Czas drewna

SK D DREWNO
w Polsce
Królowa
SOSNA
W Polsce lasy występują głównie na terenach
o najsłabszych glebach. Poza obszarem górskim,
gdzie w składzie gatunkowym obserwuje się większy
udział świerka, jodły i buka, w większości kraju
przeważają drzewostany z sosną jako gatunkiem
panującym. Królowa polskich lasów zajmuje
prawie 60% powierzchni lasów wszystkich form
własności, 61% Lasów Państwowych i 56% lasów
prywatnych. W Polsce znalazła najkorzystniejsze
warunki klimatyczne oraz siedliskowe w całym
swoim eurazjatyckim zasięgu, dzięki czemu zdołała
wytworzyć wiele cennych ekotypów, do których
należą m.in. sosna taborska i sosna augustowska.
ISBN: 978-83-63895-43-3
Głównym dostawcą drewna na rynek krajowy
są Lasy Państwowe, które pokrywają ponad
90% zapotrzebowania przemysłu i mieszkańców
na ten surowiec. Pozyskują średnio niewiele
ponad połowę miąższości drewna, które przyrasta
w lesie – cała reszta zwiększa zapas na pniu.
Dzięki temu zasoby drewna w Lasach Państwowych
rosną – według Wielkoobszarowej Inwentaryzacji
Stanu Lasu 2009–2013 w ciągu ostatnich 20 lat
zwiększyły się o ponad 520 mln m3 grubizny brutto,
do 1929 mln m3 (według innej metody – aktualizacji
stanu powierzchni leśnej i zasobów drzewnych
– o 6% mniej). Ponieważ jednocześnie rośnie
powierzchnia lasów, a przede wszystkim ich
zasobność, ocenia się, że Lasy Państwowe będą
mogły zwiększyć pozyskanie drewna z 36 mln m3
w roku 2013 do 40 mln m3 w roku 2030 i 45 mln m3
w połowie stulecia. W związku z szybkim rozwojem
przemysłu opartego na drewnie będzie to mieć
ogromne znaczenie dla całego sektora leśno-drzewnego w Polsce.
Gatunki drzew dominujące
w lasach Polski
Zasoby drzewne w Lasach Państwowych
w latach 1985–2013 w mln m3 grubizny brutto
mln m3
2000
1500
1000
500
0
1985
1990
1995
2000
2005
2010
2011
2012
2013
Pozyskanie drewna w Lasach Państwowych
w latach 1985–2013 w mln m3 grubizny netto
mln m3
40
30
20
10
0
1985
1990
1995
2000
2005
2010
2011
2012
2013
Dominujące gatunki drzew w Lasach Państwowych
W ostatnich 20 latach w lasach
zarządzanych przez PGL
Lasy Państwowe przyrost grubizny
drewna brutto wyniósł 1167 mln m3.
W tym czasie pozyskano 645 mln m3 grubizny,
co oznacza, że 522 mln m3 grubizny
(45% całkowitego przyrostu) zwiększyło zasoby
drzewne na pniu.
sosna
dąb
brzoza
świerk
buk
olcha
61,3%
7,7%
6,8%
6,2%
5,8%
4,6%
jodła
i pozostałe iglaste
topola
i pozostałe liściaste
4%
2,5%
Wstęp
Sosna zwyczajna (Pinus sylvestris)
Dąb szypułkowy (Quercus robur)
Brzoza brodawkowata (Betula pendula)
Świerk pospolity (Picea abies)
Buk zwyczajny (Fagus sylvatica)
Olsza czarna (Alnus glutinosa)
Modrzew europejski (Larix decidua)
Jodła pospolita (Abies alba)
Jesion wyniosły (Fraxinus excelsior)
Grab pospolity (Carpinus betulus)
Topola osika (Populus tremula)
Topola biała (Populus alba)
Wiąz pospolity (Ulmus minor)
Klon pospolity (Acer platanoides)
Klon jawor (Acer pseudoplatanus)
Lipa drobnolistna (Tilia cordata)
Jarząb pospolity (Sorbus aucuparia)
5
6
8
10
12
14
16
18
20
22
24
26
28
30
32
34
36
38
3
Drewno we współczesnej gospodarce świata przeżywa swój
prawdziwy renesans. Będąc materiałem o różnych kierunkach
użytkowania, od tysięcy lat było i nadal jest niezbędne
w budownictwie, transporcie, do wytwarzania licznych przedmiotów
codziennego użytku i jako źródło energii. Jest przy tym surowcem
odnawialnym, przyjaznym ekologicznie i zdrowym. Dzięki całej
gamie zalet użytkowych, także swojej naturalnej różnorodności
i niezaprzeczalnemu pięknu – nie ma sobie równych, szczególnie
dzisiaj. Drewno uszlachetnione, modyfikowane i łączone
z innymi tworzywami konkuruje skutecznie nawet z materiałami
oferowanymi przez najnowsze technologie. W wielu branżach,
m.in. w meblarstwie, budownictwie mieszkaniowym, szkutnictwie,
przeżywa drugą młodość. Czy tego chcemy, czy nie – wciąż pozostaje
niezastąpione.
Polska znajduje się w gronie kilkunastu największych producentów
drewna na świecie. Głównym jego dostawcą na rynek krajowy są
Lasy Państwowe, które pokrywają ponad 90% zapotrzebowania
przemysłu i mieszkańców na ten surowiec. Pozyskują średnio
niewiele ponad połowę miąższości drewna, które przyrasta
w lesie – cała reszta zwiększa zapas na pniu. Dzięki temu zasoby
drewna w Lasach Państwowych rosną – według Wielkoobszarowej
Inwentaryzacji Stanu Lasu 2009–2013 w ciągu ostatnich 20 lat
zwiększyły się o ponad 520 mln m3 grubizny brutto, do 1929 mln m3*.
Ponieważ jednocześnie rośnie powierzchnia lasów, a przede
wszystkim ich zasobność, ocenia się, że Lasy Państwowe będą mogły
zwiększyć pozyskanie drewna z 36 mln m3 w roku 2013 do
40 mln m3 w roku 2030 i 45 mln m3 w połowie stulecia. W związku
z szybkim rozwojem przemysłu opartego na drewnie będzie to mieć
ogromne znaczenie dla całego sektora leśno-drzewnego w Polsce.
Bez drewna nie sposób wyobrazić sobie rozwoju cywilizacji ludzkiej.
Do dziś, będąc niewyczerpanym surowcem dla mnóstwa produktów,
ciągle stanowi znaczącą część tego, co człowiek przetwarza, a potem
wykorzystuje. Jeżeli jednak w czasach starożytnych drewno używane
było w około dwustu zastosowaniach, a na początku XX w. –
– w dwóch tysiącach, to współcześnie liczba zastosowań drewna
szacowana jest na dziesięć, a może nawet trzydzieści tysięcy.
Czy można się dziwić, że miniona dekada po raz kolejny w dziejach
nazywana jest początkiem wieku drewna – czasu drewna…?
* według aktualizacji stanu powierzchni leśnej i zasobów drzewnych – o 6% mniej.
5
(Pinus sylvestris)
Sosna zwyczajna
Pęd (P.G.)
Szyszki (Z.N.)
Kwiatostan żeński (P.G.)
Kwiatostan męski (Z.N.)
Kora (Z.N.)
Królowa polskich lasów. Zajmuje 59,5% powierzchni wszystkich
lasów w Polsce i 61,3% powierzchni Lasów Państwowych.
Drewno sosny charakteryzuje się dobrymi parametrami technicznymi,
dużą sprężystością, wytrzymałością mechaniczną i łatwością obróbki,
co sprawia, że znajduje wszechstronne zastosowanie, zwłaszcza
w budownictwie i meblarstwie. Jest powszechnie wykorzystywane
na konstrukcje domów, stolarkę okienną i drzwiową, podłogi, meble,
do produkcji papieru, sklejki i wełny drzewnej. Służy za opał.
6
Sosna zwyczajna (Pinus sylvestris), (P.F.)
7
(Quercus robur)
D b szypu kowy
Liście (Z.N.)
Owoce (Z.N.)
Kwiatostan żeński (P.G.)
Kwiatostany męskie (Z.N.)
Kora (Z.N.)
Wraz z dębem bezszypułkowym (Quercus petraea) zajmuje
w Lasach Państwowych 7,7% powierzchni leśnej. Są to dwa gatunki
dębu naturalnie występujące w Polsce.
Drewno obydwu gatunków dębu charakteryzuje się podobnymi
cechami: jest ciężkie, twarde i wyjątkowo trwałe. Znajduje powszechne
zastosowanie w przemyśle drzewnym, stolarstwie i meblarstwie,
do wyrobu oklein i parkietów. Zatopione w torfowiskach lub rzekach,
po kilkuset latach przybiera czarną barwę („czarny dąb, polski heban”),
nie tracąc prawie nic ze swej wytrzymałości, zyskując natomiast niezwykły
wygląd i wysoką wartość.
8
Dąb szypułkowy (Quercus robur), (P.F.)
9
(Betula pendula)
Brzoza brodawkowata
Liście (Z.N.)
Owocostany (Z.N.)
Kwiatostan żeński (P.F.)
Kwiatostany męskie
i żeńskie (Z.N.)
Kora (Z.N.)
Jeden z siedmiu gatunków brzóz występujących w Polsce
i ze 120 istniejących na świecie, najbardziej rozpowszechniony.
Zajmuje wraz z gatunkami siostrzanymi 6,8% powierzchni leśnej
Lasów Państwowych.
10
Drewno brzozy ma szerokie zastosowanie jako surowiec sklejkowy,
do produkcji celulozy i papieru, płyt wiórowych i pilśniowych, wyrobu
mebli, sprzętu sportowego i gospodarczego. Nadaje się do toczenia
i snycerki. Cieszy się dużą popularnością wśród osób mających kominki.
Brzoza brodawkowata (Betula pendula), (P.F.)
11
(Picea abies)
wierk pospolity
Pędy (P.F.)
Szyszki (Z.N.)
Kwiatostan żeński (Z.N.)
Kwiatostany męskie (Z.N.)
Kora (Z.N.)
Osiąga wysokość 40–50 m, a średnicę pnia do 2 m. Pień ma prosty,
smukły i równy. Zajmuje 6,2% powierzchni Lasów Państwowych.
Drewno świerka jest używane na cele konstrukcyjne, budowlane,
na okleiny, okładziny i płyty wiórowe, w stolarstwie na elementy
wyposażenia wnętrz, w lutnictwie do budowy pudeł rezonansowych
instrumentów muzycznych. Legendarne skrzypce Stradivariego swój
niespotykany dźwięk zawdzięczają świerkowi pochodzącemu z Czech.
W Polsce drewno rezonansowe pozyskuje się ze świerków istebniańskich.
12
Świerk pospolity (Picea abies), (P.F.)
13
(Fagus sylvatica)
Buk zwyczajny
Liście (Z.N.)
Owoce (Z.N.)
Kwiatostan żeński (Z.N.)
Kwiatostany męskie (Z.N.)
Kora (Z.N.)
Osiąga wysokość do 40 m. Ma pień dobrze wyrośnięty, gonny,
o kształcie cylindrycznym, do wysokości ok. 20 m wolny od gałęzi.
W Lasach Państwowych zajmuje 5,8% powierzchni leśnej.
Drewno buka ma rozliczne zastosowania. Jest doskonałym materiałem
meblowym, nadaje się na sklejki i płyty, na parkiet i do wyrobu beczek,
narzędzi, części maszyn, przyrządów sportowych, instrumentów
muzycznych (Fagus – fagot) oraz wielu przedmiotów codziennego użytku.
Wytwarza się z niego papier i węgiel drzewny. Ma dużą wartość opałową.
14
Buk zwyczajny (Fagus sylvatica), (P.F.)
15
(Alnus glutinosa)
Olsza czarna
Liście (P.G.)
Owocostany (Z.N.)
Kwiatostany żeńskie (P.G.)
Kwiatostany męskie (Z.N.)
Kora (Z.N.)
Gatunek szybko rosnący, jedyny wśród drzew liściastych w Polsce
wykształcający pień w postaci strzały, podobnie jak drzewa iglaste.
W Lasach Państwowych, wraz z olszą szarą (Alnus incana), zajmuje
4,6% powierzchni leśnej.
16
W zwykłych warunkach atmosferycznych drewno olszy jest nietrwałe,
co innego w warunkach wodnych, gdzie ma trwałość wyższą. Używane
jest w budownictwie wodnym, przemyśle sklejkowym, w meblarstwie,
do produkcji płyt wiórowych, papieru i celulozy. Służy za surowiec
do wyrobu węgla drzewnego, jest dobrym drewnem wędzarniczym.
Olsza czarna (Alnus glutinosa), (P.F.)
17
(Larix decidua)
Modrzew europejski
Pęd (P.G.)
Kwiatostany żeńskie (purpurowoczerwone)
i męskie (żółtawe), (Z.N.)
Szyszki (Z.N.)
Kora (Z.N.)
Wraz z modrzewiem polskim (Larix polonica) to jedyne nasze drzewa
iglaste zrzucające liście na zimę.
Czerwonożółtawe drewno modrzewia, niezwykle twarde i wytrzymałe,
używane było od wieków do budowy dworów, pałaców, a zwłaszcza
kościołów. Ze względu na dużą zawartość żywic odznacza się wysoką
trwałością nawet w wodzie. Znajduje zastosowanie w budownictwie
wodnym i ziemnym, do produkcji płyt i oklein, w stolarstwie, meblarstwie,
a nawet bednarstwie, gdyż jest kwasoodporne.
18
Modrzew europejski (Larix decidua), (P.F.)
19
(Abies alba)
Jod a pospolita
Młody pęd
(P.G.)
Kwiatostany męskie (S.W.)
Igły od spodu (Z.N.)
Szyszki (Z.N.)
Kora (Z.N.)
Dorasta do wysokości 40–50 m i osiąga wiek do 300–400 lat.
Najgrubsza w Polsce jodła rośnie w lasach Nadleśnictwa Baligród.
Ma 519 cm w obwodzie i wysokość 35 m.
Mimo ciągle malejącego znaczenia drewna jodłowego na rynkach
drzewnych (gatunek zagrożony, a drewno kapryśne w obróbce
i stosunkowo nietrwałe) wciąż bywa stosowane głównie w przemyśle
budowlanym, celulozowo-papierniczym i zapałczanym. Drewno jodły
pozbawione jest żywicy.
20
Jodła pospolita (Abies alba), (P.F.)
21
(Fraxinus excelsior)
Jesion wynios y
Liście (P.G.)
Kwiatostan (Z.N.)
Owocostany (Z.N.)
Kora (Z.N.)
Jeden z najcenniejszych gatunków rodzimych drzew liściastych
w Polsce.
Ze względu na drewno o cennych właściwościach technicznych – ciężkie,
twarde i wytrzymałe – jesion, podobnie jak dąb, wiąz i jawor, zalicza się
do szlachetnych drzew liściastych. Jego drewno nadaje się do produkcji
mebli, okładzin, parkietu, łodzi, sprzętu sportowego, beczek, na elementy
zabudowy wnętrz. Wykorzystywane jest w lutnictwie.
22
Jesion wyniosły (Fraxinus excelsior), (P.F.)
23
(Carpinus betulus)
Grab pospolity
Liść (Z.N.)
Owocostany (Z.N.)
Kwiatostany żeńskie (Z.N.)
Kwiatostany męskie (P.F.)
Kora (Z.N.)
Jedyny w Polsce rodzimy przedstawiciel kilkudziesięciu gatunków
grabu na świecie. W Lasach Państwowych zajmuje 1% powierzchni
leśnej.
Drewno grabu pod względem wartości opałowej dystansuje pozostałe
gatunki drewna z polskich lasów. Jest twarde, ciężkie i sprężyste,
doskonale nadaje się do toczenia, wyrobu instrumentów muzycznych,
opraw narzędzi stolarskich, sprzętu rolniczego i płóz sań.
24
Grab pospolity (Carpinus betulus), (P.F.)
25
(Populus tremula)
Topola osika
Liście (Z.N.)
Owocostany (Z.N.)
Kwiatostany żeńskie (P.G.)
Kwiatostany męskie (Z.N.)
Kora (Z.N.)
Gatunek pionierski, najszybciej obok brzozy opanowujący poręby,
nieużytki rolne i pogorzeliska. W Lasach Państwowych występuje
na 0,4% powierzchni leśnej.
Drewno osiki używane jest do produkcji celulozy, płyt wiórowych
i pilśniowych. Służy do wyrobu wełny drzewnej, zapałek, skrzynek
i sprzętów gospodarstwa domowego. Gonty z osiki od wieków są
używane do krycia domów.
26
Topola osika (Populus tremula), (P.F.)
27
(Populus alba)
Topola bia a
Liście (Z.N.)
Owocostan (P.G.)
Kwiatostany
żeńskie (P.G.)
Kwiatostany męskie (P.F.)
Kora (Z.N.)
Gatunek pospolity w całej Polsce, spotykany głównie na terenach
nadrzecznych, w lasach łęgowych. Rośnie szybko, już w wieku
30–40 lat osiąga wysokość 20–25 m i pierśnicę 50 cm.
Drewno topoli białej jest miękkie, lekkie i łupliwe, łatwe w obróbce.
Stosowane jest na ogół do tych samych celów co drewno topoli osiki,
ma bowiem podobne właściwości mechaniczne. Najczęściej bywa
używane w budownictwie wiejskim, do wyrobu celulozy (w porównaniu
z innymi gatunkami drewna zawiera jej bardzo dużo – aż 40–50%),
zapałek i opakowań. Służy za opał.
28
Topola biała (Populus alba), (P.F.)
29
(Ulmus minor)
Wi z pospolity
Liście (Z.N.)
Kwiatostany (Z.N.)
Owoce (Z.N.)
Kora (Z.N.)
Należy do najstarszych gatunków drzew – występuje na Ziemi
od przeszło 65 mln lat. W Lasach Państwowych jest ważną
domieszką biocenotyczną.
Drewno wiązu pospolitego cenione jest w przemyśle stolarskim, służy
do wyrobu oklein, mebli, parkietów, schodów, uchwytów narzędzi,
galanterii drzewnej, m.in. zabawek i fajek. Nadaje się na elementy
gięte, do snycerki i toczenia. Jest twarde i wytrzymałe, zwłaszcza pod
ziemią i wodą.
30
Wiąz pospolity (Ulmus minor), (P.F.)
31
(Acer platanoides)
Klon pospolity
Liście (Z.N.)
Kwiatostan (Z.N.)
Owoce (Z.N.)
Kora (Z.N.)
Występuje w lasach mieszanych z bukiem i lipą. Jest mniej okazały
od jaworu, osiąga wysokość do 20 m i pierśnicę do 90 cm.
Budową i rysunkiem drewno klonu pospolitego przypomina drewno
jaworu, jest twarde, ciężkie i sprężyste, nieco jednak od jaworu
ciemniejsze, a promienie na przekroju poprzecznym mają odcień
czerwonawy. Używane jest na okleiny skrawane, do wyrobu mebli
i instrumentów muzycznych (m.in. mechanizmów pianin i fortepianów),
drobnego sprzętu kuchennego oraz licznej galanterii drewnianej. Cenione
jest ponadto w snycerstwie.
32
Klon pospolity (Acer platanoides), (P.F.)
33
(Acer pseudoplatanus)
Klon jawor
Liście (Z.N.)
Kwiatostany (Z.N.)
Owoce (Z.N.)
Kora (Z.N.)
Spotykany w Polsce głównie w lasach górskich i przedgórza. Dorasta
do wysokości 30 m, osiąga wiek do 400 lat.
Drewno jaworu jest wysoko cenione w przemyśle meblowym
i sklejkowym. Nadaje się na okładziny, parkiet, do wyrobu instrumentów
muzycznych (drewno rezonansowe) i części do pianin oraz fortepianów.
Używane jest jako drewno modelarskie w odlewniach metali,
do wytwarzania narzędzi i drobnego sprzętu dla gospodarstw domowych,
zabawek i artykułów sportowych, lasek i rękojeści. Odpowiednie
do snycerki i toczenia.
34
Klon jawor (Acer pseudoplatanus), (P.G.)
35
(Tilia cordata)
Lipa drobnolistna
Liście (P.G.)
Kwiatostany (Z.N.)
Owoce (P.G.)
Kora (Z.N.)
W Polsce występuje jako domieszka w lasach liściastych, zwłaszcza
w zmieszaniu z grabem i dębem, np. w Puszczy Białowieskiej.
W wieku 300–350 lat osiąga wysokość 42 m i pierśnicę do 2 m.
Miękkie drewno lipy od wieków używane jest w rzeźbiarstwie i tokarstwie
(np. w litym drewnie lipowym wyrzeźbione zostały przez Wita Stwosza
figury Ołtarza Mariackiego w Krakowie) oraz do wyrobu instrumentów
muzycznych, m.in. fletów i klarnetów. Znajduje zastosowanie w przemyśle
celulozowym, przy produkcji zapałek, przyrządów kreślarskich, modeli
odlewniczych, form hutniczych i zabawek. Jest znakomitym surowcem
do wyrobu węgla drzewnego, zwłaszcza kreślarskiego.
36
Lipa drobnolistna (Tilia cordata), (P.F.)
37
(Sorbus aucuparia)
Jarz b pospolity
Liście (P.G.)
Kwiatostan (P.F.)
Owocostan (Z.N.)
Kora (Z.N.)
Drzewo lub krzew, popularnie nazywany jarzębiną, osiąga
wysokość do 15 m i wiek do 100 lat. Jest cennym gatunkiem
biocenotycznym.
Drewno jarzębiny jest średnio ciężkie, twarde i wyjątkowo trudno
łupliwe. Nadaje się na okleiny i okładziny, do wyrobu celulozy,
papieru, płyt wiórowych i pilśniowych, parkietu, mebli, beczek
oraz do toczenia i rzeźbienia. Ma czerwonobrunatny kolor
o jasnym odcieniu.
38
Jarząb pospolity (Sorbus aucuparia), (P.F.)
39
© Centrum Informacyjne Lasów Państwowych
Warszawa 2014
02-362 Warszawa
ul. Bitwy Warszawskiej 1920 r. nr 3
tel.: (22) 822-49-31, faks: (22) 823-96-79
e-mail: [email protected]
www.lasy.gov.pl
Opracowanie:
Wawrzyniec Milewski
Zdjęcia:
Paweł Fabijański, Piotr Gach, Zbigniew Nawara,
Sławomir Wąsik, fotolia.com:
s. 2 Stefan Körber; s. 4 joda
Zdjęcia przekrojów drewna:
Andrzej Noskowiak
Zdjęcia zastosowań drewna:
Shutterstock.com: s. 7: Natali Glado, kaczor58, Goodluz, Photobac, ER_09,
40
oleg_begizov, YK, Jiri Hera; s. 9: Milena Vuckovic, yevgeniy11, F.Schmidt, Arogant,
Vereshchagin Dmitry, Viacheslav Lopatin,Winston Link, Arogant; s. 11: Stanislav
Komogorov, Andrew Buckin, severija, Oleksiy Mark, Kateryna Yakovlieva, Alex
Egorov, Vasilyev Alexandr, Jiri Hera; s. 13: LesPalenik, Frank Bach, ArturKo, nikkytok,
Michael Kraus, bioraven, vvoe, Coprid; s. 15: kazoka, Chukcha, TrotzOlga, indigolotos,
Neveshkin Nikolay, STILLFX, Dja65, Matthias G. Ziegler; s. 17: Creative Travel
Projects, Ivan Karpov, Aksenenko Olga, Edler von Rabenstein, Oliver Hoffmann,
wang song, pan demin, safakcakir; s. 19: Nahlik, Ioan Panaite, Videowokart, Zerbor,
Maya Kruchankova, jocic, Igorsky, Ilyarexi; s. 21: Dabarti CGI, Curioso, Astronoman,
VladisChern, marekuliasz, Sergey Chayko, elnavegante, Nyvlt-art; s. 23: S_E, Alexander
Kalina, Simon Krzic, jps, Smileus, artiomp, Kletr, Berents; s. 25: Nyvlt-art, StudioSmart,
Dulce Rubia, v_design, vetasster, Steve Collender, Micha Klootwijk, oksana2010;
s. 27: CCat82, Africa Studio, koya979, Valentyn Volkov, bouybin, Steve Cukrov;
s. 29: Doin Oakenhelm, Ivonne Wierink, Africa Studio, terekhov igor; s. 31: dabjola,
yevgeniy11, photosync, Gavran333, samantha grandy, SayMan; s. 33: Paul Vinten,
Be Good, GoodMood Photo, Madlen, Alex Kosev, Gyvafoto; s. 35: Peter Gudella, Africa
Studio, Umierov Nariman, Rashevskyi Viacheslav; s. 37: FLariviere, revers, maetisa,
JIANG HONGYAN, Szasz-Fabian Jozsef, Yuriy Kulik; s. 39: Bombaert Patrick,
V.J. Matthew, Alexander Bark, Ragne Kabanova
Zdjęcia na okładce:
Tomasz Dębiec, Paweł Fabijański, Wojciech Gil,
Shutterstock.com: kaczor58, photobank.ch, fotolia.com: Cpro
Projekt graficzny:
Eliza Goszczyńska
Przygotowanie do druku i druk:
Multico Oficyna Wydawnicza sp. z o.o.
00-232 Warszawa, ul. Ciasna 6
www.multicobooks.pl
ISBN: 978-83-63895-43-3