docPobierz publikację w wersji elektronicznej
download 
Reklamacja Transkrypt
Pobierz publikację w wersji elektronicznej
Dolnośląska Wyższa Szkoła Przedsiębiorczości i Techniki PRACE NAUKOWE SERIA KONFERENCJE NR 1.2005 Regionalna strategia rozwoju – wspólne dzieło społeczności Dolnego Śląska Polkowice, listopad 2005 r. Organizatorzy konferencji: Dolnośląska Wyższa Szkoła Przedsiębiorczości i Techniki Dolnośląskie Centrum Studiów Regionalnych Redaktor techniczny: Joanna Dereń-Maciejewska Printed in Poland © Copyright by Dolnośląska Wyższa Szkoła Przedsiębiorczości i Techniki Drukarnia MCKK ul. Budziszyńska 6a, 59-300 Lubin tel./fax 076/ 841-52-22 e-mail: [email protected] Szanowni Państwo, konferencja, której pełne teksty referatów zawiera niniejsze wydawnictwo, otwiera szeroką społeczną dyskusję nad strategią rozwoju Dolnego Śląska. Mam nadzieję, że publikacja pierwszej koncepcji strategii, jak również informacja o podjętych systematycznych pracach zmierzających do przygotowania niezbędnych dla formułowania różnych strategii materiałów, przyczyni się do ożywienia powszechnej dyskusji nad przyszłością naszej społeczności. W dyskusji tej równie ważne jest przedstawienie naszych marzeń jak i ich konfrontowanie z naszymi możliwościami. Równie ważny jest głos ekspertów i obywateli dolnośląskiej społeczności, którzy swoimi pomysłami i wysiłkiem ukształtują nasz wspólny los. Wacław Kasprzak Przewodniczący Komitetu Naukowego 5 Spis treści Struktura i warunki realizacji dolnośląskiego produktu uzdrowiskowego AGNIESZKA BECLA, ANETTA ZIELIŃSKA..................................................................................7 Kierunki rozwoju Województwa Dolnośląskiego zawarte w Strategii Rozwoju Województwa Dolnośląskiego na lata 2007–2013 MIECZYSŁAW CIURLA.........................................................................................................17 Wpływ organizacji pracodawców na rozwój małych i średnich przedsiębiorstw KATARZYNA CYRANKOWSKA, MICHAŁ ŻYWICKI.....................................................................33 Założenia i warunki przygotowania Dolnośląskiego Produktu Uzdrowiskowego STANISŁAW CZAJA, GRZEGORZ KRUSZYŃSKI..........................................................................39 Dystrykt przemysłowy włoski Możliwości zastosowania doświadczeń włoskich dystryktów przemysłowych w warunkach polskich JERZY FIGUŁA....................................................................................................................45 Polkowice a wybrane aspekty rekonwersji przemysłowej z uwzględnieniem Narodowej Strategii Rozwoju Regionalnego Polski na lata 2007–2013 (2025) ADAM FISZER, ARTUR MAZUR............................................................................................59 Energetyka i ochrona środowiska w regionalnej strategii rozwoju Dolnego Śląska ANDRZEJ GRACZYK............................................................................................................65 Dolnośląskie Centrum Studiów Regionalnych (DCSR). Założenia, organizacja, formy pracy, finansowanie JERZY KALETA, MIROSŁAW MILLER.....................................................................................73 Innowacje w gospodarce Dolnego Śląska JAN KOCH.........................................................................................................................81 Przedsiębiorczość na obszarach wiejskich wybranych gmin Dolnego Śląska IRENA KROPSZ...................................................................................................................89 6 Turystyka wiejska na Dolnym Śląsku BARBARA KUTKOWSKA.......................................................................................................99 Irlandzkie doświadczenie w zakresie polityki innowacyjnej i edukacyjnej. Wstęp do dyskusji nad regionalną strategią rozwoju BARTOSZ MICHALSKI........................................................................................................107 Gospodarka żywnościowa Dolnego Śląska KRYSTYNA SZYBIGA.........................................................................................................119 Realizacja założeń Polityki Leśnej Państwa na Dolnym Śląsku MAREK ZIĘBA.................................................................................................................137 Sieć osadnicza Dolnego Śląska na tle uwarunkowań cywilizacyjnych TADEUSZ ZIPSER..............................................................................................................153 7 Struktura i warunki realizacji dolnośląskiego produktu uzdrowiskowego AGNIESZKA BECLA, ANETTA ZIELIŃSKA Akademia Ekonomiczna, Wrocław 1. Zagadnienia wprowadzające Ochrona środowiska przyrodniczego to jedno z podstawowych wyzwań współczesności. W jego ramach mieści się również funkcjonowanie uzdrowisk. Środowisko przyrodnicze odgrywa w tym przypadku podwójnie istotną rolę: (1) szeroko rozumianego, podstawowego zasobu dla istnienia uzdrowiska oraz (2) szeroko rozumianej przestrzeni oddziaływania samej działalności uzdrowiskowej. W obu przypadkach stan środowiska przyrodniczego jest ważnym czynnikiem implementacyjnym. Jest warunkiem i szansą uzyskania przewagi konkurencyjnej w danej dziedzinie gospodarowania, co w konsekwencji stwarza szanse długofalowego rozwoju, o zrównoważonym charakterze. W polskim prawie za uzdrowisko uznaje się miejscowość, która uzyskała status uzdrowiska (tym samym została uznana za uzdrowisko) i stwarza warunki sprzyjające rozwojowi lecznictwa uzdrowiskowego oraz prowadzenia działalności wypoczynkowo-turystycznej [2]. Uzdrowisko zostało zdefiniowane w Polskiej Normie PN-Z-11000, jako obszar mający złoża naturalnych surowców leczniczych, dostęp do wody morskiej i klimat o właściwościach leczniczych (albo jeden z tych czynników) oraz zakłady i urządzenia lecznictwa uzdrowiskowego, jak również sprzyjające warunki środowiskowe, w którym prowadzone jest metodyczne leczenie określonych chorób oraz może być dodatkowo prowadzona działalność wypoczynkowo-turystyczna [3]. Funkcjonujące gminy uzdrowiskowe prowadzą specyficzną gospodarkę uzdrowiskową, która charakteryzuje się określonymi wymaganiami i właściwościami, a środowisko przyrodnicze podlega bardziej rygorystycznej ochronie, niż na innych terenach. Uzdrowiska mają wdrażać systemowe ujęcie zależności pomiędzy gospodarką, człowiekiem i przyrodą. Celem poniższego artykułu jest krótka prezentacja możliwości rozwoju gmin uzdrowiskowych na terenie województwa dolnośląskiego w oparciu o dokument „Dolnośląski Produkt Uzdrowiskowy”. Autorki miały możliwość pracy w zespole przygotowującym ten dokument. W związku z tym artykuł zawiera prezentację podstawowych elementów struktury „Dolnośląskiego Produktu Uzdrowiskowego” oraz omówienie warunków niezbędnych do jego 8 właściwej realizacji. Opracowanie koresponduje z innym materiałem zawierającym prezentację założeń i warunków przygotowania tego dokumentu, przedstawionym także na konferencji. 2. Struktura Dolnośląskiego Produktu Uzdrowiskowego W dokumencie „Dolnośląski Produkt Uzdrowiskowy” uwzględniono kilka zasadniczych elementów składowych takich jak: 1. priorytety, 2. cele operacyjne, 3. działania i przedsięwzięcia. Priorytety stanowią podstawowe płaszczyzny konsolidacji celów operacyjnych. Te ostatnie rozpisane są na działania i przedsięwzięcia. Są one kompatybilne z gminnymi dokumentami rozwoju lokalnego i planami inwestycyjnymi. Dolnośląski Produkt Uzdrowiskowy spełnienia kilka zasadniczych priorytetów wojewódzkiej strategii rozwoju na czterech zasadniczych płaszczyznach: (1) gospodarka, (2) infrastruktura, (3) społeczeństwo oraz (4) ekologia-środowisko przyrodnicze. W ramach priorytetu GOSPODARKA realizowane będą następujące cele operacyjne: (G-1) – zwiększenie konkurencyjności i innowacyjności; (G-2) – wspieranie małej i średniej przedsiębiorczości; (G-3) – rozwój sektora uzdrowiskowo-turystycznego; (G-4) – aktywizacja obszarów wiejskich; (G-5) – upowszechnianie zasad ekorozwoju w lokalnej gospodarce. W pierwszym przypadku polega on na przygotowaniu takiej oferty, która pozwoli uzdrowiskom uzyskać określoną przewagę konkurencyjną. Innowacyjność polegać będzie na połączeniu walorów leczniczych wód i borowin w uzdrowiskach, zakresu zabiegów leczniczych z walorami turystyczno-historycznymi gminy i terenów okolicznych. Zintegrowany charakter oferty produktowej obejmuje usługi: leczniczo-rehabilitacyjne, medyczne, turystyczne, poznawczo-historyczne oraz rekreacyjno-sportowe. W drugim przypadku przedsięwzięcia mają dotyczyć zwłaszcza podmiotów gospodarczych współdziałających z uzdrowiskami w zakresie Dolnośląskiego Produktu Uzdrowiskowego. Chodzi tu o łączenie np. usług medycznych, świadczonych przez uzdrowisko, z usługami turystyczno-rekreacyjnymi. Te ostatnie mogą być świadczone przez wyspecjalizowane lokalne prywatne podmioty gospodarcze. W przypadku G-3 istnieje konieczność tworzenia odpowiednich podmiotów w gminie lub korzystanie z podmiotów zewnętrznych. Podmioty takie będą powstawać samoczynnie, jako wyraz zapotrzebowania rynkowego lub można je tworzyć w sposób planowy, realizując cele lokalnych strategii rozwoju. Im bardziej będzie rozbudowany sektor usług uzdrowiskowych i turystycznych, tym większe możliwości konkurencji i wyższego poziomu świadczonych usług. Ważną, kompatybilną kwestią jest aktywizacja obszarów wiejskich (G-4) i wykorzystanie ich do rozszerzenia oferty uzdrowiskowo-turystycznej. Obszary te w szczególny sposób predestynowane są do rozwoju agroturystyki, turystyki ekologicznej i innych niekonwencjonalnych form turystyki i rekreacji. Stwarza to szanse wsparcia obszarów wiejskich i wprowadzenie do tradycyjnej działalności innych form aktywności gospodarczej. Cel piąty (G-5) polega na upowszechnianiu zasady zrównoważonego rozwoju (ekorozwoju) w gospodarce (produkcji i konsumpcji). Zrównoważony rozwój gwarantuje właściwe podejście do wykorzystywania lokalnych i zewnętrznych zasobów ekonomicznych, a zwłaszcza zasobów środowiska przyrodniczego. Podejście to zachowuje odpowiednie proporcje między poszczególnymi ładami – ekonomicznym (gospodarką), społecznym (społeczność lokalna), przestrzennym (zagospodarowanie przestrzeni) i ekologicznym (środowisko przyrodnicze), przyczyniając się do zachowania trwałych podstaw rozwoju w przyszłości. Idea ta racjonalnie 9 korzysta z zasobów środowiska przyrodniczego i ich ochrony przez poszczególne osoby i instytucje, a lokalne społeczności i gminy uzdrowiskowe korzystają z najlepszych elementów współczesnego rozwoju cywilizacyjnego. Rysunek 1. Cele strategiczne Strategii Rozwoju Województwa Dolnośląskiego Źródło: [1], s. 33 10 W sferze gospodarki cele operacyjne rozpisane są na następujące przedsięwzięcia i działania: (1) kooperacja międzygminna w zakresie Dolnośląskiego Produktu Uzdrowiskowego, (2) tworzenie obszarów innowacyjnej gospodarki i pobudzanie aktywności gospodarczej, (3) system wspierania małych i średnich przedsiębiorstw oraz rzemiosła i stymulowanie rozwoju firm i otoczenia biznesu, (4) integracja biznesu, społeczeństwa i nauki oraz rozwój partnerstwa publiczno-prywatnego, (5) wspieranie zewnętrznych inwestycji i rozwój metod i instytucji współpracy z Unią Europejską, (6) wsparcie euroregionów i współpraca transgraniczna w zakresie gospodarki, (7) wspieranie snobizmu konsumenckiego w zakresie produktów lokalnych, (8) tworzenie „zielonych” miejsce pracy w turystyce, rolnictwie ekologicznym i usługach uzdrowiskowych, (9) udostępnianie dla turystów terenów dotychczas niedostępnych, (10) uzupełnienie oferty turystycznej i rekreacyjnej oraz stworzenie regionalnego systemu certyfikacji usług turystycznych, (11) egzekwowanie wysokich standardów sanitarnych usług turystyczno-rekreacyjnych, (12) oferta turystyczna dla osób starszych, rodzin i osób ze zwierzętami, (13) rozwój agroturystyki, turystyki ekologicznej, turystyki zdrowotnej i innych niekonwencjonalnych form turystyki oraz turystyki kwalifikowanej. Priorytet INFRASTRUKTURA obejmuje cztery cele operacyjne: (I-1) – rozwój lokalnej infrastruktury sektora usług uzdrowiskowo-turystycznych; (I-2) – rozwój infrastruktury komunikacyjnej; (I-3) – rozwój infrastruktury ochrony środowiska przyrodniczego; (I-4) – zachowanie obiektów dziedzictwa kulturowo-historycznego. W pierwszym przypadku (I-1) posiadana baza wymaga w większości przypadków istotnej modernizacji, ze względu na poziom dekapitalizacji oraz potrzeby świadczenia Dolnośląskiego Produktu Uzdrowiskowego na odpowiednio wysokim, europejskim poziomie. Baza ta jest również niedostateczna. W przypadku drugiego celu operacyjnego (I-2) niezbędna jest modernizacja, a w niektórych przypadkach rozbudowa infrastruktury komunikacyjnej oraz rozszerzenie usług komunikacji publicznej (np. kolei regionalnej). Cel operacyjny (I-3) dotyczy rozwoju infrastruktury ochrony środowiska przyrodniczego. Chodzi tu o instalacje i rozwiązania logistyczne w zakresie ochrony powietrza atmosferycznego (np. niska emisja z palenisk domowych, lokalnych kotłowni, transportu), wód powierzchniowych (np. oczyszczalnie ścieków, sieci kanalizacji i wodociągów), powierzchni ziemi (składowiska odpadów, gospodarka odpadami) czy zachowania porządku i estetyki miejscowości (gmin). Infrastruktura ochrony środowiska przyrodniczego jest niezwykle istotna ze względu na charakter Dolnośląskiego Produktu Uzdrowiskowego. Ostatni cel operacyjny (I-4) dotyczy zachowania obiektów dziedzictwa kulturowego i historycznego. Obiekty takie, jak np.: zamki, kamienice i zabytkowe budynki i budowle, układy architektoniczne, mosty, muzea oraz kościoły wymagają odpowiednich nakładów, które mogą pochodzić ze źródeł prywatnych i publicznych. Cele operacyjne w sferze INFRASTRUKTURY są rozpisane na działania i przedsięwzięcia. Należą do nich: (1) usprawnienie szlaków komunikacyjnych i modernizacja komunikacji publicznej, w tym rozwój kolei regionalnej oraz budowa obwodnic; (2) rozwój infrastruktury gazowej i elektrycznej oraz modernizacja sieci wodno-kanalizacyjnej; (3) modernizacja gospodarki odpadami; 11 (4) unowocześnienie i rozwój bazy turystycznej oraz rozwój szlaków turystycznych; (5) modernizacja przejść granicznych oraz uzupełnienie sieci infrastrukturalnych z Czechami; (6) integracja systemów informacji i rezerwacji miejsc w turystyce (mulitmedialne centra) oraz zintegrowany model wykorzystania walorów gmin uzdrowiskowych; (7) system ścieżek rowerowych zintegrowanych z koleją regionalną oraz włączenie lokalnych szlaków do sieci międzynarodowych (szlaki transgraniczne); (8) modernizacja i rozwój systemów wodno-melioracyjnych oraz systemy zapobiegania podwoziom i innym zagrożeniom; (9) modernizacja obiektów użyteczności publicznej i rewitalizacja historycznych centrów miast; (10) rewitalizacja terenów zdegradowanych. Priorytet SPOŁECZEŃSTWO obejmuje cztery cele operacyjne: (S-1) – uelastycznienie lokalnego rynku pracy; (S-2) – rozszerzania wachlarza usług edukacyjnych; (S-3) – upowszechnianie wiedzy o lokalnym środowisku i historii; (S-4) – rozwój postaw obywatelskich. W pierwszym przypadku (priorytet (S-1)) kadra powinna posiadać odpowiednie kwalifikacje zawodowe (lekarze, pielęgniarki), umiejętności (np. w zakresie usług jako przewodnicy), predyspozycje (kulturalna obsługa klienta, cierpliwość, właściwa prezentacja itp.). Pożądana jest również znajomość języków obcych, obsługi komputera i urządzeń technicznych. W chwili obecnej istniejące zasoby siły roboczej na lokalnych rynkach nie pozwalają zrealizować ofertę Dolnośląskiego Produktu Uzdrowiskowego. Drugi priorytet (S-2) dotyczy rozszerzania wachlarza usług edukacyjnych i dostępu do nich. Nie jest to zadanie łatwe i możliwe do bardzo szybkiej realizacji. Musi być skoordynowane z władzami szkolnymi (kuratorium) i uczelniami oraz urzędami pracy. Trzeci priorytet (S-3) łączy się z upowszechnianiem wiedzy o lokalnym środowisku i dziedzictwie historycznym oraz kulturowym. Tego rodzaju wiedza wymaga upowszechnienia, zarówno w systemie edukacji formalnej (szkoły podstawowe, gimnazja i szkoły średnie), na uczelniach, lokalnych w środkach masowego przekazu, w formie powszechnie dostępnych publikacji, przewodników, folderów i innych materiałów popularyzacyjnych. Czwarty priorytet (S-4) dotyczy rozwoju postaw obywatelskich i partycypacyjnych, które tworzą właściwe społeczne tło przygotowania i oferowania Dolnośląskiego Produktu Uzdrowiskowego w gminach uzdrowiskowych. Natomiast aktywne postawy sprzyjają realizacji lokalnych strategii rozwoju, a postawy partycypacyjne będą sprzyjać zmianom na lokalnych rynkach pracy, podnoszeniu kwalifikacji itp. Cele operacyjne w priorytecie SPOŁECZEŃSTWO obejmują 14 działań i przedsięwzięć, takich jak: (1) zwiększenie mobilności pracowników, tworzenie miejsc pracy dorywczej i niepełnoetatowej oraz uelastycznienie polityki zatrudnienia i tworzenie innowacyjnych miejsc pracy; (2) tworzenie systemów kształcenia ustawicznego, podnoszenie kwalifikacji pracowników sfery turystyczno-rekreacyjnej; (3) szerzenie wiedzy o walorach turystycznych, o kulturze i środowisku regionu oraz promocja walorów turystycznych, rekreacyjnych i kulturowo-historycznych w krajach sąsiadujących; (4) rozszerzanie nowoczesnej wiedzy wśród personelu uzdrowiskowego oraz wspieranie i upowszechnianie innowacyjnych metod leczenia; 12 (5) promowanie aktywnego wypoczynku weekendowego i zdrowych stylów życia wśród ludzi oraz upowszechnianie idei odpowiedzialności za własne zdrowie; (6) wspieranie obywatelskich inicjatyw turystycznych i rozszerzenie postaw chroniących lokalne zasoby lecznicze wśród lokalnych społeczności; (7) wykorzystanie bazy uzdrowiskowej i sanatoryjnej dla osób starszych, dzieci; (8) tworzenie regionalnych i lokalnych ikon kulturalnych i wsparcie dla lokalnych inicjatyw kulturalnych; (9) ochrona dziedzictwa kulturowego, rozwój zasobów kulturowych, włączenie w międzynarodowe przedsięwzięcia kulturalne, umiędzynarodowienie dziedzictwa kulturowego, promocja międzynarodowa kultury i wspieranie transgranicznej wymiany kulturalnej; (10) poprawa warunków sanitarno-epidemiologicznych; (11) zwiększanie szans edukacji dla osób z małych miejscowości i osób niepełnosprawnych, rozwój lokalnego szkolnictwa wyższego, stworzenie systemu stypendiów, staży i nagród, wspieranie społeczeństwa informacyjnego, inicjatywy wspierające edukację, rozwój systemów kształcenia ludzi starszych, elastyczne systemy edukacji, rozwój kształcenia ustawicznego, innowacyjne techniki i formy edukacji, wdrażanie nauki języków; (12) współpraca medycznych służb ratowniczych; (13) wspieranie rozwoju lokalnych mediów; (14) pobudzanie partycypacji obywatelskiej. Ostatni z czterech wyróżnionych priorytetów EKOLOGIA – ŚRODOWISKO PRZYRODNICZE obejmuje cztery cele operacyjne: (E-1) – rozpoznanie zasobów kapitału naturalnego; (E-2) – ochrona zasobów środowiska przyrodniczego; (E-3) – racjonalne wykorzystanie zasobów; (E-4) – strategia rozwoju zrównoważonego (ekorozwoju). Priorytety ekologiczne są bardzo istotne dla rozwoju gmin uzdrowiskowych, wykorzystujących sektor usług leczniczych i turystycznych. W pierwszym przypadku (E-1) wiedza o posiadanych zasobach kapitału naturalnego i użytkach środowiska przyrodniczego nie jest ani kompletna, ani adekwatna, co jest warunkiem podstawowym racjonalnego gospodarowania tymi zasobami. Drugi cel operacyjny (E-2) dotyczy ochrony zasobów środowiska przyrodniczego i ekosystemów i wymaga zmian w świadomości ekologicznej ludzi i ich postawach życiowych. Trzeci cel operacyjny (E-3) dotyczy racjonalizacji wykorzystywanych zasobów środowiska w gospodarce, a zwłaszcza w sektorze usług leczniczo-uzdrowiskowych i turystycznych. Ostatni, czwarty (E-4) cel operacyjny dotyczy przygotowania (w przypadku braku) i/lub doskonalenia realizacji strategii zrównoważonego rozwoju (ekorozwoju), gdy strategia taka już istnieje. Cele operacyjne w ramach priorytetu EKOLOGIA – ŚRODOWISKO PRZYRODNICZE rozpisane są na 14 działań i przedsięwzięć, takich jak: (1) racjonalniejsze wykorzystanie zasobów leczniczych kapitału naturalnego w gminach; (2) ochrona walorów uzdrowisk oraz sanacja krajobrazu i komponentów środowiska przyrodniczego; (3) całościowe oczyszczanie zlewni rzek i ochrona obszarów źródłowych cieków wodnych oraz ochrona zasobów wód leczniczych (uzdrowiskowych); (4) renaturyzacja terenów, rewitalizacja terenów zdegradowanych, zalesienia, wspieranie bioróżnorodności, rekultywacja terenów zdegradowanych; (5) upowszechnianie zasad ekorozwoju, właściwe kształtowanie obszarów chronionych i ich wykorzystanie turystyczne, koordynacja poszczególnych ładów; (6) pełna inwentaryzacja zasobów przyrodniczych (kapitału naturalnego); 13 (7) racjonalne gospodarowanie zasobami kapitału naturalnego i użytków środowiska przyrodniczego i wspieranie innowacyjnych metod eksploatacji lokalnych zasobów; (8) wykorzystanie niekonwencjonalnych źródeł i nośników energii; (9) europejskie standardy czystości i ładu; (10) współpraca transgraniczna dla realizacji strategii ekorozwoju, wspieranie transgranicznych przedsięwzięć ochronnych; (11) wsparcie gospodarki rolnej i produkcji zdrowej żywności, rozwój rolnictwa ekologicznego, promocja zdrowej żywności za granicą; (12) wielofunkcyjny model rozwoju wsi; (13) eliminowanie zanieczyszczeń środowiska przyrodniczego; (14) uspołecznienie systemu monitorowania realizacji strategii ekorozwoju. 3. Warunki realizacji Dolnośląskiego Produktu Uzdrowiskowego Dolnośląski Produkt Uzdrowiskowy to oferta przygotowana przez gminy uzdrowiskowe, która została skorelowana z celami rozwoju przyjętymi w Strategii Rozwoju Województwa Dolnośląskiego takimi, jak: • innowacyjna gospodarka lokalna; • lokalny rozwój zrównoważony; • otwarcie na świat i współpraca transgraniczna; • integracja regionalna i międzygminna; • odrodzenie cywilizacyjne lokalnych społeczności. To pierwszy z głównych warunków realizacji Dolnośląskiego Produktu Uzdrowiskowego. Poza tym ważne jest spełnienie kilku innych warunków: • właściwe rozpoznanie posiadanych zasobów, zwłaszcza warunkujących rozwój funkcji uzdrowiskowych i turystycznych, • przygotowanie odpowiednich dokumentów i harmonogramów realizacyjnych, • istnienie woli politycznej i zainteresowania w lokalnych społecznościach i strukturach samorządowych, • zmiany w mentalności poszczególnych mieszkańców oraz lokalnych społeczności, • wykorzystanie zewnętrznych i wewnętrznych środków finansowych i innych, wspierających przygotowanie i dystrybucję produktu uzdrowiskowego. Właściwe rozpoznanie zasobów, w tym zasobów przyrodniczych jest warunkiem wyjściowym realizacji Dolnośląskiego Produktu Uzdrowiskowego. Nie można przygotowywać jakiegokolwiek produktu gospodarczego, bez dokonania bilansu posiadanych zasobów ekonomicznych. Wymagają tego elementarne zasady rachunku mikroekonomicznego, niezbędnego w gospodarowaniu. Znajomość wielkości zasobów pozwala zorientować się, jak duży może być oferowany produkt. Natomiast znajomość struktury jakościowej (rodzajowej) tych zasobów umożliwia określić zakres wewnętrznej różnorodności produktu uzdrowiskowo-turystycznego. Realizacja Dolnośląskiego Produktu Uzdrowiskowego wymaga przygotowania odpowiednich dokumentów oraz harmonogramów. Powinny one precyzować formy (strukturę wewnętrzną) oferowanego produktu, zasady współpracy między sektorem prywatnym a publicznym oraz organami władzy samorządowej, a także zawierać harmonogram realizacji określonych zadań. Dokumenty takie muszą być kompatybilne z innymi, lokalnymi 14 dokumentami. Powinny również, w skali Dolnośląskiego Produktu Uzdrowiskowego, wyrażać formy współpracy między uzdrowiskami, które są w pewnym zakresie konkurentami, ale również mogą ze sobą współpracować, ze względu na komplementarność lub neutralność produktów. Niezwykle istotne uwarunkowania realizacji Dolnośląskiego Produktu Uzdrowiskowego związane są z istnieniem woli politycznej i zainteresowania w lokalnych społecznościach i strukturach samorządowych. Te ostatnie muszą być przekonane, że taki produkt jest szansą rozwoju dla lokalnej gospodarki i szansą poprawy jakości życia (dobrobytu ekonomicznego) mieszkańców. Muszą być jednocześnie przygotowane na wieloletnią realizację celów operacyjnych i poszczególnych działań (przedsięwzięć). Oznacza to, że priorytety, cele i działania powinny być akceptowane przez lokalne układy polityczne, bez względu na opcję. Szanse w realizacji Dolnośląskiego Produktu Uzdrowiskowego powinny również dostrzegać inne podmioty i lokalne struktury społeczne. One będą realizować ten produkt i korzystać z efektów jego sprzedaży. Wymaga to zmian w mentalności i postawach poszczególnych osób oraz grup społecznych. Konieczna jest likwidacja postaw roszczeniowych czy pozbawionych aktywności, przedsiębiorczości i innowacyjności. Potrzeba jest również szersza społeczna akceptacja dla różnych form Dolnośląskiego Produktu Uzdrowiskowego w lokalnych społecznościach, co przekłada się na tworzenie klimatu przyjaźni, sprzyjającego kuracjuszom i turystom, otwartości na gości przyjeżdżających i specyficznej familijności, niezbędnej dla osób konsumujących produkty uzdrowiskowe czy turystyczne. Nowa sytuacja polityczno-ekonomiczna po pierwszym maja 2004 roku, czyli pełne członkostwo w Unii Europejskiej stwarza dodatkowe możliwości korzystania ze środków zewnętrznych. Mogą to być środki związane z unijną polityką regionalną oraz środki sektora prywatnego – podmiotów krajowych i zagranicznych. Wiąże się to z właściwym przygotowywaniem wniosków aplikacyjnych oraz stworzeniem warunków sprzyjających napływowi kapitału prywatnego czy pozyskiwaniem środków z budżetu wojewódzkiego. Nie bez znaczenia są również lokalne środki związane z budżetem gminnym, środkami własnymi podmiotów i mieszkańców czy środkami kredytowymi. 4. Podsumowanie Gminy uzdrowiskowe stają przed specyficznymi wyzwaniami i możliwościami w zakresie wykorzystania lokalnych, wewnętrznych i zewnętrznych zasobów ekonomicznych. Zasoby te mają służyć rozwojowi społeczno-gospodarczemu każdej gminy i podnieść poziom dobrobytu lokalnych społeczności. Wykorzystanie odpowiednich zasobów kapitału naturalnego, którego efektem będzie rozwój uzdrowisk i usług medycznych oraz usług turystycznych, rekreacyjno-wypoczynkowych i sportowych może być bardzo istotnym uzupełnieniem szans rozwoju cywilizacyjnego gmin. Wizja gospodarki ze znacznym udziałem usług medyczno-rehabilitacyjnych, turystycznych i rekreacyjno-wypoczynkowych oraz lokalnej społeczności znajdującej zatrudnienie i dochody w tych sferach aktywności ekonomicznej może być dobrym uzupełnieniem strategii rozwoju lokalnego i wieloletnich programów inwestycyjnych gmin oraz Strategii Rozwoju Województwa Dolnośląskiego. Zasoby kapitału naturalnego oraz tradycje i doświadczenia w zakresie funkcjonowania sektora uzdrowiskowego wsparte współpracą gmin tworzących stowarzyszenie i zewnętrznymi formami zasilania pozwalają na przyspieszony rozwój gmin uzdrowiskowych Dolnego Śląska. 15 Literatura [1] Strategia Rozwoju Dolnośląskiego Produktu Uzdrowiskowego (dokument uzupełniający do Strategii Rozwoju Województwa Dolnośląskiego), Fundacja Edukacji Europejskiej, Wałbrzych 2005. [2] Ustawa z dnia 17 czerwca 1966 r. o uzdrowiskach i lecznictwie uzdrowiskowym, Dz.U. 1966 Nr 22, poz. 150, art. 1 ust.2 ze zmianami. [3] Uzdrowiska: Terminologia, klasyfikacja i wymagania ogólne, Polska Norma PN-Z-11000 z 2001 r. 16 17 Kierunki rozwoju Województwa Dolnośląskiego zawarte w Strategii Rozwoju Województwa Dolnośląskiego na lata 2007–2013 MIECZYSŁAW CIURLA Urząd Marszałkowski Województwa Dolnośląskiego 1. Wstęp Strategia Rozwoju Województwa Dolnośląskiego została uchwalona przez Sejmik Województwa Dolnośląskiego w dniu 15 grudnia 2000 roku. Po upływie pięciu lat jej realizacji zaistniały nowe uwarunkowania i przesłanki dla jej aktualizacji wynikające z uwarunkowań europejskich, jak i krajowych, do których między innymi można zaliczyć: • włączenie województwa do realizacji celów zaktualizowanej Strategii Lizbońskiej; • określenie możliwości i oczekiwań związanych z rozwojem współpracy przygranicznej i interregionalnej; • określenie horyzontu czasowego do roku 2020; • uwzględnienie zapisów w Narodowym Planie Rozwoju, Narodowej Strategii Rozwoju Regionalnego i innych rządowych strategii na lata 2007–2013; • podkreślenie znaczenia obszarów wiejskich; • dostosowanie do zasad programowania rozwoju obowiązujących w Unii Europejskiej; • powiązanie strategii województwa z sektorowymi strategiami i programami oraz z planem zagospodarowania przestrzennego; • uwzględnienie ustaleń z Goeteborga w zakresie rozwoju zrównoważonego. Wymienione uwarunkowania stanowiły bazę dla prac nad Strategii Rozwoju Województwa Dolnośląskiego. Założono również , że strategia winna mieć charakter społeczno-samorządowy, co wymaga zdecydowanego potraktowania partnerskiego stron uczestniczących w jej przygotowaniu prowadzą do poczucia bycia autorem i realizatorem ich zapisów. Myślą przewodnią był fakt, by strategia wiązała wszystkie podejmowane w województwie przedsięwzięcia i działania o charakterze rozwojowym. Dlatego więc postanowiono, by przeprowadzić jak najszerszej debatę i konsultacje nad proponowanymi zapisami. W trakcie 18 dyskusji koncentrowano się na takich kategoriach, jak np.: metropolitarny obszar wzrostu gospodarczego, społeczeństwo informacyjne, rozwój gospodarczy, gospodarka innowacyjna itp. Uczestnikami tych konsultacji byli samorządowcy, przedstawiciele życia gospodarczego i środowiska akademickiego, organizacji pozarządowych. Prace nad strategią, jak również dyskusje i konsultacje miały sprzyjać kształtowaniu rzeczywistego partnerstwa regionalnego między samorządowcami, organizacjami pozarządowymi, środowiskiem akademickim, przedstawicielami życia gospodarczego. Miały również odpowiedzieć na pytanie o cel, jakiemu ma służyć strategia. W świetle powyższych uwarunkowań i dotychczasowych rozważań zwartych w diagnozie oraz analizie SWOT – Bilans strategiczny regionu – proponuje się, aby wizja regionu brzmiała: Dolny Śląsk europejskim regionem węzłowym. Region węzłowy charakteryzuje się wysokim stopniem rozwoju społeczno-gospodarczego i odgrywa bardzo ważną rolę w gospodarce. Koncentruje najnowsze czynniki wytwórcze i pobudza aktywność gospodarczą. Podstawą jego delimitacji jest występowanie określonych powiązań, będących wyrazem wzajemnego oddziaływania węzła (obszaru centralnego) oraz jego otoczenia. O potencjale regionu węzłowego decyduje zasięg ośrodka centralnego w stosunku do jego otoczenia. Centrum ma charakter nie tylko gospodarczy, ale też administracyjny, kulturowy, edukacyjny czy naukowy. W myśl zaproponowanej wizji Dolny Śląsk ma stanowić istotny element w europejskim układzie regionów węzłowych. W szczególności dotyczy to sąsiadujących europejskich regionów węzłowych, z centrum w Warszawie, Pradze oraz Berlinie. Uzasadnieniem tak określonej wizji jest fakt, że obecnie świat znajduje się w stanie, w którym wszystkie kraje i regiony nie tylko wywierają wpływ na siebie, lecz także są od siebie nawzajem uzależnione. Wzajemne oddziaływania i zależności między krajami i regionami istniały co prawda od dawna, od dawna bowiem następowało przenikanie się krajowych i międzynarodowych problemów. Charakterystyczną cechą współczesnego stanu jest jednak niebywałe nasilenie się tych zjawisk oraz zwiększenie ich przestrzennego zasięgu. Równocześnie jednym z widocznych, nowych procesów jest rozwój struktur i powiązań sieciowych. Uznaje się, że silna i szeroko rozbudowana sieć powiązań wewnętrznych i zewnętrznych regionu jest jednym z trzech najważniejszych czynników warunkujących jego międzynarodową konkurencyjność (obok infrastruktury technicznej i społecznej oraz sprawnego zarządzania strategicznego). Szczególne znaczenie ma kształtowanie się struktur sieciowych w gospodarce – uważane za jeden z najbardziej dynamicznych i widocznych obecnie procesów na świecie. Tworzenie i wspieranie takich powiązań pomiędzy firmami w regionie jest w krajach europejskich stosowane jako instrument wspierania regionalnego rozwoju gospodarczego. W strukturach światowego systemu podstawą konkurencyjności nie jest już tradycyjna efektywność alokacyjna, lecz efektywność adaptacyjna, której przesłanką i wyznacznikiem są różnorodne formy koordynacji działań – pośrednie między rynkiem a hierarchią. Przykładem takich powiązań sieciowych są m.in.: joint ventures, montaż finansowy, partnerstwo publiczno-prywatne, dystrykty przemysłowe, konsorcja badawcze, franchising. Sieci mają swoją logikę i składają się z dwóch elementów: węzłów i łączących je relacji. Można w nich wyróżnić tzw. rdzeń sieci węzeł, który zazwyczaj tworzą wielkie jednostki przestrzenne charakteryzujące się wysoką intensyfikacją i kumulacją nowoczesnej działalności społeczno-gospodarczej. Odgrywają one znaczącą rolę w kształtowaniu funkcjonowania całej sieci. Oprócz węzła, który posiada konkretną przestrzenną lokalizację, wyróżnia się też otoczenie, bliższe i dalsze w dużej mierze wpływające na funkcjonowanie całej sieci, stanowione przez mniejsze podmioty funkcjonujące w powiązaniu z jednostkami 19 tworzącymi sieć. Takie zjawisko powoduje, że sieci rozwijają się w różnych skalach przestrzennych, tj. lokalnych, regionalnych, krajowych i ponadnarodowych. Natomiast cel nadrzędny brzmi: podniesienie poziomu życia mieszkańców Dolnego Śląska oraz poprawa konkurencyjności regionu przy respektowaniu zasad zrównoważonego rozwoju. Tak sformułowany cel stanowi niejako syntetyczne ujęcie dążeń sprecyzowanych w pierwszej Strategii Rozwoju Dolnego Śląska z postulatami wyrażanymi w trakcie opracowywania aktualizacji. Zaproponowane poniżej priorytety stanowią wyjście naprzeciw powyższym ustaleniom i odwołują się do podziału na kategorie celów sfery gospodarczej, przestrzennej i społecznej. 2. Sfera gospodarcza Cel „gospodarczy” – zbudowanie konkurencyjnej i innowacyjnej gospodarki Dolnego Śląska. W ramach tak określonego celu zakłada się osiągnięcie wysokiego i stabilnego tempa wzrostu i rozwoju gospodarczego oraz poprawę konkurencyjności Dolnego Śląska jako regionu atrakcyjnego do inwestowania i długookresowego prowadzenia innowacyjnej działalności gospodarczej przy wykorzystaniu endogenicznych czynników rozwoju. Tabela 1. Priorytet Działanie 1.Wspieranie inwestycji krajowych i zagranicznych. Marketing gospodarczy Dolnego Śląska. 1.Podniesienie atrakcyjności inwestycyjne 2.Tworzenie obszarów j Dolnego oraz ośrodków Śląska wzrostu i rozwoju. 3.Wspieranie instytucji otoczenia biznesu. Opis Działanie zmierza do zwiększenia instytucjonalnego potencjału obsługi inwestorów krajowych i zagranicznych przez administrację publiczną. Działanie obejmuje projekty szkoleniowe, informacyjne i tworzenie platform internetowych, ukierunkowanych na lepsze promowanie walorów regionu oraz zwiększające możliwości informowania na temat zachęt inwestycyjnych dla potencjalnych inwestorów. Dofinansowane mogą być również przedsięwzięcia konferencyjne i udział w targach, jak również przygotowywanie strategii promocyjnej dla województwa dla przyszłych inwestorów. Powinna być ona powiązana z wojewódzką strategią rozwoju regionalnego. Działanie obejmuje wspieranie rozwoju aglomeracji i obszarów intensywnego kumulowania działalności gospodarczej, stanowiące ośrodki wzrostu społecznego i gospodarczego w skali regionu i kraju oraz wpływające na zmniejszanie dystansu rozwojowego do innych regionów UE. Obejmuje również dążenie do nawiązania ściślejszej kooperacji z najbardziej innowacyjnymi i konkurencyjnymi gospodarczo ośrodkami Europy i jest bezpośrednio powiązane z działaniami sektorowymi podejmowanymi na rzecz rozwoju innowacyjnej gospodarki. Działanie obejmuje wspieranie rozwoju regionalnego otoczenia przedsiębiorstw, jest ukierunkowane na likwidację barier formalnych i pozaformalnych oraz podnoszenie ich konkurencyjności. Przedmiotem działania jest tworzenie sieci powiązań między jednostkami wspierającymi a przedsiębiorcami, a także upowszechnienie wiedzy na temat uwarunkowań i specyfiki gospodarki regionu wśród przedsiębiorców przez wspieranie regionalnych instytucji pomostowych pomiędzy otoczeniem a gospodarką. 20 Priorytet Działanie 1.Rozwijanie nowoczesnych technik i technologii również w sferze usług, oraz umiejętności ich wykorzystania. 2.Budowa gospodarki opartej na wiedzy (GOW) 2.Wzmacnianie potencjału innowacyjności. Opis Działanie obejmuje wspieranie działalności badawczej i technologicznej przedsiębiorstw produkcyjnych oraz inicjatyw zmierzających do rozwoju regionalnego sektora usług (materialnych i niematerialnych). Przedmiotem działania jest stymulowanie rozwoju rynku technik i technologii, w szczególności BAT wspieranie działalności B+R prowadzonej w przedsiębiorstwach, w tym dofinansowanie badań przemysłowych i badań przedkonkurencyjnych przez przedsiębiorstwa lub grupy przedsiębiorstw we współpracy z instytucjami prowadzącymi działalność naukowo-badawczą, tworzenie i wprowadzanie w regionie innowacji technologicznych i organizacyjnych w istniejących już przedsiębiorstwach, wsparcie korzystania przez przedsiębiorców z technologii informacyjno- -komunikacyjnych, tworzenie bezpiecznych sieci i systemów informatycznych w przedsiębiorstwach. Wsparcie projektów zwiększających absorpcję nowoczesnych technologii w sferze usług, wdrażanie sytemu informacji o najnowszych produktach usługowych i ich upowszechnianie wśród przedsiębiorców i konsumentów w regionie. Działanie obejmuje tworzenie w regionie nowych firm innowacyjnych, propagowanie postaw innowacyjnych, tworzenie warunków do absorpcji i dyfuzji innowacji Działanie jest bezpośrednio powiązane z działaniami sektorowymi podejmowanymi na rzecz rozwoju innowacyjnej gospodarki. Przedmiotem działania jest kreowanie i wzmacnianie proinnowacyjnego układu instytucjonalnego, budowanie świadomości innowacyjnej w regionalnej społeczności oraz gromadzenie informacji i ich udostępnienie publiczne na temat szeroko rozumianych zasobów innowacyjnych województwa (kadry, ośrodki naukowe i badawcze, firmy innowacyjne, zasoby internetowe, biblioteki, szkoły, firmy konsultingowe i doradcze, firmy szkoleniowe i ich oferta szkoleniowa itd.). Działanie będzie również wspierać tworzenie i rozwój systemów komunikacji i wymiany informacji w skali regionu jak i w przekrojach lokalnych (połączone ze zbieraniem i przetwarzaniem danych, ich analizą, badaniem, budową struktur organizacyjnych wspierających współpracę z instytucjami innowacyjnymi lub zainteresowanymi regionalnym potencjałem innowacyjnym). W ramach działania możliwe jest wspieranie współpracy partnerskiej wokół wdrażania strategii rozwoju regionalnego, wykorzystania potencjału innowacyjnego województwa (spotkania, seminaria, warsztaty, szkolenia), weryfikacji i aktualizacji koncepcji rozwojowych odpowiadających strategicznym kierunkom rozwoju regionu w oparciu o międzynarodowe kierunki i tendencje rozwoju, w tym również zmierzających do znalezienia strategicznych przewag innowacyjnych regionu (tzw. foresight regionalny). Działanie obejmuje wspieranie przedsiębiorstw pozyskujących nowe technologie. Przedmiotem działania jest identyfikacja źródeł pozyskiwania nowych 3.Wsparcie dla technologii, ich promocja, upowszechnianie wiedzy dotyczącej ich transferu technologii. użyteczności i efektywności oraz sposobów praktycznego ich wykorzystania, a także finansowe wsparcie transferu nowych technologii. 3.Wspieranie aktywności gospodarczej na Dolnym Śląsku Działanie obejmuje wspieranie działalności małych i średnich przedsiębiorstw, eliminowanie barier i ograniczanie zagrożeń dla ich 1.Wspieranie rozwoju funkcjonowania występujących w procesach rynkowych, a stwarzanych przez MŚP. otoczenie instytucjonalne lub nieuczciwą konkurencję. Ponadto, działanie obejmuje dostosowanie przedsiębiorstw do rozwiązań prawnych UE. 21 Priorytet Działanie Opis 2.Efektywne wykorzystanie zewnętrznych źródeł finansowania przedsięwzięć gospodarczych. Działanie obejmuje wspieranie inicjatyw zmierzających do w miarę pełnego, ale i racjonalnego wykorzystania zewnętrznych źródeł finansowania działalności gospodarczej, z wykorzystaniem mechanizmu dźwigni finansowej. Przedmiotem działania jest identyfikacja zewnętrznych źródeł finansowania działalności gospodarczej, w tym szczególnie ze środków UE, stworzenie i aktualizowanie systemu informacji o tych źródłach oraz dążenie do maksymalnego ułatwiania ich dostępności, w oparciu o struktury regionalne. 3.Promowanie produktów regionalnych i ich marketing. Działanie obejmuje kreowanie specyficznej dolnośląskiej oferty rynkowej, obejmującej charakterystyczne dla Dolnego Śląska produkty (w najszerszym ujęciu, czyli także produkty niematerialne). Przedmiotem działania jest wdrażanie nowych instrumentów promocji, w tym promocji eksportu, a także tworzenie ram instytucjonalnych i systemowych w celu wspierania działalności eksportowej oraz promocyjnej podejmowanej przez przedsiębiorców, władze samorządowe województwa i samorządów lokalnych. W ramach działania możliwe jest także finansowanie budowania i wdrażania strategii marketingowych obejmujących produkty dolnośląskie, a nakierowanych na odbiorców poza regionem. 4.Współpraca gospodarcza w regionie. Działanie obejmuje wspieranie współpracy przedsiębiorstw w zakresie tworzenia grup producenckich (m.in. grup producentów rolnych), kooperacyjnych, dystrybucyjnych, kapitałowych, związków przedsiębiorstw i podmiotów samorządowych, m.in. poprzez tworzenie struktur sieciowych – gron. Przedmiotem działania jest pomoc we wdrażaniu wspólnych przedsięwzięć z jednostkami naukowo-badawczymi i instytucjami odpowiedzialnymi za rozwój regionalny, poprawa ogólnego klimatu inwestycyjnego, usprawnienie i uproszczenie procesu administracyjnego związanego z prowadzeniem działalności gospodarczej, poszerzenie systemu zachęt dla przedsiębiorców i stworzenie zachęt do wspólnych przedsięwzięć inwestycyjnych (wykorzystanie efektu synergii). 5.Rozszerzanie współpracy międzyregionalnej i międzynarodowej. Działanie obejmuje dążenie do kooperacji gospodarczej firm regionalnych z przedsiębiorstwami z kraju jak i z zagranicy w tym szczególnie z rynku UE. Przedmiotem działania jest promocja współpracy z przedstawicielami grup przedsiębiorców regionalnych z innych regionów (przede wszystkim Unii). 6.Wspieranie zmian postaw mieszkańców regionu ukierunkowanych na przedsiębiorczość w szczególności mieszkańców dolnośląskich małych miast. Działanie obejmuje szeroko pojętą edukację ekonomiczną mieszkańców regionu oraz propagowanie postaw przedsiębiorczych. Przedmiotem działania są inicjatywy zmierzające do wprowadzania do działalności oświatowej różnych typów szkół tematyki związanej z działalnością gospodarczą; szczególnie preferowane są projekty nakierowane na wykorzystywanie walorów gospodarczych małych miast regionu i wskazujące na możliwe kierunki i formy rozwoju. 7.Wspieranie eksportu i budowanie potencjału kapitału eksportowego i internacjonalizacji dolnośląskich przedsiębiorstw. Działanie obejmuje wsparcie dla rozwoju działalności eksportowej przedsiębiorstw regionalnych. Przedmiotem działania jest stymulowanie przygotowań produkcji lub usług przeznaczonych na eksport oraz wdrażanie nowych instrumentów promocji eksportu. Szczególne preferencje dotyczą inicjatyw związanych z kooperacją grupy przedsiębiorstw rozwijających działalność eksportową w podobnym kierunku geograficznym i zbliżonej specjalizacji gospodarczej. Przewiduje się zastosowanie instrumentów wsparcia w postaci dofinansowania projektów, 22 Priorytet Działanie Opis przede wszystkim wykorzystujących wyniki prac sektora B+R, ułatwień formalno-instytucjonalnych z tytułu inwestycji proeksportowych oraz innych zachęt do podejmowania inicjatyw proeksportowych. 8.Wspieranie integracji i rozbudowy gospodarczej dolnośląskiego potencjału turystycznego oraz uzdrowiskowego i ich promocja. Działanie obejmuje budowę wspólnej dla całego regionu sieci powiązań przedsiębiorstw turystycznych oraz prowadzenie promocji zarówno na zewnątrz jak i wewnątrz regionu. 3. Sfera przestrzenna Cel „przestrzenny” – zwiększenie spójności przestrzennej i infrastrukturalnej regionu i jego integracja z europejskimi obszarami wzrostu. W ramach tak określonego celu zakłada się stymulowanie i umacnianie integracji przestrzennej i infrastrukturalnej Dolnego Śląska z Polską i Unią Europejską oraz wewnątrz regionu, aktywną ochronę wartości przyrodniczych i kulturowych oraz kształtowanie środowiska przyrodniczego Dolnego Śląska w oparciu o zasady ekorozwoju. Tabela 2. Priorytet Działanie 1.Policentryczny rozwój sieci osadniczej oraz tworzenie nowoczesnych rozwiązań funkcjonalnych przy zachowaniu walorów przyrodniczych, środowiskowych i krajobrazowych. 1.Poprawa spójności przestrzennej regionu 2.Rozwój przestrzenny i kształtowanie ładu przestrzennego w oparciu o Wrocławski Obszar Metropolitalny, Aglomerację Funkcjonalną LGOM oraz ośrodki ponadregionalne. 3.Przeciwdziałanie degradacji obszarów peryferyjnych i zagrożonych marginalizacją. Opis Działanie obejmuje umacnianie istniejącej struktury osadniczej poprzez pełne wykorzystanie potencjału poszczególnych elementów systemu osadniczego oraz dążenie do integracji przestrzeni regionu i przeciwdziałanie jej fragmentaryzacji. Działanie obejmuje wykorzystanie istniejącego potencjału społeczno-gospodarczego zlokalizowanego w obszarach intensywnej działalności gospodarczej poprzez takie ukierunkowanie przestrzennych zjawisk kumulowanych na tych obszarach, aby wystąpiło zjawisko jak najszerszego rozprzestrzeniania się ich w całej przestrzeni regionu. Przedmiotem działania jest wspieranie inicjatyw zmierzających do integrowania społecznego, gospodarczego i przestrzennego. Działanie obejmuje identyfikację obszarów, w których procesy społeczno-gospodarcze zachodzą w sposób niezadowalający i znacznie odbiegający in minus od średniej regionalnej oraz podejmowanie przedsięwzięć włączających je w pozytywne zjawiska zachodzące w przestrzeni regionu przy wykorzystaniu ich zasobów endogenicznych. 23 Priorytet Działanie Opis 4.Kształtowanie układów komunikacyjnych sprzyjających zrównoważonemu rozwojowi społecznemu i gospodarczemu regionu. Działanie obejmuje podejmowanie przedsięwzięć zmierzających do kompleksowej modernizacji i przebudowy istniejących układów komunikacyjnych, aby w sposób jak najbardziej efektywny dokonywało się rozprzestrzenianie impulsów rozwoju społeczno-gospodarczego generowanych w ośrodkach wzrostu oraz dążenie do takiego kształtowania się tych zjawisk, aby zachowywały one w pełni zasady zrównoważonego rozwoju i stałego podnoszenia poziomu bezpieczeństwa. 5.Rozwój i usprawnienie ponadregionalnej infrastruktury komunikacyjnej. Działanie obejmuje identyfikację ponadregionalnej infrastruktury regionalnej z punktu widzenia jak najlepszego skomunikowanie regionu z otoczeniem, podejmowanie działań zmierzających do takiej jej przebudowy, aby jak najpełniej można było wykorzystać rentę położenia regionu. 6.Wspieranie inwestycji infrastrukturalnych związanych z udostępnieniem terenów pod zabudowę mieszkaniową. Działanie obejmuje wspieranie inwestycji infrastrukturalnych realizowanych w skali lokalnej sprzyjających rozwojowi budownictwa mieszkaniowego, przyjaznych dla środowiska i łagodzących konflikty środowiskowe. Przedmiotem działania są inicjatywy zmierzające do identyfikacji zewnętrznych źródeł finansowania takich przedsięwzięć, wykorzystania w pełni dostępnych możliwości, w tym partnerstwa publiczno-prywatnego. 1.Podniesienie poziomu życia ludności wiejskiej. Działanie obejmuje przebudowę funkcjonalnej struktury wsi w regionie, aby umożliwić pełne korzystanie z najnowszych elementów infrastruktury, poprzez angażowanie w tym celu środków zewnętrznych w tym unijnych. 2.Przekształcanie struktury agrarnej. Działanie obejmuje stwarzanie warunków do tworzenia się wysokotowarowych gospodarstw rolnych, tworzenie ułatwień dla komasacji ziemi przy jednoczesnym inicjowaniu rozwoju wielofunkcyjnego obszarów wiejskich oraz tworzeniu na wsi miejsc pracy poza rolnictwem, przede wszystkim w usługach. 3.Wykształcenie nowej koncepcji wsi-rozwój pozarolniczej aktywności mieszkańców terenów wiejskich i wykształcenie nowych funkcji dla tych terenów. Działanie obejmuje aktywizację społeczności obszarów wiejskich poprzez podejmowanie przedsięwzięć związanych z tworzenie miejsc pracy w działalności na rzecz rolnictwa i mieszkańców wsi, a także tworzenie pozarolniczych źródeł utrzymania dla rolników w formie agroturystyki lub innych form aktywności. 2.Zrównoważony rozwój obszarów wiejskich 4.Zwiększanie potencjału produkcji leśnej. 5.Wspieranie działalności na obszarach o niekorzystnych warunkach gospodarowania. Działanie obejmuje wykorzystanie w pełni potencjału leśnego regionu, poprzez racjonalną gospodarkę leśną, zalesianie nieużytków, rozbudowę podstaw do racjonalizacji przemysłu drzewnego w regionie, przy równoczesnym przestrzeganiu zasad zrównoważonego rozwoju w gospodarce leśnej. Przedmiotem działania jest wspieranie inicjatyw zmierzających do umiarkowanego zwiększenia lesistości Dolnego Śląska i poprawy kondycji obecnego drzewostanu. Działanie obejmuje identyfikację obszarów o niekorzystnych warunkach gospodarowania, określenie ich podstawowych zasobów endogenicznych i dążenie do promowania ich w skali regionu i poza nim. Przedmiotem działania jest w szczególności stworzenie systemu zachęt dla przedsięwzięć aktywizujących gospodarczo i społecznie te obszary oraz promowanie takich przedsięwzięć, które w pełni zintegrują te rejony z przestrzenią społeczno-ekonomiczną regionu, 24 Priorytet Działanie Opis także poprzez wykreowanie nowych funkcji lub wkomponowanie ich w dotychczasowe pasma rozwoju. 3.Poprawa ładu przestrzennego, harmonijności struktur przestrzennych 4.Zapewnienie bezpieczeństwa ekologicznego społeczeństwa i gospodarki 6.Modernizacja i rozwój infrastruktury technicznej wychodząca naprzeciw wymogom funkcji gospodarczych oraz edukacyjnych. Działanie obejmuje podejmowanie oraz wspieranie przedsięwzięć nakierowanych na modernizację istniejących elementów infrastruktury technicznej zgodnie z zasadami zrównoważonego rozwoju. Przedmiotem działania jest wspieranie inicjatyw nakierowanych na pozyskiwanie środków finansowych oraz wskazywanie źródeł ich pozyskania dla potencjalnych inwestorów, zastosowanie montażu finansowego ze szczególnym położeniem nacisku na środki unijne i pochodzące z innych źródeł publicznych, tak, aby w sposób najbardziej racjonalny wykorzystać zasoby endogeniczne regionu. 1. Kształtowanie atrakcyjnych form różnorodnych zespołów zabudowy, w tym rewitalizacja obszarów zdegradowanych. Działanie obejmuje propagowanie przedsięwzięć sprzyjających kształtowaniu zagospodarowania przestrzeni regionu tak, aby realizowane formy były jak najbardziej atrakcyjne ze względu na warunki życia i pracy człowieka. Szczególną uwagę należy w tym działaniu poświęcić obszarom zdegradowanym, narażonym na klęski żywiołowe i inne miejscowe zagrożenia. 2. Rozwój współpracy międzynarodowej w zakresie planowania przestrzennego, współpracy między regionami i jednostkami lokalnymi. Intensyfikacja współpracy województwa dolnośląskiego z krajami czeskimi w dziedzinie transgranicznych połączeń komunikacyjnych. Działanie obejmuje wykorzystanie faktu istnienia obszarów pogranicza poprzez intensyfikację współpracy transgranicznej zarówno w formie już istniejących euroregionów, jak też innych form zarówno dotyczących skali mikro (lokalnej) jaki regionalnej i międzynarodowej. Duże znaczenie należy przypisać rozwiązaniom funkcjonującym w strukturach unijnych i propagowanie ich w rozwiązaniach na granicy regionu. Przedmiotem działania są inicjatywy zmierzające do usprawniania i rozbudowy elementów infrastruktury społecznej i technicznej w układzie transgranicznym, w tym zwiększenie dla mieszkańców Dolnego Śląska dostępności komunikacyjnej metropolii praskiej. 3. Ochrona dziedzictwa kulturowego Działanie obejmuje wsparcie dla poczynań związanych z opisem, ochroną oraz propagowaniem dziedzictwa kulturowego regionu, budowa sprawnego systemu podbudowy instytucjonalnej sprzyjającej takim inicjatywom. 1. Poprawa jakości powietrza atmosferycznego. Przedmiotem działania jest budowa sprawnego systemu monitorowania jakości powietrza atmosferycznego, dążenie do realizacji działań poprawiających jego jakość na obszarach dotychczas charakteryzujących się niskimi walorami oraz zacieśnianie współpracy międzyregionalnej i międzynarodowej w tym obszarze oraz promowanie przedsięwzięć umożliwiających wdrożenie sprawnego systemu kontroli przestrzegania prawa. 2. Poprawa jakości wód powierzchniowych i podziemnych ich ochrona oraz ochrona ich zlewni. Przedmiotem działania jest monitorowanie zasobów wodnych regionu, podejmowanie kompleksowych działań zmierzających do poprawy ich jakości oraz stosowanie przedsięwzięć związanych z ich ochroną i dążeniem do usprawniania systemu kontroli przestrzegania prawa. 3. Ograniczenie negatywnego oddziaływania odpadów komunalnych i przemysłowych na środowisko. Przedmiotem działania jest wspieranie inicjatyw, które będą zmierzać do budowy takich rozwiązań w gospodarce odpadami ograniczających maksymalnie ich uciążliwość dla środowiska poprzez wdrażanie między innymi systemu recyklingu, segregacji i budowy składowisk spełniających najważniejsze normy Unii Europejskiej, w tym także o zasięgu ponadlokalnym i regionalnym. 25 Priorytet Działanie 4. Podniesienie jakości gleb zdegradowanych i zrekultywowanych. Opis Przedmiotem działania jest stymulowanie rozwoju takiej gospodarki gruntami, która pozwoli na zachowanie ich jakości, a w wypadku terenów zdegradowanych i podanych rekultywacji na podnoszenie lub przywrócenie jakości. Preferowane przedsięwzięcia powinny mieć charakter ustawiczny i być połączone z systemem monitorowania zasobów regionalnych gruntów. Przedmiotem działania jest budowa systemu prawno-instytucjonalnego sprzyjającego racjonalnemu wykorzystania 5. Ochrona zasobów zasobów naturalnych, rozwój edukacji ekologicznej w tym zakresie naturalnych poprzez ich na terenach problemowych, eliminacja patologicznych i mało racjonalne wykorzystanie. efektywnych rozwiązań gospodarczych i prawnych. 6. Utrzymanie i ochrona obszarów o wysokich walorach przyrodniczych, podniesienie różnorodności biologicznej i krajobrazowej. Przedmiotem działania jest budowa całościowego regionalnego systemu ochrony obszarów o wysokich walorach przyrodniczych oraz wspieranie inicjatyw zmierzających do wzbogacenia istniejących zasobów przyrodniczych, w tym lobbing na rzecz modyfikacji systemu ochrony przyrody NATURA 2000 pod kątem potrzeb rozwojowych Dolnego Śląska. 7. Prognozowanie, reagowanie i likwidacja skutków nadzwyczajnych zagrożeń dla zdrowia, życia, mienia i środowiska. Przedmiotem działania jest identyfikacja w skali całego regionu źródeł możliwych nadzwyczajnych zagrożeń oraz rozbudowa regionalnego systemu reagowania i usuwania skutków możliwych zagrożeń o charakterze naturalnym i cywilizacyjnym. 8. Propagowanie wiedzy ekologicznej. 9. Zapewnienie ochrony przeciwpowodziowej i zwiększenie retencji wód, w szczególności poprzez zapewnienie realizacji „Programu dla Odry 2006”. Przedmiotem działania jest budowa kompleksowego systemu edukacji ekologicznej, zarówno wmontowanego w system szkolny jak i odziaływujący na całą społeczność regionu, uwzględniając specyfikę poszczególnych grup zawodowych czy też wiekowych, dążenie do identyfikacji członków społeczności regionalnej ze środowiskiem naturalnym. Przedmiotem działania jest wspieranie inicjatyw umożliwiających prowadzenie prawidłowej i kompleksowej gospodarki wodnej, zarówno w zakresie przedsięwzięć związanych z ograniczaniem zagrożeń, jak i z wykorzystywanej zasobów wodnych regionu w rozwoju gospodarczym; dążenie do realizacji przyjętych programów przy uwzględnieniu walorów środowiska naturalnego. 10. Zapewnienie warunków przestrzennych i odpowiednich warunków ekologicznych dla utrzymania i rozwoju funkcji uzdrowiskowych. Przedmiotem działania jest pełne i racjonalne wykorzystanie walorów krajobrazowych i klimatycznych, zasobów wód leczniczych i termalnych oraz wykształconej na ich podstawie bazy uzdrowiskowej. 11. Monitoring wszystkich elementów środowiska Przedmiotem działania jest budowa kompleksowego systemu monitorującego jakość środowiska poprzez instytucjonalną podbudowę i edukację ekologiczną. Działanie o charakterze ponadregionalnym i międzynarodowym. 26 Priorytet Działanie Opis Działanie obejmuje wykorzystanie faktu istnienia obszarów 12. Rozwój współpracy pogranicza poprzez intensyfikację i dalsze doskonalenie współpracy transgranicznej w zakresie trójstronnej w dziedzinie ochrony środowiska przed zagrożeniami ochrony środowiska przed związanymi z rozwojem cywilizacyjnym i występowaniem katastrof zagrożeniami naturalnych. 1. Rozbudowa i modernizacja krajowego systemu przesyłowego na terenie regionu. 5.Zapewnienie bezpieczeństwa energetycznego regionu Działanie to dotyczy zadań związanych z unowocześnieniem systemu sytemu przesyłowego. Efektem ma być nowoczesny, sprawny i efektywny system redystrybucji energii zapewniający racjonalne z punku widzenia regionu jej alokację jak i maksymalne zapewnienie bezpieczeństwa. 2. Rozbudowa i modernizacja sieci rozdzielczej. Działanie to koncentruje się na poszerzeniu dostępu odbiorców indywidualnych do energii jak też unowocześnienie sieci rozdzielczej, tak aby mogła ona zaspokoić w sposób optymalny zapotrzebowanie na energię zgłaszane w skali regionu, z uwzględnieniem przestrzennego rozmieszczenia odbiorców. 3. Wykorzystanie źródeł energii odnawialnej z preferencją dla elektrowni wodnych. Przedmiotem działania jest dywersyfikacja źródeł pozyskiwania energii ze szczególnym uwzględnieniem energii odnawialnej a szczególnie elektrowni wodnych, które ze względu na specyfikę regionu stanowią znaczne niewykorzystane zasoby. 4. Rozbudowa i modernizacja krajowego układu sieci gazowej wysokiego ciśnienia. Działanie dotyczy przedsięwzięć związanych z rozbudową w regionie sieci gazowej wysokiego ciśnienia w taki sposób aby poszczególne części regionu miały do niej swobodny dostęp, z uwzględnieniem infrastruktury technicznej niezbędnej do zapewnienia bezpieczeństwa eksploatacji. 5. Sukcesywna gazyfikacja terenów osadniczych. Przedmiotem działania jest objęcie zasięgiem sieci gazowniczej wszystkich elementów systemu osadniczego w taki sposób aby, każdy z elementów tego systemu mógł mieć potencjalną możliwość korzystania z tego źródła energii. 6. Zapewnienie strategicznej Działanie koncentruje się na budowie rezerw gazu, które mogą rezerwy systemu zaspokoić potrzeby regionu w wypadku brak dostaw z poza regionu, gazowniczego. wykorzystane będą naturalne walory morfologiczne regionu. Działania uwzględniać będą zapewnienie niezbędnych sił i środków do zapobiegania i zwalczania zagrożeń nadzwyczajnych z tym związanych. 7. Rozbudowa i modernizacja systemów grzewczych oraz alternatywnych źródeł ciepła. Rozbudowa oraz równoczesna modernizacja systemów grzewczych jest elementem zarówno przedsięwzięć infrastrukturalnych jak i ekologicznych. Działanie to ma zapewnić jak najefektywniejszą redystrybucję energii cieplnej w przestrzeni regionu oraz zwiększenie jej pozyskiwania z alternatywnych źródeł ciepła. 8. Włączenie sieci infrastrukturalnych w układy europejskie. Działanie to poprzez włączanie systemu infrastruktury regionu w układ europejski ma zwiększyć efektywność, podnieść poziom bezpieczeństwa oraz dywersyfikację. 27 4. Sfera społeczna Cel „Społeczny” – rozwijanie solidarności społecznej oraz postaw obywatelskich twórczych i otwartych na świat. W ramach tak określonego celu zakłada się stworzenie warunków do poprawy jakości życia, osiągnięcie wysokiego (w skali polskiej i europejskiej) poziomu zaspokojenia potrzeb społecznych w szczególności w przekroju socjalnym, edukacyjnym, kulturowym i zdrowotnym. Tabela 3. Priorytet Działanie Opis 1. Integracja i wsparcie osób niepełnosprawnych oraz innych grup społecznych pozbawionych możliwości samodzielnego funkcjonowania w społeczeństwie. Działanie obejmuje przyjęcie takich rozwiązań formalnych (prawnych, instytucjonalnych) jak i nieformalnych, które pozwolą na ukształtowanie się postaw sprzyjających pełnej integracji społeczności regionu, ze szczególnym uwzględnieniem Romów. 2. Doskonalenie i tworzenie systemów opieki nad dzieckiem i rodziną. Wsparcie dzieci i młodzieży oraz wychowanków domów dziecka dotkniętych sieroctwem w tym sieroctwem społecznym. Działanie obejmuje rozwój systemu opieki nad dzieckiem, wypracowanie założeń polityki prorodzinnej, budowę systemu opieki i aktywizacji dzieci i młodzieży dotkniętych szeroko rozumianym zjawiskiem sieroctwa. Przedmiotem działania jest przyjęcie takich rozwiązań instytucjonalnych pozwalających w sposób jak najbardziej efektywny wspierać rodzinę i dzieci – wdrażając ich przy tym do samodzielnego funkcjonowania w społeczności regionu. 3. Aktywizacja społeczna i opieka nad osobami starszymi. Działanie obejmuje podjęcie rozwiązań zmierzających do aktywizacji osób starszych w tym zapewnieniu im systemowej opieki, obejmującej wszystkie dziedziny życia społeczno-ekonomicznego regionu ze względu na zjawisko starzenia się społeczeństwa regionu. 1.Integracja społeczna i przeciwdziałanie wykluczeniu 4. Wyrównywanie szans kobiet społecznemu i mężczyzn. Działanie obejmuje wypracowanie rozwiązań które w sposób kompleksowy i trwały będą wyrównywały szanse kobiet i mężczyzn w społeczności regionalnej. Przedmiotem działania (poza lobbingiem na rzecz rozwiązań prawnych) są przedsięwzięcia edukacyjne i promujące postawy konwergencji w tym zakresie. 5. Redukowanie zjawiska ubóstwa ze szczególnym uwzględnieniem obszarów regionu dotkniętych bezrobociem strukturalnym. Przeciwdziałanie marginalizacji społecznej i bezdomności. Przedmiotem działania jest wspieranie inicjatyw zmierzających do identyfikacji źródeł ubóstwa w regionie, podnoszenia poziomu edukacji, w tym wyrównywanie szans edukacyjnych dzieci romskich oraz wrażliwości społecznej, wdrażanie programów unijnych, intensyfikacja działalności na obszarach objętych bezrobociem strukturalnym, wzmacnianie postaw przedsiębiorczych poprzez szkolenie, doradztwo, pomoc finansową, gwarancje, rozwój instytucji okołobiznesowych. 6. Profilaktyka uzależnień. Przedmiotem działania jest wspieranie inicjatyw zmierzających do propagowania modelu życia wśród młodych ludzi bez używek, wzmocnienie roli szkoły i rodziny, budowa autorytetów i postaw piętnujących uzależnienia. 7. Promowanie innowacyjnych metod i technik rozwiązywania problemów z zakresu polityki i profilaktyki społecznej. Przedmiotem działania jest wspieranie projektów w zakresie monitoringu, ewaluacji, dyfuzji innowacji społecznych, szkolenia, kształcenie ustawiczne. 28 Priorytet Działanie Opis 8. Stworzenie i uruchomienie mechanizmów tworzących atrakcyjne warunki pierwszego zatrudnienia. Działanie obejmuje propagowanie rozwiązań związanych z podjęciem pracy przez absolwentów różnego typu szkół, w tym szkół wyższych. W ramach tych przedsięwzięć tworzone będą warunki zachęcające pracodawców do zatrudniania absolwentów a także kształtowanie wśród tych ostatnich postaw aktywnych zarówno w obszarze poszukiwania pracy jak i możliwości samodzielnej działalności. 9. Wdrażanie planów działań na rzecz wzrostu zatrudnienia przy wykorzystaniu partnerstwa społecznego. Promocja zatrudnienia socjalnego i spółdzielczości socjalnej. Działanie obejmuje aktywizację rynku pracy, ograniczanie bezrobocia frykcyjnego, wspieranie projektów z zakresu zatrudnienia socjalnego i spółdzielczości socjalnej. 10. Tworzenie i promowanie mechanizmów w zakresie elastycznych i aktywnych form zatrudnienia, przeciwdziałających wykluczeniu z rynku pracy, w tym badania i analiza regionalnego rynku pracy pod kątem aktywizacji zawodowej. Działanie obejmuje tworzenie takich rozwiązań i mechanizmów w zakresie rynku pracy, które aktywizują osoby pozostające bez pracy, zwiększenie wysiłków i tworzenie podbudowy instytucjonalno-prawnej związanej z możliwością szerokiego propagowania aktywnych form zatrudnienia Działanie obejmuje pełną inwentaryzację infrastruktury 1. Optymalizacja infrastruktury kulturalnej oraz wypracowanie rozwiązań umożliwiających jej kulturalnej, zwiększenie efektywne wykorzystanie między innymi poprzez tworzenie aktywności społecznej w zachęt dla szerszego włączania się społeczeństwa regionu obszarze kultury. w kreowanie oraz odbiór kultury. 2.Umacnianie społeczeństwa obywatelskiego, rozwój kultury 2. Ochrona dziedzictwa cywilizacyjnego. Rozwój tożsamości regionalnej. Przedmiotem działania jest inwentaryzacja dziedzictwa cywilizacyjnego regionu, budowa infrastruktury zapewniającej jego bezpieczeństwo, propagowanie jego wśród mieszkańców, włączenie w programy kształcenia w różnych typach szkół elementów wiedzy na temat dziedzictwa regionu. 3. Kreowanie opinii społecznej pozbawionej negatywnych stereotypów w odniesieniu do osób dotkniętych marginalizacją społeczną. Działanie obejmuje zaszczepianie postaw opartych na dobrze pojętej tolerancji i empatii dla osób dotkniętych marginalizacją, w szczególności dla osób pochodzenia romskiego. Przedmiotem działania są inicjatywy obejmujące różne formy edukacji, a także działalności wolontariatu na rzecz osób zmarginalizowanych społecznie. 4. Wsparcie i promocja postaw prospołecznych oraz lokalnych inicjatyw społecznych na zasadach pomocniczości i partnerstwa. Działanie obejmuje kreowanie postaw i popieranie zachowań realizowanych pro publico bono. Przedmiotem działania są inicjatywy i przedsięwzięcia integrujące społeczność regionalną w różnych przekrojach uwarunkowanych określonymi potrzebami społecznymi oraz przekrojami przestrzennymi. Działanie obejmuje kreowanie i upowszechnianie pozytywistycznych postaw w społecznościach lokalnych, zwłaszcza na 5. Aktywizacja społeczności terenach problemowych. Przedmiotem działania są inicjatywy lokalnych, w szczególności rozwijające zaangażowanie społeczności lokalnych w budowę z terenów wiejskich i małych „małych ojczyzn”, ze szczególnym naciskiem na identyfikację ośrodków miejskich. i wykorzystywanie endogenicznych czynników integrujących te społeczności i poprawę bezpieczeństwa wewnętrznego. 29 Priorytet Działanie Opis 6. Umacnianie i rozwój współpracy administracji publicznej z organizacjami sektora pozarządowego. Działanie obejmuje wspieranie pozytywnych osiągnięć i przeciwdziałanie negatywnym zjawiskom na polu współpracy sektora publicznego i organizacji pozarządowych oraz kreowanie postaw współdziałania tych podmiotów dla dobra regionu. Przedmiotem działania jest wspieranie projektów zmierzających do zacieśniania współpracy administracji publicznej z organizacjami „sektora trzeciego” opartej na zasadzie partnerstwa 1. Podniesienie jakości kształcenia i doskonalenia zawodowego nauczycieli i osób prowadzących szkolenia, promowanie aktywizujących metod edukacji. Działanie obejmuje wspieranie kadry edukującej społeczność regionu w osiąganiu wysokich standardów kształcenia oraz popieranie różnorodności metod, form i zakresu merytorycznego nauczania w tym zwiększenie skuteczności edukacji zdrowotnej. Przedmiotem działania są inicjatywy promujące rozwój zawodowy kadry nauczającej oraz zwiększenie zakresu kształcenia w formach pozaszkolnych. 2. Zapewnienie powszechnego dostępu do technologii informacyjno-komunikacyjnych. Działanie obejmuje poprawianie dostępności do usług elektronicznych mieszkańców Dolnego Śląska, wsparcie rozwoju sieci i usług elektronicznych przez podmioty prywatne oraz zapewnienie powszechnego dostępu do informacji o zasobach innowacyjnych. Przedmiotem działania jest wspieranie projektów służących budowie infrastruktury dostępu szerokopasmowego do Internetu dla sfery publicznej i komercyjnej. 3. Zwiększenie liczby studiujących na kierunkach matematycznoprzyrodniczych i technicznych. Działanie obejmuje wykształcenie pozytywnego wizerunku absolwenta kierunków matematyczno-przyrodniczych i technicznych, jako społecznie pożądanego w skali regionalnej i globalnej, także w kontekście perspektywy wykreowanie nowych jakości na dolnośląskim rynku pracy. Przedmiotem działania są inicjatywy zmierzające do kreowania regionalnej kadry mogącej sprostać wymaganiom aktywizacji na rynku pracy w warunkach gospodarki opartej na wiedzy. 3.Poprawa jakości i efektywności systemu edukacji i badań 4. Kształtowanie drożnego naukowych systemu edukacyjnego umożliwiającego kształcenie ciągłe. Działanie obejmuje wspieranie rozwoju systemu kształcenia ustawicznego w regionach. Działanie może realizować projekty sprzyjające uczeniu się przez całe życie, zwiększaniu roli szkół wyższych województwa w kształceniu dorosłych oraz integracji systemu kształcenia ustawicznego z tradycyjnym. 5. Dostosowanie oferty edukacyjnej do faktycznych potrzeb indywidualnych odbiorców i rynku pracy. Działanie obejmuje tworzenie warunków organizacyjnych i finansowych sprzyjających podejmowaniu przez, szkoły średnie i wyższe uczelnie współpracy z lokalnymi przedsiębiorcami, umożliwiającej transfer wiedzy i najnowszych rozwiązań technologicznych ze środowisk akademickich do biznesu oraz dostosowanie kierunków kształcenia do wymogów rynku. Działanie wspiera również współpracę szkół różnego typu i przedsiębiorców w dziedzinie szkolnictwa zawodowego, szkolnictwa ustawicznego oraz odpowiedniego profilowania kierunków studiów z punktu widzenia wymogów regionalnego rynku pracy i oczekiwań regionalnych przedsiębiorców. 6. Rozwijanie kompetencji i umiejętności potrzebnych dla społeczeństwa wiedzy oraz postaw innowacyjnych. Przedmiotem działania są inicjatywy popularyzujące profesjonalizm i kompetentność oraz kreatywne podejście do otaczającej rzeczywistości i pozytywne postawy wobec innowacyjnych zmian w tym również inicjowanie przedsięwzięć na rzecz zdrowia własnego i innych poprzez kształtowanie wiedzy, motywacji i umiejętności zdrowego stylu życia. 30 Priorytet Działanie Opis 7. Rozwijanie przedsiębiorczości poprzez promowanie inicjatywy i kreatywności w procesie kształcenia. Przedmiotem działania jest wpieranie projektów i inicjatyw upowszechniających postawy przedsiębiorcze wśród dzieci i młodzieży, w szczególności na obszarach problemowych. 8. Współuczestnictwo w tworzeniu europejskiej przestrzeni edukacyjnej i przestrzeni wiedzy. Przedmiotem działania jest ułatwienie nawiązania kontaktów pomiędzy uczelniami, promocja wiedzy na temat pomocy Unii Europejskiej w wymianie międzyuczelnianej studentów, a także wymiany profesorów oraz doświadczeń. Organizowanie wykładów przez Internet, np. w języku angielskim jednocześnie dla kilku uczelni – przy czym niezbędne jest tutaj zaopatrzenie w środki techniczne 9. Wzmocnienie powiązań edukacji z gospodarką, nauką oraz środowiskiem lokalnym; rozwój procesu uspołecznienia edukacji. Działanie obejmuje tworzenie warunków organizacyjnych i finansowych sprzyjających podejmowaniu przez, szkoły średnie i wyższe uczelnie współpracy z lokalnymi przedsiębiorcami, umożliwiającej transfer wiedzy i najnowszych rozwiązań technologicznych ze środowisk akademickich do biznesu. Przedmiotem działania są w szczególności projekty zmierzające do uelastyczniania oferty edukacyjnej pod kątem gospodarki opartej na wiedzy. 10. Koordynacja kierunków kształcenia i szkolenia bezrobotnych i osób poszukujących pracy z potrzebami rynku pracy. Działanie obejmuje zadania z zakresu koordynacji planów kształcenia osób bezrobotnych i poszukujących pracy w oparciu o wskaźniki pochodzące z rynku. Przedmiotem działania są projekty mające na celu rozpoznanie potrzeb rynku pracy w jak najkrótszym okresie, jak również szybka i elastyczna reakcja, na zmiany na rynku, przejawiająca się dostosowywaniem na bieżąco zakresu szkoleń. 11. Zwiększenie zakresu informacji i jakości poradnictwa zawodowego. Rozwijanie systemu preorientacji zawodowej. Działanie obejmuje pomoc w tworzeniu informacji na różnych poziomach szkolenia zawodowego odnośnie oferty miejsc pracy. W działaniu ważna jest ewaluacja jakości poradnictwa zawodowego na terenie województwa oraz aktywny udział w nawiązaniu kontaktów pomiędzy poradniami zawodowymi a szkolnictwem. Przedmiotem działania jest tworzenie warunków sprzyjających podejmowaniu przez szkoły, szczególnie na poziomie podstawowym, współpracy z poradniami preorientacji zawodowej. 1. Zmniejszenie narażenia ludności na czynniki szkodliwe w środowisku życia, pracy i nauki. W działaniu sprawą priorytetową jest monitoring środowiska naturalnego, w którym żyje, pracuje i uczy się człowiek. Działania powinny zmierzać do powiązania interesu przedsiębiorców z maksymalizacją jakości życia człowieka w środowisku naturalnym. Przedmiotem działania jest nagłośnienie problemu zanieczyszczenia środowiska naturalnego, klęsk żywiołowych i innych miejscowych zagrożeń propagowanie zdrowego i bezpiecznego stylu życia. 4.Stałe podnoszenie stanu bezpieczeństwa i zdrowia mieszkańców województwa. 2. Zwiększanie aktywności samorządów, organizacji i stowarzyszeń w rozwoju i promowaniu sportu, rekreacji i aktywnego trybu życia. Szkolenie kadr. Działanie obejmuje współpracę ze służbą zdrowia, pomoc w szerokim zakresie pacjentom i służbie zdrowia w efektywnym wykorzystaniu dostępnego sprzętu i budynków. Przedmiotem działania będzie dostosowanie pod względem fachowym i sanitarnym obiektów i urządzeń ochrony zdrowia do obowiązujących standardów w celu zmniejszenia różnic w zdrowiu i w dostępie do specjalistycznych świadczeń zdrowotnych. 31 Priorytet Działanie Opis 3. Zwiększenie skuteczności zapobiegania, wczesnego wykrywania i leczenia chorób oraz zapobieganie i leczenie uzależnień. Działanie obejmuje analizę występowania tych problemów w układach przestrzennych województwa, w miejscach ich szczególnie intensywnego występowania podjęcie ze zdwojoną siłą akcji zapobiegawczej. Podjęte powinny zostać akcje, mające na celu uświadomienie społeczeństwa o zagrożeniach i konsekwencjach niewiedzy, lekceważenia objawów choroby oraz zażywania używek. Przedmiotem działania będzie opracowywanie i wdrażanie programów profilaktycznych i promocja zdrowia. 4. Zapewnienie dostępu do specjalistycznych świadczeń zdrowotnych wykonywanych w najbardziej optymalny i efektywny sposób. Działanie obejmuje współpracę ze służbą zdrowia, pomoc w szerokim zakresie pacjentom i służbie zdrowia w efektywnym wykorzystaniu dostępnego sprzętu i budynków. Przedmiotem działania będzie dostosowanie pod względem fachowym i sanitarnym obiektów i urządzeń ochrony zdrowia do obowiązujących standardów w celu zmniejszenia różnic w zdrowiu i w dostępie do specjalistycznych świadczeń zdrowotnych. 5. Promocja zdrowia psychicznego oraz zapobieganie występowaniu zaburzeń psychicznych. Przedmiotem działania jest budowa systemu informacyjnego promującego zdrowy styl życia, a dostępnego dla wszystkich mieszkańców regionu, system ten poza funkcją informacyjną powinien także monitorować a w efekcie pobudzać do działań zmierzających do zapobiegania zaburzeniom psychicznym. 6. Rozwój systemu opieki nad kobietami w ciąży i noworodkami. Działanie obejmuje pomoc kobiecie ciężarnej i tym, kobietom, które urodziły dzieci a są w trudnej życiowej i materialnej sytuacji w zatrzymaniu dziecka przy sobie. Priorytetem tego działania jest także zachęcanie do posiadania dzieci, jak również pomoc w okresie popołogowym w prawidłowym żywieniu i opiece nad noworodkiem. 7. Wspieranie działań skierowanych przeciw patologiom społecznym, wypracowanie skutecznych form współpracy obywateli z policją oraz współpracy sąsiedzkiej w środowisku zamieszkania. W zakresie tego priorytetu podejmowane mają być działania uświadamiające obywatelom, jak powinna się układać współpraca na linii policja – ludność, jak pomoc policji w utrzymaniu porządku jest niezbędna. Przykładem takiej współpracy mogą być wspólne patrole mieszkańców z policją, lub uzgodniony monitoring osiedli mieszkalnych, gdzie wgląd w nagrania będą mogli mieć policjanci. 8. Rozwój usług opiekuńczych dla osób starszych częściowo zastępujących system ochrony zdrowia. Działanie obejmuje działania nakierowane na pomoc wzajemną tzw. sąsiedzką osobom w podeszłym wieku, a także pełen zakres wykorzystania wolontariatu. Konsekwencją takiego postępowania powinno być częściowe odciążenie pracowników służby zdrowia. 32 33 Wpływ organizacji pracodawców na rozwój małych i średnich przedsiębiorstw KATARZYNA CYRANKOWSKA1, MICHAŁ ŻYWICKI2 1 Federacja Pracodawców Polski Zachodniej Przewodniczący Związku Pracodawców Ziemi Głogowskiej 2 Streszczenie: Celem referatu jest przedstawienie działań Federacji Pracodawców Polski Zachodniej, które mają wpływ na rozwój małych i średnich przedsiębiorstw zrzeszonych w naszej organizacji. Na wzrost przedsiębiorczości na terenie Dolnego Śląska mają wpływ między innymi organizacje pracodawców, a w tym Federacji Pracodawców Polski Zachodniej, której działania dotyczą między innymi udzielania informacji o prawach i obowiązkach przedsiębiorstw, a także o możliwościach wzajemnego wspierania się w różnych sytuacjach. Przynależność do grupy rodzi solidne poczucie wspólnoty celów w działaniach gospodarczych i społecznych. Wymiana informacji, możliwość porozumienia się w sprawach istotnych, uzyskanie solidnego i popartego praktyką doradztwa oraz zajmowanie wspólnego stanowiska pozwala oczekiwać zrzeszonym przedsiębiorcom korzystnych zmian w kierunkach rozwoju gospodarczego i tworzeniu klimatu do inwestowania wspólnie, na przykład z samorządami lokalnymi. Jednocześnie federacja stosując się do zasad lobbingu gospodarczego szeroko wspiera przede wszystkim członków zrzeszonych w jej strukturach. Federacja Pracodawców Polski Zachodniej jako partner społeczny służy interesom zrzeszonych w niej pracodawców i lokalnej społeczności zapewniając korzystne możliwości zatrudnienia oraz uwzględnia interesy otoczenia krajowego i lokalnego. Termin „organizacje pracodawców” powstał ponad 150 lat temu w Danii, kiedy to pracodawcy zrzeszali się, aby wspólnie uchronić się przed falą strajków pracowników przemysłu tkackiego. W 1870 roku powstał tam Faellesrep, zrzeszenie pracodawców, które swym zasięgiem obejmowało cały kraj. Ruch ten był oparty o zasadę liberalnego rozwoju gospodarczego i prywatną własność przedsiębiorstw. Organizacja swoim zasięgiem objęła również kraje skandynawskie oraz ziemie niemieckie. Zauważa się również silna działalność organizacji pracodawców na terenie Wielkiej Brytanii. Ich powstanie wiązało się z szybkim rozwojem stosunków przemysłowych. Powstanie związków przedsiębiorców jako organizacji pracodawców w Europie było procesem bardzo powolnym, związanym z formowaniem się przedsiębiorców jako grupy pracodawców. Można było w tym czasie zauważyć pewną zależność pomiędzy powstaniem organizacji przedsiębiorców a związkami zawodowymi. Tam gdzie kształtowały się silne organizacje pracownicze, stosunkowo szybko dochodziło do powstawania potężnych struktur skupiających przedsiębiorców. Jednakże tam, gdzie ruch związkowy nie stanowił dla pracodawców problemu, nie czuli oni potrzeby jednoczenia się w organizacje. 34 W okresie od I do II wojny światowej powstały struktury korporacyjne w skład, której wchodziły związki zawodowe i przedsiębiorcy mające na celu ochronę interesów tych dwóch grup w obowiązkowym działaniu na rzecz wspólnego dobra, dając przy tym jako organizacja pewne przywileje swym członkom. Po II wojnie światowej, w całej Europie uformowały się scentralizowane struktury, zarówno po stronie pracodawców jak i pracobiorców zwiększając jednocześnie ich role. W tamtym czasie zaczęto szerzej wprowadzać pojęcie – zrzeszenie pracodawców. W Polsce tradycje ruchu pracodawców sięgają 1905 roku. Pierwszą taką organizacją był Związek Przemysłowców Królestwa Polskiego działający na terenie zaboru rosyjskiego. Na obszarach zaboru pruskiego i austriackiego przedsiębiorcy polskiego pochodzenia również włączali się do istniejących struktur organizacji pracodawców. Po odzyskaniu niepodległości przez państwo Polskie 15 grudnia 1919 roku doszło do scalenia ruchu pracodawców z ziem okupowanych w Centralny Związek Polskiego Przemysłu, Górnictwa, Handlu i Finansów – tzw. Lewiatan. W 1932 roku doszło do zjednoczenia dwudziestu dziewięciu najpoważniejszych związków branżowych i terytorialnych oraz izb przemysłowych i handlowych i utworzenie z nich Centralnego Związku Polskiego Przemysłu. Działania CZPP były zakrojone na szeroka skalę. Jego przedstawiciele brali udział w organach doradczych rządu i instytucji publicznych, przeprowadzał akcję szkoleniowo-propagandową wysyłał miedzy innymi delegatów na sesje Międzynarodowej Organizacji Pracy, wydawał dwutygodnik „Przegląd Gospodarczy”, który dostarczał czytelnikom informacji, opinii i komentarzy. W wyniku przeobrażeń politycznych, które dokonały się w naszym kraju po II wojnie światowej reprezentacja pracodawców została usunięta z prac MOP-u a w latach 1947–1989 w jej pracach brali udział urzędnicy i dyrektorzy nominowani przez komunistyczny rząd. Na początku 1980 r prywatni przedsiębiorcy powołali do życia Towarzystwo gospodarcze. Równolegle w 1981 roku powołano do życia Stowarzyszenie Pracodawców w Polsce, zrzeszające dyrektorów państwowych przedsiębiorstw. W 1989 roku powołano do życia Ogólnopolskie Stowarzyszenie Menadżerów, a na skutek nowej ustawy (23 maja 1991 roku Dziennik Ustaw nr 55/26 z czerwca 1991 roku) o stowarzyszeniach cztery organizacje: Warszawskie Towarzystwo Gospodarcze, Stowarzyszenie Pracodawców w Polsce, Centralny Związek Rzemiosła i Ogólnopolskie Stowarzyszenie Menadżerów powołały do życia Konfederację Pracodawców Polskich. W skład Konfederacji weszły związki zrzeszone na terenie byłego województwa legnickiego: Przemysłu i Handlu, Budownictwa, Gospodarki Żywnościowej oraz Gospodarki Komunalnej i Transportu. 6 czerwca 1992 roku wyżej wymienione związki podjęły decyzje o założeniu Federacji Pracodawców, która została zarejestrowana 8 września 1992 roku i weszła w skład Konfederacji Pracodawców Polskich. W roku 1995 powstał Związek Pracodawców Ziemi Głogowskiej i Związek Pracodawców Zakładów Pracy Chronionej Dolnego Śląska. Na VII Zgromadzeniu Ogólnym dokonano zmiany nazwy organizacji z Federacji Pracodawców Województwa Legnickiego na Federację Pracodawców Polski Zachodniej. Jednocześnie na terenie Województwa Wałbrzyskiego utworzony został w 1991 roku Związek Pracodawców Województwa Wałbrzyskiego, który z dniem 1 stycznia 1999 roku przyjął nazwę Sudecki Związek Pracodawców. Na terenie byłego Województwa Jeleniogórskiego w tym okresie powstały trzy organizacje pracodawców: 6 września 1994 roku powstał Regionalny Związek Pracodawców w Bolesławcu, 7 listopada 1995 roku powstał Regionalny Związek Pracodawców w Jeleniej Górze, 24 maja 1996 roku powstał Regionalny Związek Pracodawców w Lubaniu. Wspomniane organizacje z regionu jeleniogórskiego utworzyły w 1996 roku Karkonoską Federację Pracodawców. 12 października 1998 roku trzy regionalne, jeleniogórskie związki przystąpiły do Federacji Pracodawców Polski Zachodniej. Równolegle z wdrożeniem reformy administracyjnej w kraju powstały i przystąpiły do Federacji Pracodawców Polski Zachodniej branżowe i regionalne związki pracodawców. I tak: 35 6 stycznia 1999 roku zarejestrowano Związek Pracodawców Ziemi Jaworskiej, 25 maja – Związek Pracodawców Powiatu Polkowickiego, 14 lutego 2000 roku – Dolnośląski Związek Pracodawców oraz 29 lutego 2000 roku – Kaczawski Klub Biznesu, 10 czerwca 2000 roku – Dolnośląski Związek Pracodawców Ochrony Zdrowia, 28 grudnia 2000 roku – Związek Pracodawców Powiatu Kamiennogórskiego, 22 lutego 2001 roku – Legnicki Związek Pracodawców Prywatnych, 28 września 2001 roku – Związek Pracodawców Przemysłu Surowców Mineralnych, 25 lutego 2003 roku – Związek Pracodawców Ziemi Lubińskiej, 23 października 2003 roku – Regionalny Związek Pracodawców w Szprotawie, 02 lutego 2004 roku – Stowarzyszenie „EKO-BIEGŁY”, 05 października 2004 roku z połączenia Kaczawskiego Klubu Biznesu ze Związkiem Pracodawców Ziemi Złotoryjskiej powstał Związek Pracodawców Powiatu Złotoryjskiego. Federacja Pracodawców Polski Zachodniej zrzesza około 800 podmiotów gospodarczych. Większość z nich stanowią małe i średnie przedsiębiorstwa. Reprezentowanie ich interesów jest istotne ze względu na to, iż małe i średnie przedsiębiorstwa są jednym z najbardziej istotnych elementów polskiej gospodarki, wytwarzają one ponad połowę PKB oraz zatrudniają 2 /3 pracowników sektora przedsiębiorstw. Z sektorem MSP wiążę się w naszym społeczeństwie największe nadzieje, gdyż generują nowe miejsca pracy i przyspieszają wzrost gospodarczy. Wychodząc więc naprzeciw potrzebom małych i średnich przedsiębiorstw, jednocześnie stosując się do zasad lobbingu gospodarczego Federacja Pracodawców Polski Zachodniej za główne cele powzięła m.in.: 1. reprezentowanie interesów społecznych i gospodarczych pracodawców wobec związków zawodowych pracobiorców, organów władzy, administracji i samorządów terytorialnych; 2. ochronę i reprezentowanie interesów członków w zakresie dóbr niematerialnych; 3. działanie na rzecz tworzenia i utrzymania spokoju społecznego w stosunkach pracy; 4. oddziaływanie na kształtowanie polityki społecznej i ustawodawstwa dotyczącego interesów pracodawcy; 5. wspieranie organizacji pracodawców i prowadzenie polityki w zakresie rokowań umów zbiorowych pracy; 6. organizowanie i wspieranie kształcenia pracodawców w zakresie stosunków pracy; 7. występowanie do organów posiadających inicjatywę ustawodawczą z wnioskami legislacyjnymi oraz opiniami w zakresie aktów prawnych dotyczących stosunków pracy i polityki gospodarczej; 8. prowadzenie działalności wydawniczej, studiów i badań rynkowych, doradztwa ekonomicznego i prawnego oraz wykonywanie ekspertyz na rzecz organizacji pracodawców; 9. promowanie pracodawców zrzeszonych w Związkach Pracodawców będących członkami Federacji; 10. kreowanie postaw przedsiębiorczych i wspieranie rozwoju inicjatyw lokalnych, 11. podejmowanie działań na rzecz poprawy sytuacji ekonomicznej przede wszystkim swojego środowiska i regionu; 12. pracowanie programów rozwoju społeczno-gospodarczego uwzględniając rozwój przedsiębiorczości. Cele te Federacja Pracodawców Polski Zachodniej realizuje głównie poprzez: 1. udział w negocjacjach umów zbiorowych, branżowych, zakładowych, tworzenie społecznych mechanizmów rozstrzygania sporów zbiorowych i udział w ich rozstrzyganiu; 2. prowadzenie studiów i badań, wymianę poglądów, popularyzację wiedzy ekonomicznej, prawnej i organizacyjnej; 36 3. zajmowanie stanowisk i prezentowanie opinii we wszystkich sprawach związanych z gospodarką; 4. inspirowanie inicjatyw gospodarczych i prowadzenie doradztwa organizacyjnego, prawnego, ekonomicznego, technicznego itp.; 5. występowanie w imieniu pracodawcy do agend rządowych, administracji terenowej i władz sądowych, w sprawach związanych z działalnością pracodawcy; 6. delegowanie swoich przedstawicieli do organów doradczych władz samorządowych i agend rządowych; 7. organizowanie zespołów doradczych oraz zatrudnianie pracowników i ekspertów do wykonywania zadań statutowych; 8. organizowanie szkoleń na rzecz członków Związków Pracodawców; 9. realizowanie programów i projektów przeznaczonych przede wszystkim dla przedsiębiorców oraz samorządów, bezrobotnych, a także innych grup potrzebujących wsparcia w środowiskach lokalnych; 10. inne formy działania zgodne z obowiązującym prawem i sprzyjające rozwojowi statutowych celów Federacji. Jednocześnie, aby zapewnić długofalowy, bezkonfliktowy i wolny od niepokojów społecznych rozwój przedsiębiorstw i przedsiębiorczości na naszym terenie, Federacja Pracodawców Polski Zachodniej podpisuje porozumienia o współpracy i współdziałaniu m.in. z: Izbą Przemysłowo Handlową w Legnicy (19.05.1994 r.), z NSZZ Solidarność „Zagłębie Miedziowe” (20.04.1994 r.), z Lubińskim Regionalnym Klubem Biznesu (obecnie Zachodnim Klubem Gospodarczym) (08.11.1995 r.), a następnie powołuje Dolnośląską Radę Gospodarczą z Zachodnim Klubem Gospodarczym (27.10.1998 r.), z Państwową Wyższą Szkołą Zawodową w Legnicy (22.06.1999 r.), z Sudeckim Związkiem Pracodawców Prywatnych – Związek Pracodawców Ziemi Ząbkowickiej (01.09.2001 r.), Stowarzyszenie Gospodarki Saksońskiej z siedzibą w Dreźnie (03.05.2002 r.), Starostwo Powiatowe w Jaworze, Gmina Jawor, Bolków, Męcinka, Mściwojów, Paszowice, Udanin, Wądroże Wielkie (22.06.2004 r.). Warte podkreślenia jest podpisanie Porozumienia Otwartego dotyczącego Współpracy Federacji Pracodawców Polski Zachodniej z instytucjami administracji publicznej, samorządami, instytucjami niepublicznymi oraz organizacjami pozarządowymi zawarte w dniu 28.10.2004 roku z Dolnośląskim Wojewódzkim Urzędem Pracy, Powiatowym Urzędem Pracy w Jeleniej Górze, Powiatowym Urzędem Pracy w Legnicy, Radą Federacji Stowarzyszeń Naukowo-Technicznych NOT Zagłębia Miedziowego, Agencją Rozwoju Regionalnego „ARLEG” S. A. w Legnicy, Stowarzyszeniem „EKO-BIEGŁY” oraz Stowarzyszeniem „Forum Partnerskiej Współpracy”. Dopełnieniem tego porozumienia było podpisanie umowy z Powiatowym Urzędem Pracy w Jaworze i Złotoryi, Państwową Wyższą Szkołą Zawodową im. Witelona w Legnicy oraz Wyższą Szkołą Menedżerską w Legnicy. Celem tego porozumienia jest wyjście naprzeciw wyzwaniom stawianym przez gospodarkę rynkową oraz politykę Unii Europejskiej i wspieranie i realizacja działań na rzecz rozwoju lokalnego rynku pracy między innymi poprzez dążenie do przeciwdziałania bezrobociu i łagodzenia jego negatywnych skutków, wspieranie małej przedsiębiorczości wśród pracodawców i bezrobotnych poprzez rozwój i tworzenie kolejnych struktur Złotej Sieci Pracy Dolnego Śląska. Rola organizacji pracodawców na rozwój przedsiębiorczości sektora małych i średnich przedsiębiorstw jest niezwykle istotna. Wspólne działania pracodawców w zakresie informacji o prawach i obowiązkach, a także o możliwościach wzajemnego wspierania się w różnych sytuacjach faktycznych i prawnych. Przynależność do grupy rodzi solidne poczucie wspólnoty celów w działaniach gospodarczych i społecznych wobec związków zawodowych pracobiorców, organów władzy, administracji i samorządów terytorialnych. Wymiana 37 informacji, możliwość porozumienia się w sprawach istotnych, uzyskanie solidnego i popartego praktyką doradztwa oraz zajmowanie wspólnego stanowiska pozwala oczekiwać korzystnych zmian w kierunkach rozwoju gospodarczego i tworzeniu klimatu do inwestowania wspólnie z samorządami lokalnymi. Ważne inicjatywy, które przynoszą korzyści dla wszystkich to m.in.: spotkania biznesowe, misje gospodarcze, szkolenia i stała edukacja, konferencje, targi proeksportowe, poznawanie warunków gospodarowania w Unii Europejskiej, szkolenie bezrobotnych, którzy chcą podjąć działalność gospodarczą, współpraca z administracją samorządową i rządową. Każdy indywidualny członek Federacji Pracodawców Polski Zachodniej powinien znać korzyści wewnętrzne i zewnętrzne wynikające z faktu przynależności do organizacji. Przynależność do Federacji Pracodawców Polski Zachodniej wiąże się m.in. z: promocją instrumentów wspierania małych i średnich przedsiębiorstw, aktywną pomocą w zakresie funkcjonowania polskiego przedsiębiorstwo w drodze do Unii Europejskiej, inicjowanie i wspieranie inicjatyw gospodarczych i organizacyjnych na rzecz tworzenia nowych miejsc pracy, ułatwiony dostęp do informacji związanej z prowadzeniem własnego przedsiębiorstwa, organizowanie różnego rodzaju wyjazdów, kursów i szkoleń, wymiana doświadczeń oraz współpraca pomiędzy przedsiębiorcami. Niewątpliwym atutem członkostwa w Federacji Pracodawców Polski Zachodniej jest ponadto współpraca z mediami, środowiskami naukowymi oraz publikacja informacji w periodyku wydawanym przez Federację „Pracodawca” m.in. pomagająca w funkcjonowaniu przedsiębiorstw lub informująca m.in. o dostępnych środkach z Unii Europejskiej. Kolejnym atutem jest wzrost zaufania klienta do firmy, która przynależy do Fedracji, więc ma pewność co do realizacji kontraktu, firmy poprawiają wizerunek, zwiększa się konkurencyjność firm, można się liczyć również ze wzrostem motywacji do pracy pracowników i poczucia własnego znaczenia w firmie. Przynależność do Federacji Pracodawców Polski Zachodniej może się wiązać pośrednio z poprawą wyników ekonomicznych i jakości pracy. Możliwości, jakie wszystkim członkom przynosi przynależność do Federacji Pracodawców Polski Zachodniej, są bardzo duże, ponieważ Federacja jako partner społeczny służy interesom zrzeszonych w niej pracodawców i lokalnej społeczności zapewniając korzystne możliwości zatrudnienia oraz uwzględniając interesy otoczenia krajowego i lokalnego. 38 39 Założenia i warunki przygotowania Dolnośląskiego Produktu Uzdrowiskowego STANISŁAW CZAJA1, GRZEGORZ KRUSZYŃSKI2 1 Akademia Ekonomiczna, Wrocław Fundacja Edukacji Europejskiej, Wałbrzych 2 1. Uwagi wstępne Dolnośląski Produkt Uzdrowiskowy stanowi lokalną inicjatywę uzupełniającą Strategię Rozwoju Województwa Dolnośląskiego. W przedsięwzięciu brały udział te dolnośląskie gminy, które są uzdrowiskami lub na terenie, których działają ośrodki o tym charakterze, o wysokich walorach przyrodniczo-klimatycznych, rekreacyjnych i turystycznych. Były to następujące gminy: Bystrzyca Kłodzka, Duszniki Zdrój, Jedlina Zdrój, Jelenia Góra, Kudowa Zdrój, Lądek Zdrój, Mieroszów, Niemcza, Polanica Zdrój, Szczawno Zdrój i Świeradów Zdrój. W poniższym opracowaniu przedstawiono założenia i warunki przygotowania koncepcji Dolnośląskiego Produktu Uzdrowiskowego. Obejmują one uwarunkowania przyrodniczo-środowiskowe, uwarunkowania prawne, instytucjonalne oraz decyzyjne, a także wyzwania zewnętrzne i wewnętrzne gmin uzdrowiskowych uwzględnione procesie przygotowania Dolnośląskiego Produktu Uzdrowiskowego. W ich efekcie powstała określona struktura finalnego produktu, złożona z czterech priorytetów, siedemnastu celów operacyjnych oraz pięćdziesięciu jeden działań i przedsięwzięć, przedstawionych bardziej szczegółowo w innym opracowaniu [1]. 2. Gminy uzdrowiskowe i uwarunkowania przyrodniczo-środowiskowe Dolnośląskiego Produktu Uzdrowiskowego W przedsięwzięciu wzięło udział jedenaście gmin (rysunek 1). Są one położone w Sudetach, kotlinach śródgórskich oraz na przedgórzu. Na ich obszarze znaleźć można miejscowości o znacznych walorach uzdrowiskowych, turystycznych i wypoczynkowo-rekreacyjnych. Są to miasta uzdrowiskowe (Duszniki Zdrój, Jedlina Zdrój, Kudowa Zdrój, Lądek Zdrój, Polanica Zdrój, Szczawno Zdrój, Świeradów Zdrój), miejscowości, które nie posiadają statusu miast, ale będące uzdrowiskami (Długopole Zdrój, Przerzeczyn Zdrój) oraz miejscowości o znanych historycznie walorach leczniczo-wypoczynkowych (Międzygórze, Sokołowsko) lub 40 części innych miejscowości (Cieplice Śląskie Zdrój, Czerniawa Zdrój). Część gmin sąsiaduje bezpośrednio z Republiką Czeską (Bystrzyca Kłodzka, Duszniki Zdrój, Kudowa Zdrój, Mieroszów, Świeradów Zdrój) lub znajduje się w bliskim sąsiedztwie obszarów czeskich (Jedlina Zdrój, Jelenia Góra, Lądek Zdrój, Polanica Zdrój, Szczawno Zdrój). Jedynie w przypadku gminy Niemcza odległość ta przekracza 30 km w linii prostej. Tworzy to specyficzne przestrzennie możliwości rozwoju współpracy transgranicznej. Rysunek 1. Gminy uzdrowiskowe włączone w realizację Dolnośląskiego Produktu Uzdrowiskowego Źródło: [3], s. 5 Analizowane gminy uzdrowiskowe znajdują się na obszarach o bardzo wrażliwych, ale i zróżnicowanych ekosystemach podgórskich i górskich, poddanych wielowiekowej antropopresji [2]. W jej efekcie zmianie uległo wiele naturalnych siedlisk (nisz ekologicznych) roślinnych i zwierzęcych. Upowszechniły się gatunki introdukowane przez człowieka, w postaci gatunków hodowlanych (gospodarczo użytecznych), synantropijnych (towarzyszących osadnictwu ludzkiemu) i zawleczonych przypadkowo. Z drugiej strony, układy geomorfologiczne i geologiczne tworzą na obszarze gmin i na terenach sąsiadujących niezwykle bogate zasoby kapitału naturalnego i użytków leczniczo-turystycznych środowiska przyrodniczego. Mogą one z znacznej mierze stanowić materialno-funkcjonalną podstawę przyszłego rozwoju gmin, zwłaszcza jeżeli rozwój ten będzie łączony z priorytetami i regułami rozwoju zrównoważonego (ekorozwoju). Każda z gmin posiada swoje własne zasoby kapitału naturalnego. Ich charakter pozwala jednak dostrzec także pewne wspólne atrybuty poszczególnych zasobów i użytków, a zwłaszcza: • niezwykłe walory przyrodniczo-krajobrazowe (np. pokryte kompleksami leśnymi stoki, sieć cieków wodnych), • walory rekreacyjno-wypoczynkowe i sportowe (dla sezonu letniego i zimowego), • walory turystyczno-historyczne i bogate dziedzictwo kulturowe (kultury materialnej), • liczne i różnorodne zasoby oraz walory lecznicze (np. zdrowotne walory klimatu, zasoby wód leczniczych-termalnych i mineralnych, zasoby borowiny-leczniczego torfu), • niski poziom antropopresji przemysłowej, 41 względna dostępność komunikacyjna i bliskość innych atrakcyjnych obszarów (w Polsce i Republice Czeskiej). Cechą charakterystyczną większości gmin uzdrowiskowych jest względnie niski poziom obciążenia poszczególnych komponentów środowiska przyrodniczego różnego rodzaju zanieczyszczeniami. W przypadku powietrza atmosferycznego zanieczyszczenia te pochodzą głównie z niskiej emisji (paleniska domowe), indywidualnych i osiedlowych kotłowni opalanych węglem kamiennym, z transportu samochodowego i przerzutów ponadgranicznych (z terenu innych gmin, np. Wałbrzycha czy państw, np. Niemiec i Czech). Zanieczyszczenia wód powierzchniowych pochodzą z nieuregulowanej gospodarki kanalizacyjno-ściekowej, niekontrolowanych zrzutów komunalno-bytowych, spływów rolniczych (np. gnojowica, nawozy sztuczne i mineralne) i transportowych (np. substancje ropopochodne). Te ostatnie mogą być wraz ze źródłami komunalno-bytowymi powodem infiltracji zanieczyszczeń do wód podziemnych, szczególnie niepożądanych, ze względu na uzdrowiskowy charakter gmin i lecznicze walory posiadanych zasobów wód podziemnych. Zagrożenia powierzchni ziemi łączą się przede wszystkim z odpadami komunalno-bytowymi, a w niektórych przypadkach powstającymi w wyniku działalności przemysłowej, aktualnej lub przeszłej eksploatacji górniczej i transportu. Gminy uzdrowiskowe tworzące Dolnośląski Produkt Uzdrowiskowy posiadają na swoim obszarze wiele obiektów tworzących infrastrukturę uzdrowiskowo-turystyczną. Jest to zarówno bezpośrednia baza zespołów uzdrowiskowo-sanatoryjnych, jak i baza noclegowo-turystyczna oraz elementy infrastruktury pozwalające gospodarczo wykorzystywać zasoby lecznicze kapitału naturalnego (np. rozlewnie wód). • 3. Uwarunkowania prawno-instytucjonalne i decyzyjne przygotowania Dolnośląskiego Produktu Uzdrowiskowego Dokument Dolnośląski Produkt Uzdrowiskowy (DPU) został opracowany w oparciu o dokumenty rozwojowe poszczególnych gmin, a zwłaszcza lokalne programy rozwoju oraz wieloletnie programy inwestycyjne (rysunek 2). Strategia Rozwoju Województwa Dolnośląskiego stanowi nadrzędny dokument w stosunku do Dolnośląskiego Produktu Uzdrowiskowego. Jemu podporządkowane zostały priorytety i cele samego Produktu. Materiały Stowarzyszenia Gmin Uzdrowiskowych stanowiły ważny czynnik inicjujący pracę nad Produktem. Wpłynęły one na pojawienie się potrzeby przygotowania takiego dokumentu. Jednocześnie sygnalizowały brak uwzględnienia problemów rozwoju gmin uzdrowiskowych w Strategii Rozwoju Województwa Dolnośląskiego. Studium uwarunkowań i kierunków zagospodarowania przestrzennego gminy jest dokumentem pozwalającym orientować się w zasobach ekonomicznych danej gminy, w tym zwłaszcza w zasobach przyrodniczych oraz kierunkach wykorzystania (faktycznego i potencjalnego-planowanego) przestrzeni geograficznej. Są to niezwykle ważne z punktu widzenia funkcji uzdrowiskowych, turystycznych oraz rekreacyjnych dokumenty i powinny zostać przygotowane w odpowiedni sposób, nie pozostający w konflikcie z zasadami strategii rozwoju zrównoważonego gmin uzdrowiskowych. Plany i programy oraz strategie rozwoju lokalnego gmin są dokumentami kierunkowymi dla organów samorządu terytorialnego i lokalnych społeczności. Wyznaczają one główne cele, jakie mają być osiągane przez te społeczności i towarzyszące im gospodarki lokalne. Ich wybór powinien odzwierciedlać priorytety oraz preferencje zamieszkujących daną gminę osób. Wykorzystanie takich dokumentów w przygotowaniu Dolnośląskiego Produktu Uzdrowiskowego ma sens, jeżeli spełniają one powyższy warunek i pozostają we właściwej 42 korelacji z priorytetami i celami operacyjnymi tego Produktu. Wieloletnie programy i plany inwestycyjne gmin powinny być skorelowane z warstwą działań oraz przedsięwzięć Dolnośląskiego Produktu Uzdrowiskowego. Rysunek 2. Dolnośląski Produkt Uzdrowiskowy (uwarunkowania decyzyjno-prawne) Źródło: [3], s. 25 4. Wyzwania zewnętrzne i wewnętrzne gmin uzdrowiskowych uwzględnione w procesie przygotowania Dolnośląskiego Produktu Uzdrowiskowego Przygotowując koncepcję Dolnośląskiego Produktu Uzdrowiskowego uwzględniono dwie grupy wyzwań o charakterze zewnętrznym i wewnętrznym. Pierwszą grupę tworzą wyzwania związane z: • pełnym członkostwem Polski w strukturach Unii Europejskiej i łączącymi się z tym obowiązkami i szansami; • procesami globalizacji i towarzyszącymi im megatrendami; • tworzeniem się społeczeństwa informacyjnego i nowymi skutkami technik informacyjnych oraz komunikacyjnych; • problemami ekologicznymi współczesności, a zwłaszcza zagrożeniami środowiskowymi i tworzeniem lokalnych strategii ekorozwoju (rozwoju zrównoważonego); • tworzeniem się coraz bardziej skomplikowanych struktur i zależności społecznych, od rosnącej partycypacji obywatelskiej, aż po rosnący zakres marginalizacji i wykluczenia społecznego, • tworzonym systemem prawa, w tym rozwiązań prawnych dotyczących funkcjonowania uzdrowisk i terenów podlegających szczególnej ochronie. 43 Druga grupa dotyczy wyzwań powstających w wewnętrznej przestrzeni, w której realizowana jest dana strategia. W przypadku strategii rozwoju gmin uzdrowiskowych dotyczyły one: • konieczności podniesienia poziomu racjonalności i kompleksowości wykorzystania lokalnych zasobów kapitału naturalnego i użytków środowiska przyrodniczego; • lepszego zaspokajania potrzeb lokalnej społeczności (wzrostu dobrobytu społecznoekonomicznego); • potrzeby stworzenia kompleksowej lokalnej strategii rozwoju zrównoważonego (ekorozwoju); • wzrastających kontaktów ponadgranicznych i potrzeby rozwoju współpracy transgranicznej, • potrzeby ograniczania i likwidacji negatywnych konsekwencji istnienia regionów problemowych; • sprawniejszego (skuteczniejszego i efektywniejszego) korzystania z zewnętrznych zasobów ekonomiczno-finansowych. 5. Zakończenie W opracowaniu Dolnośląskiego Produktu Uzdrowiskowego należało uwzględnić określone założenia i uwarunkowania. Po pierwsze, miał to być dokument uzupełniający do Strategii Rozwoju Województwa Dolnośląskiego i uwzględniał jej najważniejsze elementy konstrukcyjne, a zwłaszcza takie cele jak: (1) innowacyjna gospodarka lokalna, (2) lokalny rozwój zrównoważony, (3) otwarcie na świat i współpraca transgraniczna, (4) integracja regionalna i międzygminna oraz (5) odrodzenie cywilizacyjne lokalnych społeczności. Na wyjściu przyjęto założenie o potrzebie wyeksponowania w strategii regionalnej nowej sfery rozwoju lokalnego – uzdrowiskowo-turystycznej. Po drugie, uwzględniono szczególnie istotne w przypadku gmin uzdrowiskowych uwarunkowania przyrodniczo-środowiskowe, w tym stan zasobów przyrodniczych, ważnych dla funkcji uzdrowiskowych (np. wody lecznicze, torfy i borowiny) oraz stan środowiska przyrodniczego na obszarze gmin uzdrowiskowych. Po trzecie, praca nad Dolnośląskim Produktem Uzdrowiskowym opierała się na dokumentach rozwoju lokalnego, stanowiących uwarunkowania prawno-instytucjonalne i decyzyjne. Po czwarte, opracowanie Dolnośląskiego Produktu Uzdrowiskowego wymagało również uwzględnienia określonych wymagań zewnętrznych i wewnętrznych gmin uzdrowiskowych. Literatura [1] Becla A., Zielińska A., Struktura i warunki realizacji Dolnośląskiego Produktu Uzdrowiskowego, konferencja „Regionalna Strategia Rozwoju – wspólne dzieło społeczności Dolnego Śląska”, Polkowice 2005 r. [2] Czaja S., Samoczynna renaturyzacja obszarów nadmiernej eksploatacji gospodarczej w Sudetach – pojęcie, formy, przyczyny i skutki (w:) Prace Naukowe AE we Wrocławiu, w druku. [3] Strategia Rozwoju Dolnośląskiego Produktu Uzdrowiskowego (dokument uzupełniający do Strategii Rozwoju Województwa Dolnośląskiego), Fundacja Edukacji Europejskiej, Wałbrzych 2005 r. 44 45 Dystrykt przemysłowy włoski Możliwości zastosowania doświadczeń włoskich dystryktów przemysłowych w warunkach polskich JERZY FIGUŁA Dolnośląska Wyższa Szkoła Przedsiębiorczości i Techniki, Polkowice Streszczenie: Pierwsza część artykułu opisuje włoski dystrykt przemysłowy. Druga część artykułu zawiera uwagi dotyczące możliwości adaptacji doświadczeń włoskich dystryktów do polskiej rzeczywistości. W artykule podano definicję dystryktu, zwrócono uwagę na środowisko społeczne tworzące dystrykt i na relacje w nim zachodzące oraz wskazano cechy kulturowe ludności jako bazę twórczą dystryktu. Omówiono specyfikę włoskich dystryktów przemysłowych. Dystrykt włoski stał się źródłem siły całej gospodarki włoskiej, stwarzając małym i średnim firmom możliwość rozwoju w dobie globalizacji. Wskazano na podobieństwa między źródłami siły włoskiego dystryktu a źródłami konkurencyjności gospodarki Japonii. Omówiono „grono przemysłowe”, które wywiera silny wpływ na rozwój dystryktu. Wskazano na istnienie we Włoszech sektorów wspomagających, do których należą: mechaniczny chemiczny i elektroniczny. Międzysektorowe przepływy inwencji i innowacji w ramach wskazanych sektorów decydują o poziomie innowacyjności wielu dystryktów. W drugiej części artykułu wskazano na możliwości wprowadzenia włoskich rozwiązań w Polsce, możliwości przedsiębiorczych działań w oparciu o bezpośrednie kontakty polskich firm z przedsiębiorcami włoskimi. Nowe rozwiązania muszą być wprowadzane przez społeczeństwo przedsiębiorcze wykorzystujące własną tradycje i kulturę. Małe i średnie firmy winny wzmacniać konkurencyjność na bazie własności lokali, wykorzystując jednocześnie bliskość kulturową i geograficzną. Kontakty ludności muszą być nieformalne i intensywne, oparte na wspólnej trosce o rozwój branży. Należy docenić wagę inicjatyw podejmowanych wspólnie przez większą ilość firm, wagę imitacji oraz wspólnych działań przedsiębiorstw do tej pory izolujących się. Należy tworzyć ramy bieżącej współpracy polskich sektorów. Międzysektorowe przepływy inwencji i innowacji powinny stać się koniecznością. Gminy mogą przyczynić się do organizacji targów lokalnych produktów. Należy szerzyć idee lokalnej wartości, lokalnego patriotyzmu, nagłaśniania nie tego co zagraniczne, ale co polskie i lokalne. 1. Wstęp Artykuł jest pomyślany jako przyczynek do wysiłków mających na celu podniesienie poziomu przedsiębiorczości i konkurencyjności regionu poprzez wykorzystanie włoskich doświadczeń z zakresu funkcjonowania małych i średnich firm. Szerzenie w Polsce idei dystryktu włoskiego jest nawoływaniem ludzi do zmiany wzajemnych relacji. Efektem tej zmiany będzie wyższy 46 poziom przedsiębiorczości. W Polsce nie ma obecnie dystryktu przemysłowego; pomiędzy małymi i średnimi firmami nie zachodzą relacje charakterystyczne dla firm tworzących przemysłowy dystrykt włoski. Czerpanie z różnych wzorów w rozwoju polskiej przedsiębiorczości zwłaszcza małej i średniej wydaje się być konieczne. Włoski przykład może wnieść wiele rozwiązań praktycznych. Pierwsza część artykułu opisuje dystrykt przemysłowy, sposób jego organizacji i źródła przewagi konkurencyjnej. Druga część artykułu zawiera uwagi dotyczące adaptacji doświadczeń włoskich do polskiej rzeczywistości. 2. Włoski dystrykt przemysłowy Małe i średnie przedsiębiorstwa (MŚP) liczące się na rynku nie występują pojedynczo, ale stanowią elementy wielkich i silnych całości, jakimi są dystrykty przemysłowe. Dystrykt włoski to według G. Becattini [3] środowisko społeczne oraz silna i dynamiczna forma organizacji, gdzie bliskość lokalizacji i związki kulturowe firm pozwalają osiągnąć im korzyści aglomeracji w postaci obniżenia kosztów i wzajemnego pozytywnego wzmocnienia. Rullani [16] definiuje dystrykt przemysłowy jako autonomiczną strukturę powstałą na bazie znajomości techniki i technologii wytwarzania rozwijającą się chaotycznie i spontanicznie. Brusco i Paba [4] uważają, że dystrykty przemysłowe stanowią odpowiedniki wielkich przedsiębiorstw, gdyż małe i średnie firmy wspólnie uzyskują wielkość produkcji i eksportu porównywalną do produkcji i eksportu dużych firm. A. Bonomi twierdzi, że nie można zdefiniować dystryktu włoskiego jako określonej liczby firm o danej łącznej sprzedaży. Dystrykt kojarzy się z relacjami zewnętrznymi zachodzącymi między firmami oraz z charakterystycznymi relacjami wewnętrznymi, pozwalającymi na użycie wobec niego określenia „systemu ekonomicznego”. Według R. Prodi dystrykt jest jedynym prawdziwym wkładem innowacyjnym (apporto innovativo), jaki otrzymały Włochy w wyniku ewolucji socjoekonomicznej w dwudziestym wieku. W latach siedemdziesiątych wielu autorów, jak A. Bagnasco [2], zwracało uwagę nie na pojedynczą firmę, jak miało to wówczas miejsce w Europie, ale na rozwijające się na wielu obszarach północnych i środkowych Włoch grupy małych firm tej samej specjalności. Autorzy ci twierdzili, że przyszłość Włoch nie będzie się opierać o wielkie firmy, ale będzie związana z dystryktem przemysłowym. Siła atrakcyjności jakiegoś ośrodka ma swoje źródła najczęściej w tej historycznej okoliczności, że ongiś właśnie tam coś zapoczątkowano z dobrym skutkiem, jakkolwiek w wielu innych miejscowościach można by to było uczynić równie dobrze a nawet lepiej [12]. Strategia rozwoju przemysłowego wielu regionów Włoch, oparta o dystrykty, powstała spontanicznie, była wypadkową indywidualnych strategii, indywidualnych wyborów osób, wyborów opartych o cechy osobowe, zdolności i umiejętności oraz związki osób powstałe na bazie ciągłych rozmów. Włoskie firmy powstawały spontanicznie na bazie drobnych zakładów rzemieślniczych, z czasem na obszarach obecnych dystryktów umocniły się małe i średnie a nawet wielkie firmy działające w jednej branży. Najpierw były to firmy samodzielne i silnie zindywidualizowane a po pewnym czasie utworzyły one łańcuch produkcyjny, specjalizując się w wykonywaniu pojedynczych operacji. Istotny wpływ na rozwój dystryktu wywarły targi stacjonarne i handel obwoźny. Dystrykty przemysłowe istniejące we Włoszech mają własną specyfikę, która upoważnia do określania ich mianem włoskich dystryktów przemysłowych. Specyfika ta osadzona jest wokół elementów dystryktów ukształtowanych na bazie tradycji, kultury, historii, cech społeczeństwa włoskiego wprzęgniętych w rozwój lokalnego terytorium. Dystrykt włoski stał się źródłem siły całej gospodarki włoskiej, stwarzając małym i średnim firmom możliwość rozwoju 47 i konkurencji na rynkach światowych. Made in Italy – to wyrażenie zapewne pozbawione jest sensu, jeśli nie kojarzyć go z typowymi wyrobami przemysłu lekkiego we Włoszech [1]. Charakterystyczną cechą dystryktu włoskiego jest kompleksowość faz cyklu produkcyjnego, jakie realizowane są na obszarze dystryktu. Kompleksowość cyklu, od pierwszych faz obróbki surowca po pakowanie gotowego wyrobu, zapewnia tysiącom firm dystryktu istnienie oraz poziom autokatalizy przedsiębiorczości i innowacyjności. Zapewnia również przewagę, którą trudno jest konkurencji doprowadzić do przestarzałości. Dystrykt jest zawsze ujmowany w kontekście: terytorium – specjalizacja. Firmy w dystrykcie włoskim wykazują jedną najważniejszą, podstawową cechę – przedkładają interes dystryktu (wartość, jaką stanowi dla nich dystrykt) nad interes własny, nad ciasne własne wartości, za jakimi niejednokrotnie mogłyby się opowiedzieć. Dla firm tworzących dystrykt ma on znacznie większą wartość niż suma wartości firm, gdyby funkcjonowały oddzielnie. Na podstawie danych (tabela 1) dotyczących lokalizacji branżowej dystryktów możemy stwierdzić, że branże o największym udziale dystryktów są jednocześnie obszarami, w jakich firmy włoskie odnoszą największe sukcesy na rynkach światowych. Tabela 1. Struktura branżowa dystryktów Specjalizacja okręgów Ilość Włókiennictwo, odzież 70 Produkty dla domu 37 Mechanika 33 Obuwnictwo, skórzany 28 Spożywczy 17 Papier i artykuły poligraficzne 6 Źródło: [8] Stąd można wyprowadzić wniosek, iż oparcie organizacji gospodarki włoskiej o dystrykt przyczynia się do jej wzmocnienia i rozwoju. Doświadczenie włoskie uczy, że tak jak korzyści skali, istnieją również korzyści skupisk przemysłowych (aglomeracji) i one to dają małym przedsiębiorstwom szanse dzielenia pewnych kosztów i wzajemnego pozytywnego wzmocnienia na bazie cech dystryktu. W ostatnich latach następuje wzrost rozmiarów firm i spadek ilości firm w regionach Włoch o najwyższej dynamice wzrostu wartości dodanej na osobę i wysokiej dynamice produktywności. Relacje te wskazują, że wzrost wielkości firm związany jest ze zmianą struktury organizacyjnej firmy. Spadek ilości firm i wzrost wielkości firm to dwa fundamentalne czynniki, które świadczą o konkurencyjności systemów produkcji. W tym kierunku zmienia się większość czołowych regionów Włoch [5]. 3. Milieu - wartość miejsca, źródłem siły dystryktu. Cechy społeczeństwa włoskiego Jasne światło na źródła wartości dystryktu rzuca koncepcja mieszcząca się we francuskim słowie milieu, znaczącym tyle, co otoczenie, ośrodek, środek czy miejsce. F. Governa [7] pojmuje milieu jako sumę określonych wartości opartych o charakterystyczne stosunki społeczno kulturowe. W tej koncepcji milieu mieści się potencjał dystryktu, na który składają 48 się wartości zgromadzone na przestrzeni pokoleń i przekazywane z pokolenia na pokolenie. Wartości te społeczność dystryktu potrafi odróżnić, docenić, przyjąć za swoje i wydobyć z nich siłę dystryktu. Gdyby przekazać te wartości innej społeczności nie potrafiłaby ona ich uznać za swoje i oprzeć na nich rozwój przedsiębiorczości. Mówiąc o wartości terytorium, można mówić o VAT terytorium. VAT terytorium to wypadkowa przedsiębiorczości terytorium, zdolności organizacji zintegrowanego systemu. VAT terytorium odzwierciedla poziom współpracy, koordynacji, kooperacji, i konkurencji firm, zdolność podnoszenia poziomu konkurencyjności produktów, produkcji, zdolność kreowania znaczenia terytorium w globalnej sieci. Wreszcie VAT terytorium to stosunki socjalne, jakie panują na danym terenie, sposób odnoszenia się do siebie ludzi, sposób myślenia ludzi i hierarchia wartości wyznawanych przez ludzi, etyka, cechy kulturowe i zamiłowania. Wszystkie te elementy kształtują ducha przedsiębiorczości, kompetencji i wiedzy, stanowią twórczą bazę dystryktu. Siła włoskiego dystryktu wywodzi się z cech kulturowych społeczności włoskiej takich jak: bezpośredniość, łatwość nawiązywania kontaktów, otwartość, skromność, skłonność do ryzyka, pracowitość, zmysł techniczny czy umiłowanie piękna. Bezpośredniość, otwartość są powodem wielkiej ilości kontaktów. Włosi chętnie się odwiedzają, opowiadając o wszystkim, co dzieje się w firmach. Te kontakty stanowią podstawę wprowadzania imitacji. Dyskusje, z jakich często rodzą się nowe pomysły (inwencje), nie mają końca. Rozmowy od dziesiątków lat miały miejsce w barach, na rynku, placach i ulicach miast, podczas spacerów czy codziennych wieczornych spotkań. Istotne znaczenie miały rozmowy prowadzone w latach pięćdziesiątych, sześćdziesiątych, siedemdziesiątych czy osiemdziesiątych. Codziennie spotykano się w barach, zwłaszcza podczas przerw w pracy na śniadanie. Ludzie przebywali w barach również po pracy, wymieniali się doświadczeniami. Cała okoliczna ludność bez przerwy dyskutowała o swojej profesji i możliwości wprowadzenia usprawnień. Ludzie nie kryli swoich uwag, ale chętnie się nimi dzielili. Produkcja w dystrykcie wymaga dużego poświęcenia, jest bardzo pracochłonna i monotonna, stąd mogą ją wykonywać tylko ludzie pracowici. Włosi są indywidualistami. Wielu Włochów ma ambicję wyróżnienia się w oparciu o stworzoną przez siebie firmę. Wysoki poziom indywidualności, skłonność do ryzyka miał wpływ na wielką liczbę firm tworzących obecnie dystrykt. Włosi są skromni i wiedzą dokładnie, że bez gruntownej znajomości techniki i umiejętności praktycznych nie uda im się stworzyć dobrej firmy. Zjawiskiem masowym na obszarach dystryktów było i jest zakładanie firm w oparciu o nabyte wcześniej umiejętności, opanowanie technologii, (profesjonalizm podstawą działania). Firmy, od dawna spełniają rolę inkubatorów przedsiębiorczości, ośrodków szkolnictwa praktycznego. Doświadczenia wyniesione z firm zastępują tu tradycyjnie pojmowane kursy. Włosi zwracają wielką uwagę na piękno: kształt, formę, kolor, przywiązują wielką wagę do tego, w czym chodzą. Włosi poprzez sztukę się wyrażają1. Cecha umiłowania piękna stała u podstaw obrania sektorów mody jako przedmiotu specjalizacji. A zmysł techniczny stał się bazą włoskiej mechaniki. Tak można omawiać wszystkie cechy ludzi i w końcu, gdy się dobrze zastanowimy uznamy, że wszystkie te cech tworzą zbiór niezbędny do trwania dystryktu w obecnym kształcie. 1 Włoski design stał się w ostatnich latach współczesnym wyrazem wielkich egzaltacji i pogardy dla różnych ideologii. Nie można zaprzeczyć, że prezentuje się on formalnie radośnie, jest zdolny wyrazić bogactwo inwencji. Ale z drugiej strony włoski design stał się nośnikiem narodowych trudności, improwizacji, niedomagań konfrontacji w modzie, tęsknot do odradzania się nawet wysokim kosztem. ( V. Gregotti). 49 Tabela 2. Zestawienie cech kulturowych społeczeństwa i cech firm w dystryktach Cechy kulturowe społeczeństwa dystryktów Cechy firm działających w dystryktach Bezpośredniość, otwartość, łatwość nawiązywania rozmów Wielka liczba kontaktów między firmami i pracownikami. Powszechność we wprowadzaniu imitacji. Indywidualność, skłonność do ryzyka Ogromna liczba firm. Wysoki poziom konkurencji, kooperacji, specjalizacji Skromność Profesjonalizm, znajomość techniki podstawą działalności Pracowitość Pracochłonne sektory klasyczne przedmiotem specjalizacji Umiłowanie piękna Sektor mody, projektowanie wnętrz przedmiotem specjalizacji. Umiejętność lansowania nowych trendów w ciągle zmieniającej się modzie Chęć wprowadzania zmian Powszechna imitacja i innowacja. Organizacja firm i czas pracy dostosowany do wymagań branży Źródło: opracowanie własne 4. Źródła siły dystryktu Włoskie firmy tworzące dystrykt w przeważającej mierze są własnością rodzin. Własność rodzinna opiera się o własność lokalu i środków trwałych, w jakie wyposażona jest firma. Istnienie odpowiedniej liczby lokali jest niezbędnym warunkiem skuteczności rodzinnych ogniw dystryktu. Firmy rodzinne rozwinęły się na przykład w regionie Marche (Włochy Środkowo-Wschodnie) dzięki wykonywaniu produkcji w warsztatach przydomowych (własnych lokalach). Z czasem warsztaty te lokowano na parterze domów. Dom, którego cały parter przeznaczony jest na produkcję zdominował architekturę regionu, specjalna konstrukcja domów rodzinnych, aspekt architektoniczny istnienia i rozwoju dystryktu. W domach jednorodzinnych cały parter o powierzchni powyżej 100 m2, zajmuje warsztat produkcyjny, w którym znajduje zatrudnienie rodzina zazwyczaj kilkupokoleniowa, mieszkająca na piętrach. Właśnie takie domy, będące jednocześnie miejscem pracy i zamieszkania są istotnym elementem kreującym warunki produkcji butów w Marche. Konstrukcja tego typu domu o specyficznym rozkładzie kondygnacji wynikała z konieczności stworzenia miejsca pracy a także ze snobistycznej chęci posiadania dużego domu. W małych i średnich fabrykach rodzinnych mieszczących się zazwyczaj na parterze domu jest zatrudniona ponad połowa pracowników firm obuwniczych dystryktu. Gdyby w Marche panowała moda na inny rodzaj domu rodzinnego, silny przemysł obuwniczy miałby mniejsze szanse rozwoju. Dystrykty we Włoszech rozwinął na wsi, gdzie rolnicy posiadali lokale i oprócz uprawy roli podejmowali dodatkowe zajęcia. W regionie Marche w zapiskach parafii poczynionych już w osiemnastym wieku stwierdza się, że ludność okoliczna oprócz uprawy roli zajmuje się różnym rzemiosłem; jeden jest kowalem, inny wytwarza chomąta a jeszcze inny proste obuwie. Firmy dystryktu stanowiące własność rodzinną zarządzane są tak jak kieruje się dużą rodziną [14]. Włoska gospodarka podobnie jak japońska opiera się na „miękkich elementach 50 zarządzania”2 Orientacja na człowieka, ludzie i ich cechy, zdolności, umiejętności i zaangażowanie pracownika stanowią fundamentalny składnik zasobów firm włoskich i japońskich. Istnieje wiele cech wspólnych pomiędzy źródłami siły włoskiego dystryktu a źródłami konkurencyjności gospodarki Japonii. Można tu wymienić przede wszystkim stałość zatrudnienia rdzenia dystryktu oraz występujący we włoskich firmach dystryktu system samodoskonalenia podobny do Kaizen. W tysiącach małych firm, tworzących włoski dystrykt, pracują zwykle ich właściciele wraz z rodziną. Wprawdzie nie ma tutaj formalnych, zawieranych na całe życie umów, jednak właściciel i jego rodzina są mocno związani z własną firmą, tworząc trzon dystryktu. Najistotniejszą rolę nie odgrywają tutaj formalne struktury, narzucone i przemyślane strategie postępowania, ścisłe relacje przełożony – podwładny, ale istota więzi łączących pracownika z firmą, jego zaangażowanie i poświęcenie wynikające z własności, zdolności i umiejętności oraz chęci wzmocnienia pozycji firmy, która stanowi o losie właściciela/pracownika. Przeprowadzane zmiany w organizacji i produkcji mają charakter oddolny intensywny i bieżący. Rodzą się z zaangażowania pracownika/właściciela, ze stosunku pracownika/właściciela do pracy, rodzą się nie w biurze kierownika a oddolnie, bezpośrednio na stanowisku pracy, tak jak w Japonii. Działania innowacyjne nie są sformalizowane. Podobnie jak w Japonii, innowacyjność w dystryktach włoskich jest pasją i koniecznością. Firmy wprowadzające innowacje są dobrze postrzegane przez otoczenie, są zauważane a ich marka zyskuje na znaczeniu. Działania innowacyjne podejmowane są wspólnie przez wiele firm. Firmy wspólnie formułują problemy, inwencje i finansują również koszty ponoszone na innowacje. „Naturalna funkcja dystryktu – cyrkulacja informacji, sprzyja imitacji i innowacji”[13]. Firmy dystryktu zmieniają swój pejzaż technologiczny dwiema metodami. Znakomita większość firm tworzących dystrykt bazuje na imitacji technologicznej. Niewielka grupa firm tworzy strategie innowacji, gdzie wykorzystuje w znacznej mierze technologie obce, powstałe na zewnątrz Włoch. Innowacji sprzyjają takie czynniki jak: stosowanie nowoczesnych, oryginalnych technologii, dostosowywanych przez poszczególne zakłady do swoich celów; szerzenie wiedzy i umiejętności wdrażania nowoczesnych procesów produkcyjnych; działalność profesjonalna; wysoka skłonność do ryzyka; system wartości motywujący pracowników do zakładania własnych firm a tym samym do zajmowania statusu przedsiębiorców. Ciągłe powstawanie w okręgu nowych firm, ich dynamika i energia wpływają bez przerwy na wszystkie przedsiębiorstwa regionu, wzbogacając je, zachęcając do konkurencji. 5. System włoskiej przedsiębiorczości System włoskiej przedsiębiorczości opiera się na następujących ogniwach [6]: terytorialność jako przynależność terytorialna systemów produkcji; dystrykt (okręg) jako oryginalna forma industrializacji włoskiego systemu przemysłowego; jednorodność, rozumiana jako produkcja towarów zaspokajających te same potrzeby na danym obszarze, jednorodność technologiczna; giętkość adaptacji, wyrażająca się w zdolności do innowacji wewnętrznej, mającej swoje miejsce na danym obszarze, co gwarantuje firmom rozwój. Prezydent klubu dystryktów Club distretti P. Botto3 wymienia przyczyny, które leżą u podstaw siły i dynamicznego rozwoju dzisiejszych dystryktów włoskich: 2 3 M. K. Nowakowski, Japońskie przedsiębiorstwo na rynkach światowych, PAN, Warszawa 1987., s.52. „Gospodarki Niemiec czy USA oparte są na twardych elementach: strategii, strukturze i sformalizowanych systemach i procedurach działania.” op. cit. s. 52. http://www.clubdistretti.it/news06.htm#a4. 51 specyficzny popyt na wyroby każdego dystryktu i jego zogniskowanie na obszarze dystryktu; również popyt na wszelkiego typu akcesoria np. w dystrykcie obuwniczym: skóry, obcasy, cholewki, zamki, klamry, elementy ozdobne, maszyny obuwnicze, kleje, barwniki, wkładki usztywniające piętę itd. • silne związki kooperacji, zmiany wprowadzane w jednej firmie, szybko rozpowszechniają się w całym okręgu, podwyższając kompetencje i konkurencyjność wszystkich firm; • szeroka i silna konkurencja licznych podmiotów o zrównoważonej sile, która stanowi źródło specjalizacji poszczególnych małych firm. Następuje rozłożenie całego procesu produkcji na drobne elementy łańcucha produkcji. Każdy z elementów łańcucha produkcyjnego wykonują setki małych, konkurujących ze sobą o zlecenia firm, które nawzajem siebie znają a ich wzajemne kontakty mają charakter nieformalny, intensywny i bieżący. Firmy te wykazują się wysokim stopniem giętkości, elastyczności, efektywności ekonomicznej; • brak biurokracji, płaskie struktury-oznaczają wyeliminowanie z małych firm dystryktu oporów zbiurokratyzowanego zarządu, ślamazarności administracji, niezaradności kadry kierowniczej narzuconej przez zarząd. Właściciel małej firmy rodzinnej jest jednocześnie prezesem, księgowym, pracownikiem, pomocnikiem, strategiem, technologiem, zaopatrzeniowcem, sprzątającym. Każdy z dystryktów ma w pewnej części własną specyfikę, własne cech, atrybuty. Dla przykładu: dla dystryktu obuwniczego Fermano z regionu Marche Rada miejska Fermo [17] w dokumencie 5/10/1991 określiła cechy szczególne: 1. homogeniczność na płaszczyźnie ekonomicznej i wysoki poziom wymiany pomiędzy gminami tworzącymi dystrykt; 2. szczególne warunki geograficzne, które skupiają poszczególne gminy wokół Fermo; 3. dystrykt Fermano charakteryzuje się jednym z najwyższych zagęszczeń we Włoszech (w Europie) firm małych i średnich na jednym obszarze; 4. dystrykt przemysłowy Fermano składa się z małych i średnich firm, które stworzyły unikalny i niepowtarzalny model, konglomerat firm tworzących specyficzny łańcuch produkcji obuwniczej. Dystrykt obuwniczy z Marche wyróżnia się następującymi szczególnymi cechami: 1. fragmentaryzacja, która polega na obecności ogromnej (około trzech tysięcy) liczby firm w regionie, są to firmy o ograniczonych rozmiarach, które współpracują ze sobą, jednocześnie konkurując; 2. własność rodzinna, przywództwo rodzinne, to cecha charakterystyczna nie tylko dla firm małych lecz również tych o znacznych rozmiarach; 3. koncentracja geograficzna, obrazem tej koncentracji jest zarówno geograficzny okręg jak i cechy kulturowe regionu; organizację cechuje maksymalna giętkość produkcji nie standaryzowanej, opartej na dojrzałych technologiach i ciągu produkcyjnym, składającym się z firm wykonujących pojedyncze fazy produkcji; 4. zniesienie barier wejścia; bez przeszkód powstają w regionie nowe firmy oparte o zróżnicowane wielkości kapitału oraz głównie o znajomość procesu produkcyjnego i realiów rynku wewnętrznego czy możliwości eksportowych itp. Dystrykt Fermano-Maceratese wytworzył w ciągu stu lat swojego istnienia skonsolidowany konglomerat przynależności lokalnej, realizuje wiele celów socjalnych i produkcyjnych, np.: wyjątkowa skłonność do autonomicznej pracy; to z marzeń wielu pracowników o własnej firmie powstały obecnie niezależne i profesjonalne małe firmy; szeroko rozpowszechnioną specjalizację produkcji; wysoki, wypracowywany z latami rozrastania się firm, poziom • 52 kooperacji, koordynacji i konkurencji. Najbardziej znany na świecie przedstawiciel przemysłu obuwniczego Diego della Valle z Marche tak opisał dystrykt, w którym działa: Jestem przekonany, że na obszarze Marche są najlepsze warunki do działalności przemysłu obuwniczego. Tutaj nasza firma powstała i tutaj zostaniemy. Ogromny profesjonalizm, jaki rozwinął się w dystrykcie Fermano ma taką wartość, że żadna zmiana lokalizacji nie jest jej w stanie zastąpić [11]. 6. Grono przemysłowe i zależności międzysektorowe Rysunek 1. Włoskie grono obuwnicze Źródło: [4], s. 221 53 Na rozwój dystryktu silny wpływ wywiera „grono przemysłowe” [14], czyli zlokalizowana w geograficznym sąsiedztwie grupa przedsiębiorstw działających we wspomagających się sektorach i powiązanych z nimi instytucjach. Model grona przemysłowego (rysunek 1) opracowali włoscy naukowcy współpracujący z M. E. Porterem podczas czteroletnich badań nad konkurencyjnością narodów. Producenci obuwia kontaktują się z producentami maszyn, przekazując im swoje uwagi na temat sprawności maszyn i konieczności wprowadzenia usprawnień. Styliści są w kontakcie z producentami obuwia, uzyskując informacje o potencjalnych możliwościach wykonywania nowych modeli. Informują również garbarzy o nowych tendencjach w modzie i kolorach skór. Firmy chemiczne zajmujące się stosowaniem nowych materiałów w obuwnictwie na łamach fachowych pism i w bezpośrednich kontaktach zachęcają do ich wprowadzania. Te interakcje są korzystne dla wszystkich stron. Sprzyja im bliskie sąsiedztwo i stosunki panujące między firmami i sektorami. Na interakcje elementów grona nakłada się oddziaływanie inwencji i innowacji powstających we włoskich sektorach: mechanicznym, elektronicznym, chemicznym. Sektory te wzajemnie na siebie oddziałują, stanowią jądro włoskiej innowacji, wpływają na całą gospodarkę. Rysunek 2. Przepływy innowacji technologicznych wewnątrz sektorów włoskich Źródło: [10], s. 85 Silny wpływ na sektor mechaniczny wywierają odkrycia w sektorze chemiczno-farmaceutycznym i elektronicznym. Oddziaływanie chemii na sektor mechaniczny dotyczy między innymi tworzyw sztucznych. Sektor mechaniczny korzysta z dorobku technologicznego elektroniki w dziedzinie generatorów i kabli. Sektor elektroniczny wnosi wielki wkład w innowacje w dziedzinie gospodarstwa domowego, produkcji maszyn różnego typu czy tworzyw sztucznych. Mechanika oraz elektronika wniosły nieoceniony wkład w wyniki tradycyjnego sektora mody. Wkład mechaniki polega na konstrukcji i produkcji szerokiej gamy maszyn stosowanych w sektorze mody, natomiast elektronice dystrykty mody zawdzięczają zautomatyzowanie produkcji. Mechanika stworzyła bazę dywersyfikacji produkcji wielu dystryktów. 54 7. Możliwości wprowadzenie w Polsce włoskich rozwiązań Kto i jakie działania może przedsięwziąć? Trudno jednoznacznie określić, kto ma podjąć prace zmierzające do wprowadzenia rozwiązań dystryktu. Z pewnością nie może być to urzędnik, któremu przydzielono zadanie. Nie może to być również agencja szkoleniowa promująca przedsięwzięcie powołania dystryktu, organizująca szkolenia na ten temat, np. w oparciu o środki z EFS. Może to być jedynie społeczeństwo przedsiębiorcze, podmiot mający przedsiębiorczość „we krwi”, np. grupa zapalonych przedsiębiorczych rodzin, które mogą łatwo się porozumieć. Grupa osób „mających fach w ręku” lub fachowiec znający technologię i park maszynowy, realia rynku, który zachęci do swojej wizji okoliczną ludność. Warunkiem utworzenia małej firmy dystryktu jest posiadanie przez każdą z rodzin chcących powołać firmę własnego lokalu, pomieszczenia produkcyjnego. Nie może to być pomieszczenie wynajęte. Dystrykt opiera się na własności lokali. W Polsce rodziny szczególnie w miastach nie posiadają lokali, nie są właścicielami lokali, w których można by umieścić maszyny. To jest poważny problem. Tylko rodzina posiadająca maszynę i lokal może być skutecznym ogniwem firm dystryktu. Tylko takie ogniwo może zaangażować się prawdziwie w twórczą pracę. Ale na wsiach istnieją lokale. Również na wsi ludność jest ze sobą bardziej zżyta. Kontakty ludności wiejskiej są bardziej nieformalne i intensywne. Zwłaszcza podczas zimy można poświęcić się działalności pozarolniczej. Właśnie na wsi włoskiej powstały dystrykty. Poważnym problemem jest brak środków na zakup maszyn. W tej sytuacji należy rozważyć zakup maszyn używanych. Jedna rodzina lub kilka rodzin może wspólnie kupić maszynę produkcyjną. Kilkanaście rodzin może dysponować całym ciągiem produkcyjnym. Najistotniejsze jest porozumienie między tymi rodzinami. Ich przeświadczenie o wspólnym losie i konieczności wspólnego działania dla dobra ogółu, przeświadczenie o konieczności poświęcenia egoistycznego interesu dla dobra całości. Ludność wiejska może zaprosić zagranicznych fachowców. Praktycy tacy z doświadczeniem są obecnie często na zachodzie bezrobotni i mogą służyć radami, oczywiście odpłatnie. Urząd gminy czy grupa przekonanych do działalności osób, właścicieli lokali może ściągnąć do Polski kilku praktyków, ekspertów z branży, którzy mogliby ustawić cały ciąg technologiczny, umieszczając kolejne maszyny w lokalach członków grupy i przyuczyć okoliczną ludność do wykonywania zawodu. Do tego jednak potrzeba przedsiębiorczego społeczeństwa4, niebojącego się ryzyka. Nawiązanie bezpośrednich kontaktów z przedsiębiorcami dystryktu we Włoszech również może przynieść korzyść. Kontakty te mogą powstać na bazie popytu zgłaszanego na obszarze Polski na wyroby dystryktu włoskiego. Kontakty mogą również zrodzić się w początkowym okresie poprzez przejęcie roli podwykonawcy lub kooperanta zaopatrującego firmy dystryktu. Takie kontakty zachęcają do podjęcia przedsiębiorczych działań, są szkołą zdobywania umiejętności technicznych, mogą być początkiem stworzenia własnych firm poprzez naśladownictwo. Inną formą nawiązania kontaktu z przedstawicielami dystryktu jest bezpośrednie podjęcie pracy w dystrykcie w celu opanowania techniki produkcji. Można taką pracę podjąć wykorzystując kontakty z firmami działającymi w Polsce. Jeszcze kilka lat temu można było indywidualnie łatwo znaleźć pracę w dystrykcie, co dawało możliwość przyuczenia do zawodu. Dzisiaj w dobie konkurencji państw Azji, głównie Chin o pracę w firmach dystryktu nie jest łatwo. Na inicjatywę przedsiębiorcy zagranicznego, którego działalność stworzy podstawy rozwoju w regionie silnego okręgu przemysłowego trudno jest liczyć. Tacy 4 Członka każdej społeczności charakteryzuje archetyp, wykształcone wzory zachowań ludzkich (termin z psychologii głębi – psychoanalizy K. G. Junga). Takie wzory trudno jest zmienić. Trudno ze społeczności roszczeniowej (asymetria roszczeń) wykształcić społeczność przedsiębiorczą, skłonną do ryzyka i odpowiedzialną za własny los. 55 przedsiębiorcy zwykle wykorzystują najczęściej tanią siłę roboczą w Polsce, lokują u nas najbardziej pracochłonne i najniżej opłacane elementy łańcuch produkcyjnego oraz drenują kadry o rzadkich i najbardziej użytecznych kwalifikacjach. 8. Wykorzystać własną wartość, wspólne inicjatywy Należy stworzyć klimat przedsiębiorczości i solidarności społecznej, w którym możliwe jest wykorzystanie wartości miejsca, zasobów, tradycji, specyficznych źródeł przewagi, o jakie może oprzeć się powstanie i rozwój małych i średnich firm jednaj branży. Im bardziej specyficzne są wartości miejsca, milieu, źródła przewagi przedsiębiorczości, tym lepiej, gdyż tym trudniej jest je naśladować. Dystrykt włoski wykształcił się w sposób spontaniczny i chaotyczny na bazie wartości okolicznej ludności. Wykorzystał wartości okręgu: bliskość geograficzną lokalizacji firm i bliskość kulturową społeczności, która sama wypracowała oryginalne rozwiązania organizacji przedsiębiorczości. Można o tym wszystkim opowiedzieć zainteresowanej społeczności gmin w Polsce. Z pewnością znajdą się wybitne osoby mogące podchwycić włoskie rozwiązania. Społeczność włoskiego dystryktu nie ukrywa nowych rozwiązań, ale chętnie dzieli się nimi wewnątrz dystryktu (nie na zewnątrz), mając nadzieję, że inni postąpią tak samo. Rozpowszechnione w Polsce ukrywanie własnych pomysłów, informacji, częste poniżanie pracowników, brak zaangażowania oddolnego pracowników, wyzysk pracownika czyni idee dystryktu niemożliwymi do adaptacji. Stąd wołanie o społeczeństwo moralne, przedsiębiorcze i wielkoduszne. Stąd konieczność zerwania z biernością, z obcym wzorem wrogości i obcości względem drugiego rozpowszechnionym obecnie w Polsce, konieczność zerwania z niekompetencją administracji i biurokracją. Dystrykt w polskich warunkach nie może opierać się na wyzysku, którego źródłem jest własność kapitału. Nie może się opierać również na twardych elementach zarządzania jak struktury i strategie. Do tej pory te elementy nie przyniosły efektywnych rozstrzygnięć. Jedynie oparcie małych firm dystryktu na miękkich elementach zarządzania, oddolnej aktywności osób, wynikającej z własności lokalu i maszyn, z własności firmy, z roli bycia jednocześnie właścicielem i pracownikiem może przynieść efekty. W polskich warunkach możliwe jest stworzenie małych firm rozwijających się w oparciu o zaangażowanie pracowników będących jednocześnie właścicielami. Możliwe jest nawiązanie trwałych i żywych kontaktów między firmami opartych o wzajemne, biedzące i intensywne kontakty właścicieli będących jednocześnie pracownikami. By takie kontakty istniały ludzie muszą byś szczerzy i muszą się lubić. Tylko oparcie zarządzania na miękkich elementach zarządzania: zdolnościach ludzi, talentach, podmiotowości pracownika\właściciela, zaangażowaniu może przynieść efekty. Polskie rozwiązania musi charakteryzować „atmosfera przedsiębiorczości”, brak tajemnic, oddolna innowacja a przede wszystkim imitacja. Konieczne wydaje się rozpropagowanie miejsc spotkań ludności dystryktu. We Włoszech najlepiej spełniają taką funkcję bary, place i ulice, gdzie ludzie chętnie przebywają. Brak niestety w tradycji polskiej pojęcia baru jako miejsca rozmów na temat przedsiębiorczości, fachowych dysput. W Polsce ludzie ze sobą mało rozmawiają, nie istnieje „bar przedsiębiorczości”, nie istnieją kluby przedsiębiorczości, miejsca przedsiębiorczych nieformalnych spotkań. Ludzie jednak muszą się gdzieś spotykać i podejmować otwarty, intensywny dialog na temat przedsiębiorczości. Może rozwiązaniem będzie spontaniczne, oddolne powołanie klubu dystryktu5. Ludzie sami muszą wypracować formy i znaleźć miejsca spotkań. Z tych spotkań muszą powstawać inwencje, pomysły. 5 Klub może mieć na celu podniesienie poziomu innowacji, koordynację w zakresie produkcji czy współpracy zagranicznej, organizowanie pośrednictwa między rynkiem zagranicznym a dystryktem, między instytucjami badawczymi a przemysłem. Poszukują nowych rynków zbytu, zajmują się promocją itd. 56 Inwencje muszą rodzić się oddolnie, bezpośrednio na stanowiskach pracy. To nie z polecenia dyrektora, ale od dołu ze spostrzeżenia pracownika będącego właścicielem firmy powinny wychodzić usprawnienia organizacyjne i techniczne. To sam właściciel/pracownik zaangażowany w swoją działalność ciągle i na bieżąco w oparciu o swoje spostrzeżenia winien korygować i usprawniać własną firmę, równocześnie dzieląc się swoimi uwagami z innymi i współpracując z firmami w imię własnego interesu. Brak środków w Polsce na B+R oraz niska produktywność wiedzy skłaniają do imitacji, co jest cechą dystryktów. Małe i średnie firmy mogą śmielej rozwiązywać problemy techniczne wspólnie formułując inwencje, wspólnie ponosząc koszty badań i wdrożeń, jak to jest robione we Włoszech. Ogniwa dystryktu - małe firmy rodzinne, oparte o własność lokalu i maszyn, cały swój potencjał winny zaangażować w sprowokowanie rozwiązań innowacyjnych na bazie autokatalizy technologicznej. Chodzi o zgromadzenie odpowiednio wysokiej ilości inwencji i nakładów (ponoszonych wspólnie, rozłożonych na wiele firm) oraz umiejętności praktycznego wdrożenia wiedzy, przy których może powstać zjawisko zmiany poziomu technologicznego obszaru przemysłowego. Wysoki popyt na wyroby firm dystryktu pojawi się stopniowo i będzie związany ze wzrostem roli dystryktu na rynku. Obok firm działających jako ogniwa łańcucha produkcyjnego winny rozwijać się firmy produkujące akcesoria, wysyłane bezpośrednio do odbiorców poza dystryktem. Płaskie struktury, oddolna inicjatywa i brak biurokracji to jedna z cech dystryktu. Konieczne jest przejęcie przez firmy rodzinne wszystkich funkcji firm, kooperacja i konkurencja tych firm, wyeliminowanie niekompetentnych zarządów, ustanowienie własnych struktur. Doświadczenia włoskie można odnieść do obecnej sytuacji w Polsce również w tej mierze, że i w Polsce aktualnie rozproszone małe i średnie firmy pokrewnych specjalizacji mogą nawiązać wzajemne kontakty. Małe i średnie przedsiębiorstwa (MŚP) mogą stworzyć, nie czekając na odpowiedniejsze warunki, silny łańcuch produkcyjny przez wykształcenie wzajemnych więzi na bazie poznania i stowarzyszenia. Firmy winny ograniczyć się do aktywniej kooperacji na bazie wąskiej specjalizacji opartej o oddolną inicjatywę i nowoczesny park maszynowy. Należy wykorzystać lub rozwinąć powiązania międzysektorowe, usprawnić wymianę informacji w celu symbiozy sektorów, należy wykorzystać możliwości, jakie daje wprowadzenie innowacji w oparciu o praktykę i nową wiedzę powstałą w kooperujących sektorach. Szukać przydatnych rozwiązań, jakie powstają w innych sektorach, lokalizować sektory i miejsca, w których może powstać wiedza czy innowacja, usprawniać praktykę wdrożeń. Wzajemne relacje sektorów, ich potencjalne związki i węzły interesów winny być znane i intensywnie wykorzystywane. Bieżące informacje o nowościach w technice, technologii, kontaktach muszą być na bieżąco rozpowszechniane. Nie można się bać wymiany informacji. Należy rozpowszechniać zgromadzone informacje i skłaniać firmy i organizacje do ich wykorzystywania. Ważną praktyczną rolę mogą odegrać firmy, zrzeszenia firm lub ośrodki naukowe lokalizujące powiązania międzysektorowe. We Włoszech szczególnie współpracują ze sobą sektory: maszynowe, chemiczny, elektroniczny i tradycyjny sektor mody. Wokół tych sektorów istnieje i stale rozwija się cały konglomerat firm, które skutecznie korzystają z wymiany wzajemnych osiągnięć. Należy i w Polsce tworzyć ramy bieżącej współpracy polskich sektorów w celu szerokiego, wzajemnego wykorzystania osiągnięć na polu B+R. Międzysektorowe przepływy inwencji i innowacji, praktyka wdrożeń, w trosce o wspólny los powinny stać się koniecznością. 57 9. Bliżej przedsiębiorczości Należy w polskich warunkach organizować systematycznie targi i wystawy wyrobów lokalnych. Należy tym imprezom nadać poważną rangę. Można je traktować w kategorii świąt, ale też jako element podkreślający prestiż i znaczenie miejsca, regionu. Można targi połączyć ze świętami miast, prezentując również lokalny dorobek artystyczny. Parady w dawnych strojach, prezentacje zawodów uprawianych przed laty, święta kwiatów czy towarów lokalnych winny stanowić stały element świąt każdej gminy regionu. Targom winny towarzyszyć koncerty organowe w kościele czy występy orkiestr lokalnych, zespołów czy chórów. To wszystko zbliża do siebie ludzi, stanowi element sprzyjający przedsiębiorczym inicjatywom. Imprezy te nie powinny być jednak okazjonalne, organizowane raz w roku. Winny stanowić obraz codziennego życia regionu. Gminy mogą przyczynić się do organizacji targów poprzez wzięcie na siebie przynajmniej w początkowym okresie roli organizatora. Gminy nie mogą pobierać również od wystawców wygórowanych opłat. Należy rozpropagować idee handlu obwoźnego wyrobami regionalnymi. W centrum miasta powinien stale funkcjonować sklep z lokalnymi wyrobami. Należy szerzyć idee lokalnej wartości, lokalnego patriotyzmu, nagłaśniania nie tego, co zagraniczne, ale co polskie i lokalne. Ludzie muszą poczuć własną wartość i własną siłę. Każda gmina może prowadzić ośrodek promocji informacji o przedsiębiorczości regionu. Gminy winny organizować i wspierać inicjatywy mające na celu wzmocnienie więzi społecznych na różnych płaszczyznach. Należy stworzyć możliwości rozwoju ośrodków informacji technicznej. Ośrodki takie winny posiadać informacje o ciągach produkcyjnych, ich elementach, możliwości zakupu maszyn, cenach maszyn nowych i używanych, producentach i sprzedawcach. Należy rozwijać publikacje lokalne dotyczące przedsiębiorczości, w miarę upływu czasu coraz bardziej specjalistyczne. Należy pokazywać i promować pozytywne przykłady regionalnej przedsiębiorczości. Należy rozwijać szkolnictwo zawodowe działające przy dystryktach. Ośrodki szkolące powinny prowadzić firmy produkcyjne lub handlowe. Firmy te winny wspólnie kupować dla ośrodka wyposażenie, a głównie nowoczesne maszyny. Programy w tych szkołach winny być opracowywane nie przez stale zatrudnioną tam kadrę, ale przez zainteresowane firmy. Zajęcia specjalistyczne powinny być prowadzone przez specjalistów praktyków oddelegowanych przez firmy w celu przeprowadzenia szkolenia. Należy skończyć z tanim i masowym szkolnictwem bez związku z zapotrzebowaniem zawodowym a oprzeć cię o szkolnictwo dające najwyższe kwalifikacje, prowadzone na dobrym, zwykle drogim i nowoczesnym sprzęcie. Młodzież winna zetknąć się z firmami w wieku, kiedy może być przedsiębiorczo zainspirowana. W promocję regionu należy włączyć banki. We Włoszech banki wydają setki publikacji promujących kulturę, historię i przedsiębiorczość regionu. Działalność banku wspierająca region należy do codzienności. Literatura [1] Anzelmi S., L’industria calzaturiera marchigiana. Dalla manifattua alla fabrica, Unione Industriali del Fermano 1998. [2] Bagnasco A., Tre Italie. La problematica territoriale dello sviluppo italiano, Il Mulino, Bologna 1977. [3] Becattini G., Introduzione : il distretto industriale marshalliano : cronaca di un ritrovamento, in Becattini G. (a cura di) Mercato e forze locali, Il Mulino, Bologna 1987. 58 [4] Brusco S., Paba S., Per una storia dei distretti industriali italiani dal secondo dopoguerra agli anni novanta (a cura di), Fabrizio Barca, La storia del capitalismo italiano: dal dopoguerra a oggi . Donzelli Editore, Roma 1997. [5] Cucculelli C., Valore aggiunto e struttura dell’industria delle regioniItaliane nei anni 90, Economia Marche 2001, s. 103. [6] Distretto Industriale Calzaturiero Fermano-Maceratese, Comitato di Indrizzo e Coordinamento: Programma di sviluppo Settori pelli-cuoio-calzature. Porto Sant’Elpidio 2000, s. 3. [7] Governa F., Il milieu come insieme beni culturali e ambientali, Rivista Geografica Italiana 1998, ss. 85-93. [8] Imprese e attività produttive, „Il sole 24 ore” 15 maggio 2002. [9] Jarco J., Wybrane problemy filozofii i logiki, Wydawnictwo Akademii Ekonomicznej we Wrocławiu, Wrocław 1988 r.. [10] Malerba F., Montobbio F., L’attività innovativa e la specializzazione tecnologica e commerciale dell’Italia a confronto con gli altri paesi industrializzati [in:] Tendenze dell’industria italiana, Centro Studi. Confindustria, Giugno 2002. [11] Martellini M., Investire nelle Marche conviene, ,,Il Resto del Carlino” 21.02.2001. [12] Myrdal G. Teoria ekonomii a kraje gospodarczo nierozwinięte, Polskie Wydawnictwo Gospodarcze, Warszawa 1958 r. [13] Pepe C., Musso F., Il futuro dei distretti,Vicenza giugno 1999, s. 8. [14] Porter M. E., O konkurencji, PWE, Warszawa 2001., ss. 222, 248. [15] Rattazzi D., Da Fifth Avenuein in viaggio verso l’Italia, „La Republica”, 2 luglio 2001. [16] Rullani E., Distretti industriali e economia globale, „Oltre il Ponte” 1995, nr 50. [17] Renzi S., Distretto Industriale del Fermano e Fermano Maceratese, Centro studi Economici G.B. Carducci, Fermo 2001, ss. 5–6. 59 Polkowice a wybrane aspekty rekonwersji przemysłowej z uwzględnieniem Narodowej Strategii Rozwoju Regionalnego Polski na lata 2007–2013 (2025) ADAM FISZER, ARTUR MAZUR Dolnośląska Wyższa Szkoła Przedsiębiorczości i Techniki Streszczenie: Polkowice są przykładem obszaru objętego intensywną eksploatacją górniczą o wyraźnej strategii rozwoju ukierunkowanej na działalność pozagórniczą. Referat jest próbą określenia głównych osi dalszego rozwoju dla gminy i miasta Polkowic (do 2025 roku) w aspekcie zasad rekonwersji przemysłowej z uwzględnieniem założeń zawartych w projekcie Narodowej Strategii Rozwoju Regionalnego (NSRR) dla Polski na lata 2007–2013 (2015). 1. Wstęp Polkowice są miastem i gminą leżącą na Dolnym Śląsku o szczególnej historii. Dzięki powstałym na początku lat 60. na ich terenie zakładom eksploatacji rudy miedzi, po czterdziestu latach, Polkowice stały się jedną z najbogatszych gmin w Polsce i często określone są jako modelowy przykład restrukturyzacji subregionalnej. Region bowiem z przysłowiowej „sypialni górniczej” przeobraził się w „super miasteczko” [8]. Obecnie nasuwa się pytanie czy strategia Polkowic oparta na trzech filarach [8]: • współpraca z KGHM Polska Miedź S.A., • tworzenie odpowiednich warunków dla inwestorów, • stworzenie z Polkowic miasta atrakcyjnego turystycznie jest rozwiązaniem, które sprawdzi się dla nowego okresu programowania rozwoju Polski, tj. w latach 2007–2013, a nawet do roku 2025, który stanowi datę graniczną różnego rodzaju opracowań dotyczących rozwoju regionalnego Polski. 2. Polkowice a model rekonwersji Doświadczenia UE [3] w zakresie restrukturyzacji i rekonwersji przemysłów hutniczego, tekstylnego, a przede wszystkim górniczego potwierdzają, że zmiana obrazu danego regionu to 60 okres długoletni trwający około 20–25 lat. Z reguły procesy te były związane z faktem likwidacji przemysłów dominujących (monokultur przemysłowych) a więc gwałtownym załamaniem się lokalnego rynku pracy. Przypadek Polkowic jest szczególnym fenomenem, bowiem procesy rekonwersyjne odbywają się przy wciąż aktywnej działalności sektora górniczego. Oznacza to w praktyce, że finansowanie procesów restrukturyzacyjnych regionu odbywa się przez wsparcie finansowe podmiotu, który był przyczyną konwersji lokalnego systemu gospodarczego, a nie jak to miało miejsce w krajach UE głównie ze środków państwowych lub europejskich. Z drugiej jednak strony Polkowice znajdują się w słabszej pozycji w aspekcie redystrybucji środków z UE mimo wciąż poważnego uzależnienia od sektora „miedziowego”, bowiem traktowane są przez władze wojewódzkie i państwowe jako miasto/gmina relatywnie bogata, która jest w stanie zrealizować cele społeczne i infrastrukturalne z własnych środków finansowych. Doświadczenie w zakresie rekonwersji obszarów przemysłowych w UE pokazuje również, że koszty społeczne restrukturyzacji przemysłów o znaczeniu regionalnym są mniejsze jeżeli w odpowiedni sposób i w odpowiednim czasie władze lokalne starają się wyprzedzać negatywne skutki przyszłych zmian w lokalnych systemach gospodarczych. Z takim zjawiskiem mamy do czynienia w subregionie polkowickim (np. poprzez utworzenie specjalnej strefy ekonomicznej). Analizując wskaźniki ekonomiczno-społeczne dot. subregionu polkowickiego takie jak stopa bezrobocia i przychody gminy na jednego mieszkańca, wydaje się, że kolejnym zadaniem dla struktur samorządowych jest zagwarantowanie aby proces rozwoju Polkowic miał charakter trwały oraz homogenizujący warunki życia i pracy na całym obszarze powiatu polkowickiego. Autorzy uważają, że dla zagwarantowania trwałego i zrównoważonego rozwoju, najistotniejszym procesem jest zachowanie równowagi pomiędzy 4 endogenicznymi aspektami ekonomicznymi i społecznymi danego obszaru: 1. infrastrukturą i wykorzystaniem zasobów regionalnych, 2. produkcją ze szczególnym uwzględnieniem MŚP (potencjał lokalnego rynku pracy), 3. kulturą społeczności regionalnej (mentalność, poziom wykształcenia) 4. jakością zarządzania z uwzględnieniem strategii danego regionu, w której powinny być zdefiniowane m. in. zasady podziału dóbr społecznych generowanych przez daną społeczność. W zakresie infrastruktury oraz zasobów regionalnych, powiat polkowicki uzależniony jest od przemysłu górniczego, który będzie w dalszym ciągu determinował obraz ekologiczny gminy i powiatu. Zasoby regionalne jakim jest ruda miedzi są źródłem nieodnawialnym. Wg opracowań UE zasoby światowe miedzi zostaną wyczerpane w ciągu najbliższych około 25 lat [2]. Dlatego, w zakresie nowych wytycznych UE co do korzystania z zasobów nieodnawialnych pojawiają się wymagania w zakresie ochrony istniejących zasobów dla nowych pokoleń oraz środki na wsparcie poszukiwań odpowiednich substytutów dla surowców nieodnawialnych (np. miedź jest zastępowana przez światłowody). W zakresie produkcji, stan obecny powiatu polkowickiego można określić jako układ równowagi tymczasowej pomiędzy jedną domeną gospodarczą reprezentowaną przez górnictwo miedzi a drugą domeną, którą stanowi przemysł motoryzacyjny zlokalizowany w strefie ekonomicznej. Planowany Park Technologiczny wg planów UMiG Polkowice w pierwszej kolejności ma przyciągnąć inwestorów również z branży motoryzacyjnej. Takie strategiczne podejście władz lokalnych, uzależnia lokalny system gospodarczy od koniunktury gospodarki globalnej. Ceny miedzi i srebra od wielu lat są określane wyłącznie na poziomie światowym, zaś przemysł motoryzacyjny poprzez fuzje gigantów motoryzacyjnych od początków lat 90. jest również gałęzią gospodarki szczególnie wrażliwą na koniunkturę 61 w gospodarce światowej. Wydaje się więc, że kluczową linią strategiczną procesu zrównoważonego rozwoju jest uniezależnianie się od istniejących i dominujących w zakresie zatrudnienia lokalnych kultur przemysłowych. W zakresie kultury społeczności lokalnej, Polkowice stanowią ciekawy przypadek wymagający dokładnych badań socjologicznych. Bardzo duży nacisk na rozwój kultury, szkolnictwa (w tym wyższego), warunków mieszkaniowych i rekreacyjnych powinien wyrażać się poprzez istotne dodatnie saldo migracyjne. Jednak takiego trendu nie potwierdzają dane statystyczne dla regionu polkowickiego [1]. Z kolei jakość zarządzania oraz kreowanej strategii powinna być określona poprzez generowane wartości dla mieszkańców regionu zarówno ekonomiczne jak i społeczno-środowiskowe. Odpowiednim narzędziem do takiej analizy wydaje się być metoda SBSC Sustainability Balanced Scorecard [7] – Zrównoważone Karty Wyników Trwałego Rozwoju opracowana również dla organizacji typu non-profit. Metoda ta zdaniem autorów powinna być rozszerzona o aspekty związane z unijną wartością dodaną EAV (European Added Value) [14], która stanowi element oceny wartości generowanych dla społeczności przez lokalny system społeczno-gospodarczy. 3. Polkowice a zrównoważone zarządzanie obszarami górniczymi Niezależnie od przyszłego rozwoju alternatywnych gałęzi produkcji w regionie polkowickim, potencjał sektora górniczego w zakresie oddziaływania ekonomicznego, społecznego i środowiskowego będzie miał istotne i szczególne znaczenie również dla następnych pokoleń. Do tej pory działania podjęte przez władze lokalne skutecznie przeciwdziałały drastycznym zmianom zachodzącym w lokalnym systemie gospodarczym. Jednak jeśli chodzi o działania na przyszłość, istotną kwestią jest rozpatrzenie na nowo przyszłych, potencjalnych zagrożeń w możliwie najdłuższym horyzoncie czasowym to jest do 2025 roku. Jak to stwierdzono w punkcie 2., system gospodarki lokalnej Polkowic stał się bardzo wrażliwym na zmiany w koniunkturze światowej. Dotyczy to obu kultur gospodarczych „miedziowej” i motoryzacyjnej. Stąd hasło UE na lata 2004–2006: myśl globalnie, działaj lokalnie wydaje się być adekwatne również dla regionu polkowickiego. W związku z powyższym, autorzy prezentują wstępną analizę zagadnień związanych z dwiema najważniejszymi domenami gospodarki lokalnej – przemysłem górniczym i motoryzacyjnym – w następujących aspektach (na lata 2007–2025): 1. aspekty technologiczne: a) górnictwo • nie przewiduje się istotnych zmian w zakresie technik wydobycia złóż rudy miedzi, • zwiększone zostaną nakłady na ochronę środowiska związane m.in. z redukcją emisji spalin pochodzących z użytkowanych maszyn górniczych oraz ograniczeniem składowania odpadów poflotacyjnych w zbiorniku „Żelazny Most”, b) przemysł motoryzacyjny • rozpocznie się produkcja napędów hybrydowych i wodorowych do samochodów osobowych i dostawczych; 2. aspekt infrastrukturalny: a) transport drogowy 62 Polkowice uzyskają korzystniejsze połączenia drogowe na osi północ-południe; 3. aspekty ekonomiczne: a) górnictwo • nastąpi zwiększenie kosztów wydobycia ze względu na większe wymagania w zakresie ochrony środowiska oraz zwiększenie głębokości eksploatacji złóż, • nastąpi zmniejszenie jednostkowego zużycia miedzi w produktach wysokoprzetworzonych, b) transport • zwiększą się koszty transportu drogowego i kolejowego ze względu na kurczenie się zasobów paliw pochodzących ze źródeł nieodnawialnych (ropa naftowa), • wzrosną wymagania w zakresie ochrony środowiskowa dla środków transportu; 4. aspekty społeczne: a) górnictwo: • autorzy przewidują dalszą sprzedaż akcji KGHM Polska Miedź S.A. należących do Skarbu Państwa i w konsekwencji wyodrębnienie inwestora strategicznego dla przemysłu miedziowego, b) przemysł motoryzacyjny: • niezbędne będą wyższe wymagania kwalifikacyjne dla pracowników ze względu na bardziej zaawansowane technologie, • będzie postępować dalszy proces przenoszenia produkcji o niższej wartości dodanej do regionów Europy Wschodniej (Rosja, Białoruś, Ukraina). Z powyższego zestawienia wynika, że sytuacja w przemysłach lokalnych jest bardziej wrażliwa na zmiany w trendach ekonomicznych niż na zmiany technologiczne prognozowane dla kluczowych sektorów gospodarki Polkowic. Dla sektora górniczego nieznany jest przyszły docelowy inwestor strategiczny, a więc nieznana jest przyszła pozycja i rola KGHM Polska Miedź S.A. na rynkach światowych. W przypadku sektora motoryzacyjnego nieznane są tylko przyszłe fuzje czołowych producentów europejskich, a są one nieuniknione. W przypadku grupy Audi/VW istnieje wiele potencjalnych ścieżek rozwoju, np. z grupą PSA (przemysł francuski), przejęcie grupy FIAT lub współpraca z General Motors. Wszystkie scenariusze są korzystne dla Polski, ponieważ wymienieni potencjalni partnerzy mają dobre doświadczenia na rynku polskiego. Fuzje tego typu mogą przyczynić się do jeszcze szerszego zainteresowania strefą polkowicką mimo istotnej konkurencji jaką stanowi strefa gliwicka. Nieznany rozwój sektora miedziowego, oznacza konieczność aplikacji metod i doświadczeń w zakresie zarządzania strefami górniczymi przewidzianymi dla scenariuszy najbardziej niekorzystnych: • likwidacja sektora górniczego (przykład kopalni ZG Konrad w Iwinach, należącej do KGHM Polska Miedź S.A.) • koncepcja zamrożenia produkcji górniczej prezentowanej w publikacjach wcześniejszych [2, 6]. Analizy ww. zagadnień [2, 4, 6], przeprowadzone przez autorów niniejszego referatu, wskazują, że ze względu na nieunikniony wzrost jednostkowych kosztów wydobycia rudy miedzi, rozwiązaniem zwiększającym potencjał ekonomiczny przemysłu miedziowego jest wzrost wartości dodanej generowanej w ciągu górniczo-hutniczym. • 63 Można tego dokonać poprzez: • dywersyfikację pionową na bazie produkowanej miedzi elektrolitycznej, • zwiększenie wartości dodanej generowanej ze struktury infrastrukturalnej, jaką jest czynna kopalnia głębinowa. Jedna i druga linia rozwoju dotyczy regionu polkowickiego. Umieszczenie zakładów w polkowickiej strefie ekonomicznej, zajmujących się produkcją na bazie miedzi elektrolitycznej pochodzącej z KGHM Polska Miedź S.A. np. wiązek elektrycznych dla przemysłu motoryzacyjnego, przewodów i chłodnic samochodowych na bazie stopów miedzi, byłoby bardzo korzystnym trendem gospodarczym dla całego regionu. Z kolei dywersyfikacja działalności górniczej powinna być związana z tzw. koncepcją tworzenia zielonych stref przemysłowych na bazie istniejących lub likwidowanych zakładów górniczych [6]. Kopalnie wg tej koncepcji stają się producentami ekologicznej energii elektrycznej, która odbierana jest przez lokalnych wytwórców. W ten sposób firmy lokalne będą mogły zbudować w pełni ekologiczne sytemy produkcji, co zapewni stosowne ulgi w zakresie podatków i opłat środowiskowych. Dodatkowo, zgodnie z nową strategią UE w zakresie ochrony zasobów wody pitnej, kopalnia staje się istotnym, odnawialnym źródłem tego surowca. Ponadto, zgodnie z nową polityką UE dotyczącą eksploatacji źródeł i zasobów odnawialnych i nieodnawialnych oraz wymogów ekologicznych dla przemysłu energetycznego, kopalnia głębinowa może stać się istotnym ogniwem technologicznym w procesie produkcji energii elektrycznej jako potencjalny magazyn CO2 emitowanego z konwecjonalnych elektrowni cieplnych [9, 10]. Tego typu rozwiązanie jest preferowane w celu ograniczenia emisji gazów cieplarnianych do atmosfery przez zakłady energetyczne. Reasumując kopalnia rud miedzi pozostaje istotnym źródłem surowca nieodnawialnego jakim pozostaje ruda polimetaliczna (miedź, srebro, kobalt i inne) ale także źródłem wody pitnej i ekologicznej energii elektrycznej. Ponadto kopalnia może realizować nową funkcję o nowej wartości dodanej jako odbiornik gazów cieplarnianych emitowanych przez lokalny przemysł energetyczny co jest niezmiernie istotne w kontekście proponowanej eksploatacji złóż węgla brunatnego w regionie legnicko-ścinawskim. Rentowność tego typu zdywersyfikowanego konglomeratu zależna będzie jednak wciąż od poziomu wykorzystania istniejących jeszcze złóż miedzi i srebra. Stąd przedłużenie okresu eksploatacji złóż poprzez polepszenie jakości zarządzania urobkiem będzie ponownie podstawową kwestią dla głównego ciągu technologicznego KGHM Polska Miedź S.A. 4. Wnoski Ze względu na szczególną rolę władz samorządowych po wejściu Polski do UE, gmina, powiat czy miasto mogą podjąć szerszą inicjatywę w zakresie stymulowania kierunków rozwoju gospodarki lokalnej. Władze samorządowe korzystając ze środków UE oraz z nowej formy dla podmiotów gospodarczych (partnerstwo publiczno-prywatne) może promować te działalności gospodarcze, które zwiększą szansę na trwały rozwój. W przypadku powiatu polkowickiego obie infrastruktury, tj. specjalna strefa ekonomiczna jak i zakład górniczy (oraz bliskość producenta miedzi) dają możliwość stworzenia efektu synergii, której wspólną linią jest produkcja ekologicznej energii elektrycznej oraz przetwórstwo miedzi na potrzeby przemysłu motoryzacyjnego lokowanego na Dolnym Śląsku. Takie podejście do lokalnego systemu gospodarczego, umożliwia zmniejszenie niekorzystnych skutków zmian wynikających z trendów popytowych dla obu przemysłów globalnych: miedziowego i motoryzacyjnego. Rozwiązanie takie było sugerowane już pod koniec lat 90. ubiegłego stulecia w formie stworzenia na terenie byłego woj. legnickiego tzw. 64 Miedzianej Doliny (Copper Valley) na wzór krzemowej doliny w USA. Efektem pośrednim, ważnym dla społeczności lokalnej, będzie pozyskanie doświadczonej i wysoko wykwalifikowanej kadry technicznej i menedżerskiej (kreowanie dodatniego salda migracyjnego). Koncepcja miedzianej doliny to również realizacja wytycznych zawartych w NSRR dotyczących tworzenia tzw. „zagłębi innowacyjnych” [11] jako elementu zrównoważonego rozwoju regionu. Literatura [1] Plan rozwoju lokalnego Gminy Polkowice na lata 2004–2006 i 2007–2013, Załącznik do uchwały Rady Miejskiej z 10.11.2004 r., UMiG Polkowice, www.bip.ug.polkowice.pl/ doc/2005/plan_rozwoju_lokalnego.pdf. [2] KIENIG E., MAZUR A., Kwestia eksploatacji węgla brunatnego w regionie legnickim a rekonwersja regionu z monokulturą przemysłową [w:] Rekonstrukcja polskiej gospodarki – szansą opanowania bezrobocia, realizowana budową Legnickiego Zagłębia Węgla Brunatnego, materiały konferencyjne, Legnica, maj 2005 r. [3] MAZUR A., Cele i środki restrukturyzacji regionalnej (na podstawie doświadczeń dwóch regionów zachodnio-europejskich) [w:] Przyszłość regionów górniczych, materiały konferencyjne, 1. Międzynarodowa Konferencja Legnica 3–5.09.1995 r., CBPM CUPRUM Sp. z o.o. we Wrocławiu, Wrocław 1995 r. [4] MAZUR A., Regionalny model rekonwersji a strategia Unii Europejskiej, materiały konferencyjne Polanica 30–31 lipca 1998 r., CBPM CUPRUM Sp. z o.o. we Wrocławiu, Wrocław 1998 r. [5] SZELĄG T., Bariery oraz możliwe kierunki rozwoju KGHM Polska Miedź S.A. w XXI wieku; http://www.cargo.ae.wroc.pl/Szelag1.htm. [6] PLUTECKI J., MAZUR A., Proekologiczna rekonwersja regionalna kluczem do restrukturyzacji przemysłu górniczego, Konferencja: Zrównoważone zarządzanie obszarami poprzemysłowymi; IGSMiE, Kraków 2005 r. [7] FIGGE F., HAHN T. SCHALTEGGER S., WAGNER M., The Sustainability Balanced Scorecard – Theory and Application of a Tool for Value-Based Sustainability Management, www.cleanerproduction.com/SBS/ SBC%20Theory%20and%20Appl%20-%20Figge.pdf. [8] Kurier Gminny, „To nie jest pusty tytuł”, www.wpresse.pl/k07_02.html. [9] TARKOWSKI R., ULIASZ-MISIAK B., Podziemne magazynowanie dwutlenku węgla, Przegląd Geologiczny, PIG Warszawa, www.pig.gov.pl. [10] SROKOWSKI J., Ochrona powietrza: podziemne magazynowanie CO2, www.teberia.pl/news. [11] GORZELAK G., Weryfikacja struktury celów, priorytetów oraz kierunków działań Narodowej Strategii Rozwoju Regionalnego na lata 2007-2013(15), www.nsrr.gov.pl. [12] UE, Communication.. Vers une strategie themathique pour l’utilisation durable des ressources naturelles, Bruksela, europa.eu.int/eur-lex/lex/LexUriServ/ LexUriServ.do?uri=COM:2003:0572:FIN:FR:DOC. [13] UE, Strategie de l’Union europeenne en faveur du develloppement durable, ISBN 92-894-1677-7, 2002 r.. [14] UE, Direction Generale, Politique Regionale, Valeur ajoutee communautaire dans le cadre des politiques structurelles, 2002 r. 65 Energetyka i ochrona środowiska w regionalnej strategii rozwoju Dolnego Śląska ANDRZEJ GRACZYK Streszczenie: Opracowanie, przegląd i aktualizacja strategii rozwoju regionalnego staje się normalną praktyką działań gospodarzy regionów. Na Dolnym Śląsku również stworzona była strategia regionalna. Pierwsza strategia została przyjęta przez Sejmik Województwa Dolnośląskiego w dniu 15.12.2000 r 1. Obecnie trwają prace nad jej aktualizacją2. Strategiom całościowym towarzyszą strategie sektorowe. Powstają one także w obszarze „Energia” oraz „Ekologia”. Autor niniejszego referatu miał możność uczestniczyć w powstawaniu pierwszej strategii energetycznej Dolnego Śląska, zajmując się dziedziną „Energetyka i Środowisko”. Obszar ten nie został jeszcze zaprezentowany w wersji odpowiadającej obecnie aktualizowanej strategii regionalnej. Celem referatu jest zaprezentowanie podstawowych problemów występujących w poprzedniej wersji strategii energetycznej Dolnego Śląska oraz wskazanie najważniejszych problemów, które pojawią się w zaktualizowanej strategii. 1. Analiza i ocena wpływu energetyki na środowisko na Dolnym Śląsku w strategii energetycznej Ochrona środowiska jest jednym z obszarów działań energetyki, które określają głównie ograniczenia jej rozwoju. Dotyczy to zarówno kontynuacji dotychczasowego modelu jej rozwoju, jak też potencjalnych kierunków rozwoju (energetyka jądrowa, wykorzystanie odnawialnych źródeł pozyskiwania energii itp.). Ograniczenia związane są z dwoma kryteriami: • skalą i intensywnością korzystania ze środowiska – gdzie ograniczeniem jest spełnianie określonych przepisów norm i standardów ekologicznych, • dopuszczalnością korzystania ze środowiska z uwagi na ustalenia polityki ekologicznej, zobowiązania międzynarodowe oraz siłę oporów społecznych. Ocena stopnia korzystania ze środowiska powinna obejmować oba te uwarunkowania. Wyznaczone w strategii energetycznej Dolnego Śląska kierunki działań oraz cele średnio i krótkookresowe pozwalały nakreślić prawdopodobne konsekwencje środowiskowe przedsięwzięć w dziedzinie energetyki. Poniżej przedstawiono najważniejsze z nich. 1 2 Uchwała nr XXVIII/511/2000 w sprawie Strategii Rozwoju Województwa Dolnośląskiego. Dokument obejmujący całość problematyki pt. Wstępny projekt strategii województwa Dolnośląskiego był przedstawiony w kwietniu 2005, a dalsze dokumenty robocze, dotyczące kwestii odcinkowych powstawały głównie w lipcu i sierpniu tego roku. 66 1.1. Zwiększanie potencjału produkcji energii Istotnym stwierdzeniem strategii energetycznej było wskazanie na realne perspektywy zwiększenia wydobycia i wykorzystania węgla brunatnego w regionie legnickim. „W perspektywie długookresowej, wychodzącej poza okres 2010 r., eksploatacja złóż węgla brunatnego i produkcja na jego bazie energii elektrycznej jest interesującą rozwiązaniem poprawiającym bilans energii elektrycznej w kraju. Zasoby węgla brunatnego wskazują, że przemysł ten mógłby istnieć co najmniej lat 50-tych XXI w. Za wariantem tym zdają się przemawiać względy społeczne oraz w dużym stopniu istniejąca infrastruktura. Kluczem jednak do uzyskania tej akceptacji jest zadowalające rozwiązanie problematyki ochrony środowiska”. W strategii energetycznej zwrócono także uwagę na niektóre aspekty rozwoju odnawialnych źródeł energii. Stwierdzono, że ważne jest zapewnienie odpowiedniego potencjału wytwórczego szczególnie w obszarze wytwarzania skojarzonego, m.in. w źródła mikrokogeneracji oraz w odnawialnych źródeł energii elektrycznej. Strategiczne znaczenie dla regionu (i korzystne dla całej energetyki krajowej) może mieć projekt dokończenia budowy Elektrowni Szczytowo-Pompowej Młoty. Wskazano także na możliwość wykorzystania w dalszej perspektywie dużego potencjału produkcji energii elektrycznej przez elektrownie wodne zlokalizowane na Odrze i niektórych dopływach. Z kolei w paśmie południowym, podgórskim oraz północnym istnieją korzystne warunki do budowy elektrowni wiatrowych. Poprawę sytuacji środowiska, szczególnie w zakresie redukcji emisji tzw. gazów cieplarnianych może przynieść wytwarzanie energii w skojarzeniu. Efekt redukcji wspomagany jest wydatnie przez konwersję na paliwo gazowe. Znacznych pozytywnych efektów środowiskowych można też oczekiwać w związku z występującym w regionie potencjałem rozwoju w obszarze energetyki rozproszonej. 1.2. Jakość powietrza atmosferycznego 1. 2. Należy oczekiwać dalszego zmniejszenia emisji zanieczyszczeń do powietrza atmosferycznego. W konsekwencji będzie możliwa poprawa jakości powietrza atmosferycznego, szczególnie na terenie miast. Będzie to wynikać z: • realizacji programu ograniczania emisji dwutlenku siarki z dużych instalacji, • zwiększenia udziału paliw gazowych i naftowych a także zwiększenia udziału odnawialnych źródeł energii (wiatru, wody, geotermalnej) w bilansie energetycznym, • rozpoczęcia programu ograniczania emisji dwutlenku węgla i innych gazów powodujących efekt cieplarniany (w związku z realizacją postanowień protokołu z Kioto), • rozwoju systemów zasilania w energię na bazie kogeneracji, • rozwoju i modernizacji sieci ciepłowniczej w miastach, co przyspieszy ograniczanie niskiej emisji, • zastosowania w większym zakresie paliw gazowych w transporcie drogowym, a w szczególności w komunikacji miejskiej na terenie dużych miast, • wycofania z użytkowania do 2005 roku benzynę ołowiową oraz całkowitego dostosowania do norm europejskich wymagań dotyczących benzyn i oleju napędowego. W przypadku rozwoju wykorzystania gazu w gospodarstwach indywidualnych na terenach uzdrowisk może nastąpić zwiększenie zanieczyszczenia powietrza tlenkami azotu. Ze względu na dość wysoki poziom stężeń notowanych obecnie, wskazany byłby rozwój źródeł centralnego zaopatrzenia w ciepło na terenach centrów uzdrowisk. 67 3. 4. Rozwój energetycznego wykorzystania odpadów komunalnych i rolniczych, a także wykorzystanie w tym celu słomy może zwiększyć zapylenie powietrza. Z uwagi na niewielką przewidywaną skalę rozwju tych procesów, negatywne skutki będą mieć ściśle lokalny charakter. Emisja metali ciężkich z energetycznego spalania powinna obniżyć się ze względu na spadek udziału węgla w bilansie energii. Problem ten jednak wymaga dokładniejszego rozpoznania w celu stwierdzenia, czy zakładana skala redukcji wykorzystania węgla w procesach spalania, w szczególności w paleniskach domowych i na terenie miast, jest wystarczająca dla zapewnienia standardów jakości powietrza atmosferycznego. 1.3. Ochrona wód 1. 2. Energetyka nie tworzy obecnie istotnych zagrożeń dla jakości wód na Dolnym Śląsku. Należy oczekiwać pozytywnych efektów środowiskowych wdrażania strategii, co wynika z rozwoju systemów retencjonowania i magazynowania wód w ramach programu rozwoju małych elektrowni wodnych. Efekty zarówno pozytywne, jak i negatywne dla środowiska, pojawią się w związku z realizacją dwóch dużych przedsięwzięć wykorzystujących system wód powierzchniowych Programu ODRA-2006 (strategia modernizacji Odrzańskiego systemu wodnego) jak też dokończenia budowy Elektrowni Młoty. Przyczynią się one do łagodzenia zagrożeń powodziowych, ale również będą oznaczać znaczne zaburzenie funkcjonowania systemu ekologicznego środowiska wodnego. Ponadto podnoszą ryzyko ekologiczne, wynikające z potencjalnej dużej awarii. 1.4. Ochrona gleb i powierzchni ziemi 1. 2. 3. 4. 5. Strategia energetyczna nie podejmuje problemu ograniczania wielkości składowisk odpadów energetyki. W związku z intensywniejszym wychwytywaniem zanieczyszczeń powietrza atmosferycznego zwiększy się strumień odpadów powstających w procesach oczyszczania spalin energetyki w instalacjach pracujących na węglu kamiennym i węglu brunatnym. Wykorzystanie odpadów, tak starych jak nowopowstających, jest jednak uzależnione nie tylko od woli i działań energetyki, ale także od popytu zgłaszanego na wyroby z odpadów lub same odpady. Niepewne perspektywy rozwoju budownictwa, w tym budowy autostrad i budownictwa mieszkaniowego, ograniczają możliwości zmniejszenia zagrożenia środowiska przez odpady energetyki. Pozytywnym aspektem ograniczenia emisji dwutlenku siarki będzie zmniejszenie zakwaszenia gleb rolnych i leśnych na terenie Dolnego Śląska. Wzrost zagrożenia powierzchni ziemi mogą, w skali lokalnej, spowodować planowane inwestycje, a w szczególności dokończenie budowy elektrowni Młoty, rozwój sieci przesyłu gazu i budowa magazynu PMG Wierzchowice. Nie należy raczej oczekiwać w okresie do roku 2010 rozpoczęcia budowy kopalni węgla brunatnego w rejonie Legnicy, ale ewentualne prace przygotowawcze do takiej inwestycji również mogą przyczynić się do pewnej dewastacji powierzchni ziemi. Oddziaływanie wyrobisk po eksploatacji węgla w rejonie Turoszowa, Wałbrzycha i Nowej Rudy na środowisko glebowe i wody podziemne nie powinno się istotnie zmienić w stosunku do stanu obecnego. Nowe zagrożenia mogą potencjalnie powstać w związku z planami podziemnego magazynowania gazu ziemnego w PMG Wierzchowice oraz w kopalniach Zagłębia Dolnośląskiego. Chodzi nie tylko o zagrożenie wynikające z awaryjnego uwolnienia się składowanego gazu, ale także o wpływ na środowisko wód podziemnych oraz gleby w rejonie magazynowania. 68 6. Nowe zagrożenia może też spowodować rozbudowa potencjału magazynowania paliw płynnych (w związku z dostosowaniem do zapewnienia dziewięćdziesięciodniowych zapasów). Dotyczy to zarówno etapu budowy, jak też samego procesu transportu, przeładunku i magazynowania paliw. 1.5. Ochrona lasów 1. 2. Należy oczekiwać dalszego zmniejszenia stężeń dwutlenku siarki na terenach lasów. Natomiast stężenia tlenków azotu prawdopodobnie będą się lokalnie zwiększać z uwagi na emisje z energetycznego spalania paliw oraz emisje ze środków transportu. Stężenia te, mimo iż obecnie nie przekraczają progów uważanych za niebezpieczne dla lasów, powinny jednak być systematycznie monitorowane. Wzrost zużycia drewna opałowego w ogrzewaniu domów i mieszkań może prowadzić do bardziej intensywnego wykorzystania lasów jako źródła surowca opałowego. Przeznaczanie na ten cel drewna z cięć pielęgnacyjnych oraz odpadów drzewnych i posuszu nie stwarza zagrożeń. Potencjalnie mogą się jednak nasilić cięcia w użytkach przedrębnych, w tym nielegalne, co może prowadzić do pogorszenia kondycji oraz składu i struktury wiekowej lasów. 1.6. Ochrona krajobrazu Rozwój energetyki wiatrowej będzie skutkować coraz liczniejszym pojawianiem się pojedynczych wiatraków i ferm wiatrowych. Stanowić to będzie przekształceniu krajobrazu, które ocenia się jako zjawisko negatywne. 1.7. Procesy porządkowania sposobów korzystania ze środowiska przez podmioty energetyki W strategii dla Dolnego Śląska warto zwrócić uwagę na takie działania i elementy programów poszczególnych podsystemów sektora energetycznego, które oznaczają kształtowanie relacji energetyka – środowisko w duchu ekorozwoju. Do nich należą: • zapobieganie powstawaniu zanieczyszczeń i innych uciążliwości, w szczególności poprzez stosowanie tzw. najlepszych dostępnych technik (BAT); • recykling materiałów i surowców, odzysk energii, wody i surowców ze ścieków i odpadów oraz gospodarcze wykorzystanie odpadów zamiast ich składowania; • zintegrowane podejście do ograniczania i likwidacji zanieczyszczeń i zagrożeń; • szerokie wprowadzenie do praktyki dobrowolnych porozumień z przemysłem w zakresie realizacji programów dotyczących efektywności energetycznej; • zmniejszenia strat energii, zwłaszcza energii cieplnej, w systemach przesyłowych, poprawy parametrów energetycznych budynków oraz dalszego podnoszenia sprawności wytwarzania energii i tym samym dalszej poprawy relacji pomiędzy ilością wytwarzanej energii finalnej oraz ilością zużywanej energii pierwotnej; • popularyzacja i wdrożenie najlepszych praktyk w dziedzinie wykorzystania energii ze źródeł odnawialnych, w sferze rozwiązań technologicznych, administracyjnych i finansowych; • wprowadzanie prośrodowiskowych systemów zarządzania procesami produkcji i usługami. Wymienione procesy nie generują one wprost konkretnych skutków środowiskowych, ale w perspektywie długofalowej oznaczać powinny istotne zmniejszenie negatywnego wpływu energetyki na środowisko. 69 2. Uwarunkowania aktualizacji strategii regionu w obszarze „Energetyka i Środowisko” W dniu 8 czerwca 2004 roku weszła w życie ustawa o Narodowym Planie Rozwoju. Przygotowywany NPR na lata 2007–2013 będzie nadrzędnym dokumentem programowym w naszym kraju i skoordynowanym z innymi strategiami takimi, jak: • regionalne strategie rozwoju, • strategie rozwoju poszczególnych sektorów, m.in. energetyki, • strategie o charakterze horyzontalnym, czyli odnoszące się do jednego aspektu w wielu sektorach czy regionach, m.in. ochrony środowiska. Wynika stąd potrzeba dostosowania Strategii do nowej filozofii NPR, wynikającej z uwarunkowań w kolejnych okresach programowania rozwoju regionalnego i wpisania jej w wymiar regionalny NPR. Ponadto Strategia Rozwoju Województwa Dolnośląskiego uchwalona 15 grudnia 2000 roku nie ma jednoznacznie określonej perspektywy czasowej, a także wymaga aktualizacji ze względu na przystąpienie Polski do Unii Europejskiej. Oznacza to, m.in. skoncentrowanie zaktualizowanej Strategii na celach i priorytetach znajdujących się w kluczowych dokumentach Unii Europejskiej, w tym przede wszystkim Strategii Lizbońskiej i Strategii Goeteborskiej. W tej ostatniej rozwój zrównoważony uznano za cel globalny, a zatem rzutujący na każdy aspekt aktywności politycznej w krajach Unii Europejskiej, w tym na polityki sektorowe i regionalne. Diagnoza zawarta we wstępnym projekcie strategii zawiera kilka ocen odnoszących się do każdego z przedstawianych obszarów. W przypadku ochrony środowiska wskazano na następujące przestrzenne usytuowanie problemów, które można wiązać z oddziaływaniem energetyki: • występowanie najbardziej zdegradowanych i wymagających rekultywacji obszarów na obszarze turoszowskim (związane z wydobyciem węgla brunatnego), • występowanie znacznego skupienia zakładów związanych z przemysłem wydobywczym i energetycznym na obszarze pogranicza polsko-niemieckiego i polsko-czeskiego, • wysoki poziom zanieczyszczeń powietrza, który dotyczy w szczególności obszarów: aglomeracji miejsko-przemysłowych Wrocławia, Legnicko-Głogowskiego Okręgu Miedziowego, Wałbrzycha oraz rejonu powiatów: zgorzeleckiego, części bolesławieckiego, lubańskiego, lwóweckiego i jeleniogórskiego. Niewiele miejsca poświęcono wprost ocenie oddziaływania energetyki na środowisko. Dotyczy to, w zasadzie energetyki cieplnej rozproszonej i palenisk domowych. Stwierdza się, że wytwarzaniu energii cieplnej w regionie służą głównie kotły węglowe, choć coraz częściej stosowane są kotły zasilane gazem ziemnym czy olejem opałowym. Województwo dolnośląskie jest regionem, którego kotłownie są najlepiej wyposażone w urządzenia chroniące atmosferę przed zanieczyszczeniami (urządzenia odpylające, instalacje odsiarczania, palniki niskoemisyjne itp.). Natomiast znaczna część mieszkań, szczególnie w starej zabudowie, wyposażona jest w indywidualne urządzenia grzewcze funkcjonujące na paliwo stałe lub gaz, przy czym zdecydowana większość korzysta z paliwa stałego, co skutkuje zanieczyszczeniem środowiska naturalnego. Projekt odnosi się też do efektów realizacji dotychczasowej Strategii. Koncentruje się na działaniach realizowanych poprzez Zintegrowany Program Wojewódzki dla Województwa Dolnośląskiego na lata 2001–2003 oraz Kontrakt Wojewódzki dla Województwa Dolnośląskiego na lata 2001–2003. Wymienia się zrealizowanie w domenie „ochrona 70 środowiska” 18 zadań (plus 3 zadań związanych z wodociągowaniem). Są to głównie zadania dotyczące gospodarki odpadami oraz ograniczania ścieków. Poprawa stany środowiska w wyniku realizacji strategii energetycznej została natomiast odnotowana w cytowanym w omawianym dokumencie Programie zrównoważonego rozwoju i ochrony środowiska województwa dolnośląskiego. Wskazuje się w nim, m.in., że największą poprawę jakości powietrza odnotowano na terenach pozamiejskich, gdzie decydujący wpływ na poziom zanieczyszczeń ma napływ zanieczyszczeń z dużych źródeł energetycznych i przemysłowych zlokalizowanych zarówno na Dolnym Śląsku jak i poza nim (dotyczy to zanieczyszczeń transgranicznych). Natomiast w przypadku innych komponentów środowiska nie odnotowuje się działań energetyki jako przyczyny niezadowalającego stanu środowiska. Zamieszczona w projekcie analiza SWOT wymienia nieliczne aspekty oddziaływania na środowisko, które można przypisać wpływowi energetyki. Wśród zagrożeń wymienia się: • ciągle zbyt duże wytwarzanie odpadów, • dalszą degradację krajobrazu w wyniku wydobycia surowców, • utrzymujące się niszczenie krajobrazu spowodowane odkrywkową eksploatacją surowców mineralnych, • szkodliwe oddziaływanie zanieczyszczeń atmosferycznych, głównie przemysłowych na obszarach turystycznych położonych w sąsiedztwie stref zurbanizowanych i uprzemysłowionych. Do szans zaliczono natomiast: • sukcesywny rozwój sieci gazowej, • uzyskiwanie energii odnawialnej (elektrownie wodne, wiatraki). W omawianym projekcie aktualizacji strategii regionalnej, jako cel nadrzędny zaproponowano poprawę konkurencyjności Dolnego Śląska poprzez podniesienie poziomu życia mieszkańców regionu przy respektowaniu zasad zrównoważonego rozwoju. Autorzy uzasadniają, że „tak sformułowany cel stanowiłby niejako syntetyczne ujęcie dążeń sprecyzowanych w pierwszej Strategii Rozwoju Dolnego Śląska z postulatami wyrażanymi w trakcie opracowywania aktualizacji”. Na tej podstawie zaproponowano priorytety i działania, wśród których niewielka liczba odnosi się do obszaru „Energetyka i środowisko”. Jako priorytety w sferze przestrzennej wymienia się: • zapewnienie bezpieczeństwa ekologicznego społeczeństwa i gospodarki, • zapewnienie bezpieczeństwa energetycznego regionu. Natomiast wśród działań, które mają służyć realizacji owych priorytetów wskazano, m.in: • poprawa jakości powietrza atmosferycznego, • wykorzystanie źródeł energii odnawialnej z preferencją dla elektrowni wodnych, • sukcesywna gazyfikacja terenów osadniczych. 3. Uwagi końcowe Energetyka była w przeszłości jednym z najpoważniejszych źródeł zagrożenia środowiska w regionie. Szczególnie istotny był jej negatywny udział w zanieczyszczaniu powietrza atmosferycznego związkami siarki i azotu. Duże, choć lokalne znaczenie miały przekształcenia powierzchni ziemi powodowane odkrywkową eksploatacją węgla brunatnego oraz gromadzeniem odpadów. Zakres i skala tych oddziaływań uległy już w latach 71 dziewięćdziesiątych znacznemu ograniczeniu. Świadczą o tym zapisy strategii dla regionu z 2000 roku, jak i strategii energetycznej. W perspektywie 2010 roku w wyniku realizacji strategii należy oczekiwać zmniejszenia intensywności oddziaływania energetyki na Dolnym Śląsku na środowisko. Do istotnych pozytywnych skutków strategii należy zaliczyć: • poprawę jakości powietrza na obszarach o przekroczonych dopuszczalnych stężeniach zanieczyszczeń, • zmniejszenie emisji w dużych zakładach energetycznego spalania paliw, • redukcję niskiej emisji na obszarach występowania przekroczeń imisyjnych. Negatywne oddziaływanie energetyki na środowisko może wzrosnąć głównie w związku z potencjalnym zwiększeniem strumienia odpadów energetyki. W pierwszej strategii oraz w projekcie jej aktualizacji pojawiły się nowe priorytety i działania. Stanowią one wyraz zorientowania na cel nadrzędny, w którym istotnym składnikiem jest orientacja na zrównoważony rozwój. Większą rangę powinny zyskać: rozwój energetyki odnawialnej oraz produkcji energii w skojarzeniu, zwiększenie udziału gazu ziemnego w zaopatrzeniu w energię cieplną w miastach. O nich wspomina się w projekcie modernizowanej strategii. Wydaje się, że wysoki priorytet powinny również zyskać działania nastawione na oszczędzanie energii. Uzasadnione będzie, po zatwierdzeniu nowej wersji strategii regionalnej, zmodernizowanie strategii energetycznej. W szczególności powinna ona wskazywać na ekonomiczno-finansową stronę takich przedsięwzięć, które podejmowane będą w dużej liczbie, choć ich skali nie można porównywać do działań odnoszących się do elektrowni systemowych. Jednak to działania w sferze energetyki odnawialnej i rozproszonej, zagospodarowania odpadów, energetycznego wykorzystania odpadów komunalnych i ciepła odpadowego oraz oszczędzania energii będą w dużym stopniu wpływać na zmniejszenie negatywnego oddziaływania energetyki na środowisko na Dolnym Śląsku. 72 73 Dolnośląskie Centrum Studiów Regionalnych (DCSR). Założenia, organizacja, formy pracy, finansowanie JERZY KALETA, MIROSŁAW MILLER Politechnika Wrocławska Streszczenie: Tworzone aktualnie Dolnośląskie Centrum Studiów Regionalnych (DCSR), jako jednostka doradcza, będzie wspierać jednostki samorządu terytorialnego (JST), instytucje gospodarcze, edukacyjne i badawczo-rozwojowe w budowaniu optymalnych strategii rozwojowych, z wykorzystaniem regionalnego potencjału naukowego. Wspierać będzie innowacyjność Dolnego Śląska i wpływać na jego rozwój zgodnie z założeniami Gospodarki Opartej na Wiedzy (GOW). Działać będzie w formie dwóch zespołów roboczych. Sekcja Studiów Regionalnych będzie badać i transferować na Dolny Śląsk pozytywne efekty regionalnych strategii innowacyjnych krajów UE, aktualizować RIS, analizować edukacyjną politykę regionalną, prognozować skutki dużych przedsięwzięć, tworzyć regionalne prognozy branżowe, prognozy subregionalne i mikroregionalne. Sekcja Badań Prognostycznych zajmie się z kolei prognozowaniem kierunków rozwoju nauki i technologii w świecie oraz ich wykorzystaniem na potrzeby rozwoju Dolnego Śląska. Centrum ma zapewnione finansowanie początkowej, prawie dwuletniej fazy aktywności ze Środków Strukturalnych. Docelowo Centrum, z jednostki wirtualnej powinno przekształcić się w pełnoprawną jednostkę naukową o wiodących funkcjach stosowanych. 1. Wprowadzenie Potrzeba powołania DCSR. Zarówno działacze samorządowi, państwowi jak i decydenci kierujący jednostkami gospodarczymi na Dolnym Śląsku stają przed koniecznością opracowywania strategii i planów rozwojowych. W tej działalności nie są wspierani w Regionie odpowiednimi opracowaniami studialnymi. Stan ten niekorzystnie wpływa na rozwój regionu powodując, m.in.: trudności w zdefiniowaniu rentownych dziedzin gospodarki, uniemożliwiając samorządom skuteczne pozyskiwanie inwestorów (woj. dolnośląskie, mimo dużego potencjału gospodarczego, miało na koniec 2003 r. najwyższą w kraju stopę bezrobocia 25,6%), czy trudności uczelni wyższych w planowaniu polityki edukacyjnej. Jednocześnie Dolny Śląsk ma duży potencjał zasobów innowacyjnych, ale z nich nie korzysta. Powołanie DCSR wypełni tę lukę i pozwoli na wykorzystanie możliwości naukowego ośrodka wrocławskiego na rzecz stworzenia warunków do optymalnego podejmowanie decyzji strategicznych w Regionie. Pozwoli także przygotować lokalne elity i społeczeństwo do zmian jakie są przewidywane. Pomoże to w rezultacie doprowadzić do poprawy całego systemu planowania przedsięwzięć innowacyjnych i dostosowawczych w Regionie. 74 DCSR winno funkcjonować jako placówka pracująca na usługi regionu, ale utworzona na podstawie porozumienia uczelni Wrocławia, Marszałka Województwa Dolnośląskiego i Wojewody Dolnośląskiego, finansowana ze środków uczelni w zakresie badań ściśle poznawczych oraz działalności dydaktycznej oraz ze środków samorządowych w zakresie prac aplikacyjnych. Utworzenie Centrum i rozpoczęcie działalności wymagać będzie znaczącego wsparcia ze środków unijnych. DCSR a polityka UE. Inicjatywa jest w pełni zgodna z założeniami polityki regionalnej UE, która wspiera decentralizację i podmiotowość regionów. Odniesienia do idei DCSR znaleźć można w licznych dokumentach UE (Agenda 2000, Global Competition, European Spatial Development Perspective), w dorobku gremiów i konferencji międzynarodowych oraz w doświadczeniach najbardziej zaawansowanych gospodarczo regionów UE. Unia Europejska w dokumencie The Structural Funds 2004–2006 Poland jako podstawowy warunek rozwoju naszego kraju wymienia Gospodarkę Opartą na Wiedzy (GOW), charakteryzującą się łatwym dostępem do informacji, opartą na badaniach i wprowadzającą innowacje technologiczne. Celem DCSR jest wspieranie idei GOW i rozwój innowacyjności Dolnego Śląska, poprzez wykorzystanie potencjału naukowego Wrocławia na rzecz Regionu. W rezultacie ma to wpłynąć na wzrost konkurencyjności Dolnego Śląska. Polskie województwa są w dominującym stopniu zależne od niestabilnych i niewystarczających transferów z budżetu centralnego. Powszechna postawa zależności „od centrali” prowadzi często do paraliżu własnego wysiłku (tzw. strategia rent seeking) i w konsekwencji do marnotrawienia zasobów regionalnych. DCSR w swoich badaniach oprze analizy głównie na czynnikach endogenicznych i strategiach ich pełnego wykorzystania. Generując i wspierając nowatorskie projekty rozwojowe idea DCSR wypełnia wymogi Strategii Lizbońskiej, realizuje priorytety NPR 2007–2013, NSRR 2007–2013 i założenia Strategii Rozwoju Województwa Dolnośląskiego. Utworzenie DCSR wypełnia też zalecenia Dolnośląskiej Strategii Innowacji (pkt. 5 Strategii, s. 44) i odpowiada zaleceniom Raportu o polityce regionalnej MGiP-u z 2004 r., podkreślającego konieczność powoływania w regionach instytucji doradczych, „okołobiznesowych”, jako infrastruktury niezbędnej dla rozwoju konkurencyjnej gospodarki. Realizacja pełnego zakresu działań programowych DCSR jest zadaniem długofalowym, wymagającym rozbudowy potencjału kadrowego, stworzenia infrastruktury oraz włączenia tej inicjatywy w działania zbieżne tematycznie w UE. Dwiema głównymi jednostkami Centrum będą odpowiednio: Sekcja Studiów Regionalnych (SSR) oraz Sekcja Badań Prognostycznych (SBP). 2. Działalność Sekcji Studiów Regionalnych (SSR) Dorobek krajów rozwiniętych, a sytuacja w Polsce. Bogaty dorobek 250 europejskich regionów, z których ponad 120 ma własne strategie innowacyjne, skłania do wykorzystania tego wartościowego źródła dla rozwoju Dolnego Śląska. W krajach rozwiniętych regionalne ośrodki badań strategicznych są ważnym elementem polityki i narzędziem budowy kapitału społecznego i infrastruktury na rzecz proinnowacyjnego rozwoju. W Polsce brak jest ośrodków zajmujących się programowaniem i zarządzaniem rozwojem regionalnym0. Tworzone strategie rozwoju regionalnego charakteryzuje duży stopień ogólności. Nieumiejętność identyfikacji potencjału endogenicznego regionu 0 Istniejące dotychczas Rządowe Centrum Studiów Strategicznych ma inne cele i kończy swoją działalność, Narodowe Centrum Studiów Strategicznych jest natomiast aktualnie jedynie politycznym zamysłem, który nie wyszedł poza fazę dyskusji. 75 i wykorzystania tej wiedzy jest przeszkodą w budowie przewagi konkurencyjnej. Brak strategicznego myślenia i słabość regionalnego planowania ma wpływ na trudności z identyfikacją krajowych i regionalnych priorytetów rozwojowych, co w rezultacie może uniemożliwić ich realizację. DCSR ma wypełnić ten brak. Przy deficycie skutecznej polityki regionalnej rządu, która jest w chwili obecnej polityką bardziej poszczególnych ministerstw i polityką wyraźnie sektorową, niezbędne jest posiadanie przez region strategii i planów inwestycyjnych, tak by być podmiotem w rozmowach nt. działań rozwojowych. Niezbędne jest też powołanie jednostki, która gwarantowałaby profesjonalną ocenę stanu rzeczy, wskazywałaby na kierunki rozwoju w przyszłości. W obliczu oczekiwanego wzmocnienia pozycji samorządów i wzmocnienia instrumentu kontraktów wojewódzkich, powołanie DCSR przygotuje region do efektywnego wykorzystania zasobów regionalnych, pełniejszego korzystania z funduszy i grantów celowych, hierarchiczności w podejmowaniu decyzji strategicznych. DCSR zapewni też wieloletnie, kompleksowe (a nie kształtowane w doraźnej perspektywie), oparte na naukowych przesłankach i analizie, planowanie regionalnej polityki rozwoju. Oferta SSR na rzecz podmiotów Regionu. Idea powołania Centrum jest też odpowiedzią na zapotrzebowanie na strategie i plany rozwojowe ze strony podmiotów regionalnych. Na Dolnym Śląsku występuje relatywnie wysoka liczba firm, w których występują trudności gospodarcze. Powszechny jest też brak umiejętności budowy przewagi konkurencyjnej w oparciu o innowacje technologiczne. Firmy (głównie MŚP) mają zbyt małe doświadczenie w działaniu na rynku UE i niskie zasoby kapitału intelektualnego. Dziś tylko co 3 instytucja w regionie posiada wieloletni plan rozwoju. Stan ten należy pilnie zmienić. Na podstawie prognoz przygotowywanych przez DCSR przedsiębiorstwa będą mogły modyfikować procesy usług i produkcji w celu poprawy merytorycznej, ekonomicznej, jakościowej swoich działań oraz szybkości operacji. DCSR będzie współkreowało kierunki polityki innowacyjnej. Szeroki, szybki dostęp do informacji (analizy, raporty, banki danych) – zwiększa szanse władz, firm i organizacji na podjęcie właściwej strategicznie decyzji. Strategie budowane przez DCSR, branżowe i subregionalne dla gmin w regionie, analiza wdrażania przedsięwzięć budujących e-Region, analiza regionalnego rynku innowacyjnego i stworzenie banku problemów innowacyjnych, jak i inne działania - pozwolą podejmować strategie skuteczne rynkowo (koordynacja strategii technicznej z potrzebami rynku). Wymiana informacji, tworzenie sieci współpracy pomiędzy sferą B+R, a przemysłem i innymi podmiotami posłuży z kolei transferowi know-how i technologii. W następstwie tych poczynań zostaną zbudowane trwałe powiązania pomiędzy tymi sektorami. Prognozy skutków planowanych przedsięwzięć pozwolą JST uniknąć decyzji przypadkowych i zmniejszyć ryzyko ich podejmowania. Powszechnie dostępne zasoby takie jak: bank danych strategii innowacyjnych regionów UE, bank problemów innowacyjnych, analizy, raporty, umożliwią „kojarzenie” podmiotów regionalnych, poszukujących informacji, a JST pomogą monitorować rozwój Regionu. Analizy DCSR pomogą określić pozycję Dolnego Śląska w Europejskiej Przestrzeni Badawczej (ERA) oraz oszacować stopień wdrażania na Dolnym Śląsku Gospodarki Opartej na Wiedzy (GOW). Monitoring i analizy procesów gospodarczych i społecznych pomogą ocenić stopień realizacji Regionalnej Strategii Innowacyjnej, co wesprze proces jej aktualizacji i modyfikacji. Z uwagi na położenie geopolityczne regionu, z powodu bliskości granicy zachodniej, jako wewnętrznej granicy UE ze szczególnie ważnym gospodarczo partnerem, jakim jest Saksonia, DCSR będzie w zasadniczy sposób oddziaływało nie tylko na sam Region, ale również ma szansę stać się z czasem jednostką ponadregionalną (władze Saksonii i TU Drezno zadeklarowały zainteresowanie współpracą na tym polu). 76 Zadania pilotażowe. W ramach Sekcji Studiów Regionalnych (SSR) zostanie zrealizowanych siedem działań pilotażowych, które stanowić będą podstawę do dalszych długofalowych działań DCSR: 1. zebranie i opracowanie 40 strategii regionalnych wdrożonych w UE (dobór regionów nastąpi w oparciu o uzyskany rozwój gospodarki i podobną do DŚ strukturę regionu); 2. działania na rzecz strategii innowacyjnych na Dolnym Śląsku, w tym: ocena wdrażania, modyfikacja i aktualizacja przyjętej w kwietniu br. Strategii Innowacyjnej Dolnego Śląska, opracowanie strategii branżowych dla Regionu (np. strategii energetycznej), opracowanie strategii subregionalnych (dla związków gmin) i mikroregionalnych (dla pojedynczych JST), opracowanie strategii „celowanych” (dla podmiotów gospodarczych); 3. analiza zasobów intelektualnych (w zakresie dostępności kształcenia na poziomie wyższym w Regionie); 4. prognozowanie skutków dużych przedsięwzięć gospodarczych i społecznych w Regionie (opracowanie metodologii tworzenia tego typu prognoz na podstawie wybranego przedsięwzięcia o dużym znaczeniu dla Regionu); 5. studium na temat wdrażania przedsięwzięć budujących e-Region na Dolnym Śląsku (analiza stanu obecnego i plan zamierzeń na rzecz budowy Społeczeństwa Informacyjnego); 6. doradztwo innowacyjne dla JST i przedsiębiorstw Regionu (kompleksowe usługi w zakresie oceny innowacyjności podmiotu, szans, zagrożeń oraz strategii jego rozwoju, w oparciu o kryteria naukowe i bazy danych); 7. akcesja DCSR i Dolnego Śląska do programów UE na rzecz budowy GOW w regionach i ich proinnowacyjnego rozwoju (np. w utworzonej właśnie przez KE The Mutual Learning Platform – Platformy dla badań i innowacji w regionach UE). 3. Działalność Sekcji Badań Prognostycznych (SBP) Odniesienie do najlepszych w skali świata lub Unii Europejskiej rozwiązań. Działalność prognostyczną uprawia się na świecie od lat siedemdziesiątych XX w. Polska i Dolny Śląsk mają w tym względzie ogromne zaległości do nadrobienia. Tymczasem globalizacja i rozwój gospodarki, wyścig technologiczny wymagają budowy strategii rozwojowych, które gwarantują bezpieczeństwo przedsięwzięć, ograniczają ryzyko ekonomiczne i zapewniają skuteczność działań. Dziś w oparciu o przewidywany rozwój nauki i technologii kształtuje się nie tylko strategie techniczne przedsiębiorstw, ale praktycznie wszystkich działów gospodarki regionów i krajów, łącznie ze sferą usług i dystrybucji. Wykorzystuje się też w kształtowaniu programów w systemach edukacyjnych, łącznie z kształceniem uniwersyteckim. W krajach rozwiniętych przemysłowo prognozy rozwoju technologii opracowuje się systematycznie, choć rzadko publikuje, z wyjątkiem Japonii gdzie od 1970 roku robi się to cyklicznie. Mając na uwadze powyższe, przyjęto, iż zamysł utworzenia Sekcji Badań Prognostycznych (SBP) spełnia warunki aktualności naukowej i aplikacyjnej oraz nawiązują do trendów obserwowanych w najbardziej innowacyjnych krajach i regionach. Foresight rozumiany jest powszechnie jako profesjonalne gromadzenie i przetwarzanie informacji w celu budowania średnio- lub długookresowej wizji rozwojowej regionów i krajów, w zakresie najszerzej rozumianych technologii, a na tej podstawie podejmowanie dobrze uzasadnionych decyzji i mobilizowanie wszystkich partnerów społecznych do wspólnych działań. 77 Foresight technologiczny. Opracowanie długoterminowej polityki naukowo-technicznej, będącej kluczowym elementem strategii Regionu, wymaga stosowania koncepcji foresight-u technologicznego, którego celem jest identyfikacja szans technicznych i gospodarczych, które mogą zapewnić Regionowi trwałą przewagę konkurencyjną. Foresight technologiczny to zestaw specjalistycznych procedur prognostycznych (metoda delficka, budowanie scenariuszy, badania panelowe, ankietyzacja itp.); jest szeroko stosowana w krajach zaawansowanych gospodarczo i społecznie. Pojęcie „Foresight technologiczny” obejmuje zarówno problematykę przewidywania jak i współkreowania przyszłości w zakresie nauka-technologia-rynek i ma istotne znaczenie gospodarcze i społeczne. Foresight technologiczny zapewnia również język i kulturę debaty społecznej o przyszłości Regionu. W przypadku projektów typu foresight, analizy i oceny przeprowadzane są przy szerokim udziale aktorów społecznych: przedsiębiorców, naukowców, przedstawicieli administracji publicznej, organizacji pozarządowych i społecznych, polityków, którzy mając bezpośredni kontakt z nauką i gospodarką oraz regulacjami jej dotyczącymi, zapewniają merytorycznie poprawny opis problemów oraz wskazują na możliwości ich rozwiązania. Przedłożenie projektu foresight-u technologicznego wynika z przekonania, iż same mechanizmy rynkowe nie zapewnią rozwoju GOW na Dolnym Śląsku. Niezbędna jest dobrze przemyślana, aktywna polityka wszystkich aktorów społecznych, w tym głównie władz samorządowych i państwowych, jednostek naukowych i gospodarczych Regionu. Celem zasadniczym działań SBP jest podniesienie innowacyjności gospodarki Dolnego Śląska poprzez opracowanie tzw. regionalnego foresight-u technologicznego zapewniającego możliwość podejmowania przez lokalne samorządy, organizacje gospodarcze, przedsiębiorców oraz placówki naukowe, B+R i edukacyjne optymalnych decyzji w przyjmowanych strategiach rozwojowych. Umożliwi to osiągnięcie celów szczegółowych, w tym zapewni: • analizę możliwości rozwoju w zakresie technologii z dziedziny tzw. High Technology oraz informatyki. Zakłada się, że dzięki potencjałowi innowacyjnemu oraz dorobkowi gospodarczemu Dolny Śląsk ma szansę stać się ośrodkiem dynamicznego rozwoju w ww. dziedzinach; • szczegółowe rozeznanie możliwości w celu wdrożenia uchwalonej Dolnośląskiej Strategii Innowacji i jej systematyczne uaktualnianie. Niezbędne w tym celu będą analizy potencjału rozwojowego, dorobku innowacyjnego oraz typowanie specjalizacji Dolnego Śląska. Konieczne będą ponadto oceny ekspansywności innowacyjnej środowisk społecznych, gospodarczych i naukowych Regionu oraz nakreślenie tzw. scenariuszy zagrożeń społecznych dla Dolnego Śląska (dotychczas ani samorządy ani jednostki gospodarki nie dysponują zespołem danych, które by takie przedsięwzięcie umożliwiały; nie są też do tego przygotowane warsztatowo); • zgromadzenie danych do opracowania szczegółowych branżowych regionalnych strategii innowacyjnych, ale także ich stałą aktualizację, przechowywanie i udostępnianie. Należy podkreślić, iż przedsięwzięcie w zakresie foresight-u technologicznego może mieć charakter makroregionalny. Wynika to zarówno z gotowości autorów Centrum jak i deklaracji przedstawicieli Województwa Śląskiego (stosowna akcesja GIG jako regionalnego Centrum Zaawansowanych Technologii została złożona). Opis przedsięwzięcia i uzasadnienie jego realności. Materiałem wyjściowym do prac nad tzw. „Regionalnym Foresight-em” będzie zbiór informacji, z renomowanych źródeł światowych. Kryterium selekcji danych będzie przydatność regionalna. Pozostałe dane będą następstwem studiów własnych Centrum. 78 Wyróżnić, zatem można takie planowane wiodące źródła jak: 1. Prognozy: a) japońska, b) amerykańska, c) europejskie (niemiecka, francuska). Przy okazji utworzony zostanie zbiór danych o publikowanych prognozach, umieszczony na serwerze z zapewnieniem dostępu dla zainteresowanych. 2. Analiza potencjału rozwojowego regionu obejmująca w szczególności: a) potencjał naukowy: potencjał kadrowy z podziałem na specjalizacje, placówki naukowe, ich specjalizacja i dorobek, placówki rozwojowe, ich specjalizacje i dorobek, b) naturalne bogactwa regionu: zasoby surowcowe regionu, ujawnienie zasobów nieeksploatowanych i analiza ich gospodarczej przydatności z uwzględnieniem skutków ekologicznych, surowce odnawialne, niekonwencjonalne źródła energii (np. wody termalne itp.). 3. Analiza dorobku innowacyjnego regionu, a w tym: a) wykaz oryginalnych osiągnięć naukowych w dziedzinie badań podstawowych stwarzających perspektywę oryginalnych wdrożeń, b) wykaz zakończonych badań gwarantujących możliwość prowadzenia prac rozwojowych w skali pół- i technicznej, c) wykaz technologii gotowych do wdrożenia (w sferze produkcji i usług). 4. Typowanie specjalizacji regionu. 5. Ocena ekspansywności innowacyjnej środowisk społeczno-gospodarczych w regionie: ugrupowań gospodarczych, organizacji i instytucji z typowaniem środowisk ekspansywnych. 6. Opracowanie scenariusza zagrożeń społecznych Dolnego Śląska. Wykaz podmiotów, które mogą być zainteresowane wynikami foresight-u technologicznego: • podmioty gospodarcze (w tym zarówno wiodące przedsiębiorstwa Dolnego Śląska jak KGHM, elektrownia Turów, Jelfa itp. jak i przedsiębiorstwa z grupy MŚP); • jednostki samorządu terytorialnego (Urząd Marszałkowski, miasta, gminy), organizacje gospodarcze, izby gospodarcze, banki i instytucje kredytowe; • placówki naukowe, edukacyjne, B+R (parki technologiczne, centra zaawansowanych technologii, inkubatory, sieci naukowo-gospodarcze, platformy technologiczne, centra doskonałości). 4. Finansowanie działań DCSR Realizacja zadań Sekcji Studiów Regionalnych (SSR) stała się możliwa po zatwierdzeniu projektu „Dolnośląskie Centrum Studiów Regionalnych”, który finansowany będzie ze środków ZPORR (Działanie 2.6: „Regionalne Strategie Innowacyjne i Transfer Wiedzy”). Z kolei działania pilotażowe Sekcji Badań Prognostycznych (SBP) zostały ujęte w projekcie „Makroregion innowacyjny. Foresight technologiczny dla województwa dolnośląskiego do 2020 roku”, złożonym w ramach SPO WKP, działanie 1.4. Decyzja o zatwierdzeniu projektu stworzyła realne szanse osiągnięcia założonych celów. Docelowo Dolnośląskie Centrum Studiów Regionalnych, z jednostki wirtualnej, powinno przekształcić się w pełnoprawną jednostkę naukową o wiodącym udziale badań stosowanych, o silnej pozycji w ramach Europejskiej Przestrzeni Badawczej. 79 5. Uwagi końcowe Stworzenie koncepcji Dolnośląskiego Centrum Studiów Regionalnych oraz zapewnienie źródeł jego finansowania, to dopiero początek. Sukces przedsięwzięcia zależy w dużym stopniu od akceptacji tego zamysłu przez jednostki samorządu terytorialnego, instytucje gospodarcze, edukacyjne i badawczo-rozwojowe Dolnego Śląska oraz od aktywnego ich włączenia się w realizację programu DCSR. 80 81 Innowacje w gospodarce Dolnego Śląska JAN KOCH Wrocławskie Centrum Transferu Technologii, Politechnika Wrocławska 1. Wprowadzenie Innowacja w szerokim rozumieniu oznacza nowe produkty, nowe oferty usług, nowy styl kierowania, nowe struktury i procesy w przedsiębiorstwie, państwie, administracji. Co musi się stać, aby wystąpiła innowacja, konieczna zwłaszcza przy obecnych przekształceniach strukturalnych, otwierając nowe pola działania i nowe możliwości zatrudnienia? Noblista Douglas North opisuje sześć wielkości, które muszą zadziałać w zasadzie równocześnie, aby taka innowacja zaistniała. Są to: • badania i nowa wiedza, • wynalazki i nowe rozwiązania, • wysokie kwalifikacje, kształcenie pracowników i całego społeczeństwa, • motywacja do podejmowania zmian i ryzyka, • takie zarządzanie by pomóc przebić się „Nowemu”, • administracja, która wspiera „Nowe”. 2. Istota innowacji Dla amerykańskiego ekonomisty, austriackiego pochodzenia, Josepha Schumpetera, krótka definicja innowacji brzmi „ze starego zrób nowe”. Innowacyjność jest tą wielkością, która decyduje o sukcesie lub klęsce całych gałęzi gospodarek. Właściwie innowacje zawierają w sobie elementy burzenia tego co już istnieje. Inaczej mówiąc, gdy osiągnie się sukces to należy natychmiast rozpocząć coś nowego. Często dzieje się to już w okresie kiedy nie ma jeszcze pilnej potrzeby wprowadzenia czegoś nowego i gdy bardzo wielu nie widzi jeszcze konieczności zmian, bo osiągnięty sukces wydaje się być niewzruszony. Innowacje mogą występować stopniowo, krok za krokiem lub w sposób skokowy. Mogą one wynikać z transferu technologii lub rozwoju nowych koncepcji przedsiębiorstw, mieć naturę technologiczną lub organizacyjną, ale mogą leżeć także na polu prezentacji. 82 Innowacja to wynik kompleksowych stosunków między osobami, organizacjami oraz ich otoczeniem, co pokazuje, że polityka odnosząca się do innowacji nie może się koncentrować jedynie na zależności między badaniami a innowacjami. Nie każde badanie naukowe prowadzi do innowacji i nie każda innowacją ma swe źródło w badaniach. W dłuższym horyzoncie czasowym badania naukowe są niewątpliwie istotnym elementem. Innowacja może także wynikać, dzięki przyjęciu nowych technologii lub procesów z innych obszarów, z nowych form działalności biznesowych a nawet nowych dróg sprzedaży produktów i usług. Gospodarcze wykorzystanie nowości realizowane jest w przedsiębiorstwach i to one są sercem procesu innowacyjnego, a nowości, które są decydujące dla innowacji, mogą powstawać w różnoraki sposób. Jednym ze sposobów są wynalazki, które powstają także w laboratoriach badawczych. Wyniki badań tworzą istotny element innowacji, wprowadzają bowiem nowe techniczne pomysły i oznaczają stałe ich odnawianie. Przedsiębiorstwo może być innowacyjne także wówczas, jeśli potrafi wykorzystać pomysły powstałe w innej branży i zastosować je u siebie. Nawet Tomasz Edison ten wielki wynalazca mówił „większość moich idei należało wcześniej do innych, ale oni nie zadali sobie tyle trudu by je rozwinąć”. Najważniejszymi elementami innowacji są elastyczni, mobilni i wykwalifikowani pracownicy. To zaś zakłada dobry system i zakres kształcenia, gdyż wpływa na nastawienie załogi do innowacji, na przekazywanie wiedzy oraz zdolności do uczenia się. Kreatywność pracowników, ich siła inicjacji nowych pomysłów, mają ogromny i decydujący wpływ na proce innowacyjny. Te bardzo różne czynniki innowacji pokazują, że polityka innowacyjna jest właściwe wszechobecna, a przez to jest też jedną z trudności zaistnienia innowacji. Innowacja jest bowiem wszędzie, a to może czasem oznaczać, że nigdzie. Innowacje można rozpatrywać na trzech poziomach. Pierwszy poziom stanowią innowacje transformacyjne, które są inspiracją dla całkowicie nowych projektów lub procesów wytwórczych i mają największy wpływ ekonomiczny. Innowacja transformacyjna, może tworzyć nowe rynki, wpływa na handel, umożliwia powstanie miliardowych fortun, przyczynia się do pokonania konkurencji i inspiruje nowe pokolenia. Innowacja transformacyjna często dezorganizuje tradycyjne pojęcia w organizacji, jest wynikiem działania bardzo twórczych ludzi, zdecydowanych zniszczyć istniejący porządek. Innymi słowy, rywalizacja musi zniszczyć istniejące produkty, aby firma pozostała konkurencyjna. Często też dzięki innowacji transformacyjnej przedsiębiorstwo zaczyna jakby istnieć na nowo. Ogólnie rzecz biorąc, istniejące przedsiębiorstwa nie tworzą innowacji transformacyjnych. Tworzą je rynki, gromadząc elementy całkowicie nowych korporacji, takie jak ludzie, kapitał i technologie. Drugi poziom to innowacje rzeczywiste, oferujące mniejszy zakres niż innowacje transformacyjne, ale dezorganizują one znacząco ustalony porządek. Innowacja rzeczywista to nowość zarówno dla klienta, jak i producenta. Innowacje rzeczywiste stanowią często drugą generację innowacji transformacyjnych. Są to śmiałe nowe produkty i usługi, rozszerzają zakres informacji i umiejętności organizacji i wymagają często ekspertyz zewnętrznych. Wymagają one też znacznego zaangażowania zarządu firmy. Innowacja rzeczywista ma naturę generatywną, co oznacza, że inspiruje następne innowacje. Trzeci poziom to innowacje przyrostowe, stanowiące codzienną siłę napędową zmian w większości przedsiębiorstw. Innowacja przyrostowa to ulepszenie tego co było. Innowacje przyrostowe wykorzystują mniej więcej ten sam sprzęt produkcyjny, te same kanały sprzedaży na tych samych warunkach, jak usługa czy produkt sprzed innowacji. Innowacje przyrostowe są produktem niezliczonych programów zarządzania jakością i reengineeringu. Mogą je przeprowadzać szeregowi pracownicy. Są zrozumiałe. Nie stanowią wyzwania dla istniejącego modelu biznesu czy planu strategicznego. Nie jest wymagany udział wyższej kadry zarządzającej. Innowacje przyrostowe nie są więc zbyt nowe ani dla klienta, ani dla producenta i mają na ogół niewielki wpływ ekonomiczny. 83 Każdy z poziomów to inne wyzwanie. Nieumiejętność dostrzegania różnic pomiędzy omówionymi typami innowacji, co wielu menadżerów traktuje jako jedno, powoduje że nie są oni w stanie zrealizować żadnej innowacji. 3. Wiedza, kreatywność i działanie Celem działalności przedsiębiorcy jest lepsze, tańsze i szybsze rozwiązanie problemów klientów, a środkiem prowadzącym do celu jest niewątpliwie wiedza. Jest ona jednak dopiero wówczas cenna, gdy się ją inteligentnie zastosuje. Samo istnienie wiedzy jeszcze nic nie znaczy, jeśli nie można jej zaktywizować dla poszukiwania nowych rozwiązań. Odpowiedzi na pytanie „czym jest wiedza„ poszukują różne dyscypliny naukowe, a intensywność z jaką bada się pojęcie wiedzy pokazuje jakie ma ona znaczenie. Istnieje co prawda spora trudność w zdefiniowaniu tego pojęcia, ale obecnie zgodzono się na kilka zasadniczych pojęć i sformułowań wiedzy. Wiedza i informacja to nie to samo. Informację trzeba bowiem najpierw zinterpretować nim stanie się naszą własną wiedzą. Przekazać wiedzę można jedynie poprzez odpowiednią prezentację. Można zatem powiedzieć, że wiedza to przetworzona, przyswojona i zrozumiana przez ludzką świadomość informacja. Wiedza może być rozważana na różnych poziomach. Na pierwszym poziomie rozróżniamy wiedzę tworzącą i nie tworzącą wartości. Dla sukcesu przedsiębiorstwa znaczenie ma jedynie wiedza, która tworzy wartość. Tę właśnie wiedzę określa się jako intelektualny kapitał. Drugi poziom rozważań o wiedzy to jej podział na wiedzę indywidualną, zbiorową i organizacyjną. Natomiast trzeci poziom wyróżnia we wszystkich typach wiedzy części ukryte i jawne. Wiedzę jawną lub inaczej dostępną, można opisać przy użyciu słów, znaków czy symboli. Można ją werbalizować, standaryzować i systematyzować, a także przechowywać w postaci patentów, banków danych, programów czy projektów. Tymczasem wiedza ukryta tym się odznacza, że jest zmagazynowana w umysłach poszczególnych osób i trudno ją sformalizować. Jest to wiedza bardzo subiektywna i głęboko osadzona w naszym wnętrzu. Do niej należy np. intuicja. Wiedzę tę wykorzystujemy co prawda w życiu codziennym, ale jej przekazanie innej osobie jest często trudne lub wręcz niemożliwe. Część jawna wiedzy w przeciwieństwie do części ukrytej, nie jest związana z określoną osobą. Z tego względu pracownik przedsiębiorstwa, traktowany jest jako producent kapitału intelektualnego, a przez to jest najbardziej wartościowym dobrem w przedsiębiorstwie. Aby jednak ten kreatywny potencjał wykorzystać musi nastąpić zmiana sposobu myślenia, jak i zachowania zarówno kierownictwa jak i pracowników. Jeśli pracownicy przedsiębiorstwa tworzą wiedzę i są najbardziej cennym jego elementem to ich kwalifikacje zasługują na wielką i baczną uwagę. Najczęściej wyróżnia się kwalifikacje uzyskane podczas zdobywania wykształcenia, które są efektem tzw. kształcenia pierwotnego, w różnych rodzajach szkołach i uczelniach oraz kwalifikacje potrzebne do wykonywania pracy, które są efektem dokształcania i stosowania zdobytej wiedzy. Te ostatnie kwalifikacje muszą rosnąć w codziennej pracy zawodowej, co oczywiście zakłada permanentne dokształcanie, zwłaszcza, że okres tzw. półtrwania dla wiedzy wynosi około 5 lat. Kreatywność jest ściśle związana z wiedzą. Kreatywne przedsiębiorstwa i ich pracownicy odznaczają się zdolnościami innowacyjnego myślenia i działania. Zdolność ta wyraża się głównie w postaci takich cech jak: otwartość, oryginalność, elastyczność i prezentacja. Otwartość wyraża się w formie przedsiębiorczej ciekawości i gotowości tworzenia codziennie przedsiębiorstwa jakby od nowa. Od współpracowników oczekuje się nowych pomysłów, niestandardowych rozwiązań i innowacyjnego działania. Zmiany w świecie przedsiębiorstw muszą być dostatecznie wcześnie rozpoznane, a możliwości uczenia się określane i wykorzystane. 84 Oryginalność oznacza, że kreatywność staje się samo przez się zrozumiałym zachowaniem, a przez to część kultury przedsiębiorstwa. Takie zachowanie umożliwia generowanie nowych produktów czy procesów, a więc innowacyjność. Towarzyszy temu zazwyczaj choć częściowa integracja wiedzy w formie „Metawiedzy”, jako połączenia wiedzy teoretycznej z praktycznym doświadczeniem. Integracja wiedzy oraz kreatywne działanie pracowników musi być wspierane przez kulturę przedsiębiorstwa, systemy motywacyjne oraz nowoczesne technologie. Elastyczność oznacza przełamywanie sztywnych metod działania z zamiarem myślenia i działania po nowemu. Nie należy jednak elastyczności mylić z nieograniczoną swobodą w planowaniu i wprowadzaniu produktów czy usług. Prezentacja opisuje i przedstawia klientom właściwości kreatywnego przedsiębiorstwa w taki sposób, by ich przekonać, że kreatywne rozwiązania można opracować także we wzajemnej współpracy. Ostatecznie kreatywność, a przez to i konkurencyjność przedsiębiorstwa, zależy od tego, czy i w jaki sposób te cztery cechy, otwartość, oryginalność, elastyczność i prezentacja mogą być realizowane. Gruntowana i samokrytyczna analiza tych cech doprowadzi w każdym przedsiębiorstwie do innego profilu mocnych i słabych stron. Rozbieżności między wiedzą a jej zastosowaniem są ważnym i powszechnym problemem, a wyniki osiągane przez przedsiębiorstwo często bardziej zależą od tego, czy i w jakim stopniu kierownictwo potrafi przełożyć wiedzę na działania, niż od tego czy znane jest właściwe rozwiązanie. Obecnie w świecie, w którym przekazywanie wiedzy i wymiana informacji są niezwykle efektywne, istnieje także wiele firm i instytucji zajmujących się gromadzeniem i przekazywaniem najlepszych rozwiązań. Z tego powodu niniejsze są różnice między tym co poszczególne firmy wiedzą niż między ich umiejętnościami działania na podstawie tej wiedzy. Źródłem rozbieżności między wiedzą a jej zastosowaniem bywa zawsze splot różnych czynników. Istnieją jednak pewne powtarzające się motywy, które mogą nam pomóc zrozumieć źródło problemu oraz sposoby jego rozwiązania. Najpierw dlaczego potem jak. Istnieje wiele przykładów, że zapoznając się z działaniami bardzo dobrych przedsiębiorstw ludzie się od nich uczą. Jednym z powodów jest to, że zdecydowana większość menadżerów chce się dowiedzieć „jak” to znaczy chce poznać szczegółowe procedury zachowania i stosowane techniki a nie interesuje ich „dlaczego”, tzn. lekceważą kwestie filozofii i ogólnego kierunku działania. Albowiem proces innowacyjny opiera się na ludziach i ich potrzebie zrozumienia tego, co będą robić i dlaczego to robią, zanim przystąpią do działania. Wiedza jest efektem działania i uczenia innych „jak”. Nauczanie innych jest sposobem na zdobywanie wiedzy, podobnie jak wykonywanie pracy, próbowanie różnych rozwiązań, eksperymentowanie. Zobaczenie czegoś, dotknięcie, ścisłe zaangażowanie się w jakiś proces jest niezbędne do pełnego zrozumienia i nauczenia się. „Jak to zrobisz to się nauczysz”. Mądrze stosowana metoda prób i błędów daje lepsze efekty, niż doskonałe plany. Niestety nauczanie przez działanie jest najmniej wydajnym sposobem przekazywanie wiedzy, w porównaniu z założeniem strony internetowej lub zgromadzeniem mnóstwa ludzi w dużej sali z jednym nauczycielem. Działanie liczy się bardziej niż błyskotliwe plany i koncepcje. W świecie, w którym mądre słowa zbyt często zastępują mądre działanie, panuje tendencja aby planowanie, podejmowanie decyzji, organizowanie narad i dyskusji zastępowało realizację. Ludzie zdobywają pozycje słowami a nie swoimi czynami. Zaczyna się wówczas wierzyć, że skoro decyzja została podjęta, odbyła się dyskusja i przeprowadzono szczegółowe analizy, to coś się samo stanie. Najczęściej nie jest to prawda. W tym miejscu możne się podobać właściwa Amerykanom skłonność, by przechodzić od razu do praktycznego wypróbowania nowej idei, zamiast dzielić włos na czworo i w nieskończoność zastanawiać się nad jej wartością. 85 Nie ma działania bez popełniania błędów. Działania nawet te dobrze zaplanowane, wiążą się nieuchronnie z ryzykiem pomyłki. Jaka jest wówczas reakcja firmy? Czy zapewnia ona tzw. „miękkie lądowanie”? Czy też traktuje się niepowodzenia i błędy z taką surowością, że ludzie chętniej angażują się w niekończące się analizy, dyskusje i narady, a nie podejmują żadnego działania w obawie przed porażką. Każda nauka wiąże się z jakimś niepowodzeniem, stanowiącym punkt, od którego można kontynuować uczenie się. Jednak praktyką bardzo dobrych firmy jest akceptowanie błędów tak długo, jak długo ludzie otwarcie się do nich przyznają. Strach sprzyja powstawaniu rozbieżności między wiedzą a jej zastosowaniem. Presja i strach często skłaniają, do niekonsekwentnych, nielogicznych, a nawet irracjonalnych działań. Nikt nie będzie próbował nowych rozwiązań, jeśli „nagrodą” może być zniszczenie kariery zawodowej. Przedsiębiorstwa potrzebują atmosfery przebaczenia, a nie atmosfery porażki. Idea szybkiego tworzenia prototypów, wypróbowania rozwiązań, aby stwierdzić czy się sprawdzają, a następnie modyfikowania ich na podstawie zdobytego w ten sposób doświadczenia, wymaga istnienia kultury, w której nie karze się za niepowodzenia, ponieważ dają one szansę nauczenia się czegoś nowego. Współzawodnictwo wewnątrz przedsiębiorstwa blokuje korzystanie z wiedzy. Istnieje błędne przekonanie, że skoro współzawodnictwo najwyraźniej triumfuje jako system ekonomiczny to również rywalizacja wewnątrz przedsiębiorstwa jest nadrzędnym sposobem zarządzania. Taki sposób rozumowania rodzi następstwa, które szkodzą rzeczywistym ludziom i rzeczywistym przedsiębiorstwom. Firmy wprowadzają różne procedury, które wzmagają wewnętrzną rywalizację: premie, nagrody i uznanie dla stosunkowo niewielkiej grupy pracowników, podwyżki oraz indywidualne nagrody i oceny sprawiają, że ludzie są do siebie wrogo nastawieni. Przekładanie wiedzy na działania jest łatwiejsze w przedsiębiorstwach, które wyeliminowały ze swojej kultury strach oraz współzawodnictwo wewnętrzne. Nie powinno się jednak mylić motywacji ze współzawodnictwem. Złe systemy pomiaru wyników utrudniają ich właściwą ocenę. Podstawą każdego dobrze zarządzanego przedsiębiorstwa jest zrozumiała dla wszystkich strategia oraz kilka kluczowych wskaźników, które są systematycznie śledzone. Ta prosta zasada jest często ignorowana, bowiem w firmach mnoży się różne wskaźniki, które często zaciemniają obraz i utrudniają ocenę, co jest naprawdę ważne, a co nie. Bardzo rzadko przedsiębiorstwa oceniają zakres stosowanej wiedzy. Często pracownik zna jakość swoich rezultatów, a nie wie dlaczego są one tak dobre lub tak złe. Zbyt dużo czasu poświęca się dyskusjom co się stało, a za mało czasu poświęcamy na rozmowy o tym, dlaczego tak się stało. Czy liderzy tworzą właściwe środowisko pracy? Różnica między dobrymi firmami a tymi, które mają większe problemy z przekładaniem wiedzy na działanie, nie polega na tym, że w pewnych firmach pracują mądrzejsi, lepsi czy milsi ludzie niż w innych. Istota problemu tkwi w systemach i procedurach zarządzania, które stosowane są na co dzień, i które tworzą kulturę ceniącą budowanie i przekazywanie wiedzy i działanie na podstawie tej wiedzy. Liderzy w tych dobrych firmach poświęcają dużo czasu na tworzenie systemów, procedur i norm bardziej niezawodnych w przekładaniu wiedzy na działanie i sami wcielają w życie te normy. 4. Regionalna Strategia Innowacji Zasadniczym celem Regionalnych Strategii Innowacji (RIS) jest wspomaganie władz regionalnych i organizacji rozwoju regionalnego w zdefiniowaniu i wdrożeniu efektywnego systemu wspierania innowacyjności w regionie a także określenie kierunków polityki innowacyjnej. Ważnym celem jest także określenie sposobów budowy ale i optymalizacji regionalnej infrastruktury wspomagającej innowacyjność. 86 W 15 krajach Unii Europejskiej w latach 1994 do 2000 w ponad 100 regionach opracowano strategie innowacji, które są obecnie w fazie implementacji. W 5 PR (listopad 2001–czerwiec 2004) 5 regionów Polski uzyskało dofinansowanie na opracowanie takiej strategii. Następnych 10 regionów w Polsce zakończyło w obecnym roku prace nad budową RIS, przy czym projekty na te prace były w połowie finansowane z Ministerstwa Nauki i Informatyzacji (MNiI) a w drugiej połowie przez samorządy wojewódzkie, wsparte na ogół przez konsorcja przemysłowe. Obecnie 7 regionów Polskich uzyskało finansowanie z 6 PR Unii Europejskiej celem kontynuacji prac nad RIS – UE ale także na wstępne prace nad foreisghtem regionalnym. Dolnośląska Strategia Innowacji (DSI) została opracowana w latach 2003–2005 jako jeden z 10 projektów współfinansowanych przez MNiI oraz Samorząd Wojewódzki. Od strony organizacyjnej projekt ten był realizowany przez Wrocławskie Centrum Transferu Technologii (WCTT) Politechniki Wrocławskiej (PWr). Ostateczne przyjęcie strategii nastąpiło w kwietniu 2005 przez Sejmik Wojewódzki. Nie wchodząc w szczegóły, dość obszernego opracowania, sformułowano 8 celów głównych : 1. Wzmocnienie regionalnych bloków kompetencji, przez co należy rozumieć tworzenie różnych struktur sieciowych przedsiębiorstw, transfer dobrych praktyk, wspieranie przedsiębiorstw w rozwoju działań innowacyjnych, jak i ich wdrożenie. 2. Aktywizacja środowiska badawczego, to nade wszystkim nakładanie i stworzenie warunków do tego by środowisko naukowe podejmowało tematykę ważną dla regionalnych przedsiębiorstw. 3. Budowanie infrastruktury innowacyjnej, do której zalicza się wszelkiego rodzaju centra technologii, transferu, parki i inkubatory technologiczne ale także akredytowane laboratoria. Jednostki te powinny wspierać różnych innowatorów oraz stanowić ogniwo łączące przedsiębiorstwa z jednostkami badawczymi. 4. Finansowanie innowacji, to cel który w znacznym stopniu hamuje innowacyjność, bowiem wiele regionów w Polsce cierpi na brak kapitału. W tej sferze istotną przyczyną to brak odpowiednich rozwiązań legislacyjnych, które by skłaniały do finansowania często ryzykownych rozwiązań. Istotna pomocą mogą się stać obecnie środki z funduszy strukturalnych. 5. Obniżenie barier dla działań innowatorów. W systemie innowacyjnym najważniejsi są ludzie, bowiem od ich zaangażowania i pomysłowości zależą bezpośrednio innowacje. Wspieranie zwykle młodych innowatorów bez środków i reputacji ale z pomysłami to zadanie dość trudne. Jedną z możliwości to organizacja różnego rodzaju konkursów z nagrodami, co jest już od pewnego czasu organizowane ale także ustanowienie swego rodzaju Certyfikatu Wiarygodności Innowacyjnej gdy pomysł zyskuje pozytywne opinie stosownego grona. 6. Edukacja dla innowacji, powinna przyjąć taki system, który ma wykształcić innowatorów a więc ludzi kreatywnych, którzy posiadają wiedzę ogólną, ale także niezbędną wiedzę szczegółową, umiejętność pracy zespołowej, umiejętność uczenia się, znajomość języków itd. Należy zatem przeanalizować obecny system kształcenia na każdym poziomie i nastawić go na wyraźniejsze kształcenie przedsiębiorczości i innowacyjności. 7. Krzewienie postaw proinnowacyjnych wymaga współdziałania takich aktorów tego procesu jak przedsiębiorcy, ich zrzeszenia, władze państwowe i samorządowe, system edukacyjny i cała sfera badawcza ale także lokalnych mediów. 8. Akumulacja kapitału społecznego to przede wszystkim wszelkiego rodzaju spotkania, konferencje, seminaria i fora, których celem powinno być pobudzenie do działań wspierających innowacje. Temu celowi powinno też służyć kreowanie warunków do realizacji długofalowej strategii rynkowych i technologicznych a więc foresight regionalny. Przedstawione cele zostały sformułowane między innymi na podstawie danych statystycznych ujmujących stan obecny, ale także na bazie całego obszernego systemu ankietowego jak i wielu 87 spotkań z przedsiębiorcami (breakfast meeting). Sama strategia innowacji, jej cele i wskazania mogą pozostać w sferze deklaratywnej jeśli nie będzie stałego przebudzenia do działań na rzecz „Nowego” czym zawsze jest każda innowacja. 5. Wybrane projekty wspierające procesy innowacyjne Nawet najlepsza strategia innowacyjna nie zmieni naszego regionu jeśli w ślad za jej opracowaniem i uchwaleniem nie będzie następowało jej wdrożenie. Temu problemowi była poświęcona konferencja pt. : „Wdrożenie Dolnośląskiej Strategii Innowacji” zorganizowana 11 października 2005 roku przez PWr – WCTT przy udziale Urzędu Marszałkowskiego. Celem Konferencji było pokazanie iż rozpoczęto działania związane ze wdrożeniem DSI, a czego dowodem jest szereg przykładowych projektów finansowych bądź to bezpośrednio ze środków unijnych bądź też pośrednio przez fundusze strukturalne. Projekty te można w dużym stopniu przyporządkować przytoczonym dopiero co celom DSI. 1. Wzmocnienie regionalnych bloków Kompetencji poprzez: • rozwój Regionalnego Systemu Innowacji (ZPORR 2.6) PWr –WCTT; • transfer wiedzy pomiędzy sferą B+R a gospodarką Dolnego Śląska poprzez tworzenie regionalnych sieci naukowo-gospodarczych (ZORR 2.6) – PWr. 2. Aktywizacja środowiska badawczego poprzez: • granty badawcze dla doktorantów zwiększające potencjał innowacyjny Dolnego Śląska (ZPORR 2.6) – UW; • TWIPSA – Transfer Wiedzy do Przedsiębiorstw Dolnośląskich przez Staże Absolwentów (ZPORR 2.6) – PWr; • STIM – Członek ogólnopolskiej sieci transferu technologii (SPO WKP 1.1.2) – PWr – WCTT. 3. Budowanie infrastruktury innowacyjnej poprzez: • inkubatory – Centrum Technologii, budowa budynku wraz z infrastrukturą i wyposażeniem (SPO WKP 1.3) – Wrocławski Park Technologiczny S.A. • przygotowanie Infrastruktury dla Parku Technologicznego w Szczawnie Zdroju i w Wałbrzychu – ETAP I (SPO WKP 1.3) – DARR S.A.; • Dolnośląskie Centrum Studiów Regionalnych (ZPORR 2.6) – PWr; • budowę Zintegrowanego Systemu Informatycznego dla Zrównoważonego Rozwoju Regionu Dolnego Śląska (APORR 1.5) – Samorząd Województwa; • modernizację i wyposażenie Laboratorium Wzorca Jednostki Temperatury dla zakresu niskich temperatur (SPO WKP 1.4.2) – INTiBS PAN. 4. Finansowanie innowacji. 5. Obniżenie barier dla działań innowatorów: • ISKRA – Internetowy System Kreowania Aktywności Inowacji z Dolnego Śląska (ZPORR 2.6) – DARR. 6. Edukacja dla innowacji: • innowacyjny menedżer – studia podyplomowe dla pracodawców i kadr MSP (SPO RZL 2.3) – AE; • szkolenie kadr menedżerskich dla podniesienia konkurencyjności przedsiębiorstw (SPO RZL 2.3) – WCTT PWr; • usprawnienie organizacji przedsiębiorstw poprzez szkolenia Lean Manufacturing i Six Sigma (SPO RZL 2.3) – WCTT PWr; • Eurofirma – Program Wzrostu Konkurencyjności Polskich Przedsiębiorstw na Wspólnym Rynku Europejskim (SPO RZL 2.3) – DIG. 7. Krzewienie postaw innowacyjnych. 88 8. TIP Technologie Informatyczne od podstaw (ZPORR 2.1) – UW. 9. Akumulacja potencjału społecznego: • Dolnośląska Rada Gospodarcza; • Dolnośląskie Forum Polityczne i Gospodarcze w Krzyżowej. Przytoczone projekty z całą pewnością nie wyczerpują listy przedsięwzięć podejmowanych przez różne instytucje a tym bardziej przez same przedsiębiorstwa jako działania wewnętrzne. Wszystkie te działania mogłyby dać jeszcze dodatkowy pozytywny efekt synergiczny gdyby utworzyć pewne forum wymiany informacji pomiędzy organizacjami realizującymi projekty związane z DSI. Dobrym miejscem dla tego celu wydaje się być Samorząd Województwa, który powinien identyfikować i monitorować te różnorodne projekty i działania związane z DSI. Pewne możliwości w tym zakresie zawierają dwa kolejne projekty realizowane przez PWr – WCTT przy udziale Urzędu Marszałkowskiego. Projekt UPRIS (rozwój Dolnego Śląska – od strategii do systemu operacyjnego) – wdrożenie zapisów Strategii poprzez aktualizowanie informacji będących podstawą do budowania programów operacyjnych. Projekt ten finansowany jest przez Komisję UE w ramach 6PR. Celem działań zawartych w projekcie jest dalszy wzrost świadomości innowacyjnej, stworzenie stabilnych podstaw dla kształcenia polityki innowacyjnej a także otwartą na innowacje, kreatywność i kooperację. W ramach tego projektu powinna być aktualizacja DSI oraz powinny być zapoczątkowane prace nad foresight-em regionalnym. Drugi projekt IMACTSCAN to tworzenie polityki innowacyjnej, jej ocena i monitorowanie, ocena systemu wspierającego innowacje i poziomu zadowolenia przedsiębiorstw, będących odbiorcą usług tego systemu. Ten projekt jest także finansowany przez Komisję UE w ramach 6PR. Można w nim wyróżnić dwa główne cele : • ocena efektywności wykorzystania procesów DSI oraz Systemu Transferu Innowacyjnych Technologii, • opracowanie zestawu wskaźników pozwalających systematycznie oceniać wpływ DSI na tworzenie polityki wspierającej innowacji. 6. Podsumowanie Innowacje są siłą napędową rozwoju gospodarczego. Austriacki Schumpeter zdefiniował innowacje jako „twórcze burzenie”. W tym duchu historię cywilizacji można czytać jako łańcuch coraz szybciej następujących po sobie innowacji. W gospodarce globalnej siła innowacyjna przedsiębiorstwa odgrywa zasadniczą i decydującą rolę. Przedsiębiorstwa muszą w coraz krótszych cyklach dostarczać na rynek nowe produkty i usługi aby w ciągu kilku lat zmienić i odnowić całkowicie pełne spektrum swoich produktów. Nacisk na rynku jest coraz większy a tempo zmian coraz szybsze. Na globalnym rynku drugi jest często już przegrany. Wiedza jest dziś dostępna na całym świecie. Ale tylko ten kto jako pierwszy przetransponuje ja w nowe rynkowe produkty może uzyskać dobrobyt i zatrudnienie. Umiejętne zarządzanie wiedzą, tak by stała się ona decydującym czynnikiem konkurencyjności, a także planowanie innowacji, ich wdrożenie, sterowanie nimi i ich kontrola, jest warunkiem wstępnym przyszłego gospodarczego sukcesu. Wydaje się że wszystkie odkrycia a także innowacje bazują na przypadku, nawet te które wymagają wiele wysiłku, Louis Pasteur wyraził to w następujący sposób: Przypadek wynagradza przygotowanego. 89 Przedsiębiorczość na obszarach wiejskich wybranych gmin Dolnego Śląska IRENA KROPSZ Akademia Rolnicza, Wrocław Streszczenie: Rozwój przedsiębiorczości odgrywa znaczącą rolę w rozwoju obszarów wiejskich wpływając na poprawę ogólnego ożywienia gospodarczego danych terenów. Przy obecnej sytuacji na rynku pracy w Polsce zachodzi pilna potrzeba większego stymulowania i przyśpieszenia rozwoju sektora małych i średnich przedsiębiorstw w całej gospodarce. W strategiach rozwoju wsi i rolnictwa zakłada się zdynamizowanie pozarolniczej przedsiębiorczości w jak najszerszym zakresie. Jednak obok przedsiębiorczych chęci mieszkańców wsi, czyli przyszłych przedsiębiorców ważne jest wsparcie ze strony instytucji państwowych, samorządowych i finansowych. Pokonywanie ograniczeń w rozwoju przedsiębiorczości na obszarach wiejskich wymaga dostarczania, kreowania i wzmacniania czynników zachęcających, ułatwiających i wspierających podejmowanie działalności gospodarczej na własny rachunek. Działania te powinny być realizowane w różnorodny sposób na szczeblu krajowym, regionalnym i lokalnym. W opracowaniu przedstawiono stan przedsiębiorczości, bariery jej rozwoju oraz instrumenty wspierające rozwój przedsiębiorczości na obszarach wiejskich na terenie wybranych gmin Dolnego Śląska. 1. Wprowadzenie Mała i średnia przedsiębiorczość na wsi postrzegana jest jako ważna droga prowadząca do poprawy statusu ekonomicznego rodzin wiejskich i rolniczych oraz do rozwoju funkcji pozarolniczych i przemian na obszarach wiejskich. Jej rozwój uwarunkowany jest czynnikami zewnętrznymi (o charakterze systemowym, ogólnokrajowym i makroekonomicznym oraz o charakterze lokalnym, mikroekonomicznym) i wewnętrznymi [4]. Rozwój przedsiębiorczości przyczynia się w znaczący sposób do zmiany wiejskiego systemu gospodarczego. Mówi się również, że małe firmy odgrywają rolę katalizatora rozwoju wsi. Przetrwanie małych przedsiębiorstw zależy od posiadanych zasobów gospodarczych, od sprawności zarządzania i od warunków społeczno-ekonomicznych. Ponad połowa z nich zaprzestaje działalności w ciągu pierwszych lat swojego istnienia. Jednym ze sposobów rozwiązywania wielu problemów polskiej wsi jest zmiana mentalności jej mieszkańców. Pobudzanie ludności do przyjmowania postaw przedsiębiorczych ma dopomóc w przezwyciężaniu problemów zarówno sfery gospodarczej, jak i społecznej. To właśnie rozwój przedsiębiorczości może być sposobem pobudzania gospodarczego wsi, zwłaszcza w sytuacji wysokiego bezrobocia [1]. 90 Możliwości rozwoju przedsiębiorczości na obszarach wiejskich stwarzane są poprzez oddziaływanie ze strony państwa, jak też zwłaszcza ze strony samorządów terytorialnych, które często stosują szeroką gamę form pomocy, wspierających prywatną działalność pozarolniczą. Wśród takich działań można wymienić: tworzenie przychylnego „klimatu” dla przedsiębiorczości, świadczenie usług szkoleniowych, doradczych, stosowanie ulg podatkowych, udostępnianie lokali i wytyczenie terenów przeznaczonych na działalność gospodarczą modernizację i rozwój infrastruktury technicznej, powstawanie nowych inwestycji, przyciągających kolejne podmioty gospodarcze, promocję regionu (gminy) na zewnątrz poprzez publikowanie folderów, ogłaszanie w mediach ofert inwestycyjnych, posiadanie własnych stron internetowych celem np. przyciągnięcia inwestorów, w tym także zagranicznych, współpracę z innymi instytucjami, dotycząca głównie możliwości uzyskania pomocy merytorycznej (np. organizacja szkoleń) oraz finansowej (np. w zakresie poprawy i rozwoju infrastruktury technicznej) ze strony tych instytucji na rzecz społeczności lokalnych, pozyskiwanie środków pomocowych z Unii Europejskiej, między innymi na poprawę i rozwój infrastruktury technicznej oraz tworzenie specjalnych komórek organizacyjnych (np. w urzędach gmin) bądź też lokalnych instytucji, zajmujących się problemami drobnej przedsiębiorczości [5]. 2. Cel, zakres i metodyka badań W świetle dużego znaczenia rozwoju przedsiębiorczości dla rozwoju obszarów wiejskich Dolnego Śląska w pracy jako cel postawiono: ocenę wskazanych barier rozwoju przedsiębiorczości oraz stosowanych instrumentów wspierających rozwój przedsiębiorczości. W celu uzyskania materiałów źródłowych przeprowadzono badania na terenie 5 wybranych gmin (Bolesławiec, Domaniów, Góra, Jerzmanowa, Międzylesie). Dobór gmin był celowy, a kryterium celu stanowiło położenie na obszarze 5 regionów Dolnego Śląska, wyodrębnionych w ramach strategii dolnośląskiej. Na terenie wytypowanych gmin przeprowadzono szczegółowe badania ankietowe z zakresu rozwoju przedsiębiorczości. Badania obejmowały analizę barier rozwoju przedsiębiorstw oraz instrumentów wspierających ich rozwój występujących na terenie wybranych gmin z punktu widzenia władz gminnych oraz ich konfrontację z opiniami samych przedsiębiorców. Przedsiębiorców do przeprowadzenia szczegółowych badań wybrano w sposób celowo-losowy. Kryterium doboru celowego było miejsce prowadzenia działalności przedsiębiorców na terenie objętym badaniem. Losowość doboru stanowili wybrani przedsiębiorcy (10%) wśród całej populacji, do których wysłano ankiety. Uzyskano 20% zwrot ankiet, które poddano dalszej analizie. Badania prowadzono w 2004 roku. Materiały źródłowe zebrano metodą ankietową, narzędziem badawczym były ankiety dotyczące rozwoju przedsiębiorczości w gminach, (pierwsza skierowana do władz gminy, a druga do przedsiębiorców), które pozwoliły wyjawić problemy jakie stoją przed dalszym rozwojem przedsiębiorstw oraz wskazać instrumenty wspierające rozwój przedsiębiorczości stosowanych przez władze lokalne na obszarach wiejskich. Do opracowania zebranych materiałów zastosowano metodę opisową, którą wykorzystano do interpretacji wyników dotyczących oceny rozwoju przedsiębiorczości, metodę porównawczą, wykorzystaną do porównania otrzymanych wyników w poszczególnych gminach. Do prezentacji danych wykorzystano technikę tabelaryczną [2]. 3. Wyniki badań Na uwagę, jako wstęp do rozważań na barierami rozwoju przedsiębiorczości oraz instrumentami wspierającymi ten rozwój, zasługuje analiza zmieniającej się sytuacji finansowej 91 badanych gmin oraz liczba jednostek zarejestrowanych w KRUPGN REGON ogółem w przeliczeniu na 1000 mieszkańców oraz na 100 km2. W tabelach 1 i 2 zestawiono dochody własne gmin oraz wydatki budżetów gmin w latach 2000–2003. W gminach Bolesławiec, Domaniów, Góra i Międzylesie nastąpił wzrost dochodów własnych w roku 2003 w odniesieniu do roku 2000, natomiast w gminie Jerzmanowa ich wielkość w tym okresie czasu zmalała. Z posiadanymi środkami wiążą się możliwe wydatki gmin. W związku z tym można zaobserwować podobna relację ich kształtowania się w badanym okresie czasu od 2000 roku do 2003 roku oraz wzrost wydatków budżetu gmin i obniżenia się ich w badanych gminach województwa dolnośląskiego. Tabela 1. Dochody własne gmin w tys. zł na 1000 mieszkańców Gmina Dochody własne gmin w latach 2000 2001 2002 2003 2004 Bolesławiec 711,9 888,7 821,8 1116,8 bd Domaniów 439,4 475,7 541,5 474,4 bd Góra 1191,5 1312,4 1483,9 1690,4 bd Jerzmanowa 2640,1 2730,7 2421,9 2507,1 bd Międzylesie 673,9 630,4 610,0 684,8 bd Źródło: Roczniki Statystyczny Województwa Dolnośląskiego 2001, 2002, 2003, 2004. Dane statystyczne za rok 2004 Tabela 2. Wydatki budżetów gmin ogółem w tys. zł na 1000 mieszkańców Gmina Wydatki budżetów gmin w latach 2000 Bolesławiec 1323,6 Domaniów 1118,1 Góra 2545,3 Jerzmanowa 4861,2 Międzylesie 2038,0 2001 1290,6 1080,6 2553,9 4739,4 2019,7 2002 1511,9 1334,9 2983,5 3682,1 2590,7 2003 2004 1736,3 bd 1164,2 bd 3289,9 bd 3620,7 bd 2164,0 bd Źródło: Roczniki Statystyczny Województwa Dolnośląskiego 2001, 2002, 2003, 2004. Dane statystyczne za rok 2004 Bardzo interesująca jest informacja dotycząca liczby podmiotów gospodarczych w analizowanych latach w badanych gminach. Dane te w przeliczeniu na 1000 mieszkańców prezentuje tabela 3, natomiast w przeliczeniu na 100 km2 określając ich zagęszczenie na powierzchni gminy – tabela 4. Porównując liczbę podmiotów w przeliczeniu na 1000 mieszkańców oraz na 100 km2 w 2004 roku do roku 2000 można stwierdzić, że tylko w gminie Domaniów ich liczba zmalała, natomiast we wszystkich pozostałych gminach nastąpił dość znaczący ich wzrost. Jednak ciekawym i wręcz odwrotnym zjawiskiem jest porównanie ich liczby z roku 2004 do 2003 roku. Widać tutaj zmniejszenie się liczby podmiotów gospodarczych w czterech badanych gminach, jedynie wzrosła ich liczba w gminie Góra. Taka sytuacja jest potwierdzeniem pogarszających się warunków prowadzenia działalności przez przedsiębiorców oraz braku możliwości uzyskania wsparcia z zewnątrz, na co wskazywali badani przedsiębiorcy w ankietach. Również na redukcję liczby firm ma wpływ otwarcie zagranicznych rynków pracy. Wyjeżdżający za granicę są osobami mobilnymi, które mogłyby założyć firmę w Polsce. Sytuacja w badanych gminach ma również potwierdzenie w opinii 92 jednego z autorów [3], który pisze o fakcie pierwszego w 2004 roku w porównaniu do 1995 roku spadku liczby firm, który nadal się pogłębia. Tabela 3. Podmioty gospodarki narodowej zarejestrowane w KRUPGN REGON ogółem na 1000 mieszkańców Gmina Udział podmiotów w latach 2000 2001 2002 2003 2004 Bolesławiec 49,7 56,8 56,3 59,5 56,9 Domaniów 75,0 64,7 58,9 61,5 55,8 Góra 29,0 34,4 38,7 40,9 41,9 Jerzmanowa 50,8 51,7 56,7 57,3 56,2 Międzylesie 39,3 44,4 51,1 54,7 53,1 Źródło: Roczniki Statystyczny Województwa Dolnośląskiego 2001, 2002, 2003, 2004. Dane statystyczne za rok 2004 Tabela 4. Podmioty gospodarki narodowej zarejestrowane w KRUPGN REGON ogółem na 100 km2 Gmina Bolesławiec Domaniów Góra Jerzmanowa Międzylesie Udział podmiotów w latach 2000 2001 2002 2003 2004 17,2 79,5 11,4 80,1 22,4 19,7 68,8 13,5 82,1 25,4 19,5 62,7 15,2 90,0 29,2 20,6 65,4 16,1 90,9 31,3 19,7 59,3 16,5 89,2 30,3 Źródło: Roczniki Statystyczny Województwa Dolnośląskiego 2001, 2002, 2003, 2004. Dane statystyczne za rok 2004 Analizę szczegółową rozwoju przedsiębiorczości dokonano dwuetapowo: rozpatrując opinie władz samorządowych oraz samych przedsiębiorców prowadzących działalność pozarolniczą. W czterech badanych gminach są korzystne warunki do rozwoju przedsiębiorczości. Wskazano przede wszystkim walory przyrodnicze, korzystne położenie, dobry stan infrastruktury, dogodne warunki dla dzierżawców i pomoc doradcza oraz bliskie sąsiedztwo miast i poczynione inwestycje. Jedynie gmina Góra określiła swoje warunki jako złe do rozwoju przedsiębiorstw wskazując brak uzbrojonych terenów, złe położenie w odniesieniu do głównych dróg i szlaków kolejowych, brak kanalizacji i zubożałe społeczeństwo. Ważne zagadnienie poruszone w ankiecie skierowanej zarówno do władz gminnych, jak i do przedsiębiorców, to określenie krótko i długookresowych barier w planach rozwoju przedsiębiorczości oraz dodatkowo ustalenie ich hierarchii ważności, czyli wskazanie tych największych i najmniej istotnych. We wszystkich gminach określając krótkookresowe bariery władze gminne wskazały na koszty finansowania, brak kapitału obrotowego, niedostatek zamówień oraz w jednej z gmin prawodawstwo UE. Jeżeli chodzi o długookresowe bariery również na pierwszym miejscu wskazano koszty finansowania, brak kapitału, ograniczenia popytu i eksportu, trudności w zdobywaniu nowych rynków oraz prawodawstwo krajowe i UE. Uwzględniając ważność barier rozwoju przedsiębiorczości, na pierwszym miejscu uplasowały się zasoby kapitału, w dalszej kolejności zły system podatkowy i kredytowy. Najmniej istotna z punktu widzenia władz gminnych okazała się sprawna administracja, trudność w przepływie informacji, promocja gminy oraz brak i niedostatecznie opracowanie planów strategicznych. 93 Wynika z tego, że władze te ostatnio wymienione bariery nie traktują zbyt poważnie w odniesieniu do nieco innego zdania uzyskanego w opiniach przedsiębiorców badanych gmin. W dalszej części analizowano krótko i długookresowe bariery rozwoju przedsiębiorczości w wypowiedziach samych przedsiębiorców. Wśród barier krótkookresowych, które przedstawiono w tabeli 5, około 69% przedsiębiorców wskazało na koszty finansowania, 50% na brak kapitału obrotowego oraz około 27% uznało, że jest to niedostatek zamówień. Podobnie wypowiedziały się władze gminne na terenie których działały przedsiębiorstwa. Wszyscy przedsiębiorcy stwierdzili natomiast, że brak wykwalifikowanej kadry zarządzającej i prawodawstwo Unii Europejskiej nie stanowi krótkookresowej bariery dalszego rozwoju przedsiębiorstw. Ponad 96% uznała, że barierą nie są również koszty badań i rozwoju, aż 92%, że jest to brak wykwalifikowanej kadry pracowniczej oraz około 89% i 85% ankietowanych przedsiębiorstw uznało, że nie jest to krajowe prawodawstwo i ograniczenia możliwości produkcyjnych. W ramach długookresowych barier zaprezentowanych w tabeli 6, przeważająca część badanej populacji przedsiębiorstw, aż 61% wskazała na brak kapitału, 50% na koszty finansowania i prawie 35% na ograniczenia popytu. Władze badanych gmin dodatkowo oprócz trzech powyżej wymienionych barier wskazały jeszcze na ograniczenia eksportu i trudności w zdobywaniu nowych rynków. Wszyscy badani przedsiębiorcy uznali, że zmiany wśród kierowników i ograniczenia eksportu nie stanowią długookresowej bariery rozwoju przedsiębiorstw, ponad 96% badanej populacji nie uznała za barierę długookresową prawodawstwa Unii Europejskiej oraz kosztów badan i rozwoju oraz około 89% z nich twierdzi, że taką barierą również nie są ograniczenia długookresowego finansowania. Tabela 5. Krótkookresowe bariery w planach rozwoju przedsiębiorstw [%] Wyszczególnienie Wypowiedzi „tak” Wypowiedzi „nie” Ograniczenia możliwości produkcyjnych 15,4 84,6 Brak wykwalifikowanej kadry zarządzającej 0,0 100,0 Brak wykwalifikowanej kadry pracowniczej 7,7 92,3 Koszty finansowania 69,2 30,8 Niedostatek zamówień 26,9 73,1 Brak kapitału obrotowego 50,0 50,0 Krajowe prawodawstwo 11,5 88,5 Prawodawstwo UE 0,0 100,0 Koszty badań i rozwoju 3,8 96,2 Źródło: Badania własne Bariery rozwoju przedsiębiorstw dodatkowo zostały przedstawione według klasyfikacji w poszczególnych grupach ważności zestawionych do analizy (1 – bariera największa, 20 – bariera najmniejsza). Badana populacja przedsiębiorców w 81% uznała za największą barierę rozwoju przedsiębiorczości zły system podatkowy i kredytowy, 77% badanej próby wskazała na zasoby kapitałowe i sprawną administrację, natomiast 73% zadeklarowało w wypowiedzi brak centrów informacji i dostęp do rynków zbytu. Najmniejszą barierą według 31% przedsiębiorców jest wiek, według 38% zła infrastruktura i brak preferencji do prowadzenia działalności oraz w wypowiedzi 42% brak lub niedostateczna promocja gminy i niedokładnie opracowane plany strategiczne gminy. 94 Tabela 6. Długookresowe bariery w planach rozwoju przedsiębiorstw [%] Wyszczególnienie Wypowiedzi „tak” Wypowiedzi „nie” Zmiany wśród kierowników 0,0 100,0 Ograniczenia eksportu 0,0 100,0 Koszty finansowania 50,0 50,0 Ograniczenia popytu 34,6 65,4 Ograniczenia długookresowego finansowania 11,5 88,5 Brak kapitału 61,5 38,5 Krajowe prawodawstwo 30,8 69,2 Prawodawstwo UE 3,8 96,2 Koszty badań i rozwoju 3,8 96,2 Trudności w zdobywaniu nowych rynków 26,9 73,1 Źródło: Badania własne Ważne informacje uzyskano analizując instrumenty wspierające rozwój przedsiębiorczości. Wśród instrumentów analizie poddano: stosowanie planów strategicznych z ujęciem rozwoju przedsiębiorstw, systemu preferencji finansowych w zakresie przygotowania inwestycji związanych z uruchomieniem przedsiębiorstw (tj. ulgi podatkowe, tańsza sprzedaż terenów budowlanych, dogodne warunki dla dzierżawców), organizację szkoleń kształcących ludność wiejską w zakresie przedsiębiorczości, kapitałowe wzmocnienie (tj. dotacje celowe, środki na walkę z bezrobociem, ochronę środowiska i rozwój turystyki), organizowanie nieodpłatnych centrów informacji dla przyszłych inwestorów, przyspieszenie prac związanych z budową infrastruktury technicznej (tj. wodociąg, kanalizacja, oczyszczalnie ścieków, gazociąg, drogi, telefon, meliorację oraz modernizację sieci elektroenergetycznej). Wyniki z badanych gmin przedstawiono w tabeli 7, natomiast z badanej populacji przedsiębiorców w tabelach 8 i 9. W większości gmin twierdzono, że w planach strategicznych ujmowane są zagadnienia związane z rozwojem przedsiębiorstw, natomiast 85% przedsiębiorców wypowiedziała się negatywnie w odniesieniu do stosowania tego instrumentu, a tylko 22% potwierdziło jego stosowanie. Również wystąpiła rozbieżność w stosowaniu systemu preferencji finansowych w zakresie przygotowania inwestycji związanych z uruchomieniem przedsiębiorstw takich jak: ulgi podatkowe, tania sprzedaż terenów budowlanych i dogodne warunki dla dzierżawców. We wszystkich gminach władze uznały, że stosują dogodne warunki dla dzierżawców, natomiast prawie 89% przedsiębiorców stwierdziła, że ten instrument nie jest stosowany przez władze gmin. W gminach wskazano również sporadyczne stosowanie ulg podatkowych oraz tańszej sprzedaży terenów budowlanych, przy czym około 87% przedsiębiorców uznała, że instrumenty te nie są stosowane, natomiast około 8% nie była w stanie się wypowiedzieć na ten temat. Potwierdziły się informacje dotyczące organizacji szkoleń kształcących w zakresie przedsiębiorczości oraz organizowania nieodpłatnych centrów informacji dla przyszłych inwestorów. Tutaj zarówno władze gmin stwierdziły brak stosowania tych instrumentów, jak też ponad 96% przedsiębiorców wypowiedziało się, że w gminie nie stosuje się tego typu instrumentów wspierających rozwój przedsiębiorstw. Jeżeli chodzi o kapitałowe wzmocnienie poprzez środki na walkę z bezrobociem i na ochronę środowiska około 25% badanych przedsiębiorców twierdzi, że stosuje się takie wsparcie, większość jednak uważa, że nie ma takich środków lub nie była w stanie wypowiedzieć się w tym zakresie. W gminach takie środki są stosowane, lecz nie była to opinia władz wszystkich badanych gmin. Wśród badanej populacji przedsiębiorców podzielone były zdania, co do przyśpieszania prac związanych z budową infrastruktury technicznej. Około 50% 95 z nich stwierdziła, że takie instrumenty się stosuje w gminie, natomiast pozostała część uważała, że nie. Władze gminne uznały, że powyższe działania są prowadzone, chociaż nie w 100% we wszystkich gminach. Tabela 7. Instrumenty wspierające rozwój przedsiębiorstw stosowane przez władze gmin Jerzmanowa Międzylesie + + + + • ulgi podatkowe + • tania sprzedaż terenów budowlanych + • dogodne warunki dla dzierżawców + Organizacja szkoleń kształcących ludność wiejską w zakresie przedsiębiorczości Kapitałowe wzmocnienie przez: + Góra Plany strategiczne z ujęciem rozwoju przedsiębiorstw System preferencji finansowych w zakresie przygotowania inwestycji związanych z uruchomieniem przedsiębiorstw: Domaniów Wyszczególnienie Bolesławiec Gminy + + + • dotacje celowe • środki na walkę z bezrobociem + • środki na ochronę środowiska + • środki na rozwój turystyki + + + + + + + + Organizowanie nieodpłatnych centrów informacji dla przyszłych inwestorów Przyspieszenie prac związanych z budową infrastruktury technicznej: + • wodociąg + + • kanalizacja + + • oczyszczalnie ścieków + • drogi + • gazociąg • telefon + • modernizacja sieci elektroenergetycznej + • melioracje Ogółem analizowane instrumenty [%] Stosowane instrumenty wspierania przedsiębiorczości w gminie [%] Źródło: Badania własne + + + + + + + + + + + + + + + + + + + + 100 100 100 100 100 64,7 47,1 52,9 64,7 64,7 96 Tabela 8. Instrumenty wspierające rozwój przedsiębiorczości w opiniach badanych przedsiębiorców [%] Wypowiedzi „tak” Wyszczególnienie Plany strategiczne z ujęciem rozwoju przedsiębiorstw System preferencji finansowych w zakresie przygotowania inwestycji związanych z uruchomieniem przedsiębiorstw: Wypowiedzi „nie wiem” Wypowiedzi „nie” 11,54 3,85 84,62 • ulgi podatkowe 7,69 7,69 84,62 • tania sprzedaż terenów budowlanych 3,85 7,69 88,46 • dogodne warunki dla dzierżawców 3,85 7,69 88,46 3,85 0,00 96,15 3,85 0,00 96,15 Organizacja szkoleń kształcących ludność wiejską w zakresie przedsiębiorczości Organizowanie nieodpłatnych centrów informacji dla przyszłych inwestorów Źródło: Badania własne Tabela 9. Instrumenty wspierające rozwój przedsiębiorczości w opiniach badanych przedsiębiorców [%] Wypowiedzi „tak” Wyszczególnienie Wypowiedzi „nie wiem” Wypowie dzi „nie” Kapitałowe wzmocnienie przez: • dotacje celowe 11,54 15,38 73,08 • środki na walkę z bezrobociem 23,08 15,38 61,54 • środki na ochronę środowiska 26,92 15,38 57,69 • środki na rozwój turystyki 3,85 15,38 80,77 Przyspieszenie prac związanych z budową infrastruktury technicznej: • wodociąg 50,00 19,23 30,77 • kanalizacja 42,31 19,23 38,46 • oczyszczalnie ścieków 26,92 19,23 53,85 • drogi 42,31 19,23 38,46 • gazociąg 30,77 19,23 50,00 • telefon 57,69 19,23 23,08 • modernizacja sieci elektroenergetycznej 50,00 19,23 30,77 • melioracje 15,38 19,23 65,38 Źródło: Badania własne 97 4. Wnioski 1. Zaobserwowano wzrost dochodów własnych w gminach Bolesławiec, Domaniów, Góra i Międzylesie w roku 2003 w odniesieniu do roku 2000, natomiast w gminie Jerzmanowa ich wielkość w tym okresie czasu zmalała. Podobna relacja występowała w zakresie wydatków budżetu gmin. 2. Liczba podmiotów w przeliczeniu na 1000 mieszkańców oraz na 100 km2 w 2004 roku w odniesieniu do roku 2000 zmalała tylko w gminie Domaniów, natomiast we wszystkich pozostałych gminach nastąpił ich wzrost. Porównanie ich liczby z roku 2004 do roku 2003 wykazało zmniejszenie się liczby podmiotów gospodarczych w czterech badanych gminach, a jedynie ich wzrost w gminie Góra. 3. Wśród barier krótkookresowych 69% badanych przedsiębiorców wymieniło koszty finansowania, 50% wskazało na brak kapitału obrotowego oraz około 27% uznało, że jest to niedostatek zamówień. Podobnie wypowiedziały się władze gminne na terenie których działały przedsiębiorstwa. W jednej z gmin dodatkowo wskazano prawodawstwo Unii Europejskiej. 4. W ramach długookresowych barier, aż 61% badanej populacji przedsiębiorstw wskazała na brak kapitału, 50% na koszty finansowania i prawie 35% na ograniczenia popytu. Władze badanych gmin dodatkowo oprócz powyżej wymienionych wskazały jeszcze na ograniczenia eksportu i trudności w zdobywaniu nowych rynków. 5. Za największą barierę rozwoju przedsiębiorczości, aż 81% badanych przedsiębiorców uznało zły system podatkowy i kredytowy, 77% badanej próby wskazała na zasoby kapitałowe i sprawną administrację, natomiast 73% zadeklarowało w wypowiedzi brak centrów informacji i dostęp do rynków zbytu. 6. Władze gminne klasyfikując bariery według ważności, na pierwszym miejscu uplasowały zasoby kapitału, następnie zły system podatkowy i kredytowy. 7. Najmniejszą barierą według 31% badanych przedsiębiorców jest wiek, według 38% zła infrastruktura i brak preferencji do prowadzenia działalności oraz w wypowiedzi 42% brak lub niedostateczna promocja gminy i niedokładnie opracowane plany strategiczne gminy. 8. Z punktu widzenia władz gminnych najmniej istotna wśród wskazanych barier okazała się sprawna administracja, trudność w przepływie informacji, promocja gminy oraz brak i niedostatecznie opracowanie planów strategicznych. Wynika z tego, że władze lokalne ostatnio wymienione bariery nie traktują zbyt poważnie w odniesieniu do nieco innego zdania populacji przedsiębiorców badanych gmin. 9. Stwierdzono rozbieżność w stosowaniu systemu preferencji finansowych w zakresie przygotowania inwestycji związanych z uruchomieniem przedsiębiorstw takich jak: ulgi podatkowe, tania sprzedaż terenów budowlanych i dogodne warunki dla dzierżawców. 10. We wszystkich gminach władze uznały, że stosują dogodne warunki dla dzierżawców, natomiast prawie 89% badanych przedsiębiorców stwierdziła, że ten instrument nie jest stosowany przez władze gmin. 11. Władze gminne wskazały na sporadyczne stosowanie ulg podatkowych oraz tańszej sprzedaży terenów budowlanych, przy czym około 87% badanych przedsiębiorców uznała, że instrumenty te nie są stosowane, natomiast około 8% nie była w stanie się wypowiedzieć na ten temat. 12. Władze gmin, jak też ponad 96% badanej populacji przedsiębiorców stwierdziła, że nie stosuje się instrumentu dotyczącego organizacji szkoleń kształcących w zakresie przedsiębiorczości oraz organizowania nieodpłatnych centrów informacji dla przyszłych inwestorów. 98 13. Tylko 25% badanych przedsiębiorstw twierdzi, że stosuje się kapitałowe wzmocnienie poprzez środki na walkę z bezrobociem i na ochronę środowiska, większość uważa, że nie ma takich środków lub nie była w stanie się wypowiedzieć na ten temat. Według gmin takie środki są stosowane, lecz nie była to opinia władz wszystkich badanych gmin. 14. Wśród badanej grupy przedsiębiorców podzielone były zdania w odniesieniu do przyśpieszania prac związanych z budową infrastruktury technicznej. Około 50% twierdziła, że takie instrumenty stosuje się w gminie, natomiast pozostała część stwierdziła, że nie. Władze gminne uznały, że powyższe działania są prowadzone, chociaż nie we wszystkich gminach w 100%. Literatura [1] Bórawski P., Uwarunkowania rozwoju przedsiębiorczości na obszarach wiejskich na przykładzie gminy Staroźreby, ACTA Oeconomia nr 3(2), SGGW, Warszawa 2004 r., ss. 37–46. [2] Kopeć B., Metodyka badań ekonomicznych w gospodarstwach rolnych, Skrypt AR, Wrocław 1983 r., ss. 166–199. [3] Marczuk B., Biznes na hamulcu, Gazeta Prawna, nr 164 (1529), 24 sierpnia 2005 r. [4] Wilkin J., Przedsiębiorczość na wsi – główne determinanty i uwarunkowania [w:] Przedsiębiorczość w agrobiznesie, 1997 r. [5] Zając D., Mała i średnia przedsiębiorczość w rozwoju obszarów wiejskich [w:] Możliwości i bariery rozwoju działalności gospodarczej w obszarach wiejskich, pod red: Czudec A., i Ślusarz G., Uniwersytet Rzeszowski, Rzeszów 2004, ss. 18–27. 99 Turystyka wiejska na Dolnym Śląsku BARBARA KUTKOWSKA Akademia Rolnicza, Wrocław Streszczenie: Opracowanie dotyczy problemów związanych z rozwojem agroturystyki na Dolnym Śląsku począwszy od początku lat dziewięćdziesiątych ubiegłego wieku, kiedy nastąpił dynamiczny rozwój tej formy przedsiębiorczości na wsi. Rozwojowi tego typu gospodarstw sprzyja atrakcyjność turystyczna regionu oraz jego położenie przygraniczne. W pracy zaprezentowano typowe oferty produktów gospodarstw położonych w różnych rejonach Dolnego Śląska oraz problemy związane z procesem integrowania się kwaterodawców w lokalne stowarzyszenia agroturystyczne. 1. Wprowadzenie Turystyka uznawana jest coraz częściej za niezwykle ważny element ożywiania życia gospodarczego na obszarach wiejskich. Przynosi ona znaczne dochody w tych regionach, które potrafią wykorzystać rentę położenia, jaką tworzy atrakcyjny krajobraz, bliskość ważnego szlaku komunikacyjnego lub zabytków architektury [10]. Szansą turystyki wiejskiej jest to, że znane, modne regiony turystyczne są przeludnione i często zbyt drogie. W wielu krajach, w coraz większy stopniu także dotyczy to Polski, tradycyjny sposób spędzania urlopu określany jako „słońce i plaża” traci na popularności, a mieszkańcy miast w coraz częściej zainteresowani są odmiennymi, niż dotychczas sposobami zorganizowania wakacji. Rosnącym zainteresowaniem cieszy się wypoczynek aktywny, także rekreacja w ciszy i spokoju, w kontakcie z przyrodą, możliwość korzystania ze zdrowej kuchni regionalnej i realizowania własnych zainteresowań. Te wszystkie atrakcje oferują tereny wiejskie. Obszar Dolnego Śląska jest regionem bardzo atrakcyjnym do rozwoju turystyki. Występują tutaj tereny górskie i podgórskie, duże kompleksy leśne, malownicze doliny rzeczne i stawy. Na terenie województwa dolnośląskiego znajdują się liczne uzdrowiska i ośrodki sportów zimowych. Dla amatorów pieszych wędrówek przygotowana została gęsta sieć szlaków turystycznych przebiegających przez najcenniejsze krajobrazowo rejony. Na Dolnym Śląsku zlokalizowane są unikatowe zabytki architektury i budownictwa sakralnego, a znane imprezy kulturalne ściągają coraz więcej turystów z kraju i z zagranicy. Cechy te wskazują na kierunek rozwoju obszarów wiejskich tego regionu, a mianowicie szeroko rozumianą turystyką wiejską, w tym agroturystykę, gwarantującą wypoczynek w ciszy i w pięknym otoczeniu z dużymi możliwościami zwiedzania i aktywnego wypoczynku [5]. Rozwojowi różnych form turystyki wiejskiej sprzyja obecność terenów charakteryzujących się wysokimi walorami przyrodniczymi. Powierzchnia terenów prawnie chronionych obejmuje 100 20% powierzchni ogólnej woj. dolnośląskiego. Znajdują się tutaj 2 parki narodowe: Karkonoski Park Narodowy oraz Park Narodowy Gór Stołowych i 12 parków krajobrazowych obejmujących 10% powierzchni województwa. Jednym z nich jest Park Krajobrazowy Doliny Baryczy – największy park krajobrazowy w Polsce [7]. Zgodnie z uregulowaniami prawnymi, na terenie tych obszarów dopuszcza się działania w zakresie różnych form turystyki i wypoczynku [12]. Podstawą turystyki wiejskiej regionu są występujące tutaj gospodarstwa agroturystyczne. 2. Gospodarstwa agroturystyczne Dolnego Śląska i ich produkty Podobnie jak w innych regionach w Polsce, w regionie dolnośląskim w latach dziewięćdziesiątych ubiegłego wieku nastąpił dynamiczny rozwój gospodarstw agroturystycznych (tabela 1, rysunek 1). W roku 1992 działało na tych terenach 5 gospodarstw świadczących usługi w zakresie agroturystyki, w roku 1998 było ich już 171 oferujących 2030 miejsc noclegowych. W roku 2002 liczba gospodarstw podwoiła się w stosunku do 1998 roku i wynosiła 373 obiekty z 4784 miejscami noclegowymi. Specjaliści z zakresu turystyki wiejskiej pracujący w Ośrodku Doradztwa Rolniczego w Świdnicy szacują, że obecnie, w roku 2005, funkcjonuje w regionie dolnośląskim 500 gospodarstw agroturystycznych oferujących około 6 tys. miejsc noclegowych. Tabela 1. Gospodarstwa agroturystyczne na Dolnym Śląsku Lp. 1 2 3 4 Wyszczególnienie 1998 1999 2000 2001 2002 2005 Liczba gospodarstw świadczących usługi 171 189 260 280 373 500 agroturystyczne Liczba miejsc noclegowych 2 030 3 000 3 150 3 200 4 784 6 000 Średnia liczba turystów korzystających w ciągu roku z noclegów 234 317 346 w gospodarstwie agroturystycznym Liczba gospodarstw zrzeszonych 112 120 140 - 220 w stowarzyszeniach agroturystycznych Źródło: WDODR, Świdnica, 2001, 2002, 2005 Rysunek 1. Gospodarstwa agroturystyczne na Dolnym Śląsku 101 Większość, bo 80% tych gospodarstw położonych jest w Sudetach i na Przedgórzu Sudeckim. Zgrupowane są one w następujących rejonach turystycznych [1]: • Góry i Pogórze Izerskie, • Karkonosze i Kotlina Jeleniogórska, • Góry i Pogórze Kaczawskie, • Rudawy Janowickie, • Góry Kamienne i Wałbrzyskie, • Góry Sowie, • Góry Stołowe, • Kotlina Kłodzka, • Góry Bystrzyckie, • Masyw Śnieżnika i Góry Bialskie, • Góry Złote i Bardzkie. Ponadto ponad 30 gospodarstw funkcjonuje w Parku Krajobrazowym Doliny Baryczy, około 20 w okolicach Wrocławia oraz około 20 na terenach Borów Dolnośląskich. Przedstawiona liczebność gospodarstw agroturystycznych obejmuje wyłącznie obiekty zarejestrowane. Według szacunków pracowników służb rolnych oraz działaczy stowarzyszeń agroturystycznych, na terenach szczególnie atrakcyjnych dla turystów, usługi noclegowo-wyżywieniowe świadczą również obiekty niezarejestrowane stanowiące 10–30% wszystkich gospodarstw oferujących kwatery dla gości na wsi. Jednym z rodzajów produktów turystyki wiejskiej jest oferta gospodarstw agroturystycznych. Produkt agroturystyczny powinien uwzględniać specyficzne cechy agroturystyki tj. powiązanie turystyki z gospodarstwem rolnym, spełniać także musi wymagania i oczekiwania gości przebywających na terenie wsi. Produkt ten ma zapewnić wypoczynek na obszarach wiejskich wraz z możliwościami poznania kultury, tradycji poprzez świadczenie usług noclegowych, żywieniowych, a także dostarczenie dodatkowych atrakcji [10]. Budowa oferty turystycznej gospodarstwa i wsi opierać się powinna na walorach kulturowych regionu. Są one ważnym elementem składowym produktu poszerzonego, uatrakcyjniają produkt i czynią ofertę agroturystyczną konkretnego gospodarstwa świadczącego usługi turystyczne, niepowtarzalną [2, 3]. W latach 2000–2004 przeprowadzono szczegółowe badania ankietowe w 70 gospodarstwach agroturystycznych Dolnego Śląska [4, 5, 9]. Większość z nich położonych jest na terenach sudeckich. Pozostałe z badanych gospodarstw usytuowane są w innych rejonach Dolnego Śląska, także o dużych walorach turystycznych. Celem tych badań było poznanie charakterystycznych cech struktury produktu agroturystycznego oferowanego przez gospodarstwa różnych rejonów i ocena dotycząca wykorzystania w jego tworzeniu potencjalnych możliwości istniejących zarówno w gospodarstwie, jak i w jego najbliższym otoczeniu. Gospodarstwa te oferują noclegi w 3–5 pokojach, pełne wyżywienie w oparciu o produkty z gospodarstwa, możliwości korzystania z kuchni z możliwością zakupu produktów żywnościowych od gospodarzy. To co je wyróżnia, to produkt poszerzony, w którym wykorzystuje się specyficzne cechy okolicy. W przypadku gospodarstw sudeckich, o ich atrakcyjności decydują przede wszystkim elementy produktu poszerzonego. Dzięki pięknej okolicy turyści mogą wybrać się na wycieczkę (liczne szlaki turystyczne, trasy narciarskie, trasy rowerowe, zabytki historyczne, łowiska pstrągów, lasy, kąpieliska) lub spędzać aktywnie czas na terenie gospodarstwa (boiska do piłki siatkowej, sale do tenisa stołowego, rożen, grill, możliwości jazdy konnej). Właściciele gospodarstw agroturystycznych proponują ciekawe 102 formy spędzania czasu zarówno latem, jak i zimą, podczas dobrej pogody, ale także gdy nie sprzyja ona oddalaniu się od domu. Atrakcją i specjalnością gospodarstw z okolic Doliny Baryczy jest oferowanie żywności ekologicznej, a także prezentacja sposobów jej wytwarzania. Pobliski rezerwat ptactwa wodnego, okoliczne stawy, rzeka i las tworzą elementy bogatego produktu poszerzonego. Gospodarstwa te nie stanowią atrakcji dla gości w okresie zimowym, w pozostałych porach roku oferta ta może być bardzo interesująca dla turystów, przede wszystkim amatorów wędkowania i miłośników nieskażonej przyrody. Niektóre z tych gospodarstw wyspecjalizowały się w ofertach skierowanych do myśliwych. Typowe dla rejonu produkty oferowane są przez gospodarstwa położone na terenie Borów Dolnośląskich oraz w okolicy aglomeracji wrocławskiej. Cisza i spokój oraz bliski kontakt z przyrodą są dobrą stroną wszystkich gospodarstw świadczących usługi w zakresie turystyki wiejskiej. Dotyczy to oczywiście tych obiektów, które rzeczywiście są gospodarstwami agroturystycznymi, a nie hotelami, czy pensjonatami położonymi na obszarach wiejskich, zwłaszcza na terenach o dużych natężeniu ruchu turystyczno-wypoczynkowego, jaki obserwować można np. w rejonie Karkonoszy. Pozytywną cechą produktów agroturystycznych wszystkich gospodarstw dolnośląskich są szerokie możliwości korzystania ze zdrowej żywności. Niestety w niektórych ofertach brakuje jednak podkreślania ich „rolniczego” czy „wiejskiego” charakteru. Analizując produkt rzeczywisty badanych gospodarstw agroturystycznych na Dolnym Śląsku można stwierdzić, że znajduje się on obecnie na etapie rozwoju. Właściciele obiektów wciąż je, w miarę możliwości finansowych, modernizują wzbogacając o nowe elementy wyposażenia. Noclegi oferowane są głównie w pokojach gościnnych znajdujących się w domach gospodarzy, w nielicznych przypadkach noclegi proponowane są także na przyzagrodowych polach namiotowych i w domach wakacyjnych. Ten element produktu rzeczywistego turystyki wiejskiej, jakim jest baza noclegowa, wymaga jeszcze poprawy, co pociąga za sobą konieczność zgromadzenia odpowiednich środków finansowych i wkładu własnej pracy właścicieli kwater. Dotyczy to głównie stanu sanitariatów. W niektórych gospodarstwach brakuje także osobnego pomieszczenia, w którym przebywający w nim turyści mogą samodzielnie przygotować posiłki (kuchnia wyłącznie do dyspozycji gości) oraz dziennych pomieszczeń wspólnych. Zastrzeżenia budzi także niekiedy estetyka wyposażenia pokoi. Są to często pomieszczenia zbytnio przypominające mieszkania w mieście. W wystroju pomieszczeń brakuje elementów podkreślających ich lokalny, wiejski charakter. Tylko nieliczne gospodarstwa posiadają kategoryzację gwarantującą turystom i wczasowiczom wysoką jakość oferowanej usługi. Oferty produktu rzeczywistego to: nocleg z pełnym wyżywieniem, nocleg ze śniadaniem, a także nocleg z możliwością samodzielnego przyrządzania posiłku z produktów żywnościowych z gospodarstwa lub przywiezionych przez gości. W około 70% gospodarstw posiłki przygotowywane są zarówno przez gospodarzy, jak i wczasowiczów, zależnie od oczekiwań gości. W 30% obiektów agroturystycznych oferowane posiłki przygotowywane są wyłącznie przez gospodarzy. W 5% badanych gospodarstw wczasowicze sami przygotowują posiłki, często wykorzystując produkty żywnościowe pobrane z gospodarstwa. Produkt poszerzony badanych gospodarstw jest zróżnicowany. Właściciele wykorzystują w nim zasoby gospodarstwa i możliwości najbliżej okolicy. Gospodarstwa agroturystyczne na Dolnym Śląsku wykorzystują różnorodne formy promocji swoich produktów. Największą popularnością cieszy się obecnie promocja przez internet. Wykorzystywaną często formą dostarczenia informacji o gospodarstwie agroturystycznym i ofercie produktu są wydawnictwa stowarzyszeń, ośrodków doradztwa oraz wydawnictwa własne. W badanych gospodarstwach dolnośląskich korzysta się z różnego rodzaju wydawnictw. Są to: ulotki, foldery, prospekty, plakaty, widokówki, wizytówki oraz mapy i przewodniki po regionie. Właściciele gospodarstw agroturystycznych uczestniczą także w targach i festynach prezentując tam swoje oferty. Podstawową formą dystrybucji produktu, 103 którą powszechnie stosują właściciele gospodarstw dolnośląskich, jest sprzedaż bezpośrednia. Tylko około 30% właścicieli badanych gospodarstw korzysta z kanałów pośrednich wykorzystując biura podróży i punkty informacji PTTK. Współpracują oni w zakresie dystrybucji produktu z Ośrodkiem Doradztwa Rolniczego w Świdnicy, jak również z lokalnymi stowarzyszeniami agroturystycznymi. Działalność agroturystyczna gospodarstw dolnośląskich ma charakter rozwojowy. Warunkiem niezbędnym do skutecznego ich rozwoju jest odpowiedni stan infrastruktury koniecznej do oferowania usług w zakresie turystyki na obszarach wiejskich, a także stopniowy wzrost zamożności mieszkańców miast, potencjalnych klientów tych gospodarstw. W 2002 roku opracowany został na zlecenie Urzędu Marszałkowskiego we Wrocławiu Wojewódzki Program Rozwoju Sektora Rolno-Spożywczego, w skład którego wchodzi projekt pt.: „Strategie marketingowe gospodarstw agroturystycznych na Dolnym Śląsku” [4]. W ramach tego projektu opracowano przykładowe produkty agroturystyczne dla gospodarstw położonych w szczególnie atrakcyjnych rejonach Dolnego Śląska. W projekcie tym zaproponowano: • Ofertę Cudze chwalicie swego nie znacie (rdzeń produktu: odpoczynek na łonie natury; poznanie historii i kultury regionu – grupy docelowe: rodzice z dziećmi, starsze pokolenie, obcokrajowcy). • Ofertę dla ludzi pragnących zasmakować życia wiejskiego Doświadczenie życia wiejskiego i rzemiosła ludowego (rdzeń produktu: doświadczenie innej kultury i stylu życia; odpoczynek w wiejskiej atmosferze; poszerzenie wiedzy z zakresu: potrawy regionalne, przetwórstwo, rękodzieło ludowe; doświadczenie innych smaków i poznanie receptur potraw; powrót do wspomnień z lat młodości – grupy docelowe: mieszkańcy pobliskich większych miast, uczestnicy tzw. „zielonych szkół”, wycieczki młodzieży szkolnej). • Ofertę rekreacyjną dla osób preferujących aktywny wypoczynek W zdrowym ciele zdrowy duch (rdzeń produktu: regeneracja sił; poprawa kondycji fizycznej; odpoczynek na łonie natury; kontakt z przyrodą i zwierzętami; czyste powietrze – grupy docelowe: miłośnicy sportu i rekreacji). • Ofertę ekoturystyczną Bogactwo natury (rdzeń produktu: odpoczynek na łonie natury; obcowanie z przyrodą; cisza, spokój, świeże powietrze; oderwanie od codzienności – grupa docelowa: miłośnicy przyrody). 3. Integrowanie się gospodarstw agroturystycznych w lokalne stowarzyszenia [5] Na terenie Dolnego Śląska działa w chwili obecnej dziewięć agroturystycznych. Są to: • Sudeckie Stowarzyszenie Agroturystyczne „Masywu Śnieżka”, • Bystrzyckie Towarzystwo Agroturystyczne, • Stowarzyszenie Kwaterodawców Gór Sowich, • Stowarzyszenie Agroturystyczne Gór Stołowych, • Sudeckie Towarzystwo Turystyki Wiejskiej „Zdroje”, • Sudeckie Towarzystwo Turystyki Wiejskiej w Jeleniej Górze, • Rudawskie Stowarzyszenie Turystyki Wiejskiej, stowarzyszeń 104 Stowarzyszenie Turystyki Wiejskiej w Parku Krajobrazowym „Doliny Baryczy”, • Wrocławskie Stowarzyszenie Agroturystyczne. Stowarzyszenia te powstały w okresie od 1994 do 2004 roku z inicjatywy samych kwaterodawców oraz z pomocą pracowników ośrodków doradztwa rolniczego. Trzy spośród wymienionych stowarzyszeń należą do Polskiej Federacji Turystyki Wiejskiej „Gospodarstwa Gościnne”. Rejonami oddziaływania stowarzyszeń są przede wszystkim gminy sudeckie, a także gminy usytuowane na terenie parków krajowych: „Doliny Baryczy”, „Doliny Jezierzycy”, również Ślężańskiego Parku Krajobrazowego (okolice aglomeracji wrocławskiej). Do stowarzyszeń tych należy ponad 200 gospodarstw agroturystycznych Dolnego Śląska, czyli blisko 45% ogółu tych gospodarstw. W 2003 roku poddano szczegółowym badaniom siedem stowarzyszeń. Celem tych badań było poznanie zasięgu oddziaływania, liczby gospodarstw należących do poszczególnych stowarzyszeń, zakresu ich działalności, form współpracy z władzami lokalnymi i innymi stowarzyszeniami o podobnym charakterze, stanu kategoryzacji wiejskiej bazy noclegowej oraz ich perspektyw rozwojowych. Większość badanych stowarzyszeń ma podobną strukturę organizacyjną. Tworzą ją: zarząd (zazwyczaj pięcioosobowy), komisja rewizyjna oraz członkowie wspierający i zwyczajni. Formy działalności tych stowarzyszeń są różnorodne. Najczęściej działalność ta polega na organizowaniu spotkań i szkoleń dla ich członków, wydawaniu materiałów promocyjnych oraz uczestniczeniu w targach turystycznych, lokalnych festynach i piknikach agroturystycznych, a także na organizowaniu wyjazdów studyjnych. Członkowie stowarzyszeń opracowują również wspólną stronę internetową. Jedno ze stowarzyszeń wydaje własną gazetę. Inną z form działalności jest udział w pracach gmin i powiatów na rzecz rozwoju turystyki lokalnej i infrastruktury wsi. Głównym sposobem finansowania stowarzyszeń są składki członkowskie, niekiedy także dotacje i darowizny. Sporadycznie jest to pomoc celowa gmin, starostwa powiatowego oraz pomoc finansowa z programów i od instytucji pozarządowych. Każde z ankietowanych stowarzyszeń współpracuje z władzami lokalnymi, ośrodkami doradztwa rolniczego, większość również z innymi stowarzyszeniami krajowymi i zagranicznymi. W opinii liderów stowarzyszeń agroturystycznych, powszechna kategoryzacją obiektów agroturystycznych jest potrzebna do podnoszenia standardu świadczonych usług. Dotychczas na terenie Dolnego Śląska skategoryzowane zostało 60 obiektów, z czego większość to gospodarstwa agroturystyczne należące do poszczególnych stowarzyszeń. Można powiedzieć, że co czwarte gospodarstwo stowarzyszone poddało się kategoryzacji w ramach systemu kategoryzacji wiejskiej bazy noclegowej prowadzonej przez Federację „ Gospodarstwa Gościnne”. Ponieważ podstawową barierą procesu kategoryzacji, wskazywaną przez ankietowanych właścicieli kwater, są ograniczone środki finansowe, szansą w tym zakresie jest pomoc w ramach obecnie dostępnych funduszy strukturalnych UE. Zdaniem ankietowanych członków stowarzyszeń agroturystycznych obecny system kategoryzacji zbyt mały nacisk kładzie na „wiejski” charakter wyposażenia obiektu, często ponosząc „miejskie” standardy bazy noclegowej na teren wsi. Badania ankietowe wykazały, iż połowa niezrzeszonych dotychczas kwaterodawców zamierza w najbliższej przyszłości przystąpić do lokalnych stowarzyszeń, widząc w tym szansę dalszego rozwoju działalności w zakresie turystyki wiejskiej. Również właściciele gospodarstw rolniczych położonych w rejonach turystycznie atrakcyjnych w strefach oddziaływania poszczególnych stowarzyszeń, rozważają możliwości świadczenia usług agroturystycznych w przyszłości i wstąpienia do pobliskiego stowarzyszenia. • 105 4. Podsumowanie W latach dziewięćdziesiątych ubiegłego wieku na Dolnym Śląsku nastąpił dynamiczny rozwój agroturystyki. Obecnie funkcjonuje tutaj 500 gospodarstw oferujących gościom 6 tys. miejsc noclegowych. Około 45% gospodarstw zrzeszonych jest w działających tu dziewięciu lokalnych stowarzyszeniach agroturystycznych. Rozwojowi turystyki wiejskiej na Dolnym Śląsku sprzyja wiele czynników: atrakcyjność krajobrazu, liczne obiekty historyczne i walory kulturowe, istniejąca infrastruktura turystyczna, dostępność komunikacyjna, wysoki stopień urbanizacji oraz położenie przygraniczne. Analiza produktów oferowanych przez gospodarstwa agroturystyczne regionu wykazała wykorzystanie w ich tworzeniu walorów atrakcyjnego otoczenia. Cisza i spokój oraz bliski kontakt z przyrodą, także ze zwierzętami, są dobrą stroną ofert wszystkich gospodarstw. W niektórych ofertach brakuje jednak podkreślenia ich „wiejskiego” charakteru. Produkty te znajdują się jeszcze na etapie rozwoju, dotyczy to zarówno bazy noclegowej i żywieniowej, jak i produktu poszerzonego. Bariery rozwoju turystyki wiejskiej w woj. dolnośląskim to: ograniczenia finansowe kwaterodawców, zbyt mało zróżnicowana oferta produktu poszczególnych gospodarstw w stosunku do potencjalnych możliwości, jeszcze zbyt słaby poziom współpracy w zakresie promocji i dystrybucji oraz w niektórych rejonach, ograniczenia infrastrukturalne. Pewną barierą rozwoju jest także zbyt nikły popyt ze strony turystów krajowych, a zwłaszcza zagranicznych w stosunku do możliwości podaży ofert tych gospodarstw. Harmonijny rozwój terenów wiejskich dla celów turystyczno-wypoczynkowych powinien uwzględniać: zapewnienie różnych typów zakwaterowania o wymaganym, ale różnorodnym standardzie (pokoje gościnne, mieszkania wakacyjne, kempingi i pole namiotowe itd.), zapewnienie możliwości realizacji zajęć rekreacyjnych (wycieczki, zwiedzanie, sport itd.), zapewnienie bezpośredniej sprzedaży produktów rolniczych oraz wyrobów sztuki ludowej i rzemiosła, zachowanie zgodności turystyki ze środowiskiem i ekologią, zapewnienie zatrudnienia rodzinie rolniczej i mieszkańcom wsi oraz rozwój infrastruktury wiejskiej, w tym zwłaszcza infrastruktury turystycznej [8]. Literatura [1] Dolnośląska wieś zaprasza. Informator adresowy gospodarstw agroturystycznych i obiektów turystyki wiejskiej, Dolnośląski Urząd Wojewódzki we Wrocławiu, DWODR w Świdnicy, Wrocław 2002 r. [2] Dziedzictwo kulturowe wsi dolnośląskiej, Wydawnictwo Regionalnego Centrum Doradztwa, Rozwoju Rolnictwa i Obszarów Wiejskich we Wrocławiu oraz Dolnośląskiego Wojewódzkiego Ośrodka Doradztwa Rolniczego z/s Świdnicy, Świdnica 2002 r. [3] Katalog twórców rzemiosła artystycznego, Wydawnictwo Dolnośląskiego Wojewódzkiego Ośrodka Doradztwa Rolniczego, Świdnica 2000 r. [4] Kurtyka I., Strategie marketingowe gospodarstw agroturystycznych jako element wielofunkcyjnego rozwoju obszarów wiejskich [w:] Wojewódzki Program Rozwoju Sektora Rolno-Spożywczego, Urząd Marszałkowski we Wrocławiu. Wrocław 2002 r. [5] Kutkowska B., Podstawy rozwoju agroturystyki ze szczególnym uwzględnieniem agroturystyki na Dolnym Śląsku, Wydawnictwo AR we Wrocławiu, Wrocław 2003 r., ss. 109–126. [6] Kutkowska B., Procesy integracyjne na obszarach wiejskich na przykładzie stowarzyszeń agroturystycznych na Dolnym Śląsku, Roczniki Naukowe, SERiA Warszawa – Poznań – Puławy 2004 r., t. IV, z. 4, ss. 121–125. 106 [7] Kutkowska B., Turystyka wiejska w Parku Krajobrazowym Doliny Baryczy, Wieś i Doradztwo, Kraków 2004 r., nr 3 ( 39), ss. 32–34. [8] Potthof H., Trendy w europejskiej turystyce wiejskiej [w:] Agroturystyka a rozwój wsi, Centrum Doradztwa i Edukacji w Rolnictwie, Kraków 1993 r. [9] Prace magisterskie opracowane w Katedrze Ekonomiki i Organizacji Rolnictwa AR we Wrocławiu pod promotorstwem B. Kutkowskiej i I. Kurtyki w latach 2003–2004. Autorstwa: Iwony Grzesik, Małgorzaty Łączki, Anny Kwolek, Magdaleny Drozdowskiej. [10] Wiatrak A.P., Wpływ agroturystyki na zagospodarowanie terenów wiejskich, Zagadnienia Doradztwa Rolniczego, nr 1, 1996 r., ss. 34–45. [11] Woźniak M., Lazur W., Jakość produktu agroturystycznego warunkiem sukcesu w turystyce wiejskiej, materiały konferencyjne V. Ogólnopolskiego Sympozjum Agroturystycznego, Centrum Doradztwa i Edukacji w Rolnictwie, Kraków 1997 r., ss. 41–48. [12] Zaręba D., Ekoturystyka. Wymagania i nadzieje, Wydawnictwo PWN, Warszawa 2000 r., ss. 53–62. 107 Irlandzkie doświadczenie w zakresie polityki innowacyjnej i edukacyjnej. Wstęp do dyskusji nad regionalną strategią rozwoju BARTOSZ MICHALSKI Dolnośląska Wyższa Szkoła Przedsiębiorczości i Techniki, Polkowice Streszczenie: W polskiej debacie na temat rozwoju społeczno-gospodarczego w warunkach członkostwa we Wspólnocie Europejskiej bardzo często można odnaleźć odwołania do Irlandii, jako kraju, który najlepiej wykorzystał wszelkie możliwości. Zdaniem autora wciąż jednak brakuje precyzyjnych analiz (studiów przypadku), które mogłyby mieć znaczny walor edukacyjny oraz inspirowałyby określone działania zarówno na płaszczyźnie krajowej, jak i regionalnej. Celem artykułu jest dokładniejsze przybliżenie irlandzkich doświadczeń w zakresie polityki innowacyjnej oraz edukacyjnej oraz przedstawienie tych elementów, na których opiera się polityka wzmacniania konkurencyjności irlandzkiej gospodarki. Dyskusja nad przypadkiem Irlandii faktycznie może, a nawet powinna zainspirować władze krajowe, regionalne i lokalne do podjęcia skutecznych działań. 1. Rys historyczny – etapy rozwoju Irlandii po II wojnie światowej Irlandzki cud gospodarczy, jaki miał miejsce w tym kraju w latach 90. XX wieku, stał się dla wielu badaczy doskonałą okazją do zidentyfikowania kluczowych czynników sukcesu ekonomicznego w warunkach nasilających się tendencji globalizacyjnych a tym samym rosnącej presji konkurencyjnej. Przykład Irlandii jest często stawiany za wzór obrazujący, jak w stosunkowo krótkim czasie zlikwidowano znaczny dystans rozwojowy, z którego można (czy wręcz nawet należy) czerpać wiele pozytywnych doświadczeń, zwłaszcza w zakresie umiejętnego wykorzystania środków finansowych dostępnych w ramach unijnej polityki strukturalnej oraz kształtowania klimatu sprzyjającego napływowi bezpośrednich inwestycji zagranicznych. Zagadnienie to wydaje się być na gruncie polskiej literatury przedmiotu dobrze zbadane [18, 2, 17]. Należałoby się jednak dokładniej przyjrzeć perspektywom podtrzymania tak dynamicznego wzrostu gospodarczego Irlandii (w okresie 1990–2004 średnio 6,2% PKB) oraz utrzymania i wzmocnienia posiadanych przewag komparatywnych w obliczu konkretnych wyzwań 108 konkurencyjnych1, problemów związanych z transformacją gospodarki opartej na inwestycjach (investment-driven) do gospodarki opartej na innowacjach (innovation-driven) oraz spowolnieniem gospodarki światowej po 2001 roku, które w przypadku tak małej gospodarki jak irlandzka może okazać się szczególnie dotkliwe w skutkach. Najważniejsze etapy rozwoju gospodarczego Irlandii można ująć następująco2: Lata 1945–1973 to okres niewyróżniającego się na tle świata rozwoju gospodarczego, struktury gospodarki opartej na rozdrobnionym rolnictwie i niewielkim sektorze przemysłowym, stopniowej rezygnacji z protekcjonizmu w handlu, a tym samym intensyfikacji stosunków gospodarczych z zagranicą (otwierania się na świat), głównie Wielką Brytanią. Podjęto wówczas także głębokie reformy dotyczące edukacji, co w znacznej mierze przyczyniło się do znacznego wzrostu ogólnego poziomu wykształcenia. Lata 1973–1989 to okres stagnacji gospodarczej, będącej po części negatywną konsekwencją szoków naftowych w latach 70. a także efektu „zimnego prysznica” w wyniku integracji z ówczesną EWG (bankructwo wielu rodzinnych przedsiębiorstw nieprzygotowanych na konkurencję z zewnątrz). Gospodarka irlandzka bezustannie zmagała się w tym czasie z problemem deficytu płatniczego (max. 14,6% PKB), deficytu budżetowego (max. 4,9% PKB), zadłużenia zagranicznego, długu publicznego (max. 125% PKB), bezrobocia (max. 17%), brakiem koncepcji przyciągania bezpośrednich inwestycji zagranicznych (BIZ) mimo stosunkowo lepszych możliwości wynikających z członkostwa w EWG oraz niewykorzystaniem rodzimych, wysoko wykwalifikowanych fachowców (wzrost podaży wykwalifikowanej siły roboczej był skutkiem wspominanej wyżej reformy edukacji), którzy w takiej sytuacji wybrali czasową emigrację, poszukując pracy za granicą, gdyż gospodarka irlandzka nie oferowała im możliwości rozwojowych (średnio około 30% wykształconej młodej kadry znalazło zatrudnienie za granicą)3. Gruntowne reformy gospodarcze zostały zapoczątkowane na przełomie lat dziewięćdziesiątych. Nacisk położono na przedsiębiorczość, inicjatywę, przyjęto selektywną politykę przemysłową ukierunkowaną na napływ proeksportowych BIZ w najbardziej nowoczesnych sektorach wytwórczości (głównie elektronika, przeżywający na początku lat 90. boom przemysł komputerowy, przemysł farmaceutyczny oraz chemiczny4). Zreformowano także finanse publiczne (wskaźnik wydatków budżetowych w stosunku do wielkości PKB w 2000 roku wyniósł 34,8%, natomiast w roku 2001 29,2%5), uproszczono prawo podatkowe (w efekcie czego podatek CIT w 2002 roku wynosił 16% a w 2003 roku – 12,5%), usprawniono strukturę instytucjonalną, rozpoczęto liczne inwestycje infrastrukturalne (rozdział środków unijnych w okresie 1994–1999 dokonał się głównie między infrastrukturę rzeczową – 36,3%, zasoby ludzkie, w tym edukację zawodową – 28,4% oraz pomoc inwestycyjna dla przedsiębiorstw – 25,8%) oraz wdrożono kolejne reformy systemu edukacyjnego (inwestycje w kapitał ludzki, rozwój krajowej bazy B+R; obecnie ponad 30% ludzi w wieku 25–34 lata posiada wyższe wykształcenie). 1 2 3 4 5 Taki cel został zdefiniowany w [6], s. 33. Zob. szerzej [18], ss. 68–118 oraz [3], ss. 295–315. Na marginesie warto zasygnalizować w tym względzie pewną analogię (podobieństwo) między ówczesną sytuacją w Irlandii i obecną Polski. Mimo dynamicznego wzrostu gospodarczego po 2002 roku i pozytywnych skutków integracji z UE perspektywy spadku bezrobocia i tworzenia nowych, atrakcyjnych miejsc pracy dla młodych, dobrze wykształconych ludzi wydają się być nikłe. Czynnikami decydującymi o atrakcyjności inwestycyjnej Irlandii były niskie koszty lokalizacji inwestycji, niski CIT, ulgi podatkowe, porozumienie społeczne studzące naciski na wzrost płac i zapewniające tym samym stabilność makroekonomiczną, wykształcona, młoda kadra, brak bariery językowej, położenie geograficzne (pomost między rynkiem amerykańskim a Jednolitym Rynkiem Europejskim) oraz stale rozbudowywana i modernizowana infrastruktura. Napływ BIZ w latach 1999–2001 wyniósł 21% PKB. Dla porównania analogiczny wskaźnik dla Polski w 2001 roku wynosił 34,1%. 109 Efektem tych ambitnych działań był dynamiczny wzrost gospodarczy oraz spadek bezrobocia (zob. rysunek 1), ujmowane obrazowo pod pojęciem przemiany z celtyckiego biedaka w celtyckiego tygrysa. Wszystkim tym przełomowym zmianom towarzyszył proces otwierania się gospodarki irlandzkiej na świat i międzynarodową wymianę handlową (przykładowo wskaźnik internacjonalizacji/otwarcia liczony według formuły suma wartości eksportu i importu dóbr i usług w stosunku do wielkości PKB w roku 1999 wynosił 161,4%6, wskaźnik internacjonalizacji/otwarcia liczony według formuły suma wartości eksportu i importu dóbr i usług w stosunku do dwukrotnej wielkości PKB w roku 2000 wynosił 93,8%7, udział eksportu w PKB w roku 2002 wyniósł 82,6% a udział importu w PKB 75,7%8) oraz nastąpił powrót fachowców z zagranicy. Rysunek 1. Dynamika wzrostu PKB oraz stopa bezrobocia w Irlandii (1961–2004) Źródło: opracowanie własne na podstawie [18] ss. 254–255 oraz 266–267, [10] ss. 101–102, [11], s. 86, [12] s. 106 oraz [14] s. x (wielkości za rok 2004 – prognoza Irlandzkiego Banku Centralnego) 2. Polityka wspierania konkurencyjności – punkt wyjścia, podstawowe wyzwania By utrwalać podstawy dynamicznego wzrostu gospodarczego, w maju 1997 roku powołano do życia Krajową Radę ds. Konkurencyjności jako organ doradczy rządu irlandzkiego, opracowujący analizy zagadnień istotnych z punktu widzenia konkurencyjności irlandzkiej gospodarki oraz rekomendujący konkretne reformy celem wzmocnienia potencjału wzrostowego9. Rada oparła swoje prace na określonym schemacie analitycznym, który przybrał 6 7 8 9 Dla Polski wartość wskaźnika wyniosła 58,9%. Dla Polski wartość wskaźnika wyniosła 30,9%. W Polsce wskaźniki te osiągnęły wartość 27,1% oraz 33,9%. Zob. [14], s. ix. 110 koncepcję określaną mianem piramidy konkurencyjności (rysunek 2). Jej podstawę stanowią (1) otoczenie biznesowe i środowisko pracy, (2) infrastruktura gospodarcza i technologiczna, (3) edukacja i umiejętności, (4) przedsiębiorczość i rozwój firm oraz (5) innowacje i kreatywność. To wszystko przekłada się następnie na poziom produktywności, płac, cen i kosztów pozwalających łącznie ocenić konkurencyjność gospodarki i określić dalsze perspektywy wzrostu gospodarczego, wzrostu zatrudnienia oraz poprawy jakości życia. Rysunek 2. Piramida konkurencyjności Źródło: [4] W toku prac nad ostatnim raportem dotyczącym konkurencyjności gospodarki irlandzkiej Rada zdefiniowała następujące wyzwania/zagrożenia10: • utrata przewagi kosztowej jako efekt wzmocnienia euro względem dolara amerykańskiego, szybkiego wzrostu cen i płac krajowych, co stanowi poważne utrudnienie dla firm irlandzkich i wywołuje spadek zatrudnienia w sektorach najbardziej narażonych na konkurencję międzynarodową, • niska produktywność w porównaniu z innymi rozwiniętymi gospodarkami jako efekt wciąż niewystarczającego (niskiego) poziomu nakładów B+R (zob. rysunek 3) i innowacji, co burzy modelowy obraz irlandzkiej gospodarki jako tej, która bazuje na zaawansowanych technologiach i ma ambicje, by stać się gospodarką opartą na wiedzy. 10 Ibidem, ss. x–xi. 111 3. Polityka innowacyjna i edukacyjna Rysunek 3. Poziom publicznych i prywatnych wydatków na edukację oraz B+R w Irlandii jako % PKB (1998– 2001) Źródło: opracowanie własne na podstawie National Competitiveness Council, Annual Competitiveness Report 2000, Forfas, May 2000, National Competitiveness Council, Annual Competitiveness Report 2001, Forfas, December 2001, National Competitiveness Council, Annual Competitiveness Report 2002, Forfas, November 2002, National Competitiveness Council, Annual Competitiveness Report 2003, Forfas, November 2003, National Competitiveness Council, Annual Competitiveness Report 2004, Forfas, October 2004 Tytułem uzupełnienia do powyższego zestawienia należy dodać, iż średnia wartość wskaźnika wydatków B+R jako % PKB liczona dla OECD w 2002 roku wyniosła 2,24%, podczas gdy celem Strategii Lizbońskiej jest osiągnięcie poziomu 3%. Według danych zaczerpniętych z ACR 2004 wartość analizowanego wskaźnika ogółu wydatków B+R w przypadku Irlandii uległa dalszemu pogorszeniu, wyniosła 1,15%11 (z tego wydatki sektora publicznego mimo iż w okresie 1996–2003 wzrosły średnio o 12,9% kształtowały się na poziomie 0,4% PKB12). Taki stan rzeczy można częściowo wytłumaczyć relatywnie słabszymi możliwościami oddziaływania publicznego (zob. przytoczone wyżej wartości wskaźnika wydatki budżetowe/PKB). Sytuacja ta jest ponadto świadectwem istniejącego konfliktu celów (dylematu) między utrzymywaniem niskich podatków a oczekiwaniami (koniecznością) w zakresie publicznego finansowania ważnych dla rozwoju gospodarczego zakresie konkurencyjności przedsięwzięć. Wskazane niedostatki w zakresie potencjału innowacyjnego irlandzkiej gospodarki wydają się pozostawać w ścisłym związku z faktem, iż wydatki w zakresie edukacji oraz B+R mimo wzrostu w wielkościach bezwzględnych nie dotrzymywały jednak kroku dynamice wzrostu PKB. Podstawowa słabość tkwi ponadto w niskim poziomie wydatków samych przedsiębiorstw w zakresie B+R – jest to zaledwie 0,8% PKB13, z czego 2/3 stanowią wydatki firm zagranicznych, podczas gdy tylko 1/4 spośród nich decyduje się na ten rodzaj wydatków. 11 W zasadzie milczeniem należałoby potraktować wartość wskaźnika obliczonego dla Polski – 0,59% PKB. 12 Poziom publicznych wydatków B+R w innych wysoko rozwiniętych gospodarkach wynosił 1,09% PKB zarówno USA, 1% PKB we Francji, 0,98% PKB w Finlandii, 0,95% PKB w Szwecji, 0,79% PKB w Niemczech i Norwegii, 0,74% PKB w Holandii oraz 0,7% PKB w Danii. Dane za: Forfas, State Expenditure on Science and Technology 2002 and 2003,Volume Two, Research and Development Budget, November 2004, s. 12. Cytowany tutaj raport wskazuje na średni (8,2%) wzrost wydatków publicznych B+R w Polsce w latach 1996–2006. 13 Dla porównania wartość analizowanego wskaźnika dla gospodarki fińskiej wyniosła 2,41%, koreańskiej 2,18%, szwajcarskiej 1,9% czy amerykańskiej 1,81%. 112 Przedsiębiorstwa irlandzkie cechuje natomiast duże rozproszenie w tym zakresie, bowiem udział dziesięciu największych podmiotów pochodzenia krajowego w wydatkach B+R rodzimych firm to tylko 25%. Mimo iż Irlandia uzyskała znaczące korzyści z tytułu napływu BIZ związanych z zaawansowanymi technologiami, co poprzez transfer wiedzy i technologii przyczyniło się do rozwoju krajowego sektora high-tech14, zaistniała uzasadniona konieczność priorytetowego potraktowania tego problemu poprzez utrwalanie przewag konkurencyjnych w tym zakresie, wzrost nakładów B+R oraz eliminację tzw. wąskich gardeł ograniczających zdolności innowacyjne. Dodatkowe zobowiązania związane są z członkostwem w Unii Europejskiej i obowiązkiem realizacji zamierzeń sformułowanych m.in. w Strategii Lizbońskiej oraz inicjatywie eEurope. Imperatywy te wpisują się w strategiczne cele założone w irlandzkim Narodowego Planu Rozwoju na lata 2000–200615 Ramy finansowe dla ogółu działań innowacyjnych w Irlandii zakładają, iż nakłady B+R ogółem w okresie 2000–2006 sięgną kwoty prawie 2,5 mld €16, tak by następnie w roku 2010 osiągnąć poziom 2,5% PKB [1, 7] (nakłady B+R sektora przedsiębiorstw mają wzrosnąć z 917 mln € (0,9% PKB) w roku 2001 do 2,5 mld € (1,7% PKB) w roku 2010; Analogiczny wzrost wydatków publicznych ma z poziomu 422 mln € (0,4% PKB) w roku 2002 dojść do 1,1 mld € (0,8% PKB) w roku 2010). Całość działań ma opierać się na dwóch w zasadzie oczywistych filarach, tj. sektorze szkół wyższych (m.in. poprzez tworzenie sieci doskonałości, finansowe wzmocnienie prowadzonych badań, osiągnięcie światowego poziomu rozpoznawalności szkół wyższych oraz prowadzonych przez nie badań, zorientowany rynkowo proces kształcenia specjalistów w zakresie high-tech, system nauki przez całe życie, transfer technologii, likwidację niepotrzebnych barier w dostępie do profesjonalnych usług edukacyjnych i promocję tychże w wymiarze międzynarodowym 17) oraz przedsiębiorstwach, zwłaszcza MSP (poprzez kredyt podatkowy dotyczący działalności B+R, granty na wzmocnienie zdolności innowacyjnych rodzimych firm, fundusze kapitału ryzyka oraz współpracę opartą przede wszystkim na partnerstwie publiczno-prywatnym w zakresie zorientowanych rynkowo badań sektora publicznego). W obliczu wspomnianych niekorzystnych tendencji Krajowa Rada ds. Konkurencyjności określiła zestaw środków zaradczych (zob. rysunek 4 i rysunek 5)18. 14 W 2002 roku udział zatrudnionych w produkcyjnym sektorze high-tech wyniósł 6,89% (w Polsce 7,54%), natomiast w usługowym sektorze high-tech 4,3% (brak danych dla Polski). Dane za: [12], s. 71. 15 Zasadna jest w tym miejscu mała dygresja. Chodzi mianowicie o wskazanie, iż głównym wyzwaniem irlandzkiego Narodowego Planu Rozwoju 1994–1999 było bezrobocie (zob. rysunki 3 i 4), członkostwo w strefie euro oraz zrównoważony rozwój regionów. Warto wobec tego bacznie obserwować, jeśliby zastosować prognozowanie w oparciu o analogię osiągnięć, czy w okresie 2000–2006 można spodziewać się równie imponujących rezultatów. 16 Szczególne przesunięcie akcentów w tym zakresie obrazuje porównanie z wielkością nakładów B+R w okresie 1994–1999. Było to 0,5 mld €. Zapisy takie nakładają określone zobowiązania na rząd i pozostałe instytucje, co ma podkreślać szczególne znaczenie nauki, technologii i innowacji i poprzez stabilność całego systemu badawczego przekładać się na przyszły sukces. 17 Zob. [16], ss. 3–5. 18 Z racji przyjętego schematu badawczego, akcentującego pierwszorzędne znaczenie instrumentów polityki innowacyjnej dla poziomu konkurencyjności gospodarki, działania proedukacyjne i proinnowacyjne zostały potraktowane oddzielnie. 113 Rysunek 4. Rekomendacje irlandzkiej Krajowej Rady ds. Konkurencyjności w zakresie edukacji Źródło: opracowanie własne na podstawie [14], ss. 15–19 Rysunek 5. Rekomendacje irlandzkiej Krajowej Rady ds. Konkurencyjności w zakresie innowacji i kreatywności Źródło: opracowanie własne na podstawie [14], ss. 27–33. 4. Rozwój społeczeństwa informacyjnego Następnym w kolejności wyzwaniem jest rozwój społeczeństwa informacyjnego. Szczególna uwaga koncentruje się tutaj na konieczności wykorzystania wysokich kwalifikacji irlandzkiej kadry (rodzimego kapitału intelektualnego) w zakresie technologii cyfrowych, bazujących na wcześniejszym dynamicznym rozwoju firm softwarowych. Upowszechnienie dostępu do szerokopasmowego internetu ma z kolei pozwolić na obniżenie kosztów korzystania z sieci. Tania i sprawnie działająca płaszczyzna cyfrowa to także kluczowy warunek rozwoju e-biznesu, rozumianego nie tylko w kategoriach handlu on-line, lecz również postrzeganego jako metoda redukcji kosztów i strat (uzyskania większej nadwyżki konsumenta) poprzez pobudzenie „cyfrowej świadomości”, restrukturyzację firm, wzrost efektywności 114 funkcjonowania rynku i lepszej produktywności, co oznacza w efekcie znaczący, pozytywny wpływ na wskaźniki makroekonomiczne kraju19. Powyższe spostrzeżenia, kontynuowanie zmian strukturalnych w kierunku serwicyzacji gospodarki, świadomość siły konkurencji międzynarodowej połączone z wnikliwą analizą zmian współczesnego modelu życia, pracy, nauki oraz spędzania czasu wolnego pozwoliły na zidentyfikowanie pięciu atrakcyjnych obszarów charakteryzujących się najwyższym potencjałem wzrostu, a w których przedsiębiorstwa irlandzkie posiadają już szereg doświadczeń. Chodzi tu o e-learning (zwłaszcza dostęp do specjalistycznych szkoleń i kursów zawodowych), rozwój specjalistycznych aplikacji przemysłowych i naukowych (jako odpowiedź na unikatowe wymagania sektora high-tech), tworzenie bibliotek cyfrowych (szeroki dostęp do wiedzy), sieci bezprzewodowe (upowszechnienie modelu tele-pracy, pracy na odległość czy zapewnieniu dostępu do usług przy bez konieczności ograniczania mobilności społeczeństwa) oraz przemysł gier komputerowych (sektor o niezwykle optymistycznych perspektywach rozwojowych) [19]. W zasadzie oczywistym wydaje się fakt, iż osiągnięcie sukcesu w tych dziedzinach uwarunkowane jest wielkością i efektywnym wykorzystaniem możliwości wsparcia finansowego. Niezbędny element stanowią tutaj bardziej zaawansowane formy kształcenia w zakresie technologii informatyczno-komunikacyjnych (ICT) na wyższych latach studiów, fundusze kapitału początkowego oraz wsparcie kompetencyjne dla powstających firm (tzw. start-ups)20. Powstaje tu więc luka, którą ma za zadanie wypełnić funkcjonowanie klastrów innowacyjnych oraz elastyczny, multidyscyplinarny oraz oparty głównie na praktycznym kształceniu projektowym model edukacji na poziomie średnim i wyższym21. 5. Problem drenażu mózgów Zasadna wydaje się w tym miejscu konkluzja, iż gospodarczy sukces Irlandii nie tylko wymusił udoskonalenie procesów kształcenia rodzimych specjalistów, lecz w wymiarze międzynarodowym pozwolił wykreować pozytywny obraz kraju oferującego zarówno atrakcyjne perspektywy rozwoju zawodowego, jak i poprawy statusu materialnego. Przekłada się to tym samym z jednej strony na możliwości aktywnego uczestnictwa gospodarki irlandzkiej w procesie drenażu mózgów, z drugiej zaś wynika ze zwiększonego zainteresowania i gotowości młodych specjalistów (zwłaszcza z byłych kolonii brytyjskich oraz nowych krajów członkowskich Unii Europejskiej) do podjęcia pracy na „Zielonej Wyspie”. Rezygnacja z zastosowania okresów przejściowych w zakresie swobodnego przepływu osób po 01.05.2004 roku wydaje się być bardzo wymownym, choć nie wyrażonym bezpośrednio oczekiwaniem i świadomością potencjału ewentualnych korzyści, możliwych do osiągnięcia poprzez napływ tańszej i silnie zmotywowanej siły roboczej. Warto zaakcentować, iż nie chodzi tu tylko o zatrudnienie w obszarze najbardziej zaawansowanych technologii, lecz także o prostsze zajęcia, którymi irlandzcy pracownicy z racji osiągniętego poziomu dobrobytu niejednokrotnie nie są zainteresowani. Silnych argumentów uzasadniających wyrażone przed momentem stanowisko dostarcza funkcjonujący przy ministrze edukacji i nauki organ doradczy – grupa ekspercka analizująca potrzeby gospodarki irlandzkiej w zakresie kluczowych dla jej dynamicznego rozwoju umiejętności („zawodów przyszłości”). Przykładowo, w sporządzonym w październiku 2003 roku raporcie [20]22, do tej grupy zaliczono umiejętności w zakresie: 19 Zob. [13], ss. 4–6. 20 Autor świadomie pomija tu wpływ otoczenia legislacyjnego, które nie jest przedmiotem zainteresowań badawczych. 21 Zob. [15], ss. 2–3. 22 [20]. Pierwszy raport dot. analizowanego zagadnienia powstał już w grudniu 1998. 115 • • • • • • • • technologii informacyjno-komunikacyjnych (m.in. software, projektowanie sieci, usługi IT, inżynieria komputerowa,); biotechnologii; inżynierii przemysłowej (systemy elektroniczne, telekomunikacja, aparatura medyczna, farmaceutyczna, chemiczna); konstrukcji przemysłowych (architektura, budownictwo, planowanie przestrzenne, usługi wykończeniowo-remontowe); przetwórstwa żywności; logistyki (zarządzanie łańcuchem dostaw, magazynowanie, spedycja, planowanie logistyczne); usług finansowych (zarządzanie aktywami finansowymi, bankowość, księgowość, analityka ekonomiczno-statystyczna, usługi brokerskie, doradztwo podatkowe, kredytowe); „miękkich” aspektów organizacji i zarządzania (zarządzanie interpersonalne i intrapersonalne, edukacja, szkolenia zawodowe). 6. Rozwój klastrów innowacyjnych Na zakończenie należy koniecznie wspomnieć o ewolucji strefy Shannon. Jej utworzenie (1958 r.) miało na celu wypełnienie luki po międzykontynentalnym porcie lotniczym, który w latach 60. stracił swoje znaczenie23. Strefa, położona w pobliżu miasta Limerick (zachodnie, atlantyckie wybrzeże Irlandii), stała się obiektem szczególnej troski ze strony państwa. W konsekwencji podjętych działań (środki publiczne oraz wspólnotowe przeznaczone zostały m.in. na granty kapitałowe, kształcenie, zatrudnienie, bezpośrednie wsparcie innowacji oraz badana naukowe na wyższych uczelniach) obszar ten odegrał kluczową rolę w pozyskiwaniu bezpośrednich inwestycji zagranicznych dla Irlandii, przede wszystkim w zakresie wspomnianych wcześniej inwestycji proeksportowych, związanych z zaawansowanymi technologiami (przemysł lotniczy, elektroniczny, elektryczny, precyzyjny, telekomunikacja). Uzyskane efekty spill-over oraz funkcjonowanie pierwszego w Irlandii Narodowego Parku Technologicznego Limerick (od 1984 roku) umożliwiły podjęcie działań zmierzających do utworzenia klastra innowacyjnego, który jednocześnie byłby skutecznym instrumentem oddziaływania na rozwój regionalny. Obecnie spółka zarządzająca strefą (Irish Government’s Regional Development Company for Ireland’s Shannon Region), wykorzystując różnego rodzaju systemy zachęt finansowych oraz oferując pomoc w ocenie perspektyw powodzenia projektów, kładzie szczególny nacisk na rozwój firm innowacyjnych w ramach sieci wiedzy (Shannon Development Knowledge Network), w skład której wchodzi 5 parków technologicznych: Birr Technology Centre, Information Park Ennis, Kerry Technology Park Trale, National Technology Park Limerick oraz Tipperary Technology Park Thurles. Przy każdym z nich funkcjonują inkubatory przedsiębiorczości tzw. InnovationWorks, oferujące kompleksowe wsparcie biznesowe w startowej i początkowej fazie działalności (tzw. mentoring) oraz powierzchnie biurowe wraz z pełną infrastrukturą. Strategiczna wizja rozwoju regionalnego, stymulowanego działalnością strefy i klastrów, zakłada w średniookresowej perspektywie (tj. do 2020 roku), iż [5]: 23 Zob. [18], ss. 197 i nast. oraz [5]. 116 • • • • obszar Limerick – Ennis – Shannon stanie się motorem rozwoju irlandzkiej gospodarki, powstanie tzw. Alians Atlantycki – partnerstwo miast będących wrotami Irlandii (Limerick, Galway, Cork) w zakresie technologii, turystyki i dziedzin z nimi związanych, utrzymanie zostanie intensywny proces inwestycyjny w kluczowych miastach (Birk, Ennis, Trale, Thurles oraz Newcastle West), wzmocniony zostanie rozwój obszarów wiejskich tego regionu. 7. Podsumowanie Podsumowując, oddziaływanie państwa na gospodarkę poprzez mix instrumentów polityki innowacyjnej, rozwoju regionalnego oraz edukacji wydaje się trafną odpowiedzią na wyzwania globalizacji, wyrażające się poprzez narastającą presję/konieczność myślenia i działania ukierunkowanych na strategiczny cel, jakim niezmiennie pozostaje międzynarodowa konkurencyjność. Siła gospodarki wyraża się nie tylko stopniem jej otwarcia i osiąganych korzyści w obszarze szeroko ujmowanych stosunków handlowych, lecz także w umiejętnym wykorzystaniu zdobytych doświadczeń i wiedzy w procesie planowania strategicznego, którego rytm nie wyznaczają jedynie kolejne wybory oraz perspektywy finansowe dotyczące podziału środków z unijnego budżetu. Widać tu bardzo wyraźnie, jak bardzo ważnymi elementami polityki gospodarczej są wizja rozwoju oraz konsekwencja w jej realizacji, co zarówno dla wielkiego biznesu światowego, jak i małych rodzimych firm tworzy poczucie stabilności i przewidywalności. Przykład Irlandii dobrze potwierdza zasadność podejścia, zgodnie z którym, jak to wyraził M. Porter, konkurencyjność to maraton a nie sprint. Literatura [1] Building Ireland’s Knowledge Economy. The Irish Action Plan for Promoting Investment in R&D to 2010, Report to the Inter-Department Committee on Science, Technology and Innovation, July 2004. [2] Grosse T., Polityka regionalna Unii Europejskiej i jej wpływ na rozwój gospodarczy: przykład Grecji, Włoch, Irlandii i wnioski dla Polski, Instytut Spraw Publicznych, Warszawa 2000 r. [3] Grzybowski S., Historia Irlandii, wydanie drugie, poprawione i uzupełnione, Ossolineum, Wrocław 1998 r. [4] http://www.forfas.ie/ncc. [5] http://www.shannonireland.ie. [6] Ireland National Development Plan 2000–2006. [7] Irish Council for Science, Technology and Innovation, State Expenditure Priorities 2005, August 2004. [8] National Competitiveness Council, Annual Competitiveness Report 2000, Forfas, May 2000. [9] National Competitiveness Council, Annual Competitiveness Report 2001, Forfas, December 2001. [10] National Competitiveness Council, Annual Competitiveness Report 2002, Forfas, November 2002. [11] National Competitiveness Council, Annual Competitiveness Report 2003, Forfas, November 2003. 117 [12] National Competitiveness Council, Annual Competitiveness Report 2004, Forfas, October 2004. [13] National Competitiveness Council, Statement on Telecommunications, e-Business and the Information Society, Forfas, July 2000. [14] National Competitiveness Council, The Competitiveness Challenge 2004, Forfas, September 2004. [15] NCPP Forum on the Workplace in the Future, Responding to Ireland’s Skills Needs, Expert Group on Future Skills Needs, February 2004. [16] OECD Review on Higher Education In Ireland, Higher Education System and the Needs of Enterprise Sector, submission by Forfas, 4th February 2004. [17] Orłowski W., Droga do Europy: makroekonomia wstępowania do Unii Europejskiej, Instytut Europejski, Łódź 1998 r. [18] Rosa J., Wpływ bezpośrednich inwestycji zagranicznych i środków finansowych Wspólnot Europejskich na rozwój Irlandii po 1 stycznia 1973 roku, Wyższa Szkoła Rozwoju Lokalnego, Warszawa-Żyrardów 2004 r. [19] Strategy for Digital Content Industry in Ireland. [20] The Fourth Report of the Export Group on Future Needs Skills, Responding to Ireland’s Skills Needs, Forfas, October 2003. 118 119 Gospodarka żywnościowa Dolnego Śląska KRYSTYNA SZYBIGA Akademia Rolnicza, Wrocław Streszczenie: Sprawnie funkcjonujący agrobiznes jest warunkiem prawidłowego rozwoju regionu, stanowi bowiem znaczący subsystem gospodarki. Na Dolnym Śląsku obserwuje się poważną nierównowagę żywnościową. Największe niedobory żywności z własnej produkcji dotyczy warzyw, owoców, mleka oraz mięsa. Sytuacja ta nie znajduje uzasadnienia, bowiem w regionie istnieją dobre warunki do produkcji rolnej. W znacznym stopniu niewykorzystane są też zdolności produkcyjne istniejących zakładów przemysłu spożywczego. Dolny Śląsk nie jest konkurencyjny wobec producentów z innych województw. W konsekwencji powoduje to ograniczenie możliwości sprzedaży przez rodzimych producentów surowców rolnych i producentów żywności. Szans zmiany tej sytuacji należy upatrywać w poprawie pozycji zakładów przetwórstwa rolno-spożywczego, które z reguły pełnią rolę integratora gospodarki żywnościowej. 1. Wstęp Polityka wobec gospodarki żywnościowej (agrobiznesu) nieodłącznie wiąże się z koniecznością uwzględniania koncepcji rozwoju obszarów wiejskich i jej perspektyw. Szczególnie duże zmiany w tym zakresie następują w wyniku przystąpienia Polski do UE i realizacji Wspólnej Polityki Rolnej. Z wizji rozwoju wsi polskiej do 2025 roku opracowanej pod kierunkiem prof. Jerzego Wilkina wynika, że polską wieś czekają wielkie zmiany, które obejmą podstawowe dziedziny funkcjonowania obszarów wiejskich. Prognozy demograficzne pokazują, że udział ludności wiejskiej będzie wzrastał i w roku 2030 wyniesie 42,6%. Szczególnie szybko następował będzie wzrost ludności w miejscowościach znajdujących się do 50 km od większych miast, w których chętnie osiedlać się będą głównie ludzie w wieku poprodukcyjnym. Jednocześnie głównym źródłem dochodów na wsi będą małe firmy m. in. ze sfery agrobiznesu. Przewiduje się też, iż w produkcji roślinnej w dalszym ciągu ważną rolę będą odgrywać: uprawa zbóż i ziemniaków. Zwiększy się areał uprawy roślin energetycznych. W produkcji zwierzęcej dominować będą nadal trzoda, drób i chów krów mlecznych. Nowością będzie upowszechnianie się ranczowej hodowli bydła mięsnego. Nastąpi również renesans hodowli owiec. Użytkowane rolniczo będą głownie grunty dobrej jakości położone na obszarach o korzystnych warunkach uprawy. Z produkcji wypadnie w związku z tym około 3,6 mln ha użytków rolnych, z czego 55% przeznaczone zostanie pod zalesienie. Rozwiną się dwie charakterystyczne grupy gospodarstw rolnych, a mianowicie: 120 1. gospodarstwa nastawione na sprostanie konkurencji rolnictwa światowego. Będą się one wyróżniać dużą skalą produkcji i technologiami chroniącymi środowisko. 2. gospodarstwa wykorzystujące nadwyżki czasu pracy rodzin i wytwarzające dobra: a) najwyższej jakości (głównie w ramach rolnictwa ekologicznego); b) produkty unikalne i charakterystyczne dla poszczególnych regionów kraju (np. proso, gęsi, etc.). Na lata 2007–2013 Komisja Europejska przewiduje utworzenie specjalnego funduszu rozwoju obszarów wiejskich, które muszą służyć realizacji następujących celów: 1. poprawie konkurencyjności sektora rolnego, 2. poprawie kondycji środowiska przyrodniczego i krajobrazu poprzez racjonalną gospodarkę ziemią, 3. poprawie warunków życia ludności wiejskiej oraz wsparcie dywersyfikacji działalności gospodarczej. Istotnym czynnikiem rozwoju obszarów wiejskich będzie postęp w informatyzacji, telekomunikacji i transporcie [5]. Celem niniejszego opracowania jest przedstawienie specyfiki gospodarki żywnościowej Dolnego Śląska ze szczególnym uwzględnieniem możliwości zaspokojenia popytu na podstawowe produkty z własnej produkcji rolnej. Dokonano też analizy potencjału przemysłu spożywczego oraz procesu dostosowania zakładów do wymogów unijnych, a także źródeł zaopatrzenia województwa w żywność. W opracowaniu wykorzystano dostępne na dzień 31.07.2005 dane statystyczne GUS, Urzędu Statystycznego we Wrocławiu, Agencji Rynku Rolnego, Agencji Restrukturyzacji i Modernizacji Rolnictwa oraz Wojewódzkiego Inspektoratu Weterynarii we Wrocławiu. W pracy wykorzystano również badania przeprowadzone w zakładach przemysłu rolno-spożywczego oraz obiektach żywienia zbiorowego, sklepach detalicznych i punktach sprzedaży na rynkach hurtowych w ramach prac nad Wojewódzkim Programem Rozwoju Sektora Rolno-Spożywczego, prowadzonych na zlecenie Urzędu Marszałkowskiego Województwa Dolnośląskiego w 2002 roku. 2. Ogólna charakterystyka gospodarki żywnościowej Dolnego Śląska Sprawnie działający agrobiznes jest warunkiem prawidłowego rozwoju regionu, stanowi bowiem znaczący subsystem gospodarki. Na Dolnym Śląsku w okresie poprzedzającym przystąpienie Polski do UE w gospodarce żywnościowej pracowało 17,3% zatrudnionych (średnio w kraju 30,6%), wytwarzając 7,1% produktu globalnego (w kraju 11% krajowego produktu globalnego) [9]. Jednocześnie obserwowano stały spadek udziału sektora rolniczego w wytwarzaniu wartości dodanej [10]. Udział ten w województwie był niższy niż przeciętnie w kraju. Najwyższy udział rolnictwa w wartości brutto występował w podregionie wrocławskim, co ma związek z pełnieniem funkcji żywicielskich wobec aglomeracji wrocławskiej. Zdecydowanie wyższy udział w tworzeniu wartości dodanej przez sektor rolny miały sąsiednie województwa i regiony Czech, a Niemcy i Unia Europejska jako całość charakteryzowały się niskim udziałem tego sektora w gospodarce (tabela 1). 121 Tabela 1. Sektorowa struktura tworzenia wartości dodanej brutto w województwie dolnośląskim, kraju i Unii Europejskiej w 2001 roku Z tego Wyszczególnienie UNIA EUROPEJSKA UE-25 UE-15 UE-10 POLSKA Polska Dolnośląskie Jeleniogórsko-wałbrzyski Legnicki Wrocławski Miasto Wrocław Lubuskie Opolskie Wielkopolskie SĄSIEDNIE REGIONY Republika Czeska Severowychod Liberecky Kralovehradecky Pardubicky Niemcy Saksonia Gorlitz, Kreistreie Niederschlesischer Oberlaustizkreis Lobau-Zittau Sektor I (rolnictwo, hodowla, leśnictwo, łowiectwo, rybołówstwo) Sektor II (przemysł, budownictwo) Sektor III (usługi) 100 100 100 2,20 2,12 4,01 27,7 27,48 32,32 70,10 70,40 63,68 100 100 100 3,76 2,73 3,52 31,44 33,82 33,29 64,8 63,45 63,19 100 100 100 100 100 100 2,91 7,30 0,10 3,99 5,00 6,66 45,48 36,34 26,23 30,69 35,76 33,27 51,60 56,37 73,67 65,32 59,24 60,07 100 100 100 100 100 100 100 100 100 3,70 4,98 2,37 5,63 6,45 1,22 1,55 0,22 3,83 37,92 48,09 53,48 46,82 44,99 29,12 29,50 22,49 34,26 58,38 46,93 44,14 47,56 48,56 69,66 68,96 77,28 61,91 100 2,94 24,02 73,04 Ogółem Źródło: [10] za EUROSTAT Dolny Śląsk stanowi duży i skoncentrowany rynek zbytu dla produktów żywnościowych. Region ten zajmując 6,4% powierzchni kraju zamieszkiwany był przez około 3 mln osób, z tego aż 71,1% ludności mieszkało w miastach1. Tym samym gęstość zaludnienia wyższa była o 19% niż przeciętnie w Polsce i wynosi 145 osób na 1 km 2. Użytki rolne (UR) Dolnego Śląska stanowiły 6,3% krajowych użytków. Na 1 mieszkańca przypadało 0,39 ha UR, wobec 0,48 ha 1 Według stanu na 31.12.2003 r. 122 w Polsce. Wskaźnik waloryzacji rolniczej przestrzeni produkcyjnej wynosił 74,9 punktów i przekraczał o 12,5% średnią krajową. Jednocześnie obszary UR o niekorzystnych warunkach działania (ONW, ang. Less Favoured Areas – LFA) zgodnie z ustawą z dnia 28 listopada 2003 roku o wspieraniu rozwoju obszarów wiejskich ze środków pochodzących z Sekcji Gwarancji Europejskiego Funduszu Orientacji i Gwarancji Rolnej (Dz. U. Nr 229, poz. 2273) w województwie Dolnośląskim zajmowały 251 tys. ha, co stanowiło 23,8% użytków rolnych w regionie i perspektywicznie wymagają zmiany kierunków wykorzystania. Ogólna powierzchnia gruntów ornych w województwie dolnośląskim wynosiła w 2003 roku 6,5% powierzchni gruntów ornych w Polsce, a wiodącym kierunkiem była produkcja roślinna, która stanowiła 62,9% globalnej produkcji rolniczej2 (tj. o około 10 punktów procentowych więcej niż średnio w kraju). W produkcji roślinnej dominowały zboża (34%), uprawy przemysłowe (7,5%) i ziemniaki (6,7%). Specjalnością produkcyjną województwa była produkcja kukurydzy, która stanowiła aż 26,2% krajowej powierzchni jej zasiewów, a produkcja – 27,4% zbiorów. Duży udział w zbiorach krajowych miały też rzepak (13,2%), pszenica (13,2%) i buraki cukrowe (8,5%). Z danych Narodowego Spisu Powszechnego z 2002 roku wynika, że spośród 141.336 gospodarstw rolnych chowem bydła zajmowało się jedynie 15,3% gospodarstw (13,7% chowem krów), trzody chlewnej 17,5%, drobiu 25%, a owiec 0,5%. Udział zwierząt analizowanego województwa w pogłowiu krajowym był niewielki i wynosił: dla bydła 2,3%, trzody chlewnej 2,8%, drobiu 4,1% i owiec 3,8%, a produkcja żywca uzyskana w województwie stanowiła odpowiednio: 2,7%, 3%, 5,7% i 6,9%, oraz 2,2% produkcji mleka. Jednocześnie w strukturze towarowej produkcji rolniczej dominowały: zboża (36%), żywiec rzeźny (25%), rośliny przemysłowe (11%) i jaja (10%) (rysunek 1). Rysunek 1. Struktura towarowej produkcji rolniczej w województwie dolnośląskim w 2002 roku Źródło: opracowanie własne na podstawie danych statystycznych [1] Skup zbóż w województwie dolnośląskim w 2003 roku wyniósł 1,3 mln ton (17,4% skupu krajowego). Znaczny udział w skupie krajowym miał też dolnośląski skup ziemniaków (11%), a skup produktów zwierzęcych wahał się od 2 do 4% (tabela 2). 2 Struktura produkcji została ustalona na podstawie danych za 2002 rok. 123 Tabela 2. Towarowość wybranych produktów na Dolnym Śląsku i w Polsce w 2003 roku Dolny Śląsk Wyszczególnienie Zboża (t) Zboża podstawowe (t) Ziemniaki (t) Bydło (t) Trzoda chlewna (t) Drób (t) Mleko (tys. l) Warzywa (t) Owoce (t) Buraki cukrowe (t) Rzepak i rzepik (t) Polska Produkcja Towarowość (%) 1 335 016 2 051 454 65,1 7 598 800 23 390 758 32,5 947 497 1 458 434 65,0 6 559 400 17 855 370 36,7 134 659 11 735 617 632 15 907 21,8 73,8 1 425 300 498 300 137 314 991 591 067 1,0 84,3 49 644 84 712 58,6 2 006 100 2 832 521 70,8 54 197 158 302 32 942 7 461 70 555 258 200 119 451 52752 76,8 61,3 24,2 14,1 1 227 786 11 545 945 4420 000 3309 000 91,5 63,4 27,7 32,7 1 002 126 1 002 350 100 11 739 509 100,0 104 587 104 936 99,7 1 123 300 7 315 800 1 226 000 1 082 200 11 739 300 709 900 792 971 89,5 Skup Skup Produkcja Towarowość (%) Źródło: Opracowanie własne na podstawie danych GUS [6], [7] Porównanie produkcji roślinnej (która stanowi podstawę całej produkcji żywności) wyrażonej w jednostkach zbożowych (j.z.) wskazuje, że produkcja roślinna regionu zbliżona była w przeliczeniu na 1 mieszkańca do średniej krajowej (12,64 j.z. w Polsce, a 12,71 j.z. W województwie). Jednakże struktura produkcji roślinnej oraz niska obsada zwierząt gospodarskich wskazują na poważną nierównowagę żywnościową [4]. 3. Przetwórstwo surowców rolnych na Dolnym Śląsku Zestawienie dostępnych publikowanych danych statystycznych dotyczących żywności wyprodukowanej przez przemysł spożywczy w województwie na tle kraju dowodzi, że w latach 2000–2003 produkowało się przeciętnie 1,7% mięsa wołowego, 2,7% mięsa wieprzowego, 2,2% mleka płynnego, 0,6% masła, 10,4% cukru, 3,1% wódki oraz 3,0% piwa, co jest udziałem niewielkim w relacji do udziału zamieszkałej ludności (7,6% ludności w kraju). W analizowanym okresie na Dolnym Śląsku zmniejszyła się produkcja większości wyrobów żywnościowych (zestawionych w tabeli 3). Największe różnice dotyczyły mleka spożywczego (spadek o 10,8 mln l), cukru (o 81 tys. t) i piwa (o 600 tys. hl). Zwiększyła się natomiast produkcja żywca trzody chlewnej (o 3,9 tys. t) i mąki żytniej (o 5,9 tys. t). Tabela 3. Produkcja ważniejszych wyrobów na tle kraju Wyszczególnienie Produkty uboju wliczane do wydajności ubojowej bydła i cieląt w tys. t trzody chlewnej w tys. t Mleko płynne przetworzone w mln l Dolny Śląsk Polska 2000 2001 2002 2003 3,9 3,2 1,4 1,4 20,7 20,4 20,5 47,1 43,1 39,7 2000 2001 2002 156 133 135 25,6 704 701 36,3 1787 1845 Dolny Śląsk w % Polski 2003 2000 2001 2002 2003 172 2,5 2,4 1 0,8 835 1033 2,9 2,9 2,5 2,5 1861 1992 2,6 2,3 2,1 1,8 124 Wyszczególnienie Masło oraz inne tłuszcze otrzymane z mleka w tys. t Mąka w tys. t Dolny Śląsk Polska 2000 2001 2002 2003 1,2 1,1 0,8 0,7 2000 Dolny Śląsk w % Polski 2001 2002 139 154 158 2003 2000 2001 2002 2003 167 0,8 0,7 0,5 0,4 pszenna 267,5 165,8 157,3 262,2 . . . . - - - - żytnia 10,8 11,2 16,7 . . . . - - - - 241,2 181,7 192 160 2009 1543 2030 1949 12 11,8 9,5 8,2 2,6 1,45 1,67 2,78 66,5 57,4 60,7 79,6 3,9 2,5 2,7 3,4 1028 883,8 791,6 438,5 25200 25200 26900 28600 4,1 3,5 2,9 1,5 Cukier (w przeliczeniu na biały) w tys. t Wódka czysta (w przeliczeniu na 100%) w mln l Piwo otrzymywane ze słodu w tys. hl 10,2 Źródło: opracowanie własne na podstawie danych GUS [6], [7] Produkcją żywności w roku 2004 zajmowało się 1999 przedsiębiorstw. Analiza ilości przedsiębiorstw sektora rolno-spożywczego zarejestrowanych w systemie REGON prowadzi do ustalenia, że w latach 2002–2004 ich liczba zmniejszyła się o 276, a spadek dotyczył głównie firm najmniejszych, tj. firm mikro zatrudniających do dziewięciu osób. Firmy mikro stanowiły w ostatnim roku analizy aż 73% przedsiębiorstw (rysunek 2, tabela 4). 15 Podmioty nie prowadzące działalności 319 1984 Podmioty aktywnie prowadzące działalność 2004 2002 1956 1999 Podmioty razem 2275 0 250 500 750 1000 1250 1500 1750 2000 2250 2500 Rysunek 2. Podmioty sektora rolno-spożywczego na Dolnym Śląsku w 2002 i 2004 roku Źródło: opracowanie własne na podstawie niepublikowanych danych GUS Najliczniejszą grupę zakładów sektora rolno-spożywczego, bo aż 51% wszystkich firm, stanowiły jednostki produkujące wyroby piekarnicze (branża piekarnicza) oraz przemysłu mięsnego (15%) (tabela 5). 125 Tabela 4. Ilość podmiotów sektora rolno-spożywczego podana w zależności od liczby zatrudnionych Wyszczególnienie Liczba 2004 do 9 osób od 10 do 49 osób od 50 do 249 osób 250 i powyżej Razem Struktura 2002 1457 449 84 9 1999 1751 430 76 18 2275 2004 2002 73% 22% 4% 0% 100% 77% 19% 3% 1% 100% Źródło: opracowanie własne na podstawie niepublikowanych danych GUS Tabela 5. Liczba przedsiębiorstw sektora rolno-spożywczego wg branż Branża Produkcja przetwórstwo i konserwowanie mięsa Przetwórstwo ziemniaków Przetwórstwo owocowo-warzywne Przetwarzanie i konserwowanie ryb i produktów rybołówstwa Przemysł tłuszczowy Przetwórstwo mleka i wyrób serów Produkcja lodów Wytwarzanie produktów przemiału zbóż Wytwarzanie skrobi i produktów skrobiowych Produkcja pasz Produkcja wyrobów piekarniczych Produkcja cukru Produkcja wyrobów cukierniczych Produkcja makaronów i wyrobów mącznych Przetwórstwo herbaty i kawy Produkcja przypraw Produkcja artykułów żywnościowych Przemysł fermentacyjny Produkcja wód mineralnych i gazowanych napojów bezalkoholowych Produkcja wyrobów tytoniowych Razem 2004 2002 Aktywne Nieaktywne Aktywne Nieaktywne 303 3 332 74 5 71 1 5 65 3 31 32 30 3 7 31 29 28 6 30 25 1 4 99 10 2 1 48 996 11 42 10 54 0 9 97 93 15 8 13 60 22 6 12 58 23 4 4 10 20 78 78 30 2 1987 1 1965 1 309 100 2 2 47 1028 8 44 1 2 2 1 12 Źródło: opracowanie własne na podstawie niepublikowanych danych GUS 126 Ocena ilości zakładów w ujęciu przestrzennym wskazuje, że najwięcej przedsiębiorstw zlokalizowanych było w powiatach: świdnickim, kłodzkim, wrocławskim oraz dzierżoniowskim. Ich liczba najbardziej zwiększyła się w powiatach: wrocławskim (o 18), jeleniogórskim (o 9), lubańskim (o 7), oławskim (o 6), dzierżoniowskim (o 6) oraz strzelińskim (o 5) (rysunek 3). bolesławiecki dzierżoniowski głogowski górowski jaworski jeleniogórski kamiennogórski kłodzki legnicki lubański lubiński lwówiecki milicki oleśnicki oławski polkowicki strzeliński średzki świdnicki trzebnicki wałbrzyski wołowski wrocławski ząbkowicki zgorzelecki złotoryjski 0 25 50 75 100 2004 2002 125 150 175 200 Rysunek 3. Liczba podmiotów aktywnych w województwie dolnośląskim wg powiatów (bez uwzględnienia miast grodzkich) Źródło: opracowanie własne na podstawie niepublikowanych danych GUS 127 Porównanie ilości podmiotów przemysłu spożywczego w latach 2002–2004 w miastach grodzkich. wskazuje, że ich ilość wzrosła z 500 do 512, a najwięcej przedsiębiorstw mieściło się we Wrocławiu (17% ogółu przedsiębiorstw na Dolnym Śląsku) (rysunek 4). 337 320 Wrocław Jelenia Góra 54 52 Legnica 49 53 72 75 Wałbrzych 0 100 200 2004 300 400 2002 Rysunek 4. Liczba podmiotów aktywnych w miastach grodzkich województwa dolnośląskiego Źródło: opracowanie własne na podstawie niepublikowanych danych GUS Przeprowadzone badania w zakresie bazy zakładów przemysłu spożywczego w regionie pozwoliły stwierdzić istotną rozbieżność między danymi Urzędu Statystycznego, a faktyczną ilością zakładów prowadzących działalność gospodarczą. W wielu bowiem przypadkach firmy figurujące w rejestrze REGON jako aktywne nie prowadzą działalności w ogóle lub w deklarowanym zakresie. 4. Charakterystyka przetwórstwa rolno-spożywczego w okresie poprzedzającym wejście do Unii Europejskiej Charakterystykę przemysłu spożywczego przeprowadzono w oparciu o dane uzyskane z 227 zakładów należących do 8 branż przetwórstwa surowców rolnych. Tabela 6. Charakterystyka mocy produkcyjnych przedsiębiorstw przemysłu spożywczego Przemysł Zbożowo-młynarski (t) Paszowy (t) Ziemniaczany (t) Spirytusowy • przetwórstwo zbóż (t) • przetwórstwo ziemniaków (t) Zdolność produkcyjna Przerób rzeczywisty Stopień wykorzystania zdolności produkcyjnej (%) Sprzedaż poza województwo (%) 809 646 658 011 81 26 323 500 43 000 235 565 30 015 73 71 78 79 3 786,7 2 337,5 68 50 12 600 2 300 18 50 128 Owocowowarzywny (t) Mięsny (t) Drobiarski (t) Mleczarski (l) 62 170 30 428 49 65 104 408 25 603 264 462 000 63 751 16 478 132 905 950 61 64 50 35 19 24 Źródło: opracowanie własne na podstawie [8] Łączna zdolność przerobowa (przemiałowa) przemysłu zbożowo-młynarskiego w 2001 roku wynosiła 809,7 tys. ton, tj. 3067 ton na dobę. Przeciętne wykorzystanie zdolności przerobowej w tych zakładach kształtowało się na wysokim poziomie (81%). Prawie 60% przemiału skoncentrowane było w 6 największych zakładach, a średni stopień zużycia majątku trwałego wynosił 50%. W kampanii cukrowniczej 2001/2002 w rejonie Dolnego Śląska funkcjonowało 11 cukrowni. Dobowy przerób wynosił w analizowanej kampanii 29 tys. t. W optymalnym czasie trwania kampanii możliwy był przerób od 1872 do 2106 tys. t buraków. W trakcie kampanii 2004/2005 przyznano limity produkcji 8 cukrowniom, a przerób buraków realizowały jedynie 4 cukrownie, które przetworzyły około1 mln ton buraków. Na terenie województwa dolnośląskiego funkcjonowały 4 zakłady przetwórstwa ziemniaczanego, w tym dwa wytwarzające skrobię i produkty skrobiowe, jeden zakład słonych przekąsek na bazie ziemniaków (głównie chipsów) oraz zakład produkcji mrożonek ziemniaczanych (frytek). Na podstawie szacunku ekspertów, w zakładach przemysłu ziemniaczanego działających na terenie województwa roczna zdolność przerobu ziemniaków kształtowała się na poziomie 350 tys. t. Ocenia się, iż istniały znaczne rezerwy zwiększenia ich mocy przerobowej. Roczna zdolność przerobu surowca w przemyśle olejarskim wynosiła 40 tys. t wykorzystywana była w 100%. Największym zakładem obsługującym producentów rzepaku na Dolnym Śląsku jest Kama-Foods w Brzegu. Z przeciętnej zdolności produkcyjnej zakładów branży owocowo-warzywnej wynika, iż na Dolnym Śląsku można było rocznie przerobić ok. 130 tys. t warzyw i owoców. Łączna roczna zdolność ubojowa przemysłu mięsnego wynosiła 246,2 tys. jednostek przeliczeniowych3, zdolność produkcyjna rozbioru ok. 97 tys. t, a przetwórstwa mięsa 60,5 tys. t. Mięsa mielonego można było wyprodukować 5,2 tys. t. W branży drobiarskiej (wg stanu na 30.09.2002r.) funkcjonowało 31 zakładów. Roczna zdolność produkcyjna zakładów drobiarskich określona jest dla uboju na poziomie 53,6 mln jednostek przeliczeniowych. Zdolność produkcyjna rozbioru ustalona była na poziomie 22,6 tys. t. Możliwości roczne w zakresie przetwórstwa były rzędu 30,5 tys. t, a produkcji mięsa mielonego 0,5 tys. t. Małe zakłady (zatrudniające do 9 osób) dysponowały przeciętną mocą przerobową rzędu 740 t, co stanowiło 23% możliwości produkcyjnych badanych zakładów. Analizowane zakłady drobiarskie charakteryzowały się stosunkowo nowym parkiem maszynowym, bowiem stopień zużycia majątku trwałego wahał się od 10 do 50%. Przeciętna zdolność przerobu mleka w ankietowanych mleczarniach wynosiła 14,7 mln litrów, a jej wykorzystanie w roku 2001 kształtowało się na poziomie 7,4 mln litrów czyli około 50%. Konsekwencją niskiego wykorzystania zdolności produkcyjnej było uzyskiwanie niskiej bądź ujemnej rentowności produkcji Największą część swojej produkcji poza województwo sprzedawały przedsiębiorstwa z branży ziemniaczanej (79% sprzedaży), paszowej (78%) i owocowo-warzywnej (65%). 3 W ustalaniu zdolność ubojowej zakładów przemysłu mięsnego wg wymogów UE stosuje się jednostki przeliczeniowe, które wynoszą odpowiednio dla 1 sztuki bydła 1, dla trzody pow. 100 kg – 0,2 a od 15 do 100 kg – 0,15, dla prosiąt 0,05, dla pozostałych gatunków 0,1. Przy ustalaniu maksymalnej rocznej zdolności produkcyjnej przyjęto czas nominalny równy 50 tygodni w roku. 129 5. Ocena dostosowania zakładów do wymogów UE Kategoryzacja zakładów w okresie przedakcesyjnym obejmowała ich podział na następujące kategorie: • kat A – podmioty, które w momencie inwentaryzacji spełniały wymagania określone prawem UE i mogły wprowadzać swoje towary na obszar Wspólnego Rynku, • kat B1 – podmioty, które podjęły się spełnienia wymagań UE do momentu akcesji, tj. 1.05.2004 roku, • kat B2 – objęła podmioty, które korzystają z okresów przejściowych (do końca 2007 roku w branży mięsnej, a do końca 2006 w branży mleczarskiej), • kat C – to podmioty, które zrezygnowały z dostosowania zakładów do wymagań unijnych. W okresie poprzedzającym integrację Polski ze strukturami unijnymi 4 na Dolnym Śląsku do kategorii A zakwalifikowano jedynie 4 zakłady mięsne. Do kategorii B1 zaliczono 121 zakładów, do kategorii B2 – 6, a do kategorii C – 43 podmioty. W pozostałych branżach pracujących w oparciu o surowce pochodzenia zwierzęcego żaden z zakładów nie spełniał wymogów pozwalających na zaliczenie ich do kategorii A. W branży mleczarskiej 11 zakładów należało do kategorii B1, 7 to jednostki kategorii B2, a 3 zakłady należały do kategorii C. W branży drobiarskiej do kategorii B1 zaliczono 21 zakładów, 4 zakłady korzystały z okresów przejściowych, a 6 zakładów zrezygnowało z dostosowania do wymogów unijnych (kategorii C). Z chwilą przystąpienia do UE kategoryzacja zakładów uległa modyfikacji. Kategoria A dotyczy zakładów posiadających uprawnienia handlowe na rynki krajów członkowskich. Zakłady B1 to te, które mają uprawnienia handlowe na terenie Polski, a B2 to zakłady, które uzyskały okresy przejściowe związane z dostosowaniem do wymogów unijnych. Pozostałe zakłady mogą realizować sprzedaż bezpośrednią, polegającą na zaopatrywaniu końcowych odbiorców (tj. konsumentów) za pośrednictwem sklepów zlokalizowanych jedynie na terenie powiatu, w którym realizowana jest produkcja lub w graniczących powiatach. Według informacji Wojewódzkiego Inspektoratu Weterynarii we Wrocławiu z sierpnia 2005 roku można stwierdzić, że wiele zakładów dokonało znaczących modernizacji. Zatwierdzenie (czyli uprawnienie do wprowadzenia swoich produktów na rynek unijny) uzyskało ponad 40 zakładów pracujących w oparciu o surowce zwierzęce. W grupie tej przeważają zakłady mięsne (19). Kategorię A uzyskało też 14 mleczarni, 8 zakładów drobiarskich i 5 zakładów rybnych [2]. 6. Dystrybucja żywności Z badań Instytutu Rynku Wewnętrznego i Konsumpcji w Warszawie dotyczących warunków współpracy producentów i dystrybutorów artykułów żywnościowych wynika, że w warunkach nasilającej się konkurencji na rynku żywnościowym coraz większe znaczenie dla rozwoju przedsiębiorstw przemysłu spożywczego ma współpraca z firmami handlowymi oraz dobra znajomość istniejących kanałów dystrybucji żywności [3]. Do głównych kanałów dystrybucji żywności należą: targowiska, sklepy i hurtownie. Szczególną rolę w zakresie obrotu żywnością na Dolnym Śląsku pełni Centrum Hurtu Rolno-Spożywczego, którego zadaniem jest profesjonalny handel hurtowy. Specyfiką handlu polskiego jest silne rozdrobienie sieci handlowej, co potwierdza również struktura sprzedaży na Dolnym Śląsku. Liczba sklepów, w których sprzedaje się żywność 4 Według stanu na 30.09.2002 r. 130 (ogólnospożywcze, owocowo-warzywne, mięsne, rybne, piekarniczo-ciastkarskie) zmniejszyła się w latach 2000–2003. Jednocześnie liczba zatrudnionych wzrosła, co wiązało się z faktem likwidacji nierentownych podmiotów, głównie drobnych sklepików osiedlowych (tabela 7). Tabela 7. Sklepy i stacje paliw w województwie dolnośląskim Wyszczególnienie Ogółem Liczba sklepów Liczba zatrudnionych Udział w liczbie ogółem (%) Ogólnospożywcze Liczba sklepów Liczba zatrudnionych Udział w liczbie ogółem (%) Owocowo-warzywne Liczba sklepów Liczba zatrudnionych Udział w liczbie ogółem (%) Mięsne Liczba sklepów Liczba zatrudnionych Udział w liczbie ogółem (%) Rybne Liczba sklepów Liczba zatrudnionych Udział w liczbie ogółem (%) Piekarniczo-ciastkarskie Liczba sklepów Liczba zatrudnionych Udział w liczbie ogółem (%) 2000 2001 2002 2003 32 987 77 781 100 32 228 78 970 100 32 223 79 512 100 32 598 83 565 100 11 089 29 972 34 10 957 29 251 34 11 089 30 319 34 11 060 33 249 34 862 1 314 3 563 937 2 575 1 021 2 582 985 2 1 205 2 612 4 1 182 2 716 4 1 204 2 695 4 1 279 2 875 4 132 246 0,4 121 235 0,4 116 229 0,4 114 210 0,3 378 806 1 415 972 1 402 926 1 394 799 1 Źródło: Opracowanie własne na podstawie danych statystycznych US we Wrocławiu [7] 7. Pochodzenie żywności w sieci dystrybucji na Dolnym Śląsku Z sondażu rynku wybranych grup produktów żywnościowych przeprowadzonego w 348 jednostkach kupujących żywność w ilościach hurtowych [8] wynika, iż dużą część rynków analizowanych produktów zajmują dostawcy spoza województwa dolnośląskiego, a mianowicie: • Mięso sprzedawane w badanych sklepach i jednostkach żywienia zbiorowego pochodziło głównie z województwa wielkopolskiego (44,5%). Dolnośląscy producenci mieli jedynie 27,4% udział w rynku. • Na rynku mięsa drobiowego i jego przetworów zdecydowaną przewagę uzyskiwali dostawcy dolnośląscy (57%). Liczącym się konkurentem w jego dostawach byli producenci wielkopolscy (23,7% udziału w rynku). 131 Na rynku jaj zdecydowanym liderem byli producenci dolnośląscy (74,2% udziału w rynku). Ich ofertę uzupełniali dostawcy z Wielkopolski (17,6%) i Opolszczyzny (5,3%). • Rynek mleka zdominowany był przez dostawców z trzech województw: wielkopolskiego (32,5%), dolnośląskiego (25,1%) i mazowieckiego (17,6%), którzy łącznie opanowali ponad 75% rynku. • W sprzedaży produktów zbożowych zdecydowaną przewagę osiągnęli dostawcy dolnośląscy (72,5% udziału w rynku). • Na rynku owoców i warzyw największy udział mieli producenci dolnośląscy. Spośród pozostałych dystrybutorów najsilniejszą pozycję mieli dostawcy z województw łódzkiego (21,5%), wielkopolskiego (14%) i małopolskiego (9,4%). • Wśród badanych dostaw cukru na lokalny rynek z województwa dolnośląskiego pochodziło jedynie 21% dostaw, a spośród innych województw dominowali dostawcy wielkopolscy (34%). Tak znaczny „import” żywności z innych regionów kraju, zwłaszcza Wielkopolski, świadczy o słabości dolnośląskiego sektora produkcji i przetwórstwa żywności, który nie jest w stanie zaspokoić popytu rodzimych konsumentów [8]. • 8. Analiza samowystarczalności województwa w zakresie żywnościowych surowców rolnych W latach 1990–2003 największy wzrost spożycia żywności w 1 mieszkańca w kraju dotyczył mięsa drobiowego (wzrost o 159%), tłuszczów roślinnych (wzrost o ponad 132%) i owoców (wzrost o 89%). Jednocześnie mniej spożywa się masła i innych tłuszczów zwierzęcych, mleka i jego przetworów, ziemniaków, cukru oraz warzyw (tabela 8). Całkowite wydatki mieszkańców Dolnego Śląska na 1 osobę w 2000 roku były o 4% większe niż przeciętnie w Polsce. Mniej natomiast wydawano na żywność i napoje bezalkoholowe, a więcej na napoje alkoholowe i wyroby tytoniowe. W 2003 roku tendencja ta utrzymała się. Tabela 8. Przeciętne roczne spożycie na 1 mieszkańca w Polsce Wyszczególnienie Przetwory zbożowe 4 zbóż 1990 1995 2003 1995=100 1990=100 • w przeliczeniu na ziarno w kg 144 150 150 100 104 • w przeliczeniu na przetwory 115 120 120 100,0 104,3 • wieprzowe 144 119 28,9 68,6 63,6 37,6 135 120 40,9 63,4 59,4 39,1 130 110 54,5 72,1 67,7 41,2 96,3 91,7 133,3 113,7 114,0 105,4 90,3 92,4 188,6 105,1 106,4 109,6 • wołowe 16,4 8,7 5,8 66,7 35,4 7,6 10,2 19,7 193,1 259,2 (w ekwiwalencie mąki) w kg Ziemniaki w kg Warzywa w kg Owoce w kg Mięso i podroby w kg w tym mięso • drobiowe 132 Tłuszcze jadalne w wadze handlowej w kg • zwierzęce • roślinne • masło Mleko krowie w l Jaja kurze w szt. Cukier w kg 23,6 8,2 25,3 7,2 29,2 6,9 115,4 95,8 123,7 84,1 7,6 14,4 17,6 122,2 231,6 7,8 241 190 44,1 3,7 195 154 41,9 4,7 181 214 40,5 127,0 92,8 139,0 96,7 60,3 75,1 112,6 91,8 Źródło: Roczniki statystyczne GUS [6] W 2000 roku udział wydatków na żywność i napoje bezalkoholowe w wydatkach ogółem wynosił 30%, a na napoje alkoholowe i wyroby tytoniowe 3%. W 2003 roku mieszkańcy województwa dolnośląskiego przeznaczali 28% swoich wydatków na żywność, na napoje alkoholowe i wyroby tytoniowe. Tabela 9. Przeciętne miesięczne wydatki konsumpcyjne na 1 osobę w gospodarstwach domowych województwa dolnośląskiego na tle kraju w latach 2000–2003 Dolny Śląsk Polska Dolny Śląsk w % Polski Wyszczególnienie 2000 2001 2002 2003 2000 2001 2002 2003 Ogółem wydatki Żywność i napoje bezalkoholowe Napoje alkoholowe i wyroby tytoniowe 608,62 608,45 623,88 647,79 583,89 609,72 624,99 643,84 104 2000 2001 2002 2003 100 100 101 181,93 185,43 184,93 180,05 184,72 188,74 184,61 182,13 98 98 100 99 19,97 20,86 20,43 21,51 17,97 18,57 18,67 18,53 111 112 109 116 Źródło: opracowanie własne na podstawie danych GUS [6], [7] Porównanie spożycia żywności na 1 osobę w gospodarstwach domowych Dolnego Śląska z danymi z roku 2003 dla Polski wskazuje, że w regionie więcej spożywało się jedynie serów, tłuszczów oraz owoców. Poziom spożycia pozostałych artykułów objętych analizą był niższy niż w kraju (tabela 10). Tabela 10. Przeciętne spożycie niektórych artykułów żywnościowych na 1 osobę w gospodarstwach domowych Dolnego Śląska na tle kraju w 2003 roku Miesięczne Roczne Dolny Śląsk Polska Dolny Śląsk Polska Pieczywo i produkty zbożowe w kg 8,38 8,92 101 107 Mięso w kg 5,11 5,47 61,3 65,6 Ryby w kg 0,36 0,39 4,32 4,68 Mleko, napoje mleczne i jogurty w l 5,01 5,39 60,1 64,7 mleko w l 4,62 4,80 55,4 57,6 sery w kg 0,91 0,86 10,9 10,3 Jaja szt 14,42 14,77 173 177 Oleje i pozostałe tłuszcze w kg 1,62 1,56 19,4 18,7 Owoce w kg 3,91 3,83 46,9 46 Warzywa w kg 11,91 12,40 143 149 Cukier w kg 1,48 1,66 17,8 19,9 Wyszczególnienie Źródło: opracowanie własne na podstawie danych GUS [6], [7] % 93,9 93,4 92,3 92,9 96,3 106 97,6 104 102 96 89,2 133 Bilansowanie produkcji i zapotrzebowania regionu na podstawowe produkty żywnościowe przedstawiono według przeciętnego spożycia oraz poziomu produkcji rolnej w województwie dolnośląskim na podstawie lat 2001–2003. Zapotrzebowanie na produkty zbożowe w przeliczeniu na ziarno zbóż stanowiło w latach 2001–2003 ok. 28% produkcji zbóż podstawowych w regionie. Spożycie ziemniaki wynosiło przeciętnie 49% produkcji. Województwo dolnośląskie produkuje też więcej (o ponad 30%) buraków cukrowych niż wynika z ustalonego zapotrzebowania na cukier (nadwyżka 55,7 tys. t), a także o 36% więcej jaj kurzych w relacji do popytu (nadwyżka ok. 342 mln szt.) (tabela 11). Tabela 11. Średnia produkcja i spożycie produktów rolnych w województwie dolnośląskim w latach 2001– 2003 Wyszczególnienie Spożycie Przetwory zbożowe 4 zbóż w przeliczeniu na ziarno w t Ziemniaki w t Warzywa w t Owoce w t Mięso i podroby w t w tym mięso wieprzowe wołowe drobiowe Rzepak w t Rzepak w przeliczeniu na olej w t Mleko krowie w tys. l Jaja kurze w tys. szt. Buraki cukrowe w t Buraki cukrowe w przeliczeniu na cukier w t Produkcja wt Spożycie w % produkcji Nadwyżka / niedobór 439 873 1 575 637 28 1 135 764 382 117 334 352 164 641 202 951 190 571 115 609 16 084 55 075 135 495 785 584 210 875 58 930 116 715 110 877 59 353 9 147 40 577 123 318 49 159 279 174 172 195 176 136 110 403 467 -123 478 -105 712 -86 236 -79 695 -56 257 -6 937 -14 499 -12 177 54 198 49 327 110 -4 871 536 133 607 293 753 957 262 864 949 720 1 097 892 204 64 69 -262 328 342 426 343 935 122 141 177 859 69 55 717 Źródło: opracowanie własne na podstawie danych GUS [6] Zakładając pełne pokrycie popytu na tłuszcze roślinne z własnych produkcji rzepaku w latach 2001–2003 występował niedobór jego produkcji na poziomie 10% spożycia. Największy niedobór w zakresie podstawowych produktów żywnościowych pochodzenia rolniczego w latach 2001–2003 dotyczył: owoców (179%), mleka (104%), mięsa (74%) oraz warzyw (59%). 9. Uwagi końcowe i wnioski Przeprowadzona analiza sytuacji gospodarki żywnościowej na Dolnym Śląsku pozwala na sformułowanie następujących wniosków: 1. Województwo dolnośląskie posiada zdecydowanie lepsze niż przeciętnie w kraju warunki naturalne do produkcji i dzięki temu osiąga lepsze wyniki w zakresie globalnej produkcji roślinnej. Plony w regionie są wyższe od średnich krajowych, natomiast obsada zwierząt gospodarskich liczona w sztukach dużych wynosi zaledwie połowę średniej krajowej. 134 2. Z zestawienia produkcji rolnej i popytu na żywność wynika, że w Dolny Śląsk mimo korzystnych warunków do produkcji rolnej nie jest samowystarczalny w produkcji warzyw, owoców, rzepaku, a także mięsa i mleka. 3. W strukturze firm według skali zatrudnienia dominują przedsiębiorstwa mikro (73%) i małe (22%). Maleje ilość zakładów przemysłu spożywczego pracujących w oparciu o surowce rolne, głównie dotyczy to branży mięsnej i tłuszczowej. Najwięcej nowych zakładów powstało w branżach wtórnego przetwórstwa, w tym w przedsiębiorstw piekarskich. 4. Małe i średnie zakłady w większości nie są konkurencyjne wobec producentów z sąsiednich województw. W konsekwencji powoduje to ograniczenie możliwości sprzedaży przez rodzimych producentów żywności oraz wzrost kosztów przewozu we wszystkich ogniwach gospodarki żywnościowej. 5. Przeciętne wykorzystanie zdolności produkcyjnej zakładów jest niskie, co ma bezpośredni wpływ na ich niską rentowność. W przetwórstwie surowców rolnych obserwuje się jednak tendencje konsolidacyjne (np. w branży mleczarskiej) oraz koncentracji produkcji i racjonalizacji zaopatrzenia surowcowego (np. w cukrownictwie). 6. W przemyśle spożywczym mają miejsce zmiany korzystne zmiany warunków sanitarno-weterynaryjnych. Ponad 40 zakładów pracujących w oparciu o surowce rolne przeszło pozytywnie weryfikację w zakresie wymogów unijnych. Dostosowania te wiążą się z koniecznością ponoszenia znacznych nakładów inwestycyjnych. Wielkie znaczenie w zasilaniu w środki finansowe firm agrobiznesu mają pomocowe fundusze unijne, z których firmy chętnie korzystają. 7. Dolny Śląsk jest importerem żywności na dużą skalę. Jednocześnie znaczna część produktów rolnych i ich przetworów sprzedawana jest poza region, a Dolny Śląsk zdominowany jest przez dostawców z innych regionów. Dla przykładu rynek mięsa opanowany jest w około 45% przez dostawców z województwa wielkopolskiego, a mleka w 50% przez dostawców z województwa wielkopolskiego i mazowieckiego. Powyżej przedstawiona gospodarka żywnościowa w zakresie produkcji, przetwórstwa surowców rolnych oraz dystrybucji wskazuje na marginalizację regionalnego zaopatrzenia ludności przez rodzimych producentów rolnych i przemysłowych producentów żywności. Sytuacja powyższa nie znajduje uzasadnienia ze względu na korzystne na Dolnym Śląsku warunki do produkcji rolnej, znaczne nadwyżki siły roboczej, istnienie dużego skoncentrowanego popytu na żywność w aglomeracji wrocławskiej (i w całym województwie), jak i istniejące moce przerobowe oraz możliwości handlu żywnością na rynkach krajów unijnych i jej eksportu. Szansą zmiany tej sytuacji mogą być działania w zakresie poprawy jakości produkcji poprzez modernizację technologiczną i nowe inwestycje, integracji kapitałowej i organizacyjnej jednostek związanych z produkcją i dystrybucją żywności, utworzenie regionalnej rady agrobiznesu oraz udział władz wojewódzkich w aktywizacji tej strefy gospodarki. Literatura [1] http://www.stat.gov.pl/urzedy/wroc/index.htm Strona internetowa Urzędu Statystycznego we Wrocławiu. [2] http://www.wetgiw.gov.pl, Strona internetowa Głównego Inspektoratu Weterynarii. [3] Kłosiewicz-Górecka U., Relacje między partnerami handlowymi na rynku artykułów żywnościowych, Handel wewnętrzny 2002 r., nr 2, ss. 15–22. [4] Nietupski T., Szybiga K., Bilans żywnościowy województwa dolnośląskiego, Roczniki Naukowe SERiA, 2002 r., Tom 4, zeszyt 1, ss. 138–142. 135 [5] Polska Wieś 2025. Wizja rozwoju, Pod. red. J. Wiklina. Fundusz Współpracy, Warszawa 2005 r., ss. 1–216. [6] Roczniki Statystyczne Rzeczpospolitej Polskiej z lat 2001–2004, Główny Urząd Statystyczny. Warszawa 2001, 2002, 2003, 2004 r. [7] Roczniki Statystyczne Województwa Dolnośląskiego z lat 2001–2004, Urząd Statystyczny we Wrocławiu. Wrocław 2001, 2002, 2003, 2004 r. [8] Szybiga K. i inni, Bilans żywnościowy Dolnego Śląska [w:] Wojewódzki Program Rozwoju Sektora Rolno-Spożywczego, Urząd Marszałkowski Województwa Dolnośląskiego, Wrocław 2002 r., ss. 1–138. [9] Szybiga K., Znaczenie przemysłu spożywczego w gospodarce żywnościowej województwa dolnośląskiego, Folia Universitatis Agriculturae Stetinensis 232, Wydawnictwo Akademii Rolniczej w Szczecinie, Szczecin 2003 r., ss. 155–160. [10] Założenia aktualizacji strategii rozwoju województwa dolnośląskiego do 2025, Urząd Marszałkowski Województwa Dolnośląskiego, Wrocław, listopad 2004 r., ss. 16–17. 136 137 Realizacja założeń Polityki Leśnej Państwa na Dolnym Śląsku MAREK ZIĘBA Regionalna Dyrekcja Lasów Państwowych, Wrocław Streszczenie: Zmieniające się uwarunkowania gospodarcze, ekonomiczne i społeczne coraz silniej determinują charakter prowadzonej gospodarki leśnej. Funkcjonujący przez długi czas pogląd, iż główną rolą lasu jest funkcja gospodarcza, rozumiana przede wszystkim jako produkcja drewna, w ostatnim okresie ustąpił przekonaniu, że nie mniej ważne, a niekiedy może i ważniejsze są pozaprodukcyjne funkcje lasu. Ewolucja potrzeb i oczekiwań społecznych w stosunku do środowiska leśnego spowodowała konieczność opracowania nowego modelu gospodarki leśnej – modelu gospodarki trwale zrównoważonej, opartej na zasadzie wielofunkcyjności lasu. Aby jednak zapewnić zdolność do dostarczania przez las określonych ilości produktów, usług i wartości, koniecznym stało się wypracowanie pewnych założeń i strategii rozwoju gospodarki leśnej, ukierunkowanych na stopniowe przeobrażanie struktury zasobów leśnych do takiej postaci, w których realizacja zamierzonych celów stanie się możliwa. Opracowany Regionalny Program Operacyjny Polityki Leśnej Państwa jest dokumentem, który bazując na zasadzie wielofunkcyjności lasu uwzględnia specyficzne i charakterystyczne dla regionu dolnośląskiego uwarunkowania przyrodnicze, gospodarcze, ekonomiczne i społeczne. Program Operacyjny PLP przygotowywano z uwzględnieniem szerokich konsultacji społecznych. Przy stole obecni byli przedstawiciele samorządów i władz lokalnych, organizacji przyrodniczych i ekologicznych, środowisk naukowych, instytucji planistycznych, środowisk gospodarczych związanych z przemysłem drzewnym i gospodarką leśną, a także prywatni właściciele lasu. 1. Wstęp Lasy znajdujące się w zasięgu administracyjnym Regionalnej Dyrekcji Lasów Państwowych we Wrocławiu (RDLP) położone są przede wszystkim w zasięgu województwa dolnośląskiego. Jedynie niewielkie powierzchnie znajdują się w zasięgu województw ościennych – lubuskiego, wielkopolskiego i opolskiego. Powierzchnia lasów prywatnych znajdujących się w zasięgu RDLP we Wrocławiu wg stanu na 31 grudnia 2002r. wynosi 13 897 ha. Są to przede wszystkim lasy własności osób fizycznych – 86%. Lasy własności spółdzielni stanowią 11%, a pozostałe 3% stanowią lasy pozostałych osób prawnych. 138 Tabela 1. Powierzchnia RDLP we Wrocławiu (Lasy Państwowe) w województwach (stan na 31 grudnia 2002 roku) Powierzchnia leśna nie Województwo zalesiona zalesiona Dolnośląskie Lubuskie Opolskie Wielkopolskie RDLP 498 757 4 927 62 0 503 746 3 390 64 0 0 3 454 związana z gosp. leśną 13 281 130 1 0 13 412 Razem Powierzchnia Powierzchni nieleśna a ogólna ha 515 428 5 121 63 0 520 612 34 740 67 8 2 34 817 550 168 5 188 71 2 555 429 W zasięgu RDLP we Wrocławiu znajduje się 26 powiatów, 4 miasta na prawach powiatu i 161 gmin. Rysunek 1. Struktura własności lasów w zasięgu RDLP we Wrocławiu 2. Warunki przyrodnicze Rozległy zasięg terytorialny wynoszący 18 862 km2 powoduje znaczne zróżnicowanie przestrzenne i przyrodnicze kompleksów leśnych. Lesistość RDLP we Wrocławiu wynosi obecnie 29%. Największe zwarte obszary leśne występują w północno-zachodniej części RDLP – są to Bory Dolnośląskie. Duże kompleksy leśne, lecz o zdecydowanie innym charakterze, pokrywają położone w południowej części zasięgu górskie pasma Sudetów. Pozostały obszar to przede wszystkim tereny o intensywnym zagospodarowaniu rolniczym – lasy występują tu w mniejszych i rozdrobnionych kompleksach. W zasięgu granic RDLP we Wrocławiu zamieszkuje około 2,9 mln mieszkańców (średnie zaludnienie – 155 osób/km2). W 71% jest to ludność miejska. O takiej strukturze ludnościowej decyduje przede wszystkim lokalizacja w zasięgu RDLP dużych aglomeracji miejskich – miast: Wrocławia, Legnicy, Wałbrzycha, Jeleniej Góry. Wskaźnik ekologicznej unifikacji wyrażony liczbą wydzieleń na 1000 ha wynosi dla RDLP we Wrocławiu 634. Wskaźnik fragmentacji wyrażony liczbą kompleksów leśnych o powierzchni powyżej 1 ha na 1000 ha wynosi dla lasów w zarządzie PGL LP – 9,3, zaś dla lasów prywatnych – 128. 139 Regionalna Dyrekcja Lasów Państwowych we Wrocławiu położona jest na obszarze 3 krain przyrodniczo-leśnych: • Wielkopolsko – Pomorskiej (III) – dzielnice: Pojezierze Lubuskie (6), Krotoszyńska (8), Kotlina Żmigrodzko-Grabowska (9); • Śląskiej (V) – dzielnice: Równiny Dolnośląskiej (1), Wrocławska (2), Przedgórze Sudeckie i Płaskowyż Głubczycki (3), Równina Niemodlińsko-Grodkowska (4); • Sudeckiej (VII) – dzielnice: Sudety Zachodnie (1), Sudety Środkowe (2), Sudety Wschodnie (3). W ramach dzielnic w obszarze RDLP wyróżniono 31 mezoregionów. 3. Typy siedliskowe lasu Zróżnicowanie geograficzne, klimatyczne i glebowe powoduje, że w zasięgu RDLP we Wrocławiu występują wszystkie typy siedliskowe lasu charakterystyczne dla terenów nizinnych, podgórskich i górskich, przy czym: • typy nizinne zajmują 58% powierzchni leśnej, • typy wyżynne zajmują 13% powierzchni leśnej, • typy górskie zajmują 29% powierzchni leśnej. W ogólnej skali żyzności siedliska borowe zajmują 20%, bory mieszane – 28%, lasy mieszane – 33% a lasy i olsy 19%. 4. Struktura drzewostanów W strukturze drzewostanów RDLP we Wrocławiu dominują drzewostany mieszane – zajmują one 64% ogólnej powierzchni. Wśród drzewostanów mieszanych przeważają drzewostany z dominującym gatunkiem liściastym – stanowią one 65% powierzchni drzewostanów mieszanych. Drzewostany mieszane z dominującym gatunkiem iglastym stanowią 35% ogółu powierzchni drzewostanów mieszanych. Pod względem cechy pochodzenia – dominują drzewostany pochodzące z odnowienia sztucznego (stanowią one ok. 77% powierzchni ogólnej drzewostanów). Istotne i charakterystyczne dla obszaru RDLP Wrocław jest to, iż dla znacznej części drzewostanów starszych klas wieku, ze względu na uwarunkowania historyczne, niemożliwym jest jednoznaczne (dokumentacyjne) ustalenie cechy pochodzenia. 5. Stan zdrowotny drzewostanów Ze względu na swoje położenie geograficzne i strukturę gatunkową lasy Dolnego Śląska permanentnie narażone są na oddziaływanie wielu czynników szkodotwórczych, pochodzenia biotycznego, abiotycznego i antropogenicznego. Są to przede wszystkim uszkodzenia od owadów i grzybów oraz uszkodzenia powodowane przez zwierzynę. Działaniem szkodotwórczych czynników abiotycznych – głównie szkodliwym działaniem zanieczyszczeń przemysłowych i uszkodzeniami powodowanymi przez czynniki klimatyczne zagrożonych jest aż 99% powierzchni lasów. 140 Rysunek 2. Procentowy udział powierzchni RDLP we Wrocławiu w strefach uszkodzeń Charakterystycznym wskaźnikiem stanu sanitarnego lasu jest udział w ogólnej masie pozyskanego drewna użytków przygodnych pozyskanych z przyczyn sanitarnych. Rysunek 3. Procentowy udział użytków przygodnych w ogólnej masie drewna 6. Główne kierunki działań w Regionalnym Programie Operacyjnym Polityki Leśnej Państwa RDLP we Wrocławiu W Regionalnym Programie Operacyjnym Polityki Leśnej Państwa RDLP we Wrocławiu za najistotniejsze dla rozwoju modelu trwale zrównoważonej, opartej na zasadzie wielofunkcyjności, gospodarki leśnej na Dolnym Śląsku przyjęto następujące obszary problemowe: • zalesianie, kształtowanie granicy polno-leśnej; • doskonalenie gatunkowej i funkcjonalnej struktury lasów; • wzmaganie ochrony różnorodności biologicznej lasów; • wzmaganie akumulacji węgla atmosferycznego w ekosystemach leśnych; • doskonalenie lasów prywatnych (gospodarka, nadzór, szkolenia, organizacja); • promocja i marketing drewna; • określenie i doskonalenie związków leśnictwa z innymi sektorami gospodarczymi w zakresie rozwoju regionalnego; • współdziałanie leśnictwa ze społeczeństwem; • rekreacyjne użytkowanie i zagospodarowanie lasu; 141 współdziałanie leśnictwa z samorządami i administracją państwową na różnych poziomach w regionie. Regionalny charakter opracowanego programu spowodował, iż niektóre z podanych powyżej ogólnych obszarów problemowych stały się tematem szczególnego zainteresowania programu dolnośląskiego. Dla tak szczególnych dla regionu obszarów wytyczono następujące generalne cele do osiągnięcia: w zakresie funkcji ekologicznych: 1. zalesienie, kształtowanie granicy polno-leśnej, w tym: • zalesienie gruntów zbędnych rolniczo, • zwiększenie zasobów leśnych regionu, • kształtowanie granicy polno-leśnej; 2. wzmaganie ochrony różnorodności biologicznej lasów, w tym: • zwiększenie zdrowotności i odporności lasów na czynniki szkodliwe przez stosowanie biologicznych i ekologicznych metod ochrony i zagospodarowania lasu, • zwiększenie różnorodności genetycznej i gatunkowej biocenoz leśnych oraz różnorodności ekosystemów w kompleksach leśnych, • opracowanie i wdrożenie programu małej retencji wodnej w celu przywrócenia korzystnego zaopatrzenia lasów w wodę oraz poprawy gospodarki wodnej regionu. w zakresie funkcji socjalnych: 1. współdziałanie leśnictwa z samorządami i administracją państwową na różnych poziomach w regionie, w tym: • współpraca w zakresie przestrzennego zagospodarowania regionu, ochrony środowiska, z uwzględnieniem roli lasu w architekturze krajobrazu; • partnerska współpraca w zakresie rekreacyjnego zagospodarowania i użytkowania lasów; • doskonalenie metod aktywnego przeciwdziałania zagrożeniom pożarowym; • inicjowanie współpracy z organami samorządów i administracji państwowej oraz organizacjami pozarządowymi w celu definiowania wspólnych przedsięwzięć w sferze leśnictwa, szukanie źródeł współfinansowania, w tym ze środków Unii Europejskiej, wspólne realizowanie projektów; 2. współdziałanie leśnictwa ze społeczeństwem, w tym: • kształtowanie świadomości ekologicznej społeczeństwa w stosunku do lasu i leśnictwa; • promowanie idei wielofunkcyjnej, trwale zrównoważonej gospodarki leśnej; • działania na rzecz wielostronnej, racjonalnej współpracy z organizacjami ochrony przyrody i stowarzyszeniami ekologicznymi; • promowanie kultury i historii leśnictwa; 3. rekreacyjne użytkowanie i zagospodarowanie lasu, w tym: • kierunkowanie rekreacji i turystyki na obszarach leśnych w sposób harmonizujący społeczne funkcje lasów z funkcjami ochronnymi i produkcyjnymi; • działania na rzecz powiększania zasobów infrastruktury turystycznej, rekreacyjnej i edukacyjnej w lasach; • 142 w zakresie funkcji gospodarczych: 1. doskonalenie gatunkowej i funkcjonalnej struktury lasów, w tym: • polepszenie stanu zasobów leśnych i ich kompleksowa ochrona; • restytucja i rehabilitacja ekosystemów leśnych w drodze ich przebudowy z dostosowaniem składu gatunkowego do rozpoznanych wymagań siedliskowych oraz w drodze zabiegów biomelioracyjnych; • regulowanie form i intensywności użytkowania zasobów leśnych (tj. pozyskiwania drewna i użytków niedrzewnych, świadczenia przez las funkcji ochronnych i socjalnych) z uwzględnieniem zasad trwałości lasów oraz aktualnego stanu drzewostanów; 2. promocja i marketing drewna, w tym: • stabilizacja rynku drzewnego, • promocja drewna i wyrobów z drewna jako produktów odnawialnych, ekologicznych; 3. określenie i doskonalenie związków leśnictwa z innymi sektorami gospodarczymi w zakresie rozwoju regionalnego, w tym: • wspieranie rozwoju sektora usług leśnych; • doskonalenie współpracy leśnictwa z przemysłem drzewnym i innymi odbiorcami drewna; • integracja koncepcji rozwoju leśnictwa z celami zrównoważonego rozwoju społeczności w skali lokalnej i regionalnej. 7. Spodziewane efekty programu w skali krótko, średnio i długookresowej W zakresie wzmagania ochrony różnorodności biologicznej lasu oczekuje się, że w wyniku realizacji zaplanowanych zadań zostaną zachowane w stanie niezmienionym, restytuowane i chronione naturalne bagna i torfowiska, ustanowione bądź zaktualizowane zostaną zasięgi lasów ochronnych. Lasy prywatne objęte zostaną kategoriami ochronności. Zachowane zostaną w stanie zbliżonym do naturalnego lub odtworzone śródleśne zbiorniki i cieki wodne wraz z ich zabudową biologiczną. Restytucji lub ochronie poddane zostaną lasy łęgowe i wilgotne. Zachowane zostaną w stanie naturalnym cenne biocenozy użytków ekologicznych – śródleśne bagna, trzęsawiska, mszary torfowisk, wrzosowiska, wydmy, gołoborza, wychodnie skalne, polany, hale oraz inne grunty leśne nie podlegające zalesianiu, cenne przyrodniczo i wymagające ochrony; do 2010 roku planuje się szczególne nasilenie procesu wyznaczania i zatwierdzania nowych użytków ekologicznych – ich obecna powierzchnia powinna wzrosnąć czterokrotnie (z 380 ha do około 2000 ha). Kontynuowane będzie pozostawianie w drzewostanach podlegających użytkowania części starych drzew (5–10%) do ich fizjologicznej starości lub biologicznej śmierci (w tym drzew dziuplastych i martwych). Objęte szczególnymi zabiegami ochronnymi będą cenne komponenty biocenoz (np. ptaki, mrówki, rzadkie gatunki runa, gatunki chronione). Przyjęta zostanie zasada, iż w drzewostanach szczególnie cennych pod względem przyrodniczym nadrzędnym celem jest ich ochrona różnorodności i złożoności biologicznej; pozyskanie drewna powinno ograniczać się wyłącznie do potrzeb sanitarnych. Wzbogacony zostanie skład gatunkowy upraw sztucznych oraz samosiewów poprzez uwzględnianie mozaikowatości siedlisk. Przy zalesianiu gruntów porolnych i nieużytków wykorzystywane będą naturalne zadrzewienia, pozostawiane będą istniejące oczka wodne, bagienka, dostosowywany będzie skład gatunkowy do zróżnicowania 143 warunków siedliskowych; w uzasadnionych przypadkach wykorzystywana będzie sukcesja naturalna. Przebudowa gatunkowa drzewostanów jednogatunkowych na wielogatunkowe wykonywana będzie z dostosowaniem struktury drzewostanów do rozpoznanych warunków siedliskowych; w 2010 roku areał powierzchni wykonywanych zabiegów związanych z przebudową drzewostanów wzrośnie o 64%; do 2010 roku udział drzewostanów mieszanych wzrośnie o 0,7%, natomiast udział monolitycznych drzewostanów iglastych zmaleje o 0,6%. Nastąpi zwiększanie udziału gatunków liściastych w drzewostanach (szczególnie uwzględniając potrzeby intensywnych działań w tym zakresie w lasach prywatnych). Kontynuowana będzie zmiana struktury drzewostanów z jedno na wielopiętrowe – realizowana głównie na drodze cięć rębniami złożonymi. Nastąpi zwiększenie udziału odnowienia naturalnego w odnowieniu lasu, głównie również poprzez realizację cięć rębniami złożonymi i uznawanie wartościowych samosiewów – do 2010 roku powierzchnia odnawiana naturalnie powinna wzrosnąć o 50%. Również stosowanie zabiegów biomelioracyjnych – wprowadzanie drugiego piętra, wprowadzanie podszytów wzrośnie istotnie do roku 2010 roku. Nastąpi zwiększenie różnorodności genetycznej i gatunkowej biocenoz leśnych oraz różnorodności ekosystemów w kompleksach leśnych w oparciu o naturalne wzorce. Powiększona zostanie powierzchnia upraw z nasion drzewostanów wyłączonych – o 64%, powiększeniu o 25% ulegnie powierzchnia upraw zachowawczych oraz utrzymany zostanie obecny stan powierzchniowy drzewostanów zachowawczych. Zreorganizowana zostanie baza nasienna RDLP we Wrocławiu poprzez zmniejszenie ilości i powierzchni drzewostanów nasiennych gospodarczych (redukcja powierzchni o 3%), zwiększenie ilości i powierzchni drzewostanów nasiennych wyłączonych (zwiększenie powierzchni o 5%), zwiększenie ilości i powierzchni plantacji nasiennych (zwiększenie powierzchni o 24%) i wreszcie zwiększenie ilości i powierzchni plantacyjnych upraw nasiennych (zwiększenie powierzchni o 72%). Opracowany zostanie i wdrożony program odbudowy małej retencji wodnej na powierzchniach leśnych oraz odtwarzane zostaną siedliska wodno-błotne poprzez budowę zastawek i małych zbiorników retencyjnych. Ograniczone zostanie do niezbędnych potrzeb stosowanie w lasach chemicznych środków ochrony roślin. Zwiększeniu ulegnie produkcja sadzonek mikoryzowanych z zakrytym systemem korzeniowym. Kontynuowane będą szkolenia z zakresu rozpoznawania chronionych gatunków flory i fauny oraz sposobów ochrony ich biotopu, a we współpracy z Wojewódzkim Konserwatorem Przyrody stworzona zostanie baza danych na temat występowania gatunków roślin i zwierząt chronionych. Baza będzie wspólna, a w jej tworzeniu wykorzystane będą wyniki inwentaryzacji przyrodniczych gmin, będące w posiadaniu Wojewódzkiego Konserwatora Przyrody. Cały teren RDLP we Wrocławiu objęty zostanie opracowaniami glebowo-siedliskowymi – do 2010 roku wszystkie nadleśnictwa RDLP będą posiadały takie opracowania. Wymagać to będzie wykonana operatów glebowo-siedliskowych dla 12 nadleśnictw. Doceniając rolę jaką dla oceny dynamiki procesów biologicznych pełnią obserwacje naturalnych zjawisk zachodzących w lasach, Regionalna Dyrekcja Lasów Państwowych w najbliższych latach przeznaczy do badań naukowych nad procesami sukcesji naturalnej obszar 1000 do 1500 ha gruntów popoligonowych, na których takie badania będą prowadzone. W kolejnym okresie planistycznym działania z okresu 2003–2010 będą kontynuowane. Niezbędne modyfikacje wynikać będą z konsekwencji środowiskowych i ekonomicznych wprowadzenia sieci Natura 2000 na obszarze RDLP we Wrocławiu. W wyniku realizacji zadań przyjętych w niniejszym programie do 2050 roku zostanie utrzymana, a w wielu elementach wzbogacona wielka różnorodność i integralność biologiczna lasów na poziomie krajobrazowym, ekosystemowym i gatunkowym. Skuteczność działań z zakresu ochrony różnorodności genetycznej zapewni realizacja programu nadzorowanego przez Leśny Bank Genów w Kostrzycy. 144 W zakresie zalesiania i kształtowania granicy polno-leśnej do 2010 roku zrealizowany zostanie zapisany w niniejszym programie łączny przyrost powierzchni lasów o planowane 20 000 ha (8 000 ha lasów państwowych i 12 000 ha lasów prywatnych). Przyjmuje się również, że wszystkie gminy w roku 2010 posiadać będą aktualne plany zagospodarowania przestrzennego bądź decyzje o warunkach zabudowy. Znacznie wzrośnie również ilość gmin z zatwierdzoną granicą polno-leśną. Działania w latach po roku 2010 opierać się będą na kontynuowaniu realizacji celów określonych w tym programie. Przyjmuje się, że do zalesień na lata 2011–2025 (i ewentualnie na lata późniejsze) pozostanie potencjał około 54,5 tys. ha gruntów zbędnych rolniczo. Wobec przewidywanego wyczerpania się po roku 2010 możliwości przejmowania przez Lasy Państwowe gruntów zbędnych rolniczo i ich zalesiania – wzrost lesistości regionu zależeć będzie wyłącznie od decyzji prywatnych właścicieli gruntów. Przy sprzyjających prywatnym właścicielom gruntów uwarunkowaniach ekonomicznych (korzystne warunki finansowe przekształcania gruntów rolnych na leśne oraz współfinansowanie kosztów zagospodarowania lasów prywatnych przez Unię Europejską) oraz przyjaznym procesowi zalesiania otoczeniu administracyjno-prawnym, przyjmując utrzymanie średniorocznego przyrostu powierzchni zalesianych o 1 500 ha, możliwe jest zalesienie do 2025 roku kolejnych 27,5 tys. ha lasu. Efektem tak intensywnego zalesiania gruntów zbędnych rolniczo może być osiągnięcie 32% lesistości regionu w roku 2025. Dalsza kontynuacja procesu zalesiania gruntów zbędnych rolniczo, aż do wyczerpania ich potencjału, może przyczynić się do zwiększenia powierzchni lasów o nowo zalesione, pozostałe 27 tys. ha. W efekcie końcowym lesistość regionu może osiągnąć w 2050 roku swój maksymalny poziom 33,3%. W wyniku realizacji założeń niniejszego programu akumulacja węgla atmosferycznego w ekosystemach leśnych ulegnie zwiększeniu. Według wyliczeń IBL w 2010 roku lasy RDLP będą wiązać rocznie o 1,5% więcej węgla niż w 2002 roku. Zwiększenie możliwości akumulacji węgla atmosferycznego będzie miało bezpośredni wpływ na stan środowiska – zwiększone pochłanianie CO2, zapobieganie skutkom efektu cieplarnianego. Również w latach 2010–2025 następować będzie wzrost zdolności akumulacji węgla atmosferycznego w ekosystemach leśnych. Nastąpi to w związku z dalszym planowanym wzrostem powierzchni lasów, wzrostem zapasu drzewostanów oraz wzrostem pozyskania drewna. Wszystkie te elementy przyczynią się do zwiększenia zdolności wiązania węgla atmosferycznego przez lasy regionu RDLP we Wrocławiu. Kontynuacja działań z lat poprzednich nastąpi w latach kolejnych, aż do 2050 roku. Efektem będzie ciągle przerastający potencjał lasów dolnośląskich do wiązania i magazynowania węgla atmosferycznego i przyczynianie się do obniżania efektu cieplarnianego w skali lokalnej i globalnej. W przypadku utworzenia rynku handlu emisjami gazów cieplarnianych przysporzy to naszemu krajowi konkretnych korzyści ekonomicznych, które w wymiarze pieniężnym oszacowane będą mogły być dopiero w przyszłości. Zrealizowane zadania obszaru współpracy leśnictwa ze społeczeństwem przyczynią się do dystrybucji wśród społeczności lokalnych wydawnictw (kalendarze, ulotki, broszury) popularyzujących las i pracę leśników. Do 2010 roku planuje się wydanie 3 pozycji popularno-naukowych i szkolnych oraz około 100 pozycji wydawnictw propagandowych. Zorganizowane będą wystawy fotograficzne o tematyce leśnej, ekspozycje leśne i stoiska przy okazji organizowanych festynów, targów, pokazów i innych imprez masowych. Propagowana będzie wiedza o lesie poprzez prowadzenie lekcji pokazowych, na których prowadzone będą zajęcia z zakresu gospodarki leśnej, przyrody i ekologii dla uczniów szkół podstawowych, gimnazjów i szkół średnich. Szerzej rozpropagowana zostanie wiedza o lesie poprzez prasę, radio i telewizję lokalną. Zacieśniona zostanie współpraca ze szkołami działającymi w zasięgu RDLP, szczególnie ze szkołami wyższymi, oraz poszerzona zostanie współpraca ze 145 stowarzyszeniami i organizacjami mającymi w swoich statutach edukację ekologiczną. Wszystkie te działania przyczynią się do skuteczniejszego kształtowanie świadomości ekologicznej społeczeństwa w stosunku do lasu i leśnictwa oraz stworzą możliwości promocji kultury i historii leśnictwa. Działania te stworzą płaszczyznę działań na rzecz idei wielofunkcyjnej, trwale zrównoważonej gospodarki leśnej w ramach wielostronnej, racjonalnej współpracy z organizacjami ochrony przyrody i stowarzyszeniami ekologicznymi, Kontynuacja realizacji zaproponowanych zasad współdziałania leśników ze społeczeństwem nastąpi w kolejnym okresie do 2025 roku. Zostanie ona poszerzona o ofertę nowych, tworzących się bądź dostępnych dopiero w przyszłości kanałów komunikacji społecznej i dzięki temu pozwoli na jeszcze lepsze informowanie społeczeństwa o lasach oraz na szerszą współpracę leśników ze społeczeństwem. Warunkiem zrealizowania wytyczonych zadań jest i będzie zapewnienie odpowiednich środków finansowych na ich realizację. Realizacja wytyczonych zadań doprowadzi w 2050 roku do uzyskania trwałej akceptacji i wsparcia społecznego dla podejmowanych działań z zakresu zagospodarowania lasu przez zarządców i właścicieli lasów. W wyniku realizacji zadań obszaru rekreacyjne użytkowanie lasu i zagospodarowanie lasu zagospodarowane zostaną leśne szlaki turystyczne – do 2010 roku ogólna długość szlaków turystycznych przebiegających przez tereny leśne zwiększy się o 14%. Powiększeniu ulegnie baza edukacji leśnej. Urządzonych zostanie 5 nowych izb edukacyjnych, zwiększeniu ulegnie ilość ścieżek edukacyjnych (ich ogólna długość powinna do 2010 roku wzrosnąć o 101 km, tj. o 94%). Zorganizowane zostaną nowe miejsca odpoczynku i miejsca postoju pojazdów. Do 2010 roku planuje się urządzenie lub budowę 23 pól biwakowych, 41 parkingów leśnych oraz 146 zadaszeń i miejsc wypoczynku. Urządzone zostaną kolejne odcinki szlaków rowerowych – 724 km i szlaków do jazdy konnej – 149 km. W rezultacie udostępniania terenów RDLP utworzone będą mogły być centra turystyczne i centra rekreacyjno-sportowe, np. dla uprawniania sportów zimowych i wypoczynku całorocznego. Będzie to mogło następować dzięki współpracy i koordynacji działań z samorządami w zakresie kierunków zagospodarowania turystycznego obszarów leśnych oraz dzięki współpracy z organizacjami zajmującymi się turystyką (w celu bezkonfliktowego wyznaczania szlaków, tras, i miejsc turystycznych). Przyczyni się to również do opracowanie jednolitych planów strategicznego zagospodarowania turystycznego regionu – z określeniem w nim roli leśnictwa i potrzeb kierunkowania gospodarki leśnej na obszarach szczególnie ważnych dla rozwoju turystyki. Dzięki wszystkim tym działaniom spodziewany jest dalszy rozwój agroturystyki – jako jednej z najkorzystniejszych form aktywizacji gospodarczej obszarów wiejskich (niewielkie wymagania inwestycyjne w stosunku do możliwych do osiągnięcia efektów ekonomicznych). Plan kontynuacji działań do 2025 roku polegać będzie na dalszych działaniach zmierzających do tworzenia warunków do istnienia racjonalnej, odpowiadającej potrzebom społecznym sieci obiektów i urządzeń turystycznych w lasach, przy jednoczesnym zachowaniu interesów gospodarczych właścicieli lasów. Działania w kierunku i osiągnięcie celu, jakim będzie takie ukształtowanie społecznych funkcji lasu, by szersze udostępnienie obszarów leśnych dla turystyki i rekreacji pozwalało racjonalnie korzystać z zasobów leśnych, a równocześnie nie powodować konfliktów z komplementarnie je uzupełniającymi funkcjami ekologicznymi i gospodarczymi, będzie ultymatywnym efektem do osiągnięcia około 2050 roku. W zakresie współdziałania leśnictwa z samorządem i administracją państwową różnych szczebli oczekiwany jest aktywny udział przedstawicieli leśników w posiedzeniach rad gmin i powiatów, udział przedstawicieli leśników w pracach lokalnych komisji, stowarzyszeń, organizacji itp. Współpraca z organami ścigania i wymiaru sprawiedliwości w zakresie ograniczania szkodnictwa leśnego przyczyni się do ograniczenia skali szkodnictwa leśnego, zaś 146 stworzenie platformy komunikacji bezpośredniej oraz przepływu danych między jednostkami Straży Pożarnych a służbami PGL Lasy Państwowe poprawi efekty profilaktyki i zwalczania pożarów lasu. Wzmocnieniu ulegnie aktywność w procesie opiniowania w sprawach planowania przestrzennego i ochrony środowiska, kształtowania granicy polno-leśnej, zalesień, wprowadzania systemów zadrzewień jako substytutu lasu w rolniczej przestrzeni produkcyjnej. W zakresie realizacji Programu Odra 2006 oczekiwana jest zabudowa 152 km potoków górskich, zabudowa biologiczna 13 km potoków, zabudowa przeciwerozyjna 277 km stoków, zabudowa przeciwerozyjna 94 km szlaków zrywkowych, odtworzenie i uzupełnienie istniejącego systemu drenującego i irygującego oraz budowa nowej sieci wodno-melioracyjnej o łącznej długości 2 128 km, odtworzenie i budowa 143 zbiorników małej retencji wodnej, budowa 79 minioczyszczalni ścieków oraz sieci dróg dojazdowych do wałów przeciwpowodziowych o długości 117 km. Pełne zagospodarowanie przejętych terenów popoligonowych możliwe będzie po wykonaniu prac saperskich – czyli po usunięciu niewypałów i niewybuchów – na powierzchni 7 749 ha, po odbudowie 171 km infrastruktury drogowej, 20 km urządzeń melioracyjnych i rozbiórce 13 istniejących obiektów. Dzięki włączeniu się w istniejące mechanizmy współpracy przygranicznej organów samorządowych i administracji państwowej, stymulacji ulegnie współpraca w zakresie leśnictwa i ochrony środowiska. Stworzone zostaną mechanizmy wymiany informacji. Rozpoczęte zostaną cykliczne konsultacje społeczne na szczeblu lokalnym i regionalnym, dotyczące realizacji regionalnej polityki leśnej. Przestrzegane będą zasady stałego informowania społeczeństwa o stanie lasów regionu. Zainicjowane zostaną partnerstwa z organami samorządów, z organami administracji państwowej oraz organizacjami pozarządowymi, które przyczynią się do zdefiniowania możliwości wspólnych przedsięwzięć z zakresu gospodarki leśnej, do szukania źródeł współfinansowania, w tym ze środków Unii Europejskiej oraz do wspólnego realizowania projektów. W okresie do 2025 roku planuje się kontynuację realizacji wcześniej określonych celów i zadań przy jednoczesnym zapewnieniu środków finansowych na ich realizację. Przewidywane są trzy obszary zwiększonego współdziałania z samorządami i administracją państwową: kontynuacja realizacji programu Odra 2006, przeznaczanie gruntów zbędnych rolniczo do zalesienia oraz przeznaczanie na cele nierolnicze i nieleśne gruntów leśnych Skarbu Państwa. Współdziałanie do 2050 roku polegać będzie w głównej mierze na dalszej realizacji wytyczonych celów i zadań, zmodyfikowanych w związku z integracją europejską i związanymi z nią nowymi potencjalnymi zobowiązaniami państwa i regionu wobec instytucji europejskich. W zakresie doskonalenia gatunkowej i funkcjonalnej struktury lasów realizowane zadania przyczynią się do restytucji i rehabilitacji ekosystemów leśnych w drodze ich przebudowy, z dostosowaniem składu gatunkowego do rozpoznanych wymagań siedliskowych oraz w drodze zabiegów biomelioracyjnych. Przebudowa drzewostanów jednogatunkowych na mieszane w oparciu o realizowane prace odnowieniowe i pielęgnacyjne spowoduje w roku 2010 wzrost udziału lasów mieszanych o 0,7%. Nastąpi zwiększanie różnorodności genetycznej i gatunkowej biocenoz leśnych, zwiększenie udziału starszych klas wieku w strukturze wiekowej drzewostanów (w 2010 roku średni wiek drzewostanów RDLP Wrocław będzie wyższy od obecnego o 2 lata i wyniesie 60 lat), zwiększenie zasobności drzewostanów (w 2010 roku zasobność drzewostanów RDLP Wrocław powinna wynosić 249 m3/ha i będzie wyższa od obecnej o 18 m3/ha) oraz zwiększanie różnorodności ekosystemów w kompleksach leśnych, z wykorzystaniem naturalnych wzorców (w tym promowanie odnowień naturalnych). Nastąpi dostosowanie ilości i powierzchni szkółek leśnych do konkretnych potrzeb – w przypadku RDLP we Wrocławiu będzie to związane ze zmniejszeniem powierzchni szkółek z 221 ha do 150 ha przy jednoczesnym wzroście produkcyjności szkółek. Dostosowanie 147 wielkości realizowanych zadań związanych z pielęgnacją lasu do wysokości wynikających z faktycznych potrzeb oraz ustaleń planów urządzenia lasu wiązać się będzie z podniesieniem powierzchni wykonywanych zadań w najbliższym okresie – głównie w kosztochłonnych zabiegach pielęgnacji upraw i młodników (które to zabiegi w ostatnich latach były poważnie ograniczane ze względu na problemy finansowe). Regulowanie form i intensywności użytkowania zasobów leśnych (tj. pozyskiwania drewna i użytków niedrzewnych, świadczenia przez las funkcji ochronnych i socjalnych) odbywać się będzie z uwzględnieniem zasad trwałości lasów oraz aktualnego stanu drzewostanów, zaś ustalanie etatowych wielkości pozyskania masy w użytkowaniu rębnym następować będzie w oparciu o ustalone cele hodowlane i ochronne, z jednoczesnym uwzględnieniem zasady konieczności zapewnienia ciągłości produkcji możliwie dużej ilości drewna najlepszej jakości. Ustalany rozmiar pozyskania masy w użytkowaniu przedrębnym będzie wynikał ze stwierdzonych potrzeb pielęgnacyjnych, nie będzie przekraczał bieżącego przyrostu oraz będzie gwarantował akumulację przyrastającego drewna w drzewostanach, dając podstawę reprodukcji rozszerzonej. Ustalany rozmiar pozyskania w drzewostanach rębnych będzie uwzględniał ograniczenia wynikające z realizacji funkcji ochronnych i socjalnych, obecną i docelową strukturę gatunkową i wiekową lasu oraz stopień jej zgodności z właściwościami siedliska, potrzeby w zakresie odnowienia i przebudowy drzewostanów oraz zaplanowany cel gospodarczy. Ograniczone będzie użytkowanie lasów o charakterze zbliżonym do naturalnego oraz lasów położonych nad ciekami wodnymi będącymi korytarzami ekologicznymi. Dążyć się będzie do coraz skuteczniejszej i efektywniejszej regulacji użytkowania poprzez dokładne rozpoznanie struktury zasobów drzewostanów oraz do promowania i ochrony różnorodności biologicznej w całym procesie zarządzania i gospodarowania lasami. W następnym okresie, do 2025 roku, podejmowane będą dalsze działania na rzecz poprawy struktury i funkcji lasów w oparciu o zdefiniowane wcześniej cele oraz w oparciu o zapisy sukcesywnie aktualizowanych planów urządzenia lasu nadleśnictw bądź uproszczonych planów urządzenia lasu. Monitorowane będą osiągane rezultaty ekonomiczne i ekologiczne. Podejmowane będą działania na rzecz zapewnienia stabilności ekosystemów leśnych. Efektem wszystkich podejmowanych wcześniej działań będzie zbliżenie się do osiągnięcia w 2050 roku zamierzonej struktury lasów oraz dostosowanie funkcji lasów do potrzeb społeczeństwa i możliwości produkcyjnych siedlisk. Zwiększona zostanie zasobność produkcyjna, zwiększeniu ulegnie odporność biologiczna na zagrożenia oraz wzbogacone zostaną wartości pozaprodukcyjne lasów. Działania z obszaru określenie i doskonalenie związków leśnictwa z innymi sektorami gospodarczymi w zakresie rozwoju regionalnego przyczynią się poprawy zasad współpracy z zakładami usług leśnych. Wypracowane zostaną prawidłowe relacje między zakładami usług leśnych, a własnym wykonawstwem. Na skutek przeprowadzonej reorganizacji struktur Lasów Państwowych ulegnie zmniejszeniu zatrudnienie w jednostkach RDLP we Wrocławiu. Zatrudnienie na stanowiskach nierobotniczych zmniejszy się o ok. 7%, a na stanowiskach robotniczych prawidłowych około 58%. Powstaną czytelne reguły współpracy z lokalnymi przedsiębiorcami i drobnymi odbiorcami drewna. Nastąpi zaspokojenie potrzeb lokalnych na drewno, a w związku z prognozowaną nadpodażą do 2010 roku ulegnie zmianie struktura sprzedaży drewna – nastąpi wzrost udziału eksportu (z 7% do 15% ogólnej sprzedaży). Nastąpi również zaspokojenie potrzeb na użytki uboczne – do 2010 roku nie przewiduje się istotnych zmian w strukturze pozyskania użytków ubocznych – prawdopodobnie nieznacznie spadnie pozyskanie owoców runa, grzybów i surowców zielarskich, wzrośnie natomiast pozyskanie dziczyzny, stroiszu oraz kopalin w drodze eksploatacji. 148 Podjęte będą działania w celu inicjowania i rozwoju nowych form działalności gospodarstw leśnych, zapewniających dodatkowe źródła dochodu. W oparciu o wypracowane metody współpracy w latach po 2010 roku kontynuowane będą wspólne działania partnerów sektorów: leśnego, przetwórstwa drewna i leśnych surowców niedrzewnych, rolnego, turystycznego i innych, w kierunku dalszej pracy nad zasadami godzenia celów użytkowników poszczególnych funkcji lasu z wymogami zrównoważonej gospodarki leśnej. Efektem wypracowanych metod współpracy leśnictwa z innymi sektorami gospodarczymi w regionie będzie powszechne akceptowanie w 2050 roku istniejących związków między trwałą, zrównoważoną gospodarką leśną, a trwałym rozwojem regionu (w tym głównie zakładów przetwarzających drewno i leśne surowce niedrzewne, zakładów usług leśnych, firm turystycznych, gospodarstw rolnych i agroturystycznych i innych podmiotów w regionie) w celu utrzymania istniejących i kreowania nowych miejsc pracy. Promocja i marketing drewna w najbliższych latach opierać się będzie na realizacji dotychczasowej polityki w zakresie marketingu i promocji drewna, z włączeniem się LP w promowanie drewna jako składnika i surowca najbardziej przyjaznego człowiekowi. Planuje się, iż w 2010 roku promocja drewna odbywać się będzie także poprzez reklamę w TV, radio oraz w prasie. Z podmiotami przemysłu bazującego na drewnie stworzone zostaną alianse na rzecz realizacji wspólnie zdefiniowanych celów, w tym również aktywnej promocji drewna. Nastąpi dokładne rozpoznanie stanu rynku podmiotów gospodarczych zajmujących się przerobem drewna. Powstanie system lobbingu na rzecz przemysłu drzewnego i gospodarki leśnej. Nastąpi opracowanie wieloletniej strategii zbytu surowca drzewnego w powiązaniu z możliwościami produkcyjnymi lasów. W latach do 2025 roku kontynuowana będzie realizacja przyjętych celów i zadań. W oparciu o nabyte doświadczenia możliwa będzie modyfikacja bądź uzupełnienie możliwości wpływania na rynek drewna w zależności do dynamiki rynku i przemian technologiczno-społeczno-gospodarczych. Długofalowym efektem skutecznego marketingu i promocji drewna będzie zwiększona świadomość ekologiczna społeczeństwa. Przyczyni się ona do zwiększenia konsumpcji drewna w formie konwencjonalnej oraz w postaciach nowych technologii (np. produkcja biopaliw z biomasy, zwiększony popyt na wytworzone z drewna nośniki energii itp.). Zamierzonym efektem działań z zakresu doskonalenia ekonomicznego i przyrodniczego lasów prywatnych będzie wspieranie powstawania wspólnot i zrzeszeń prywatnych właścicieli lasów. Z tak powstałymi formami organizacyjnymi właścicieli lasów podejmowane będą wspólne działania na rzecz zwiększania różnorodności biologicznej w lasach prywatnych oraz zwiększenie skuteczności prawnej ochrony gruntów leśnych własności prywatnej. Przeprowadzane będą szkolenia i instruktaże z zakresu gospodarki leśnej – zasad odnowienia i pielęgnowania upraw i młodników, prowadzenia cięć trzebieżowych, cięć rębnych (w tym szczególnie potrzeby stosowania rębni złożonych tam, gdzie pozwalają na to warunki), prowadzenia przebudowy. Przygotowane zostaną poradniki w tym zakresie. Przeprowadzane będą również szkolenia prywatnych właścicieli lasów z przepisów obowiązującego prawa w zakresie ochrony gruntów leśnych oraz szkolenia oraz organizowane spotkania informacyjne dotyczące zalesień. Propagowane będą wśród prywatnych właścicieli lasów techniki i technologie przyjazne środowisku. Na etapie planowania następować będzie rozpoznanie warunków siedliskowych, ustalenie funkcji lasu (określenie kategorii dla lasów, które pełnią funkcje ochronne) oraz podział na gospodarstwa w kontekście zakładanych celów gospodarczych. Stworzony zostanie jednolity, oparty o plany urządzenia lasu, program poprawy stanu lasów prywatnych w regionie. 149 Następować będzie dalsze zlecanie nadzoru nad lasami prywatnymi wykwalifikowanym służbom administracji LP. Wymagać to będzie zabezpieczenia odpowiednich środków finansowych dla sprawnego prowadzenia nadzoru. Kontynuacja działań w latach po 2010 roku opierać się będzie na dalszej realizacji celów określonych w tym programie, ze szczególnym uwzględnieniem zalesiania gruntów prywatnych. Efektem zalesiania zbędnych rolniczo gruntów prywatnych może być osiągnięcie łącznej powierzchni lasów prywatnych w regionie w 2025 roku w ilości bliskiej 54 tys. ha. Przyrost powierzchni lasów prywatnych tylko w wyniku zalesiania gruntów spowoduje istotną zmianę w stosunkach właścicielskich lasów w regionie RDLP we Wrocławiu. Lasy prywatne stanowić mogą w 2025 roku ponad 9% wszystkich lasów. Wzrastająca powierzchnia lasów znajdujących się w rękach prywatnych umożliwi ich właścicielom bardziej racjonalne podejście do problemów gospodarowania lasem jako własnością. Planowany w nadchodzących latach proces wspierania powstawania w regionie wspólnot i zrzeszeń prywatnych właścicieli lasu będzie kontynuowany i intensyfikowany (wraz ze wzrostem powierzchni lasów prywatnych) po 2010 roku. W dalszym ciągu realizowane będą pozostałe cele zdefiniowane dla lat 2003–2010. Partnerem w realizacji zadań istotnych dla poprawy ekonomicznych i przyrodniczych podstaw funkcjonowania lasów prywatnych staną się wspólnoty i zrzeszenia prywatnych właścicieli lasów. W 2050 roku, w wyniku zalesiania prywatnych gruntów, powierzchnia lasów prywatnych, może osiągnąć łącznie ponad 80 tys. ha. W ten sposób, tylko w wyniku zalesień, udział lasów prywatnych w strukturze własnościowej lasów w województwie dolnośląskim może wzrosnąć do blisko 13%. W ten sposób lasy prywatne staną się istotnym partnerem na rynku usług leśnych oraz na rynku drewna. Wzrost powierzchni kompleksów leśnych umożliwi racjonalne gospodarowanie lasami, zwiększając w ten sposób zasobność drzewostanów. Większa funkcjonalność lasów, szczególnie w aspekcie wykorzystania masy cięć przedrębnych, zwiększy dochodowość gospodarki leśnej i stabilność pochodzących z niej dochodów. W oparciu o pozytywne doświadczenia zorganizowanych form gospodarowania i zarządzania lasami prywatnymi, połączonych z kompleksowym planowaniem urządzeniowym, intensyfikacji ulegnie zagospodarowanie lasów. Pozwoli to na wykreowanie nowych podmiotów gospodarczych działających w otoczeniu gospodarki leśnej oraz wpłynie na wzrost ilości miejsc pracy związanych bezpośrednio bądź pośrednio z leśnictwem. Poprawa sytuacji finansowej właścicieli lasów prywatnych połączona z profesjonalnym zarządzaniem zagospodarowaniem lasów przyczyni się do wzrostu bioróżnorodności oraz zapewni tym lasom większą odporność na czynniki szkodliwe. Da to oszczędności w kosztach ochrony, wpłynie korzystnie na stan sanitarny lasu, zwiększy retencję wodną, wiązanie węgla atmosferycznego oraz atrakcyjność krajobrazu i pośrednio przyczyni się do dalszego rozwoju usług rekreacyjno-turystycznych regionu. 8. Uwarunkowania realizacji RPO PLP Realizacja przyjętych w programie zadań uwarunkowana będzie uzyskaniem zaplanowanych przychodów (w przypadku PGL Lasy Państwowe), posiadaniem niezbędnych zasobów finansowych (w przypadku innych właścicieli lasów) oraz pozyskaniem zaplanowanych, niezbędnych środków finansowych ze źródeł zewnętrznych. Ze względu na wielofunkcyjność gospodarki leśnej i wynikającą stąd zasadę komplementarności funkcji lasu, w programie nie podjęto próby pełnego bilansu potrzeb finansowych. Podjęto za to próbę szacunkowego określenia potrzeb finansowych, koniecznych dla zrealizowania zapisanych w programie zadań, w ramach opracowanych obszarów problemowych. W wielu przypadkach te same koszty, wpisane w jednym obszarze, pojawiają się równocześnie w innych obszarach. Przykładowo 150 koszty wpisane w obszarze „doskonalenie gatunkowej i funkcjonalnej struktury lasów” pojawiają się równocześnie w obszarach: „wzmaganie ochrony różnorodności biologicznej lasów” i „wzmaganie akumulacji węgla atmosferycznego w ekosystemach leśnych”. Mając powyższe na uwadze, szacunkowe koszty realizacji zadań zaproponowanych w programie, w latach 2003–2010 przedstawiają się następująco: Tabela 2. Źródła finansowania Źródła finansowania [mln zł] Obszar problemowy 1. wzmaganie ochrony różnorodności biologicznej lasów 2. zalesianie, kształtowanie granicy polno-leśnej 3. wzmaganie akumulacji węgla atm. w ekosystemach leśnych 4. współdziałanie leśnictwa ze społeczeństwem 5. rekreacyjne użytkowanie i zagospodarowanie lasu 6. współdziałanie leśnictwa z samorządem i administracją państwową 7. doskonalenie gatunkowej i funkcjonalnej struktury lasu 8. określenie i doskonalenie związków leśnictwa z innymi sekt. gosp. 9. promocja i marketing drewna 10.doskonalenie ekonomiczne i przyrodnicze lasów prywatnych środki własne PGL LP śr. własne innych właścicieli lasu 150,0 1 176,0 budżet państwa budżety samorządowe środki funduszy krajowych środki organizacji pozarządowych środki pochodzące z Unii Europejskiej 139,0 34,0 14,0 3,5 17,85 12,15 25,0 3,5 157,0 51,0 39,0 1,7 1,0 5,0 10.0 88.5 616,0 139,0 1,0 1,0 0,5 3,0 4,0 2,0 0,5 5,0 169.5 29,0 10,0 koszty w chwili obecnej niemożliwe do oszacowania 1,65* 0,85 8,0 2,0 5,0 2,5 25,0 * środki własne przemysłu drzewnego. Oprócz wymienionych wcześniej możliwych zagrożeń realizacji programowanych zadań w wyniku braku zabezpieczenia środków finansowych, innym potencjalnym źródłem opóźnień bądź zawieszenia wykonania projektów mogą być nowe regulacje prawne. W chwili obecnej bliżej nieokreślone zdają się być konsekwencje wprowadzenia sieci ,,Natura 2000”. Trudno jest przy obecnym stanie wiedzy na ten temat przewidzieć ograniczenia gospodarcze i skutki 151 ekonomiczne włączenia do sieci „Natura 2000” tak dużych powierzchni, jakie planuje się obecnie na Dolnym Śląsku. Inną niewiadomą, która rzuca cień na możliwości realizacji zaplanowanych projektów RPO PLP są ciągle powracające zakusy do wprowadzenia zmian w statusie PGL Lasy Państwowe. Powyżej przedstawiona analiza szacunkowych kosztów RPO PLP w sposób jednoznaczny identyfikuje PGL Lasy Państwowe jako finansowe ramię i gwaranta realizacji zadań zdefiniowanych w programie. Wszelkie wprowadzone w przyszłości rozwiązania prawne, które doprowadzą do ograniczenia bądź załamania zasady samofinansowania się PGL Lasy Państwowe, w sposób oczywisty przełożą się na ograniczenie bądź zawieszenie realizacji zaplanowanych projektów. Wreszcie ostatnim, by nie wymieniać wszystkich, uwarunkowaniem ograniczającym realizację programu w chwili obecnej, może być dostępność funduszy unijnych dla PGL Lasy Państwowe. Możliwość samodzielnego występowania PGL Lasy Państwowe po fundusze unijne jest w chwili obecnej w dużej części blokowane poprzez świadome nie umieszczanie w przygotowywanych programach sektorowych bądź w zintegrowanych programach rozwoju regionalnego PGL Lasy Państwowe jako potencjalnego beneficjenta programów. Oczekuje się, że podejmowane obecnie działania zmierzające do włączenia PGL Lasy Państwowe jako beneficjenta programów w ramach przygotowywanych obecnie Uzupełnień Programowych będzie skuteczne i stworzy możliwości współfinansowania unijnego dla przedsięwzięć planowanych w niniejszym programie. 9. Udział społeczeństwa, samorządów, administracji państwowej i innych instytucji w tworzeniu RPO PLP RDLP we Wrocławiu Regionalny Program Operacyjny Polityki Leśnej Państwa RDLP we Wrocławiu w poszczególnych fazach swojego powstawania konsultowany był z reprezentantami różnych środowisk, które żywotnie zainteresowane są aktualnym stanem zasobów leśnych na Dolnym Śląsku oraz ich rozwojem w aspekcie ekologicznym, społecznym i gospodarczym w przyszłości. W procesie konsultacji uczestniczyli partnerzy reprezentujący: władze lokalne i samorządowe (Komisję Ochrony Środowiska i Gospodarki Wodnej Sejmiku Województwa Dolnośląskiego, Wydział Środowiska i Rolnictwa UW, Wojewódzkiego Konserwatora Przyrody, Dolnośląskiego Zespołu Parków Krajobrazowych, Zarząd oraz Wydziały Gospodarki Wodnej oraz Rozwoju Obszarów Wiejskich Urzędu Marszałkowskiego), organizacje społeczno-zawodowe działające na rzecz leśnictwa (Polskie Towarzystwo Leśne, SITLiD), organizacje społeczne współpracujące z leśnictwem (Liga Ochrony Przyrody, Polskie Towarzystwo Przyjaciół Przyrody „ProNatura”, Komitet Ochrony Orłów, Polskie Towarzystwo Zoologiczne, Polski Związek Łowiecki), Karkonoski Park Narodowy, Park Narodowy Gór Stołowych, instytucje naukowe (Wydział Leśny Akademii Rolniczej w Poznaniu), Biuro Urządzania Lasu i Geodezji Leśnej oddział w Brzegu, Dolnośląskie Biuro Geodezji i Terenów Rolnych, lokalny przemysł drzewny, właścicieli lasów prywatnych. W wyniku przeprowadzonych konsultacji, po odbyciu wielowątkowych dyskusji prowadzonych nie na zasadzie konfrontacji, ale na płaszczyźnie poszukiwania konstruktywnych rozwiązań kompromisowych, wprowadzono szereg zmian i ulepszeń w stosunku do pierwotnych założeń programu. W ten sposób Regionalny Program Operacyjny Polityki Leśnej Państwa RDLP we Wrocławiu zyskał akceptację szerokiej reprezentacji społeczeństwa i można przyjąć, że stanowić będzie trwałe i skuteczne narzędzie realizacji modelu wielofunkcyjnej, trwale zrównoważonej gospodarki leśnej w regionie oraz przyczyniać się będzie do zrównoważonego rozwoju Dolnego Śląska. 152 153 Sieć osadnicza Dolnego Śląska na tle uwarunkowań cywilizacyjnych TADEUSZ ZIPSER Politechnika Wrocławska Streszczenie: Sieć osadnicza regionu uzależniona jest od geograficznych determinant naturalnych, ale konkretny kształt nadaje jej rozłożenie przestrzenne koncentracji ludności i powiązanych z nią aktywności. Sieć tę można uważać za przestrzenną projekcję aparatu cywilizacyjnego, a czynnikiem pośredniczącym między nim a układem koncentracji jest selektywność kontaktów między aktywnościami budującymi system. Kontakty przenoszone są różnego rodzaju sieciami komunikacyjnymi, stąd wielka ich waga i znaczenie w próbach prognozowania, ale też i sterowania rozwojem. Szereg modeli pozwalających interpretować i przewidywać ciąg sprzężeń zwrotnych między dostępnością i koncentracją może służyć pomocą w konstruowaniu polityki przestrzennej w regionie dolnośląskim. 1. Wstęp W ramach tego co określa termin „polityka przestrzenna” mogą zawierać się różne działania. Mogą to być doraźne rutynowe reakcje powiązane z realizacją i kontrolą procesów zagospodarowania przestrzeni w bardzo różnej, nieraz bardzo umiarkowanej, a nawet szczątkowej skali. Czasami będzie to korygowanie zamierzeń i modyfikowanie środków, nie wymagające precyzyjnej bieżącej analizy a tym bardziej prognozy warunków otoczenia. Co innego, kiedy w grę wchodzi wysoki stopień zaangażowania w wartości związane z sumarycznym złożonym efektem. Wtedy termin polityka przestrzenna przestaje być zdawkowym hasłem przydającym znaczenia codziennym czynnościom urzędowym stając się działaniem zbiorowym, długoterminowym, obarczonym wysokim ryzykiem łańcucha pomyłek a nawet niepewnością co do celowości podejmowania takiego zadania. W owym pierwszym przypadku angażuje się najbardziej elementarne powszednie reguły, a stan docelowy, ku któremu w rzeczywistości się kroczy, może powoli przekształcać się pod wpływem różnych nieoczekiwanych zdarzeń. W drugim przypadku stała uwaga zwrócona jest właśnie na cel budowany przez raczej niezmienne priorytety, natomiast powszednie reguły postępowania mogą ulegać drastycznym zmianom jeśli okażą się nieskuteczne. Takie rozumienie polityki przestrzennej i taki wymiar strategii rozwoju struktury przestrzennej staje się dziś aktualny wobec wciąż nie ukończonych przewartościowań następstw transformacji oraz w sytuacji integrowania się europejskiej przestrzeni osadniczej w ramach wizji regionalnej. 154 Przedtem jednak, na starcie nowego gospodarowania przestrzenią trzeba rozpoznać cechy tejże właśnie porcji przestrzeni, która formuje region, która jest i zostanie niepowtarzalna i w której ujawnić się mogą cechy niezauważone wcześniej, gdy była ona rozdrobniona i inaczej zarządzana. Nowy podział terytorialny i nowe granice są już obecnie przesądzone, ale nie zwalnia to od konieczności rozpoznania obiektywnych przesłanek przemawiających i za, i przeciw konkretnym delimitacjom. Nie chodzi o to, aby je natychmiast podważać, ale aby tak jak w klasycznej już procedurze ustalania, co stanowi słabe, a co silne strony jednostki osadniczej, w podobny sposób zdać sobie sprawę z silnych i słabych stron własnych granic. Miałoby to służyć najlepszemu wykorzystaniu tych zasadniczych atutów, jakie mogą tkwić w kształcie terytorium, jak też uodpornieniu się na skutki niekonsekwencji lub nietrafności niektórych elementów podziału. Drugą cechą tej przestrzeni, którą trzeba rozpoznać na wstępie jest jej hierarchiczna struktura, bo następstwem łączenia w większą całość kilku mniejszych struktur jest często automatyczne zaburzenie cząstkowych relacji budujących sieć hierarchiczną. Musi dojść do zazębień i przesunięć, które zwłaszcza w przypadku terenów równinnych, pozbawionych wyrazistych barier naturalnych mogą być bardzo znaczące i silnie podporządkowane infrastrukturze komunikacyjnej. 2. Ogólna charakterystyka dzielnicy geograficznej Obszar o nazwie Dolnego Śląska wykracza poza granice województwa dolnośląskiego. Tworzą z nim bowiem całość gospodarczą i niektóre powiaty województw sąsiednich. Woda wiąże teren Wrocławia i rzeki Odry z dorzeczem i wodami rzeki Nysy Kłodzkiej oraz sztucznych spiętrzeń na niej, zbiorników Otmuchowa i Głębinowa, tj. z zachodnio-południowymi terenami województwa opolskiego. Granice Dolnego Śląska wyraźniej się rysują, gdy patrzeć nań ze strony środowiska geograficznego. Można bowiem podzielić Dolny Śląsk, idąc od południa, na pasy: Sudety, Przedgórze Sudeckie, Nizinę Śląską i Wał Trzebnicki z Kotliną Milicką. Na południu, głównym grzbietem Sudetów biegnie polsko-czeska granica państwowa. Jest to zarówno granica Dolnego Śląska, jak i częściowo województwa dolnośląskiego. Sudety jako pasmo gór ciągną się od Bramy Łużyckiej na zachodzie lekkim łukiem aż do Bramy Morawskiej na wschodzie. Obniżenia i przełęcze w paśmie Sudetów dzielą je na trzy części: • Sudety Zachodnie – od Bramy Łużyckiej do Bramy Lubawskiej; • Sudety Środkowe – od Bramy Lubawskiej po przełęcz Międzyleską, dolinę Nysy Kłodzkiej i przełęcz Kłodzką; • Sudety Wschodnie – biegnące aż do Bramy Morawskiej po stronie czeskiej, poza jednym na terenie Polski górotworem – Masywem Śnieżnika oraz Górami Bialskimi i Złotymi. Pierwsze dwie części Sudetów leżą na terenie województwa dolnośląskiego, a poza Śnieżnikiem i Górami Złotymi północna część Sudetów Wschodnich – skrawki Gór Opawskich – leży na terenie powiatów nyskiego, prudnickiego, głubczyckiego i raciborskiego województwa Opolskiego. Na północy posiadają Sudety tzw. uskok brzeżny, podkreślony zaznaczającym wyraźnie w terenie morfologicznym progiem, oddzielającym góry właściwe od Przedgórza Sudeckiego. Przedgórze Sudeckie to faliste obszary wznoszące się na 200–300 m n.p.m. Granica północna Przedgórza Sudeckiego i Niziny Śląskiej biegnie od Zgorzelca, tworząc łuk ku północy w rejonie Bolesławca, dalej jakby po prostej aż do Złotoryi. Tutaj skręca łukiem na południowy wschód, dochodząc do granicy czeskiej w okolicach Złotego Stoku. 155 W powiecie strzelińskim, na północny wschód od Gór Sowich i Bardzkich, rozciągają się granitowe Wzgórza Strzelińskie (350–473 m n.p.m.), w powiatach zaś ząbkowickim i dzierżoniowskim gabrowo-gnejsowe i serpentynitowe Wzgórza Niemczańskie. W powiecie wrocławskim wznosi się około 600 m nad Niziną Śląską, odrębny masyw Góry Ślęży (718 m n.p.m.). Nizinę Śląską zamyka na północy, po prawej stronie Odry, szeroki około 10 km, Wał Trzebnicki. Są to – popularnie nazywane Góry Kocie – końcowe moreny młodszego środkowopolskiego zlodowacenia. Dolny Śląsk przez swoje przemysłowe i energetyczne zagospodarowanie odgrywał i może zapewne odgrywać poważną rolę w procesie rozwoju ekonomicznego kraju, jako poważne ogniwo w leżącym na południu przemysłowo-energetycznym pasie Polski, licząc od Nysy Łużyckiej i Turoszowa aż do Sanu i granicy z Ukrainą. Według charakterystyk zawartych w opracowaniu Studium uwarunkowań rozwoju dla województwa dolnośląskiego (sporządzonego przez Wojewódzką Pracownię Urbanistyczną)[1], posiada ono jedno z większych skupień surowców mineralnych w Europie. Znajdują się tu: złoża rudy miedzi (LGOM), węgla brunatnego (rejon Bogatyni oraz Ścinawy i Legnicy), złoża węgla kamiennego – wyłączone z eksploatacji (Wałbrzych, Nowa Ruda), surowce chemiczne, ilaste ceramiki budowlanej, ceramiki szlachetnej i przemysłu szklarskiego; występują ponadto kamienie drogowe i budowlane (granity, bazalty, marmury) oraz kruszywo naturalne. Bardzo atrakcyjnymi kopalinami są kamienie szlachetne i ozdobne oraz złoto i srebro, a także gaz ziemny w północnej części województwa. 3. Struktura funkcjonalno-przestrzenna Struktura funkcjonalno-przestrzenna województwa uwarunkowana ogólnym położeniem geograficznym, rzeźbą terenu hydrografią, a także historycznymi związkami, ma charakter strefowy. W regionie dolnośląskim we wspomnianym wyżej opracowaniu Studium Uwarunkowań wyróżniono 5 stref funkcjonalnych [1]: 1. Szczególnej ochrony obszarów rolniczych i wspierania funkcji rolniczej; 2. Obszarów o wysokich wymogach ochrony środowiska i walorach turystyczno-rekreacyjnych; 3. Przenikania się funkcji rolniczej i leśnej; 4. Przenikania się funkcji rolniczej i funkcji eksploatacji surowców naturalnych; 5. Obszarów o przeważającym udziale funkcji przemysłowej i gospodarczej związanych z eksploatacją surowców naturalnych. Wielką atrakcją regionu jest też duży potencjał uzdrowiskowy, zarówno pod względem zasobów wód leczniczych, jak i bazy sanatoryjnej. Koncentracja uzdrowisk ma miejsce w rejonach: jeleniogórskim, wałbrzyskim i kłodzkim. Łącznie w województwie jest jedenaście uzdrowisk statutowych oraz trzy miejscowości objęte przepisami ustawy „uzdrowiskowej”. Obszary aktywności gospodarczej koncentrują się przede wszystkim w aglomeracji wrocławskiej oraz w rejonach ważnych szlaków i węzłów komunikacyjnych, szczególnie w rejonie autostrady A–4, chociaż tu nie doszło jeszcze do wykorzystania korzyści jej przebiegu na całej długości. Wrocław jest najważniejszym ośrodkiem przemysłowym, o najwyższej liczbie zatrudnionych w przemyśle i wysokiej atrakcyjności inwestycyjnej. W południowo-zachodnim rejonie miasta dynamicznie kształtuje się pasmo aktywności gospodarczej, oparte właśnie o wyjątkowo rozbudowany węzeł szlaków o znaczeniu zarówno regionalnym, krajowym jak i międzynarodowym. 156 Geograficzne położenie Wrocławia w strefie przejścia z obszarów podgórskich do nizin, w pobliżu ciągłego układu barier górskich determinujących przebieg naturalnych korytarzy komunikacyjnych w skali kontynentalnej, tak równoległych jak i prostopadłych do grzbietu Sudetów, bardzo dawno temu ugruntowało znaczenie miasta w europejskim systemie osadniczym (1000 lat biskupstwa). Z drugiej strony zmiany przynależności państwowej kilkakrotnie w drugim tysiącleciu powodowały odwracania kierunków najważniejszych ciążeń, konieczność przystosowania do innego systemu zwierzchności, do innych mechanizmów współpracy i konkurencji. W każdym razie geograficzne determinanty sytuują miasto w jednym z najważniejszych korytarzy transportu europejskiego. W korytarzu tym znalazła się, obok głównej linii kolejowej, autostrada obecnie modernizowana i przedłużana docelowo do Lwowa. We Wrocławiu korytarz ten przecina wiązka dróg z południa, w tym uznane jeszcze w okresie międzywojennym dwa międzynarodowe szlaki z Pragi i Wiednia, znajdujące swe przedłużenie w kierunku Szczecina oraz Berlina, Poznania, Warszawy. Dla miasta decyzją strategiczną jest, czy ów główny korytarz zachód – wschód będzie połączony z kierunkiem Berlina i Hamburga (jako nowej głównej „bramy morskiej” do Europy środkowo-wschodniej) we Wrocławiu, czy też przez Poznań dopiero w Katowicach. Drugim fundamentalnym problemem transportowym jest sposób wykorzystania położenia Wrocławia niemal na tym samym południku, co Sztokholm, Poznań, Brno i Wiedeń. Wreszcie Wrocław, położony prawie dokładnie w połowie drogi między Brukselą a Kijowem, mógłby odegrać rolę siedziby centrum organizacyjnego w tym długoterminowym, ale historycznie nienowym przedsięwzięciu, jakim jest integracja na europejskiej osi. Ostatnio więc wielka transformacja stosunków politycznych i ekonomicznych w naszej części kontynentu znowu stawia przed Wrocławiem szanse i wyzwania [1]. Cytując w dalszym ciągu stwierdzenia Studium uwarunkowań trzeba zaznaczyć, że województwo Dolnośląskie znajduje się na 7 miejscu w Polsce pod względem powierzchni zajmowanego obszaru, a na 5 pod względem liczby mieszkańców. Charakteryzuje się wysokim stopniem urbanizacji – około 72%, co stawia je na drugim miejscu w kraju. Region posiada wysoki potencjał gospodarczy. Udział województwa w produkcie krajowym brutto wynosi 7,3%. Bardzo wysoki jest poziom przedsiębiorczości (84,5) określany wskaźnikiem liczby podmiotów gospodarczych ogółem na 1000 mieszkańców. Dość dobrze rozwinięte są tu również instytucje otoczenia biznesu. Region dolnośląski skupiając dużą część krajowego potencjału naukowo-badawczego i rozwojowego – około 9,5%, zyskuje 3 pozycję w tej dziedzinie w Polsce. Województwo dolnośląskie, głównie dzięki ośrodkowi akademickiemu we Wrocławiu, jest w grupie trzech czołowych regionów (obok warszawskiego i małopolskiego) o najwyższym udziale ludności z wyższym wykształceniem. W koncepcji polityki przestrzennego zagospodarowania kraju w regionie dolnośląskim wyróżniono Wrocław jako najważniejszy, potencjalny biegun polaryzacji. Ma on stanowić ośrodek europejski, tzw. europol, jako jeden z siedmiu tego rodzaju w Polsce. Trzeba przy okazji podkreślić, że, rozpatrując aglomeracje pod kątem tradycyjnie rozumianych faz rozwojowych, aglomeracja podsudecka w świetle danych charakteryzujących jej relacje przestrzenne zdaje się być formą bardziej zaawansowaną, niż aglomeracje „punktowe” takie, jak aglomeracja wrocławska. W przeciwieństwie do aglomeracji podsudeckiej aglomeracja wrocławska jest tworem skupionym, niewiele przekraczającym granice administracyjne miasta i o stosunkowo małym potencjale zatrudnienia w przemyśle, ale zarazem te same dane w konfrontacji z ogólną liczbą zawodowo czynnych we Wrocławiu wskazują na rolę sektora usług, administracji oraz nauki. Istotnie w zakresie potencjału naukowego i kulturalnego Wrocław plasuje się wśród czterech polskich ośrodków pierwszego rzędu z Warszawą, Poznaniem i Krakowem. Jest to więc szczególna rola, która już sama w sobie uzasadnia rangę miasta w policentrycznej sieci ośrodków naszego kraju. Rozwijanie tej roli i ewentualne dalsze jej wzmacnianie, między 157 innymi na drodze specjalizacji ośrodka naukowego, jest więc jedną z najpoważniejszych dróg do utrzymania i podniesienia rangi Wrocławia. Bardzo wyrazistym i istotnym rysem przestrzennego kształtu dolnośląskiej sieci osadniczej jest obecność dość szerokiego zaokrąglonego pasma obniżonej intensywności, które izoluje Wrocław od reszty regionu od strony zachodniej i południowej. Owa reszta wykazuje bardziej równomierne rozłożenie ośrodków aktywności, podczas gdy najbliższe sąsiedztwo stolicy regionu zdaje się odpychać od siebie tego typu strukturę na pewien dystans rzędu 30–40 km. Do tego należy dodać silnie ekscentryczne położenie Wrocławia w stosunku do powierzchni całości województwa. Ta wspomniana wyżej izolacja przestrzenna przejawia się z różną konsekwencją, mniej lub bardziej wyraźnie w świetle bardzo różnych wskaźników, od aktywności obywatelskiej i aktywności gospodarczej po emisję zanieczyszczeń. U podłoża tego zjawiska leży oczywiście rozmieszczenie ludności, zwłaszcza mieszkańców miast, co pociąga za sobą również rozłożenie innych pochodnych charakterystyk. W tej luce oczywiście znajduje jednak miejsce wyższy udział niektórych wskaźników uwarunkowania produkcji rolnej. Zauważa się jednak również obecność tendencji wypełniających ten pierścień przede wszystkim w postaci „mostu” na kierunku wałbrzyskim. Nie jest to wszystko bez znaczenia dla typu aglomeracji wrocławskiej, która tak bardzo różni się od innych polskich aglomeracji i to od dawna. Szczególnie wyraźna różnica pod tym względem zauważalna jest przy porównaniu aglomeracji wrocławskiej z krakowską, a nawet poznańską – oczywiście nie mówiąc o górnośląskiej. Godne podkreślenia jest to, że nie widać tu wpływu, jak dotychczas, tak ważnego korytarza transportowego zachód – wschód, ani nie odbija się w tym bezpośrednio układ wewnętrznych barier topograficznych i różnic środowiska geograficznego, w każdym razie nie stanowią one głównej i determinującej do końca przyczyny. 4. Problemy koncentracji i hierarchii Można śmiało twierdzić, że od początku cywilizacji głównym rysem jej obecności jest zjawisko koncentracji odnoszące się zarówno do rozmieszczenia samej ludności jak i do szerokiego asortymentu jej aktywności i to nawet wtedy, kiedy różne uwarunkowania zewnętrzne – geograficzne, topograficzne i biologiczne – to utrudniały. Tę cechę system cywilizacji wydaje się dzielić z wszelkimi innymi systemami żywymi. Dlatego problemom zawiązywania się i podtrzymywania koncentracji należy poświęcić szczególnie wnikliwą uwagę Tak ważne w teorii osadnictwa pojęcie funkcji centralnych kładzie nacisk na zagadnienie koncentracji przestrzennej wielu form zagospodarowania przestrzennego. Zagadnienia to jest kluczowe we wszelkich próbach modelowania procesów zawiązywania się struktur tego zagospodarowania. Mechanizmy koncentracji nie są jednak zawsze takie same, a nawet nie można mówić o jednym, zawsze takim samym celu, któremu mają służyć [3]. Można wyróżnić 3 rodzaje koncentracji, które występują w procesach zagospodarowania przestrzennego. Są to koncentracje: 1. koincydencyjna, 2. konsekwencyjna, 3. kooperacyjna. Koncentracja koincydencyjna powstaje wtedy, kiedy pewne miejsce okazuje się szczególnie atrakcyjne w sposób całkowicie niezależny dla różnych form zagospodarowania. Skupienie przestrzenne powstaje więc jako wynik oddzielnych decyzji, z których każda bierze pod uwagę pewne dodatnie cechy takiej lokalizacji, w których wszakże nie pełni istotnej roli fakt, że 158 miejscem tym interesują się także inni. Przeciwnie, może nawet wystąpić element konkurencji między gromadzącymi się tam jednostkami zagospodarowania. Koncentracja konsekwencyjna to taka, kiedy jedna decyzja lokalizacyjna pociąga dopiero za sobą następne, tworząc nieraz długi łańcuch następstw. Nie znaczy to jednak, że skupiające się funkcje bezpośrednio z sobą się kontaktują. Jeżeli potrzebują się nawzajem, to tylko w tym sensie, że istnienie jednej z nich stwarza sytuację dogodną do istnienia drugiej. Na przykład elementem łączącym je może być ten sam użytkownik, który ściągnięty w dane miejsce przez jedną instytucję, będzie często korzystał ze sposobności, jaką oferuje mu w tym samym miejscu druga instytucja itp. Ścisła, bezpośrednia współpraca między formami zagospodarowania stanowi natomiast rację istnienia trzeciego rodzaju koncentracji – kooperacyjnej. Można podawać wiele przykładów opisujących powstawanie i działanie każdego z tych rodzajów koncentracji od skupień sklepów i biur w dobrze dostępnym z zewnątrz śródmieściu, poprzez pojawianie się drobnych usług w sąsiedztwie dużych ośrodków handlowych, czy hoteli w pobliżu dworców kolejowych, aż do sąsiedztwa ściśle ze sobą powiązanych urządzeń przemysłowych i energetycznych, organizacji handlowych, finansowych itp. Na ogół istniejące, okrzepłe, a zwłaszcza duże koncentracje miejskie zawierają w sobie wszystkie rodzaje koncentracji. Warto przy tym zauważyć, że jako składniki centrum miejskiego są one w różnym stopniu czułe na zmianę czynników zewnętrznych, na przykład na rozwój układu komunikacyjnego, wzrost gęstości zaludnienia w okolicznym obszarze i przekształcenia w strukturze jego zainwestowania. O wszystkich jednak można powiedzieć, że ich istnienie zależy od sposobów organizacji życia społecznego, repertuaru potrzeb i środków do ich zaspokojenia. Dlatego podstaw do zrozumienia procesu zawiązywania się, a następnie różnicowania koncentracji w zagospodarowaniu przestrzennym należy szukać w analizie mechanizmów, które działają w dziedzinie konfrontacji potrzeb i możliwości. W taki sposób modelowanie koncentracji stać się może koniecznym, w podejściu systemowym, pomostem między sferą organizacji życia społecznego a problematyką struktury przestrzennej systemu osadniczego. Aby móc modelować koncentracje, bądź aby móc sprawdzać i porównywać wymodelowane i rzeczywiste koncentracje oraz oddawać je precyzyjnej ocenie, potrzebny jest sposób ich oznaczania i liczbowego wymiarowania. Rozwinięto wiele metod i technik mierzenia koncentracji. Było to możliwe, gdyż kierowano uwagę ku różnym aspektom koncentracji. Pod tym więc kątem należy rozpatrywać przestrzenne cechy struktury systemu osadniczego i w oparciu o zrozumienie mechanizmów generujących koncentrację poszukiwać metod przewidywania i sterowania procesami w niej zachodzącymi. 5. Struktura osadnicza a funkcje centralne Według Planu Zagospodarowania Województwa sieć osadnicza województwa składa się z 3 019 jednostek, w tym z 89 miast i 2 930 wsi [1]. Liczba podmiotów gospodarczych prowadzących działalność handlową w województwie dolnośląskim, wynosiła 93 380, co stanowiło 38% ogółu zarejestrowanych jednostek gospodarczych. Większość z nich należała do sektora prywatnego (99,9%), w tym ponad 83% do osób fizycznych. Ogólna liczba sklepów w 1998 roku wynosiła 34 563, z czego ponad 96% to placówki prywatne. Ponad 34% to sklepy zlokalizowane w czterech największych miastach województwa, w tym 22% we Wrocławiu. Średnio 1 sklep w województwie obsługiwał 86 osób, a na 1 000 mieszkańców przypadało średnio około 677 m2 powierzchni użytkowej. 159 Niski poziom rozwoju infrastruktury handlowej sprzyjał napływowi kapitału obcego. Największa sieć handlowa spółek z przewagą kapitału zagranicznego zlokalizowana została w rejonie legnickim i wrocławskim. W województwie dolnośląskim powstało kilka ośrodków handlowych skupiających duże, nowoczesne sklepy i magazyny hurtowo-detaliczne. Największa koncentracja występuje we Wrocławiu, Bielanach Wrocławskich i Długołęce oraz miastach: Wałbrzychu, Legnicy, Lubinie, Świdnicy, Zgorzelcu i Dzierżoniowie. Miasto Wrocław jako centrum województwa dolnośląskiego pełni ważną funkcję ośrodka imprez targowych promujących wyroby przemysłu miejscowego, regionalnego, krajowego, a nawet międzynarodowego. Imprezy targowe odbywały się również w mniejszych miastach, do których należą Wałbrzych, Jelenia Góra, Legnica, Jawor i Polanica Zdrój. Oczywiście należy do tego dodać wynikające z podziałów administracyjnych funkcje zarządzania oraz te, które zostały już wymienione wcześniej jak nauka i szkolnictwo i zarządzanie i obsługa przemysłu i biznesu. 6. Ład przestrzenny i sposoby jego osiągania Ważne jest, jak rozumie się ład przestrzenny ze względu na usankcjonowane prawnie istnienie tego terminu. Pojęcie ładu przestrzennego jest tak niejasne i trudne do zdefiniowania, bo dotyczy zjawiska bardzo złożonego. Pojęcie to, w istocie rodzi się z nieświadomego, być może, posługiwania się analogią do organizmów żywych. A tam, jak wiadomo, nie ma spraw prostych i łatwo zrozumiałych. Ład przestrzenny jest więc w istocie ładem życia, ładem bezpiecznej egzystencji, w dodatku zaopatrzonej w samoregulację. W przypadku konstruowania obrazu struktury przestrzennej systemu osadniczego wydaje się, że aby zaistniał ład przestrzenny, konieczne jest spełnienie następujących czterech grup warunków. Po pierwsze, pewien zbiór elementów jest w stanie ładu przestrzennego, jeśli spełnia aktualne kryteria estetyczne zewnętrznego wyglądu elementów lub przynajmniej ich większość. Kryteria te mogą być – i zapewne są – umowne i co za tym idzie nietrwałe. Poza tym kryterium to odnosi się tylko do pewnych ograniczonych co do skali zjawisk. Po drugie: układ przestrzenny elementów powinien być przejrzysty – to jest łatwy do ogarnięcia wyobraźnią i zapamiętywalny. Nie musi to dotyczyć wszystkich szczegółów, ale powinien się dać wyodrębnić w sposób nie wymagający długiego procesu uczenia ogólny schemat grafowy rozłożenia elementów. Po trzecie, układ ten powinien dobrze działać, to jest spełniać w przeważającej większości przypadków bez zakłóceń, błędów i opóźnień zadania, dla których został stworzony. Wreszcie czwarta wymagana cecha ładu przestrzennego polega na tym, że układ nie zawiera elementów samodestrukcji, a więc jest przynajmniej stabilny, jeśli nie podlega wzrostowi i rozwojowi. Taka sekwencja wymienionych kryteriów uwypukla narastającą wagę tego co dla przetrwania systemu żywego jest najważniejsze. Przywołując wspomniane cechy ładu przestrzennego, warto zwrócić uwagę na związek czytelności i komunikatywność obrazu przestrzennego z jego właściwym – niezawodnym i skutecznym – działaniem. Nie jest to jednak wszystko. Konieczne jest spełnienie szeregu warunków równowagi, w dodatku tak, aby nie ponieść zbyt wysokich tego kosztów. Wiele obserwacji, a także porównanie rzeczywistych zjawisk z rezultatami modelowań symulacyjnych wskazuje na to, że wielopodmiotowy zbiór źródeł i celów kontaktów sam spontanicznie osiąga taki zrównoważony stan koncentracji. Może się to jednak pociągać za sobą określone uciążliwości, choćby nadmiernych kosztów wydatkowanego indywidualnie czasu i społecznie – pieniądza. Czasami taki zrównoważony pod kątem np. bilansowania się 160 przejazdów i ofert rynku pracy działa na granicy wydolności sieci transportowej, wymusza w końcu pewne doraźne modyfikacje, będące z kolei źródłem dalszych powikłań. Jeszcze gorzej, gdy taka doraźna odpowiedź na niedomogi układu jest chybiona i na długi czas petryfikuje nieadekwatne do potrzeby rozwiązania, ale czasami pogarsza nawet sytuację, Dlatego tak ważną rzeczą jest możliwie pełne i częste diagnozowanie rzeczywistego stanu zjawisk bieżących w obrębie wielkiego układu funkcjonalnego. Chodzi tu o wniknięcie w obraz tego, co nie poddaje się powierzchownemu oglądowi – jak częstotliwość kontaktów, ich motywacja i zdolność do substytucji, preferencje przestrzenne i przestrzenny rozkład ciążeń. Tego nie da się uzyskać w wystarczającym wymiarze i odpowiedniej treści opierając się na danych gromadzonych przez odpowiednie instytucje rządowe i samorządowe. W sposób paradoksalny właśnie wtedy, kiedy techniki informatyczne pozwalają nam wreszcie kompletować, segregować i przetwarzać olbrzymie ilości danych szybko i często, na przeszkodzie staje tu sięgający niekiedy absurdu zabobon ochrony danych o osobach, firmach i instytucjach. Ten ulubiony przez lokalną mikrodemokrację wybieg odnosi się więc w pierwszym rzędzie do tego, co można nazwać fizjologią wielkiego miasta, aglomeracji i całego systemu osadniczego. W zestawieniu z równie częstym utyskiwaniem na codzienne niedomogi układu przestrzennego sprowadza się w istocie do postulatu leczenia pacjenta „na ślepo” bez prawa przebadania go. Można z pewnością twierdzić, że bez odnowionego rozpoznania bogatego wachlarza zachowań osób i instytucji nie da się wyprowadzić aktualnych wiarygodnych wskazań w ogóle dla metropolii XXI wieku, a w szczególności dla metropolii polskich, których droga rozwoju przez pół wieku poddawana była innym bodźcom niż miasta kapitalistycznej części Europy. Dlatego przechodząc do ostatniego aspektu ładu przestrzennego, jakim jest brak elementów samodestrukcji, to trzeba tu podkreślić szczególnie wyżej omówione embargo na informacje. Stwarza to również dogodne podłoże dla chaosu opinii. Brak obiektywnego oparcia o solidną udokumentowaną wiedzę o rzeczywistości lokalnej stawia projektantów, a często i władze miast na pozycji gorszej niż ta, jaką tanim kosztem zajmują domorośli obrońcy status quo zazwyczaj węszący w każdej innowacji i w każdej racjonalizacji układu zagrożenie swoich praw. 7. Urbanizacja w układach osadniczych Nawet silna przewaga zawodów nierolniczych na jakimś obszarze nie jest jeszcze dowodem urbanizacji, lecz tylko wskaźnikiem zapotrzebowania na urbanizację. Łączy się to z zagadnieniem zdefiniowania pojęcia urbanizacji. Niezależnie od wielu subtelnych odcieni, a nawet poważnych różnic w kilkunastu znanych definicjach miasta, co pociąga za sobą rozbieżność poglądów również co do zakresu pojęcia urbanizacji – jasnym jest, że chodzi tu w każdym przypadku także o pewien typ infrastruktury technicznej, a więc wyposażenie obszaru w szereg urządzeń technicznych oraz o wzbogacenie zbioru możliwości w zakresie zaspokojenia potrzeb, w tym potrzeb kulturalnych, społecznych, informacyjnych, rekreacyjnych itd. W takim ujęciu urbanizacja obejmuje w sobie jak gdyby rozszerzenie i polepszenie ofert cywilizacyjnych, jakie środowisko stwarza człowiekowi i w ślad za tym trudno odmawiać prawa do takich przeobrażeń również obszarom zamieszkałym w większości przez ludność zajmującą się rolnictwem. Można więc mówić o „urbanizacji wsi”, rozumiejąc przez to zawsze szczególną odmianę urbanizacji, niesprzeczną z podstawowymi funkcjami osadnictwa rolniczego. Jednakże wzrost zatrudnienia w zawodach nierolniczych przede wszystkim w przemyśle i usługach pozostaje oczywistym sygnałem dojrzałości danego obszaru do przeobrażeń urbanizacyjnych, a jeszcze częściej sygnałem, gdzie nacisk potrzeb w tym zakresie 161 jest najsilniejszy. Jest to w sumie przesłanka do traktowania zagadnień całego osadnictwa jako całości nierozerwalnie związanej z wszystkimi elementami infrastruktury. Obserwacja zjawisk urbanizacyjnych w Polsce wykazuje, że jakkolwiek w niektórych miejscach kraju uporczywie utrzymują się pewne granice przypominające rodzaj barier rozdzielających obszary o różnej dynamice, a nawet kierunku zmian i że granice te pokrywają się nieraz z daleko w przeszłość sięgającymi podziałami administracyjnymi, to przeważającym obrazem jest niezależność procesów urbanizacji od granic administracyjnych. Nastąpiło tu rozwarstwienie jednorodnego i jednoznacznego ongiś pojęcia „miasto” na cały szereg pojęć. Współcześnie oprócz pojęcia „miasto” używane są zamienne pojęcia „aglomeracja”, „konurbacja”, metropolia”, które na dobrą sprawę dadzą się zamienić na „skupisko miejskie”. Mówi się też o „regionach metropolitalnych”, „okręgach uprzemysłowionych” lub „strefach zindustrializowanych”. Nie sposób oprzeć się wrażeniu, że prognoza urbanizacji rysuje przed nami obraz procesu niesterowalnego, lecz raczej rozwijającego się siłą bezwładności, drogą niejako reakcji łańcuchowych, procesu ślepego na możliwości racjonalizacji i strategii ekspansji terytorialnej. Toteż prognoza taka nosi miano ostrzegawczej i stanowić powinna podłoże do prognoz aktywnych starających się w imię omówionych wyżej zasad urbanizacji formować żywiołowe procesy w sposób zgodny co prawda z naturalnymi ich prawami, ale z pozycji możliwie kompletnej wiedzy o następstwach poszczególnych przeobrażeń i o zbiorze możliwych rozwiązań. Doświadczenia w zakresie urbanizacji ostatniego stulecia, a w szczególności ostatniego okresu powojennego pozwalają już nam w oparciu o poznane i w dalszym ciągu stale odkrywane prawidłowości tego procesu podjąć próbę prognoz urbanizacyjnych nie na zasadzie „biernej” ekstrapolacji, ale drogą modelowego, a nawet symulacyjnego rozpoznania obszarów zurbanizowanych jako systemów. Ponieważ w przypadku takim stoi do dyspozycji pewien zbiór wariantów takich systemów, koniecznym staje się wyraźnie określenie głównych zasad, w imię których przystąpi się do ich konstruowania. Głównym zadaniem prognozy urbanistycznej jest określenie struktury przestrzennej obszarów podlegających urbanizacji. Z pojęciem struktury przestrzennej związany jest nie tylko kształt, wymiary i ilość poszczególnych jej elementów, ale również i przede wszystkim wzajemne ich ustosunkowanie. W przypadku struktur w skali urbanistycznej i regionalnej dopiero szeroko podjęte zjawisko komunikacyjne jako potrzeba kontaktu między elementami ujawnia wady i zalety struktury. Stąd rodzi się pierwsze założenie, iż szeroko pojęte procesy komunikacyjne dostarczać powinny głównych i wyjściowych przesłanek do konstrukcji modelu. Chodzi tu zarówno o wszelkiego rodzaju przewozy codzienne i okresowe dokonywane przy pomocy różnych frakcji, jak i o dostarczenie za pośrednictwem sieci przesyłowych wody, gazu i różnych form energii oraz informacji. Można tu wreszcie wliczyć nawet i takiego rodzaju zjawiska, jak kontakt pewnych ruchomych elementów środowiska z człowiekiem, a więc zadymianie i zapylenie atmosfery, zanieczyszczeń wód itp. W skali przestrzennej Polski decydujący wpływ mają wszakże nie tyle przerzuty surowca i energii, ile ruchy ludności zarówno w sensie codziennych przejazdów, jak i przemieszczeń migracyjnych. Ruchy ludności posiadają charakter zindywidualizowany (co uniemożliwia traktowanie ich metodami optymalizacyjnymi stosowanymi do przewozu towaru). Najlepszym miernikiem jest w tym przypadku selektywność potrzeb [2]. Selektywność to miernik zróżnicowania i wyspecjalizowania potrzeb odczuwanych przez społeczeństwo, w tym i potrzeb takich, które tradycyjnie bezpośrednio wpływają na przestrzenne kształtowanie się osadnictwa, a więc potrzeby znalezienia pracy, wypoczynku i rekreacji, dokonania zakupów, opieki lekarskiej, osobistych kontaktów międzyludzkich itd. Dla każdej w wymienianych kategorii potrzeb selektywność może być różna i może być dość dokładnie zmierzona, gdyż z matematycznego punktu widzenia można ją opisać jako prawdopodobieństwo akceptacji 162 losowo wybranej możliwości przez zainteresowanego. Oczywiście pomiaru selektywności dokonuje się przy użyciu specjalnej techniki badawczej weryfikując rezultaty poprzez modelowe testy. Selektywność potrzeb jest odzwierciedleniem pewnego poziomu rozwoju cywilizacyjnego, stanowi „wybredność” bądź wymuszoną przez specjalizację zawodową, bądź wynikłą z równoczesnego zróżnicowania upodobań i wzbogacenia wachlarza możliwości, które stoją do dyspozycji. Uznać więc trzeba, że selektywność jako w pewnym zakresie miara aspiracji społeczeństwa, w innym zakresie zaś odzwierciedlenie obiektywnej specjalizacji i zróżnicowania form aktywności jest wartością cywilizacyjną nienaruszalną i stale rosnącą. W praktyce teza ta musi konsekwentnie prowadzić do zupełnie nowego pojęcia normy urbanistycznej, rewolucyjnego w stosunku do rutynowego pojęcia. Norma taka musi uwzględniać np. nie tylko ilość użytkowników przypadającą na jakiś element użytkowy, lecz na odwrót: starać się określić, ile takich elementów (np. miejsc w zakładach gastronomicznych, miejsc w szkołach, teatrach, kinach) przypada na użytkownika – to jest, ściślej biorąc, ile takich elementów znajduje się w zasięgu użytkownika, tak iż może on dokonać swobodnego wyboru między nimi. Takie postawienie zagadnienia wyjaśnia od razu wiele preferencji ludności oraz mechanizm „żywiołowych” nacisków, które tak często zniekształcają formalnie obowiązujące scenariusze urbanistyczne. Ponieważ każdy poziom selektywności określa automatycznie potrzebny zbiór możliwości, staje się ona przy ustalonych możliwościach zasięgu terytorialnego motorem koncentracji wywołując wszakże w określonych warunkach dostępności transportowej również zjawiska koncentracji nadmiernej. Jednocześnie okazuje się dość powszechnie, że w warunkach europejskich obserwujemy lokalne niedobory koncentracji – z reguły w dużych starych centrach miast. Znajomość przewidywanego poziomu selektywności z uwzględnieniem potrzebnej rezerwy pozwala teoretycznie na organizowanie przestrzeni zurbanizowanej jako obszaru możliwości w sposób racjonalny, unikając nadmiernej koncentracji, a z drugiej strony bez tłumienia selektywności. Jako cel należy więc tu postawić kształtowanie obszarów zurbanizowanych kraju w sposób odpowiadający przyjętym selektywnościom potrzeb dążąc zarazem do eliminacji obszarów pod tym względem upośledzonych – będzie to w pewnym sensie postulat egalitaryzmu wszystkich części kraju w odniesieniu do możliwości cywilizacyjnych kształtowanych przez planowanie przestrzenne. Egalitaryzm ten nie może być jednak w całej pełni realizowany. Na przeszkodzie stoi wielkie zróżnicowanie stanu wyjściowego – to jest stanu obecnego. Trzeba pamiętać, że zwiększona podaż możliwości wiąże się ze zwiększoną ilością wyborów, gdyż względy chociażby ekonomiczne narzucają potrzebę bilansu, to jest ograniczenia ilości możliwości zbędnych, czyli przez nikogo nie wybieranych. W związku z tym już sama gęstość zaludnienia wraz ze środkami, które kształtują zasięg użytkownika, ograniczają pole manewru. Zbyt daleko idące wyrównanie różnic mogłoby się w tej sytuacji odbywać tylko kosztem ośrodków już najlepiej rozwiniętych prowadząc do ich stagnacji albo nawet regresu. Trzeba tu myśleć raczej o rekompensowaniu niedoborów możliwości w słabych ośrodkach osadnictwa przez ochronę i stworzenie nowych walorów w takich dziedzinach potrzeb, które nie mogą być realizowane w ośrodkach silniejszych. Przykładem będzie tu wydzielenie stref turystycznych i uzdrowiskowych, względnie specjalizacja w tym kierunku poszczególnych jednostek osiedleńczych. Ponieważ nie da się określić dla miast już istniejących ostatecznego pułapu rozwoju (co najwyżej pułap pożądany), a termin projekcji prognostycznej jest jedynie arbitralnie wybranym etapem procesu, koniecznym jest aby rozwój obszarów urbanizowanych planowany był, a następnie realizowany na zasadzie strukturalnych układów potencjalnych (z góry ustalonej zasadniczej sieci rozwojowej) nie zaś na zasadzie incydentalnego „doklejania” ad hoc nowo inwestowanych terenów w wyniku tzw. analiz progowych o doraźnym znaczeniu. 163 Niewielkie zwiększenie kosztów zainwestowania zostanie wówczas szybko zrekompensowane eksploatacyjnymi walorami układu, a nawet potanieniem inwestycji w następnych etapach. Postulat tego typu, mimo jego bardzo teoretycznego charakteru, powinien być stale akcentowany. Tak więc bezpieczny przebieg rozwoju obszaru zurbanizowanego wymaga stosowania pewnego ogólnego wzorca, który z kolei powinien spełniać szereg warunków szczegółowych: 1. układ musi posiadać taką elastyczność, aby pewne nieuniknione zniekształcenia nie niweczyły jego zalet, 2. musi umożliwiać stały rozwój przestrzenny oraz przechodzenie na wyższy poziom wyposażenia programowego (funkcjonalnego) bez zmiany podstawowych struktur. 3. powinien być „sterowalny” przynajmniej w tym sensie, że rozeznanie przebiegu i tendencji procesów w nim zachodzących musi być maksymalnie ułatwione, na co wpływ ma również układ przestrzenny oraz wbudowany weń system informacji. Rzeczą zrozumiałą jest, że gospodarze gminy pragną zawsze, aby ich gmina osiągała stale coraz wyższy stopień awansu. Ma to miejsce również na Dolnym Śląsku i nie należy się temu oczywiście dziwić. Bez wątpienia nie ma podstaw do przypuszczeń, że podobne aspiracje nie cechowały i gdzie indziej, i w różnych okresach czasu także i większość gospodarzy tych miast, które w toku procesów urbanizacji utraciły swoje znaczenie na korzyść ośrodków o silniejszej dodatniej dynamice przemian. Mocniejsze bowiem okazały się prawa tego procesu działające niejako „nad głowami” poszczególnych oderwanych społeczności. Nie wolno nam zamykać oczu na te prawidłowości i o ile nie da się, lub nie ma powodu tych prawidłowości zmieniać, trzeba zawczasu kierować koniecznymi przemianami tak, aby unikając dramatycznych rozczarowań, ustrzec się przed działaniami nieekonomicznymi, rozproszonymi, mało efektywnymi. Miejscowi rzecznicy rozwoju ośrodka miejskiego łączą niekiedy perspektywy awansu ze znacznym powiększeniem liczby ludności. Niegdyś było to automatycznie działającą regułą. Jest to słuszna ocena przynajmniej o tyle, że przyrost ludności jest wskaźnikiem takiego awansu, ale również odbija się w takim założeniu fundamentalna reguła bilansu potrzeb i możliwości. Z przytaczanego już wcześniej wywodu wiemy, że wzrastająca selektywność jako odbicie aspiracji społecznych wymaga coraz to większego „pola wyboru”, czyli zasobu możliwości zaspokojenia potrzeb. Jednakże względy ekonomiczne wymagają, aby nie było zbytniego marginesu możliwości niewykorzystanych, w szczególności tam, gdzie stworzenie możliwości łączy się z pewnym kosztem. Warunek wykorzystania wszystkich możliwości z ich rosnącego zbioru pociąga więc za sobą warunek wzrostu liczby konsumentów, co w odniesieniu do jednostki osadniczej wyraża się w dążeniu do przyrostu liczby mieszkańców. Co robić, aby jednakże za cenę tego efektu nie pogrążyć w stagnacji ośrodków mniejszych? Pozostaje tu jeszcze bardzo ważny element operowania zasięgiem. Ten niedostępny jeszcze parę dziesięcioleci temu manewr regulacji polega na stwarzaniu mieszkańcom małych ośrodków łatwego, taniego i połączonego z małą stratą czasu dostępu do wielkich skupisk atrakcji. Chodzi więc o pewną integrację zespołów osadniczych w systemy wzajemnie się bilansujące przy pomocy podwyższenia efektywności połączeń komunikacyjnych. Co więcej, taka integracja zespołu stwarza z powrotem szansę określonego wzrostu potencjału atrakcji (co przejawia się w wielu inwestycjach) ośrodkom małym, gdyż integracja nie musi prowadzić do układów monocentrycznych, ale bez szkody dla bilansu możliwości i potrzeb dopuszcza istnienie policentryzmu, jeśli zachowane są określone warunki połączeń. Co do selektywności związanej z doborem miejsca zatrudnienia, to okazuje się, że jest ona bardzo plastyczna. Zarazem niemal wszystkie dotychczasowe analizy wskazują na wiodącą i znacznie przewyższającą następne w kolejności czynniki wagę czynnika prawdopodobieństwa znalezienia miejsca zatrudnienia. Oczywiście, problemy bezrobocia nakładają się tu w szczególny sposób i wymagają odmiennego nie rutynowego traktowania. 164 8. Metody analiz i prognoz wspomagających planowanie i budowanie strategii rozwoju W zakresie metodyki konstruowania prognozy zastosowane może być szeroko modelowanie symulacyjne przy pomocy komputerów przy użyciu wypróbowanych posiadanych algorytmów i programów, na bazie pomierzonych już oraz ekstrapolowanych parametrów. Wracając do problematyki Dolnego Śląska, trzeba jeszcze dopełnić analizę stanu istniejącego urbanizacji dolnośląskiej w kontekście zjawisk ogólnopolskich, mając już na uwadze cele przyszłej polityki urbanizacyjnej. Ważnym operacyjnie zagadnieniem jest szczegółowa delimitacja obszarów aglomeracji miejskich, bo dla nich należy uruchomić szczególny pakiet algorytmów. W celu dokonania takiej delimitacji rozpatruje się oprócz udziału ludności zatrudnionej nie w rolnictwie takie jeszcze czynniki, jak np.: gęstość zaludnienia, codzienne dojazdy do pracy, intensywność zabudowy mieszkaniowej oraz typ zabudowy, czasami jeszcze ciągłość zabudowy itp. Wszystkie te czynniki układają się wg pewnych praw dynamicznie zmiennych. Stąd ich obserwacje mogą prowadzić do prawidłowych wniosków jedynie przy uwzględnieniu szeroko rozbudowanego modelu i w odpowiednio obszernym podziale czasu. Mniej oczywistym i trudniej uchwytnym, a co za tym idzie trudniejszym do mierzenia, jest czynnik potencjalnej centralności i predyspozycji koncentrującej danego miejsca. Tu również decydujące znaczenie może mieć sieć transportowa, ale również czysto geometryczne relacje z otoczeniem oraz stopień intensywności otoczenia (gęstość zaludnienia, uprzemysłowienia i urbanizacji). Wywołuje to efekt, który można próbować określić i wymiarować jako stopień niezrównoważenia szerszego układu przy założonej jego jednorodności. W praktyce chodziłoby o modelowe, symulacyjne stwierdzenie, czy i w jakim stopniu, wychodząc od równomiernego rozłożenia źródeł i celów kontaktów, równowaga w zbiorze kontaktujących się jednostek uzyskiwana jest przy wzroście interesującego nas ośrodka – miasta. Wykorzystanie tego miernika jest uzależnione od przyjęcia wspomnianego już wyżej założenia doktrynalnego, że koncentracja jest efektem tak właśnie pojętego samoregulującego się procesu odnajdowania równowagi. Miałaby ona polegać na równości liczby celów z liczbą akceptacji tychże celów, a więc na przykład liczby miejsc pracy z liczbą przyjazdów do pracy. Dość liczne eksperymenty symulacyjne na gruncie modelu „grawitacji”, jak i w pierwszym rzędzie modelu „pośrednich możliwości”, potwierdzają zasadność takiego założenia. Wydaje się więc, że kontrola na takiej drodze predyspozycji danego miasta do zajęcia trwałej, stabilnej, dominującej pozycji w systemie osadniczym jest w ramach tego opracowania wskazana. Dwa następne czynniki charakteryzują raczej już aktualny efekt procesu kształtowania systemu, choć każdy z nich dotyczy całkiem innej sfery ocen. Pierwszy z nich wiąże się z hierarchiczną pozycją i siłą podporządkowania sobie przez badane miasto otaczającej go części systemu osadniczego. Tutaj proponuje się znowu oparcie na hipotetycznym znaczeniu prawa Zipfa, czyli na interpretacji regularności w wykresie kolejności – wielkości [6]. Analiza ta polegałaby na stwierdzeniu: kiedy (w jakiej odległości) od przedmiotowego ośrodka wykres zaciera wyraźną skokową jego dominację nad sąsiednimi miastami, gdzie i jak długo utrzymana jest ewentualna typowa dla tego prawa regularność, kiedy wreszcie następuje utrata najwyższej pozycji i jaka stąd może wypływać konstatacja co do podporządkowanej strefy. Analiza taka przyniosłaby najpełniejszą korzyść w przypadku, kiedy w dalszym jej rozwinięciu można było podbudować ją danymi odnośnie rzeczywistego obrazu kontaktów z otoczeniem tego rodzaju, jak dojazdy do pracy, korzystanie z usług, rozmowy telefoniczne itp. Wspomniane wersje modelu stosującego ideę pośrednich możliwości okazały się w wielu przypadkach zdolne do generowania układów bardzo zbliżonych do układów rzeczywistych 165 zarówno w skali pojedynczego miasta (np. Kraków, Poznań, Wrocław), jak i w skali regionu (region krakowski, LGOM), a wreszcie w skali całego kraju [4]. Gdy chodzi o ten ostatni typ doświadczeń warto wspomnieć, że wymodelowany został obraz rozmieszczenia koncentracji ludności i zatrudnienia na obszarze Polski podzielonej na 340 rejonów, gdzie w stadium wyjściowym założono zupełny brak ich zróżnicowania. Przyjęto tylko różnice między gęstością zaludnienia w obrębie „starych” województw, co obrazowało niejako naturalny wzrost gęstości zaludnienia ku południowi uwarunkowany historycznie i geograficznie. Modelowanie doprowadziło do „zawiązania się” ognisk koncentracji tej początkowo równomiernie rozsianej substancji w ten sposób, iż uzyskano w efekcie wszystkie rzeczywiście istniejące aglomeracje na ich własnych pozycjach. Współczynnik korelacji między rzeczywistymi a wymodelowanymi wielkościami miast (w latach siedemdziesiątych XX wieku) w zbiorze 70 największych miast Polski wyniósł 0,685, a po potraktowaniu GOP-u jako jednego organizmu urbanistycznego (co prowadziło do zbioru 58 jednostek) nawet 0,929. Równie wysokie wartości współczynnika wykazały rezultaty podobnych modelowań dla obszarów Bliskiego Wschodu (5 krajów, a także wspólny układ wschodnich wybrzeży Morza Śródziemnego), a także Włoch. Nawet bardzo uproszczone modelowania dotyczące całego kontynentu europejskiego w ogólnych zarysach zbliżały się do rzeczywistych sytuacji np. wygenerowały niemal wszystkie stolice krajów Europy. Pozwala to żywić nadzieję, że dalsze udoskonalenia metody będą w stanie zapewnić bardzo wysoki stopień jej wiarygodności. Powyższe eksperymenty wsparte doświadczeniami z teoretycznymi zgeometryzowanymi układami wskazują na decydujący wpływ kształtu sieci transportowych, rozumiejąc przez to nie tylko ich geometrię, ale oczywiście również charakterystyki czasu potrzebnego dla pokonania odległości i ewentualnie ograniczeń przepustowości. Dlatego aby odpowiednie macierze wzajemnej dostępności rejonów obszaru przygotować, celowe jest scharakteryzowanie układu sieci warunkujące tę dostępność. Układ komunikacyjny województwa dolnośląskiego przenosi ruch tranzytowy – międzynarodowy i ruch o znaczeniu krajowym. Autostrada A–4 i linia kolejowa E–30 III Paneuropejskiego Korytarza Transportowego wraz z odgałęzieniem III a A–12 (Krzyżowa – Berlin) to najważniejszy element sieci. Sieć komunikacyjna województwa jest dobrze rozbudowana, o dużej gęstości, ale dużą barierę stanowi rzeka Odra, na której istniejące przeprawy mostowe są dość rzadkie. We Wrocławiu krzyżują się główne połączenia drogowe. Koncentryczny układ ulic miasta i lokalizacja do niedawna wszystkich mostów na długości ok. 2,5 km w strefie zabytkowej utrudniała pracę węzła. W transporcie kolejowym oprócz Wrocławia najważniejsze węzły to: Legnica, Wałbrzych, Jaworzyna Śl., Węgliniec, Kamieniec Ząbkowicki, Oleśnica, Zgorzelec, a w transporcie drogowym: Legnica, Lubin, Wałbrzych, Jelenia Góra, Ząbkowice, Oleśnica, Trzebnica, Głogów, Łagiewniki. Jedyne lotnisko komunikacyjne we Wrocławiu obsłużyło w 1999 roku około 190 tys. pasażerów (w ruchu krajowym i międzynarodowym). Z Warszawą oraz Frankfurtem n/Menem, Kopenhagą, Monachium i Wiedniem łączą je regularne linie i jak się wydaje połączeń takich będzie przybywać. Transport wodny rzeką Odrą służy głównie do przewozu materiałów masowych. Duża liczba portów i nabrzeży w biegu rzeki, mimo ich obecnego niedoinwestowania może być podstawą dalszej poprawy w transporcie wodnym prowadzącym do portów morskich w Szczecinie i Świnoujściu. Żegluga przeszła okres przekształceń i działa już w ramach gospodarki rynkowej wychodząc prawdopodobnie na trwałe z okresu ostrego kryzysu. Dolny Śląsk to region graniczący z dwoma państwami należącymi do Unii Europejskiej ale o różnym potencjale ekonomicznym. Oba te kraje są zarazem głównymi nośnikami lądowego 166 tranzytu do większości innych krajów Unii. W tej części Polski mamy więc wiązki szlaków komunikacyjnych, łączących resztę kraju nie tylko z Dolnym Śląskiem ale także z krajami na zachodzie i południowym zachodzie kontynentu. Wrocław jest głównym i naturalnym węzłem tych szlaków utrwalonym przez ważne i niezmienne determinanty geograficzne. Praga, Berlin i Wiedeń to miasta położone w odległości porównywalnej z tą jaka dzieli Wrocław od Warszawy, a większość innych miast regionu ma do nich jeszcze bliżej. Szybka trasa łącząca dwie stolice sąsiadujących ze sobą państw – Pragę i Warszawę powinna przebiegać przez Wrocław. Trzeba dodać, że Wrocław leży dokładnie w połowie drogi między Brukselą a Kijowem. Przez Dolny Śląsk i Wrocław przebiegają europejskie korytarze transportowe w myśl ustaleń Europejskiej Konferencji Transportowej na Krecie w 1994 roku i w Helsinkach w 1997 roku Są to: korytarz III Berlin – Krzyżowa – Wrocław – Katowice – Kraków – Lwów – Kijów i IIIa Drezno – Jędrzychowice – Krzyżowa, którymi przebiega autostrada A–4/A–12 i magistralna linia kolejowa E–30. Przez województwo dolnośląskie biegnie również magistrala kolejowa o znaczeniu międzynarodowym: E–30 łącząca Niemcy przez południową Polskę z Ukrainą w ciągu: Drezno – Görlitz – Legnica – Wrocław – Opole – Katowice – Kraków –Rzeszów – Przemyśl – Medyka – Lwów (dalej Kijów lub Odessa) oraz inne linie magistralne znaczenia krajowego. Niemniej jednak trzeba z naciskiem zaznaczyć, że przez 60 lat nie uczyniono prawie nic aby transportowy układ krajowy uzupełnić o czytelne, szybkie ogniwo sieci drogowej a zwłaszcza kolejowej łączącej stolicę regionu tak znaczącego w całości kraju z jego stolicą. Szczególnie zaś najkrótsza obecnie czasowo trasa kolejowa do Warszawy przez Poznań – po dwu przyprostokątnych wydaje się wyjątkowym przypadkiem elementarnego zaniedbania. Do tego trzeba dodać skandaliczne niekiedy rozwiązania w rozkładach jazdy utrudniające lub zgoła uniemożliwiające niektóre połączenia. Wręcz kuriozalne wydaje się całkowite usunięcie jakichkolwiek bezpośrednich pociągów między Wrocławiem a Dreznem i to akurat wraz z przystąpieniem Polski do Unii. Rzeka Odra stanowi szlak komunikacyjny mogący mieć znaczenie dla transportu międzynarodowego. Znajduje się na niej 11 portów publicznych, 18 portów i przeładowni zakładowych a jako droga wodna połączona jest z zachodnim systemem transportu wodnego kanałem Odra – Hawela, Odra – Szprewa i Łaba, a ze wschodnim systemem dróg wodnych przez Wartę, Noteć, Kanał Bydgoski, Brdę i Wisłę. Funkcjonowanie żeglugi wymaga zasilania drogi wodnej ze zbiorników retencyjnych. Rozległość regionu i mimośrodowe położenie względem niego portu lotniczego we Wrocławiu uzasadnia potrzebę pilnego uzupełnienia sieci lotnisk w zachodniej części regionu. Wszelka działalność inwestycyjna osadnicza i przemysłowa nie może prowadzić do „zdławienia” tranzytu (np. przez obudowę ciągów komunikacyjnych). Jest to ważny postulat, gdyż obudowa dróg dalszego zasięgu stanowiła w przeszłości, a niestety stanowi i dziś jedno z głównych niebezpieczeństw zarówno dla lokalnego systemu osadniczego, jak i dla nadrzędnego systemu transportowego. Dostarcza to przykładów, jak suma drobnych i na pozór nieistotnych decyzji lokalizacyjnych potrafi zniweczyć efekty wielkich inwestycji. Jest sprawą bezdyskusyjną, jak ważną jest rola integracji Polski z Europą. Tuż obok nas ponownie umacnia się wielkie centrum europejskie. Jest oczywiste, że nie wyrosło dzisiaj, ale zyskało nowe usankcjonowane funkcje. Jest to Berlin. Za nim być może nowa główna morska brama Europy (o ile ta Europa będzie traktowana rzeczywiście jako całość). Jest to Hamburg. Z tego należy wyciągnąć wnioski dotyczące dowiązań transportowych i innych implikacji dla struktury naszego kraju. Powinniśmy do tej Europy nie tylko jak najszybciej i najefektywniej się doklejać, ale ją wessać do siebie, wciągnąć do naszego wnętrza. Główna sprawa, do której trzeba się dlatego ustosunkować, to kwestia autostrad. Układ komunikacyjny, a zwłaszcza autostrady mają olbrzymie znaczenie dla krystalizowania się 167 struktur wszystkich koncentracji, w tym ludności, różnych form aktywności itd. Wciąż pokutująca w programie autostrad autostrada A–3 wydaje się nieporozumieniem. Z kim ma konkurować i co obsługiwać? Przebiega przez strefę nie zawierającą żadnych większych miast, przez obszary o niskiej aktywności i słabo zaludnione. Już z samego układu geometrycznego widać, że to również nie jest żadna oferta dla tranzytu międzynarodowego. Niemcom i Skandynawom prościej będzie udać się na południe przez Berlin – Drezno. Tym bardziej, że prawdopodobnie Niemcy i Czesi szybciej uzupełnią krótki, zapewne bezpłatny odcinek Drezno – Praga, gdzie jest lepsza infrastruktura itd. Lepiej byłoby cały wysiłek inwestycyjny włożyć w przesunięcie osi A–3, tak, żeby połączyła Wrocław z Poznaniem. Kiedy policzy się liczbę mieszkańców w pasie 50 km dla jednej i drugiej alternatywy, to różnica wynosi około 1 mln ludności. A przecież za tę autostradę musi ktoś płacić używając jej bo takie są przecież założenia jej eksploatacji. Jeśli chodzi o znaczenie dla obsługi ruchu krajowego, to obok funkcji łączenia dwóch dużych aglomeracji (wrocławskiej i poznańskiej) droga ta stwarzałaby ofertę szybkiego komunikowania się zachodniej części Polski z Wiedniem (i Brnem), a także Bratysławą. Tym bardziej, że dla tej relacji korzystanie z autostrady Gdańsk – Katowice – Wiedeń nie wchodzi w rachubę jako wymagające znacznego nałożenia drogi po dwóch ramionach dużego trójkąta. Porównując liczbę mieszkańców zaludniających pas o szerokości około 50 km (liczone wg ludności gmin) otulający porównywane warianty, otrzymamy następujące zestawienie: Ok. 1 770 000 Ok. 2 650 000 Ludność miejska Ok. 1 180 000 Ok. 1 700 000 Ok. 150% Ok. 144% Ludność ogółem Autostrada Szczecin – Lubawka – Praga Autostrada Kołobrzeg – Poznań – Wrocław –Wiedeń Stosunek procentowy wariantów Powinniśmy tak planować nasz układ autostrad, ażeby: 1. przyniósł od razu widoczną poprawę w ruchach wewnętrznych w naszym kraju, 2. wspierał i aktywizował te miejsca, które w naszej hierarchii są najważniejsze, 3. był instrumentem głębszego wessania Europy do naszego wnętrza. Natomiast I wariant A–3 wydaje się takim, jakby ciążyła na nim doktryna, że jesteśmy obrzeżem Europy, że jesteśmy obrzeżem również Berlina, dlatego A–3 przypomina jakąś megaobwodnicę Berlina. 9. Struktura hierarchiczna W ustosunkowaniu się do wyłaniającej się w nowym podziale terytorialnym struktury hierarchicznej pomocna może się okazać reguła kolejności – wielkości, wzajemna zależność liczby mieszkańców miast, a więc prawo Zipfa. Wiele wskazuje na to, że może być ono użyte jako sprawdzian dostatecznej wielkości regionu. Nowe województwa, w przeciwieństwie do starych drobniejszych, prawidłowość tę ujawniają już dość wyraźnie, chociaż często z dominacją głównego ośrodka (nadmiarem jego wielkości w stosunku do rozmiarów „gładkiego” podporządkowania się regule). Warto w związku z tym podkreślić pewien paradoks. Wydaje się oczywiste, że im większego regionu jakieś miasto jest głównym ośrodkiem, tym bardziej powinno być ono ważniejsze i znaczące. Tymczasem, jak łatwo sprawdzić, jeżeli zachowane jest prawo Zipfa, w miarę wzrostu liczebności zbioru miast, na czele którego owo pierwsze miasto stoi, tym mniejszy ma procentowy udział w całości. Konfrontując to 168 z demokratycznym ustrojem samorządowym na szczeblu regionalnym, oznacza to, że im większy region, tym mniejszą siłą głosu dysponuje jego stolica (w przypadku proporcjonalności ordynacji wyborczej). Ten fakt każe przypisywać znacznie większą wagę do tego, co zwykło się określać polityką regionalną. Po pierwsze dlatego, że w dużym regionie więcej uwagi trzeba poświęcać sytuacjom dotyczącym różnych części regionu, które mogą mieć własne interesy i priorytety. Po drugie, tylko wyraziste zaistnienie interesów nadrzędnych całej zbiorowości, dobrowolne i powszechne utożsamianie się z tymi samymi opcjami i perspektywami w całym regionie, może pozwolić jego stolicy na pełnienie funkcji leadera. Nie wykluczając możliwości uzupełnienia obrazu na drodze specjalnych badań, można zadowolić się w zasadzie tym naświetleniem sytuacji, jakie daje właśnie wykres kolejności – wielkości, co wykonać można szybko, łatwo i na podstawie gotowych i dostępnych informacji. Ciekawszym poszerzeniem mogłaby okazać się próba wygenerowania takiej właśnie konfiguracji wykresu przez modelowanie koncentracji na drodze podobnego ciągu iteracji poszukujących stanu równowagi, jak te, które opisano wyżej. Różnica polegałaby tu na tym, że układ dostępności transportowej byłby tu zastępowany, przynajmniej częściowo, układem powiązań preferencyjnych [6]. Te z kolei powinny poddawać się próbom konkretnej interpretacji, ustalającej na czym te preferencje aktualnie polegają, od czego zależą i jakie miejscowe aktywności angażują. Właśnie pojęcie preferencji prowadzi do drugiego z zapowiedzianych tu czynników, który zamykałby listę oddziaływań „biernych”. Proponuje się tu sporządzenie map preferencji przestrzennych (nazywanych niekiedy „mapami mentalnymi”), na których rejestruje się sposób, w jaki oceniane są różne miejsca – na przykład poszczególne województwa oraz ich główne miasta przez obywateli państwa lub przez szczególne kategorie tych obywateli oraz przez podmioty krajowe i zagraniczne. Tego rodzaju badania prowadzone na próbce rzeczywistych i odnoszących sukces inwestorów są szczególnie użyteczne. Nie wchodząc w szczegóły, ani w konkretne sugestie, co do planu rozwoju struktury zurbanizowanych terenów, wydaje się tu jednak celowe zaznaczyć, że istniejący zurbanizowany zespół podsudecki jest przykładem zintegrowanej policentrycznej struktury, którą należałoby stopniowo przekształcać w kierunku uzyskania zadowalającego zbliżenia do wzorów strukturalnych, jakie można przy dzisiejszym stanie wiedzy nakreślić, aby przywrócić mu pełną żywotność. To samo dotyczy okręgu Lubińsko-Głogowskiego. Powraca pytanie, jak ma się do sąsiednich zespołów ustosunkować aglomeracja wrocławska, a z drugiej strony, jak mają się zachować miasta małe leżące poza ich orbitą względem siebie. Wydaje się, że i tam nieuchronnie nastąpić muszą procesy weryfikacji lokalnych koncentracji i być może jedynie specjalizacja poszczególnych ośrodków pozwoli na umiarkowany awans wielu z nich. Nasuwa się przy tej okazji stale problematyka funkcji turystyczno-rekreacyjnej, a nawet uzdrowiskowej. Rozważania powyższe prowadzą do następujących konkluzji. Jest zarówno nakazem realizmu, jak i zasady działania we własnym interesie dla poszczególnych istniejących jednostek osadniczych przygotowanie wariantowych prognoz potencjalnego przebiegu restrukturyzacji, aby uczynić z nich samych już pewną wartość marketingową i przetargową. 10. Gospodarka przestrzenna jako część systemu cywilizacji Jak powiedziano na wstępie, punktem wyjścia dla prowadzenia odpowiedzialnej długofalowej polityki regionalnej powinno być potraktowanie jej jako przestrzennej projekcji całego aparatu cywilizacyjnego wypełniającego region [5]. 169 Modelem tej całości może być bryła złożona z przystających do siebie trzech powierzchni, które reprezentują trzy pola aktywności i przynależnych im uwarunkowań. Każde z tych pól tworzą dwie sprzężone domeny, a więc dziedziny, w ramach których działa dający się wyodrębnić podsystem zależności powiązany z odmiennym działem potrzeb ludzkich i odmiennym repertuarem środków. Domeny te połączone zostały we wspomniane pary, gdyż granica właśnie między tymi dwójkami domen jest niejasna, a to co każe je jednak odróżniać to, że jeden składnik jest zawsze bardziej stabilny i jest składnikiem niejako anatomicznym, drugi zaś jest znacznie bardziej zmienny, dynamiczny i kontaktogenny – można powiedzieć – fizjologiczny w swej naturze. W ten sposób zauważalny staje się dwubiegunowy profil tej bryły, której jeden wierzchołek można określić jako węzeł instalujący, decydujący o fizjonomii i stałych charakterystykach regionu, drugi zaś wierzchołek jako węzeł cyrkulacji i ustawicznej wymiany oddziaływań. Tak więc jedna para to domeny: demografia – edukacja oraz konsumpcja, druga para to zainwestowanie oraz produkcja i wreszcie para trzecia to środowisko naturalne oraz ekstrakcja, to jest niemal bezpośrednie pozyskiwanie dóbr z tegoż środowiska (rolnictwo, leśnictwo, górnictwo itp.). oprócz tego dział jeszcze domena dystrybucji odpowiedzialna za fizyczne przenoszenie kontaktów w całym systemie. Można powiedzieć, że każda z tych grup rządzi się własnymi regułami, ale łatwo też dojrzeć tu trzy pola nacisków i priorytetów o zabarwieniu politycznym w skrajnym wydaniu: populistycznych, technokratycznych i proekologicznych. To rozróżnienie może prowadzić do prób wstępnego ustalenia, którym częściom obszaru regionu powinny być z góry przypisane priorytety odnoszące się do tego właśnie podziału na owe trzy „płaty” zamykające się w zamkniętą i silnie związaną wewnętrznie całość. Mogłoby to ułatwić dalszą dyskusję nad szczegółami rozwiązań przestrzennych. Szczególne zainteresowanie planowania przestrzennego winny budzić krawędzie tej bryły – to jest jakby szwy – linie styku między domenami – zwłaszcza „szew krajobrazowy” między domenami zainwestowania i środowiska przyrodniczego, „szew urbanizacyjny” między zainwestowaniem a demografią – edukacją, ale także „szew surowcowy” między ekstrakcją a produkcją, oraz punkty styku produkcji i konsumpcji ze środowiskiem przyrodniczym. Szczególną wagę, chociaż odnoszącą się do nieco innych, mniej podatnych na sterowanie zjawisk ma natomiast styk edukacji (z demografią razem) z produkcją i konsumpcją, decydujący o wielkoskalowych mechanizmach koncentracji. Nie sposób pominąć wielkiego znaczenia domeny dystrybucji zarówno w jej samoregulujących przejawach, jak i tych, które kształtują poważniejsze inwestycje infrastruktury. Tutaj narzuca się szczególnie aktualna w regionie dolnośląskim uwaga dotycząca roli planowanej sieci autostrad. Z domen tych, które w istocie są pewnymi podsystemami całości układu cywilizacyjnego, można zestawiać większe podsystemy, jak np.: układ społeczny (edukacja, produkcja, konsumpcja), układ ekologiczny (środowisko naturalne, inwestycje, ekstrakcja), układ cyrkulacji (ekstrakcja, produkcja, konsumpcja, dystrybucja), układ „instalacji” (edukacja, inwestycje) itp. Każdy z tych układów, czy też poszczególnych domen, wykazuje szereg powiązań, które m.in. łączą duże miasta z ich otoczeniem. Nie wszystkie jednak z tych powiązań mają wystarczająco wyraźny wpływ na jakość przestrzeni miejskiej i na szanse jej zmian. Wpływ taki może mieć, i w większości przypadków ma, domena edukacji i kultury. Ranga instytucji należących do tej domeny przyczynia się bardzo wyraźnie do opinii zewnętrznej o mieście, w którym działają. Dotyczy to zarówno instytucji stałych, czynnych bez przerwy, jak i okresowych, ale ustabilizowanych imprez (takich, jak wystawy, różnego rodzaju biennale, triennale, kiermasze, kongresy, festiwale itp.). tutaj badaniu powinien podlegać geograficzny zasięg napływu uczestników, informacji o działalności instytucji i organizowaniu 170 imprez oraz dystrybucji ewentualnych efektów tych aktywności (wydawnictwa, ekspozycje objazdowe itp.) Klasycznym i niewątpliwie jednym z najważniejszych rodzajów zewnętrznego powiązania sprzyjającego kształtowaniu się i propagacji opinii o mieście jest oddziaływanie poprzez zamiejscowych studentów szkół wyższych oraz absolwentów tychże, powracających lub migrujących do innych obszarów. Ten ważny czynnik powinno się rozpoznać poprzez odpowiednie badania bazujące na danych urzędów statystycznych oraz na materiałach bieżących i archiwalnych uczelni. Trzeba tu zaznaczyć, że w tym przypadku czynnik ten działa podwójnie, to jest zarówno sam fakt określonego zasięgu studentów i absolwentów kształtuje rangę miasta, jak i przyczynia się bezpośrednio do propagowania ogółu informacji nabytej z autopsji i przekazywanej nieformalnie przez tę kategorię ludzi. Nieco inny aspekt ma zjawisko informacji turystycznej. Zasięg i jakość tej informacji bądź w postaci bezpośredniej, a więc prospektów, ogłoszeń, ofert biur podróży itp., bądź w postaci pozycji literaturowych, albumów może być oceniona tylko w przybliżeniu, ewentualnie w formie jakby „migawkowej” rejestracji stanu w danym momencie sezonu turystycznego. Innym miernikiem bardziej pośrednim, za to określającym bliżej rzeczywistą moc oddziaływania byłyby dane o konkretnym realizującym się ruchu turystycznym, mierzonym liczbą udzielonych noclegów, udziałem zaparkowanych pojazdów z obcą rejestracją w punktach o wysokich walorach poznawczych. W zakresie powiązań zewnętrznych innych domen wpływ na przestrzeń miejską i jej awans może mieć domena produkcji i inwestycji w takim sensie, że wysoka renoma pewnych produktów kojarzonych z miejscem ich wytwarzania, dogodne warunki przestrzenne i organizacyjne dla inwestycji stanowią przesłanki do samoczynnego napędzania mechanizmów rozwoju, a co za tym idzie, napływu środków do miasta, wielkości ofert miejsc pracy i ich zróżnicowania, ulepszania infrastruktury. Wydaje się, że częściowo odbiciem tej sytuacji może być pojawienie się ogłoszeń w prasie krajowej mających za swój przedmiot różne formy aktywności gospodarczej w danym mieście. Należy jeszcze zauważyć, że domena dystrybucji jest już szeroko uwzględniana w badaniach dotyczących dostępności transportowej. W istocie sens tak zwanego „rozwoju zrównoważonego” lub – lepiej się wyrażając (w zgodzie z angielskim pierwowzorem nazwy) – „podtrzymywalnego”, sprowadza się do określania granic, poza które nie powinno się wychodzić w ramach układu ekstrakcja – produkcja – konsumpcja, które „oskrzydlają” układ środowiska przyrodniczego. W konsekwencji można powiedzieć, że kluczową sprawą jest badanie zachowań różnych typów podmiotów, które mogą swoje zachowania kontrolować i modyfikować. Chodzi tu o to, że obiektywny obraz zachowań może i powinien być kontrolnym monitoringiem weryfikującym grube statystyczne oceny np. zróżnicowania regionów. Statystyczne dane – wskaźniki nie są w stanie odbijać w sobie pewnej lokalnej specyfiki chociażby i „szarej strefy”, która jednak realnie istnieje i ma, zwłaszcza w okresie transformacji gospodarczej, jak i wobec ostrych różnic między sąsiadującymi krajami wyraźne znaczenie dla szans przetrwania, a nawet awansu regionu. To właśnie rzetelne badania zachowań na szczeblu elementarnym – gospodarstwa domowego – pokażą prawdziwy stan wsi, bezrobocia, a nawet środowiska. Zasadą jest tu, aby zobrazować minimum spójnego i niezbędnego do własnego istnienia systemu. Ten rdzeń może obrastać w uzupełniające układy, może wytwarzać rezerwowe połączenia, może komplikować i upraszczać do jakiejś miary i swoją zasadniczą strukturę, ale jednak dopóki ma pozostać tym, czym jest, musi to minimum zachować. Chodzi też o to, aby na zewnątrz tego układu pozostać mogło miejsce dla podmiotu (podmiotów), które mogą wybierać warianty przepływów i zmian, względnie mieć jakiś wpływ 171 na nie. Tylko taki podmiot może prowadzić ogólną politykę gospodarczą, społeczną i ekologiczną, czyli – w odpowiedniej skali – politykę regionalną. Obecne trendy, obecna świadomość społeczeństwa, jego organów samorządowych i środowisk politycznych w skali kontynentalnej i globalnej nakłada na każdą działalność planującą i prognozującą obowiązek podejścia holistycznego. Trzeba więc uznać gospodarowanie przestrzenią jako jedynie jeden (zresztą bardzo ważny i konieczny) aspekt cywilizacji. W związku z tym nie do pomyślenia jest zupełnie niezależne traktowanie organizacji przestrzeni. 11. Ogólna koncepcja modelowania decyzyjno-kontrolnego Model ORION wydaje się być modelem znacznie lepiej dopasowanym do zjawisk rozwoju i przemian struktur osadniczych niż inne modele [2]. Przesłanką budowy tego modelu było stwierdzenie, że każde działanie jest poprzedzone procesem decyzyjnym. Zamiast więc naśladować obserwowane zjawiska bez wnikania w ich podłoże, lepiej jest poznać strukturę procesu podejmowania decyzji wywołujących te zjawiska oraz stosowane kryteria i – na podstawie odpowiedniego modelu systemu decyzyjnego – odtwarzać w sposób modelowy zjawiska będące efektem decyzji (w naszym przypadku efektem decyzji przestrzennych) nieraz rozproszonych i niezależnych. Przedstawiony model jest próbą odzwierciedlenia schematu podejmowania decyzji przestrzennych, zwanego paradygmatem decyzji przestrzennych. Dlatego też zakres procedur składowych odpowiada kolejnym składnikom owego paradygmatu. Dotychczas budowane modele są przystosowane do odtworzenia przebiegów procesów raczej żywiołowych, będących sumą względnie niezależnych działań różnych podmiotów. Nieco inna jest jednak praktyka sterowania rozwojem struktur przestrzennych. Istnieją bowiem służby planistyczne, których zadaniem jest określanie kierunków rozwoju sieci osadniczej. Bez wątpienia plany takie ulegają, jak wynika z praktyki, rozmaitym deformacjom, a czasami kompletnemu anulowaniu, tym niemniej rola takich planów jest niepodważalna. Występuje więc charakterystyczna dwoistość. Sfera potrzeb jest mianowicie reprezentowana podwójnie: raz w postaci zinstytucjonalizowanej przez plan, który w zasadzie ma być odbiciem potrzeb społeczeństwa, drugi raz – w formie rzeczywistych potrzeb jednostkowych. Te ostatnie – bądź z racji ich większej zmienności, bądź ze względu na nieliczenie się z globalnym, „społecznie sumowanym” pułapem możliwości (do czego zobowiązany jest plan zagospodarowania przestrzennego poprzez wymóg realności) – mogą na wielu odcinkach być sprzeczne ze wskazaniami planu. Powstaje zatem postulat, aby postępowanie symulacyjne – stosowane w takich warunkach dla potrzeb planowania oferowało narzędzie pewnego rodzaju optymalizacji, ale nie tylko stymulowało proces racjonalnego planowania, ale zarazem pozwalało również generować opory i ewentualne zakłócenia w procesie realizacji planów. Pociąga to za sobą konieczność oparcia się na dwu typach modelu. Jeden z nich można określić jako model decyzyjny, drugi zaś jako kontrolny. Rezultaty obu modeli porównuje się w celu uzyskania oceny rozbieżności i ewentualnej zmiany założeń przed przystąpieniem do powtórnego modelowania. Można przyjąć, że pierwszy z tych modeli symuluje proces planowania, a drugi – proces zmian zachodzących w rzeczywistości, niekoniecznie zgodny z przebiegiem planowanym. W obu modelach występuje ten sam podział terytorialny i repertuar aktywności oraz przynajmniej część takich samych reguł interakcji między aktywnościami. Jednakowa jest również projekcja przestrzeni kontaktów, z tym, że różnie w obu modelach jest ona wykorzystywana. W pierwszym modelu służy wyłącznie do rozwarstwienia środków 172 komunikowania się rejonów (zróżnicowania struktur dostępności), zaś w drugim – w przestrzeni tej odbywa się ponadto dyfuzja (rozpływ) informacji. Zakłada się bowiem, że w modelu pierwszym mamy do czynienia z planowaniem całościowym, dysponującym pełną informacją o zmianach zagospodarowania w całym systemie. W modelu drugim przeciwnie – zakłada się wycinkowość informacji, zarówno jeśli chodzi o zasięg przestrzenny jak i czasowy. Czynnik czasu jest uwzględniony bezpośrednio jedynie w drugim modelu, gdy pełni on zasadniczą rolę jako nośnik zakłóceń, zwłaszcza tych, które wynikają z nierównoczesnego wprowadzania w życie decyzji. Oba modele, oparte na jednakowym schemacie, stanowią rozwinięcie idei „wiązania pobudzonych sposobności”. Traktowane jako modelowanie postulatów co do sąsiedztwa i względnej lokalizacji źródła i celu kontaktu. Podstawowy budulec struktury modelu stanowią mechanizmy kontaktów i konfliktów między aktywnościami rozlokowanymi w różnych porcjach w rejonach. Oba typy interakcji przestrzennych oraz zespół cech lokalnych właściwych poszczególnym rejonom decydują o ostatecznym rozmieszczeniu elementów zagospodarowania. Istniejące w modelu mechanizmy prowadzą do takiej formy struktury, którą charakteryzuje stan równowagi sił oddziaływania między aktywnościami rejonu j na aktywność k w rejonie i. Po zakończeniu tego rodzaju „głosowania” sprawdza się, czy sumy głosów w „wąskich gardłach” nie przekraczają ich pojemności. W przypadku przekroczenia, głosy na poszczególne aktywności w rejonach kontaktujących się przez przeładowane „gardło” zostają proporcjonalnie zmniejszone. Następnie, dla każdego przepełnionego „gardła” oblicza się bezwzględne przekroczenie pojemności. Szeregując przekroczenia od największego do najmniejszego, otrzymujemy priorytety, według których następuje zwiększenie pojemności „gardeł”. Czerpiąc z danego zasobu środków zwiększamy pojemność „gardeł” do istniejącego obciążenia, poczynając od najbardziej „wąskich”, czyli najbardziej obciążonych. Jeżeli wielkość dostępnej kwoty jest wystarczająca, przystosowujemy wszystkie „gardła” do wykazanych potrzeb; W przeciwnym razie zmieniamy jedynie najbardziej przeciążone aż do wykorzystania całego zasobu środków, które są do dyspozycji. W opisany sposób skonstruowano procedurę, którą włączono do systemu algorytmów modelu decyzyjno-symulacyjnego. Operowanie tą procedurą wymaga, włączenia do zbioru aktywności, dodatkowej aktywności zdolnej likwidować pewnego rodzaju bariery. Aktywność ta reprezentuje zdolność, raczej chwilową, do przekształcenia (ale przekształcenia na stałe) warunków, w jakich odbywa się dystrybucja przestrzenna pozostałych aktywności. Możliwość taka wydaje się być realistycznym odbiciem bardzo istotnego czynnika decyzyjnego, pozwala również dynamizować modelowanie. Ideę taką próbuje realizować model ARBOR [2]. Model ten może współpracować z każdym modelem ustalającym rozłożenie przestrzenne aktywności. Oczywiście, jest on przede wszystkim dostosowany do uzupełnienia modelu decyzyjno-symulacyjnego ORION, którego wyniki poddaje dodatkowej kontroli i ewentualnemu przetworzeniu albo też wchodzi doń jako specjalna warstwa po każdej iteracji (model ORION – ARBOR). Dotychczas omówiono modele, których zadaniem było przekształcenie w układ przestrzenny ustalonego programu aktywności. Model ARBOR wprowadza do tego usztywnionego repertuaru znaczną dozę elastyczności, przynajmniej pod względem globalnych rozmiarów modelowanego systemu. W zasadzie jednak wynikające z tego modelu modyfikacje nie zmieniają w znacznym stopniu wzajemnych proporcji aktywności. Zadanie kształtowania programu zagospodarowania jest z reguły rozwiązywane poza modelami odpowiedzialnymi za strukturę przestrzenną. Dzieje się to bądź na drodze przeniesienia i odpowiedniej szczegółowej interpretacji wskazań z planów większej skali, bądź przez lokalną analizę szans ekonomicznych danego obszaru. W niektórych jednak przypadkach, zwłaszcza przy modelowaniu na daleki 173 horyzont prognostyczny oraz dla potrzeb bardziej teoretycznych scenariuszy, może się okazać celowe włączenie do modelu zawiązywania się struktury przestrzennej również członu generującego proporcje wprowadzanych aktywności. W takim przypadku można zaproponować stosunkowo prosty model, który ze względu na kryteria społeczne, ekonomiczne i przyrodnicze oraz przy uwzględnieniu wzajemnych zależności między aktywnościami sugerowałby najlepszą w danej sytuacji kompozycję składników zagospodarowania. Jest to model GEN, który jest również modelem sieciowym [2]. Operuje jednak nie jedną siecią, lecz całym zestawem bliźniaczych sieci odpowiadających kolejnym kryteriom. Kryteria te mogłyby być np. następujące: • koszty instalowania aktywności, • koszty eksploatacji w ramach aktywności, • liczba pracowników w ramach aktywności, • czas instalowania aktywności, • emisje zanieczyszczeń przez aktywności, • zyski ekonomiczne uzyskiwane przez aktywności, • stopień pewności, że zaplanowana aktywność będzie rzeczywiście zainstalowana. Każda z sieci, podporządkowana jednemu z kryteriów, zawiera kilka węzłów, które i tutaj tworzą rodzaj pięter. Na każdym piętrze kilka węzłów reprezentuje różne, skokowo narastające procenty wykorzystania istniejącej i poznanej wcześniej sumy chłonności w układzie dla danej aktywności. Ponieważ każde piętro jest poświęcone odrębnej aktywności, jakikolwiek przepływ przez całą sieć oznacza zestaw różnych liczebności w kolejnych aktywnościach wyczerpujących cały, przewidziany w danym systemie przestrzennym, ich repertuar. Oczywistym efektem tak dobrze widocznym w historii cywilizacji jest wzmacnianie zjawisk wzajemnej penetracji i wymiany, co materialnie odbija się w rozwoju sieci i technik komunikacji i transportu. Zjawiskiem w zasadzie bliźniaczym tej samej natury jest poszerzenie wymiany dóbr kulturalnych, oświaty, nauki i sztuki. Te w końcu banalne konstatacje służą tu do próby uporządkowania operacyjnych pól polityki regionalnej, a także do konstruowania pewnej próby modelowego spojrzenia na proces globalizacji. To właśnie wzrastająca selektywność tych kontaktów i to właśnie w otoczeniu węzła cyrkulacji, a więc w domenie konsumpcji i produkcji (w małym stopniu ekstrakcji) działają najsilniej tendencje uniformizujące, włącznie z samym postępem globalizacji. Stąd przenikają do innych domen, zwłaszcza do demograficzno-edukacyjnej oraz angażują w specyficzny sposób domenę dystrybucji. I to również w ramach tej szeroko rozumianej domeny zdają się leżeć potencjalne mechanizmy samodestrukcji tejże globalizacji (co stanowi zresztą odrębny i obszerny temat). Jak wspomniano, hasło polityka regionalna może mieć różne odcienie. Przy braku wyraźnej odrębności regionów, a szczególnie przy założeniu, że celem pierwszorzędnym jest tzw. wyrównanie poziomu, będzie to raczej polityka „na regionach” niż polityka regionów i każda samorządność tychże skupi się na pozyskiwaniu dotacji lub nawet utrwalaniu postawy roszczeniowej. Najpierw więc konieczne jest ustalenie rzeczywistej odrębności regionów. W sytuacji niedawno wprowadzonej reformy administracyjnej stanowi to wymóg przeprowadzenia rzetelnych i zobiektywizowanych badań zjawisk o przestrzennym i nieprzestrzennym charakterze. Do pierwszych i pozornie banalnych należeć będzie ustalenie, co dzieje się na granicach fizycznego regionu – jakie relacje potwierdzają te granice, jakie zaś lokalne zjawiska sugerują brak dopasowania limitacji administracyjnej do życiowego rytmu ludności. Oprócz zwykłej i łatwej kontroli rozłożenia ludności w świetle reguły kolejności – wielkości – co prawdopodobnie odzwierciedlać może stopień systemowej dojrzałości zbioru miast w regionie 174 trzeba dokonać analizy jakościowych cech w sieci ośrodków handlowo-usługowych i określić obraz hierarchii w tej sieci. Hierarchiczna struktura budowana z tego punktu widzenia jest czymś raczej trwałym, może być ważnym czynnikiem warunkującym szanse powodzenia konkretnych inicjatyw rozwojowych rozproszonych w regionie, a w obecnej sytuacji „na starcie” naszych polityk regionalnych nie może opierać się na niejasnym wizerunku zlepków dawnych „małych województw”. Trzeba z naciskiem podkreślić konieczność także aktualnego i dokładnego wglądu w to, co dzieje się w sieci transportowej – to jest w to, co z niej rzeczywiście korzysta, co ją obciąża i co zgłasza wobec niej bieżące wymagania. Nie chodzi więc tylko o techniczny opis stanu infrastruktury. Choćby taki przykładowy fakt, że na granicy niemiecko-polskiej ruch ciężarowy wzrósł w latach dziewięćdziesiątych dwunastokrotnie, pokazuje, jak bardzo odstawać mogą od rzeczywistości nasze wyobrażenia o proporcji ról, jakie spoczywają na poszczególnych działach naszej gospodarki przestrzennej. Takie konieczne skompletowanie wiedzy o regionie przeprowadzone pod kątem ustalenia stopnia „naturalnej”, można by powiedzieć – wyjściowej odrębności regionu jest dopiero wstępem do podjęcia decyzji o charakterze polityki regionalnej. I tu powraca się do podstawowego dylematu: sprzyjać różnicowaniu się regionów czy starać się je zrównywać zwłaszcza pod względem klasycznych wskaźników poziomu cywilizacyjnego. 12. Model organizmu i model stada Chcąc pełniej wykorzystać analogię z organizmem i myśląc o strategii rozwoju regionalnego, pożyteczne może być odwołanie się do strategii wyższego szczebla – mianowicie do czegoś w rodzaju ewolucyjnej strategii rozwoju organizmu. W tej materii warto więc zauważyć, że organizmy wyższe zaopatrzone zostały w podwójny – może lepiej określić to – dwoisty układ decyzyjny. Tak więc autonomiczny system nerwowy, chociaż rządzi najbardziej krytycznymi funkcjami organizmu jak oddychanie, trawienie itp., wyłączony jest spod świadomości. Spełnia swe role automatycznie, optymalnie i natychmiastowo wedle statystycznie niemal niezawodnych algorytmów – ale działa tylko w pewnym zakresie warunków otoczenia. Kontrola tych warunków i ewentualne ich przekształcanie to rola świadomości. To ona wskazuje, jak wykorzystywać zdolność mobilności, kreatywności, a także organizowania wspólnych zgodnych działań poszczególnych indywiduów, aby tworzyć nową jakość pola możliwości, zwiększać prawdopodobieństwo przeżycia, ale także prawdopodobieństwo większej satysfakcji. W egzystencji regionu również wiele zależy od mechanizmów działających w automatyczny sposób przywracający równowagę – z przysłowiową „niewidzialną ręką rynku” na czele. Dużo potrzeb zaspokoić mogą lokalne inicjatywy grupowe o ograniczonych terytorialnie celach. Ale prawdziwa polityka regionalna odpowiada w tej analogii temu, co w stosunku do wyższego organizmu przysporzyć może świadome, oparte na rozumowaniu i wyobraźni postępowanie. Stąd można postawić tezę, że wstępnym warunkiem efektywnej polityki regionalnej jest właściwe wyodrębnienie potencjalnych przedsięwzięć, których nie rozwiąże żaden automatyzm, ani być może nawet ich nie zainicjuje. Zarazem z pożytkiem dla polityki regionalnej będzie i to, że nie rozproszy ona swoich sił angażując je w multum spraw, które lepiej rozwiążą mechanizmy mniejszej skali. Wymagałoby to uruchomienia programu badań, które taką stratyfikację dla stanu obecnego mogłoby określić i uzasadnić. Brak takiego rozróżnienia w strukturze aparatu dyspozycyjno-regulacyjnego całości systemu prowadził wcześniej do wyłączenia mechanizmów automatycznego naprowadzania na stan równowagi i do paraliżującego przeciążenia ośrodków regulacji świadomej. I chociaż na dobrą sprawę takiej próby nigdzie w centralnie sterowanych gospodarkach nie przeprowadzono, to jednak wydaje się, że najlepiej zorganizowana baza danych i systemy ich przetwarzania 175 służące do podejmowania decyzji, nie sprostałyby zadaniu wystarczającego wsparcia totalnej centralizacji zarządzania. Z kolei to, co nastąpiło z początkiem minionej dekady – to jest przesadne zawierzenie mechanizmom rynkowym i oczekiwanie, że zdolne one będą zbudować nowe złożone struktury i uruchomić w szybkim czasie wszystkie konieczne sekwencje zachowań, to również okazało się niemożliwe. Radzący sobie dobrze rynek towarów zostawił w tyle rynek pracy. Warto tu chyba zwrócić uwagę na ten fakt, że systemy gospodarek zachodnich ukształtowały się w procesach znacznie dłuższej ewolucji, ale co ważniejsza, była to właśnie raczej ewolucja, która wymieniała – można by powiedzieć – wypłukiwała stopniowo niesprawne podsystemy zarazem przy obecności niemal wszędzie i to w całkiem długich okresach bądź jawnie totalitarnych systemów władzy, bądź podobnie organizowanego kolonialnego zaplecza. Pozostając przy tej samej konwencji porównań oraz wracając do dylematu: podejście wyrównawcze czy tolerowanie lub nawet stymulowanie różnic, można postulować coś w rodzaju modelu stada. Chodzi o relację między samodzielną polityką rozwojową regionu, a poczuciem solidarności międzyregionalnej. Ta ostatnia, jak na razie, znajduje swoje usprawiedliwienie przede wszystkim, o ile nie wyłącznie w ramach jednego państwa. „Model stada” zakładałby z jednej strony istnienie wspólnych celów krajowego zbioru, z drugiej zaś samodzielność „osobniczych” regionów, które ze sobą mogą współzawodniczyć. Owe wspólne cele to bezpieczeństwo całości oraz zapewnienie trwałości biologicznej substancji. Bezpieczeństwo to bardzo szeroki zakres spraw. Jest oczywiste, że bezpieczeństwo militarne i polityczne należy w każdym przypadku do kompetencji rządu centralnego. W świetle „modelu stada” i w ramach polityk regionalnych chodzi głównie o bezpieczeństwo ekonomiczne i ekologiczne. Stado nie jest, jak wiadomo, jedynym sposobem współistnienia grupowego organizmów. Może to być także kolonia korali, gdzie stopień wzajemnego uzgadniania działań jest znikomy, a może to być również mrowisko lub ul, gdzie przeciwnie – współzależność jest ogromna: podporządkowanie osobników wspólnym celom wyraźne i bezwzględne, ale indywidualny los zupełnie nie ma znaczenia. To właśnie egalitaryzm regionów i doktryna wyrównywania różnic wbrew intencjom w dalszej perspektywie może prowadzić do takich rozwiązań, jak rafa lub mrowisko. A więc działania wspólne w „modelu stada” są nieodzowne w takiej mierze, aby każdy region wchodzący w skład kraju miał zabezpieczone pewne minimum poziomu życia mieszkańców, a także aby w razie potrzeby migracyjne ruchy ludności mogły wyrównywać niedobory populacji i redukować nadwyżki w proporcji do możliwości zagospodarowania siły roboczej. W ramach zapewniania bezpieczeństwa znajduje się również troska o właściwą – przynajmniej wystarczającą edukację całego społeczeństwa. Oczywiście regulują to standardy ogólno cywilizacyjne, względnie taki ich wariant, który jest realny w danym czasie i w danym kraju. Literatura [1] Plan Zagospodarowania Przestrzennego Województwa Dolnośląskiego, Uwarunkowania Rozwoju i Diagnoza Stanu, Wojewódzkie Biuro Urbanistyczne we Wrocławiu, Wrocław 2000 r. [2] Zipser T., Sławski J., Modele Procesów Urbanizacji, Studia KPZK PAN T.97, Warszawa 1988 r. [3] Zipser T., The selectivity and inevitability of concentration. The model of intervening opportunities in theory and practice of territorial arrangement, Wrocław 1990 r., s. 107. 176 [4] Zipser T., A simulation model of formation of the settlement structure. The model of intervening opportunities in theory and practice of territorial arrangement, Wrocław 1990 r., s. 223. [5] Zipser T., Cywilizacyjne aspekty strategii rozwoju miast. Marketing terytorialny, Łódź 1997 r. [6] Zipser T., Interpretacja układów hierarchicznych w systemie osadniczym na tle ostatnich przemian systemu ekonomicznego, Raport, Politechnika Wrocławska, Wrocław 1998 r.
