Zobacz publikacje

Marzena Hanna Dyi akowska
Kobieta a pfzestępstwo obrazy maiestatu
Przedmiotem tych rczważań jest udział kobiet w procesach o obrazę maiestatu w okresie reprLbliki rzymskiej i wczesnego pryncypatu. Procesy te zaIów'
no ilustnrią ewolucję pojęcia nlaiestas - przynriotu łączonego z narodern rzym'
skim, zaśod p4rnrypatu Augusta także z osobą cesarza, jak też stanowią przy_
czynek do poznania zasad ruądzących rz,7mskim plocesem karnym.
Pojęcie plzestępst\,V'a będącego pielwowzorem óIa crimen maiestatis _ petdue]]io |zdtady stanu} pclświadczone iest jlrż od czasów króiewskich. Przestęp'
stwo to mogło być popełnione w tóżny sposób, np. pIzez przejście do nieprzyiaciela, dezercję na polu bitrłry, podżeganie nieprzyjaciela przeciw pańsrwu rzym-
skiemu, tóżrle czyly skierowarre ptzeciw ustroiolvi państwal. }uż od końca republiki perduel1io zaczęło ustępować mieisca pojęcitr ctimen maiestatis, które
ostatecznie ie zastąpiło. Sam termin maiestas oznaczał nadrzędność narodu
rzymskiego w stosunku do innych narodów. Maiestas populi Roman| v'rywo'
dzona była od stosunku pomiędzy bogami jako lnaiores a ludźmt iako minoresŻ ,
a zwierzchność ta została następnie przeniesiona od bogów na załoĄcieli
Rzymu3' Ow stosunek nadrzędności narodu rzymskiego w stosunku do innych
mógł zostać naruszony (laedi, violari), a zwierzcl:lnictl^/o Rzymu umniejszone
|imminui, minui, deminui}, dlatego majestas rłynragała stałej obrony izacho-
rł}vania |servari, conservań|. |ej rraruszenie stanowiło przestępsfwo/ które obe|_
mowało różne rodzaie zamachów przeciw niepodległośct i bezpieczeństwu,
a nałvet
I
prestizowi państwa |popuJus Romanus| i jego na)wazniejszych organów.
zob.
szeruej..
c. H. Brecht, Perdud)io,
schaft, Pally-W\ssowa,
lw:) Realencycloptidie
der classichen Ahertumwjssen
óló i n.; id., Perduel1io. Eine Studie zu ihrer
Strafrecht bis zn Ausgang der Repubkk, Mi-inchen 1938;
,,Zeitschrtft der Savigny - Stiltung fiir Rechtsgeschichte.
t' 37, Stutt8art 1937,
szp.
im rómischen
maiestatis,
idl, ierduelllo
-d
"ri-",1944, R. 64, s. 354 i n.
Romanische Abteilung"
2
R. A. Bauman, The Cimen Moiestatis in the Roman Repubkc md Augustnn Principatel
fohannesburg 1970. s. 4 i n.
3
ovidius, Fasti 5, 45_48i zob. także Vergilius, Aaneis |2,8i9 i n. G' Dumezil wierdz\, i
ten ostatni lragment wyraża szczegó|ny związek pomiędzy Jowisrem a Latynani iako czcicielami
Iuppiter Latiaris lMaiesas et Graviias: de qudques dit'lrences ente les Romains et les 'Lsttonnsiercl,
,,Rme de Philologie" L952, R. Ż6' s. l0 i n.
begrif|Lichen Abgrenzmg
7Ż
Marzena Fiauna Dyjakowska
Najwcześnie1szą ustawą regulującą crimen maiestatis była uchwalona ok' 103 r.
przed Clrr. lex Appuleitt de maiestaLe minuta4, a jej rozwirrięcie stanowiĘ 1ex
Varia z 90 r. przed Cl'rr. oraz lex Cornelja de maiestate z 8I r. przed Chr.s Ta
ostatlria ustźiwa stała się podstawą dlzł]ex lu]ia de lnaiestate }ulirrsza Cezara6.
Zgodlrie z tą ustawą pojęcie crj,men maiestatis obejmowało w ogólności każdy
akt adversus populun Romanutl ve] sąecLlrjtatem eius, np. współpraca zwrogiem zewrrętrzrrynr, osłabicnie sił obronnych państwa, w1łvołanic zamieszek,
uzurpacja władzy pub1icznej zr1bo sprawowanie tej władzy ponad dopuszczalny
czers, działania przeclwko urzędnikonr i inn1łrr osoborn ł\ryposazonym we władzę
publiczną. Karę stanowiła interdictit'l aquae et i8nj7.
|uż na długo przed pojawieniem się tego ustawodawstvva odnotowano
picrwszy przypadek odpowiedziairrości kobicry za obrazę majestatu: była nią
pocirodząca z patrycjuszowskiego rodu Kl:rrrdia, siostra P. Idaudiusza Prrlchera,
a występowanie w prtrcesach politycznyclr rrrożna tlaTwac w jej przypadku tradyc1ą rodzinną. W Ż49 t. przed Clrr., w czasie pierwszej woiny prrnickiei jej brat
przed wydaniem bitwy morskiej pod Drepanum - wedle relacii Swetoniusza apud SiciJittm non pascenibus in auspicantlo pullis, ac per conemtum rekgionis
mari demersis, quasi ut biberent, quando esse nollent, proeLium navale injitS.
Po przegranej bitwie został oskarżony o perduelLio przez trybłrlów ludowych na
comitia centuriattt. Proces został przer_wany ptzezbłtzę, a zgodnie z zasadami
postępowania wyrok powinien być wydarry rra |ednym posiedzeniu9. Ci sami
trybrrni zawetowali wznowierrie procesu, ale oskarżyli Ptrlclrera ptzed comitia
tributa, doprowłdzając do skazairia na karę grz;Yv{ny w wysokości l20 000 asów
(po 1000 asów za każdy utlacony statek)io. Przed tyrn samym sądcm stanęła
aG. Rotorrdi, Leges publicae populi Romani, Milano 1912, s. 329; E. Costa, Cńmini e pene
dą Romo]o a ciustiniano, Bologna 1921, s. 50; R. Baumanry The Cimen Mliestatjs in the Roman
Repubkc and augustan Pńncipate, }ohannesburg t970, s. 41 i n.
5 G. Rotondi, op' cit., s' 3ó0, E. Costa, op, Cit', s. 51; R. Baumam, op' cit., s. ó8 i n'
ó Niektórzy antoTry sądzą, źę istrriała tylko jedrra ]ex lu]ia maiestatis Cezara lub oktaw-iana
Augusta iT. Momrrrsen, Rómi.scles Strafrecht, Leipzig t899, Nachdr. Graz 1955), s. 541; E. Costa,
op' Cit., s- 5 I ), inni są zdania, że Ęły to dwie odrębne ustawy |C. w' Chilton, The Roman Law of
Treason mder the Early Principate, ,,Journal of Rornan Studies" 1953, R. 43, s. 73; H. G- Gundel,
1963,R.LŻ's.297l.
DerBegriffmalestasimpoLitischenDenkenderRÓmischenRepubLLk,,,Historia"
Za tym, iż ustawa pochodzi od Cezara, wskmią slowa Cycerona (Phil' l, 9, 23J: quid, non obrogatut
legibus Caesaris, quae iubent ei qui de vi, itemque ei qui maiestatis dantnatus sit, aqua et i.&ni
jnterdici. A. Pesch dowodzi, że była to iedyn'a }ex lu]ia de maiestąte |De perdue}1ione, crimine
maiestatjs et memoia damnata, Aachen 1995, s. 198).
7 Chalakter tci kary, a także ewolrrcię karalno ściCiruen maiestatis w poszczególnych ustawach
ornawia B. M' lcvicĘ Poena legis mąiestalis,,,Histoda" 1979' k. 38/3, s. 358 i n.
8
De ita caesam, Tibeius Ż"
9 Cum comitia eius rei
fiarent et Centuńae intro ducerentur, tempestas twbida coorta est;
uitium inteIĆessit |Scholia Bobjensia ad Ciceronem 27' por' valelius Maximus, Facta et dicta
memorablJia 8,1,4.
|o Posteą tr. p}. intercesserunt, ne ijdem homfulu in eodem magistratu petdueLlJonis bis eundem
accusarent. Itaque actione mutata ijsden accusantibus muJta inrogata populre eum damnauit aeris
grańs CX)( milibus {Sc}oła Bobiensia ad Ciceronem 27|.
Kobieta a przestępstwo obrazy najestatu
73
46 r ' przed Chr' )ego siostra, a oskarzycie1em był ten sam Gaiusu Furrdaniusz,
który jako trybun oskarzał Pulchera, zaśptzeciw Klarrdii występował jako edyl.
fak podaje Swctoniusz, 17ovo more iudiciunt naiesttttis apu(I popltlum mulier
,ubuL, 11uod Conl'Ćrla tltuI!iIułLjtle neg1re prot'edcI]Ie !'arpC!]lo, palam optaverit,
'-lL |tater sLtu's Pulchcr revivi:ccrel' uląue iIerum,'1nsscm umil!cret, t1uo minor
turba Romae f'oretll ' Wskutek oskarżerria edyiów, G. Fundanirrsza i T. Sernprontusza, została skazana na Zapłłtę 25 000 asów. iei pochopne słowa przy_
pomil-rające niedawną klęskę pod Drepanum byĘ lstotnie nie{ortunne, ozna_
c:ały jednak przede wszystkim * wobec żywego jeszcze konf1iktll stanów _ po_
gardę dla iudu, którego sąd spowodował upadek iej brata, a jej rodzinę miał
skazać na zaponrnienie przez 1lastępnych czterdzieścilatl2.
Swetorrirtsz ptzekazuje , iż proces I(audii odb1łvał się apud popu}um, ptzez
co rozurlie comit.ia tributa; ąuaestiones perpetuael znanc także iako ittdicia
publlca, tozpoczęĘ bowiem sv/e istnienie dopiero od 1ex Calpurnia rcpetun,larunl z t. I49 przed Chr. Poszczególne przestępstwa _ w ryrn Crimen maiestatis
_ regulowane były przez ustawy powołujące także wieloosobowe quaestjones,
orzekające pod przewodnictwem magistratury w skłirdzie Llstaionym na każdy
rok. Podstawę powołzrnia quaestltl pelpetua de maiestate była wsporrrrriana już
]ex CorneLia de nniestate; na uwagę zasługuje f.akt, iż a:utotzy zarówno tej
ustawy' jak i poprzedza1ącei ją lex Ąlpuleia rrie posługiwali się juz poięciem
maiestas populi Ronlani, ale ogólnym maiestas irrr' ilr. w zwrocie maiestatem
nlinuere)|s, clroć wciąz rozumiarro to poięcie jako atrybrrt władzt*ya narodu
rzyrnskiego. Zrrrianę iego zttaczenia miał przynieśćprync}?at Augusta, a sposobilosc dt' rozważ',:,ti na lell telnat slanowi proces córki Augustl JtLlii, choć po:ornie iego pIzyczyna odległa była od plzestępstwa natrrry poiitycznej. W Ż r.
przed C1rr. cl niemoralnym życiu }rrlii August ,,absens, ac libe]]o per quaestorcm
recitato, non1m senątui fecit: abstinuitque congressu homjnum diu, prae
1ludore: eLam de necanda de]jberavit"1a. Julia została relegowana na wyspę Pandaterię u brzegów Kampanii i skazana tta Życl'e ]^/ niedostatkuls; spośród iej
.'l, )
II
Tibeius
Ż.
Nazwisko Klaudiuszy nie poiawia się w fasri consu]ares aż do Cajusza Klaudiusza Nerona
w ŻO7 r.; w ten sposób edylowie plebejscy oslabili silną w połowie III w. przed Chr. pozycję rodu,
Ieplezentowanego m. in. przez Appiusza Klaudiusza Russusa (konsu}a z Ż68 r-) czy Appfusa
Klaudiusza Ikudeksa {konsula z Ż64 r.|. Zob. R. A. Bauman, Women and Poktics in Ancient Rome,
London New York 1992, s. 20.
13 Zob. np. Ciceto, Ad Herenniurt I,ZIj 2,17i 4,35.
1a
Suetonius, Div6 ńu8ustus 65. BliżŁj o charakterze występków Julii - z niewątpliwą ptzesadą
wypowiada się Seneka: Dił:us Au1utus flagitia principalis domus in pubkcum emisit: admissos
gregatim aduheros, percftatam nocturnis comissationibus ciujtatem, forum ipsum ac rostra, u
quibB pater legem de aduheriistulerat, filiae in stupra p)acuisse, cotidianum adMarsyamconcu6um,
cum ex aduftera in ąuaestuańam versa iu omnis kcentiae sub ignoto adtsJtero peteret |De banet'iciis
12
6,3z,I
Ż|.
lĄug-ustus] Relegatae rcum ńni, omnemque de]icatiorem cu]alm ademit, neque adiri
a quopiam kbero, servoque, nisi se consulto permisit: et ita ut cerior fierut, qua is aetate, statura,
quo n)ore esset, etiam quibus cirporis notis ve] cicatricibus. Post quinquennim demum ęx insu]a
15
Marzerra Flanna Dyjakowska
7Ż
Najwcześnicjszą ustawą reguiu'ź}cą crimen maiestatis była rrchwalona ok. 103 r'
przed Chr' lex Appu}eia de maiestttte minuta4, a jc) rozwinięcie stanowiły 1ex
Varia z 90 r. przed Cirr. oraz lex Cornelja de maiestate z 8l r. przed Chr.s Ta
ostatnia Llstźiwa stała się podstawą dla lex lu]ia rle maiestate }uiirrsza Cezara6.
Zgodrrie Z tą ustawą pojęcie crimen tnaiestatis obejmowało w ogóIności każdy
akt adversus populum Romanul'tl ve] saecuńtatem eius, np. współpraca z wrogierrr zewrrętrznynr, osłabicnię sił obronnych państwa, wy'vvołanie zamieszek,
l'ta.lrpacja władzy publicznej albo sprawowanie tej władzy ponad dopuszczalny
czirs, działania przeciwko urzędnikonr i inrry'rn osobom wyposażtlnym we władzę
publiczną. K;rrę stanowił a jnterdictio aqude et i8nj7
|vż na długo przed poiawieiriem się tego ustawodawstwa ridnotowano
picrwszy przypadek odpowiedzialności kobicry za obtazę maiestatu: była nią
pochodzącłi z patrycjuszowskiego rodrr l(1audier, siostra P. I(arrdiusza Prrlchera,
a występowźrl}ie w proccsach polirycznyc1r rrroznł rraTwac w iej przypadł<u tradycją rodzirrną. W Ż49 r. przed Clrr., w czasie pietwszei wojny punickiej jej brat
przed wydaniell bitwy morskiej pod Drepanum - wedle relacii Swetoniusza apud Siciliam non pascenibus in auspicantlo puLlis, ac per conemLum religionts
mari tletnersis, quasi ut biberent, quando esse nollent, proelium navale iniitS.
Po przegranej bitwie został oskarżony o pert\uellio przez trybunów ludowych na
comitia centuriattt. Proces został plzer_wany przezburzę, a zgodrrie z zasadarni
postępowania wyrok powirrien być wydany na jedny-rrr posiedzenirr9. Ci sami
trybuni za\4ietowali wznowienie procesu/ aie oskarzyli Pulchera ptzed comitia
tributa, doprowadzając do skazairia na karę ElzYwrry w wrysokości 120 000 asów
{po 1000 asów za każdy utracony statek)l0. Przed rym samym sądem stanęła
.
a G. Rotorrdi, Leges pubkcae populi Romani, Milmo 1912, s. 329 j E. Costa, Cńmini e pene
da Romolo a Ciustlniano, Bologna 1921, s. 50; R. Baumanry The Ctimen Maiestatis in the Roman
Repubkc and augustan Principate, Johannesburg 1970, s. 41 i n.
5 G. Rotondi, op' cit', s.360; E. Costa, op' cit', s.5l; R. Barrmam, op. cit', s. ó8 i n'
ó Niektórzy autorzy sądzą, że istrriała tylko jedna ]ex lu]ia majestais Cezara lub Oktawiana
Augusta {T. Momnrsen, RÓmjsches strut'Iecht,Leipzig1899, Nachdr. Graz 1955], s. 541; E. Costa,
op.Cit.,s.SIJ, inni sązd,ania,żebyĘto dwieodrębnerrstawy{C-w. Chilton, TheRomanLawof
Treason mder the EarĘ Principate, ,,Jourla| of Rornan Studis" 1953, R. 43, s. 73; H. G. Gundel,
Der Begriff maestas im poLitischen Denken der Romischen }łepublik,,,Historia" 1963, R. 12, s. Ż97].
Za t m, 12 nsLawa pochodzi od Cezara, wskanją słowa Cycerona {Phil' 1, 9, z3): quid, non obrogatm
}egibus Caesaris, quae iubent ei qui de vi, itemque ei qui maiestatis damnątus sit' aqua et irni
interdjci. A' Pesch dowodzi, źe była to iedyna lex lu]ja de maiestate |De petdue1lione, crimine
maiestatis et rnemoia damnata, Aachen 1995, s. 198).
7 Chalaktel tei kary, a także ewo1ucię karalnośct cńmen maiestatis w poszczególnych ustawach
ornawia B. M. Levick, Poena legis maiestatis,,,Historla" 1979, R. 3813, s. 358 i n.
8
De ńta caesorum, Tjbeius 2.
Cln comitia e|us rei fierent et CentDiąe intro ducercntur, tempestas tutbida coorta estł
vitium intercessit |Scholia Bobiensia ad Ciceronem 27; por. Valerius Maximus, Facta et dictą
9
memorabilia 8,I,4.
ro Postea tr. p\. intercesserunt, ne ijdem ltomines in eodem magistratu perduellionis bis eundem
accusarent. Itaque actione nlutata ijsdem accusantibus mufta inrogata populus em damnańt aeris
gańs CX){ miJibm {Scioła Bobiensia ad Ciceronem 27).
Marzena Hanna Dyiakowska
74
kochanków, plzedstawicieli arystokrac|i rzymslłlej, syn Antoniusza i Fulwii
iullus Antorriusz został skazany na śmierć'innych relegowano na wyspy'
Wcdłr-rg Welleiusza Paterkrrlrrsa |Historiae Romanae 2, 100,3*5) Antoniusz po_
pełniłsanrobójstwcl, zaśKwirrtrrs Kryspirrrrs, Appiusz Klarrdiusz, Senrproniusz
Grakchus, Korneliusz Sclpio oraz ahj minoris nominis, m.in. nieiaki Demostenes, skazani zostali w myśl1ex Iulia cle adu]terjis alrcendis.
Choć istotą oskarżenia wyda|e się w tej sprawie clldzołóStvvo, pewne
źródła świadczą, iżnie stairowilo ono zasadniczcgo zalzutu' Kasiusz Dio (Historia Rtltnana 55,i0,15) twierclzi, ze cudzołóstlvt) Antoniusza było rzekomo zwią_
za]\e z plarrarni dotyczącymi przejęcia władzy; Pliniusz |Naturalis historja
7 ,45,I49| mówi nic tyiko o cr'rdzołóstwie Julii, ałe także o spisku w celu zamordowania Allgusta. Równiez Tacyt, kwestionując legalrrośćdziałań Augrrsta/
stwierdza: Nam culpant inter viros ttc feminas wll1atam gravi nontine laesarum
religitlnttm ac vjolaLae tnnjeslut js tt1lpłlIotnlo clxmentiam maiorum sunsque ipse
}eges egrediebatur |Annales 3,Ż4,3l' W oparciu o te źródła niektórzy autorzy
twicrdzii, iż rricrnoralne prowadzenie się ]rrlii było użyte jako pretekst do celów
politycznyclr, w szczególrrości skazanie |ulii i je1 kocharrków miało na celu
zlikwi<lowarric spiskrr przeciwko Augustow116, jedrrak oprócz sfornrułowania
corlsilia pttrricidtle palan t'acta w powołanym fragmencie Pliniusza spisku nie
potwierdzaią żadne źrodła|7.Do wyjaśnierria tej kwestii k]rrczowe znaczenie ma
ustalerrie, iaka ustawa znalazła zastosoY/anie w sprawie }uiiil8.
Większośćdowoclów wskazuje, że oskarżenie opierało się na ustawie o cudzołóstwaclr. Poprzez wysłanie Julii listu rozwodowego w imieniu TyberirLsza
in continentenl, leniońbusque pau1o conditionibus, transtalit eam, nam ut otnnino revo)arut, exoIań
nu]]o modo połlt" (Suetonius, Dr'rzs Aryustu,s ó5).
ló H. Dessau, ceschichte der rÓnlischen Raiserzeit, t. i, Berlin l9Ż4, s. 46G467; Carcopino,
Passjon et po1itique chez les Cesars, Paris 1958, s' 13ó.
t7 R. A. Bauman (The Crimen Maiestatis..., s. 200-201} zwTaca uwagę/ że Wellejusz Paterkulus,
który slavapliwie wyl\cza różle ,,sce\esta consilia", Antoniusza nazylva ty1ko viokltor eius |sc.
Augusti] donrus |Historiae Romanae 2,l00; por. Tacyt, Amales 3,18,1|. Swetoniusz wymieniając
spiski przeciwko Au8ustowi (Dirus Au8urus 19, l) pomiia ]ulię i |ei prĄaciÓł, choĆ nirco niżei
o ipisku Audaą usze i Eplkadiusa w cclu uratowrnia Julii z wygnania' Nie istnieją
{ i l,z} wzlnianku;c
takźe wznrianki o senatusconsu]tum zwyczajowo uchwalaiącynr dziękcnłLienie po pokonaniu spis_
kowów' Wreszcie inr-ię Antoniusza, konsula z t0 r' przed Chr., nie zostało usunięte z froti, a gdyby
przestępstwen, na które August zarea8ował z taką gwałtownością był spiseĘ z pewnościąnie
zawahałby się przed zastosowaniem lnemońae damnałlo' Istnienie spisku byłoby wreszcie sprzecme
ze słowanri Tacyta, iż Fortuna wspielała Ąugusta w sprawach państwa, natomiast była niepomyślna
w sprawach domowych z powodu zlego prowadzenia się Julii; spisek nie oznaczalby z pewnością
pomyślnościw sprawach państłnwyclr.
l8 Gdyby prĄąć, że chodzilo o ]ex lu]1a de adu]terijs coercendis, Taqrt pisząc o przekroczeniu
przez Augusta własrrych ustaw miałby na myśli, że oskaźeńe zostało miesione m podstawie tej
natomiast
*y.ok zapadl - rriezgodnie z rrstawą _ na podstawie zarutŁów o maieslds'
"l.
'.t^*y,
przestepstwo,
była to lex maiestaisI z^runtTacyta dotyczyłby niewłaściwej kwali{ikacji czynu, gdyż'eśli
kióre powirrno być sądzone według lex lu]ia de adu]terLis, potraktowano zgodnie z ]ex maiestais
(R' A' Barrrnan, op. cit., s' Ż0Ż; pot. R. S. Rogers, Crinlina] tńa]s und cńnina] legidation undet
T|beńus,
Middletowl L935, s.
27|.
Kobieta a plzestępstwo obrazy maiestatu
75
{Swetoniusz, Tiberjus l1) Augrrst wypełniłwarunekpoprzedzający postępowanie
kobiecie,
dopóki małzeństwo nie zostało roz.u/tązanelg. Katą przewidzianą za aclu]teńum
była relegatio in insulanl, w prz'7padku kobiety połączorra z Erzyw7''ąw wysokości
połowy posagu i konfiskatą jednei trzeciej majątku, a w prz.7padku tnężczyzny
konfiskata połowy maiątku2o. Wątpliwościbrrdzi także zastoso]^/any w sprawie
w sprawie o cudzołóstwo, które nie mogło być prowadzone przeciw
tryb postępowanta. Częścautolów twierdzi, że |rrlia została ukarana przez
Augusta w jego trybunale domowyt' littdiciuru domesticum) poza zakresem
publicznego prawa kamego i ten sam sąd skazał jej kochanków, aie słowa Tacy-
ta: su.ls Leges egrediebatur byłyby pozbawione sensu, gdyby August w ogóle nie
działał wedłu8 prawa' Również sfornrrrłowanie Swetoniusza ob \ibidines atque
adtl]teria damnatamŻl nie wskazuje na sąd donrowy.
Wprawdzie naruszenie ustawy o cudzołóstwaclr nie dotyczyło w}.rniaru
kary, zastatawia jedrrak ta\<t, tż, iak podkreśla Kasjusz Dio |Historia Romana
55,10,1ó), w przypadku Julii August nie przestrzegał wprowadzonego przez sie_
bie pięcioletniego okresu przedawnienia kara]ności cudzołóstwa22' Nigdy natonriast nie ulegała przedawnienil obraza maicstatu, a z całą pewnością zarzut
przeciw )uliusowi Antoniuszowi dotyczył jakiejś {ormy m aiestas j świadczy o q'rn
jego śmierć,niezależnie czy nastąpiła wskutek egzekucji, czy samobójsrwa23.
Innym dowodem na zastosowanie w procesie lvlri lex mąjestatis jest fakt, iż
Lucjusz Antoniusz, syn Jullusa Antoniusza, po śmierci o|ca został wygriany
przez Augusta, choć był zbyt młody, by zasŁuĘć na zaftnll natrrry połiĘcznej
|Tacryt, Anna]es 4,45,5|, jego przestępstwtl mogło natonriast polegać na opłakiwaniu ojca, co starrowiło naruszenie reglĘ zabraniającej opłakiwania skazanych
za obrazę majestatri24. By zatem wyjaśnić,rilaczego plzestępstwo popełnione
przez |ulię i iei kochanków ścigane było zgodrrie z ]ex maiestatis, konieczne
iest
ustalenie znaczetia uĘtei przez T^Cyta na oznaczenie tego czynu nanłry laesae
reLigiones ac violata maiestas.
Czlr'rry skierowane przeciwko Augustowi |ako triumwirovń czy jako princepsowi, a więc tcmu, qui magistratus populi Ronlani quive imperium potestatemque habet |U|p. D . 48,4,1 ,I|, stanowiĘ bez wątpienia naruszenie maiestas
19 Pap'
D. 48,5,l l,10, por. T' Mommsen, op. cit., s. ó97, uw.3'
20Paul. Sent. 2,26,L4;por. T. Mommsen, op. cit., s.698.
2t
l:fiberiw 11,4i por. Seteca, De clementia l,lO,B).
2Żzob. Ulp. D. 48,5,30,6. Przr7nairmiej jeden z kochanków
)uiii, Semprcnisz Grakchus,
utrąmywał z nią kontakty najpierw w czasic, gdy była źoną furyppy |marłego w I2 r' peed CLlr'|,
a następnie po zawarcil małżeństwa z Tyberiuszem; uchodził on m. in- za autola listu pełnego
ataków rgobec Tyberiusa, który Julia wyslala do Au5usta {'Iacitus, Annales l,53,5|. Slowa Taqrta
o relegacji Semproniusza w wyniku procesu z 2 r. przedChr.
',Ętur amotus,, mogąświadczyć,1ż
miązek Semproniusza z JlIią zakończyl się tu długo wcześniei.
23Cassius Dio, Historia Romana 55,10,15; zob. szerzei:
C. W. Chilton, op. clt., s.79..gli
R. S. Rogers, Treason in the Early Empte,,,]oumal of Roman Srudies,, 1959, R. 49, s. 92; R. A. Bauman, The Crimen Mai6tntis..., s. 205.
24 Ulp. D. 3,Z,II,4i por.
Tacirus, Annales 6,IOl.
Matzena Hanra Dyjakowska
76
zastil)ił iako podmlot prawa inny podrniot - populus Romnnus, obdarzoiry dotychczas przyrniotem lnnjesfa.s. Wcd}rrg 11. A' Balrmana2s nie nalezy mówić o przejściu tego
przyrrriotrt z narodrr rarłrrskiego rra Alrgusta, Iecz przyjąc istnienie dwóch pojęć
n1aiestas. Z jedrrcj strony wciąż aktualne bylo poięcie maiestas populi Romani,
którym obdarzony był August jako sprarłrrjący nłjwyzsze urzędy26. Z dnrgie|
strony obok mrńestas populi Ilomani rczwliaŁa się rrowa koncepcja maiestasj
[)o{)u]i ROnLlni. Princeps, L1cic1eniaiący i rrosabiający państwo/
C. Dumzi127 analizując
tę nową formę mniestas porównuie
jąz maiestas posia-
królów jako zierrrskiclr przedstawicieli }owisza' W okresie republiki
lnttiesttts, jaką obdłrzano Llrzędników, wywodzIła się z jednei strony z nlaiestas
dzlną ptzez
itrdrr rzyrrrskiego, zrrajdrrjąccgo się pod opieką }owisza, z drugiei stroty z maies-
ras królów, których sukcesorarni byli urzędnicy. obie postacie
majestas
połączyłysię potrownie w osobie Augusta. }ako sacrosanctus28 August ptzyzna!
w 35 r. przed Clrr. swojej siostrze ol<tawii oraz żonle LiwIi sactosanctitas tibunicia, |<tótą okrcślićnożnir jako nietykalność plzysługuiącą trybunom ludowym,
oclrrorrę plalfilą przed znicważelriem słowem lub czyncm29/ co stało się iedrrą
z podstaw pojęcia t1olnus Cttesaris. W 32 r. przed Chr. Augrrst odebrał przysięgę
na wierność od italii i prowincji złchodniclr3o; plzysięga ta| Zwafla sacrament.um Dź1wzór dawnej przysięgi wojskowej, srwarzała ponriędzy Augustem a lrrdtlościąstosurrck taki, jak pomiędzy patroneln a ldientelą |patrocinium), zaś
Alrgustowi, występrrjącemr-r jako nraior' przysługiwał przymiot lnaiestas, nie
była to już jedllak nraiest as populi Romani, lecz maie'stas principis3L . Złanarrie
przysięgi stirnowiło inlpietas; dlłtego ptzytoczone łlyzei słowa Tacyta ]aesa re}igio et ńolttta mtliestas odnoszą się nie dcl nlaiestas popttli Romanj, która mogła
być inlminut'a |ttb nlinuta, ale nie vio]ata, 1ecz do maiestas samego Augusta32,
Iozciąga'ąoei się także na człorrków rodzirry cesarskiei. Formalnyrrr potwierdzeniem pozycji princepsa był nadany mu w 2 t. ptzed Clrr. Ęruł pater paujaet
dający pole do licznych _ zwłaszcza w poezii * porównań Augusta do /owisza33,
a zaten do nawiąąłvernia do pierwotnego rozumicrlia maiestas jako atrybufu
Crimen Maiestiltis..., s' 21 1 i n'
zóWszystkie czyny przeciwko Augustowi posiadającemu nieprzerwanie od, Ż7 t' pned Chr'
imperiml i tribmjcia pol6tas ści8ane byĘ iako ujmen maj6tatis popdi Romani imminutaeŻ7 op. cit., s. 16_18'
Ż8 Res Gestae Divi,4u6stl 10. O znaczeniu tego po|ęcia zob. np.
}. L. Strachan-DavidsoryProblems
o| ńe Roman Crimind Law,. T' l, ox{ord I9L2, s' |31A' H. M. lones,The lmpeńun o| Augustus,
of Rorrran Studies" l95l, R. 41, s. 1l5; T. Mommsen, RÓmisches Staatsrecht, Basel l952,
',}ournal
t.
1, s. 23ó.
29 Zob. np. R. Saikowski,
lu)ia Augusta a prawo o obtuzie maixtatu, lw:l Religla i prawo kame
w stilnżytnm Rzymie. MatetiaĘ z kon{erencji zorganizowanej IG\7 ma1a 1997 t. w Lublinie,
red. A. Dębiński, M. Kuryłowicz, Lublin i998, s. IŻ7 wraz z podaną literaturą.
Ż5 The
Divi Augsti Ż5.
3l R. A. Błuman The CrLmen Maiestatis..., s. Ż2Ż i n.
'
32 W tyrn zrtaczeniu
zwaot ten pojawia się często w dziełach poetyckich' zob. np. Holatius,
Epistu]ae 2'L, Ż57-Ż58j ovidius, Tristra 2,51Żj |d., EpistuJae eX Ponto 3,l,155_15ó.
3o Res Gestae
33ovidius, Fasti 2,l31_l33i 5,1Ż6i
1,rz,5l
52.
M. Manilius, Astronomica i,
925; Horatius, Carmina
Kobieta a przęstępsf,wo obrazy maiestatu
77
bogóy, ale także do przypisywania princepstlwi patłia potestas nad obylvate_
1ami34-
Pozycja princepsa i łączone z jego maiestls cnoty/ jak Pudor et Metus
(owidir'rsz, Fast| 5,IIiŻ7*Ż9L rrie pozrłalały mlr na dŁttższę tolerowanie
niemoralnego zachowania córki, skoro jego obowiązklett jako pater patriae było
refuenare licentiam (Horacy, Carmina 3,Ż4,Ż7_Ż9l. Łamiąc obowiązek okazywania szacurrku wobec Augusta będącego saCIoSanCtuS i pater patriae, kochan_
kowie }ulii dopuścili się występku określanego jako ńolata maiestas, a wobec
niej sarnej jako członkirri rodziny cesarskiej _ ]aesąe religiorles. }ulia nalomiast
z jednej strony doznała Iłrywdy iako osoba obdarzona - podobnie jak jei oiciec
- maiestas , z drugiej s&ol1y sama wykłoczyła przeciwko pater patńae ' Nie dziwi
zatem surowa kara wymierzona zarówno iei, 1ak i w szczegóLności }ullusowi
Antoniuszowi, który będąc mężem Marcelli, córi<i oktawii, a siostrzeniry Augusta, spowinowacony był z rodziną cesalską.
Los }trlii, ztnarłej na wygnaniu, stał się także wdziałem jej córki, |ulii
Młodszei, relegowanej za cudzołóstłvo w 8 r' po Chr.35 Postawionym jej zarnltem był lomans/ jaki _ będąc żoną Emiliusza Paulusa - nawtązała z młodym
nobilem }uniuszem Sylanem. Mąz }ulii został jednak skazany za spiskowanie
przeciw Augustowi {Swetoniusz, Dil,us Augustus 19), zastanawia natomiast łagodnośćpostępowania wobec Syiana, który unikając plocesu udał się na dobrowolne wygnarrie, skąd pozwolono mu wrócić w 20 r' po Chr. |Tacyt, Annales
3,24,5*7J.
obie |ulie nie byĘ jedynymi przykładami członkiń rodziny cesarskiej,
oskarżonymi o obrazę majestatu. Szereg procesów odbyło się za panowani.aTyberirrsza, który większośćspraw o crimen maiestatis, odnriennie niz Augrrst
Iozpatrriiący je przed sądem cesarskim, przekaa1wał senatowi' W 17 t' po Cirr.
przed sądem senatorskim Stanęła Appuleja Warilla, wnuczka oktawii3ó' opis
jej procesu rozpoczyna Tacyt znamienn1'rni słowaml: Ado]escebat interul' ]ex
fiaieslatis |Annales 2,5o,1.), co sugerLlje a()raz częstsze stosowanie tego ustawodawstwa W plaktyce. Zatzut doĘczył znieważania Augusta, Tyberiusza i jego
matki/ a takze crrdzołóstvva37' Cesarz wniósł iednak o nierozpatrywanie obelg
ptzeciw nientu38, a uczynienie przedmioten śledztwai podstawą ewentualrrego
skazania iedynie wypowiedzi znieważających rnatkę |si qua de Augtssta inre34
35
Seneca, De clententia 1,14,2; Cassius Dro, Histoła Rornana 83,18,8.
Per idem tempus ]u]ia moftem obijt, quan7 neptem Ąugustr convictnm adu]'teili damnaverat
prciecerutque
in insu]am Tńmerum, haud procul
Ąp11liŚ
]itońbu.
II1ic
uiginti annis exikum
to]-
efańtAugustae ope sustentata, quae |lorentes privignos cum per occu)tm subvettisset, miseicordiam
erga adfkcms polam ostentabar iTacitus, Anndes 4,7I,6 7; por. Suetonius, Di:ru Augustus 651.
36
Przydomek oskarżonej ,,Varilla" wskazuje na pokrewieństwo z niejakim warusem, byĆ może
z Kwintyliusem Warusem, konsulem z 13 r' przed' Chr. Męźrem'Appulei był, według Pliruusza
|Natuałs Histona 7)Ż2,186), M' Lepidus (zob' W. Seibt, Djs Maiestdtsprozesse vor dem
Senaugericht unter Tiberire, Wien 19ó9, s. 41,-42].
37
|..'] ptobrosis semonibus ditam Augustum ac Tiberium et matlem eius in]usisset Caesańque
conexą adu]terio tenerctur iTacitus, Annales 2,5o,l').
38 Por. Suetonius,
Tiberiw 28,I.
Marzęla Hanna l)yjakowska
78
ligiose tlixisset), mając nadzieię' że dziękt temu oblaźliwe wypowiedzi też
zostaną wyłączone z postępowania. Minro to prowadzący postępowanie konsul
spytał wprclst l_ybcrirrsza, co sądzi o obelgaclr Appulei wobęc matki. Tyberiusz
nle odpowiedział, a na kolejnyrrr posiedzerriu senatu pluekazał w imieniu matki
proś]rę, by
nie oskarzać nikogo za słowa przeciwko niej wypowiedziane39. Do
tozpatrzenta pozostał zatcm tylLo zatzut cudzołóstwa, Tyberiuszprzckazał jednak sprawę oskarżorrej jej sądowi clornowenru; dowodzi to, iż nie uznawał _
w odróżnienirr od swego poprzedni1u - cudzołóstwa z kobietami z rodziny ce'
sarskiej za ńolata maies:'tls4o. Dziękr temu Appuleja skazana została nie za
crin7en nlaiesttttis,1ecz za ,pwykle" adu]teium, co więccj wymierzona jej kara
była Izejsza niż poena 1agis: krewni nrieli zadbać, by pozostawała w oddaleniu
ponad drłustu kanrieni milowyclr (ok. 300 km) od Rzymu, zaśjej kochankowr,
Manliriszowi, zabroniono pobyru w ltalii i w Afryceal.
Puestępst}vo obrazy majestatu obeimowało, o czym był'a iuż mowa, sze roki zakres crynów, a zakres ten ulegał stałemu powiększaniu. Za pryncrypaal
przez cńmen maiestatis rozunriano każdy akt przeciwko osobie cesarza, nie
tylko skrrpiającego w sobie pełnię władzy rrrzędniczej, ale uosabiającego państwo
i sprawu|ącego władzę delegowaną przez naród, a także władzę religiiną, z którą
zwtązłny był tytrrł Augustus4z' Poięcie crimen maiestais zyskało więc nowe
ztaczenie, rrie tylko jako np. działalia militarne dokonane bez rozkazu cesatza
jako.najwyzszego depozytarhtszaimperiunr, ale iako akfy przeciwko jego osobie,
jak np' obraza słowna, zniszczenie lub rrszkodzcnic posągu cesaIza, a nawet
wrózby w celu poznania jego przyszłości.Ten ostatni czyn stał się istotą zaIz'Jtu
postawione5;o w 20 r. Emilii Lepidzie, poclrodzącej ze znakomitego rodu, za1iczające1do swych przodków Gnciusza Pornpe)usza43; rylko przedwczesna śmierć
narzeczone1o| Lucjusz;r Cezata, łvnuka Augusta, sprawiła, że nie stała się _
w odróznieniu od poprzednio opisanyc1r bohaterek procesów o crimen majestatis _ członkinią domus Caesais. Poślubiłanatomiast w 2 r. po Chr. Publiusza
Sulpicjusza Kwiryrriusza, konsula
z
1Ż r. przed Chr. Związek zakończył się
ryclrhrlrn roavoderrr, podobnie iak drugie małżeństwtl z konsrLlenr Mamerkusem
Enriliuszern Skaurusem. Minro rrpĘwu kilkunastu lat to z pierwsn7m małżeństwem nnriązana była większośćpostawionych Lepidzie zaIz:utów'' usiłowanie otrucia Kwirynirrsza, niemoralne prowadzenie się, a lweszcie falsum - by zapewnić
dziecku urodzonemu wkrótce po ronvodzie, Lepida twierdziła, lż oicern dziecka
jest Kwirynirrsz' Sarrr Kwiryniusz zaptzeczył swego o jcostwa i zarcuc|ł byłej zonie
supposi'us pattus44, iednak głównynr zainteresowanym wynikiem procesu _ jak
Tacitus, Anndes Ż,5o,2'
Por. R' A. Bauman, The Crimen Maiestatis..', s. 234; R. S. Rogers, Crimina]Trja]s..., s. 19Ż'
4l Tacitus, Annales Ż,5o,3i por. suetonius, Tibeńus 35,I.
aŻZob. np. E. Costa, op. cjt., s. 102-103.
43 Tacitus, Annales 3,ŻŻ,L.
4aCąn ten należałdo pĘestępstw zagrożolych karą śmierci,podpadaiących podLexCorneka
testamentaria nmmańa otaz ]ex Corneka de fa]sis. Pżestępstwo to nie podlegało pnedawnieniu
(Paul., Sent. 5,25,lb; Paul. D. 48, 10.19,1).
39
a0
Kobieta a plzestępstwo obrazy majestatu
79
sugerllie swetoniusz |Tiberius 49,). i n.} _był cesarz, który przewodniczył sądowi
senatorskiemrv w razie wykazania bezdziettości Kwirynirisza to on dziedziczylby pokaźny spadek. Do pozostaĘch zarcutów o podrzędniejs zym znaczeniu,
rrrających iedynie pogarczać syfuacię oskarzonej, dołączono jeszcze jćden, również dot-1czący przestępstlva zagrożonego karą śmierci: quaesitum per ChaJdaeos
in domum principis4s. Nieznana pozostaie zarówno tteśćpytan, jakie zad,ała
Lepida wrózbitom, jak i odpowiedzi; nłłatywszy na ztaczetlte rodu i poważanie,
|akim darzył August brata Lepidy, Maniusa {który w procesie wystąpił jako iej
obrońca), ptTpuszczać możr]'at tż pytania dotyczyc mogĘ widoków na obięcie
przez Manius a |bądźród Enriliuszy w ogólności) wLadzy nad Rzymem46.
Zasięganie wóżb co do przyszłościrodziny cesarskiej stanowiło w pielwsąłn rzędzle akt wrogościwobec Druzusa/ syna Tyberiusza, który po śmierci
Germanika, bratanka cesatzal był jego przewidylvan1rn następcą. Ponieważ |ed_
nak cesarz starał się nie potęgować niespokoinej sytuac'i w poiityce wewnętlz_
nej, powstałej po rriedawrrym procesie Pizona47 , wrrioskował o nielozpatrywanie
zatn)tv o oblazę ma'estatu. Ponadto, jakzaztacza R.S. Rogers, ostatni podobny
proces o crimen maiestatis, tj. sprawa Skryboniusza Libona sprzed czterech lat,
wykazał, iż znaczenie tego rodzaitr przypadku z punktu widzenia Tyberiusza
poiegało na istnieniu spisku związanego z zasięganiem wróżb astrologówa8.
W obecnei sprawie
Ęakt, iż oskarżoną była kobieta niepełniąca istotnej roli
poliryczrrym, a być l;rloże także wyniki wstępnego przesłuchania
urwierdziĘ Tyberiusza w przekonaniu , że nie ma powodu do wystąpienia z zarzutem obrazy majestatu. Minro to w jego zachowaniu Tacyt zawważa niekonsekwencję: Haud t'acile quLs dispexerLt j]]a in cognLtione mentem principis: adeo
v?11it aC miscuit irae el clemeniae signa, deprcca!us primo sennłum, ne maie-
w Ąciu
statjs Crin']ina tractaIentut |Annales 3,ŻŻ,Ż)i cesarz zadbaL m.in. o to, by niewol-
niry Lepidy, których początkowo ze wzg'lędu na wagę oskarżenia trarlmano pod
strażą wojskową/ a nascępnie zostali oddani do dyspozycji korrsulów, nie byli
na torturach przesłuchiwani co do sptaw, Quae ad domum suam pettinerent,
W oparciu o ten przekaz Tacryta| a także Diona Kasjusza (Historia Romana
57,L5,5I D'c.A. Shotter49, zestawiając proces Lepidy z procesem Libona,
konkluduie, iż Tyberiusz w późniejszej fazie procesu poshrĄł się dowodami
typow1łrri dia spraw o crjmen maiestatisso, a niezależnie od powodów takiego
45
Tacitus, Annales 3,ŻŻ,1i por. Paul. Sent. 5,2t,3.
R. s. Rogers, Crimjna] Tńak..-, s. 5Ż.
a7 Cneiusz Kalpumiusz Pizon, konsul
z 7 r. przed Chr., namiestnik Hiszpanii (Citerior), a potem
S1rii od 18 r. po Chr. Podczas proresu w senacie o otrucie Germanika w Antiochii Pizo popełnil
samobó jstwo' Znb' szerzej: Tacisss, Anna1es 3,7_18, w . Seibt, op. cit', s. 46 i n. wtaz z pod'aną
tam literaturą'
a8 Zob. Tacitus, Annales Ż,27_3Ż;
Suetonius, Tibeius Ż5'1' i 3j Cassius Dio, Histońa Romana
57 ,L5,+5 j W. Seibt, op. cit', s- 23 i n. wraz z podaną tam litelahuą.
49 Tibeńus' Paft in the Trh)
of AemiLia Lepida, ,,Histońa" l9óó, R. I5, s. 3l3_3l4. Znb' szerzł.i'.
C. W. Chilton, op. cit., s. 73 i n.
a6
s0[...]
voluerat
moxM. Serujlimeconsularibusaliosquetestesinlexitadproferendaquaevelutireicere
|T acitus, Anna1es 3,ŻŻ,2}.
lJ0
Marzena Hanua Dyjakowska
slanowisl(a potwierdza ono all]itralność,która widoczna jest w prowadzenirr
plzez T'ybeIiLLSza pfoces(iI^/ o oblazę 1na'estatLl'
Proces Lepidy przerwany zostal przez igrzyska (prawdopodobnie Ludi
Magni l7onlalri 4_9 wrzcśnia).Lepida wykorzystłła tę okazję, by pojawić się
W teatrze i przez wsponrnieirie znakornityc1r przodków, zwłaszcza Pompejusza,
vrywołać współczrrcie ludu dla sicbie, a zaraze:m nieclręć Wobec Kwirylriusza ]lon'lo novtls. Magicztrł moc rrazwiska Pompejrrsza okazała się skuteczna wśród
zgronradzonei w te^trzę prrbliczności, lecz nie na naiblizszynr posiedzeniu
senatll/ gdzie zapozrrano się z zeznaniarrri niewolników Lepidy, pocwierdzaiącynri jei nienoralne postępowatlle {|lagitia]' Na rrwagę zasługuie nie Ę1ko nieĘ_
_ zlslosuwlt'tic tcgcl dowodLl5l, ale i wyłączclrie
lrUWc _:1lttlll<ttl widzclril I]lilwl
przez Tybcrirrsza swego syna Druzlrsa, desygnowanego konsula/ od obowiązku
wypowiedzerria się co do wyroku ]^/ pielwsze' kolejnościsz. Wydany łvyrok od'
powiłdał wrrioskowi, z jal<inr wystąpił Rrrbelliusz Blirndusa, Consu] sut't'ectus
w 18 r. po Clrr.: Lepida skazana zostłła,w nryśl]ex Corne]ia defalsis, Laauqa
et igtlj intertlictio; ze względu na Clnlgicgo rnęża skazanej, Emiiirrsza Skaunrsa,
odstąpiorro od konfiskary iej majątkLr. Dopicro po wycianirr wyrokrr Tyberirrsz
wyjawił, iż zezttttnia niewolrli}<ów l(wiryniusza potwierdziĘ usilowarrie otntcia
8o pruez Lepiclę; m(]zc to śvnadczyc o tym, iż w procesie nie rozpatrywano
z.łtzLItLI lr-rotdcrstwłr, clroć wymieniony zilsta} w oskarżeniu (podobrrie )ak stało
się z zarnrterrr maiest(B), a potłVięrdzenic tego zarzutu miało złagodzić niechęć,
iaką ściągrrąłna siebie l(wirynirrsz wszczyna1ąc proces' i przekonać senatorów,
któvy z uwagi ira opinię prrbliczrrą głosowali za łagodniejszym wyrokiems3.
51 Poslużenie się dowoden z zeznań nlewolnj.ków przeciwko wlaścicielowi stosowane lryło tylko
w prąpadku incestu]l] i n)aiestas, co nawet w tak poważnych sprawach budziło niechęć Rąmim
|por' Cicero, Pro Mi]one Ż2,59). Zachowany w Digestach {Paul. D. 48'l8,8) edykt Augusta ułatwił
prakrykę korzystania z zeznail niewolników, jednak zakazal nadużywania iej nawet z naibardzie1
ihwalebnyclr motywów' Dlatego, jak zaznacza D. c' Ą. Shotter, nieco wątpliwy wydaje się fakt, iż
iedyną pobudką, która kierowala Tyberiuszen, było rłydobycie - wedlug sformułowania Taryta
|Anna)es 3,ŻŻ,Ż| _ całei prawdy' Ponieważ w splawie Lepidy wyrźnie odstąpiono od dowodzenia
zalantów o crinlen maiukltis' zeznania rriewolników musiaĘ być uzyte jedyn'ie iako dowód lalsum,
cwerrtualnie usiłowanle abójswa i niernoralnego prowadzenia się lepidy, a być rnoże miaĘ tylko
potwierdzić iei nieprawy clrarakter (op' cit., s' 3l4}.
52 Tacy.t poclaic dwo jakie uzasadnienie deqzji:
|...) quod a)ii ciuile rcbantuI, ne ceteńs adsentiendi
necessitas fieret. Quidąm ad saevitiam tra]rcbanl: neque enim Cessulm nisi damnandi officio
|Anna)es 3,Ż2,4]. Szetrej na tcn tenrat: D. C. A. shotter' op. cit., s.314-3i5, R. S. Rogers, Cńminu]
Trials-.., s. 55.
53
3,Ż3,Ż; zob. D. C. A. Shottcr, op' c:it' , s. 31ó' R. s. Rogets, CrimLnal Trials...,
Tacitrrs,
'hnales
s' 5ó. We wsponrrian1rn wyżej procesie Gneiusza Pizona wspóloskarżorrą o akty wrogości wobec
Gernranika, norders6vo i Żdfadę stanu była jego żona, Munatia Plancyna, została iednak uniwin_
rriotra za wstawięnnictlvcm Tybelirrsza, ulegającego prośborn matki. Iako nieprzyjaciólka Agryppiny,
wnuczki Au8lsta i żony Germarrika, cicszyła się za Ącia Liwli je| dczliwością. Dopiero w r. 33
po Chr., po śmielci Agr}ppiny, Plancynę oskarżono po raz drugi. Choć źódła nie preqalją treści
oskarżenia, bez wątpieiia zalzut do qczył obrazy maie statu. SIornułow anieTac'yta'. petita cńmjnibus
haud iplotis |Anna]es 6,Ż6,3i pot. Cassius Dio, HistoIia Romana 58,22,5} mogłoby su8erować
powtóme oskarżenie o czfny zalzucone w procesie z ŻO r' W. Seibt twierdzi jednak, iż skoro
poprzedńa sprawr zakoriczyła się urriewirrnieniern za sprawą samego Tyberiusa, zakwestionowanie
Kobieta a przestępstwo oblazy maiestalu
B1
o{iarą rozgrywek polirycznych pomiędzy zwolennikami Agryppiny a
iej
przeciwnikami, zwłaszcza Luciuszem Eliuszem Seianem, prefektenr pretorianów, stała się I{audia Pulchra, rłnriczka Oktawii, a zatem cioteczna wnuczka
Augusta i ciotcczna siostra Agryppiny, wdowa po polegĘn w 9 r. po Chr.
w Lesie Tetitoburskim Prrb]iusztl Kwintyliuszu Warusie. Z oskarżeniem wystąpił Gnejusz Dornicjusz Afer, który zabiegał o popularność, zostawszy w 25 r. po
clrr. pretorem54. oskarzonej postawiono zarzLtty.. wykroczenia pr'zeciwko \ex
Iu]ia de adu]teriis coercendis poprzez zwlązek z niejakim Furniuszemss, za_
miant otntcia cesarza i magicznych zaklęc przeciw niemu (vene|icia in prin-
cipetn et devotiones). Proces nie p,zrysłuzył się Agryppinie, pogłębiaiąc nieufność
cesalza wobec niei, próbowała wsta\^/ić się zatem za oskarzoną. Prośby przercdzl'ły się w gwałtowną kłótnię, pcłną zarztttów wobęc Tyberiusza, iz mirno
składania ofiar Augrrstowi prześladu|e je8o potomstwo. Proces Klaudii stanowił
bowiem, zdaniem Agryppiny, atak przeclwko niej, potornkini Augusta
lTacyt,
Anna]es 4,5Ż,Ż). Rogers iest zdania, ze incydent ten dowodzi, iż KLaudia zamie_
szana była w splsek przeciwko Tyberiuszowi w intercsie Agryppiny56. Wytazem
tego był z:apadły wyrok: iakoniczty przekaz'tacyta Pu]chra et Furnius r]amnantur |Anna}es 4,5Ż,3} sugeruje, iz oboje zostali uznani za winnych staprumt
pośrednio jednał<, zdaniem W' Seibtas7, potwierdza skazanie Klaudii za irimen
maiestatis. od czasu procesu lJera zaliczano bowienr do wybitrrych mówców,
co więcej, zdobył lznanie samego cesaIza, choć Taryt w tym samym {ragmencie
nie wypowiada się pochlebrrie o jego cirarakterze' W następnym roku ten sam
Afer oskarżył o crjmen maiestatis syrra Klaudii, Kwintyliusza Warusa, co jak
się wyda|e _ poprzedzone zostało skazaniem matki za to samo przestępstwo'
Tacyt wspomina wreszcie o nagrodzie, jaką po procesie I(audii miał otrzymać
Afer; stanowi to dowód na wymierzenie kary za obrazę maiestaru, czyli m.in.
konfiskatę majątku, z którego oskarżyciel o:uz'rnryał iedną czwaftąS8. W ten
oto sposób _ wedlug słów Tacyta {Annales 4,5Ż)| - zakończył się pierwszy
z serii ciosów zadanych Partes Agrippinae.
Przedstawione procesy pozwaIają zauwaĘć, tż często oskarżenie o obrazę
rnajestatu łączyłosię w przypadku kobiet z oskarżeniem o adu]terium lub in_
w1roku uchodziloby za afront wobe c cŁsarzai z drugiej strony poprzedni proes oraz intry5i przeciwko
Ąryppinie miaĘ duĄ wpĘw na nastawienie senatorów wobec oskarżone;, pozostawiają. oi.*i"lki"
nadzi.ele na ponryślny wy'ok {op. cit., s' Ż3o}. Pianqma popełniła."-oLói.t o, ,^nin roąocząl
się właściwy proces (sua manu |...l supplicia persolńt _ Tacitlls, ibid.).
54
. Tacitus, Annales 4,52,I: rucens praetwa, modicus dignttlonis et quoque facinore proparu
clarascere,
55 Tacitus,
Annales 4,52,L: crimen impudiciLiae, adu]terum Furiium' występek Klaudii naleĄ
zakwali{ikować jako stuprm (zob. Mod' D. 48,5,36: adu]terium in nupta admxtitw: stuprufi in
uidua vel virgine vel puero committiturl.
56 Cńmina] Trids...,
s.93.
s7 Op. cit., s. I3I.
58
Anna]es 4,5Ż,2i 4,66,L
Marzena Hanna Dyjakowska
82
nymi postaciani niemorłlnego prowadzenia się' w odniesieniu do kobiet z rodziny ceszrrslłiej adulterium stanowiło ponadto za pryltc}patu Augusta _ o czym
była juz mowa _ f.ormę crirrlen :mLliestatis ' Za panowania Kaliguli zaobserwować
rrrożna prakrykę zas[ępowatlia zarzttt:u obrazy rrra;estatu zarzutem adulteriumsg
,
a nłibardziej znany1Tl przykłaclcrrr iest sprawa sióstl cesalza, Agryppiny i }u1ii
Liwi1ii, w r. 39 po Clrr. Obie zaangażowane byĘ w rrieokrcślony bllżej rwiązel<
ze swym szwagreln Emiliuszem Lepicluscm. |:rk przckazuje Swetoniusz, podczas
ploccsrl Lcpidusł l(aligr-rla oskarzył także obic siostry o cudzołoswvo oraz
o udział w spisku przeciwko rriemrr; pcldał do wiadorrrości publiczrre} listy sióstr,
a w oficrze Marsowi Mścicię]owi złoĘłtrzy miecze, przygotowane rzekomo
w ceiu zamordowania goó0. Lcpldus zostai stracorry, a Agypplna i Liwiila skaz^rLe na zesłarrie' Szcrcg przekazów świadczy o tylTr, iż głównym zalzlrtem wobec
obrr sióstr było rrie tylko tttlul'terium, ale i cfimell maiestaLis' Tacyt twierdzi, iz
Agrn;pina w nrlodościdopuściłasię rrierządrr z Lepidusem spe dominationis,
a słowo synousitl, którym Dio określazwiązek między siostlami a szrń/agfęm/
oznacza rrie rylko lon.lns: Dio dodaje bowiern, iz w liściędo senatu Kaligula
oskarĄł siostry o lńele bezbozrryc1r i rrienoralnych czynów |poLla I'..lkaj asebe
kai aselgel. Ternrin asebeitt ozl7acza u Diclna zazwryczaj nlaiestas6l, co odnieść
tnożrra do sl(lw Swctoiritlsztt: ctdtt]teras et jnsj(liarum advetsus se conscias6Ż.
Być może ów dnrgi zatzlt n1a, rwiązek z Gajuszerrr Lerrtulusetn Getulikiem,
iramiestnikienr Gernanii Górrre|, straconym na rozkaz lfuliguli w r- 39 z powodrt rzekonrego spisku na '1ego Ęcie, kiedy to cesatz przebywał w Ga1ii wraz
z siostlami i Lepidl-rserrr; w owym spisku uczestniczył rzekonro także Lepidusó3.
Nienalezące do odosobnionyclr prn'padków poiawianie się kobiet w procesach o critnen lnaiest atis, na;powazrrie jsze plzestępstwo polityczne/ świadczy
bez wątpierrił o drrzej roli, iaką odgrywaŁy kobiety w Ęciu publicznynr. Interesuiącyrn zagac1nieniem iawi:1 się także inne formy udziałrr kobiet w takich proce_
sach, m.in. w clraraktcrze świadl<ów, co _ wobec ograniczonei objętości tego
artykułu - zasłrrgrrje na odlębne opracowanie.
R. A. Bauman, Impietas in Principem. A stur)y ot' treason agajnst the Roman Emperor with
ńe fitst centuly A' D., Mtinclren 1974, s' 176.
60 Gtius Ca1iguJa Ż4,3; pot. Cassius Dio, HistoIia Ron7ana 59,2Ż,6,8.
6l R. A. Baunran, Irupietas..., s. 4-7.
62 Dio wsponrina, iż ceszrz Klaudiusz odwolał obie siostry z v{ygnania i mrócll im majątek
|Histońo Romana 60,4,|], co oztlacza, iż skazane zostaĘ na interdictio oraz konIiskatę majątku.
ó3 Zob. Suetonius
, Claudius 9, 1. R. A. Bauman (Woman..', s. 164) podaie tę teorię w wątpliwość,
wykazuiąc, iż trudno doszukać się zbieżnościmiedzy nieznanymi motywami, którymi kierowal się
Getulik, a celem, iaki przyświecal Lentulusowi (zabicie Kaliguli, małżeństwoz Ąryppiną i obięcie
opiekl nad je| dnrletnim wówczas synem Neronem).
59
special reference to