziejów pruskich.
Charakterystyka źródeł i literatury przedmiotu dokonana przez Bogdana Wachowiaka (s. 27–71) w sposób kompetentny nie wymaga komentarza: jest to cenne wprowadzenie dla każdego adepta tej gałęzi wiedzy. Zestawienie ważniejszych
pozycji literatury przedmiotu grzeszy może tylko czasami zbyt rzadkimi uwagami oceniającymi8. Rzecz jasna, że są to wykazy selektywne, wyłonione z morza
bibliograficznego tematu. Z obowiązku recenzenta uzupełniam ten wykaz niektórymi nowszymi pominiętymi pozycjami9 lub takimi, które może warto byłoby
zasygnalizować10. W niezwykle bogatej literaturze przedmiotu takie pominięcia,
które zresztą nie dowodzą, że autorzy nie znali niewymienionych pozycji, nie mają
O budzącej liczne wątpliwości pracy Ch. Clarka, Iron Kingdom. The Rise and Fall of Prussia,
1600–1947, London 2006 (jest teraz i przekład polski) napisałem obszernie w artykule Prusy
w historiografii angielskiej, „Zapiski Historyczne” 2008, t. 73, z. 2–3, s. 211–219. O francuskiej próbie syntezy zob.: M. Kerautret, Histoire de la Prusse, Paris 2005; por. moje uwagi
w recenzji: „Revue Historique de droit français et étranger” R. 84, 2006, z. 3, s. 480–482.
Próba tzw. historii paralelnej: F. Meyer, France et Prusse, une histoire croisée, Paris 2009,
napisana raczej przez miłośnika Prus (i hugenotów!), ma charakter eseju bardzo popularnego.
7
Por. moje podsumowanie publikacji tzw. pruskiej fali: S. Salmonowicz, Pokłosie „pruskiej
fali”, w: idem, Od Prus Książęcych do Królestwa Pruskiego. Studia z dziejów prusko-pomorskich, Olsztyn 1992, s. 137–149.
8
Dotyczy to nie tylko wspomnianej i cytowanej pracy Ch. Clarka, lecz także np. głośnej
w Niemczech biografii pióra J. Kunischa, Friedrich der Grosse. Der König und seine Zeit,
München 2004, która jest znakomita w opisach militarnych działań Fryderyka II, natomiast
co do spraw społecznych oraz problematyki polskiej – wielce niewystarczająca.
9
Brak niektórych prac włoskich i francuskich. Upomniałbym się tu o pracę bogatą w treść:
R. Ayrault, La génèse du romantisme allemand: situation spirituelle de l’Allemagne dans la
deuxième moitié du XVIII e siècle, Paris 1961, t. 1–2, istotną także dla pruskich dziejów politycznych. Natomiast praca: J. P. Blend, Histoire de la Prusse, Paris 2007, jest nie najlepsza,
oparta na wąskiej literaturze przedmiotu; sprawy polskie jak zwykle zostały zlekceważone.
10
Nie twierdzę, że autorzy nie znają publikacji, ale pominęli je w wykazie, a ja osobiście uważam, że dla dalszych badań warto te kilka prac zasygnalizować: H. C. Johnson, Frederic
the Great and His Officials, New Haven 1975; B. Simms, The Impact of Napoleon. Prussian High Politics, Foreign Policy and the Crisis of the Executive (1791–1806), Cambridge
1997; W. W. Hagen, Ordinary Prussians. Brandenburg Junkers and Villagers, 1500–1840,
Cambridge 2002; W. Demel, Vom aufgeklärten Reformstaat zum bürokratischen Staatsabsolutismus, München 1993; R. L. Gawthrop, Pietism and the Making of Eighteenth Century
Prussia, Cambridge 1993.
6
236
zasadniczego wpływu na wynik badań. Moje przecież przykładowe uzupełnienia
mogą być pożyteczne dla kolejnych badaczy11.
Ramy chronologiczne tomu nie budzą żadnych zastrzeżeń: epoka lat 1701–
1806 często uważana jest za klasyczny albo historycznie szczególnie ważny okres
w dziejach Prus i określona jest wyraziście datą koronacji pierwszego króla pruskiego z jednej strony, a datą klęski w 1806 r. z drugiej. Nie budzi także zastrzeżeń
podział tej wielkiej epoki na trzy klasycznej podokresy:
1. Lata 1701–1740, zatytułowane „Pod rządami pierwszych królów w Prusach”.
2. Lata 1740–1786, pod nazwą „Prusy mocarstwem europejskim za panowania
Fryderyka II”. Tu mógłbym zgłosić wątpliwość, dlaczego w tej części tomu
autorzy jakby unikają wyraźnego stanowiska w sprawie traktowania (dość powszechnego w historiografii) czasów panowania Fryderyka Wielkiego jako klasycznej w skali europejskiej epoki oświeconego absolutyzmu, formy rządów
nie wolnej, jak wiadomo, od wielu immanentnych sprzeczności, ale przecież
realnie istniejącej. Obecny tytuł jakby kładzie nacisk tylko na jeden aspekt tej
epoki: politykę zagraniczną i wojenną Fryderyka II, co można uznać za pewne,
dość częste w historiografii, skrzywienie proporcji.
3. Lata 1786–1806 również zostały nazwane dość nietypowo, bo „Prusy w okresie
Rewolucji Francuskiej”, ale dla tej epoki rzeczywiście trudno znaleźć adekwatny inny termin.
Charakter ogólny, jak już wspomniałem, mają rozdziały: wprowadzający i zamykający książkę, która została też zaopatrzona w cenny materiał dokumentacyjny12 i warsztatowy13. W sumie konstrukcja pracy jest przejrzysta i nie budzi zastrzeżeń. W poszczególnych bowiem, bardzo z reguły obszernych rozdziałach mamy
podział na wiele podpunktów.
W epoce pierwszej słusznie nacisk został położony na sprawy wewnętrzne oraz
społeczno-gospodarcze, ówczesne bowiem Prusy jeszcze nie odgrywały poważnej
roli w polityce zagranicznej. Natomiast w dwóch następnych okresach najwięcej
dowiadujemy się o polityce zagranicznej, wojnach Fryderyka Wielkiego, jak też
Co do epoki Fryderyka II, odsyłam do moich uzupełnień bibliograficznych w wyd. 4 mojej
biografii Fryderyka Wielkiego (Wrocław 2006).
12
Praca zawiera indeks osobowy i geograficzny, wykaz ilustracji, map i tabel, jak też tablice
genealogiczne oraz – celowe – streszczenie niemieckie. Co do indeksu osobowego, który rejestruje także nazwiska badaczy, w przypisach występują drobne niekonsekwencje: niektórzy
autorzy, dobrze znani (jak T. Carlyle, J. Chlebowczyk, E. Klein, W. Sombart i D. Willoweit)
nie zostali uhonorowani imieniem, natomiast inni, mniej znani, z reguły takie pełne imię
w indeksie posiadają. Czasami rozwiązania imion też nie są szczęśliwe: Cackowski to Stefan,
a nie Stanisław. Czasami, wyrywkowo, zauważyłem braki w indeksie, np. nazwa Fontenoy (s.
254) nie figuruje w indeksie geograficznym, gdzie natomiast zbytnią akrybią było powoływanie takich nazw jak Europa, Prusy i Niemcy.
13
Rzecz jasna, że mapy i tabele zawarte w pracy to ważny, często niedoceniany element warsztatu naukowego.
11
237
o polityce Prus wobec Polski. Należy jednak podkreślić, że w ramach epoki trzeciej
znalazły się dwa rozdziały mające charakter opracowania rzeczowego dla całości
epoki 1701–1806: są to rozdział IV epoki trzeciej o sprawach kościelnych i wyznaniowych, oraz rozdział V o kulturze w szerokim tego słowa znaczeniu. Dla całości dzieła ujęcie to jakby określiło pewne marginesowe potraktowanie zwłaszcza
spraw kultury: rozdział ten liczy tylko 120 stron. Dla porównania, łącznie – ściśle
ujmując – sprawy społeczno-gospodarcze dla trzech epok zajęły około 250 stron14.
Nie przeczę, że jest to zjawisko częste w syntezach ogólnohistorycznych, wynikające nierzadko z braku fachowców, dla szeroko pojmowanego zjawiska kultury
epoki, jak również wyraz z reguły niedostatecznego stanu badań. Do tej kwestii
wrócę przy omawianiu spraw kultury. Ogółem epoka pierwsza to stron 163, druga
376, a trzecia (bez rozdziałów o wyznaniach i kulturze) stron 114. Jest to w zasadzie układ proporcji zrozumiały; może trochę więcej informacji przydałoby się
o epoce pierwszej, ale generalnie takie ujęcie wątpliwości nie budzi.
Przechodząc do uwag o pierwszej epoce, przypomnieć trzeba, że czas długi
koronacja w Królewcu, uważana (nawet przez Fryderyka II) jako wyraz próżności
pierwszego króla, elektora Fryderyka III, dziś jest powszechnie traktowana jako
pierwszy krok do wyłonienia się z elektoratu brandenburskiego państwa, które będzie aspirować do pozycji czołowej w Rzeszy, a następnie, za Fryderyka II, stanie
się jednym z wielkich mocarstw Europy. Jeżeli Fryderyk I integrował posiadłości
Hohenzollernów głównie swoim tytułem królewskim, to jego następca, Fryderyk
Wilhelm I (1713–1740), był rzeczywistym twórcą i pruskiego militaryzmu, i pruskiej scentralizowanej administracji. Jego reformy wojskowe odegrały rolę zasadniczą: „Armia była dla niego od pierwszych dni rządów początkiem i końcem wszystkiego, z nią się identyfikował i utożsamiał. Doskonała armia i pełny skarbiec były
w jego przekonaniu gwarantem wielkości domu Hohenzollernów i suwerenności
państwa...” (s. 74). Warto jednak pamiętać, że do dziś w historiografii niemieckiej
istnieje nurt, który stara się bagatelizować znaczenie militaryzmu pruskiego, który
tak tragicznie zaważył na losach Niemiec w XX w. Reformy ustrojowe i administracyjne Fryderyka Wilhelma I stanowiły na długo krok decydujący, praktycznie
niemal po reformy Steina-Hardenberga stanowiły budowę silnego, biurokratycznego państwa absolutnego15.
W pracy także omówiono obszernie sprawę obowiązującego prawa i działalności wymiaru sprawiedliwości. Fryderyk Wilhelm I, zbliżony w tym do pietystów,
Pamiętać tu trzeba, że zarówno redaktor tomu Bogdan Wachowiak, jak i Zygmunt Szultka są
nade wszystko zamiłowanymi badaczami spraw społeczno-gospodarczych.
15
Na s. 156 mojej książki (Fryderyk Wielki, wyd. 3) napisałem: „Absolutyzm biurokratyczny
Fryderyka Wilhelma I osiągnął pod koniec rządów tego władcy prawdopodobnie nigdzie
w ówczesnej Europie niespotykany sposób centralizacji decyzji, oraz ingerencji państwa
w życie społeczne i gospodarcze”. Analiza autora w pełni potwierdza ten pogląd.
14
238
był propagatorem surowej moralności, walki o poprawę obyczajów ludności i – rzecz
jasna – zwolennikiem surowej polityki karnej16. Warto tu dodać, że choć Fryderyk
Wielki odszedł od koncepcji teokratycznej prawa, jednak jego pragmatyzm nie wykluczał (zwłaszcza w prawie karnym wojskowym) zdecydowanie surowej polityki.
Obumieranie systemu reprezentacji stanowych w prowincjach pruskich, jak też
generalny problem dużej różnorodności terytoriów tego państwa mimo wysiłków
centralizacyjnych, zajęły dużo miejsca w opracowaniu. Aspiracje stanowe szlachty, ciągle żywe (zwłaszcza w dawnym Księstwie Pruskim), po rządach Fryderyka
Wilhelma I szans już nie miały. Natomiast w pierwszej połowie XVIII w., mimo
polityki centralizacji, nadal sytuacja niektórych prowincji państwa znacznie się
różniła. Liczne zaś nabytki terytorialne w epoce Fryderyka Wielkiego znów ponownie problem ten zaostrzyły. Przypomnieć tu warto, że właśnie Fryderyk II czuł
się zmuszony powołać dla terytorium Śląska, włączonego do państwa pruskiego,
odrębne ministerium (1742), które istniało przecież aż do początku XIX w.
Obszerny rozdział II omawia politykę gospodarczą państwa i jej rolę dla sytuacji ekonomicznej miast i wsi (s. 133–189) i jest pióra znawcy tej problematyki
Zygmunta Szultki. Jak wiadomo, rozdziały takie, cenne dla każdego specjalisty
epoki, nie są łatwe w lekturze, nie budzą też zazwyczaj zainteresowania szerszego
kręgu czytelników. Autor zobrazował dokładnie problem rozwoju terytorium państwa, jego stosunki ludnościowe. Politykę państwa w tym zakresie charakteryzują
dwa słowa: merkantylizm i kameralizm. Z pewnym uproszczeniem powiemy, że
najważniejsze było aktywne bogacenie kraju we wszystkich kierunkach, ale nade
wszystko – zgodnie z interesami skarbu państwa i jego celów – powodowało, iż
per saldo niekoniecznie sami mieszkańcy Prus byli głównymi korzyściobiorcami
sukcesów tej polityki. O bilansie aktywnej polityki popierania rozwoju przemysłu (manufaktury, handel zagraniczny, popieranie eksportu, ograniczanie importu),
rolnictwa itd., ale głównie dla zapewnienia dochodów skarbu państwa, z jednej
strony dla budowy silnej administracji i silnej armii, z drugiej zaś polityka tezauryzacji części dochodów, tak pisał historyk niemiecki, niepodejrzewany o nadmierny
krytycyzm wobec Prus: „Awans państwa pruskiego okupiony został wielkimi ofiarami z ludzkiego szczęścia, z tym, że ówczesnych pokoleń nikt się o owe ofiary
nie pytał, lecz zostały one wymuszone surowością obu wielkich władców”17. Niewątpliwie z owych metod i ich skutków wyrosło mocarstwo pruskie, a także ów
gloryfikowany model „pruskiego poddanego”, reprezentanta tzw. cnót pruskich,
które były rezultatem zarówno polityki wychowawczej protestantyzmu (zwłaszcza
Znakomity znawca pruskiej historii prawa karnego E. Schmidt, Einführung in die Geschichte
der deutschen Strafrechtspflege, wyd. 3, Göttingen 1965, s. 247, napisał: „Die theokratische
Auffassung Friedrich Wilhelms I. vom Fürstenamt beseelte die Strafrechtspflege”.
17
C. Hinrichs, Preußen als historisches Problem. Gesammelte Abhandlungen, red. G. Oestreich,
Berlin 1964, s. 56.
16
239
pietyzmu pruskiego), jak i surowej dyscypliny społecznej władców. Czy ten sukces
był w skutkach publicznych sukcesem dla Prus, dla Niemiec, dla Europy, kwestia
jest wielce dyskusyjna18.
Rozdział III pierwszej epoki o polityce zagranicznej Prus w latach 1701–1740
(s. 190–234) napisał Andrzej Kamieński i jest to przekonujące omówienie skomplikowanej, a zarazem nieudanej polityki pruskiej, głównie Fryderyka Wilhelma I,
w obliczu wojen europejskich w pierwszej połowie XVIII w. Król pruski chciał
wynieść korzyści z tej polityki, ale wahając się w sprawie twardego udziału zbrojnego w różnych sytuacjach, niczego konkretnego nie uzyskał. Był chyba zbyt mało
finezyjny w dyplomacji, co sam w przestrodze dla swego następcy otwarcie napisał:
„Strzeż się naśladować mnie we wszystkim, co się dyplomacją nazywa, bowiem na
tym się nigdy nie mogłem wyznać” (s. 232). Ten brutalny autokrata-biurokrata,
choć na pewno miał wiele zdrowego rozsądku, nie nadawał się do owej słynnej
ówczesnej europejskiej tajnej dyplomacji.
W epoce drugiej rządów Fryderyka Wielkiego właśnie polityka zagraniczna aktywna i wojny wysuwają się siłą rzeczy na pierwszy plan. Ujął te kwestie także Andrzej Kamieński w dwóch rozdziałach (drugi z nich poświęcił wyłącznie sprawom
polskim, często w historiografii światowej traktowanych marginesowo; łącznie te
dwa rozdziały to 114 stron). Dodajmy, że schyłkowy okres polityki zagranicznej
Fryderyka II, lata po 1772 do 1786 r., ujął rozdział III tej części pracy (dalsze 59
stron). W sumie więc otrzymaliśmy niemal monografię spraw wojennych i dyplomacji epoki Fryderyka Wielkiego, w której autor wykorzystał obficie bogatą literaturę
przedmiotu i liczne, istotne źródła drukowane. W zasadzie źródła dyplomatyczne
z XVIII w. zostały już przez kilka pokoleń badaczy dokładnie zbadane. Dla polskich
spraw wszystko niemal co było ówcześnie dostępne na początku XX w. zbadał
Szymon Askenazy, wielu badaczy niemieckich i austriackich. Polityka zagraniczna Hohenzollernów to pasjonujący obraz stałych właściwie starań o „nabywanie”
różnych nowych terytoriów, do których wysuwali uprawnione lub nieuprawnione
roszczenia prawne (Śląsk, Fryzja, Berg itd.). Jedynie co do późniejszych zdobyczy
polskich Fryderyk Wielki nie miał właściwie żadnych uprawnionych roszczeń, co
w niczym zresztą nie zmieniało jego polityki ustawicznej ekspansji. W europejskiej
dyplomacji obowiązywała wyłącznie zasada racji stanu, a nie jakiekolwiek prawne
lub moralne zobowiązania. W swoim czasie podkreślałem, że władcy oświeconego
absolutyzmu żadnej oświeconej polityki zagranicznej nie prowadzili, obcy był im
zarówno pacyfizm, jak i zasada przestrzegania umów albo prawa międzynarodowego. Fryderyk II wywołał więc zarówno tzw. wojny śląskie, jak i najkrwawszą wojnę wieku, jaką była wojna siedmioletnia. Warto przypomnieć, że rywalizacja wielkich mocarstw u progu wojny siedmioletniej prowadziła do zmiennych konstelacji
W mojej próbie syntezy dziejów Prus wskazałem na ten problem w eseistycznie ujętym rozdziale o mentalności pruskiej. Inaczej nie daje się ująć tej trudnej źródłowo kwestii.
18
240
politycznych, które według Fryderyka II mogły zagrażać jego zdobyczom śląskim.
Fryderyk II, chcąc jakby zapobiec przewidywanym wojennym kłopotom, sam wywołał wojnę (prewencyjną, nie ostatnią w dziejach niemiecko-pruskich), uderzając
na Austrię i Saksonię19. Wojnę tę, mimo jej wysokich kosztów i niebezpieczeństw,
formalnie wygrał, choć wiele nie zyskał, ale odtąd nikt nie mógł już kwestionować
mocarstwowej roli Prus w Europie. Wielka sława Fryderyka Wielkiego jako wodza
i króla to nade wszystko dzieje wojny siedmioletniej.
Sprawy polskie znalazły w recenzowanej pracy szerokie ujęcie, niezbędne
choćby dlatego, że historiografia światowa nieraz traktuje je marginesowo i nieraz
daleka jest od pełnej orientacji w tych sprawach. W ogłoszonej zaraz po II wojnie
głośnej książce Władysława Konopczyńskiego znalazły się zasadnicze elementy
tej polityki, choć czasami autor zbyt „polonocentrycznie” je komentował. Pisano o tym problemie wiele w okresie powojennym, by wspomnieć pracę Herberta
H. Kaplana o polityce austriackiej, liczne rozważania Klausa Zernacka, Emanuela
Rostworowskiego oraz Michaela G. Müllera20. Nadal przecież, jeśli chodzi o ostateczny problem rokowań petersburskich o realizację I rozbioru Polski (rozmowa
księcia Henryka Pruskiego z Katarzyną II w styczniu 1771), jesteśmy skazani na
niepełne i częściowo sprzeczne ze sobą źródła. Być może kiedyś w źródłach rosyjskich, do dziś nieprzebadanych w pełni albo nieujawnionych, znajdą się dodatkowe
informacje, ale w tej chwili całościowe ujęcie spraw z lat 1764–1772 przez Andrzeja Kamieńskiego dobrze ukazuje moim zdaniem zręczną politykę Fryderyka II wobec elekcji w Polsce, reform Czartoryskich, a potem zwłaszcza wobec meandrów
naiwnej dyplomacji barskiej, aż po definitywne decyzje rozbiorowe. Powtórzę tu
swój pogląd, że jeśli, niewątpliwie bez zgody Rosji rozbioru by nie było, a polityka austriacka ułatwiała manewry pruskie, to przecież prawdziwym motorem ostatecznej decyzji, jak też głównym rzeczywistym beneficjentem sprawy były Prusy...
Pieczołowita dokumentacja w tym rozdziale (jak i generalnie w całej książce) może
zasługiwałaby na jeden zarzut: wolałbym czasami wyraziście wskazywać w przypisach na błędne stanowisko historiografii niepolskiej w wielu sprawach lub brak
takiej orientacji, nie mówiąc o nieznajomości polskiej literatury przedmiotu. Tu
warto jednak dodać, że w ciągu ostatnich kilkudziesięciu lat częściowo zmienił się
tu obraz, ponieważ „szkoła Klausa Zernacka”, a więc tacy autorzy jak m.in. Michael G. Müller, Hans J. Bömelburg czy Karin Friedrich, dobrze wykorzystywali
w swoich pracach również dorobek polskiej historiografii.
Por.: S. Salmonowicz, Fryderyk Wielki, wyd. 4, s. 76: „Fryderyk II swoje agresywne wystąpienie w wojnie siedmioletniej uzasadniał, jak wiadomo, argumentem o konieczności obrony
Śląska przed agresją i w związku z tym najechał na dwa kraje (Saksonię i Austrię), wywołując wojnę na trzy fronty, wojny, której tak śmiertelnie się obawiał, że nie widział innej
możliwości jej uniknięcia, jak podjąć samemu inicjatywę jej rozpoczęcia…”.
20
Przed laty zestawiłem argumenty za główną lub uboczną rolą Prus w dziele I rozbioru w artykule Friedrich der Große und Polen, „Acta Poloniae Historica” 1982, vol. 46, s. 13–95.
19
241
Rozdziały następne (pióra Zygmunta Szultki) obrazują sprawy wewnętrzne
epoki Fryderyka II, dzieje gospodarki, społeczeństwa, a także stosunki ustrojowoprawne. Podkreślić mogę tylko kilka istotnych akcentowanych wątków: kontynuacja dynamicznej polityki demograficznej, kolonizacyjnej, ale i doktryny merkantylistycznej, z czasem częściowo już może przebrzmiałej, jaka przeważała w polityce
wewnętrznej Fryderyka II. Łączył on tendencje typowe dla każdej monarchii absolutnej z niektórymi wątkami myśli oświecenia. Co do polityki kolonizacyjnej
(zwłaszcza w Prusach Królewskich po I rozbiorze) akcentowałbym może silniej
częste pozorne sukcesy polityki kolonizacyjnej, bardzo kosztownej, nieraz opieranej na sfałszowanych statystykach. Rozważania demograficzne autora, w tym
wiele tabel szczegółowych, zasługują na uznanie. Opisując niektóre istotne grupy
ludności, autor słusznie, wbrew niektórym autorom niemiecko-żydowskim, ocenił krytycznie cyniczną politykę ekonomiczną Fryderyka II wobec Żydów21. Przy
omawianiu spraw etniczno-językowych może szerzej należało spojrzeć na problem
narastania roli ludności polskiej w monarchii pruskiej od 1740 r.22 Szczegółowe
rozważania o gospodarce i społeczeństwie autor poruszył na s. 469–551. Trudno
tu nie pochwalić wiedzy źródłowej autora (zwłaszcza co do spraw Pomorza Zachodniego) i jego wysiłku. Powstaje problem, czy to nie wykracza czasami poza
ramy syntezy? Mamy tu, nieuniknione, pewne nawroty do wątków z poprzedniego rozdziału. Być może lepszej konstrukcji nie udało się stworzyć. Wypowiadałbym się jednak w wielu momentach tej lektury za ewentualnością odsyłania (także
w następnych częściach tomu) w danym momencie do innego akapitu książki, co
pozwoliłoby jednak na eliminację pewnych powtórzeń, czasami niezbędnych dla
zrozumienia tekstu, czasami może zbyt rozbudowanych. Zabrakło mi jednej rzeczy, istotnej dla czytelnika, zwłaszcza niefachowca spraw gospodarki: rozdziały
IV i V, które ze sobą ściśle się łączą, wymagałyby może kilku słów ogólnego podsumowania.
Zygmunt Szultka jest również autorem rozdziału VI, w którym przedstawił stosunki ustrojowe i prawo w państwie Fryderyka II. Zastanawiałem się, czy jednak
nie byłoby lepiej tym rozdziałem poprzedzić sprawy społeczno-gospodarcze, skoro
rozdział VI ukazuje, jakie były możliwości ingerencji państwa w życie społeczne sensu largo. Należy podkreślić, że autor dobrze ukazał proces autokratycznych
Zupełnie niedawno ukazała się obszerna monografia T. Schenka, Wegbereiter der Emanzipation? – Studien zur Judenpolitik des „aufgeklärten Absolutismus“ in Preussen (1763–1812),
Berlin 2010, która źródłowo potwierdza zarzuty wysuwane przeciw Fryderykowi II; por.
moja recenzja tej książki: „Acta Poloniae Historica” 2010, t. 102, s. 189–197.
22
Koreluje z tym problem opinii niemieckich o Polakach, a zwłaszcza problem szeroko
w XIX w. rozpowszechnionych opinii krytycznych Fryderyka II na ten temat; por.: S. Salmonowicz, Fryderyka Wielkiego opinie o Polakach, „Przegląd Humanistyczny” 1978, nr 1,
s. 103–111, a ogólnie por.: idem, Polacy i Niemcy wobec siebie. Postawy, opinie – stereotypy
(1697–1815), Olsztyn 1993.
21
242
rządów Fryderyka II, który nawet główne organa kolegialne odziedziczone po
ojcu (takie jak Generalne Dyrektorium) osłabiał, tworząc ciągle nowe struktury,
bezpośrednio tylko zależne od króla23. Prowadziło to nieuchronnie, zwłaszcza wobec starzenia się władcy, do pewnego chaosu w rządach państwem. Słusznie autor
stwierdził w konkluzji: „Taki system miał więcej wad niż zalet i prowadził do nieuniknionego kryzysu państwa. Fryderyk II mankamenty dostrzegał i nawet doradzał innym, jak je eliminować. Niezmiennie jednak wierzył w swoją nieomylność
i dlatego nie przyjmował żadnych rad” (s. 558). Na uwagę zasługują także pkt.
3–4 rozdziału, które podsumowują zarówno poglądy społeczno-polityczne Fryderyka II, jak i praktykę jego rządów. Jak już wspomniałem, autorzy dzieła w sposób
zasadniczy nigdzie nie ustosunkowali się do kwestii dość zasadniczej, tj. problemu oświeconego absolutyzmu w Prusach, formy ustroju nie wolnej oczywiście od
sprzeczności24. W zasadzie z pewnej liczby wzmianek wynika, że autorzy przyjęli, iż Fryderyk Wielki był władcą oświeconego absolutyzmu. Na s. 579 Zygmunt
Szultka napisał dosłownie: „Fryderycjańska koncepcja państwa do końca bazowała
na teorii prawa naturalnego oraz oświeceniowej ideologii państwa”. Tak więc w zasadzie nie ma sprzeczności w poglądach między nami, ale wolałbym zdecydowane
podkreślenie, że jeśli z jednej strony absolutyzmu oświeconego nie można „absolutyzować”, jak to czynili niektórzy autorzy niemieccy lub rosyjscy (wielbiciele
Katarzyny II), tak też, z drugiej strony, nie można, jak to czyniła szkoła Alberta
Soboula we Francji, negować ogromnej roli modernizacyjnej Fryderyka Wielkiego
oraz Józefa II. Sprzeczności niewątpliwie rosły, właśnie w ramach tej polityki modernizacyjnej, co ostatecznie doprowadziło do kryzysu, rozwiązanego jednak nową
modernizacją Prus – reformami vom Steina-Hardenberga.
Epoka trzecia, lata 1786–1806, to dzieło głównie dwóch autorów: Grzegorza
Kucharczyka i Zygmunta Szultki. Pruska polityka zagraniczna w tych latach była
nade wszystko określona problemem polskim oraz sprawą stosunku do Wielkiej
Rewolucji Francuskiej. Minister Hertzberg chciał rozwiązać problemy polskie poprzez nowy podział ziem polskich między mocarstwami, z zostawieniem jednak
istnienia niepodległej Polski, jeśli przyjmie żądania pruskie. Rodziło to polskie złudzenia w latach 1788–1791. Sprawy te można uznać już za dobrze znane od strony polskiej historiografii. Polityka wobec Francji, także niewolna od sprzeczności,
doprowadziła kolejno do interwencji zbrojnej w 1792 r., do wycofania się z koalicji
antyfrancuskiej pokojem w Bazylei (1795), który był w istocie rezultatem udziału
zbrojnego Prus w walce z insurekcją kościuszkowską i III rozbioru Polski. W su „Instytucje zastępował więc geniusz króla, jednakże geniuszu nie można zinstytucjonalizować”; S. Salmonowicz, Fryderyk Wielki, s. 150.
24
Najpełniej w tej sprawie na tle ogólnoeuropejskim wypowiedziałem się w artykule Czy istniał oświecony absolutyzm w Europie XVIII wieku?, w: Studia z historii ustroju i prawa.
Księga dedykowana profesorowi Jerzemu Walachowiczowi, red. H. Olszewski, Poznań 2002,
s. 333–346.
23
243
mie Prusy wzbogaciły się tą polityką zarówno na zachodzie Rzeszy Niemieckiej,
jak i kosztem upadającej Polski: tylko terytoria polskie zaanektowane przez Prusy
w wyniku trzech rozbiorów stanowiły niemal połowę całego terytorium pruskiego
(łącznie 145 000 km2), a ludność polska na Śląsku, na Pomorzu, w Wielkopolsce
i w centrum ziem polskich, z Warszawą włącznie, liczyła około 40% całej ludności.
Po 1795 r. Prusy dążyły głównie do zachowania neutralności w Europie i konsolidacji zdobyczy polskich, co się okazało bardzo trudnym zadaniem. Ciągle jednak
panowała w Berlinie tradycja znakomitej armii pruskiej, co skłoniło Prusy, liczące
na potężnego sojusznika rosyjskiego, do kolejnej wojny z Francją w 1806 r., która
miała się zakończyć druzgocąca ich klęską.
Rozdział II to opis kryzysu wewnętrznego państwa pruskiego i problem prób
reformy ustroju. Należy tu przypomnieć, że wkrótce po śmierci Fryderyka II, pod
rządami nieudolnego Fryderyka Wilhelma II, zaczęła się w Prusach polityka odejścia od oświecenia, która nabrała zdecydowanego charakteru w związku z wydarzeniami rewolucji francuskiej: nowa polityka wyznaniowa, cenzuralna. Także
w czasach rządów jego następcy, Fryderyka Wilhelma III (od 1797), władcy mającego chwiejne poglądy, do głosu dalej dochodził pruski konserwatyzm, łączący
interesy protestantyzmu, militaryzmu i ziemiaństwa pruskiego. Narastały rozmiary
kryzysu finansowego państwa z jednej strony, a sprzeczności społeczno-gospodarcze z drugiej, wynikające z poprzedniej dynamiki fryderycjańskiej, która jednak
nie zrealizowała zasadniczej reformy stosunków wiejskich. Oświecona biurokracja
pruska, która zachowała pewne pozycje, szukała nowych rozwiązań ustrojowych
i społecznych. Państwo straciło jedyny silny czynnik centralizujący rozbudowaną
biurokrację, jakim była osobowość Fryderyka II. W tych latach pojawili się jednak
na scenie pruskiej ludzie, którzy realizowali reformy od 1806 r.: vom Stein oraz von
Hardenberg, jak też późniejsi reformatorzy pruskiej armii: von Scharnhorst i von
Boyen. W pewnym stopniu podzwonnym epoki fryderycjańskiej, wprowadzonym
jednak z ważnymi zmianami, była wielka pruska kodyfikacja prawa – Powszechne Prawo Pruskie Krajowe, ostatecznie wprowadzone dopiero w 1794 r., nie bez
wpływu spraw polskich. Obszerne omówienie tej kodyfikacji (s. 707–716) uważam
za cenne dla historyków, gdyż – jak często się zapomina – gros przepisów tej kodyfikacji obowiązywało w państwie pruskim przynajmniej do połowy XIX w., a wiele
aż do XX w.25 Również omówienie ustroju odrębnego ziem polskich pod władzą
pruską jest celowe. Zabrakło mi tu może tabeli lub mapki administracji pruskiej
ziem polskich po II i III rozbiorze.
Wśród licznych ech rocznicy Pruskiego Landrechtu wspomnieć trzeba zbiór rozpraw kładących nacisk na jego rolę w XIX w.; por.: Das Preußische Allgemeine Landrecht. Politische,
rechtliche und soziale Wechsel- und Fortwirkungen, wyd. J. Wolff, Heidelberg 1995. O pra��
wie karnym Landrechtu istnieją moje szczegółowe opracowania, które pozwalają zrozumieć
granice Fryderykowego oświeconego humanitaryzmu.
25
244
Rozdziały IV i V tej części pracy mają charakter, jak wspomniano, generalny,
dotyczą całego XVIII w. Rozdział IV, zatytułowany: „Stosunki wyznaniowe i kościelne w Prusach w XVIII w.” (s. 745–788), opracował Zygmunt Szultka, który
miał zadanie ułatwione dzięki bardzo obszernej niemieckiej historiografii kościelnej, choć głównie dotyczącej problemów kościołów protestanckich. Autor obszernie omówił – i słusznie – ogromną rolę pietyzmu, nurtu religijnego odnawiającego
luteranizm zarówno nowymi formami religijności, bardziej „ludowej”, jak i ogromnym naciskiem na moralność wiernych, sprawy obyczajowe i życia codziennego:
„Ekskluzywnej doktrynie ortodoksji luterańskiej przeciwstawiano religijne przeżycie wewnętrzne, serce i purytańską ascezę” (s. 748). Pietyzm odegrał ogromną rolę,
budując mentalność typowo pruską, a z czasem prowadził walkę z oświeceniem.
Armia pruska została już przez Fryderyka Wilhelma I oddana jakby pod dozór
pastorów – pietystów. Fryderyk II, który nie cierpiał „religianctwa”, umiał jednak
docenić rolę religii dla państwa pruskiego. Wobec katolików, podległych władzom
spoza państwa pruskiego, był zawsze ostrożny i chciał ją kontrolować, zwłaszcza
na terytoriach polskich. Papieże, nolens volens, często ustępowali władcom pruskim. Polityce represyjnej po wojnie siedmioletniej na Śląsku wobec Kościoła katolickiego autor poświęcił wiele uwagi: Fryderyk II i jego następcy prześladowali,
a zarazem przejmowali władzę nad Kościołem katolickim na ziemiach polskich,
zwłaszcza na Pomorzu. Polityka antykatolicka prowadziła także do sukcesów germanizacji, choć formalnie nie było to jej głównym celem. Opiewana w Europie
tolerancja religijna Fryderyka II dotyczyła pewnej swobody myślenia, ale nie roli
społecznej, politycznej i ekonomicznej poszczególnych wyznań. Stąd się wzięła
polityka istotnych dyskryminacji wobec Kościoła katolickiego, jego więzów watykańskich, austriackich i polskich. Problem statystyki wyznaniowej państwa pruskiego w poszczególnych epokach sprawia wiele trudności. Przeważały kościoły
protestanckie, choć na niektórych terytoriach, również niemieckich przyłączanych
do Prus, mieszkała ludność katolicka (hrabstwo Lingen, Geldria). Autor przyjął, że
przed 1740 r. katolicy stanowili zaledwie 6–7% ludności. U progu XIX w. sytuacja
była już zdecydowanie odmienna: protestanci stanowili około 57% ludności, a katolicy prawie 40%. Inne drobne mniejszości religijne, takie jak Żydzi, nie odgrywały większej roli pod względem liczebności.
Zadanie Dariusza Łukasiewicza było może najtrudniejsze, skoro w Rozdziale V
(„Pod znakiem oświecenia: kultura umysłowa, materialna i obyczajowa w Prusach
XVIII w.”) na zaledwie 120 stronach musiał ująć tak skomplikowany szeroki temat dla całego XVIII w. W moich uwagach poruszę niektóre tylko kwestie, które
mogły zostać lub musiały być szerzej rozważone. W uwagach wstępnych autora
zabrakło mi podkreślenia, że Prusy przecież kulturowo były nade wszystko krajem niemieckim i protestanckim, że sytuację zmieniły dopiero częściowo rozbiory
Polski, ale nadal dominująca była kultura niemiecka. Ten trudny problem stosunku
kultury pruskiej do niemieckiej stale wracał. Sprawy oświaty, zwłaszcza dla końca
245
XVIII w., są autorowi dobrze znane. Podkreśliłbym tu może silniej rolę pietyzmu
dla oświaty ludowej. Można zresztą było odesłać do uwag w innej części pracy
o pietyzmie (na s. 750–754). Generalnie odczuwa się niedosyt, jeśli chodzi o sprawy z pierwszej połowy XVIII w., m.in. takie jak np. istotna rola hugenotów francuskich, jak problem roli ośrodka wczesnooświeceniowego w Lipsku (Gottsched)
dla oświecenia w Prusach26. Autor napisał o roli kameralistyki dla życia pruskiego.
Należało tu dodać, że jeśli tzw. kameralistyka miała znaczenie głównie dla spraw
ekonomicznych, to wyłonione z niej już pod koniec XVII w. nauki policyjne odgrywały ogromną rolę dyscyplinującą społeczeństwo27. Osobiście żałuję, że autor
swój mimo wszystko dość obszerny rozdział podzielił tylko na wątki merytoryczne
w podpunktach, a nie podjął próby, w uwagach może ogólnych, wyraźnego zarysowania pewnych epok: koniec bardzo widowiskowy epoki baroku pod rządami
Fryderyka I, mieszane z tym początki oświecenia, aż po połowę wieku, a następnie
wielka epoka fryderycjańska oraz kryzys tej epoki i początki reakcji romantycznej
po śmierci Fryderyka Wielkiego28. Obszerne omówienie spraw nauki i uniwersytetów zasługuje na uznanie. Broniłbym przecież nazbyt ostro (s. 816) ocenionej roli
ówczesnej Berlina (choć nadal bez uniwersytetu był ośrodkiem nauki za Fryderyka
Wielkiego)29 oraz chyba niedocenionej roli Królewca, której nie sposób pod koniec
wieku sprowadzić tylko do osoby Kanta30. Do niektórych tych kwestii autor wró Por. m.in.: Friedrich II. und die europäische Aufklärung, red. M. Fontius, Berlin 1999, a także
istotną monografię pełną erudycji: P. Bahners, G. Roellecke, Preußische Stile. Ein Staat als
Kunststück, Stuttgart��
2001. Dla roli ogólnoniemieckiej kultury, ale także istotnej dla prowincji wschodnich Prus, istnieje obszerna literatura. Jak już wskazałem, autorzy książki jakby
nieco zlekceważyli rolę hugenotów francuskich dla państwa pruskiego, a także ich rolę dla
nauki i kultury; por. zwłaszcza: M. Magdelaine, R. von Thadden, Le refuge hugenot, Paris
1985, oraz: P. Savage, Berlin und Frankreich 1685–1871, Berlin 1980.
27
Por. omówienie badań niemieckich w tym zakresie w moim artykule Niemieckie Ordynacje
Policyjne (XVI–XVIII wiek). Uwagi o sytuacji badawczej, „Czasy Nowożytne” 2010, t. 23,
s. 151–178.
28
Raczej należało tu szerzej wykorzystać prace wybitnych germanistów francuskich, zajmujących się właśnie epoką 1786–1815; oprócz cytowanego przez autorów H. Brunschwiga także
przywoływaną już monografię R. Ayraulta oraz prace J. Droza o narodzinach romantyzmu
w Prusach.
29
Zabrakło mi tu opisu roli berlińskiej Akademii Nauk, kierowanej głównie przez uczonych
francuskich.
30
Królewiec pozostał wyraźnie niedoceniony jako ośrodek kulturalny w czasach Kanta, ale
i filozofa Johanna G. Hamanna i jego kręgu, dziś w badaniach bardzo eksponowanego, podobnie jak i rola u progu XIX w. wybitnego ekonomisty Christiana J. Krausa (1705–1807),
reprezentanta już klasycznej ekonomii liberalnej, uważanego dziś za nauczyciela grupy pruskich biurokratów reformatorów u boku vom Steina. Do uwag o sprawach kultury w prowincjach pruskich należało może szerzej eksponować nie tylko Pomorze Zachodnie, lecz także
Pomorze Wschodnie; por. m.in. moje prace: Königsberg, Thorn und Danzig. Zur Geschichte
Königsbers als Zentrum der Aufklärung, w: Königsberg und Riga, red. H. Ischreyt, Tübingen
1995, s. 9–28, a także: Rozkwit oświecenia na Pomorzu Wschodnim (1750–1793), „Wiek
26
246
cił, omawiając życie intelektualno-literackie. Chwaląc jednak uwagi o roli Halle,
trzeba podkreślić, że ogólna kultura intelektualna epoki została nieco zawężona.
Trudno bowiem filozofa Mendelsohna ujmować tylko w ramach kultury literackiej
epoki. Także Lessing był kimś więcej dla oświecenia niż tylko literatem. Dla spraw
ogólnej, także obyczajowej kultury społeczeństwa zabrakło mi spojrzenia na rolę
wychowawczą ludzi oświecenia, rolę tzw. czasopism moralnych. Niektóre z nich,
choć nie ukazywały się w Prusach, także wywarły wpływ na Berlin i Królewiec31.
Słuszną wzmiankę o salonach berlińskich chętnie bym uzupełnił jednak stwierdzeniem, że salony owe były nie tylko wyrazem emancypacji intelektualnej kobiet,
lecz także emancypacji asymilującej się oświeconej burżuazji żydowskiej (Henrietta Herz, Rahel Levin, Dorothea Veit i Karolina Schlegel, jedyna nie-Żydówka
w tym wyliczeniu)32. Zdaję sobie sprawę z tego, że wielu wątków autor nie mógł
uwzględnić z braku miejsca, ale sądzę, iż wskazanie pewnych uzupełnień jest dla
czytelnika celowe33. Życie codzienne, temat rzeka, tylko zostało zaakcentowane
(s. 883–895), ale nie miałbym o to do autora pretensji. Ciągle w tej kwestii jesteśmy w badaniach skazani na ustalenia cząstkowe. Słusznie natomiast w osobnym
pkt. 10, którego w żadnym ogólnym opracowaniu niemieckim się nie znajdzie,
omówił autor sprawy kultury polskiej w Prusach do 1806 r. Nie zgodziłbym się jednak z poglądem, że polskie życie kulturalne w Prusach zaczęło napotykać większe
przeszkody dopiero „u schyłku XIX w.” (s. 896). Jeżeli przyjmiemy, że polityka
Bismarcka od lat siedemdziesiątych XIX w. to już schyłek wieku, to gotów byłbym
się zgodzić, choć polityka językowa na Mazurach już po 1815 r., albo polityka von
Flottwella w Wielkopolsce po 1831 r., to jednak nie schyłek wieku… Otto von
Bismarck, o czym często się zapomina, wielokrotnie – choć Prusy były od lat pięćdziesiątych formalnie państwem konstytucyjnym i praworządnym – w stosunku do
ludności polskiej i Kościoła katolickiego owe zasady brutalnie łamał.
Rozdział o kulturze zawierał kilka uwag zamykających rozważania, co uważam
za cenne. Kultura pruska w XVIII w., przynajmniej do 1793 r., była nade wszystko
Oświecenia” 2003, t. 19, s. 11–42. Do sprawy roli literatów pruskich na ziemiach polskich
u progu XIX w. por. także mój artykuł Niemieccy jakobini w Toruniu w latach 1973–1795,
w: Ludzie, kontakty, kultura XVI–XVIII w. Prace ofiarowane Profesor Marii Boguckiej, red.
J. Kowecki, J. Tazbir, Warszawa 1997, s. 134–139.
31
Por. znakomitą monografię roli moralizatorskiej oświecenia: W. Martens, Die Botsachft der
Tugend, Stuttgart 1971.
32
Pragnąłem kiedyś napisać monografię berlińskich salonów, ale nie stało czasu; por. jednak:
S. Salmonowicz, Caroline Michaelis-Böhmer-Schlegel-Schelling (1763–1809), oświecona
emancypantka i romantyczna heroina. Próba charakterystyki, w: Literatura – historia – dziedzictwo. Prace ofiarowane prof. Teresie Kostkiewiczowej, Warszawa 2006, s. 322–329.
33
Por. moje pesymistyczne uwagi ogólne: Czy nadal Polonica non leguntur?, w: Vetera novis
augere. Studia i prace dedykowane Profesorowi Wacławowi Uruszczakowi, red. S. Grodziski
i in., Kraków 2010, t. 2, s. 909–918.
247
niemiecko-protestancka, ale też zawsze, zwłaszcza w dziedzinie tzw. kultury wysokiej, związana bezpośrednio z trendami ogólnoniemieckimi.
Moje dość obszerne uwagi wynikają zarówno z rangi omawianego dzieła, jak
i jego rozmiarów, choć oczywiście nie sposób było streszczać wywody autorów.
Pewna liczba wątpliwości lub uzupełnień, które nie podważają wysokiej oceny publikacji, wynikała również z faktu moich zainteresowań tą problematyką. Rzecz
jasna, że wobec obecnego spadku czytelnictwa publikacji historycznych, jak też
trudnej sytuacji wielu bibliotek, trudno liczyć na drugie wydanie dzieła. Uważam
jednak, że jego w miarę szczegółowe omówienie może służyć każdemu historykowi podejmującemu problematykę pruską, który powinien, o czym dziś się raczej
nie pamięta, studiować nie tylko ważne monografie i syntezy, lecz także zapoznawać się z ważniejszymi recenzjami tych dzieł. Należałoby również liczyć się z tym,
że wiele ustaleń tej książki, zwłaszcza co do spraw polskich, wielu kwestii gospodarczych, jak też polityki zagranicznej Prus, powinno znaleźć echo w historiografii
niemieckiej. Nie jestem tu jednak nadmiernym optymistą, bo, choć w RFN tłumaczy się chętnie każdą książkę o Prusach napisaną po angielsku, to polskie publikacje, nawet w językach światowych, mają zazwyczaj skromny zasięg czytelniczy.
Czasy Nowożytne
TOM 24
ROK 2011
Szczepan Wierzchosławski
Toruń
W kręgu dwóch kultur
Znakomity znawca historii społecznej Polski i stosunków polsko-niemieckich
w XIX i na początku XX stulecia, w szczególności dziejów polskiej inteligencji
i ziemiaństwa w zaborze pruskim, dziejów szkolnictwa i kultury oraz polskich peregrynacji uniwersyteckich do Niemiec, prof. Witold Molik, przygotował wspaniałe
dzieło1, będące, jak sam stwierdził na pierwszej stronie pracy, podsumowaniem jego
badań nad dziejami polskiej inteligencji w Poznańskiem w latach 1815–1918.
Wprowadzając w tematykę, dokonał krótkiego omówienia dotychczasowych
publikacji w zakresie dziejów polskiej inteligencji, odnosząc się równocześnie do
metod opisu tej grupy społecznej. W swoim dziele przyjął za cel „pełne zbadanie
dziejów inteligencji polskiej w Poznańskiem w XIX i na początku XX w., a zatem
jej cech i położenia (liczebności, struktury zawodowej, źródeł rekrutacji itd.), poziomu wykształcenia, funkcjonowania w świadomości społecznej, samoidentyfikacji,
wartości i postaw oraz wielorakich sfer oddziaływania na społeczeństwo polskie”
(s. 16), łącząc tym samym wszystkie obszary wiążące się z tytułową problematyką. Obraz inteligencji polskiej w prowincji poznańskiej ujęto w tle porównawczym cech tej grupy w prowincji zachodniopruskiej, w zaborze rosyjskim i Galicji.
Dzięki temu omawiana publikacja nie przedstawia dzielnicowego centryzmu, lecz
stanowi udaną próbę ukazania specyfiki inteligencji wielkopolskiej w kontekście
historyczno-kulturowym całości ziem polskich.
Imponuje baza źródłowa i literatura przedmiotu. Wykład oparto na aktach (często po raz pierwszy przez autora spenetrowanych) z pięciu archiwów polskich i Staatsarchiv Berlin Dahlem (nie licząc wykorzystanych do poprzednich publikacji
zasobów niemieckich archiwów uniwersyteckich), wspomnieniach i pamiętnikach
zdeponowanych w ośmiu bibliotekach, wielu drukowanych źródłach i pamiętni Witold Molik, Inteligencja polska w Poznańskiem w XIX i początkach XX wieku, Wydawnictwo Poznańskie, Poznań 2009, ss. 612.
1
250
kach oraz bardzo licznych czasopismach wychodzących wówczas nie tylko w zaborze pruskim, lecz także w rosyjskim i austriackim. Przestudiowano również skrupulatnie publicystykę XIX i XX stulecia. Literaturę przedmiotu autor wykorzystał
nie tylko polską, lecz także liczne pozycje autorów europejskich i amerykańskich.
Czternaście rozdziałów stanowiących strukturę publikacji ułożonych zostało
w czterech blokach problemowych. Pierwszy z nich (rozdziały I–IV) jest omówieniem ówczesnych warunków ekonomiczno-społecznych w Poznańskiem, polityki władz pruskich wobec zamieszkałej tam ludności, możliwości kształcenia
się polskiej młodzieży. W kolejnym bloku (rozdziały V–VI) nakreślono rodowód
społeczny inteligencji, jej liczebność i strukturę zawodową. W rozdziałach VII–XI
przedstawiono formowanie się inteligenckiej umysłowości poprzez naukę w gimnazjach i na uniwersytetach niemieckich oraz aktywność w organizacjach młodzieżowych i korporacjach zawodowych. Ostatnie trzy rozdziały ukazują kształtowanie
się więzi środowiskowych, kontakty z niemieckimi pracownikami umysłowymi
i formowanie samoświadomości inteligenckiej.
Kreśląc warunki i formy kształtowania się nowoczesnego społeczeństwa polskiego w Poznańskiem, autor ukazał jego rozbudowaną na przełomie XIX i XX w.
strukturę, z czołową jednak nadal pozycją ziemiaństwa, z powstającą luką do wypełnienia przez tworzącą się warstwę inteligencji. To omówienie można uznać za
krótką syntezę dziejów Wielkopolski w interesującym autora okresie. Ważnym
elementem kształtowania się egzystencji społeczeństwa polskiego na tym terenie,
a zwłaszcza polskiej inteligencji, była polityka rządzących władz pruskich, którą
autor naświetlił we wszystkich aspektach dotyczących możliwości działań w zakresie kultury polskiej. Przedstawiono niemczenie kadr urzędniczych w administracji
i sądownictwie na terenie Poznańskiego, przesiedlenia polskich urzędników i nauczycieli poza ten teren, stosunek wobec Kościoła i duchowieństwa katolickiego,
możliwości świadczenia usług medycznych i farmaceutycznych przez Polaków na
tle rynku tych usług, czynniki determinujące polski rynek prasowy i wydawniczy
oraz mecenat, rynek sztuki i środowisko artystyczne, a także warunki kształtowania się polskiej inteligencji technicznej.
Doskonale naświetlono wszystkie szczeble i formy systemu szkolnictwa oraz
możliwości kształcenia się polskiej młodzieży, a także starania o uniwersytet w Poznaniu. W sposób niezwykle barwny omówił autor peregrynacje akademickie polskiej młodzieży, bazując na własnych, opublikowanych już w formie książkowej
(i nie tylko) wynikach badań. Poświęcił też sporo uwagi barierom finansowym
kształcenia na szczeblu średnim i wyższym, ukazując różnorodne formy zdobywania przez młodzież dodatkowych oprócz rodzinnych funduszy, pomagających
utrzymać się podczas nauki w gimnazjum, a zwłaszcza na uniwersytecie, podkreślając rolę konwiktów, fundacji edukacyjnych, a zwłaszcza poznańskiego Towarzystwa Naukowej Pomocy. Omówił też zagadnienie pozyskiwania stypendiów rządowych.
251
Charakteryzując liczebność poszczególnych grup inteligencji (urzędników, sędziów i adwokatów, duchowieństwa, lekarzy i stomatologów, weterynarzy, aptekarzy, nauczycieli, dziennikarzy, artystów, przedstawicieli zawodów technicznych,
nawet pierwszych inteligentek), ukazano wahania i zmiany w tym zakresie w konkretnych dekadach, zależne od czynników zewnętrznych – polityki państwa, zapotrzebowania na określone profesje itd. Badając rodowód społeczny inteligencji
według zawodów, autor zwrócił uwagę na trudności w jednoznacznym określeniu
granic między poszczególnymi warstwami oraz klasami społecznymi i tym samym
kwalifikowanie do inteligencji niektórych grup, co zresztą zaznaczył już, omawiając jej liczebność. Ustalił, że polska inteligencja w Poznańskiem była w znacznie
mniejszym stopniu pochodzenia szlachecko-ziemiańskiego aniżeli w Królestwie
Polskim i Galicji. Jedynie w nielicznych grupach prawników, lekarzy i nauczycieli
gimnazjalnych wywodzący się z tych warstw stanowili dość wysoki odsetek. Autor
skonstatował jednak, że w porównaniu do liczebności szlachty i ziemiaństwa odsetek gimnazjalistów tego pochodzenia był wysoki i mimo tego, iż po ukończeniu
szkoły część z nich pozostawała we własnym środowisku, to i tak „ziemiaństwo
zasilało inteligencję w dość znacznym zakresie”. Głównie jednak byli to synowie
niezamożnych rodzin, nie zawsze legitymujących się herbem. Nieduży w Poznańskiem zakres miał proces autorekrutacji inteligencji, przy czym nie uczestniczyło
w nim duchowieństwo. Najliczniej w zawodach umysłowych reprezentowani byli
rekrutujący się z drobnomieszczaństwa, co zdaniem autora wiązało się ze stopniowym wzrostem liczebności i pozycji ekonomicznej tej warstwy w polskim społeczeństwie. W porównaniu do liczebności polskiego chłopstwa na terenie Poznańskiego niewielka stosunkowo część pracowników umysłowych wywodziła się z tej
warstwy (liczniejsi wśród duchowieństwa). Skromny udział w zasilaniu kręgów
inteligencji miało środowisko proletariackie. Robotniczych synów spotkać było
można wśród nauczycieli szkół ludowych i niższych urzędników, nie zaliczanych
do inteligencji. Ogólnie rzecz ujmując, większość polskich inteligentów w Poznańskiem wywodziła się z warstw średnich i niższych.
Autor podjął także rozważania nad słabo naświetlonym dotąd w publikacjach
zagadnieniem ogólnego wykształcenia polskiej inteligencji, determinującym, jego
zdaniem, kształtowanie się specyficznych cech tej warstwy na terenie każdego z zaborów. Dokonał w tym celu dokładnej analizy organizacji, programów, podręczników, poziomu i efektywności nauczania na wszystkich szczeblach ówczesnego
szkolnictwa w Poznańskiem oraz relacji celów pedagogicznych z polityką szkolną
i językową władz pruskich.
Interesująco został przedstawiony drugi człon edukacji polskiej młodzieży, mianowicie samoedukacja w tajnych gimnazjalnych kółkach samokształceniowych
oraz tajnych i legalnych towarzystwach naukowych, organizowanych przez akademików. Omówiono nie tylko formy samokształcenia, lecz także dzieje tych organizacji oraz ich rolę w kształtowaniu i ugruntowaniu postaw narodowych.
252
Te dwa tory edukacji powodowały oddziaływanie na młodzież dwóch kultur:
polskiej i niemieckiej. Temu zagadnieniu poświęcono kolejny rozdział, bardzo
obiektywnie redagując odpowiedź na pytanie: „z jakim skutkiem szkoła pruska
w odniesieniu do polskiej dziatwy pełniła funkcje asymilacyjne i akulturacyjne?”
(s. 350). Witold Molik bardzo słusznie z dużą dozą krytycyzmu podszedł do materiałów wspomnieniowych inspirowanych rocznicami pewnych zdarzeń albo pisanych niejednokrotnie w okolicznościach niesprzyjających dokładności opisu,
z reguły po latach, niejednokrotnie dla podkreślenia własnego patriotyzmu, „same
okoliczności ich powstawania generowały, często bezwiednie, skłonność do pewnej
przesady w opisie dramatycznych wydarzeń” (s. 351). Autor ocenił więc, że pruskie
szkoły, zarówno elementarne, jak i gimnazja, do asymilacji i akulturacji młodzieży polskiej przyczyniały się w sposób zróżnicowany – zależało to od konkretnej
szkoły, grona nauczycielskiego, składu narodowościowego uczniów itd. Słusznie
też stwierdził autor, że dzieci polskie ze szkół elementarnych wynosiły słabą znajomość zarówno języka niemieckiego, jak i polskiego. Dodać należałoby, że taki sam
poziom prezentowały także dzieci niemieckie, co zresztą podkreślił autor, pisząc
o nauce w gimnazjach (s. 353). Na kanwie tych rozważań autora ciśnie się uwaga,
że poziom wiedzy i umiejętności, jakie wynosi młodzież ze szkoły, jest w dużym
stopniu zależna również od niej samej, od predyspozycji konkretnego ucznia, jego
środowiska społecznego, od nastawienia rodziców (co autor podkreślił). Wydaje
się, że poziom pruskich szkół elementarnych nie był wówczas gorszy niż szkół
brytyjskich i francuskich tego szczebla. Gimnazjaliści, jak ukazał Witold Molik,
z „namiętnością” uczyli się języka niemieckiego, co – jak się okazało – nie doprowadziło do ich wynarodowienia, mimo publicystycznych „strachów’, że nasączą
się nadmiarem uczuć germańskich, według opinii często lansowanych wówczas
z Galicji i Królestwa Polskiego. Dużą bowiem rolę w „wychowaniu narodowym”
odgrywały tajne, a więc nieznane ogółowi organizacje samokształceniowe, a także
wycieczki i wyjazdy do autonomicznej Galicji, zwłaszcza Krakowa, co zaakcentował autor omawianej publikacji.
Witodl Molik zapoznał także czytelników z obawami publicystów związanymi
z uleganiem młodzieży polskiej wpływom kultury niemieckiej podczas studiów
uniwersyteckich w Niemczech. Jak się okazuje, tego wynarodowienia bali się ci,
którzy nie rozumieli specyfiki sytuacji zaboru pruskiego (do dziś nie rozumieją jej nawet niektórzy historycy), bo jak stwierdził autor: „Wielu z nich dopiero
w niemieckich ośrodkach uniwersyteckich poznawało bliżej ojczyste dzieje, język i literaturę, uczestnicząc w cotygodniowych zebraniach legalnych i tajnych
towarzystw akademickich” (s. 359). Przy okazji „część z nich pobyt w ośrodkach
uniwersyteckich wykorzystywała dla poznania niemieckiego życia kulturalnego”
(s. 359). A jak informuje autor, w ofertach ówczesnych niemieckich teatrów, oper,
sal koncertowych, muzeów, było co wybierać – cała ówczesna światowa plejada twórców znajdowała w niemieckich przybytkach kultury realizację artystyczną
253
swych utworów. I korzystanie z takich możliwości, zdaniem recenzenta, rozwijało
młodą polską „duszę”, która wracając w rodzinne strony, wnosiła powiew Europy
w zatęchłą sarmacką atmosferę wschodnich prowincji państwa pruskiego, czyli Poznańskiego i Prus Zachodnich, naturalnie także w zakresie kultury polskiej (liczne
organizacje).
Witold Molik, chyba jako pierwszy, podkreślił problem jednorocznej służby wojskowej, odbywanej zgodnie z obywatelskim obowiązkiem przez Polaków
uprawnionych do korzystania z tego przywileju cenzusem wykształcenia. Ona także sprzyjała akulturacji. Jako recenzent dodam, że wielokrotnie w czasie prowadzenia własnych poszukiwań badawczych spotykałem się z dumnym eksponowaniem
przez wykształconych Polaków swojej jednorocznej służby wojskowej i stopnia
oficerskiego pruskiej armii.
Zastanawia stwierdzenie Witolda Molika, że „wykonując pracę zawodową,
musieli korzystać z opracowań fachowych, kodeksów, poradników, słowników
i encyklopedii wydanych w języku niemieckim” (s. 361). Wydaje się, że autor,
stwierdzający, że problem akulturacji (zasygnalizowany właśnie dawno temu przez
niego) jest nadal postulatem badawczym, obawia się powiedzieć, że akulturacja
to pozytyw, a nie negatyw. Powiedziałbym, że nie tyle musieli, ile mieli możliwości zaznajomienia się z najnowocześniejszymi w tamtych czasach publikacjami niemieckimi, zważywszy, że nauka niemiecka w tamtym okresie należała do
wiodących, a ponadto wiele prac francuskich czy angielskich tłumaczono na język
niemiecki.
Naświetlono także oddziaływanie polskich ośrodków kulturalnych i prasy na
środowisko inteligencji polskiej w Poznańskiem, która zdaniem autora „znajdowała się pod mniejszą (choć także znaczną) presją kultury niemieckiej” (s. 362) niż
inteligenci polscy w Prusach Zachodnich i miała lepsze możliwości kontaktu ze
sztuką polską. Niemiecka obecność w życiu codziennym wpływała również, jak
pokazał autor, na sposób bycia Polaków, kształtowanie się dzielnicowego partykularyzmu. W tym miejscu ciśnie się pytanie, czy działo się to tylko pod zaborami,
czy dzielnicowy koloryt był obcy prowincjom innych państw, nawet jednolitych
narodowościowo? Wydaje się, że ta opinia nie zawiera pejoratywnego wydźwięku.
Natomiast przesadne oceny o uległości wobec niemczyzny i utracie narodowego
ducha u Wielkopolan forowali publicyści zza kordonu. Miejscowi natomiast uważali, że odrębne cechy mieszkańców zaboru pruskiego wynikają z przystosowania się do kapitalistycznej nowoczesności. Wszystkie te opinie poznamy, studiując
dzieło Witolda Molika.
Śledząc drogi zdobywania wykształcenia i uprawnień zawodowych razem z autorem, udajemy się do ośrodków uniwersyteckich, w których studiowali przyszli
prawnicy, nauczyciele, lekarze, aptekarze, duchowni, dziennikarze, architekci i artyści, zapoznając się z poziomem naukowym, programem studiów, wymogami
umożliwiającymi wykonywanie zawodu. W podnoszeniu kwalifikacji zawodowych
254
dużą rolę odgrywały towarzystwa i korporacje zawodowe, równocześnie starające
się zapewnić swym członkom profesjonalistom odpowiednie dochody. Dzięki autorowi poznajemy działalność wydziału lekarskiego Poznańskiego Towarzystwa
Przyjaciół Nauk, poznańskiej Izby Lekarskiej, polsko-niemieckiego Stowarzyszenia Zawodowego Lekarzy Poznańskich, różnorodne formy dokształcania się
i współdziałania duchowieństwa, Towarzystwa Dziennikarzy i Literatów Polskich
na Rzeszę Niemiecką, Stowarzyszenia Artystów oraz zawodowych stowarzyszeń
inteligencji technicznej. Z wykładu wynika, a autor to podkreślił, że przedstawiciele wolnych zawodów obydwu narodowości ze względu na sytuację polityczno-narodowościową tworzyli w zasadzie oddzielne towarzystwa i organizacje. Dopiero konieczność „ochrony i obrony interesów ekonomicznych zmusiła polskich,
niemieckich i żydowskich lekarzy, aptekarzy i adwokatów [...] do współdziałania
także w ramach samorządów zawodowych” (s. 421). Recenzentowi nasuwa się na
tej podstawie myśl, że narzucana przez władze pruskie i usilnie lansowana przez
te władze asymilacja, jak i wzajemna niemiecko-polska rywalizacja (hasło swój
do swego), ulegały także normalnej kapitalistycznej konkurencji z jednej strony
i wspólnocie interesów grup zawodowych, bez względu na ich pochodzenie narodowe, z drugiej. Polski lub niemiecki lekarz, prawnik, zależny był w Wielkopolsce
od tamtejszej klienteli: polskiej i niemieckiej, i drastyczne stosowanie zasad narodowościowych nie sprzyjało ani jednej, ani drugiej stronie. Polacy i Niemcy – ci
realnie myślący i pozbawieni szowinizmu, zaczęli to zauważać i doceniać współzależność mieszkających na danym terenie w wielu dziedzinach egzystencji. Jest to
temat do badań i dyskusji naukowej.
„Więzi środowiskowe” to tytuł rozdziału XII. Pragnę zachęcić do jego lektury,
ponieważ autor uznał, że: „Warto [...] przyjrzeć się, czy już sam proces edukacyjny [...] integrował zbiorowość przyszłych pracowników umysłowych, wytwarzał
wśród nich pewne poczucie wspólnoty, czy kontakty koleżeńskie i przyjaźnie zawiązywane przez pochodzących z różnorodnych środowisk społecznych uczniów
i studentów wytrzymywały próbę czasu. [...] czy osiadli w miastach W. Ks. Poznańskiego polscy pracownicy umysłowi tworzyli odrębne kręgi towarzyskie i środowiska społeczno-kulturowe?” (s. 460). Jeśli pierwszy człon pytania wydaje się
retoryczny, to jednak zachęcam do zapoznania się ze wspaniałą formą naświetlenia
i udokumentowania odpowiedzi, a drugi człon – sprawdźmy!
„Od koegzystencji do izolacji. Kontakty z niemieckimi pracownikami umysłowymi” – ciekawy tytuł kolejnego rozdziału. Wynika z niego, że najpierw była koegzystencja, a potem izolacja. Dotąd eksponowano raczej izolację. Zastanawiając
się nad tym zagadnieniem (niezależnie od badań), musimy uznać fakt, że inteligenci niemieccy i polscy egzystowali na tym terenie od ponad 100 lat, a tamtejsza ludność niemiecka znana była od wieków (chociaż od XVII, w XIX w. znani
jako urzędnicy). Zrozumiałe – obowiązkiem służbowym niemieckich urzędników
było nadawanie tym terenom niemieckiego kolorytu. Lekarze, prawnicy – wolne
255
zawody, które jak dowiedzieliśmy się z rozdziału o korporacjach (fakt – urzędnicy pruscy to spora rzesza inteligencji, wśród której znikomy procent stanowili
Polacy) uznali, że niezależnie od narodowości stanowią ten sam typ zawodu, mającego spełniać te same oczekiwania społeczeństwa żyjącego na określonym terenie, służyć ludziom, a nie systemowi politycznemu. Namawiam więc czytelnika
do dokładnego zapoznania się z tym rozdziałem, chociażby dlatego, że czytamy
w nim: „Polska inteligencja miała niewątpliwie te same aspiracje co niemieckie
Bildungsbürgertum. Obie warstwy chciały być elitą narodu. Nie uzyskały jednak
wpływów politycznych proporcjonalnych do głównej roli, jaką odgrywały w życiu
umysłowym i kulturalnym swych krajów” (s. 483).
Rozdział trzeba przeczytać. Jednak zastanawia, że być może w pierwszej połowie XIX stulecia dlatego istniała koegzystencja, bo nikt wyraźnie nie negował pruskiego władztwa? W drugiej połowie stulecia znalazła się na tych terenach (autor
to wykazał) napływowa, „świeża” inteligencja niemiecka, nieznająca realiów terenu, być może „nakarmiona” mitem niesienia kultury, i trzeba było czasu, aby się
zreflektowała (dodatki kresowe tej refleksji nie służyły). Działalność Hakaty i Alldeutscher Verband nie służyła koegzystencji, z polskiej strony organizacja „Straż”
i inne także2. Z bardzo ciekawego wykładu autora omawianej pracy wynika, że
następował proces „od dobrych kontaktów w życiu codziennym i nawet przyjaźni
w latach dwudziestych XIX w. do wzajemnej izolacji w dziesięcioleciach przed
wybuchem pierwszej wojny światowej” (s. 501). Trzeba tu jednak, moim zdaniem, wziąć pod uwagę, co autor zresztą wyraźnie ukazał, że na początku XIX w.
inteligencja niemiecka była miejscowa, w drugiej połowie stulecia „zesłana” dla
„krzewienia cywilizacji”. „Zesłany” nie zawsze był (śmiem przypuszczać) orłem
intelektualnym i chętnie przyjmował nośniki propagandy krzewienia kultury na
Wschodzie, co nie znaczy, że każdy niemiecki inteligent w zaborze pruskim był
przeciętniakiem; wielu swoją pracą i działalnością odegrało dużą rolę w dziejach
tej prowincji3. Pozwolę sobie na spostrzeżenie, że koegzystencja nie jest czymś
całkowicie odwrotnym do izolacji. Mam prawo się mylić (być może słownikowo
to się wyklucza), jednak koegzystencja w moim mniemaniu oznacza istnienie bez
ostrych konfliktów. Różnic nigdy nie da się wykluczyć. Czy dzisiaj jakiekolwiek
środowiska, nawet w tej samej jednostce i jednolite narodowościowo, są wolne od
konfliktów, ba, nawet izolacji?! Czy się coś zmieniło? Byłoby dobrze to zbadać.
Świadczy o tym chociażby praca S. Grabowskiego, stawiająca w jednym szeregu Deutscher
Ostmarken Verein z polską „Strażą”; zob.: S. Grabowski, Deutscher und polnischer Nationalismus. Der Deutsche Ostmarken-Verein Und die polnische Straż 1894–1914, Marburg
1998.
3
Zob. np.: Historia Pomorza, t. 4, cz. 2: (1850–1918). Polityka i kultura, red. S. Salmonowicz,
Toruń 2002, rozdziały: XI, o literaturze niemieckiej na Pomorzu (s. 365–377); XIII: o życiu
teatralnym (s. 392–398), autorstwa Salmonowicza, oraz XIV, opracowany przez B. Zakrzewską-Nikiporczyk, o życiu muzycznym (s. 399–420).
2
256
Wracając do XIX stulecia, można się zastanowić, czy to tylko istniejące źródła tę
izolację nam sugerują, a rzeczywistość była nieco odmienna. Może tej koegzystencji na początku XX stulecia nie wypadało eksponować, a po latach, kiedy stosunki
niemiecko-polskie były drażliwe, we wspomnieniach, będących źródłem naszej
wiedzy, mówić przesadnie o izolacji?
Może dość tych dywagacji, ale skoro w trakcie lektury książki Witolda Molika
nasuwa się tyle spostrzeżeń, to znaczy, że jej autor, przekazując nam swoją olbrzymią wiedzę nie tylko z zakresu zagadnienia polskiej inteligencji w Poznańskiem
w XIX i na początku XX stulecia, lecz także kontekstu tej problematyki, sam poddaje nam propozycje badań, stymuluje dyskusję.
A jak postrzegała się polska inteligencja we własnym zwierciadle? Witold Molik nie tyle zrelacjonował, jak kształtowało się pojęcie inteligencja, ile w jakim
zakresie posługiwano się nim w poszczególnych dekadach XIX i XX stulecia i kiedy zdaniem ówczesnych publicystów była ona ukształtowaną warstwą społeczną. Śledzimy także opinie ówczesnej publicystyki na temat zbyt małej aktywności publicznej inteligencji, krytyczne opinie Królewiaków i Galicjan o poziomie
inteligentów wielkopolskich, o ich separowaniu się na wzór szlachecki od mas
ludowych. To separowanie się od mas ludowych, moim zdaniem, wynikało rzeczywiście z naśladownictwa kultury panów, czyli szlachty, która nie zamierzała
zniżać się do „zapachu kramów” itd. Tym separatyzmem podkreślano swój awans
społeczny. Do dzisiaj pokutuje wśród polskiej inteligencji wstydliwe ukrywanie
wiejskiego (oprócz hrabiowskiego), chłopskiego, robotniczego pochodzenia.
Te krytyczne opisy oraz wezwania i apele o większą aktywność inteligencji wynikały, zdaniem autora, „z umacniania się wśród niej samej poczucia szczególnej
misji, jaką powinna pełnić w trudnych warunkach bytowania ludności polskiej pod
panowaniem pruskim” (s. 516). Ponadto eksponowaniu tej aktywności nie sprzyjała jej liczebność, nienadążająca za szybkim rozwojem sieci polskich organizacji
i stowarzyszeń, natomiast w rzeczywistości była ona „najbardziej aktywną w życiu
publicznym warstwą społeczeństwa polskiego oraz kierowała większością polskich
instytucji i organizacji...” (s. 519). Wynikałoby z tego, że odnośnie do Wielkopolski
dość ostrożnie należy używać stwierdzenia o zjawisku „nadprodukcji” inteligencji
w stosunku do potrzeb społeczeństwa, zachodzącym wyraźniej w dwóch pozostałych zaborach4. Od siebie dodałbym, że niejednokrotnie o kierowanie tymi organizacjami przedstawiciele inteligencji zmuszeni byli rywalizować z pilnującymi swej
prestiżowej pozycji przedstawicielami szlachty.
Zob. także rozdział V omawianej pracy, zwłaszcza s. 219, 245–247; por.: M. Micińska, Inteligencja na rozdrożach 1864–1918, Warszawa 2008, s. 23–25. Problem „nadprodukcji” inteligencji w owym czasie występował w całej Europie i wynikał także m.in. z braku umiejętności
wykorzystania tego nowego potencjału oraz jego mentalnej akceptacji przez społeczeństwo.
4
257
Ukazanie kształtowania się polskiej inteligencji w Poznańskiem w ciągu całego XIX stulecia pozwoliło autorowi na wyraźne określenie czynników determinujących ten proces, jak również specyficznych cech tej społeczności w kontekście
pozostałych zaborów, zwłaszcza zaś dostarczenie dowodów na to, że „inteligencja
polska w Poznańskiem wyróżniała się na tle »klassy umysłowej« w pozostałych
zaborach wysokim poziomem wykształcenia ogólnego i zawodowego” (s. 527),
a „w strukturze społeczeństwa polskiego wypełniała lukę między ziemiaństwem
a drobnomieszczaństwem” (s. 529).
Wykaz skrótów, indeks osób, spis ilustracji ułatwiają korzystanie z dzieła, a bogaty wykaz bibliograficzny stanowić może przewodnik po literaturze dotyczącej
dziejów XIX stulecia.
Książka Witolda Molika oparta (jak już stwierdzono) na solidnej i wszechstronnej analizie bogatych i różnorodnych źródeł oraz obszernej literaturze, przy zastosowaniu nowoczesnych metod badawczych, bogata w faktografię, stanowi nie
tylko monografię polskiej inteligencji w Poznańskim, lecz także poszerza naszą
wiedzę o istotnych kwestiach z zakresu dziejów społeczeństwa i kultury polskiej,
weryfikując wiele uproszczonych opinii dawnej historiografii.
Przejrzysty tok wykładu, rzetelnie udokumentowane i wyważone opinie pozwalają na nieprzymuszoną lekturę tego ponad sześciusetstronnicowego dzieła. Należy
więc cieszyć się zapowiedzią autora, że w następnej książce przedstawi przejmowanie przez inteligencję funkcji kierowniczych w polskim ruchu narodowym, jej
warunki bytowe, kariery, zapatrywania, wzorce osobowe, system wartości i aspiracje kulturalne.
recenzje
i omówienia
Czasy Nowożytne
TOM 24
ROK 2011
Stanislaus Hosius. Sein Wirken als Humanist, Theologe und
Mann der Kirche in Europa, Herausgegeben von Bernhart
Jähnig und Hans-Jürgen Karp, “Zeitschrift für die Geschichte und Altertumskunde Ermlands”, Beiheft 18, Aschendorf
Verlag, Münster 2007, ss. 235; Kardynał Stanisław Hozjusz
(1504–1579). Osoba, myśl, dzieło, czasy, znaczenie, Olsztyn
2005, ss. 448
Z okazji 500-lecia urodzin Stanisława Hozjusza, biskupa warmińskiego, a zarazem kardynała, zorganizowano w 2004 r. konferencje naukowe w Niemczech (Münster) i Polsce
(Olsztyn). W obydwu z nich uczestniczyli badacze z Polski, Niemiec, Litwy, Włoch i Szwecji. Pokłosiem tych konferencji jest publikacja dwóch tomów studiów, które są przedmiotem omówienia. Dla historyka reformacji interesujące są te teksty w obydwu tomach, które zajmują się stosunkiem Hozjusza do luteranizmu (Stefan Hartmann, Janusz Małłek).
Hozjusz bowiem podejmował próby, co prawda nieskuteczne, aby książę pruski Albrecht
Hohenzollern powrócił na łono Kościoła katolickiego.
Na uwagę zasługuje artykuł Vinzenza Pfnüra Die Theologie des Hosius im Kontext der
Zeit-Die Konvertiten- Die Zeit der Reformation, który znalazł się w obydwu tomach, „niemieckim” i „ polskim”; w tym drugim niestety, bez tłumaczenia na język polski. Ciekawy jest artykuł Alexandra Kollera w tomie „niemieckim” poświęcony staraniom Hozjusza
w czasie jego nuncjatury w Wiedniu (1560-1561) o zachowanie w Austrii dotychczasowej
pozycji religii katolickiej, a zwłaszcza jego wysiłki zmierzające do zachowania arcyksięcia
Maksymiliana, sprzyjającego protestantyzmowi w dawnej wierze. Dotychczasowa literatura oceniała bardzo krytycznie działalność kardynała Hozjusza na tym polu. Podkreślano brak u niego umiejętności dyplomatycznych i autokratyzm. Koller osłabił tę krytykę,
twierdząc, że Hozjusz w porównaniu do polityki kurii papieskiej wobec Rzeszy w latach
czterdziestych i pięćdziesiątych XVI w. wypada znacznie korzystniej.
Osobne miejsce zajmuje w tomie „niemieckim” artykuł Winfrieda Eberharda, Konfessionalisierung als Paradigma für Ostmitteleropa. Słusznie autor stwierdził, że model ten pasuje
dla Prus Książęcych, biskupstwa warmińskiego oraz wielkich miast pruskich (Gdańska, Torunia, Elbląga), ale wyraził wątpliwości, czy można go odnieść do Rzeczypospolitej. Sądzę, że
tak jak dla Rzeszy Niemieckiej model ten odpowiada rzeczywistości dla lat 1550–1650, tak
dla Polski (po okresie tolerancji religijnej nieznanej w Europie), o „konfesjonalizacji katolickiej” można mówić dla okresu 1658 (wygnanie arian) – 1767 (konfederacja dysydencka).
Janusz Małłek
Toruń
Czasy Nowożytne
TOM 24
ROK 2011
Elżbieta Paprocka, Nielubiani, tolerowani. Katolicy w Elblągu w II połowie XVII i w XVIII wieku. Studium z dziejów
codziennego współistnienia wyznań, Wydawnictwo Neriton, Gdańsk 2009, ss. 245
Recenzowaną książkę można uznać za kontynuacją pracy Michaela G. Müllera, Zweite Reformation und ständische Autonomie im Königlichen Preussen. Danzig, Elbing und
Thorn in der Epoche der Konfessionalisierung (1557–1660), Berlin 1997. Książka Müllera
omawiała dzieje Kościołów: luterańskiego, kalwińskiego i rzymskokatolickiego w Prusach
Królewskich, w tym i w Elblągu do 1660 r. Elżbieta Paprocka zajęła się tylko Elblągiem,
i to w kolejnym okresie dziejów tych Kościołów, tj. od traktatu oliwskiego (1660) do wcielenia tego miasta do Prus (1772).
Praca Elżbiety Paprockiej oparta jest na materiałach przechowywanych w archiwach
Gdańska, Olsztyna i Torunia oraz zbiorach rękopisów i starodruków Biblioteki Gdańskiej
Polskiej Akademii Nauk, Książnicy Kopernikańskiej (dawnej Książnicy Miejskiej) w Toruniu
i Biblioteki Elbląskiej. Szczególnie wydajne okazały się recesy (protokoły) rady miasta Elbląga z lat 1700–1771, korespondencja wielkich miast pruskich oraz tzw. Rękopisy elbląskie,
zawierające niezwykle cenne kolekcje (odpisy dokumentów i inne silva rerum), sporządzone
przez uczonych kolekcjonerów elbląskich jeszcze przed pożarem w Elblągu w 1777 r., który
strawił zasadniczą część archiwum tego miasta. Dodajmy, że uratowana z pożaru nieduża
część archiwum elbląskiego znajduje się obecnie w Archiwum Państwowym w Gdańsku.
Praca poświęcona jest polityce ewangelickiej rady miasta Elbląga wobec katolickiej diaspory w tym mieście. Jej pozycja polityczna była skromna. Jeszcze na początku
XVIII w. tylko 10 katolików posiadało obywatelstwo, a więc prawa polityczne w tym mieście. Chrztów katolickich w kościele św. Mikołaja w 1693 r. było 46, ale dla lat 1697–1703
były to liczby mieszczące się w przedziale do 10, choć brak jest zapisów co do chrztów
rodzin najbiedniejszych. W 1771 r. mieszało w Elblągu 2000 katolików, na ogólną liczbę
15 000 mieszkańców.
Książka Elżbiety Paprockiej nie jest syntezą dziejów Kościoła luterańskiego ani Kościoła rzymskokatolickiego w Elblągu w latach 1660–1772, lecz monografią wzajemnych
relacji luterańsko-katolickich w omawianym okresie. I w tym zakresie przynosi nową faktografię i nowe ustalenia. Ukazuje ona w pełni konfesyjną politykę miasta Elbląga wobec
mniejszości katolickiej. Miasto uzyskało 22 grudnia 1558 r. przywilej religijny, uznający
w praktyce Konfesję Augsburską1. W 1617 r. w okresie narastającej kontrreformacji Elbląg
Druk przywileju, zob.: J. Małłek, Początki reformacji w Elblągu, „Rocznik Elbląski” 1991,
t. 12, s. 71–83.
1
264
Recenzje i omówienia
wynegocjował w rokowaniach z biskupem warmińskim Szymonem Rudnickim w zamian
za zwrot kościoła parafialnego pod wezwaniem św. Mikołaja relatywnie korzystny układ
o nieinstalowaniu zakonów (chodziło głównie o zakon jezuitów) w tym mieście. W XVIII
stuleciu polityka Elbląga wobec katolików była niezwykle ostrożna. Miasto, jakby przestraszone krwawymi wyrokami po tumulcie toruńskim 1724 r., za wszelką cenę starało
się nie dawać podstaw do interwencji czynników zewnętrznych w jego życie. W wypadku konwersji z katolicyzmu na luteranizm na żądanie katolickiego proboszcza luterańska
przecież rada miasta w ostateczności usuwała takie osoby z Elbląga. Katolicy byli w tym
mieście – jak napisała autorka – nielubiani, tolerowani, a można by dodać, że ta tolerancja była wymuszona. Nie było wypadku, aby rada albo księża luterańscy zwracali się ze
skargą do katolickiego proboszcza z powodu konwersji luteranina na katolicyzm (co by
zresztą naruszało ówczesne ustawodawstwo Rzeczypospolitej), odwrotnych skarg były
dziesiątki, które autorka przytoczyła. Można by zapytać, czy apostazja następuje tylko
przy przejściu z katolicyzmu na luteranizm lub kalwinizm, czy także wówczas, gdy decyzja jest odwrotna? Miasto starało się zachować bardzo poprawne stosunki z biskupami
warmińskimi, co przejawiało się w różnych gestach; jak to było praktykowane wówczas,
w cennych podarunkach.
Książka Elżbiety Paprockiej ukazuje więc w sposób niezwykle sugestywny trudne
współistnienie dwóch wyznań w mieście nad rzeką noszącą tę samą nazwę co samo miasto
– Elbląg. Stanowi interesujący materiał do dyskusji nad modelem konfesjonalizacji zarówno w Prusach Królewskich, jak i w całej Rzeczypospolitej.
Janusz Małłek
Toruń
Czasy Nowożytne
TOM 24
ROK 2011
Bogna Łakomska, Miłośnicy „chińskości” w dawnej Polsce.
Od siedemnastego do początków dwudziestego wieku,
Wydawnictwo Neriton, Warszawa 2008, ss. 191 + 79 barwnych
ilustracji
Na temat znajomości Chin w dawnej Polsce oraz wpływu na nią kultury chińskiej
(a zwłaszcza mody na chińszczyznę) istnieje już rozległa literatura przedmiotu, skupiająca
się głównie wokół „chyńskich” gabinetów i ogrodów, jak również ceramiki, przedmiotów
z laki oraz tkanin stamtąd importowanych. Taki też charakter nosi niedawno wydana praca
Bogny Łakomskiej, nawiązująca tematycznie do takich pozycji jak zbiór studiów Chiny
w oczach Polaków do XX wieku, red. J. Włodarski, Gdańsk 2001, a także praca M. Kałuskiego, Polska–Chiny 1246–1996. Szkice z dziejów wzajemnych kontaktów, Warszawa
2004. Gdyby autorka recenzowanej pracy sięgnęła do tejże pozycji, zawierającej wykaz
rezydencji magnackich, w których przechowywano chińszczyznę, pozwoliłoby to na wzbogacenie jej książki i wyjście poza kilka tylko miejscowości, takich jak Białystok, Warszawa
i Nieśwież. To nic, że zachowały się tylko bardzo nieliczne inwentarze, ale monografie
wielu miast zawierają nieraz sporo wiadomości o gromadzonej tam chińszczyźnie1.
Bogna Łakomska przedstawiła kolejno percepcję Dalekiego Wschodu w Europie Zachodniej oraz jej przejawy w Polsce, od wczesnego średniowiecza poczynając. Gros pracy
zajmuje omówienie „chińszczyzny” w zbiorach oraz w gabinetach polskich magnatów, ze
szczególnym uwzględnieniem Wilanowa, Zamku Królewskiego pod rządami ostatniego
z monarchów, wreszcie roli Stanisława Augusta Poniatowskiego jako jej kolekcjonera.
Osobny rozdział, zatytułowany „Świat fantazji”, poświęciła Łakomska wspominanej już
ceramice, przedmiotom z laki oraz „chyńskim tkaninom”. Książkę zamykają „marzenia
o chińskich ogrodach”, krótkie podsumowanie i bardzo obszerna bibliografia.
Problemy wpływów „chińszczyzny” na literaturę autorka omówiła tylko marginalnie,
sarmacką znajomość myśli filozoficznej Konfucjusza w ogóle ominęła, choć na s. 8 książki
czytamy, że moda na chińszczyznę ogarniała „różne dziedziny życia, od ubioru po filozofię”. Tytuł książki wykracza więc znacznie poza jej zawartość. Trudno z tego powodu robić
wyrzuty autorce, skoro również piszący te słowa zarówno w szkicu z 1949 r. (Moda na
chińszczyznę w Polsce XVIII wieku), jak i w o wiele późniejszym artykule na ten sam temat
(„Przegląd Orientalistyczny” 1998, nr 3–4) postąpił w podobny sposób.
Por. przykładowo: Pięć wieków miasta Rzeszowa, red. F. Błoński, Warszawa 1958, s. 249
i 252. Księżna Zofia Lubomirska gromadziła tam chińszczyznę w pałacyku letnim w Zrzeczycy.
1
266
Główną podstawę źródłową pracy stanowią zachowane inwentarze pałacowe, rejestrujące wyposażenie „chyńskich” gabinetów i takichże altanek oraz muzealne eksponaty.
Można tu dorzucić Inwentarz zamku żółkiewskiego, wydany przez L. Finkla („Sprawozdanie komisyi do badania historyi sztuki w Polsce”, Kraków 1896, t. 5, s. 42–48), zawierający
sporo wzmianek o chińszczyźnie. Bibliografia stanowi imponujący zestaw przede wszystkim zachodnioeuropejskich prac poświęconych modzie na chińszczyznę. Jej występowanie w Europie Środkowo-Wschodniej pomijają one z reguły lekceważącym milczeniem,
którego ofiarą, oprócz Rzeczypospolitej, padła także Rosja Katarzyny II. Czasami tylko,
przeważnie w przypisach, pada wzmianka o pokoju chińskim w Monplaisir w Peterhofie,
wiosce chińskiej w Carskim Siole oraz w takimże pawilonie w Oranienburgu pod Sankt Petersburgiem2. Podobnie postąpiła niestety i autorka omawianej pracy, w ogóle nie wspominając o Rosji. Sekunduje temu brak w bogatym zestawie opracowań jakichkolwiek pozycji
z literatury rosyjskiej.
Na temat chińszczyzny w Europie XVIII stulecia napisano jednak tak wiele, że trudno
mieć autorce za złe pominięcie którejś z pozycji. Przykładowo można tu wymienić takie
prace jak: J. Guerin, La chinoiserie en Europe au XVIII siècle, Paris 1911; H. Bellevitch-Stankevitch, Le gout chinois en France au temps du Louis XIV, Paris 1910; D. F. Lach,
Contributions of China to German Civilization, 1648–1740, Chicago 1944; China. China��
verst China und Europa. Chinaverständniss
��
und Chinamode im XVII und XVIII Jahrhundert, Berlin 1973, oraz choćby tytuły wymieniane w przypisach do artykułu D. N. Zasławskiej, Chinoiseries w kolekcji Stanisława Kostki Potockiego w Wilanowie, „Rocznik Historii
Sztuki” 2000, t. 25. Aby się o tym przekonać, należy uważnie przewertować całą recenzowaną książkę, albowiem indeks osób został sporządzony wyjątkowo niestarannie i wręcz
bałamutnie. Wystarczy przypomnieć, że Diariusz podróży po Europie w latach 1677–1678
T. Billewicza został zarówno w indeksie, jak i w bibliografii umieszczony pod hasłem
M. Kunicki-Goldfinger, który przygotował jego edycję. Nazwisko Billewicza w ogóle nie
trafiło do indeksu.
Można oczywiście powiedzieć, że te pominięcia nie są istotne, skoro praca dotyczy
„dawnej Polski”; niestety, jednak zdarzają się one także w zakresie jej właśnie dotyczącej.
Z prac L. Cyrzyka autorka wydaje się znać tylko jego stosunkowo najmniej ważny przyczynek Sobieski a Chiny, jej uwadze uszły natomiast inne prace tegoż autora, takie jak Polscy
badacze Chin w XVII w. („Szkice z Dziejów Polskiej Orientalistyki” 1969, t. 3), Chiny
w piśmiennictwie polskim do końca XVII wieku („Przegląd Orientalistyczny” 1963, nr 2)
oraz Chiny w piśmiennictwie polskim XVIII wieku (ibidem, 1963, nr 3). Z dorobku E. Górskiej-Dzikowskiej autorka zacytowała tylko jej popularnonaukowe artykuły publikowane
ongiś na łamach miesięcznika „Chiny” (w tym bardzo ciekawy pod tytułem Chińszczyzna
w polskiej sztuce sakralnej). Wspomina wprawdzie o pracy tejże autorki: Wpływy sztuki
chińskiej na polską kulturę artystyczną XVII i XVIII wieku (s. 12 recenzowanej pracy), ale
nie widać, aby z niej korzystała. A jest to przecież dość obszerna rozprawa (ss. 197 maszynopisu!), z której Górska-Dzikowska miała zamiar się doktoryzować u prof. Władysława
Tomkiewicza. Bogna Łakomska powołała się na pracę T. Żbikowskiego Gabinet chiński
króla Jego Mości w Wilanowie jako na rękopis, przechowywany w tamtejszym Muzeum,
Por. przykładowo: H. Honour, Chinoiserie. The Vision of Cathay, Edinburgh–London 1961,
s. 116–117.
2
267
nie wiedząc, że już przed paroma laty została ona opublikowana w „Przeglądzie Humanistycznym” (1990, nr 2).
Łakomska wspomniała o korespondencji Leibniza z Adamem Kochańskim jako źródle
wiadomości o Chinach. Warto przypomnieć, że problemowi temu osobny artykuł poświęcił
W. M. Drzewieniecki, The Knowledge of China in XVII Century Poland as Reflected in the
Correspondance between Leibniz and Kocański („The Polish Review” 1967, nr 3). ��
Obszernie wypowiedział się na ten temat B. Lisiak w książce Adam Amandy Kochański (1631–
1700). Studium z dziejów filozofii i nauki w Polsce XVII wieku, Kraków 2005 (podrozdział
„Chiny”, s. 408–416).
Kolejny mój zarzut dotyczy wszystkich badaczy polskich wypowiadających się na temat
„zauroczenia” Chinami i mody na chińszczyznę. Nie zwracają oni uwagi na głosy krytyki
tej mody, jak również samego państwa oraz jego mieszkańców. Pisał o tym J. Beckmann
(Zum Wandel vom positiven zum negativen Chinabild in Europa, „Neue Zeitschrift fűr Missionswissenschaft” 1966, t. 12) oraz H. Bőrsch-Supan (Ein China des es niemals gab, Mode
und Missverständnis der Chinoiserie, „Westermanns Monatshefte” Februaer 1974).
W Polsce z tymi opiniami mogli się zapoznać już odbiorcy przekładu Przypadków Robinsona Kruzoe, w którym o Chińczykach czytamy, że naprawdę są nieukami „i nikczemnymi niewolnikami, w rządzie despotycznym, ich skłonności i nikczemności przyzwoitym”
(odpowiednim; t. 2, Lwów 1774, s. 125). Anonimowy autor artykułu zamieszczonego
w „Pamiętniku Historyczno-Politycznym”(kwiecień 1786, s. 346), zarzucając Chińczykom
despotyczną formę rządu, słaby rozwój rolnictwa, niski poziom nauki i sztuki, dostęp do
urzędu mandaryna opłacany złotem, wyraził zdziwienie, że „żadnemu narodowi europejskiemu nie przyszło na myśl zrzucić jarzma ciężkiego, w którym nas Chińczykowie trzymają” (co dziwi zresztą, jak bardzo był w swoich poglądach odosobniony). Poziom rolnictwa chińskiego krytykowała także publicystyka z okresu Sejmu Czteroletniego, powołująca
się na pracę Corneliusa de Pauw Recherches philosophique sur des Egyptiens et les Chinois
(Berlin 1773). Występuje tam często głód, a dzieci w obawie przed przeludnieniem są topione zaraz po urodzeniu. Anonimowy autor musiał czytać Przypadki Robinsona Kruzoe,
skoro napisał, że ludność Chin jest „bardziej niewolniczemu ich rządowi przyzwoita”3.
Irzykowski nazwał kiedyś marksistowską teorię literatury „systemem podejrzeń”. Na
tej właśnie zasadzie zostały zbudowane niektóre fragmenty omawianej książki. Władysław
Waza w czasie podróży po Niderlandach i Włoszech „najprawdopodobniej zetknął się z cenionym w tych krajach chyńskim towarem” (s. 40); „Gabinet chiński w pałacyku w Choroszczy musiał wyglądać podobnie jak analogiczny apartament w pałacu w Białymstoku”
(s. 75) itd. Jeśli chodzi z kolei o styl, to trudno się zgodzić z wyrażeniem, że żądając opłaty
za zwiedzanie pokoi z chińszczyzną, „niektóre osobliwe przypadki satyryzowano” (s. 90),
albo też, iż następowało „rozprężenie obyczajów” (s. 40). Wręcz humorystycznie brzmi
wzmianka o „fabryce” (chyba manufakturze?) założonej w XVI w. w Lesznie przez „dwóch
braci z Czech”. Julian Kołaczkowski (Wiadomości tyczące się przemysłu i sztuki w dawnej
Polsce, Kraków 1888, s. 211), wyraźnie pisał tu o członkach grupy religijnej, zwanej braćmi czeskimi, która znalazła schronienie w Polsce.
Materiały do dziejów Sejmu Czteroletniego, t. 1, Warszawa 1963, s. 40 oraz 50–51.
3
268
Na zakończenie warto dodać, że ponownemu zwrotowi ku „chińszczyźnie”, o którym
autorka wspomniała w „Zakończeniu”, poświęcił niedawno obszerne studium Bogdan
Mazan4, który swe wnikliwe uwagi doprowadził do XX stulecia.
Reasumując, należy stwierdzić: dobrze, że interesująca praca Bogny Łakomskiej ukazała się na półkach księgarskich. Ponieważ ogranicza się jednak do kwestii ogrodów i wyposażenia wnętrz mieszkalnych, na pełną syntezę dziejów mody na chińszczyznę w dawnej
Polsce przyjdzie nam jeszcze poczekać.
Janusz Tazbir
Warszawa
Chińszczyzna. Kulturowe przeobrażenie pojęcia, w: Awangardowa encyklopedia czyli słownik rozumowany nauk, sztuk i rzemiosł rozmaitych. Prace ofiarowane Profesorowi Grzegorzowi Gaździe, Łódź 2008.
4
Czasy Nowożytne
TOM 24
ROK 2011
The Cultivation of Monarchy and the Rise of Berlin: Brandenburg-Prussia 1700, ed. by Karin Friedrich and Sara Smart,
Ashgate Publishing Limited, Farnham 2010, ss. 430
Recenzowana książka stanowi wybór źródeł poświęconych nie tylko koronacji elektora
brandenburskiego Fryderyka III na króla w Prusach, lecz także bardziej wszechstronnemu, politycznemu i kulturalnemu awansowi monarchii Hohenzollernów na przełomie XVII
i XVIII w. Wykracza zatem poza ramy prac, które powstały tak licznie kilka lat temu jako
pokłosie obchodów trzechsetnej rocznicy aktu królewieckiego z 1701 r.
Wydawczynie omawianych tekstów źródłowych mają w swym dorobku naukowym
kilka wartościowych monografii. Sara Smart, starszy wykładowca na Wydziale Języków
Współczesnych uniwersytetu w angielskim Exeter specjalizuje się w kulturze wczesnonowożytnych Niemiec, zwłaszcza w teatrze, piśmiennictwie i ceremoniach dworskich1. Z kolei
najważniejszym dokonaniem Karin Friedrich, profesor uniwersytetu w szkockim Aberdeen,
jest studium formowania się wczesnonowożytnej świadomości społeczeństwa stanowego
w Prusach Królewskich, które doczekało się również wydania w języku polskim2.
Książka jest adresowana do szerokiego kręgu czytelników. Wszystkie bowiem oryginalne niemieckie i francuskie teksty źródłowe zostały przetłumaczone na język angielski. Zabieg ten umożliwia korzystanie z wydawnictwa osobom posługującym się językiem angielskim, a kiepsko znającym inne. Publikacja jest zaopatrzona w aparat naukowy w postaci
komentarzy i przypisów, w których rozszyfrowano i przedstawiono bliżej osoby występujące w źródłach oraz wyjaśniono przystępnie wydarzenia poruszane w utworach wybranych
do edycji.
Podstawę źródłową omawianej książki stanowią starodruki zgromadzone w British
Library w Londynie, Herzog August Bibliothek w Wolfenbüttel, Sächsisches Hauptstaatsarchiv i Sächsische Landesbibliothek-Staats- und Universitätsbibliothek w Dreźnie.
Do tego dochodzą materiały ikonograficzne pochodzące głównie z bibliotek berlińskich
i drezdeńskich.
Dokumenty zostały poprzedzone dwoma obszernymi wprowadzeniami o potędze królewskiej korony i znaczeniu koronacji królewieckiej od strony politycznej pióra Karin Fried S. Smart, Doppelte Freude der Musen. Court Festivities in Brunswick-Wolfenbüttel 1642–
1700, Wiesbaden 1989; eadem, The Ideal Image. Studies in Writing for the German Court
1616–1706, Berlin 2005.
2
K. Friedrich, The Other Prussia. Royal Prussia, Poland and Liberty 1569–1772, Cambridge
2000. Polska edycja: Inne Prusy. Prusy Królewskie i Polska między wolnością a wolnościami
(1569–1772), Poznań 2005.
1
270
rich (s. 1–51) oraz o kultywacji i rozwijaniu tradycji monarchii w Prusach przy pomocy
organizowanych festynów, uroczystości, iluminacji świetlnych, pokazów sztucznych ogni,
występów teatralnych, a także sztuki i nauki pióra Sary Smart (s. 53–87). Szkoda tylko, że
autorki poświęciły tutaj tak mało miejsca życiu, karierze i twórczości Johanna von Besser
(1654–1729), wybitnego liryka, wykształconego na królewieckiej Albertynie, autora poematów miłosnych, legacyjnego radcy brandenburskiego (od 1680), rezydenta Wielkiego
Elektora Fryderyka Wilhelma w Londynie (w latach 1684–1685), mistrza ceremonii dworskich (od 1690), a następnie tajnego radcy i najwyższego mistrza ceremonii (Oberzeremonienmeister) króla w Prusach Fryderyka I (w latach 1701–1713)3. Zasługiwał on – jak się
wkrótce przekonamy – na osobne, dłuższe omówienie. Autorki bowiem zdecydowały się
na zamieszczenie aż sześciu utworów Bessera. Stanowią one połowę wszystkich źródeł
historycznych występujących w niniejszej książce.
Przyswojony obecnie historiografii polskiej zbiór źródeł otrzymał układ chronologiczny. Otwierają go dwa utwory poetyckie Johanna von Besser. Pierwszy z nich opiewa zwycięstwo „Wielkiego Elektora” Fryderyka Wilhelma odniesione nad Szwedami 18
czerwca 1675 r. w bitwie pod Fehrbellinem (tekst niemiecki, s. 91–93, i przekład angielski,
s. 97–100). Z kolei drugi wiersz wysławia udział wojsk brandenburskich i elektora Fryderyka III w walkach z Francuzami nad Renem i jego rolę w oswobodzeniu Dolnej Nadrenii,
zwłaszcza przy uporczywym oblężeniu miasta Bonn, ciągnącym się od 16 kwietnia do 12
października 1689 r. (tekst niemiecki, s. 93–96, i przekład angielski, s. 101–106).
Po prezentacji materiałów ikonograficznych odnoszących się do panowania elektora
brandenburskiego Fryderyka III, późniejszego króla w Prusach, jego koronacji oraz dworu berlińskiego (s. 107–121) natrafiamy na trzeci tekst źródłowy, również pióra Johanna
von Besser. Jest on poświęcony uroczystemu otwarciu uniwersytetu w Halle w lipcu 1694 r.
Uczelnia ta szybko uzyskała status najważniejszego ośrodka uniwersyteckiego w całym państwie brandenbursko-pruskim (tekst niemiecki, s. 123–125, przekład angielski, s.127–130).
Kolejny tekst źródłowy stanowi utwór okolicznościowy Bessera opisujący uroczystości
weselne, do jakich doszło w Berlinie w maju 1700 r. w związku z zamążpójściem jedynej córki elektora brandenburskiego Fryderyka III, Luizy Doroty, za landgrafa Hesji na
Kassel, późniejszego króla Szwecji Fryderyka (tekst niemiecki, s. 133–144, przekład angielski, s. 145–158). Wzrost znaczenia Berlina na mapie politycznej i kulturalnej Niemiec
dokumentuje również następny utwór wybrany do niniejszej edycji – krótkie opowiadanie o utworzeniu w stolicy państwa brandenbursko-pruskiego Towarzystwa Naukowego
i uzupełniający je dyplom erekcyjny elektora Fryderyka III (tekst niemiecki, s. 161–166,
przekład angielski, s. 167–173). Po nim następuje najobszerniejsze z prezentowanych dzieł
Bessera, Historia koronacji pruskiej (Preuβische Krönungs-Geschichte), wydana po raz
pierwszy drukiem w 1702 r. Nie odnosi się ona wyłącznie do samego aktu koronacyjnego
F. Schnorr von Carolsfeld, Johann von Besser, w: Allgemeine Deutsche Biographie, t. 2,
Leipzig 1875, s. 570–571; W. Haertel, Johann von Besser. Sein Leben und seine Werke, Berlin
1910; A. Keller, Johann Ulrich König (1688–1744) als Nachlaβverwalter und Herausgeber
Johann von Bessers. Ein Autor-Editor im Spannungsfeld des preu��
β��
isch-sächsischen Kulturraums, w: Internationale Fachtagung der Arbeitsgemeinschaft für germanistische Edition und
des Sondenderforschungsbereiches 482’ Ereignis Weimar–Jena: Kultur um 1800’ der Friedrich–Schiller–Universität Jena, red. J. Golz, M. Koltes, Berlin–New York 2008, s. 91–116.
3
271
Fryderyka III na króla w Prusach z 18 stycznia 1701 r., który nawiązywał do ewangelickich
tradycji koronacyjnych, zwłaszcza do uroczystości wyniesienia na tron szwedzki w 1697 r.
Karola XII. Zawiera bowiem również opis wystawnych uroczystości koronacyjnych, które
zostały zorganizowane w Królewcu od 15 stycznia do 8 marca 1701 r., a następnie w Berlinie od 6 maja do 22 czerwca 1701 r. Natrafiamy tutaj chociażby na relację z powitania
władcy przez mieszkańców Berlina i przedstawicieli stanów wszystkich krajów wchodzących w skład monarchii Hohenzollernów brandenburskich, na opisy wznoszonych na cześć
króla łuków triumfalnych, fajerwerków, parad wojskowych oraz uczt, podczas których pito
wino ze specjalnie urządzonych fontann (tekst niemiecki, s. 187–190 i 195–226, przekład
angielski, s. 191–194 i 227–260).
Ściśle związany z koronacją królewiecką jest następny tekst źródłowy – statut Orderu
Czarnego Orła, wyróżnienia honorowego ustanowionego przez byłego elektora brandenburskiego Fryderyka III zaraz po objęciu przez niego godności królewskiej (tekst niemiecki, s. 263–272, przekład angielski, s. 273–282). Po nim zaznajamiamy się z uwagami na
temat dworu pierwszego króla pruskiego skreślonymi przez irlandzkiego filozofa i wolnomyśliciela Johna Tolanda (1670–1722). Jest to relacja wysłana z Berlina do Hagi w sierpniu
1702 r., której adresatem był Charles Seymour, książę Somersetu i earl Hertfordu, minister
stanu, jeden z najbliższych współpracowników królowej Anglii Anny (tylko tekst angielski,
s. 285–294).
Kolejny prezentowany materiał źródłowy stanowi broszura polityczna z 1702 r. Päpstl.
Unfug wider die Crone Preussen odnosząca się do wydanego 16 kwietnia 1701 r. przez papieża Klemensa XI brewe z protestem przeciw bezprawnej koronacji Hohenzollerna na króla w Prusach (tekst niemiecki, s. 297–307, przekład angielski, s. 309–323). Z uzyskaniem
przez władców Brandenburgii-Prus korony królewskiej wiąże się także następne źródło –
wydany 15 kwietnia 1705 r. przez Fryderyka I regulamin ustalający godności cywilne i wojskowe w monarchii pruskiej oraz porządkujący ich kolejność (tekst niemiecki, s. 327–334,
przekład angielski, s. 335–341). Starano się w nim dopasować nową sytuację polityczną do
niejednolitości ustrojowej ziem i krajów wchodzących w skład państwa rządzonego przez
Hohenzollernów i zatrzeć nieco istniejące różnice w systemie władzy. Zaowocowało to
zmianami w hierarchii urzędów centralnych i włączeniem do nich przedstawicieli naczelnej władzy dawnych Prus Książęcych – nadradców (Oberräte). Znaleźli się oni na ósmym
miejscu, po najwyższym urzędniku kameralnym, dwóch marszałkach, generałach dwóch
najwyższych stopni wojskowych, namiestnikach oraz rzeczywistych tajnych radcach. Ogółem drabina hierarchiczna w Królestwie Pruskim liczyła odtąd aż 131 szczebli.
W świat dworskich rozrywek przenosi nas kolejne źródło, pochodzące z osiemnastowiecznej edycji prac Johanna von Besser: utwór okolicznościowy wystawiony na deskach
teatralnych w grudniu 1706 r. podczas uroczystości zaślubin następcy tronu pruskiego Fryderyka Wilhelma z Zofią Dorotą Hanowerską, księżniczką brunszwicko-lüneburską (tekst
niemiecki, s. 345–360, przekład angielski, s. 361–376). Książkę zamykają kilkustronicowe
fragmenty zabytku literackiego, którego autorem był żyjący w latach 1665–1733 minister pruski generał Christoph von Dohna (tekst francuski, s. 379–385, przekład angielski,
s. 387–395). Warto wspomnieć, że wartość tego obszernego dzieła, zawierającego wspomnienia o panowaniu króla Prus Fryderyka I i o jego dworze (Mémoires originaux sur le
regne et la cour de Frederic I. roi de Prusse), doceniono już dawno temu i wydano drukiem
w Berlinie w 1833 r.
272
Omawiana publikacja, wyposażona ponadto w bibliografię (s. 397–418) i indeks osobowo-geograficzny (s. 419–430) nie zawiera większych uchybień i zasługuje z całą pewnością na pozytywną ocenę. Doszukałem się zaledwie czterech niewielkich błędów, które
pragnę sprostować. Nie było bitwy pod Fehrberlinem (zob. s. 91), tylko pod Fehrbellinem;
Kazimierz Jarochowski napisał pracę Stosunek Brandenburgii do Kościoła katolickiego
w ziemiach polskich od roku 1640 do 1740, a nie Stosunki Brandenburgii do kościoła katolickiego (zob. s. 409); Wanda Klesińska jest autorką artykułu o Okupacji Elbląga przez
Brandenburgię, a nie „przez Brandenburgią” (zob. s. 410); wreszcie adresat listu J. Tolanda Charles Seymour nie był piątym, tylko szóstym księciem Somerset (zob. s. 428)4.
Chciałbym również zaznaczyć, że prezentowane źródła nie funkcjonowały dotychczas wyłącznie w archiwach w formie rękopisu. Większość z nich wydano drukiem raz jeden, ale
w zamierzchłych czasach. Są przez to trudno dostępne, nie posiadają ich nawet większe
biblioteki, i to nie tylko w naszym kraju. Wypada zatem żywić nadzieję, że przedsięwzięcie
Sary Smart i Karin Friedrich przedostanie się do szerszego obiegu naukowego i ułatwi powstawanie dalszych publikacji związanych z dziejami Prus.
Andrzej Kamieński
Poznań
Britannica – edycja polska, t. 40, Poznań 2004, s. 107; The New Encyclopaedia Britannica,
vol. 11: Micropaedia, Chicago 1996, s. 6; J. Z. Kędzierski, Dzieje Anglii 1485–1939, t. 1:
(lata 1485–1830), Wrocław–Warszawa 1986, s. 724.
4
Czasy Nowożytne
TOM 24
ROK 2011
Walter Rummel, Rita Voltmer, Hexen und Hexenverfolgung
in der Frühen Neuzeit, Wissenschaftliche Buchgesellschaft, Darmstadt 2008, ss. 136
Tematyka czarostwa, procesów o czary i polowania na czarownice cieszy się od początku lat siedemdziesiątych XX w. nieustającym zainteresowaniem zarówno historyków,
jak i czytelników. Nadal jednak w mentalności społecznej, a także w literaturze naukowej
i popularnonaukowej funkcjonuje wiele niemających nic wspólnego z prawdą stereotypów
i mitów na temat procesów o czary, które przeprowadzono w czasach wczesnonowożytnych, kiedy to nastąpiło apogeum polowań na czarownice. Według jednego z owych mitów
dziewięć milionów osób spalono w czasach polowania na czarownice w Europie; jest to
mit często pojawiający się w literaturze naukowej i w prasie. Po raz pierwszy owa liczba
pojawiła się w artykule na temat procesów o czary w Rzeszy napisanym przez Gottfrieda
Christiana Voigta, syndyka miejskiego z Quedlinburga, w 1784 r. W zasobie tamtejszego
archiwum miejskiego odnalazł on akta 30 procesów o czary, które zakończyły się wydaniem wyroków śmierci. Na tej podstawie oparł swoje obliczenia, zakładając jednak, że akta
są niepełne. Dlatego przyjął, że jeśli w ciągu 30 lat spalono na stosach co najmniej 40 osób,
to w ciągu wieku musiały to być najmniej 133 osoby, a w ciągu 650 lat – co najmniej 866
osób. Opierając się na swoich wyliczeniach dla Quedlinburga, Voigt wyliczył, że w ciągu
11 wieków spalono w Europie na stosach 9 442 994 osób1.
Z tym i podobnymi mitami rozprawili się w swojej pracy Walter Rummel i Rita Voltmer, należący obecnie do grupy najlepszych znawców wydarzeń związanych z procesami
o czary w Niemczech, a także w Europie. Recenzowana praca pozbawiona jest przypisów, na końcu zamieszczono jedynie wybór źródeł drukowanych i najważniejszej literatury przedmiotu. Wynikło to z faktu, że praca wydana została w popularnonaukowej serii
„Geschichte kompakt” i skierowana jest do szerokiego kręgu odbiorców zainteresowanych
problematyką procesów o czary.
Praca składa się z ośmiu rozdziałów, o różnej zresztą objętości, uzupełnionych indeksem osobowym i geograficznym. Rozdział pierwszy, najkrótszy, w zasadzie odgrywa rolę
wstępu. Sposób przedstawiania prześladowania domniemanych czarownic w historiografii
europejskiej, od oświecenia do czasów współczesnych, ukazany został w rozdziale drugim. W nim również autorzy odnieśli się do bardzo popularnego, a niezgodnego z faktami
stereotypu, że o czary oskarżano przede wszystkim akuszerki. Pokrótce wskazali też na
sposób obchodzenia się ze źródłami sądowymi. Rozdział trzeci poświęcony został omówie G. Ch. Voigt, Etwas über die Hexenprozesse in Deutschland, „Berlinische Monatsschrift”
1784, t. 3, s. 308.
1
274
niu kształtowania się wczesnonowożytnego pojęcia czarostwa. Autorzy przedstawili m.in.
prześladowania „heretyków” przez Kościół rzymskokatolicki w późnym średniowieczu
oraz początki recepcji i rozprzestrzenianie się nowych pojęć związanych z czarami. Prawne
podstawy oraz problemy prześladowania i sądzenia czarownic ukazane zostały w rozdziale
czwartym, natomiast w rozdziale piątym omówiono toczącą się w XVI–XVIII w. dyskusję
wokół kwestii, czy przestępstwo czarów w ogóle istnieje i czy można za nie karać.
Geografia europejskich procesów o czary, fazy prześladowań, proporcje płci oraz liczba
skazanych w wyrokach sądowych za przestępstwo czarostwa przedstawione zostały w rozdziale szóstym. Rita Voltmer i Walter Rummel zaliczyli zachodnią Polskę (jak się wydaje,
chodziło im o Wielkopolskę) do tych europejskich regionów, które przodowały w liczbie
przeprowadzonych procesów o czary (s. 74). Trudno obecnie, wobec braku w polskich badaniach wystarczającej liczby studiów mikrohistorycznych (co zauważyli też autorzy recenzowanej pracy, s. 79), jednoznacznie stwierdzić, czy tak rzeczywiście było. W każdym
razie z dotychczasowych badań Małgorzaty Pilaszek wynika, że w Wielkopolsce odbyło się
najwięcej procesów o czary spośród wszystkich prowincji Rzeczypospolitej2.
Dodać trzeba, że około 70–80% ofiar procesów o czary to kobiety, choć w niektórych
regionach Europy (Estonia, Finlandia i Islandia) wśród skazanych na śmierć dominowali
mężczyźni. Do 30% mężczyzn zostało też skazanych w procesach o czary na karę śmierci
w regionach katolickich, podczas gdy na terytoriach protestanckich jedynie około 10%. To
ustalenie historiografii zachodniej wymaga dalszych badań, gdyż bez wątpienia w katolickiej Rzeczypospolitej liczba skazanych mężczyzn wydaje się zbliżona do terytoriów protestanckich. W wielkopolskim Kleczewie w latach 1624–1700 przeprowadzono kilkadziesiąt
procesów, w których sądzono 116 osób, w tym 111 kobiet i tylko pięciu mężczyzn3. Z kolei
w procesach przeprowadzonych przez sąd miejski w Chęcinach (Małopolska) w XVII–
XVIII w. sądzonych było co najmniej 100 kobiet i tylko czterech mężczyzn, z których żaden
nie został skazany na karę śmierci4.
W rozdziale tym autorzy podali również liczby osób straconych w poszczególnych regionach Europy na mocy wyroków sądowych w procesach o czary. Wymienili także Polskę.
Wspomnieć w tym miejscu trzeba, że w podobny sposób jak Voigt w końcu XVIII w. zachował
się w drugiej połowie XX w. polski historyk Bogdan Baranowski, który dysponując tylko fragmentarycznymi danymi, napisał wówczas, że liczba ofiar procesów o czary na terytorium całego dzisiejszego państwa polskiego wyniosła 30 000 – 40 000 osób. Z tej liczby około 10 000
osób na mocy prawomocnych wyroków spłonęło na stosach lub zmarło w wyniku tortur5. Dane
te weszły do literatury zachodniej6, czyniąc z Rzeczypospolitej drugie z najbardziej aktyw M. Pilaszek, Procesy o czary w Polsce w wiekach XV–XVIII, Kraków 2008, s. 509, tabela 8.
T. Wiślicz, Tło społeczne procesów o czary w Kleczewie i okolicy. Próba ujęcia liczbowego,
w: Cywilizacja prowincji Rezczypospolitej szlacheckiej, red. A. Jankowski, A. Klonder, Bydgoszcz 2004, s. 231.
4
J. Wijaczka, Procesy o czary w regionie świętokrzyskim w XVII–XVIII wieku, w: Z przeszłości regionu świętokrzyskiego od XVI do XX wieku. Materiały konferencji naukowej, Kielce,
8 kwietnia 2003, red. J. Wijaczka, Kielce 2003, s. 71.
5
B. Baranowski, O hultajach, wiedźmach i wszetecznicach. Szkice z obyczajów XVII i XVIII w.,
Łódź 1988, s. 96.
6
M.in.: W. Behringer, Witches and Witch-Hunts. A Global History, Cambridge 2005, s. 153.
2
3
275
nych, po Rzeszy, państw uczestników polowania na czarownice w Europie wczesnonowożytnej. Nie jest to prawdą, nowsze bowiem badania polskie pozwalają znacznie obniżyć tę
liczbę, do około 3000 – 4000 ofiar7. Autorzy recenzowanej pracy nie wymienili wprawdzie
w wykazie literatury żadnej polskiej pozycji, ale stwierdzili wyraźnie (s. 79), że dotychczas
szacowana liczba 10 000 ofiar na terytorium Rzeczypospolitej jest zbyt wysoka.
Najobszerniejszy, siódmy rozdział poświęcony został przedstawieniu poważnych naukowych rozważań zmierzających do wyjaśnienia, dlaczego w ogóle doszło w Europie
do spalenia kilkudziesięciu tysięcy osób oskarżonych o czynienie czarów szkodliwych
i zawieranie paktu z diabłem. Autorzy zwrócili uwagę na liczne czynniki, które choćby
sprzyjały rozprzestrzenianiu się wiary w realne istnienie czarownic wśród społeczeństwa
europejskiego.
W rozdziale ósmym Rita Voltmer i Walter Rummel podjęli próbę wyjaśnienia historycznego fenomenu „prześladowania czarownic”. W rozdziale tym autorzy m.in. wskazali,
że nie jest prawdą, jakoby inkwizycja hiszpańska, jak to się dosyć powszechnie przyjmuje,
prowadziła na szeroką skalę polowanie na czarownice. Od 1478 do 1610 r. inkwizycja hiszpańska skazała na karę śmierci 50 osób sądzonych w procesach o czary, a po 1610 r. pod jej
kierownictwem nie odbył się już żaden proces. Dla porównania trzeba dodać, że w samej
Hiszpanii w latach 1610–1625 sądy świeckie wysłały na stos prawie 200 osób uznanych za
czarownice i czarowników (s. 123).
Praca Rity Voltmer i Waltera Rummela, jak przystało na wydawnictwo popularnonaukowe, jest napisana w sposób klarowny i przystępny. Sumuje najnowszy stan badań, w związku z czym jest solidnym kompendium dotychczasowej wiedzy na temat procesów o czary
przeprowadzonych we wczesnonowożytnej Europie. Książka ta zatem jest jak najbardziej
godna polecenia wszystkim zainteresowanym fenomenem procesów o czary w Europie
XVI–XVIII w., w tym studentom historii i prawa.
Jacek Wijaczka
Toruń
M. Pilaszek, Procesy o czary w Polsce, s. 510.
7
Czasy Nowożytne
TOM 24
ROK 2011
Monique Cottret, Tuer le tyrann? Le tyranicide dans
l’Europe moderne, Fayard, Paris 2009, ss. 450
W ostatnich dwóch dziesięcioleciach, w okresie po upadku komunistycznego totalitaryzmu, do tematu „tyranii” sięgali i sięgają politolodzy, filozofowie polityki, historycy,
a także różnego rodzaju intelektualiści. Na tym tle praca Monique Cottret, Tuer le tyrann?
Le tyranicide dans l’Europe moderne, jest publikacją godną uwagi. Autorka, francuska historyczka, znana z wielu publikacji poświęconych kulturze politycznej i historii idei Europy
Zachodniej w epoce wczesnonowożytnej, w swej najnowszej książce poruszyła problem
uniwersalny: w jaki sposób rządzeni mogą – czy też raczej: powinni – przeciwstawiać się
najcięższym nadużyciom popełnianym przez rządzących; nadużyciom określanym od czasów greckiego antyku poprzez łacińskie średniowiecze mianem „tyranii”. Dokładniej chodzi o kwestię: na ile prawo oporu wobec nadużyć władzy przysługuje poddanym?, zwłaszcza zaś o kwestię: czy i w jakich sytuacjach w świetle teorii prawnych i koncepcji z zakresu
filozofii politycznej mord na władcy-tyranie jest dopuszczalny?
Ramy chronologiczne książki Cottret wyznacza epoka wczesnej nowożytności. Autorka rozpoczęła przegląd problematyki tyranobójstwa od renesansowej Italii – konkretnie
od politycznego zabójstwa-zamachu na oskarżanego o zapędy tyrańskie władcy Florencji
Aleksandra de Medici w 1537 r., zakończyła zaś na Wielkiej Rewolucji Francuskiej, na egzekucji skazanego na gilotynę w majestacie prawa za tyrańskie machinacje Ludwika XVI
Burbona w 1793 r. Jak z tego wynika, Monique Cottret nie ograniczyła się do przedstawienia przypadków i kontekstu tzw. tyranobójstwa wyłącznie we wczesnonowożytnej Francji,
choć głównie na jej dziejach skoncentrowała uwagę. Między innymi szeroko omówiła najsłynniejsze polityczne zabójstwa na francuskich królach: Henryku III Walezjuszu w 1589 r.
i Henryku IV Burbonie w 1610 r., oraz kryjące się za nimi motywacje zamachowców.
Oprócz tego autorka nawiązała do przykładów oporu poddanych wobec angielskich władców oskarżanych o tyranię, zwłaszcza zaś do wyroku śmierci na Karola I Stuarta w 1649 r.
– określanego przez ówczesnych regalistów w Anglii i Europie mianem „mordu sądowego”. Na marginesie Corttret poruszyła również problematykę interpretowanych jako akcje
tyranobójcze zamachów stanu w innych krajach, np. w osiemnastowiecznej Rosji, jednak
przypadki te ukazała głównie z perspektywy współczesnych komentatorów francuskich.
Książka składa się z pięciu części. Pierwsza, „Les enfants de Judith et de Brutus”, poświęcona jest antycznym, średniowiecznym oraz wczesnorenesansowym korzeniom koncepcji tyranobójstwa, a także rozmaitym jego aspektom wyartykułowanym w czasach
rozkwitu renesansowego humanizmu, narodzin reformacji i w początkowym okresie krwawych wojen religijnych w XVI stuleciu. Część druga, „Judith triomphante”, koncentruje się
wokół problematyki tyranobójstwa w kontekście dalszego ciągu wojen religijnych w dru-
278
giej połowie XVI i na początku XVII w., głównie w Niderlandach walczących z jarzmem
hiszpańskiego panowania o swobody religijne, a także w Anglii u schyłku rządów Elżbiety
Wielkiej. Tu Corttret przedstawiła m.in. kazus uwięzionej w Anglii, a wcześniej zdetronizowanej w Szkocji Marii Stuart, początki panowania dynastii Stuartów na tronie angielskim, a także przypadek Francji ogarniętej powracającymi falami konfliktów konfesyjnych
pomiędzy katolikami a hugenotami. Część trzecia, „L’horreur du tyrannicide”, koncentruje
się na pierwszej połowie XVII w. Rozpoczyna się od szeroko zarysowanego tu kontekstu tyranobójczego zamachu na życie króla Francji Henryka IV Burbona, potem prowadzi
poprzez meandry konfliktu na przełomie lat dwudziestych i trzydziestych, następnie zaś
wojny w latach czterdziestych między królem a Parlamentem w Anglii, której kulminacją
był sądowy proces i wspomniany już wyrok śmierci na Karola I Stuarta. Część czwarta,
„Les aleas du refolue”, obejmuje mniej więcej stuletni okres – od połowy XVII do połowy
XVIII w. Jego początek to czasy, które w Anglii mimo zmęczenia krwawymi wydarzeniami
wojny domowej, a także – jak wynika z rozważań Thomasa Hobbesa1 – przesytu nadużywania pod adresem rządzących przez rządzonych epitetu „tyran”, nie były wolne od aktów
czynnego oporu wobec oskarżanych o tyranię władców. Najlepszym przykładem – szeroko
omówionym przez Corttret – była tzw. Sławetna Rewolucja 1688 r. Podobnie we Francji
– długi okres absolutnych rządów Ludwika XIV Burbona, „Króla-Słońce”, nie był wolny
od stawianych mu zarzutów o tyranię. Autorka zakończyła tę część książki naszkicowaniem ambiwalentnych refleksji dwóch wybitnych filozofów epoki oświecenia: Monteskiusza i Woltera, na temat „tyranobójstwa egzotycznego” (przykłady Turcji-Orientu i Rosji).
Wreszcie część piąta, „L’improbable retour du tyrannicide”, koncentruje się głównie na
dwóch tyranobójczych akcjach. Po pierwsze, na nieudanym zamachu na życie Ludwika
XV Burbona w 1757 r. oraz surowym wyroku na zamachowca Roberta François Damiensa
i równie surowej ocenie tych wydarzeń przez oświeceniowych intelektualistów. Drugim
szeroko omówionym w pracy problemem jest kontekst „mordu sądowego” na Ludwiku
XVI w 1793 r. Corttret starała się w tym rozdziale odpowiedzieć na pytanie, jakie czynniki
w polityce i kulturze politycznej Francji i Europy Zachodniej przyczyniły się w drugiej
połowie XVIII w. do apologii i wręcz gloryfikacji tyranobójstwa – zarówno w formie nielegalnego zamachu, jak i usankcjonowanej prawem akcji sądowej.
Bez wątpienia recenzowana książka imponuje właśnie szerokim ujęciem porównawczym tematyki: swobodnym przechodzeniem autorki od jednego do innego przypadku tyranobójstwa oraz kryjących się za nimi motywacji tyranobójców, odwołujących się czasem
do skomplikowanych koncepcji filozoficzno-politycznych, do wątków biblijnych (Judyta
i Holofernes) i antycznych (Brutus i Juliusz Cezar) oraz uzasadnień prawnych. Co przy
tym istotne, Tuer le tyran? – bez wątpienia monografia naukowa, wyposażona w aparat
naukowy (przypisy, obszerna bibliografia) – nie jest bynajmniej klasycznym opracowaniem
z zakresu historii idei. Jest raczej – jak stwierdziła autorka – „historią jednej idei – idei
tyranobójstwa” (s. 413 i n.), przedstawionej w szerokim kontekście mentalności i kultury
politycznej epoki wczesnej nowożytności. Historią jednej idei, ukazaną nie z perspektywy
gabinetowych myślicieli: ojców-klasyków filozofii politycznej, lecz raczej z perspektywy czytelników zarówno prac autorów wczesnonowożytnych, jak i ksiąg z epok wcześ Zob. omówienie problematyki w: I. Kąkolewski, Melancholia władzy. Problem tyranii w europejskiej kulturze politycznej XVI stulecia, Warszawa 2007, s. 422 n.
1
279
niejszych – od Biblii po rozprawy Niccolò Machiavellego i Saint Justa. Czytelników, do
których grona zaliczyć trzeba także samych tyranobójców. Przy tym, co istotne, autorka
przeanalizowała nie tylko wczesnonowożytne koncepcje filozoficzno-polityczno-prawne,
lecz także wątki tyranobójcze w ówczesnej literaturze pięknej i w dziełach teatralnych oraz
malarstwie (zob. zwłaszcza s. 45–47, 200–204, 265–267).
Dlatego też należy się cieszyć, że książka Monique Cottret ukaże się wkrótce nakładem
Wydawnictwa „Czytelnik” w tłumaczeniu na język polski, i to nie tylko ze względu na
walor dobrze dobranej i ciekawie opisanej tematyki, która może znaleźć zainteresowanie
w szerszym kręgu odbiorców. Jako bowiem opracowanie naukowe może ona wejść również
do kanonu lektur zalecanych studentom przez akademickich nauczycieli (historyków i politologów), stanowiąc równocześnie dla nich ważną pomoc w ich własnych badaniach.
Igor Kąkolewski
Warszawa
Czasy Nowożytne
TOM 24
ROK 2011
Polnisch-österreichische Kontakte sowie Militärbündnisse 1618–1918 Symposium und Abendvortrag 11. und. 12. September 2008, Acta Heeresgeschichtliches Museum, Wien 2009,
ss. 292
Dwie wiedeńskie instytucje, Muzeum Historii Wojska i tamtejsze Centrum Naukowe
Polskiej Akademii Nauk, podjęły się organizacji cyklu konferencji dotyczących politycznych i militarnych stosunków polsko-austriackich w czasach nowożytnych. Pierwsze z tych
spotkań odbyło się w 2008 r. i materiały tej sesji niedawno ukazały się drukiem. Obejmują
one 13 referatów wygłoszonych przez siedmiu historyków austriackich i siedmiu polskich
oraz słowo wstępne dyrektorów Heeressgeschichtliches Museum dr. M. Christiana Ortnera
i Centrum PAN prof. Bogusława Dybasia. Oprócz celów badawczo-naukowych ważnym
zadaniem tych spotkań ma być możliwość nawiązania bliższych kontaktów przez młodszych historyków z obu krajów. Zasięg chronologiczny omawianej publikacji nominalnie
obejmuje okres od 1618 r. (wybuch wojny trzydziestoletniej) do 1918 r. (koniec istnienia
monarchii austro-węgierskiej). Faktycznie znajdujemy tu jednak także rozważania dotyczące stosunków jagiellońsko-habsburskich w XVI w. Jak słusznie zauważył M. Christian
Ortner, referaty podejmują trzy zagadnienia: stosunki polityczne i współpracę wojskową
między Rzecząpospolitą a krajami monarchii habsburskiej w XVI–XVIII w. (do 1772),
postawę Austrii wobec sprawy polskiej w okresie rozbiorów (1772–1914), ze szczególnym
uwzględnieniem problematyki galicyjskiej i udziału Polaków w austriackich siłach zbrojnych, wreszcie politykę Austrii w obliczu polskich dążeń niepodległościowych w czasie
I wojny światowej. Niejako poza tą tematyką mieści się pierwszy referat wygłoszony przez
dyrektora Muzeum Wojska Polskiego w Warszawie Janusza Ciska, zapoznający czytelnika
z historią i zbiorami tej instytucji.
Zasadniczą część zbioru otwiera syntetyczny artykuł Christopha Augustynowicza, dający obraz politycznych stosunków i kontaktów habsbursko-polskich w XVI–XVIII w.
Postępujące od 1515 r. zbliżenie obu państw wiązał autor z narastającym zagrożeniem
ze strony Turcji. Zwrócił też jednak uwagę na nieporozumienia i sprzeczności interesów.
Na szczególną uwagę zasługuje przedstawienie zabiegów Marcina Kromera o zwrot tzw.
sum neapolitańskich, czyli spadku po królowej Bonie. Wnikliwie omówiono także starania
Habsburgów o polską koronę podczas pierwszych bezkrólewi (Augustynowicz jest autorem
odrębnej monografii poświęconej tej problematyce). Współdziałanie (także na płaszczyźnie militarnej) między Rzecząpospolitą a Cesarstwem w XVII w. ukazano na szerokim tle
rywalizacji francusko-habsburskiej owej epoki. Autor dostrzegł, że od początku XVIII w.
miejsce Polski, jako sojusznika Austrii przeciw Turcji, stopniowo zajmowała Rosja. Szczegółowo omawiając postawę dworu wiedeńskiego wobec bezkrólewia z 1733 r., pisał wpraw-
282
dzie o układzie z sierpnia tegoż roku, przewidującym wspólną interwencję zbrojną Rosji
i Austrii w sprawy polskie, nie dodał jednak, że w Wiedniu od początku nie zamierzano
dotrzymać tej umowy i ostatecznie wojska austriackie nie wkroczyły do Polski. Przechodząc do wydarzeń z okresu rozbiorów Rzeczypospolitej, podkreślił, że to jednak cesarzowa
Maria Teresa jako pierwsza zagarnęła część ziem polskich, choć później niektórzy spośród magnatów właśnie w Austrii widzieli ewentualnego protektora (tzw. partia galicyjska).
Dopiero niezręczna polityka cesarza Józefa II doprowadziła do pojawienia się w Galicji
silnych nastrojów antyaustriackich.
Claudia Reichl-Ham poruszyła problematykę austriacko-polskich sojuszy wojskowych
w drugiej połowie XVII w. Podkreśliła rolę dyplomaty Franza von Lisoli w nakłonieniu
cesarza Ferdynanda, a następnie Leopolda I do opowiedzenia się po stronie Polski w jej
konflikcie ze Szwecją w czasach tzw. potopu. Wiele miejsca poświęciła też współdziałaniu
wojsk cesarskich i polskich podczas kampanii duńskiej z 1658–1659 r. Przechodząc do
kompleksu wydarzeń związanych z odsieczą wiedeńską 1683 r., zwróciła uwagę, że początkowo na dworze wiedeńskim liczono na bliższe współdziałanie z państwem moskiewskim
(preliminaria układu rosyjsko-austriackiego z 22 października 1675 r. przewidywały nie tylko
wspólną obronę przeciw Turcji, w tym i Rzeczypospolitej, lecz także zachowanie starodawnych polskich wolności!). Póżniej Austria była jednak głównie zainteresowana konfliktem
z Francją i zabiegi dyplomacji polskiej oraz rosyjskiej o szerszą antyturecką koalicję były
bezowocne. Zmiana postawy Wiednia nastąpiła dopiero wobec bezpośredniej agresji tureckiej wiosną 1683 r. Omawiając kampanię wiedeńską, autorka zaznaczyła, że cesarz Leopold I przekazał Janowi III Sobieskiemu dowództwo nad połączonymi siłami zbrojnymi koalicji.
Zaakcentowała, że po zwycięskiej bitwie Karol Lotaryński nalegał na jak najszybszy pościg
za rozbitą armią turecką, Jan III zdecydował się jednak na wejście do Wiednia, zwłaszcza
że jego żołnierze zajęci już byli rabunkami w obozie tureckim. Nieco złośliwie dodała, że
nieprzypadkowo większość zagarniętych wówczas łupów znajduje się obecnie w muzeach
Krakowa i Warszawy. Odrębne miejsce zajmuje sprawa słynnego spotkania cesarza z królem
polskim. Chłodne przyjęcie, z jakim miał się spotkać Jan III, mogło bowiem wynikać z obaw
Leopolda I, że Sobieski zamyśla o koronie węgierskiej dla swego syna Jakuba. Jest przy tym
rzeczą charakterystyczną, że cesarz bynajmniej nie uważał, aby zachował się wyniośle, i był
przekonany, iż spotkanie upłynęło w przyjacielskiej atmosferze. Rozczarowany był natomiast Jan III i jego polskie otoczenie. Można było tu dodać, że wynikało to z odmiennej
mentalności i całkowitej obcości dla Polaków zasad sztywnej cesarskiej etykiety.
Autorka krótko przedstawiła dalsze losy wojny z Turcją, akcentując nieudane polskie
próby opanowania Mołdawii, wynikające m.in. z faktu, że Turcy unikali walnych bitew,
a armia polska nie była przygotowana do dłuższych kampanii i zdobywania twierdz. Wspomniała też udział księcia Eugeniusza Sabaudzkiego w wyniesieniu na tron Augusta II Wettina, a także poparcie tej kandydatury przez cara Piotra I (to stwierdzenie, w świetle nowszej
polskiej literatury, opartej na archiwaliach rosyjskich, jest zbyt daleko idące). Wypada się
zgodzić z autorką, że dopiero klęska pod Zentą skłoniła Turcję do podjęcia rokowań pokojowych. Stwierdzenie, że po pokoju w Karłowicach w 1699 r. Austria przestała się interesować sprawami polskimi (s. 118), chyba jednak jest zbyt daleko idące.
Do tematyki poruszanej w omówionym tu referacie sięgnęli też dwaj polscy historycy
wojskowości: Mirosław Nagielski i Konrad Bobiatyński poddali analizie dowodzenie wojskami przez Karola Lotaryńskiego i Jana III podczas kampanii wiedeńskiej 1683 r. Zwrócili
283
uwagę, że początkowo książę Karol zamierzał wystąpić ofensywnie przeciw zbliżającym
się siłom tureckim, ostatecznie jednak pod naciskiem innych członków Rady Wojennej
przyjęto plan obronny. Autorzy ocenili jego działalność w pierwszym etapie wojny bardzo
pozytywnie. Ważne było zwłaszcza utrzymanie mostów na Dunaju, co umożliwiło szybką
przeprawę spieszącej z odsieczą armii polskiej. Stwierdzili, że obaj wodzowie opracowali jednocześnie i niezależnie od siebie plan uderzenia na Turków od strony zachodniej,
przy czym Karolowi Lotaryńskiemu chodziło o jak najszybsze wprowadzenie odsieczy do
Wiednia, a Janowi III o rozbicie sił tureckich w walnej bitwie i odcięcie im drogi odwrotu. W samej bitwie znaczącą rolę odegrały oddziały dowodzone przez księcia Karola na
lewym skrzydle, aż do godziny 16 to na nich spoczywał główny ciężar walki. W istocie
bitwa wiedeńska, z racji rozciągniętego frontu i przeszkód terenowych, była początkowo
szeregiem starć poszczególnych jednostek. Jan III zauważył słabnięcie sił tureckich na prawym skrzydle (pod naciskiem Karola Lotaryńskiego) i dopiero wtedy, tuż po godzinie 16
zdecydował się na rozstrzygający atak husarii w celu przełamania frontu i rozbicia lewego
skrzydła Turków. Obaj autorzy, podobnie jak Claudia Reichl-Ham, też zwrócili uwagę, że
po zwycięstwie nie ścigano uciekających żołnierzy tureckich.
Punktem wyjścia artykułu Tomasza Ciesielskiego o kontaktach wojskowych polsko-austriackich w czasach saskich (1697–1763) jest konkluzja referatu Claudii Reichl-Ham
o spadku zainteresowania w Wiedniu sprawami polskimi po pokoju karłowickim z 1699 r.
Wyraźniej można było jednak zaznaczyć, że miejsce słabej militarnie Polski, jako sojusznika Austrii w walce z Turcją, zajęła wówczas Rosja. Autor podkreślił, że po 1740 r. doszło
do zmiany priorytetów w polityce habsburskiej, najważniejszą rzeczą stała się nie kwestia
bałkańska, lecz zagrożenie ze strony Prus i próby odzyskania Śląska. Jest rzeczą charakterystyczną, iż w Wiedniu nie widziano wówczas w Rzeczypospolitej potencjalnego sojusznika, mimo że z racji położenia geopolitycznego mogłaby ona istotnie zagrozić Prusom.
Decydowała o tym słabość militarna Polski. Do roli regionalnego sojusznika bardziej nadawała się Saksonia, która mogła wystawić do 45 000 żołnierzy. Po przejęciu armii saskiej
przez Prusy w okresie wojny siedmioletniej, Austria i Francja utrzymywały jednak korpus
saski w służbie Augusta III, w skład którego wchodziły też trzy regimenty polskich ułanów.
Na zakończenie autor zwrócił uwagę na coraz częstszą służbę Polaków z dobrych rodzin
w armii cesarskiej (m.in. Aleksander Sułkowski, Józef de Witte). Zabrakło tu wzmianki
o austriackim generale Andrzeju Poniatowskim.
Natomiast od tej właśnie postaci zaczął swój referat Michał Baczkowski. Przedstawił
w nim służbę Polaków w armii austriackiej w czasie wojen z Francją w latach 1792–1815.
Zajął się zarówno służbą wojskową poborowych z ziem zaboru austriackiego (łącznie ich
liczba mogła dochodzić do 200 000–220 000; może to robić wrażenie, jeśli się pamięta
o kłopotach z wystawieniem stutysięcznej armii polskiej w czasach Sejmu Wielkiego), jak
i z korpusem ochotniczym, w którym znalazło się około 11 000 Polaków. Wartość bojowa
żołnierza polskiego była niewielka, masowe były zwłaszcza dezercje, co autor wiązał jednak nie z poczuciem narodowym, lecz z brakiem tradycji obowiązkowej służby wojskowej w dawnej Rzeczypospolitej. Pobór traktowany był jako nieszczęście. Także oficerowie
polscy nie zajmowali wyższych stanowisk (tylko jeden został dowódcą brygady i trzech
dowódcami regimentów).
Syntetyczny referat Lothara Höbelta o polityce Habsburgów wobec kwestii polskiej
w latach 1772–1918 powinien się oczywiście znaleźć przed artykułem Michała Baczkow-
284
skiego, jako otwierający problematykę dotyczącą miejsca Galicji w monarchii austro-węgierskiej. Lothar Höbelt rozpoczął swoje interesujące uwagi od przypomnienia, że od początku XVI w. politykę Habsburgów względem Polski określały ich zabiegi o tron polski,
szukanie w Rzeczypospolitej sprzymierzeńca, wreszcie traktowanie jej jako państwa buforowego. Do 1772 r. Polska była, ogólnie rzecz biorąc, traktowana w Wiedniu jako miły,
nieuciążliwy sąsiad. Dylematem austriackiej polityki od 1772 r. był, zdaniem autora, rozbiór Polski lub Turcji. Rozbiory Rzeczypospolitej były wprawdzie sprzeczne z dotychczasowymi założeniami polityki dworu wiedeńskiego, ale traktowano je jako mniejsze
zło. Inaczej trzeba by było poświęcić Turcję, która stopniowo też stawała się państwem
buforowym między Rosją a Austrią. Słuszne jest stwierdzenie, że Galicja nie przedstawiała dla Wiednia żadnych większych korzyści, głównym bowiem celem było odzyskanie Śląska (w polskiej historiografii zwrócił już na to uwagę Emanuel Rostworowski).
Charakterystyczne jest tu przypomnienie, że jeszcze w czasach napoleońskch Metternich
myślał o zamianie Galicji na posiadłości śródziemnomorskie. Höbelt zaakcentował też
znany skądinąd fakt, że Polska stanowiła w pierwszej połowie XIX w. zwornik sojuszu trzech czarnych orłów (Austrii, Rosji i Prus). Zdaniem autora istotnym czynnikiem
wpływającym na politykę austriacką w drugiej połowie XIX w. był fakt, że nie musiała
ona liczyć się z możliwością wybuchu polskiego powstania w Galicji (z wyjątkiem lat
1846–1848). Natomiast wobec stopniowego pogarszania się stosunków z Rosją zaczęto
rozważać możliwość gry polską kartą. Ostatecznie zdecydowano się na to w przededniu I wojny światowej. Höbelt wskazał tu na wizytę Józefa Piłsudskiego u szefa sztabu
X korpusu we Lwowie we wrześniu 1906 r.
Artykuł Jana Rydla o Polakach w armii austro-węgierskiej stanowi kontynuację referatu
Michała Baczkowskiego. Dlatego też obie te pozycje powinny być zamieszczone bezpośrednio po sobie. Główne stwierdzenia dotyczą złego stanu zdrowotnego rekrutów z Galicji (co wynikało z niskiego poziomu życia), stosunkowo niewielkiego udziału oficerów
pochodzenia polskiego w korpusie oficerskim i braku możliwości awansu na najwyższe
stanowiska dowódcze (choć 131 polskich oficerów osiągnęło stopień generała). Na uwagę zasługuje opinia o stosunkowo pozytywnej ocenie służby wojskowej przez rekrutów
(w przeciwieństwie do przełomu XVIII/XIX w.). Wynikało to m.in. z zapewnienia żołnierzom względnie dobrych warunków materialnych, co nie było bez znaczenia dla uboższych
warstw ludności Galicji. Autor podkreślił też pełną akceptację dla wyboru kariery oficerskiej w społeczeństwie galicyjskim w okresie autonomii. Szczególnie cenne są ustalenia,
że wśród polskich uczniów akademii wojskowych przeważali synowie urzędników (30%),
wojskowych (28,5%) i mieszczan (kupców i rzemieślników) – 17%. Dopiero na czwartym
miejscu spotykamy przedstawicieli warstwy ziemiańskiej (14,4%).
M. Christian Ortner ukazał umundurowanie polskich Legionów z czasów I wojny światowej, m.in. na podstawie wybranych obiektów z wiedeńskiego Heeresgeschichtliches Museum. Przy okazji przedstawił też podstawowe informacje o losach tej formacji wojskowej.
Dla polskiego czytelnika zaskoczeniem może być stwierdzenie, że początkowo wśród legionistów były kłopoty z utrzymaniem dyscypliny i nie zawsze wykonywali oni rozkazy
swych austriackich przełożonych. Dlatego też doszło ostatecznie do sformowania Pierwszej Brygady Legionów pod dowództwem Józefa Piłsudskiego.
Znacznie szerzej problematyką legionową zajął się Jerzy Gaul. Na podstawie materiałów
austriackich służb wywiadowczych podjął analizę oczekiwań (przeważnie nadmiernych),
285
jakie miały one wobec polskich formacji wojskowych i ich stosunek do działań Legionów. Wskazał, że w 1914 r. Austriacy spodziewali się wybuchu antyrosyjskiego powstania
w Królestwie Polskim. Po niepowodzeniu tych planów jedynie interwencje wpływowych
polityków polskich (ale też ukraińskich!) w Wiedniu skłoniły naczelne dowództwo do wyrażenia zgody na utworzenie Legionów (wywiad austriacki był temu przeciwny, sugerując
inne rozwiązania). Nie spełniły się jednak nadzieje na masowy napływ ochotników z zaboru rosyjskiego, co wywołało rozczarowanie w kręgach austriackiego wywiadu. Jednak
także Polacy traktowali nieufnie oficerów z tych tajnych służb. Mimo to Austriakom udało
się wprowadzić na niektóre wysokie stanowiska w Legionach polskich oficerów swego
wywiadu (m.in. Włodzimierza Zagórskiego). Autor podkreślił, że to polscy, lojalni wobec
Austrii politycy rozciągnęli nad Legionami „parasol ochronny”.
Polityka Austrii w sprawie polskiej zmierzała, zdaniem Jerzego Gaula, do utrzymania status quo. Stąd też brała się niechęć służb wywiadowczych do wszelkich projektów
rozwiązania polsko-austriackiego, a pod pewnymi względami polityka władz niemieckich
w zagarniętej części zaboru rosyjskiego była bardziej liberalna wobec Polaków niż administracji austriackiej (przykłady na to nie w pełni jednak przekonują). Porażką służb
wywiadowczych był fakt, że nie udało się nakłonić Piłsudskiego (we wrześniu 1916) do
utworzenia polskiego korpusu posiłkowego u boku państw centralnych. Wywiad austriacki
zdawał sobie też sprawę z ograniczoności aktu z 5 listopada 1916 r. i z komplikacji, jakie
mogą z tego wyniknąć, zwłaszcza że upadek caratu w Rosji (luty 1917) wpłynął na zmianę
nastrojów w społeczeństwie polskim na korzyść Ententy. Wywiad był też świadomy, że
internowanie Piłsudskiego wzmocni tylko jego legendę. Dostrzegał również stopniowe narastanie niechęci do państw centralnych w Królestwie Polskim w 1918 r. Dlatego też sprzeciwiał się sugestiom, wysuwanym nawet i przez niektórych polityków austro-węgierskich,
włączenia Galicji do przyszłego państwa polskiego, pozostającego w mniej lub bardziej
ścisłym związku z Austro-Węgrami.
Tamara Scheer przedstawiła różne aspekty austro-węgierskiej polityki okupacyjnej na
ziemiach polskich zajętych w 1915 r. (gubernie piotrkowska, kielecka, radomska i lubelska)
na szerszym tle innych terytoriów zajętych wówczas przez Austrię. Wskazała, że administracja austriacka chętnie (i skutecznie) tworzyła stereotyp instytucji wspierającej polskie
aspiracje samorządowo-kulturalne. W rzeczywistości zależało jej przede wszystkim na
utrzymaniu spokoju na zapleczu frontu i dostarczaniu zaopatrzenia dla armii (także i poprzez rekwizycje). Bardzo interesująca jest charakterystyka poszczególnych grup społeczeństwa polskiego sporządzona przez ówczesnego komendanta Częstochowy. Uważał on,
że inteligencja jest zaangażowana politycznie, duchowieństwo niezwykle pasywne, mieszczaństwo obojętne, chłopstwo obawia się poboru do przyszłej polskiej armii i zarzeka się,
że nie będzie walczyć przeciw Rosjanom, a Żydzi nie życzą sobie polskiego rządu, gdyż nie
chcą służyć (w wojsku?). Autorka potwierdziła fakt, że stosunki między władzą okupacyjną
a polskim społeczeństwem w miarę upływu wojny coraz bardziej się pogarszały. Wynikało to, jej zdaniem, niezależnie od eksploatacji gospodarczej, od braku perspektywicznego
rozwiązania sprawy polskiej. Interesująca może być konstatacja, że sukcesy państw centralnych na froncie wschodnim były tak wielkie i niespodziewane, że nie zdążono przygotować odpowiednich projektów dotyczących przyszłości ziem polskich (jest to opinia jednego z urzędników w naczelnym dowództwie wojsk austriackich). Tamara Scheer zwróciła
jednak uwagę na rywalizację niemiecko-austriacką na terenach Królestwa Polskiego. Tu
286
pozycja Rzeszy z racji jej potencjału militarnego i sukcesów wojskowych była wyraźnie
mocniejsza i politycy austriaccy musieli się coraz bardziej liczyć z opinią Berlina.
Tomasz Reichl przypomniał działalność wojskowej administracji austriackiej opiekującej się grobami poległych (także wrogów!) w Małopolsce i budowę licznych cmentarzy
wojennych, będących nieraz wysokiej klasy dziełami sztuki. Ewa Cwanek-Florek oprowadziła natomiast czytelnika po Wiedniu, przedstawiając pomniki, dzieła sztuki, tablice
pamiątkowe, nazwy ulic związane z Polakami zasłużonymi dla tego miasta i całej Austrii
(m.in. Jan III Sobieski, Franciszek Kulczycki, Stanisław Potocki, ułani z 13. regimentu,
który odznaczył się w bitwie pod Custozą w 1866 r.).
Należy stwierdzić, że otrzymaliśmy cenną pozycję, która nie tylko wnosi sporo nowych
informacji źródłowych, lecz także porządkuje znane dotychczas fakty i pozwala z szerszej
europejskiej perspektywy spojrzeć na wzajemne stosunki dwóch państw, które przez długi czas, granicząc ze sobą, utrzymywały bliskie więzi. Charakterystyczne jest, że nawet
w XIX w., kiedy to Rzeczpospolita m.in. za sprawą Austrii przestała istnieć jako odrębny
organizm państwowy, społeczeństwo polskie pokładało właśnie w Habsburgach nadzieje
na odbudowę ojczyzny (choćby w ramach Austro-Węgier). Oczywiście wynikało to z szerokiej autonomii, jaką zyskała Galicja w drugiej połowie tegoż stulecia. Odczuwam tu jednak brak referatu o wcześniejszej głębokiej nieufności szlacheckiego społeczeństwa wobec
dynastii habsburskiej, którą w XVI–XVII w. podejrzewano o chęć wprowadzenia w Polsce
nienawistnego absolutyzmu (mimo to była grupa magnatów, którą można określić jako
stronnictwo prohabsburskie). Można było także wyraźniej przypomnieć, że w pierwszej
połowie XIX w. (przynajmniej do czasów rosyjskich represji po powstaniu listopadowym
i następnie styczniowym) to chyba Austriacy cieszyli się najgorszą opinią jako germanizatorzy narzucający swój system centralizacyjny, tak obcy polskim tradycjom.
Na szczególne podkreślenie zasługuje staranne opracowanie tej pozycji pod względem
naukowym i graficznym, a także bardzo bogata szata ilustracyjna, ściśle związana z treścią
poszczególnych artykułów. Wyraźnie odczuwa się jednak brak indeksu osób.
Jerzy Dygdała
Toruń
Czasy Nowożytne
TOM 24
ROK 2011
Józef Zaczyński, Wspomnienia z wojny rosyjsko-tureckiej
1877–1878, opracował do druku, wstępem i przypisami
opatrzył Andrzej Romanow, Gdańsk 2009, ss. 143
Dziewiętnastowieczne losy Polaków to w dużym stopniu dzieje emigracji, zarówno
„wielkiej” – politycznej, popowstaniowej, związanej z nadziejami na kontynuowanie walki
o wolność, jak i tej „małej”, często zaoceanicznej, w poszukiwaniu lepszego jutra. Polscy
wychodźcy często brali udział w ważnych dla swej epoki wydarzeniach jako ich aktywni
uczestnicy lub tylko bierni obserwatorzy. Jednym z tych, wciągniętych w wir zdarzeń europejskich, był Józef Zaczyński – prowincjonalny lekarz i aptekarz, od lat zasiedziały w Bułgarii, wcześniej aktywny, choć raczej szeregowy uczestnik Wielkiej Emigracji, świadek
konstantynopolitańskiej śmierci Mickiewicza i lekarz wojskowy w czasie wojny krymskiej.
Jako dojrzały już człowiek znalazł się w centrum wojny turecko-rosyjskiej, której główne
zmagania toczyły się w Bułgarii. Jego doświadczenia i obserwacje poczynione w trakcie
walk stały się podstawą wspomnień, które do druku przygotował Andrzej Romanow.
Powstała po 10 latach od opisywanych zajść relacja polskiego emigranta rozpoczyna
się wraz z początkiem rosyjsko-tureckich działań zbrojnych. Początkowo Zaczyński opisał
stosunki panujące w niewielkim miasteczku Kazanłyk, znajdującym się pod panowaniem
tureckim, następnie zaś wydarzenia rozgrywające się w toku zmagań militarnych, gdy teren
ten stał się zapleczem pobliskiego frontu. W końcu przedstawił sytuację miasta i okolicy
podczas okupacji rosyjskiej. Z uwagi na to, że Zaczyński, z racji swej profesji, znajdował
się zawsze w centrum zdarzeń jako organizator pomocy medycznej dla obu walczących
stron, jego wspomnienia opisują konflikt od strony zaplecza. Bezstronna obserwacja Polaka
pozwala poznać grozę wojny dla ludności cywilnej (np. opisy ówczesnych uchodźców,
czystek etnicznych itp.). Opowiadanie polskiego emigranta jest cenne również ze względu
na opis kontaktów towarzyskich z rosyjską kadrą dowódczą, po zajęciu Bułgarii przez wojska Aleksandra II. Chociaż były to spotkania epizodyczne, to jednak przedstawione zostały
charakterystyki pierwszoplanowych postaci toczonego konfliktu. Jako źródło historyczne
Wspomnienia są materiałem do poznania stosunków panujących na bułgarskiej prowincji
w czasie wojny wschodniej w latach 1876–1877, życia codziennego w czasie toczonego
konfliktu, przybliżenia metod i organizacji pomocy medycznej, a także ówczesnej obyczajowości w kontaktach pomiędzy przedstawicielami cywilizacji europejskiej (dr Zaczyński
i wywodzący się z elit arystokratyczno-szlacheckich dowódcy rosyjscy – w dużej części
Polacy) w egzotycznym dla dziewiętnastowiecznych Europejczyków środowisku, jakim
była wyzwalana spod wielowiekowego jarzma osmańskiego Bułgaria.
Na słowa pochwały zasługuje opracowanie merytoryczne prezentowanego tekstu.
Wspomnienia Zaczyńskiego poprzedza gruntownie przygotowany wstęp, przedstawiający
288
bliżej postać lekarza-emigranta oraz tło historyczne opisywanych przez niego wydarzeń.
Liczne przypisy objaśniające i uzupełniające wiadomości najlepiej poświadczają rzetelność
pracy wykonanej przez edytora. Aparat naukowy przedstawia się imponująco, znajdują się
tu odwołania do materiałów chronionych w archiwach rosyjskich, polskich oraz polskiej
i zagranicznej (rosyjskiej, bułgarskiej, niemieckiej) historiografii, której wykaz umieszczono na końcu recenzowanego dzieła. Książka została też zaopatrzona w indeks osób i nazw
geograficznych, który ułatwia potencjalne poszukiwania. Istotnym elementem publikacji
jest zbiór ilustracji, które korespondują z treścią wspomnień (na umieszczonych rycinach
i fotografiach rozpoznać można m.in. podobizny niemal wszystkich opisywanych przez
polskiego lekarza postaci). Ciekawym zabiegiem dokonanym przez wydawcę Wspomnień
jest zamieszczenie dwóch wersji tekstu. Pierwsza z nich, z uwspółcześnioną ortografią
i stylistyką, opatrzona została aparatem naukowym i pełnym komentarzem edytorskim,
natomiast druga jest odwzorowaniem oryginalnego, napisanego dziewiętnastowieczną, zepsutą już wieloletnią emigracją, polszczyzną doktora Zaczyńskiego. Zabieg ów zastosowany przez Andrzeja Romanowa uzmysławia współczesnemu czytelnikowi m.in. dynamiczne
zmiany, jakie zaszły w języku w ciągu stulecia. Zarówno zatem treść recenzowanego dzieła, czyli spisane przed przeszło 100 laty wspomnienia, jak i forma (a więc edycja dokonana
przez gdańskiego historyka) są jak najbardziej godne polecenia.
Tomasz Krzemiński
Toruń
Czasy Nowożytne
TOM 24
ROK 2011
Marek Dybizbański, Tragedia polska drugiej połowy XIX
wieku – wzorce i odstępstwa, Wydawnictwo Poznańskie,
Poznań 2009, ss. 467
Historycy od dawna borykali się – i borykają nadal – z problemem klasyfikacji źródeł historycznych lub, inaczej, źródeł dających informacje o przeszłości. Wszystko, co człowiek
pozostawił po sobie, może być takim źródłem. Może być nim również szeroko rozumiana
literatura piękna, a wśród jej gatunków dramat historyczny. Kiedy zaistniała możliwość
zapoznania się z wydaną w 2009 r. pracą Marka Dybizbańskiego, jej treść przeniosła mnie
w czasy wczesnej młodości i fascynacji historią na scenie teatralnej, ale tym razem uzyskałam możliwość rzetelnego wejrzenia w etapy rozwoju i cechy charakterystyczne (a także
niecharakterystyczne) „tragedii polskiej” XIX w. jako gatunku literackiego.
Jako historykowi trudno mi, z oczywistych względów, oceniać tę książkę pod względem
literaturoznawczym. Taką ocenę należy pozostawić znawcom przedmiotu, którzy zresztą
określają ją jako „rzetelną i wyczerpującą” oraz wskazują, że jest ona „pierwszym wieloaspektowym, scalającym, a więc monograficznym ujęciem problemu tragedii w świadomości estetycznej i w literaturze drugiej połowy XIX wieku, rozpatrywanym na bogatym
materiale literackim w rozległych kontekstualnych powiązaniach”. Praca wydaje się tym
cenniejsza, że historycy literatury dysponują licznymi opracowaniami dotyczącymi epok
wcześniejszych i późniejszych, natomiast brakowało tak rzetelnego opracowania odnośnie
do romantyzmu i pozytywizmu, mimo że wcześniej szeroko analizowana była np. twórczość Juliusza Słowackiego, Adama Mickiewicza i Zygmunta Krasińskiego. Temat ten nie
budził zbytniego zainteresowania, być może ze względu na zanikanie tragedii w XVIII w.
(w polskim oświeceniu triumfy święciła np. komedia jako doskonały, wychowujący środek
dydaktyczny) i upadek tego gatunku w XIX stuleciu (s. 10). Dramaty jednak wciąż powstawały, w tym również dramaty historyczne. Zapewne w „kostiumie historycznym” łatwiej
było przemycić idee i przekonania polityczne w warunkach braku niepodległości, był ten
„kostium” atrakcyjny dla autorów również z artystycznego punktu widzenia. Nie wszystkie powstałe wówczas tragedie cechował najwyższy poziom, ale z pewnością zasługują
na omówienie pod względem literackim jako zjawisko całościowe. Głównym celem pracy
Marka Dybizbańskiego jest próba „odczytania dramatycznej twórczości drugiej połowy
XIX wieku przez pryzmat ówczesnej teorii tragedii” (wzorce). Autor zwrócił też uwagę
na odstępstwa od tych wzorców w praktyce (s.11). Dziewiętnastowieczne polskie dramaty
historyczne interesowałyby zapewne historyków bardziej jako wyraz poglądów oraz idei
polskiego środowiska intelektualnego i twórczego w kontekście współczesnej mu rzeczywistości politycznej i społecznej. Dlatego w tym miejscu chciałabym zasygnalizować, w jakim zakresie Tragedia polska mogłaby się okazać przydatna w pracy historyka.
290
Swe solidne, również objętościowo, dzieło Marek Dybizbański rozpoczął odniesieniami
do tragedii antycznej i średniowiecznego misterium. W kolejnym zaś rozdziale przedstawił
informacje dotyczące warsztatu tragediopisarza drugiej połowy XIX w. Uwzględnił w nim
m.in. oceny i recepcję w twórczości dziewiętnastowiecznych dramaturgów wskazań Arystotelesa (co do których, nawiasem mówiąc, współczesne badania dowodzą, że starożytny
filozof bardziej nawiązywał właśnie do wzorca, od którego w tragedii greckiej V w. zdarzały
się bardzo liczne odstępstwa, jak choćby w przypadku słynnej zasady jedności czasu, miejsca i akcji), a także rolę ówczesnych podręczników dramatopisarstwa. Wskazał też m.in. na
kilka przyczyn „od samego początku blokujących tragedii dostęp do polskiej sceny”, wśród
których najważniejsze były: mała podatność gatunku na adaptację, komiczno-dramatyczna
specjalizacja sztuki aktorskiej oraz, od lat osiemdziesiątych XIX w., silniejsza niż poprzednio cenzura (s. 94). Wszystko to pozwala historykowi zrozumieć choćby swoistą swobodę
w wykorzystywaniu lub pomijaniu niektórych wątków historycznych lub w eksponowaniu
albo ignorowaniu konkretnych postaci historycznych („unikanie sideł historyzmu, wziętego zbyt na surowo i bez koniecznej selekcji dla celów dramatycznych” – s. 97).
W rozdziale trzecim („Klasycyzacja romantyzmu”) autor nakreślił etapy rozwoju gatunku w interesującym go okresie, z uwzględnieniem m.in. tak charakterystycznych zjawisk
jak wpływ dramatu Szekspirowskiego, neoklasycyzmu niemieckiego oraz miejsca Juliusza Słowackiego w rozwoju dramaturgii polskiej XIX w. Niezwykle interesujące z punktu
widzenia historyka jest przedstawienie dwóch modeli tragedii historycznej. Jeden z nich
uosabiała twórczość właśnie Słowackiego, który, dzięki wyobraźni, tworzył w swych dramatach fantastyczne, nierealne dzieje Polski, drugi zaś stanowiły tragedie podchodzące bardziej realistycznie do wątków historycznych. Jednym z przykładów takich utworów była
wydana w 1862 r. sztuka Popiel i Piast Mieczysława Romanowskiego, w którym autor nie
zamierzał „wraz ze Słowackim gubić się we mgłach fantazji, lecz ujął i przedstawił postaci
podaniowe jako osoby rzeczywiste, działające zupełnie serio w pewnym dobrze określonym celu” (s. 206).
Ostatni rozdział zawiera kilka konkretnych przykładów traktowania postaci historycznych przez dramatopisarzy, zwykle zgodnie z duchem epoki. Historyka zainteresuje
z pewnością wątek Bolesława Śmiałego, który do około XVII w. w misteriach i dramatach
przedstawiany był na ogół jako zabójca biskupa, a nieco później jako ciemiężyciel żony,
kochanki i zbuntowanych żołnierzy. W końcu jednak „awansował” na tragiczną postać,
wobec której zawiązał spisek sam Stanisław (Kazimierz Gliński, Król Bolesław Śmiały,
1896), a której upadek jeszcze bardziej uwypuklał wcześniejsze wspomnienie wielkości
i niezależności kraju. Z kolei w innym ujęciu król jawił się jako postać na pewnym etapie
swego życia popełniająca zło, ale w kontekście „misji dziejowej” samouświadomienia narodu (Wojciech Dzieduszycki, Bolesław II, 1893) lub osoba, przez którą przemawiał Bóg
i która utożsamiała „siły żywotne narodu” w opozycji do „ponurego dziedzictwa klątwy
biskupiej” (Stanisław Wyspiański, Bolesław Śmiały, 1903). Liczne dramaty dotyczące konfliktu biskupa Stanisława z Bolesławem Śmiałym powstałe w XIX w. dalekie były jednak
– z jednej strony – od jednoznaczności traktowania lub oceny postępowania i winy króla,
z drugiej zaś – od władzy Kościoła, władzy papieskiej, a tym samym sugerowania moralnej
prawości i słuszności konkretnego działania. W opinii Maurycego Mochnackiego władzy
papieskiej przypisana była np. sankcja boska, a w dramacie Adama Bełcikowskiego Bolesław Śmiały (1882) tylko wymiar polityczny (s. 436).
291
Szczegółowe omówienie ujęcia dramaturgicznego tej choćby postaci ukazuje (co jest
jak najbardziej użyteczne z punktu widzenia historyka), jak okoliczności, nastroje polityczne i ideologie historyczne poszczególnych okresów i epok wpływają na kształt utworu literackiego oraz potraktowanie wątków i postaci historycznych. Średniowieczne i wczesnonowożytne ujęcia wydarzeń z XI w. eksponują motyw męczeńskiej śmierci przedstawiciela
Kościoła, jego prawość i niecność króla, co jest jak najbardziej wypadkową epoki, w której ideologicznie dominował Kościół. Drobna zmiana nastąpiła już w okresie Oświecenia.
Później, w tragicznym politycznie dla Polski XIX w., zaczęto eksponować tragizm postaci
Bolesława Śmiałego, a w końcu dokonano próby wyjaśnienia lub wręcz usprawiedliwienia
jego postępowania. Jedną z przyczyn zmiany podejścia do tematu może być rozwój historii
jako nauki i rozpoczęcie wydawania, na szerszą skalę, wzorem niemieckim (Monumenta Germaniae Historica), źródeł do dziejów Polski. W ramach serii Monumenta Poloniae
Historica w 1864 r. ukazało się pełne wydanie Kroniki Galla Anonima, co zapewne stworzyło większe możliwości dotarcia do źródła i jego interpretacji, a co za tym idzie, ukazania tego konfliktu z innej perspektywy niż wcześniej proponowana przez Kościół. Marek
Dybizbański w swej pracy wspomniał zresztą, w nieco innym, co prawda, kontekście, że
przywoływany już tutaj Mieczysław Romanowski, który tak realistycznie starał się oddawać rzeczywistość historyczną w swych tragediach, dużo czytał na temat tła historycznego
sztuk, nad którymi pracował, i przyjaźnił się z historykami tej miary co August Bielowski
i Karol Szajnocha (s. 206).
Praca Marka Dybizbańskiego powinna być interesująca dla historyka również dlatego, że znajduje on tam omówienie konkretnych tytułów, często zapomnianych i niewystawianych już dziś sztuk teatralnych, co jest szczególnie cenne w przypadku odbiorcy bez
wykształcenia polonistycznego. Szkoda tylko, że zabrakło chronologicznego wykazu tych
dzieł, choć w pewnym stopniu zastępuje go „Indeks nazwisk i utworów dramatycznych”.
W ocenie historyka może zbyt płytko został również zarysowany kontekst historyczny,
w którym rozwijał się i wkraczał w kolejne etapy rozwoju dramat polski XIX w., ale te
„braki” z punktu widzenia historyka nie muszą być wadą książki, jeśli pamiętamy, że głównymi jej odbiorcami pozostają jednak literaturoznawcy i poloniści.
Mimo to warto recenzowaną książkę polecić również historykom i nauczycielom akademickim, zarówno tym, którzy wprowadzają studentów historii w tajniki warsztatu naukowego (wstęp do badań historycznych), jak i tym, którzy zajmują się np. dydaktyką historii.
Praca Marka Dybizbańskiego bowiem może stanowić doskonałą pomoc przy realizacji problematyki rodzajów i sposobów stosowania środków dydaktycznych w nauczaniu historii
(literatura piękna jako środek dydaktyczny) oraz szeroko rozumianego zagadnienia wykorzystania źródeł historycznych, jeszcze raz dobitnie wskazując, że dzieło literackie z powodzeniem może być stosowane jako źródło historyczne, jednak zawsze i tylko w kontekście
badań nad epoką, w której powstało.
Marzena Liedke
Białystok
Czasy Nowożytne
TOM 24
ROK 2011
Deutschlands östliche Nachbarschaften. Eine Sammlung
von historischen Essays für Hans Hennig Hahn, herausgegeben von Edmund Dmitrów, Tobias Weger, Peter Lang
Internationaler Verlag der Wissenschaften, Frankfurt
am Main 2009, ss. 767
Recenzowana publikacja o wschodnim sąsiedztwie Niemiec jest księgą jubileuszową
poświęconą niemieckiemu historykowi i przyjacielowi Polski profesorowi Hansowi Henningowi Hahnowi z Carl von Ossietzky-Universität w Oldenburgu, znanemu badaczowi
dziejów Polski oraz stosunków niemiecko-polskich i niemiecko-czeskich, jak też stereotypów etnicznych w XIX i XX w., historykowi o szerokich i żywych kontaktach z nauką
polską i czeską oraz o dużych zasługach dla przezwyciężenia tradycyjnego niemieckiego
Ostforschung. Publikacja składa się z 34 esejów i artykułów, pisanych przez 34 autorów,
nie licząc jednej pracy zbiorowej. Autorstwa badaczy polskich jest 15 publikacji, niemieckich 14, czeskich 4 oraz jeden badacza z USA. Redaktorami księgi są profesor Edmund
Dmitrów z Uniwersytetu Białostockiego oraz doktor Tobias Weger, pracownik naukowy
z Bundesinstitut für Kultur und Geschichte der Deutschen im östlichen Europa w Oldenburgu. Drugi z wymienionych redaktorów przetłumaczył na język niemiecki teksty napisane po
polsku lub czesku oraz dokonał korekty językowej tekstów napisanych po niemiecku przez
badaczy spoza Niemiec.
Księgę, oprócz krótkiego wstępu pióra redaktorów, otwiera esej napisany przez doktor
Evę Hahn, która scharakteryzowała drogę naukową jubilata jako historyka Europy Środkowo-Wschodniej i Jego bogatego w tym zakresie dorobku badawczego.
Zawarte w księdze eseje i artykuły, z których zdecydowana większość mieści się w ramach zainteresowań badawczych jubilata, co nie zawsze jest typowe dla tego typu wydawnictw, zgrupowane są w sześciu działach tematycznych. Pierwszy z nich, zatytułowany
„Prehistoria nowoczesności” zawiera trzy pozycje. Profesor Janusz Małłek (UMK w Toruniu) skonfrontował głoszony w XVII w. mit o mocarstwowości Polski z jej ówczesną
sytuacją polityczną i gospodarczą. Z kolei profesor Michael G. Müller (Universität Halle-Wittenberg) ukazał kształtowanie się w XVIII w. wokół Polski systemu mocarstw, przekraczającego dotychczasowe podziały regionalne i konfesyjne, w ramach którego rosło znaczenie Rosji, jak również dokonywał się awans Prus jako mocarstwa o wyraźnym ostrzu
antypolskim. Wreszcie profesor Ryszard Stemplowski (UJ) porównał koncepcje federalistyczne czterech działających na emigracji polityków (Adam Czartoryski w XIX w. oraz
Władysław Sikorski, Edvard Beneŝ i Milan Hodża w czasie II wojny światowej), wskazując, że odgrywały one rolę narzędzia wspierającego idee niezależności państwowej, jak też
legitymizowały władzę państwową na wygnaniu.
294
W drugim dziale, zatytułowanym „Rozważania o mitach i historii”, zawarto sześć tekstów. W pierwszym profesor Miloŝ Havelka (Uniwersytet Karola w Pradze) przeanalizował zjawiska pamięci historycznej i zapominania, wskazując, że przemiany pamięci nie
wynikają z naturalnego procesu zapominania, lecz są świadomą manipulacją w interesie
wspólnot etnicznych, systemów politycznych albo grup społecznych, gdyż pamięć nie jest
kwestią przeszłości, lecz teraźniejszości. Zapomina się wydarzenia, wartości i instytucje
dla nich niewygodne. Z kolei doktor Heidi Hein-Kircher (Herder-Institut w Matburgu) zajęła się mitami o terytoriach, których znaczenie wynika z tego, że idea własnego terytorium
jest ważna dla integracji danej wspólnoty etnicznej. Porfesor Robert Traba (Centrum Badań Historycznych PAN w Berlinie) omówił krajobraz kulturowy i pamięć jako przedmiot
badania i kształcenia historycznego. Doktor Andreas Lavaty (Nordost-Institut w Lüneburgu) przedstawił analizę poglądów protestanta i emigranta w Wielkiej Brytanii Waleriana
Krasińskiego (1795–1855) na sytuację Słowian i stosunki niemiecko-słowiańskie. Profesor
Jerzy Holzer (Instytut Studiów Politycznych w Warszawie) przedstawił dyskusje terminologiczne w odniesieniu do systemów politycznych w XX w. Wreszcie profesor Edmund
Dmitrów (Uniwersytet Białostocki) zajął się analizą kształtowania zbiorowej pamięci
społecznej w Polsce po II wojnie światowej, zarówno w okresie PRL, jak i po przełomie
1989 r., wskazując na różnice, ale też podobieństwa między pamięcią potoczną a pamięcią
upowszechnianą instytucjonalnie, a także na przemiany, jakie zachodziły w tym zakresie
w obu okresach.
Trzeci dział obejmuje sześć pozycji, dotyczących relacji Niemców ze wschodnimi sąsiadami. Profesor Kazimierz Wajda (Toruń) napisał o przesłankach asymilacji kulturowej
Żydów w Prusach Zachodnich z niemieckością w drugiej połowie XIX w., czemu z jednej
strony sprzyjał narastający antysemityzm polskiego ruchu narodowego, z drugiej zaś zaczął przeciwdziałać nowoczesny antysemityzm niemiecki. Z kolei profesor Michael Garleff
(Uniwersytet w Oldenburgu) ukazał kształtowanie się pod wpływem polityki rusyfikacyjnej negatywnego obrazu Rosji u Niemców bałtyckich, wcześniej lojalnych wobec państwa
rosyjskiego, w którym robili masowo kariery w wojsku i administracji, przy czym obraz
ten ewoluował coraz bardziej w kierunku ogólnego antyslawizmu. Doktor Stephan Scholz
(Uniwersytet w Oldenburgu) wskazał, że w przeciwieństwie do negatywnego obrazu Polaków, coraz bardziej dominującego w Niemczech w drugiej połowie XIX w., jeszcze w latach sześćdziesiątych i siedemdziesiątych tegoż stulecia utrzymywał się w katolickiej literaturze dla młodzieży pozytywny ich stereotyp, przy czym wiele jego cech było identyczne
z autostereotypem katolika niemieckiego. Z kolei doktor Beata Lakeberg (Oldenburg) przeanalizowała stosunek niemieckiej prasy w Drugiej Rzeczypospolitej do Święta Niepodległości 11 listopada, zróżnicowany w zależności od opcji politycznej danego organu prasowego. Natomiast doktor Alexandra Kurth i doktor Samuel Salzborn (oboje z Uniwersytetu
w Giessen) wskazali na związek niemieckiego negatywnego stereotypu Żydów ze Wschodu (Ostjuden) z antyslawizmem. Dział ten zamyka zbiorowa publikacja grupy historyków
oldenburskich, którzy na podstawie licznych wypowiedzi w literaturze XIX i XX w., jak też
ówczesnej ikonografii zrekonstruowali stereotyp o niższości kulturowej Polaków i innych
wschodnich sąsiadów w porównaniu z Niemcami.
Dział czwarty obejmuje siedem pozycji poświęconych sąsiedztwu polsko-niemieckiemu. Otwiera go artykuł profesora Jana M. Piskorskiego (Uniwersytet Szczeciński), ukazujący zmienność obrazu Niemców do końca XVIII w. w zależności od aktualnych relacji
295
z państwami niemieckimi. Natomiast profesor Witold Molik (UAM w Poznaniu) wskazał
na przejmowanie przez Polaków pod panowaniem Prus pruskich wzorców cywilizacyjnych
i pewnych elementów kultury niemieckiej w XIX i na początku XX w. Było to warunkiem
sprostania konkurencji niemieckiej. Autor przedstawił również uproszczony często obraz
tych procesów w ówczesnej publicystyce polskiej, utożsamianych z „prusaczeniem”. Profesor Antoni Cetnarowicz (UJ) ukazał zainteresowanie prasy słoweńskiej oporem Polaków
wobec germanizacji w drugiej połowie XIX w. Profesor Jerzy Borejsza (IH PAN w Warszawie) przeprowadził analizę antyslawizmu III Rzeszy, jak też ruchu panslawistycznego
forsowanego przez Związek Radziecki w czasie II wojny światowej. Z kolei profesor Włodzimierz Borodziej (Uniwersytet Warszawski) na przykładzie „Raportu z Monachium” Andrzeja Brychta ukazał negatywny obraz Niemców, typowy dla antyniemieckiej propagandy
z lat sześćdziesiątych w PRL. Kolejną pozycją jest tłumaczenie eseju Adama Michnika,
zatytułowanego Rana na czole Adama Mickiewicza, zamieszczonego na łamach „Gazety Wyborczej” w listopadzie 2005 r. Wreszcie doktor Burkhard Olschowski (Oldenburg)
przedstawił stosunek pisarzy niemieckich (zarówno z NRD, jak i z RFN) wobec „Solidarności” i stanu wojennego w Polsce.
Pięć publikacji zawiera dział piąty, poświęcony sąsiedztwu czeskiemu. Profesor Miroslav Hroch (Praga) napisał o odrodzeniu języka czeskiego od przełomu XVIII/XIX w.
oraz jego przesłankach społecznych i politycznych. Z kolei doktor Jiři Kořalka (Tabor)
ukazał opór Niemiec oraz rządu austriackiego wobec prób otwarcia konsulatu niemieckiego
w Pradze. Profesor Manfred Alexander (Uniwersytet w Kolonii) omówił protesty przeciw
wyświetlaniu niemieckich filmów dźwiękowych we wrześniu 1930 r. w Pradze. Doktor
Vaclav Houžvička (Instytut Socjologii Czeskiej Akademii Nauk) ukazał związek dekretów
Edvarda Beneša o wysiedleniu Niemców sudeckich z alianckimi, a zwłaszcza brytyjskimi planami przesiedlenia Niemców, formułowanymi już w trakcie wojny. Wreszcie doktor
Tobias Weger (Oldenburg) przedstawił kształtowanie się negatywnego stereotypu husytów
wśród Niemców sudeckich, zwłaszcza w XIX i XX w.
Ostatni dział, poświęcony sąsiedztwu Zachodu i Wschodu, obejmujący siedem pozycji,
otwiera artykuł profesora Tomasza Szaroty (IH PAN w Warszawie), analizujący negatywny
stereotyp Francji i Polski w niemieckiej karykaturze okresu międzywojennego. Z kolei profesor Ronald Smelser (Uniwersytet Stanowy Utah), uwzględniając różnice epok i tradycji,
jak też ideologii, szukał podobieństw w autorytarnych postawach francuskich saintsimonistów i hitlerowskiej SS. Profesor Rainer Grübel (Uniwersytet w Oldenburgu) zrekonstruował stereotyp Europy, opierając się na formalnej i semantycznej analizie odniesień
do Josifa Brodskiego i Osipa Mandelstama w poemacie Dereka Walcotta Forest of Europe. Basil Kersky ukazał działania Jerzego Giedroycia i środowiska paryskiej „Kultury” na
rzecz dialogu polsko-niemieckiego. Doktor Berit Pleitner (Uniwersytet w Oldenburgu) zajął się analizą politycznych uwarunkowań powściągliwości centrali brytyjskich związków
zawodowych wobec „Solidarności”. Kornelia Kończal (Centrum Badań Historycznych
PAN w Berlinie) przyjrzała się symbolicznemu na Zachodzie polskiemu hydraulikowi jako
przykładowi nowoczesnego stereotypu politycznego. Wreszcie profesor Hubert Orłowski
(UAM w Poznaniu) ukazał polityczne aspekty koncepcji reform nauki i szkolnictwa wyższego, formułowanych w Polsce i w Niemczech.
Reasumując omówienie zamieszczonych w księdza jubileuszowej publikacji, należy
stwierdzić, że większość z nich daje szeroki przegląd prowadzonych w Niemczech, Polsce
296
i Czechach badań zarówno nad pamięcią historyczną i związanymi z nią mitami historycznymi, jak i nad historycznymi stereotypami etnicznymi oraz relacjami między Niemcami
a ich wschodnimi sąsiadami w XIX i XX w.
Kazimierz Wajda
Toruń
Czasy Nowożytne
TOM 24
ROK 2011
Aufklärung und Kulturtransfer in Mittel- und Osteuropa,
herausgegeben von Agnieszka Pufelska und Iwan Michelangelo D’Aprile, Wehrhahn Verlag, Berlin–Potsdam 2009,
ss. 324
Podejmowane w Niemczech badania nad przenikaniem Oświecenia na obszar Europy Środkowo-Wschodniej mają już długą tradycję. Wystarczy choćby wskazać na cenne
monografie Edwarda Wintera i Heinza Lemkego1. Recenzowany tom studiów poświęcony
jest szeroko ujętej problematyce transferu kulturowego w okresie Oświecenia na rozległych terenach monarchii habsburskiej, Rzeczypospolitej polsko-litewskiej i znajdującej się
wciąż jeszcze pod zwierzchnością turecką Rumunii. Autorami są historycy (często młodzi)
niemieccy, polscy, słowaccy, serbscy i rumuńscy. Ten skład zespołu autorskiego zapewnia
pogłębione spojrzenie na sprawy lokalne, przy czym poszczególni badacze wyraźnie akcentowali rolę inspiracji przychodzących z Europy Zachodniej.
Całość tomu została podzielona na trzy części. W pierwszej, oprócz rozważań teoretycznych dotyczących samego pojęcia transferów kulturowych i wzajemnych oddziaływań
między poszczególnymi regionami w sferze szeroko pojętej kultury (Günther Lottes), podano przykłady bliższych niż to się przyjmowało związków między oświeconymi elitami
Polski i Prus na przełomie XVIII/XIX w. (Agnieszka Pufelska), a także zwrócono uwagę
na dyskusje wśród przedstawicieli niemieckiego Oświecenia inspirowane sprawami Europy Wschodniej i Środkowej (Iwan M. D’Aprile). W części drugiej znalazło się omówienie
instytucji i środków (mediów) służących przenoszeniu idei i stosunków zachodnioeuropejskich (nie tylko oświeceniowych) na wschód i południe Europy. Znajdziemy tu artykuły poświęcone roli ówczesnej prasy na terenie dzisiejszej Słowacji (Dagmar Kost’alova),
organizacji i reformom serbskiego szkolnictwa na obszarze monarchii habsburskiej (Vladimir Simić), muzyce – na przykładzie myśli oświeceniowej w oratorium Józefa Haydna
„Stworzenie świata” (Katarzyna Szczerbowska-Prusevicius), ceremoniałowi dworskiemu
(Joanna Kodzik), a także rozważania na temat przekształceń wewnątrz stanu szlacheckiego
na Śląsku w XVIII w. (Małgorzata Konopnicka) i pojawiania się tam typowej arystokracji (Jarosław Kuczer) oraz wpływów kultury angielskiej na czołową polską rodzinę magnacko-arystokratyczną – Czartoryskich (Sławomir Kufel). Trzecia część, zatytułowana
„Transferdiskurse”, obejmuje niektóre szczegółowe problemy związane z przenikaniem
niemieckich wzorów literackich na tereny późniejszej Rumunii (Manuela Anton), recepE. Winter, Frühaufklärung. Der Kampf gegen den Konfessionalismus in Mittel- und Osteuropa und die deutsch-slawische Begegnung, Berlin 1966; H. Lemke, Die Brüder Załuski und
ihre Beziehungen zu Gelehrten in Deutschland und Danzig, Berlin 1958.
1
298
cją wczesnooświeceniowej filozofii Christiana Wolffa na rumuńskim obszarze językowym
(Anna Stanca Tabarsi) i inspiracjami zachodnioeuropejskiej nauki historycznej w polskiej
historiografii pierwszej połowy XVIII w. (Dariusz Dolański), a także stopniowymi zmianami zachodzącymi w negatywnym stereotypie zacofanego szlacheckiego państwa polsko-litewskiego w drugiej połowie XVIII w., zwłaszcza w czasach Stanisława Augusta Poniatowskiego (uzupełniające się artykuły Franka Steffena i Bernharda Strucka).
Nie wnikając głębiej w treść poszczególnych prac publikowanych w tym tomie, warto
jednak zwrócić uwagę na niektóre pozycje. Czytelnika polskiego powinien zainteresować
przede wszystkim artykuł współredaktorki tomu Agnieszki Pufelskiej, w którym spróbowała ona podważyć dominujący w nauce (nie tylko polskiej) pogląd o wzajemnej niechęci,
a nawet wrogości między elitami społecznymi Polski i Prus w okresie późnego Oświecenia
(Der vergessene Kulturtransfer. Polen und Preussen in der Zeit der Aufklärung). Zwróciła
uwagę na pozytywny obraz Prus w publicystyce z czasów Sejmu Wielkiego, zainteresowanie polskich kręgów oświeconych reformami Fryderyka Wielkiego (a nawet zafascynowania jego postacią), a także stałą przychylnością wobec państwa pruskiego przejawianą na niektórych dworach magnackich (nawiasem mówiąc, zjawisko to występowało już
w XVII w., kiedy to niektórzy republikanccy opozycjoniści szukali tam wsparcia przeciw
własnemu monarsze). Również po III rozbiorze w pruskiej wtedy Warszawie i w Berlinie
dochodziło do stosunkowo bliskich kontaktów nie tylko między arystokracją obu narodów,
lecz także na niższych szczeblach społecznych. Według autorki przekonanie o zasadniczej
winie Prus za rozbiory Rzeczypospolitej i wynikającej stąd wrogości jest dziełem dziewiętnastowiecznej i dwudziestowiecznej historiografii, która rozpatrywała wzajemne stosunki
z narodowego punktu widzenia. Badacze polscy nie muszą się w pełni zgadzać z głównymi
tezami autorki, ale jednak dobrze będzie o nich pamiętać.
Na uwagę zasługują także artykuły Franka Steffena i Bernharda Strucka poświęcone
obrazowi Polski w opiniach zachodnioeuropejskich. Pierwszy z tych historyków w pracy
Probleme des Transfers deutscher Polenbilder im Zeitalter der Frühaufklärung und Aufklärung, na podstawie wybranych fragmentów twórczości zamieszkałych w Rzeczypospolitej niemieckojęzycznych historyków, uczonych, kronikarzy, pastorów (na ogół mieszczan
z Wielkopolski i Prus Królewskich), ukazał, w jaki sposób postrzegali oni ówczesne państwo polskie, jak pisali o jego przeszłości, jak oceniali stosunki wyznaniowe i społeczne
panujące wtedy w Rzeczypospolitej. Autor wskazał na poczucie dyskryminacji religijnej
i stanowej tych grup i na ich niechęć do monopolizującej całość władzy szlachty oraz na
pojawianie się, mniej lub bardziej wyraźnych, krytycznych uwag o polskiej wolności, przekształcającej się według nich w anarchię. Te na ogół negatywne opinie stosunkowo łatwo
przedostawały się na zewnątrz i znacząco musiały wpływać na kształtowanie stereotypu
Polski w krajach niemieckich. Warto jednak zaznaczyć, że ten dość czarny obraz wyraźnie
inaczej wygląda w świetle gruntownych studiów Karin Friedrich2, która porównała pozycję
K. Friedrich, The Other Prussia. Royal Prussia, Poland and Liberty, 1569–1772, Cambridge 2000, polskie wydanie: Inne Prusy. Prusy Królewskie i Polska między wolnością a wolnościami (1569–1772), Poznań 2005. Autor zresztą w ogóle nie powołał się na tę pracę,
podobnie jak i na niektóre inne opracowania poświęcone mieszczańskiej historiografii Prus
Królewskich XVII–XVIII w. (m.in. Lecha Mokrzeckiego, Jerzego Serczyka, Stanisława Salmonowicza).
2
299
społeczeństwa Prus Królewskich (zwłaszcza mieszczaństwa) w Rzeczypospolitej ze stosunkiem absolutystycznego państwa prusko-brandenburskiego do wcześniejszych wolności
stanowych w Prusach Brandenburskich (Wschodnich). Frank Steffen zauważył zresztą, że
oceny polskiej historii i stanu państwa wyraźnie są bardziej pozytywne w wypowiedziach
publicystycznych i utworach Niemców zamieszkałych w Warszawie (zwłaszcza przybyszy
z Saksonii) i znajdujących się w orbicie wpływów dworu Augusta III, a następnie Stanisława Augusta Poniatowskiego. Cały artykuł jest, moim zdaniem, ujęty zbyt teoretycznie
(próba budowy modelu, do którego dopasowuje się wybrane fakty), co może mieć wpływ
na przedwczesne wyciąganie przez autora ogólnych wniosków i na dość krytyczną ocenę
jego treści przez recenzenta.
Zupełnie inny obraz Rzeczypospolitej wyłania się z artykułu Bernharda Strucka Von
unbekannten Nachbarn zum „Meisterstück der Staatsklugheit. Die Reformzeit unter
Stanisław August II., politische Berichterstattung und Transfers im Spannungsfeld von Reformabsolutismus und Französischer Revolution, w którym wiele miejsca autor poświęcił
problematyce tworzenia się stereotypów. We wprowadzeniu zaakcentował zmiany, jakie
zachodziły w podróżowaniu po Europie od drugiej połowy XVIII w., kiedy to arystokratyczną „Grand Tour” coraz bardziej zastępowały mieszczańskie wyjazdy w celu zdobycia
wykształcenia, a także podróże turystyczne o charakterze poznawczym i wypoczynkowym.
Tak jak to było wcześniej, głównymi celami podróży były Włochy i Francja, choć zaczęto też podziwiać szwajcarskie Alpy, a coraz więcej podróżnych wybierało się do Anglii,
aby zapoznawać się z tamtejszym systemem politycznym oraz z imponującym postępem
technicznym i gospodarczym. Autor słusznie stwierdził, że Polska nie była atrakcyjnym
celem wyjazdów (choć warto dodać, że przejeżdżano przez nią, udając się do intrygującej
zachodnich intelektualistów Rosji), tymczasem liczba niemieckojęzycznych relacji z podróży przez ziemie Rzeczypospolitej jest nieproporcjonalnie duża, chociażby w stosunku
do opisów pobytu we Francji. Zdaniem autora to zwiększone zainteresowanie Polską wynika z chęci obserwowania i komentowania oświeceniowych reform przeprowadzanych
przez króla Stanisława Augusta. W kolejnych podrozdziałach jest mowa o badaniach nad
literaturą podróżniczą traktowaną jako środek transferu kulturowego, o zasięgu tej literatury (analiza list subskrybentów), wreszcie o ówczesnych niemieckich podróżnikach po
ziemiach polskich – wywodzili się oni przeważnie z kręgów oświeconych, w większości
byli to protestanci z Niemiec Północnych i Środkowych. Odrębny podrozdział został poświęcony analizie obrazu Polski w czasach stanisławowskich w świetle relacji z podróży.
Autor na pierwszy plan wysunął zdecydowanie pozytywne opinie praktycznie wszystkich
podróżników o królu Stanisławie Auguście. Według nich to właśnie temu monarsze Polska
zawdzięcza gruntowną reformę edukacji, a Warszawa niebywały rozwój. Charakterystyczne jest, że Stanisław August jako reformator stawiany jest przez nich na jednej płaszczyźnie
z Józefem II i Fryderykiem II. Brak mi tu jednak analizy negatywnych opinii (bo takie przecież też występowały) o stosunkach społecznych, kontrastach majątkowych oraz przysłowiowej już nędzy chłopów, porównywanych do niewolników (autor tylko zasygnalizował
istnienie tych krytycznych uwag na ostatniej stronie swego artykułu). W pełni zgadzam
się natomiast z Bernhardem Struckiem w ocenie źródeł entuzjazmu niemieckich relacji
z podróży do Polski z okresu Sejmu Wielkiego i Konstytucji 3 maja. Wynika to z porównania wydarzeń w Rzeczypospolitej z gwałtownie narastającymi napięciami we Francji.
Tamtejsza rewolucja była początkowo bardzo pozytywnie przyjęta przez niemiecką opinię
300
publiczną, z czasem postępująca radykalizacja zaczęła jednak wywoływać coraz większy
niepokój i wreszcie niechęć (wyłączywszy nieliczne kręgi tzw. niemieckich jakobinów).
W tej sytuacji możliwość przeprowadzania zasadniczych zmian politycznych i społecznych
drogą stopniowych reform odgórnych, tak jak to się działo w Rzeczypospolitej, miała zasadniczy wpływ na pozytywne oceny polskich przekształceń i ich rezultat – wprowadzenie
monarchii konstytucyjnej. W jakim zakresie widziano tu przykład dla podzielonych na wiele odrębnych państw i państewek Niemiec.
Dla czytelnika anglojęzycznego interesujący może być artykuł Sławomira Kufla The
Czartoryskis and the English Inspirations. Pozycja ta w pewnym stopniu wykracza poza
zasadniczą problematykę całego tomu, skoncentrowaną na niemieckim Oświeceniu w krajach środkowoeuropejskich. Autor ukazał jak bardzo Czartoryscy, czołowa rodzina polskiej
arystokracji, ulegali wpływom kultury angielskiej. Wspomniał o ich podróżach do Wielkiej
Brytanii, o ogrodzie powązkowskim Izabeli Czartoryskiej urządzonym w stylu angielskim,
wreszcie o zaczerpniętym z wzorów angielskich sentymentalizmie i preromantyzmie, które
to nurty znalazły oparcie w środowisku puławskim skupionym wokół księcia Adama Kazimierza Czartoryskiego, a zwłaszcza jego żony Izabeli. Oczywiście można było dodać jeszcze kilka informacji o zafascynowaniu Czartoryskich angielskim systemem ustrojowym
i o ich zainteresowaniu sztuką angielską. Autor wykorzystał bogatą polską literaturę na ten
temat (zwłaszcza prace Zofii Gołębiewskiej i Aliny Aleksandrowicz). Mam nadzieję, że
ułatwi to wprowadzenie ustaleń polskiej historiografii do literatury anglojęzycznej.
Osobiście zaciekawił mnie także artykuł Dagmar Kost’alovej. Na przykładzie gazety
„Pressburger Zeitung” (ukazującej się w Bratysławie w latach 1764–1929) i jej czesko-słowackiej wersji językowej „Presspurskie noviny” (wydawanej tamże w latach 1783–1787)
autorka ukazała wpływy niemieckiego Oświecenia na treści zawarte w tych pismach. Najważniejsze jest jednak nawiązanie do początków formowania się nowożytnego narodu słowackiego na przełomie XVIII/XIX w. Autorka powiązała to z oddziaływaniem myśli oświeceniowej
i, co dla nas może być zaskoczeniem, z ubocznymi skutkami reform józefińskich. Zwróciła
też uwagę, że „Presspurskie noviny” były pierwszym czasopismem wydawanym w miejscowym dialekcie („in unserer Muttersprache”), mimo że formalnie ich językiem miał być czeski. Autorka potraktowała to wydarzenie jako początek długiego procesu różnicowania się
dwóch języków, zakończonego skodyfikowaniem języka słowackiego w 1843 r.
Sam pomysł zebrania tak różnorodnych tematycznie studiów w jednym tomie zasługuje
na uznanie. Całość jest uporządkowana rzeczowo i pozwala wyraźnie uwidocznić zasadniczy problem przewijający się przez wszystkie artykuły – określenie sposobów przenikania kultury oświeceniowej i jej form do ośrodków intelektualnych Europy Środkowo-Wschodniej. W jakimś zakresie mieszczą się w tej tematyce także odrębne studia dotyczące oddziaływania zachodnioeuropejskich wzorów społecznych na strukturę stanową Śląska
i roli dworskiego ceremoniału. Znaczenie tej publikacji polega również na tym, że umożliwia ona czytelnikowi niemieckojęzycznemu zapoznanie się z najnowszym dorobkiem historiografii kilku krajów środkowoeuropejskich. Także i dla polskich historyków znajdują
się w tej pracy rzeczy inspirujące, pozwalające inaczej spojrzeć na niektóre problemy wzajemnych kontaktów międzynarodowych w okresie Oświecenia.
Jerzy Dygdała
Toruń
Czasy Nowożytne
TOM 24
ROK 2011
Kultureller Austausch. Bilanz und Perspektiven der Frühneuzeitforschung, herausgegeben von Michael North,
Böhlau Verlag, Köln–Weimar–Wien 2009, ss. 432
W czasach powszechnej globalizacji, z permanentnie zmieniającym się sposobem komunikowania, od ponad dwóch dziesięcioleci wymiana kultury (ewentualnie transfer kultury) stała się przedmiotem badań licznych dyscyplin naukowych. W tym właśnie czasie
badanie „transferu kultury” stało się nawet samodzielną dyscypliną badawczą. Jej geneza
wiąże się z początkiem lat osiemdziesiątych XX w. i porównawczymi badaniami dziejów
Niemiec i Francji, których inicjatorami byli Michael Espagne i Michael Werner. Oni to
stworzyli pojęcie transfers culturels i dali mu podłoże teoretyczne.
W 2004 r. ukazał się, wydany również przez Böhlau Verlag, tom poświęcony wymianie
kultury między Europą Zachodnią a obszarem Morza Bałtyckiego w czasach wczesnonowożytnych1. Recenzowany tom można uznać za jego kontynuację. Zawiera teksty referatów wygłoszonych w trakcie siódmej konferencji zorganizowanej przez Komisję Wczesnonowożytną (Arbeitsgemeinschaft Frühe Neuzeit), funkcjonującą w ramach Verband der
Historikerinnen und Historiker Deutschalands. Sesja odbyła się 20–22 września 2007 r.
w Greifswaldzie. Uczestnicy konferencji obradowali w czterech sekcjach, mających własny
zakres tematyczny. Materiały z tamtejszych obrad zostały podane do druku w 2009 r.
Całość tomu została skoncypowana w ten sposób, aby z jednej strony przedstawić proces wymiany kultury, z drugiej zaś – potencjał badań wczesnonowożytnych do jej analizy.
W związku z tym książka podzielona została na sześć części, z których każda poświęcona została określonemu kręgowi tematycznemu. Całość uzupełnia wstęp pióra redaktora
tomu Michaela Northa oraz kilkanaście ilustracji zamieszczonych w poszczególnych artykułach.
W części pierwszej, teoretycznej, zamieszczono pięć artykułów. W pierwszym z nich
Wolfgang Schmale (Kulturaustausch und kulturelle Transfers in der Frühen Neuzeit)
podkreślił, że transfer i wymiana nie oznaczają tego samego. Wskazał również na to, że
od czasu renesansu następowały po sobie kolejne modele kultury, najpierw włoski (XV–
XVII w.), następnie francuski (XVII–XVIII w.), angielski (druga połowa XVIII w.), amerykański („około 1800”), niemiecki (w drugim i trzecim ćwierćwieczu XIX w.), przemieszane
w XIX w. z „mniejszymi“ modelami kultury, a mianowicie niderlandzkim, hiszpańskim,
szwedzkim i rosyjskim. Michael Werner (Zum theoretischen Rahmen und historischen Ort
der Kulturtransferforschung) z kolei zaprezentował stworzoną przez siebie i Bénédicta
Land und Meer. Kultureller Austausch zwischen Westeuropa und dem Ostseeraum in der
Frühen Neuzeit, red. M. Krieger, M. North, Köln–Weimar–Wien 2004.
1
302
Zimmermana idę nazwaną Histoire croisée, służącą do analizy historycznych procesów
wymiany, procesów, które jednocześnie przebiegały na płaszczyźnie lokalnej i globalnej.
Potrzebę zastosowania koncepcji „wymiany kultury” w badaniach nad dziejami Żydów
zasygnalizowała Martina Steer (Kultureller Austausch in der jüdischen Geschichte der
Frühen Neuzeit). Z kolei Cornel Zwierlein (Die Auswirkung von spital turn und Kulturtransferheuristiken auf das Epochenkonzept „Frühe Neuzeit“, exemplifiziert anhand der
Transfers des Versicherungsprinzips) zwrócił uwagę na pewną dychotomię w dotychczasowych badaniach nad czasami wczesnonowożytnymi. Według niego nie chodzi o to, aby
stwierdzić równoczesność nierównoczesności, lecz o przeanalizowanie przeplatania się
tych różnych płaszczyzn.
Na temat definicji wymiany kultury lub transferu kultury rozgorzała naukowa dyskusja
i pojawiły się rozmaite definicje. Peter Burke (Translating Knowledge, Translating Cultures) stwierdził, że pojęcie „transfer” nie dotyczy w rzeczywistości spotkania (różnych)
kultur, ponieważ informacje na ich temat płyną w różnych kierunkach. W związku z tym
zaproponował używanie pojęcia „wymiana kultury” (cultural exchange), a jeszcze lepiej
„wymian kultury” (cultural exchanges), argumentując, że pojęcie „wymiana kultury” może
sugerować, że dobra kultury przenoszone są w mniej lub bardziej niezmienionej formie. To
jednak stawia poza zainteresowaniem badawczym aktywną recepcję. Idee bowiem, dzieła
sztuki lub zachowania społeczne nie są w prosty sposób przejmowane przez nowe otoczenie, do którego docierają. Proces ten przebiega raczej w ten sposób, że określone dobro kultury zostaje „udomowione” lub „regionalizowane”. Dopiero ów akt „kulturowego tłumaczenia”, tzn. świadomej lub nieświadomej zmiany zawartości znaczeniowej transferowanej
kultury, umożliwia jej recepcję.
Wymiana kultury w ramach nacji niemieckiej (Kulturelle Austausch innerhalb der
deutschen Nation) to tytuł drugiej części, zawierającej cztery artykuły. Chodziło w niej
przede wszystkim o odpowiedź na pytanie, jakie procesy transferu zachodziły wewnątrz
niejednorodnej, federacyjnie zorganizowanej wczesnonowożytnej nacji niemieckiej i jakie
miały znaczenie dla jej kształtowania. Georg Schmidt (Kulturelle Austausch innerhalb der
deutschen Nation) wskazał w swym artykule na stałą wymianę ponad politycznymi, wyznaniowymi i regionalnymi granicami oraz wywodzącymi się z tego procesami upodabniania
się, nie zakładając jednak przy tym linearnego rozwoju. Wprost przeciwnie, silne ruchy
migracyjne, do których doszło w czasach wczesnonowożytnych, jak wskazał Matthias
Asche na przykładzie hugenotów (Glaubensflüchtlinge und Kulturtransfer. Perspektiven
für die Forschung aus der Sicht der sozialhistorischen Migrations- und der vergleichenden Minderheitenforschung), przyczyniały się nie tylko do wymiany kultury, lecz także do
tworzenia osobnych społeczności w Rzeszy. Związki między szkołami a uniwersytetami
przyczyniły sie, według Thomasa Töpfera (Bildungsschichte, Raumbegriff und kultureller
Austausch in der Frühen Neuzeit. „Bildungslanschaften” zwischen regionaler Verdichtung
und europäische Ausstrahlung) do powstania „Bildungslanschaften”, takich jak wittenberski luteranizm, heidelberski kalwinizm i hallski pietyzm, które rozprzestrzeniły się po całej
Rzeszy, nie były jednak czynnikiem integrującym narodu i państwa. Nawet system prawny
jako rzekomy czynnik integracyjny i ujednolicający otwierał wobec konkurujących ze sobą
systemów prawnych wielorakie możliwości transferu wartości i recepcji zmian wartości
(Nicole Grochowina, Wertetransfer durch Rechsprechung. ��
Aspekte der national en Rechtskultur um 1800).
303
Część poświęconą władzy jako pośrednikowi w wymianie kultury otwiera tekst autorstwa Stefana Brakensieka (Herrschatfsvermittlung als kultuller Austausch), który
zaproponował, aby właśnie owo pośrednictwo rozumieć jako „kulturellen Austausch”,
ponieważ chodzi w nim o przekazywanie i przyjmowanie (lub odrzucenie) różnych wartości na płaszczyźnie terytorialnej lub społecznej. Idąc tym śladem, Karin Gottschalk
(Herrschaftsvermittlung als kultureller Austausch? Lokalverwaltung und Verwaltungskultur in der Landgrafschaft Hessen-Kassel im 18. Jahrhundert) przebadała kulturę zarządzania i administrację lokalną w księstwie Hessen-Kassel w XVIII w., co pozwoliło jej
stwierdzić, że kulturalny i społeczny dystans między lokalnymi urzędnikami a urzędami
centralnymi w tymże stuleciu znacznie się zmniejszył. Przy czym urzędnicy lokalni byli
wówczas nie tylko pośrednikami, lecz także adresatami nowych rozporządzeń administracyjnych i postępowania administracyjnego. Podobne badania, odnośnie do Inflant
polskich, przeprowadził Bogusław Dybaś (Zwischen Warschau und Dünaburg. ��
Die adligen Würdenträger In den livländischen Gebieten der Polnisch-Litauischen Republik),
a András Vári dla wschodniowęgierskiego komitatu Szatmar (Herrschaftsvermittlung im
Ungarn des späten 18. Jahrhunderts. Ein Magnat, der technische Fortschrit, die Bauern, der Komitasadel und ein Komitatsbeamter zwischen allen Fronten). W Inflantach
polskich miejscowa szlachta przyjęła korzystny dla niej model kultury szlacheckiej polsko-litewskiego państwa za pośrednictwem miejscowych szlacheckich urzędników. Natomiast węgierska szlachta komitatu Szatmar bojkotowała płynące od władz centralnych
projekty modernizacji gospodarczej. Na końcu tej części zamieszczony został podsumowujący ją tekst autorstwa Heiko Droste.
Profesjonalna wiedza w trakcie wymiany kultury była generowana i rozpraszana. ��
Wolfgang E. J. Weber przedstawił rozchodzenie się profesjonalnej wiedzy we wczesnonowożytnej
Europie (Zur Kommunikation professionellen Wissens im frühneuzeitlichen Europa. Ansätze, Medien, Transformationen). Z kolei Stafan Paulus (Zwischen Kontinuität und Wandel.
Deutschprachige Architekturtraktate an der Schwelle vom Mittelalter zur Neuzeit) na przykładzie architektury wskazał na problemy związane z transferem kultury, a przede wszystkim na to, jak trudno może kształtować się adekwatne uchwycenie jakościowych różnic
w transferze kultury.
Hans-Uwe Lemmel (Medizinisches Wissens zwischen Text und Bild am Beispiel des
Rostocker Humanisten Nikolaus Marschalk) przedstawił sposób, w jaki opublikowany około 1300 r. we Włoszech traktat Mondiosa został recypowany i wydany w oficynie drukarza
Nikolausa Marschalka w Rostocku na początku XVI w. Zaopatrzony on został przez Marschalka we własny program kształcenia, a jego przeróbka wskazuje, że mniej chodziło
o potrzeby nauczania praktycznej anatomii, a bardziej o podkreślenie humanistycznej
uczoności wśród północnoniemieckich humanistów. Przyswajaniu i przenoszeniu wiedzy
na temat handlu wśród południowoniemieckich synów kupieckich poświęcony został artykuł Marka Häberleina (Aneignung, Organisation und Umsetzung von Kaufmannswiesen in Süddeutschland im 16. und 17. Jahrhundert). Wiedzę ową nabywali najczęściej
w trakcie dłuższych pobytów w Wenecji lub Antwerpii, przy czym oprócz poznawania obcych języków istotną rolę odgrywało nabycie umiejętności współpracy z kupcami innej
narodowości.
Wiele interesujących możliwości analizy dynamiki wymiany kulturalnej i jej przetwarzania oferuje, według Dagmar Freist, przebadanie sieci połączeń we wczesnonowożytnej
304
Europie (Netzwerke und Kulturtransfer in der Frühen Neuzeit). Da się to przede wszystkim stwierdzić przy transferze materialnym. Marika Keblusek zilustrowała potencjał takich
badań na przykładzie wczesnonowożytnego handlu książkami (Commerce and Cultural
Transfer. Merchantes as Agents in the Early Modern World of Books). Klas Nyberg (Cultural Transfer and the “Skeppsbron nobility” in 18th Century Stockholm. Foreign Merchants
as Intermediaries in the Introduction of New Wares) na przykładzie mieszkającej w Sztokholmie w XVIII w. grupy bogatych, zachodnioeuropejskich i miejscowych kupców, ukazał,
jak stymulowała ona budowę i rozwój szwedzkiego przemysłu tekstylnego jeszcze przed
okresem industrializacji. Widać na tym przykładzie, jak osiedlenie się grupy obcych kupców rozwijało wśród miejscowej ludności zainteresowanie recepcją obcych dóbr kultury.
Jakby dla przeciwwagi Kim Siebenhüner (Kostbare Güter globaler Herkunft. Der Juwelenhandel zwischen Indien und Europa) przedstawił małą, ale mocno ze sobą powiązaną grupę europejskich agentów, którzy zajmowali się międzynarodowym handlem szlachetnymi
kamieniami. Grupy, która była mocno uzależniona od handlarzy kamieniami szlachetnymi,
szlifierzy diamentów i złotników na Półwyspie Indyjskim.
Globalna sieć była przedmiotem zainteresowania artykułów tworzących ostatnią część
recenzowanego tomu, a dotyczących wymiany kultury pomiędzy Europą a pozostałymi częściami świata. Według Renate Pieper (Kulturaustausch zwischen Europa und Außereuropa
in der Frühen Neuzeit) da się w tych badaniach doskonale uchwycić proces transformacji
„obcego” w „swojego” i odwrotnie, a to z tego powodu, że dystans geograficzny i różnice
kulturowe były o wiele większe niż w samej Europie i w tamtejszej wymianie. Poświadcza
to przykład Meksyku i zmian, jakie zaszły tam bezpośrednio po hiszpańskiej konkwiście.
Max Medow (The Aztecs at Ambras. ��
Social Networks and the Transfer of Cultural Knowledge of the New World) zaprezenotwał anonimowy, ale najprawdopodobniej powstały
w Augsburgu obraz weselny, na którym widać, jak materialna kultura Indian zintegrowana
została z materiałem starotestamentowym. Obraz ten odzwierciedlał zainteresowanie Ameryką, jakie pojawiło się w południowej Europie i w północnych Niemczech. Meksyku dotyczy również kolejny artykuł, z tym że Horst Pietschmann („Kulturtransfer“ im kolonialen
Mexiko. Das Beispiel von Malerei und Bildlichkeit im Dienste indigener Konstruktionen
neuer Identität) zajął się europejskimi elementami, jakie pojawiły się w malarstwie i rzeźbie meksykańskiej.
Dwa ostatnie artykuły w tomie poświęcone zostały wymianie globalnej na płaszczyźnie
kultury materialnej. Markus Neuwirth (Diplomatischer Austausch und globaler Kunsthandel um 1600) wskazał na fakt, że od początku europejskiej ekspansji (posłużył się przede
wszystkim przykładem ekspansji Portugalczyków) kupowano nie tylko dobra kultury ze
wszystkich obszarów produkcyjnych, lecz także miejscowi rzemieślnicy w Indiach i Afryce pracowali bezpośrednio dla europejskiego klienta. Tak samo miejscowi twórcy przejmowali europejskie elementy w ich produkcji na rynek lokalny. Do regularnego przyjęcia
czysto europejskiej kultury mieszkaniowej doszło dopiero w drugiej połowie XVIII w., na
co wskazał na przykładzie południowoindyjskiego wybrzeża Martin Krieger (Koloniale
Wohnkultur an der Koromandelküste zwischen 17. und 19. Jahrhundert. Von der Faktorei-Epoche zur territorialen Expansion).
Artykuły zawarte w omawianym tomie wskazują wyraźnie na to, że historycy zajmujący się badawczo czasami wczesnonowożytnymi muszą się pożegnać z dotychczas dominującym w literaturze przedmiotu obrazem „transferu kultury” jako transferu ze strony sil-
305
niejszego w stronę słabszego partnera. Naturalnie czynnika siły (władzy) nie można tracić
z pola widzenia.
Praca została wydana w bardzo ładnej szacie graficznej. Zastrzeżenia można mieć jedynie do tego, że przypisy nie zostały umieszczone na dole każdej strony, ale na końcu
każdego tekstu, co zdecydowanie utrudnia percepcję, tym bardziej, że praca ma charakter
wybitnie naukowy.
Jacek Wijaczka
Toruń
Czasy Nowożytne
TOM 24
ROK 2011
Jarosław Kłaczkow, Historia parafii ewangelicko-augsburskiej w Radomiu (1826–2009), Wydawnictwo Adam Marszałek, Toruń 2010, ss. 214, il. 20, tab. 2
W ciągu kilku ostatnich lat na rynku wydawniczym ukazały się aż trzy publikacje dotyczące historii parafii ewangelicko-augsburskiej w Radomiu1. Ich autorem i redaktorem jest
pochodzący z Radomia, z czego w pewnym stopniu wynika zainteresowanie tym tematem,
toruński historyk Jarosław Kłaczkow.
W 2010 r. nakładem oficyny Adam Marszałek ukazało się już trzecie wydanie dziejów
radomskiej parafii luterańskiej. Dotarcie do nowych materiałów źródłowych oraz odzew
wśród społeczności ewangelickiej, z jakim spotkały się dwa wcześniejsze wydania książki,
umożliwiły autorowi poszerzenie treści o nowe zagadnienia. Jarosław Kłaczkow przede
wszystkim uzupełnił wiadomości dotyczące okresu II wojny światowej i funkcjonowania
protestantów w ramach parafii polskiej i niemieckiej oraz czasów najnowszych, tzn. lat
2005–2009.
W książce zachowano układ chronologiczno-rzeczowy, co przy opisywaniu danej społeczności w ciągu dziejów, jest jak najbardziej słuszne i dodatkowo pozwala na uwypuklenie ważniejszej problematyki. Całość pracy podzielono na cztery rozdziały. W pierwszym,
obejmującym okres od powstania parafii do końca I wojny światowej, autor scharakteryzował rozwój reformacji na obszarze Małopolski, ze szczególnym uwzględnieniem regionu
radomskiego. Zauważył, że ze względu na sąsiedztwo będącego pod silnymi wpływami
kontrreformacji Mazowsza aż do przełomu XVIII i XIX w. skutecznie hamowano idee
reformacyjne w Małopolsce. Wraz z napływem kolonistów na początku XIX w., zwłaszcza z terenów państw niemieckich, wrastała liczba protestantów. Było to bezpośrednim
powodem erygowania w 1826 r. parafii ewangelickiej w Radomiu. Zatem ramy chronologiczne książki są również w pełni uzasadnione. W dalszej części pierwszego rozdziału
opisano gruntownie rozwój parafii wraz z licznymi inwestycjami, jakie były w niej prowadzone. Przedstawiono tu również sylwetki poszczególnych proboszczów i kuratorów oraz
składy kolejnych Kolegiów Kościelnych. Ponadto scharakteryzowano parafię pod względem administracyjnym, ludnościowym (zamieszczono tabelę z wykazem liczby wiernych
w poszczególnych latach) i majątkowym. Zamieszczony został także szczegółowy opis
architektoniczny pozyskanej dla potrzeb zboru świątyni (s. 37–38). Nie zabrakło informa J. Kłaczkow, Historia parafii ewangelicko-augsburskiej w Radomiu, Toruń 2005, 2006;
Ewangelicy w Radomiu i regionie (XVI–XX w.): studia i materiały, red. J. Kłaczkow, Radom
2007; Społeczność ewangelicka Radomia podczas okupacji hitlerowskiej: studia i materiały,
red. J. Kłaczkow, Radom 2009.
1
308
cji o utworzeniu szkoły ewangelickiej w Radomiu. Na uwagę zasługuje fakt, że parafia
w Radomiu łączyła od początku dwa wyznania protestanckie, kalwinistów i luteran, przy
czym, jak podkreślił Jarosław Kłaczkow, proboszczem był zawsze duchowny luterański.
Ciekawym elementem narracji jest z pewnością fragment poświęcony radomskim rodom
ewangelickim, wśród których można spotkać rodzinę Oskara Kolberga.
W rozdziale drugim omówiono dalsze losy radomskiego zboru po 1918 r., już w odrodzonej Rzeczypospolitej, oraz w czasie II wojny światowej. Dowiadujemy się tu, że pomyślny rozwój materialny i demograficzny parafii przerwały działania wojenne z lat 1914–
1918. Było to m.in. wynikiem wysiedleń ludności i konfiskat majątków. Autor w dalszej
części opisał proces odradzania się parafii dzięki zaangażowaniu wiernych i zagranicznej
pomocy charytatywnej. Tak jak w poprzednim rozdziale, z kronikarską dokładnością opisano tu ważniejsze uroczystości kościelne, obchody świąt i rocznic (m.in. stulecie parafii)
oraz wydarzenia z życia radomskiego kościoła (m.in. powstanie chóru „Harfa”). Ważnym
aspektem jest ukazanie zróżnicowania zboru nie tylko pod względem konfesyjnym, lecz
także narodowościowym. Jednak, co warte jest podkreślenia, rozgorzały wówczas w Kościele luterańskim na obszarze Polski spór między frakcją propolską a proniemiecką nie
miał tak gwałtownego przebiegu w radomskiej parafii. W tym kontekście znamienny jest
fakt, że przy dziewięćdziesięcioprocentowym odsetku wiernych pochodzenia niemieckiego
zarówno sami duchowni, jak i przedstawiciele lokalnych władz kościelnych byli Polakami lub spolonizowanymi Niemcami. Ponadto autor przytoczył interesujące dane dotyczące
liczby konfirmantów i ślubów w poszczególnych latach. Możemy tu znaleźć również informacje o samych wiernych, aktywnie działających w wielu sferach życia społeczno-gospodarczego, a także politycznego (np. Władysław Roguski współtworzył BBWR). Jarosław
Kłaczkow dużo uwagi poświęcił też dwóm proboszczom: księdzu Henrykowi Tochtermannowi i księdzu Edmundowi Friszkemu. W drugiej części rozdziału dowiadujemy się przede
wszystkim o dramatycznych losach poszczególnych parafian w czasie II wojny światowej
oraz o podziale radomskiego Kościoła ewangelickiego na zbór niemiecki i polski. Podkreślono odważną, antyhitlerowską postawę księdza Włodzimierza Missola, który zastąpił na
stanowisku administratora polskiej parafii osadzonego w obozie koncentracyjnym księdza
Edmunda Friszkego.
W kolejnym rozdziale opisano ewangelicko-augsburską parafię w Radomiu w latach
1945–1989. Dużo uwagi poświęcono zwłaszcza okolicznościom odbudowy struktur kościelnych i parafialnych po wojnie. Autor podkreślił, że po emigracji w 1945 r. prawie
95% wiernych parafii groziła likwidacja. Jednak mimo dramatycznej sytuacji finansowej
i ludnościowej udało się powołać Tymczasową Radę Kościelną, zreorganizować administrację (połączenie z parafią w Kielcach) i w konsekwencji utrzymać istnienie zboru. Analogicznie do poprzednich rozdziałów, scharakteryzowano szeroko rozumiane życie religijne,
uwzględniając dane z ksiąg kościelnych dotyczące chrztów, ślubów, pogrzebów. Jednak,
jak napisał Jarosław Kłaczkow, analogicznie do innych zborów żyjących w diasporze był to
czas swoistej „stagnacji i marazmu”, walki o przetrwanie. Autor, omawiając relacje z władzami państwowymi Polski Ludowej, skupił się przede wszystkim na kwestii majątków
kościelnych. Wydaje się, że zabrakło tutaj szerszego omówienia bezpośrednich relacji parafian i duchownych z aparatem bezpieczeństwa PRL. Bardziej wnikliwa analiza materiałów
archiwalnych zgromadzonych w Instytucie Pamięci Narodowej dostarczyłaby z pewnością
informacji na ten temat.
309
Ostatnia część książki dotyczy przede wszystkim sytuacji i roli parafii ewangelicko-augsburskiej w Radomiu po 1989 r. Wskazano, jak wraz ze zmianą ustroju Polski pojawiły
się nowe możliwości aktywizacji i wielopłaszczyznowego odrodzenia się zboru. Dzięki nawiązaniu kontaktów z zagranicznymi parafiami (Duisburg) oraz współpracy z instytucjami
państwowymi i samorządowymi możliwe było przeprowadzenie niezbędnych remontów
i renowacji zabytków architektonicznych związanych z radomskimi protestantami. Jednym
z najważniejszych elementów aktywności parafii, co podkreślił autor, stała się również
działalność kulturalna, a zwłaszcza dbałość o zachowanie pamięci historycznej o przeszłości zboru i miasta. Cechę wyróżniającą stanowi fakt, że pod względem demograficznym
jest to najmłodsza parafia w diecezji warszawskiej (średnia wieku 41 lat), odznaczająca się
sporą liczbą konwersji.
Uzupełnieniem książki Kłaczkowa są biogramy (19) wybranych duchownych, pracujących w parafii w latach 1826–2009, oraz chronologiczny wykaz wszystkich księży, wraz
z przyporządkowanym stanowiskiem, jakie w niej sprawowali. Jest to przydatne i ułatwiające czytelnikowi odnalezienie najważniejszych informacji na temat poszczególnych osób,
podobnie jak zamieszczenie indeksów osobowego i nazw geograficznych. Ważny dodatek
stanowi aneks, który jest przedrukiem Książeczki jubileuszowej radomskiej parafii ewangelickiej, wydanej w 1926 r. z okazji setnej rocznicy jej erygowania.
Autor swoje badania oparł na szerokiej bazie źródłowej. Przeprowadził kwerendy
w licznych archiwach państwowych i kościelnych. Dotarł również do zbiorów prywatnych
i nawiązał kontakt z uczestnikami opisywanych wydarzeń. Dużym atutem pracy jest wykorzystanie artykułów z aż 30 tytułów prasowych. Należy nadmienić, że zasadnicza treść
jest przeplatana ciekawymi i dobrze ilustrującymi omawiane wydarzenia cytatami oraz 20
zdjęciami i ilustracjami. W przypisach zamieszczono odsyłacze do szerszej literatury tematu oraz biogramy ważniejszych osób.
Książka Jarosława Kłaczkowa Historia parafii ewangelicko-augsburskiej w Radomiu
(1826–2009) jest swoistą kroniką dziejów tego protestanckiego zboru. Bez wątpienia poszerzy ona kanon literatury historycznej dotyczącej losów Kościoła ewangelickiego w Polsce. Praca ta, napisana w sposób przystępny, z pewnością jest godna polecenia.
Dominik Krysiak
Olsztyn
Czasy Nowożytne
TOM 24
ROK 2011
N o t y o a u t o r a ch
BOGUCKA MARIA – prof. dr hab., jest członkiem czynnym PAU, honorowym człon
kiem PTH i Międzynarodowej Komisji Dziejów Miast, doktorem honoris causa Uniwer
sytetu Gdańskiego, laureatką wielu nagród i wyróżnień (m.in. nagrody Fundacji Alfreda
Jurzykowskiego w Nowym Jorku w 1996 r. i Premiera RP w 1999 r.). Przez ponad 50 lat
była związana z IH PAN, obecnie wykłada na Akademii Humanistycznej im. Aleksandra
Gieysztora w Pułtusku. Brała udział w licznych międzynarodowych kongresach i konferen
cjach, wykładała gościnnie na uniwersytetach w Uppsali i Sztokholmie, Kopenhadze, Bruk
seli, Genewie, Lejdzie, Antwerpii, Gandawie, Bielefeldt. Autorka ponad 1200 publikacji
naukowych wydanych w Polsce i zagranicą (w tym 40 książek). Specjalizuje się w historii
społecznej i szeroko pojętej historii kultury (życie codzienne, obyczaje, mentalność, prob
lemy gender studies). Zajmuje się także zagadnieniami teoretyczno-metodologicznymi.
Chachaj Marian (ur. 1946) – dr hab., prof. UMCS, pracuje w IH UMCS w Lublinie. Badacz staropolskiej kultury, a szczególnie wykształcenia różnych warstw społecznych
i stosunków kulturalnych polsko-włoskich. Główne publikacje: Zagraniczna edukacja Radziwiłłów od początku XVI do połowy XVII wieku, Lublin 1995; Związki kulturalne Sieny
i Polski do końca XVIII wieku. Staropolscy studenci i podróżnicy w Sienie. Sieneńczycy i ich
dzieła w Polsce, Lublin 1998.
DYGDAŁA JERZY (ur. 1945) – prof. IH PAN. Prowadzi badania nad historią społeczną
i polityczną Polski XVIII w. oraz historią kultury materialnej tej epoki.
Adres: Zakład Historii Pomorza i Krajów Bałtyckich IH PAN, ul. Szeroka 36, 87–100
Toruń.
Kizik Edmund (ur. 1960) – prof. dr hab. Kierownik Zakładu Historii Nowożytnej Uniwersytetu Gdańskiego oraz Pracowni Historii Gdańska i Dziejów Morskich Polski
w IH PAN. Członek Międzynarodowego Komitetu Historii Miast. Specjalizuje się w historii kultury nowożytnej Polski, regionu nadbałtyckiego, niemiecko-polskiego pogranicza kulturowego. Jest członkiem Komitetu Nauk Historycznych PAN. Autor i wydawca
11 książek oraz prawie 200 artykułów naukowych. Opublikował m.in.: Śmierć w mieście
hanzeatyckim w XVI–XVIII wieku. Studium z nowożytnej kultury funeralnej (1998); Wesele,
kilka chrztów i pogrzebów. Uroczystości rodzinne w mieście hanzeatyckim od XVI do XVIII
wieku (2001, tłum. niemieckie 2008) oraz edycje źródłowe: Nicolausa Volckmara „Viertzig
Dialogi” 1612. Źródło do badań nad życiem codziennym w dawnym Gdańsku (2005); Sowiźrzał krotochwilny i śmieszny. Krytyczna edycja staropolskiego przekładu Ulenspiegla,
Gdańsk 2005 (wraz z Radosławem Grześkowiakiem).
312
Noty o autorach
Kopczyński Michał (ur. 1964) – dr hab., prof. UW. Zatrudniony w Instytucie Historycznym UW i w Muzeum Historii Polski. Zajmuje się demografią historyczną, historią
gospodarczą i dziejami techniki.
Paluchowski Piotr – magister historii Uniwersytetu Gdańskiego i pracownik
merytoryczny Muzeum Historycznego Miasta Gdańska. Obecnie doktorant Studium Doktoranckiego Historii Uniwersytetu Gdańskiego. Przygotowuje rozprawę na temat czasopiśmiennictwa gdańskiego XVIII w.
e-mail: [email protected]
Puchowski Kazimierz – dr hab., prof. Uniwersytetu Gdańskiego na Wydziale
Nauk Społecznych. Zainteresowania naukowe skoncentrował na edukacji elit nowożytnej
Europy, dziejach oświaty zakonnej i nauczaniu historii w szkołach dawnej Rzeczypospolitej. Członek Gdańskiego Towarzystwa Naukowego, Polskiego Towarzystwo Badań nad
Wiekiem XVIII i Société Internationale d’Histoire Comparée du Théâtre, de l’Opéra et du
Ballet. Autor książek nagrodzonych przez Ministra Edukacji Narodowej oraz Ministra Nauki i Szkolnictwa Wyższego: Edukacja historyczna w kolegiach jezuickich Rzeczypospolitej
(1565–1773), Gdańsk 1999; Jezuickie kolegia szlacheckie Rzeczypospolitej Obojga Narodów.
Studium z dziejów edukacji elit, Gdańsk 2007. Współredaktor: Z dziejów Almae Matris Vilnensis. Księga pamiątkowa ku czci 400-lecia założenia i 75-lecia wskrzeszenia Uniwersytetu
Wileńskiego, red. naukowa, wstęp L. Piechnik i K. Puchowski, Kraków 1996.
SALMONOWICZ STANISŁAW – em. prof. IH PAN i UMK w Toruniu, członek czynny PAU. Historyk prawa i kultury, specjalność: historia Pomorza, historia Prus, najnowsza
historia Polski. Główne publikacje: Prawo karne oświeconego absolutyzmu, 1966; Toruń
skie Gimnazjum Akademickie w l. 1681–1817, 1973; Fryderyk Wielki, 1 wyd. 1981; Prusy.
Dzieje państwa i społeczeństwa, 1 wyd. 1987; Polskie Państwo Podziemne. Z dziejów walki
cywilnej 1939–1945, 1994.
Adres: ul. Konopnickiej 29/4, 87–100 Toruń.
Sławiński Wojciech (ur. 1966) – dr nauk humanistycznych, adiunkt na Wydziale
Prawa, Prawa Kanonicznego i Administracji KUL Jana Pawła II. Absolwent UMK. Porzucił (nie do końca) badania nad reformacją w Polsce na rzecz najnowszych dziejów Kościołów i związków wyznaniowych w PRL.
Wierzchosławski Szczepan – prof. dr hab., zatrudniony w Instytucie Historii
i Archiwistyki UMK w Toruniu oraz w IH PAN w Warszawie. Badacz historii ziem polskich XIX i na początku XX stulecia, zwłaszcza Pomorza od Gryfii po Królewiec, elit politycznych i społecznych, procesu modernizacji społeczeństwa polskiego. Kieruje pracami
nad piątym tomem syntezy Historia Pomorza, obejmującym lata 1918–1945. Opublikował
m.in.: Elity polskiego ruchu narodowego w Poznańskiem i w Prusach Zachodnich w latach
1850–1914, Toruń 1992; Ignacy Łyskowski 1820–1886. Polityk i publicysta, pierwszy prezes Towarzystwa Naukowego w Toruniu, Toruń 2000; Orzeł czarny i orzeł biały. Problemy
modernizacji społeczeństwa polskiego prowincji Prusy Zachodnie w XIX i na początku XX
wieku, Olsztyn 2011.
Noty o autorach
313
WIJACZKA JACEK (ur. 1960) – prof. zw. dr hab. w Instytucie Historii i Archiwistyki
UMK w Toruniu. Badacz dziejów Prus Książęcych i Królewskich w XVI–XVIII w., stosunków polsko-niemieckich w czasach wczesnonowożytnych, procesów o czary, a także
dziejów Żydów w Rzeczypospolitej w czasach nowożytnych. Opublikował m.in.: Stosunki
dyplomatyczne Polski z Rzeszą Niemiecką w czasach panowania cesarza Karola V (1519–
1556), Kielce 1998; Procesy o czary w Prusach Książęcych (Brandenburskich) w XVI–
XVIII wieku, Toruń 2007; Albrecht von Brandenburg-Ansbach (1490–1568). Ostatni mistrz
zakonu krzyżackiego i pierwszy książę „w Prusiech”, Olsztyn 2010.
Zajewski Władysław (ur. 1930 w Wilnie) – intelektualista, historyk, poeta. Absolwent UŁ (1955), doktorat 1961. Habilitację uzyskał na UMK w Toruniu (1967), a tytuł
prof. w IH PAN (1991), gdzie pracował w latach 1963–2000; od 2006 prof. zw. w „Ateneum” (Gdańsk). Członek Gdańskiego Towarzystwa Naukowego, współredaktor półrocznika „Universitas Gedanensis”. Autor ponad 650 publikacji drukowanych (książki, artykuły, eseje, recenzje naukowe). Recenzent licznych przewodów doktorskich i habilitacji.
Ważniejsze publikacje: Powstanie listopadowe 1830–1831. Dzieje wewnętrzne – Militaria – Europa wobec powstania, red. W. Zajewski, Warszawa 1980 (wyd. 2: 1991); Trzy
Powstania Narodowe, red. W. Zajewski, S. Kieniewicz i A. Zahorski, wyd. 5, Warszawa
2006; Europa i świat w epoce Restauracji, Romantyzmu i Rewolucji 1815–1849, red. W.
Zajewski, t. 1–2, Warszawa 1991; Józef Wybicki: konfederat – organizator Legionów – mąż
stanu w dobie Napoleona, wyd. 4, Toruń 2003; Powstanie Listopadowe (Polityka – Wojna
– Dyplomacja), Toruń 2003; Wolne Miasto Gdańsk pod znakiem Napoleona, Olsztyn 2005;
Polska – Belgia – Europa, Olsztyn 2007. Drukował także w „Tygodniku Powszechnym”
i „Znaku” w latach 1957–1962. Wydał tom poezji autobiograficznej Most Przechodni – Wilno – Nowy Świat (Gdańsk 2007).
e-mail: [email protected]
Czasy Nowożytne
TOM 24
ROK 2011
N o ta e d y t o r s k a
Autorzy chcący opublikować artykuł lub artykuł recenzyjny powinni na adres redakcji
przesłać lub dostarczyć osobiście jeden egzemplarz wydruku komputerowego oraz zapisu
na płycie CD w programie Word dla Windows. Nie należy tekstów formatować.
Ponadto należy spełnić następujące wymagania edytorskie:
–Objętość artykułu maksymalnie 40 stron, czcionka (Times New Roman) tekstu głów
nego 12 punktów, interlinia 1,5 wiersza.
– Przypisy zamieszczone na dole strony, ze skrótami w języku łacińskim (ibidem, item),
czcionka (Times New Roman) tekstu przypisu 12 punktów, interlinia 1,5 wiersza.
– Przypisy odwołujące się do niepublikowanych źródeł archiwalnych winny zawierać
nazwę archiwum, nazwę zespołu archiwalnego, sygnaturę, stronę, kartę, tytuł doku
mentu (wszystko pisane bez kursywy), np.:
1. Archiwum Państwowe w Bydgoszczy, Urząd Wojewódzki Pomorski w Bydgoszczy,
sygn. 928, k. 33, Konsystorz Polskiego Kościoła Ewangelicko-Augsburskiego do
Wojewody Pomorskiego w Bydgoszczy.
2. Archiwum Akt Nowych, Ministerstwo Administracji Publicznej, Departament Wy
znaniowy, sygn. 1057, s. 19–20, ks. J. Szeruda, ks. Z. Michelis do MAP.
– Przypisy odwołujące się do książek pojedynczych autorów, jak też o nierozdzielnym
autorstwie, winny zawierać: autora (autorów), tytuł książki (kursywą), miejsce i rok
wydania, stronę, np.:
3. S. Salmonowicz, Od Prus Książęcych do Królestwa Pruskiego. Studia z dziejów prusko-pomorskich, Olsztyn 1992, s. 21–22.
4. Z. Guldon, J. Wijaczka, Procesy o mordy rytualne w Polsce w XVI—XVIII wieku,
Kielce 1995, s. 16.
– Przypisy odwołujące się do prac zbiorowych winny zawierać: autora wewnętrznego
opracowania, tytuł wewnętrznego opracowania (kursywą), tytuł książki, w której zo
stało ono umieszczone, redaktora lub tego, kto ją opracował, miejsce i rok wydania,
stronę, np.:
5. J. Maciuszko, Protestanckie wzorce osobowości — uwagi o środowisku pastorskim,
w: Doskonałość, zbawienie, rodzina. Z badań nad protestantyzmem, red. Z. Pasek,
Kraków 2005, s. 69–78.
– Przypisy odwołujące się do czasopism naukowych winny zawierać: autora, tytuł arty
kułu (kursywą), tytuł czasopisma (w cudzysłowie) ew. rocznik, rok publikacji, kolejny
tom (ew. numer, zeszyt) oraz stronę, np.:
6. S. Salmonowicz, Z problematyki procesów o czary. Uwagi na marginesie najnowszej literatury, „Czasopismo Prawno-Historyczne” 1961, t. 13, z. 2, s. 209–221.
7. A. Wyrobisz, Mieszczanie w opinii staropolskich literatów, „Przegląd Historyczny”
R. 2, 1991, z. 1, s. 51–57.
316
Nota edytorska
– Przypisy źródłowe z odwołaniem się do wytworów prasowych winny zawierać: autora,
tytuł artykułu (kursywą), tytuł gazety (w cudzysłowie), datę publikacji (dla dzienników
i tygodników rok, numer, dzień i miesiąc (pisany słownie); dla miesięczników i kwar
talników rok i miesiąc, kolejny numer, opcjonalnie stronę, np.:
8.R. Daniłowicz, Ziemia Marszałka, „Rzeczpospolita” 2007, nr 263 (7860) z 10–11
listopada.
9.T. M. Płużański, Gen. August Emil Fieldorf. Miejsce pogrzebania nieznane, mor
dercy nieosądzeni, „Gazeta Polska” 2007, nr 46 (747) z 14 listopada, s. 26–27.
10.J. Zabielski, Żołnierze tragicznej sprawy. Narodowe Siły Zbrojne, „Myśl.pl. Pismo
narodowo-konserwatywne” 2007, nr 6, s. 32–42.
– W przypisach odwołujących się do już podanego źródła należy się posłużyć łacińskimi
skrótami (ibidem, idem, eadem).
– W przypadku odwoływania się np. do wielu prac jednego autora należy stosować następujący schemat: imię i nazwisko autora, skrót tytułu (bez wielokropka) pisany kursywą,
strona; np. odwołanie do pozycji z przykładu 3:
11.S. Salmonowicz, Od Prus Książęcych do Królestwa Pruskiego, s. 21–22.
12.Ibidem, s. 156.
– Przy artykule recenzyjnym należy podać imię i nazwisko autora recenzowanej książki
oraz pełny tytuł danej publikacji, nazwę wydawnictwa, miejsce i rok wydania oraz liczbę stron.
– Fragmenty cytatów wykorzystywanych w tekście należy pisać w cudzysłowie, bez kur
sywy.
– Do artykułu powinno być dołączone streszczenie w języku angielskim lub francuskim
albo niemieckim, ewentualnie – jeśli jest to uzasadnione tematyką tekstu – w języku
rosyjskim (również tytułu artykułu), o objętości nie przekraczającej 1/2 strony, czcionka
tekstu 12 punktów, interlinia 1,5 wiersza.
– Ewentualne (niezbędne) materiały graficzne winny być przygotowane w taki sposób,
aby nadawały się bezpośrednio do reprodukcji.
–Oprócz artykułu prosimy o dostarczenie krótkiego biogramu (według wzoru w Notach
o Autorach).
Opracowanie redakcyjne
Małgorzata Piątkowska
Korekta
Zofia Michalska
Tłumaczenia
Igor Kąkolewski
Projekt okładki
Marek Moćko
Skład i formatowanie komputerowe
Józef Bąkowski
Copyright ©by Zarząd Główny Polskiego Towarzystwa Historycznego
Stowarzyszenie „Czasy Nowożytne”
Nakład 300 egzemplarzy
Druk: Wydawnictwo Adam Marszałek
ul. Lubicka 44, 87-100 Toruń
tel. 56 664 22 35, 56 660 81 60
e-mail: [email protected], www.marszalek.com.pl

Cały numer w formacie pdf

Transkrypt

Podobne dokumenty

Kultur | Architektur | Natur Kultura | Architektura | Natura

PDF | PL

tożsamość na styku kultur

diplomarbeit - Universität Wien

KOMUNIKATY MAZURSKO-WARMIŃSKIE Kwartalnik nr 2(280) 2013

TOM VI Tropy lingwistyki - komunikacja specjalistyczna

Cały numer 23 w jednym pliku PDF

pobierz - Parerga - Wyższa Szkoła Finansów i Zarządzania w

Roczniku Chojeńskim

Untitled - Językoznawstwo

gruss aus lomnitz A4_wersja22

sekularyzm – sekularyzacja - O Wydawnictwie

Cały numer 26 w jednym pliku PDF

ject of consumer protection policy in modern Poland

teoretyczne aspekty ekonomii zrównoważonego

KOMUNIKATY MAZURSKO-WARMIŃSKIE Kwartalnik nr 2(284) 2014

STUDIA ETNOLOGICZNE I ANTROPOLOGICZNE Tom 11

Cały numer w formacie

zeszyt nr 09/2011 - Zbliżenia Interkulturowe

prymat piotrowy - O Wydawnictwie

Rozdział 1 - BC EDUKACJA Sp. z oo

Wokół szwedzkiego szańca. Echa wojen szwedzkich w ludowych