Chto chocza pamierci za demoliberalizm?

Chto chocza pamierci za demoliberalizm?

Mater Lithvaniae, ora pro nobis!
LITWA
BYÆ ALBO
NIA BYÆ?
«Litwa» – gazeta dla tych,
chto prahnie daszukaci sia
praúdy
LITWA
h³os monarchisty
Zamak kniazia Lubarta. £uck.Wa³ynskaja ziamla.
Ab historycznaj padziei ú £ucku czytajcie ú rubrycy Kalandar na staroncy 8
XVII/XVIII (NN17-18)
MIESIAC STYCZAÑ - HRUDZIEÑ A.D. MMIII (2003)
GAZETA ZASNAWANA A.D. MCMVIII (1908), ADNOÚLENA A.D. MCMVC (1995)
I S £ A M S K I P O H L A D : I C Z K I E RY J A U WA J N I E C Y W I L I Z A C Y J
Bazpeka úzamien za Niepadleh³aœæ
FELJETON
Chto chocza pamierci za demoliberalizm?
Terorystyczny akt z 11 wieraœnia 2001 r. na
World Trade Center mnohimi aznaczaú sia za
paczatak nowaj fazy konfliktu dwoch cywilizacyj. Niahledziaczy na prawid³owaœæ padobnaha œæwierd¿añnia, paústaje dylemat: ab jakija
mienawita cywilizacyi idzie sia? Historyki ú
bolszaœci sychodziaæ sia ú tym, szto ú padwalinach ko¿naje cywilizacyi znachodzie sia religija.
Z adnaho boku tady majem is³amskuju cywilizacyju, na druhim ¿a..., czy zapraúdy heta joœæ
cywilizacyjaj chryœcijanskaj?
Kali b is³amskija terorysty úwa¿ali za swajho
ha³oúnaha niepryjaciela chryœcijanstwa, praúdapadobna, szto kirujemyja imi samaloty udaryli
b u Bazyliku Œw. Piatra. Wie¿awiec1 WTC u
Nowym Jorku Ÿjaúlaje sia skarej symbolem
demoliberalnaje kultury ni¿ chryœcijanskaje.
Is³am, jaki nia znaje padzie³u pami¿ sferami
sacrum2 a profanum3, pami¿ tym, szto religijnaje,
a szto politycznaje, pierastaú uwa¿aæ chryœcijanstwa za swajho ha³oúnaha supraciúnika,
pakolki Kaœcio³ u XX w. ha³oúnym czynam paœla
II Watykanskaha Saboru staú naszmat miensz
k³apacici sia ab swajoj prysutnaœci ú politycy.
Nasupierak hetamu demoliberalnaja systema
wyras³a ú najha³aúniejszaha niepryjaciela, jakaja
adnak usio czaœciej pierastaje abmia¿oúwaci sia
tolki politycznaj sferaj, a zaczynaje uwachodziæ
u «wotczynu» religii czy etyki, prajaúlajuczy
takim czynam swaje teologicznyja ambicyi. Jak
pryk³ad mo¿a pas³u¿yæ sta³a úzrastajuczy
pieralik zachodnich dziar¿awaú, jakija legalizujuæ
aborty, eutanazyju albo homoseksualnyja
Ÿwiazki.
Jan Pawa³ II czasta ú hetym kontekœcie
haworyæ ab baraæbie pami¿ cywilizacyjaj œmierci
i cywilizacyjaj mi³aœci4. U czasie swajoj piligrymki ú Polszczu Papie¿ pawiedaú: «narod,
katory zabiwaje swaich u³asnych dziaciej, joœæ
narodam bez buduczyni, a dziar¿awa, katoraja
úzurpuje prawa na zabiwañnie dziaciej u ³onach
matak, staje sia dziar¿awaj barbarskaj.» Kali ¿
my pawa¿na úsprymiem s³owy Jana Paú³a II,
tady zaúwa¿ym, szto buduczynia jaœnieje pierad
is³amskimi dziar¿awami, a barbarskimi krainami
Ÿjaúlajuæ sia zachodnija demakratyi. Niewypadkowa taksama toje, szto na roznych mi¿narodnych konferencyjach, organizawanych pad
patronatam AZN (AAN) dla abarony
nienarod¿anaha ¿yæcia supraæ astatniaha œwietu
supolna paústajuæ is³amskija dziar¿awy i
Watykan. Konflikt pami¿ cywilizacyjaj œmierci i
cywilizacyjaj mi³aœci nie Ÿjaúlaje sia tady
tojesnym iz sutyknieñniem is³amskaje
cywilizacyi z chryœcijanskaju.
Wialikim pytañniem sioñnia jest, czy my
úwohule mo¿am mowici ab chryœcijanskaj
cywilizacyi. Widawoczna, szto zachodnija
cywilizacyi majuæ swaje fundamenty ú Dekalogu5
i Nahornym kazañni, ale zdajecca, szto jany ú¿o
doúha jak zhubili pamiaæ ab swaich karaniach, a
chutka addalajuæ sia ad swajho pierszasnaha
úzora. Sioñnia my majem daczynieñnie skarej z
postchryœcijanskaj cywilizacyjaj, u jakoj usie
fundamentalnyja chryœcijanskija kasztoúnaœci
padlehli sekularyzacyi i atrymali swaje œwieckija
imitacyi, napryk³ad mi³aœæ by³a zastuplena
tolerancyjaj.
Ab ¿yæciazdolnaœci danaj cywilizacyi wyraszyæ toje, czy znojducca ludzi, jakija hatowy
addaæ za jaje swajo ¿yæcio. Antyczny Rym upaú
nie tamu szto, jaho pieramah³a niejkaja politycznaja ci wajskowaja si³a, ale tamu szto Ÿnik³a motywacyja abywatelaú da jaho abarony. Sioñnia
mo¿am znajœci ú is³amskich krainach miljony
ludziej, jakija deklarujuæ achwotu addaæ za
A³³acha ¿yæcio. Czy znojduæ sia ludzi ú krainach
Zachadu, achwotnyja daæ swajo ¿yæcio?
Oriana Fallaci6 napisa³a, szto kasztoúnaœciu,
za jakuju wiadzie sia boj pami¿ zachodnim i
is³amskim œwietam, joœæ toje, kab jana mah³a spa³uczyci sia Ÿ kim chocza i kali chocza. Ci úsio ¿
znojducca ludzi, hatowyja za heta pamierci?
Chto addaœæ swajo ¿yæcio za wolny rynak i
liberalizm?
Estera £obkowicz,
czasopis «Fronda» (Polszcza)
wie¿awiec = chmaraczos
sacrum = toje szto nale¿yæ da religii
3
profanum = toje, szto nale¿yæ da œwieckaha
4
mi³aœci = lubowi
5
Dekalog = dziesiaæ prykazañniaú
6
Oriana Fallaci – italjanskaja ¿urnalistka, jakaja
padtrymliwaje wajnu demoliberalnych cywilizacyj supraæ is³amskaha œwietu
1
2
miaszczajuczy niniejszy1 artyku³, pieraœledujema nastupny mety.
Pa piersza, u¿o niejak nieúciam sta³a siodniesznim «demokratam» i
«libera³am», i¿ uwohule dzie-kolwiek ludzi mohuæ usprymaæ religiju
ú szczylnaj Ÿwiazi iz haspadarstwawaj budowaj. Kaliœ i ú
chryœcijanskim œwiecie toje by³o normaj. Siodnia na prawialiki ¿al
zasta³o sia toje tykiela ú narodaú, ktory znajdawali sia paza zrubam2
zachodniaje «cywilizacyi» u ciahu astatnich 200 let. Inszy pohlad
praciahwaje istnawaæ u naszych adwiecznych praciúnikaú muzu³manaú, jakija jednak zaraz suæ wielej praciúnikami zwyradnie³aj zachodniaj «cywilizacyi», a
nie Katolickaha Kaœcio³a. Ady¿ nale¿a úznaæ muzu³manie dnieœ majuæ bolsz zdarowa padyjœcio da
pytañniaú etyki i morali, dyj haspadarstwawaha budaúnictwa ni¿ tzw. «ludzi wolnaha œwietu».
Z druhoj starany, tej artyku³ jest napisany JM Panam Mow³adam Udugam, ktory znany iz swajoj
wybitnaj idejnaj a ideologicznaj pracy na karyϾ Iczkieryi. Iczkieryja, padobna jak i Respublika
Bie³aruœ, znajduje sia dnieœ na wodapadziele jak cywilizacyjnam, hetak i politycznym. U Iczkieryi
idzie wajna, ale napadnik ka¿a, i¿ jon baroniæ «ce³asnaœci» swajho haspadarstwa i zmahaje sia iz
teroryzmam. U Iczkieryi paruszajuæ sia prawy asoby, ale EuroŸwiaz hatowy jest uznaæ referendum
i prezydenckija wybary okupacyjnaj administracyi. Usio praz toje, i¿ Czeczency zachacieli zbudawaæ
haspadarstwa iz panujuczaj religijaj. «Dzie ¿ heta baczana!» – zawo³ajuæ te¿ i naszy «demokraty».
«WiedŸ ¿a ciapier mo¿a byæ tykiela «dziar¿awa œwietapohladna neútralnaja», – pattaknuæ im
supracoúniki Fundacyi Szorasza3!
Drukujuczy konceptualnu pracu JM Pana Mow³ada Uduga namahajema sia prybliziæ naszym
ludziam istotu siodniaszniaha konfliktu ú Iczkieryi, jakaja ú gruncie wielmi blizka naszaj sytuacyi. Z
pradstaúlenych pryczynaú úwa¿ajema Ÿmiaszczeñnie danaha artyku³a za wysoka cikawaje dla naszaha
czytelnika.
1
niniejszy – hety, ni¿ejpadadzieny; 2 zrub – budowa, struktura; 3 Szorasz – Soras.
praciah na s. 6
HISTORYJA
Da pytañnia ab formawañni
haspadarstwatworczaha naroda WKL
Paniaæcie nacyi-naroda
Na paczatku kanieczna zasiaredzici sia nad
paniaæciowym aparatam problemy. S³owy nacyja
i narod Ÿjaúlajuæ sia synonimami ú szyrokim
sensie, kali my nie razhladajem nacyju ú
wuzkaetnicznym znaczeñni. Uwodziaczy ú
nazwu referata s³owa narod my majem na úwazie
pierad usim narod polityczny, a nie etniczny,
jakoha i nie mah³o istnawaæ u datyczny problemy
peryjad. Tym nie mieniej hety polityczny narod
moh i wa³odaú peúnymi formalnymi etnicznymi
charakterystykami, takimi jak supolnaja mowa
ci pachod¿añnie. Sztopraúda wybar i úspryniaæcio niekatorych etnicznych konstantaú nie nasi³a
dla subjektaú wybaru ú datyczny peryjad nadzwyczaj wa¿naha znaczeñnia, a abapira³a sia
pierad usim na funkcyjanalnyja jakaœci dadzienaj
konstanty1 .
Najbolsz ahulnym i adpawiednym akreœleñniem politycznaha narodu-nacyi na naszu dumku
Ÿjaúlajeæ sia nastupnaje. Polska-litwinski
piœmieñnik i polityczny dziejacz XX st. Józef
Mackiewicz hetak akresliwaje paniaæcie nacyi2 :
«Pawodle autora, wyraszalnym u paniaæci nacyi
Ÿjaúlajeæ sia nie rasa, nie pachod¿añnie, nie religija
i nie mowa. U paniaæcie nacyi úwachodziaæ
duchoúnaja suwiaŸ, uœwiedamleñnie supolnaœci,
wola da sumiesnaha ¿yæcia, imknieñnie da
adasoblenaœci, ale absolutna kaniecznaja úmowa
- tolki adna: najaúnaœæ nacyjonalnych tradycyj.»
Dr. Jan Ciechanowicz3 abmiarkoúwajuczy
pracu Vilfredo Paretto «Traktat ab ahulnaj socyjalogii» ka¿a: «Tradycyja zamianiaje indywidualny doœwied supolnym doœwiedam doúhaha
³ancuhu pakaleñniaú. Pry czym tradycyja funkcyjanuje ú sk³adanym i sta³a Ÿmiennym naturalnasocyjalnym kontekœcie, pawodle dak³adna
dziejuczych pieradumowaú, kaniecznaœciaú i
prawazhodnaœciaú.»
Konkretnuju charakterystyku politycznaha
naroda daje polski profesor Julijusz Bardach4 :
«Ad rañniesiaredniawiecznych narodaú, sformawanych na etnicznaj bazie, dalejszy szlach wioú
da narodaú feudalnych, dyferencyjawanych
majomasna i socyjalna. Tut adbywa³a sia
wyraznaje adasableñnie politycznaha naroda, u
jaki úwachodzili prywilejawanyja grupy abo s³ai,
szto údzielniczali wa ú³adzie, ad nasielnictwa,
jakoje zastawa³a sia paza sferaju politycznaha
praciah na s. 4
heta datyczyæ pierad usim mowy piœmowych
znosinaú - kancelarskaj mowy WKL
2
«Îò Âèëèè äî Èçàðà», Londyn 1992, s.68
3
«Na styku cywilizacji», Rzeszów 1997 s.12
4
«Sztudyi z historyi Wialikaha Kniastwa
Litoúskaha», Miensk 2002 s.318
1
2
LITWA
XVII/XVIII (NN17-18) A.D. MMIII (2003)
IDEOLOGIJA
Ustup
Politycznaja prastora nacyjonalnaha bie³aruskaha ruchu dnia siaho jest nadzwyczaj zaœmieczana raznastajnym ideologicznym sza³upiñniem,
jak roúnie ¿ licznymi «tabu» szcze Ÿ minionaje
epochi. Nawat a¿ dziwisz sia, jak niekatoryja,
koliœ barza nacyjonalistycznyja czalcy praúdziwaha BNF, zajmieli mocny ideologiczny drejf da
tzw. «centru», szto úreszcie i dawia³o da padzie³u
organizacyi. Ale nia warta dziwici sia. Na wialiki
¿al hetki drejf maje adpawiedny ideowy grunt z
czasu zhuby Reczypaspalitaje Abodwuch
Narodaú. Grunt hety maje nazwu wolnamularski1
liberalizm.
Paczaæ nale¿yæ niepasredna ad epochi padzie³aú haspadarstwa Abodwuch Narodaú. Aposznim paústanczym zrywam taho czasu, zdarowym ú swaim ideowym korani, treba liczyæ
Barskuju Konfederacyju: 1768-1772. Zdarowym
jon byú pa pryczynie taho, i¿ mieú u padstawie
œwiatuju wieru katolickuju i wiernaœæ Ajczynie, i
nia jszoú za ú¿o razpaúsiechnianymi2 zhubnymi
namys³ami fa³szywaj swabody:
My prawawierny chryœcijanie katoliki rymskija, narod polski, wierny Bohu i Kaœcio³awi,
wolnym karalom i kachanaj ajczyŸnie, uwa¿ajuczy kaniec nieszczaœliwych i strasznych srodkaú,
gwa³toúnie prociú usiutkamu prawu úczynienych,
nieabmylna wynikajuczyja a prynosiaczyja
niamylnaje nad³amañnie i amal paúsiechnuju
zhubu na wieru œwiatuju rymskuju, widziaczy
aziab³aœæ u duchawienstwie wy¿szym, a ú
ha³owach wialikszych œwieckich abyniatnaœæ3 ,
tut¿a u abywatelach biezwstydnu bajaŸñ i
zamiaszañnie, a szto najnieszczaœliwiej: i¿a
¿adnaj datkliwaœci nie czujuczy, nachylajuæ swaje
niegdyœ niazwyczajny ha³owy pad jarmo niawolnicza syzmatykaú, lutraú i kalwinaú, ktory
jeœmy krywioju Chrystusa najdara¿ejszaj i ú³asnaj
naszaj adkuplenyja pierad narodami nasili, nia
dbajuczy na tureckija, tatarskija, Szwedaú,
Kazakoú hufcy, ktory jak cieñ jedyn ad zaciahajuczaha s³oñca, tak jany ad znaku kry¿a
œwiatoha nikli pry heroicznym naszym aru¿¿u.
Ale joϾ Boh u Jeruzalem, joϾ jaszcze i prarok,
ktory úsiutki waro¿yæ pamysnaœci. Je¿ali ¿yæ i
úmiraæ, staæ i úpadaæ pry boku Jaho i œwiatoj
wiery katolickaj budziema, umocnie si³y naszy i
úzbudzie ú nas kroú rycersku, budzie nam
wa¿dziom i prawodcam, zas³onaj i patuhaj.
Niachaj nas utrymuje Jaho úsiechmocna moc,
niachaj pasile moc Syna pranajœwiaciejszaha,
niachaj nas zahreje duch Jaho mi³aœci! Czyñma
ú¿o ú Imia Trojcy pranajœwiaciejszaj Boha Ajca,
Syna i Ducha Œwiatoha toje sprysia¿añnie
asabistaje i paúsiechnaje. Tarczaj budzie nam
Maryja.4
Ad taho czasu sztoraz wialiksz tyja namys³y
pranikajuæ u niezale¿nicki ruch i pastupowa
niwelujuæ samu ú sabie Boskuju ideju niepadleh³aj
Ajczyny. Niwelujuæ nie ú niepasredny sposab,
ale takim czynam, i¿ niepadleh³aœæ zastaje sia
niby padstawowaj kasztoúnaœciu, szto ¿ datycza
formy, dyk jana musiæ byæ «jedyna prawilnaju»,
h.zn. «demokratycznaju». Kali pry Kaœciuszkaúskim Paústañni 1794 r. nasza nowaœpieczanaja
«aœwieczanaja progresyúnaja abszczeœæwiennaœæ», uwasoblenaja ú ks.H.Ko³³ontaju i I.Patockim chacia b dla prykryúki skarysta³a z takich
darahich nam, i konserwatyúnych paniaæciaú, jak
monarchija i dziedzicznaϾ tronu, dyk ichny
ideowy nastupniki ú wieku XIX nie saromili sia
wyrakczy sia kanczatkowa pachodziaczaj ad
Boha monarchii i za ka¿dym razam ustaloúwaæ
dyktaturu «nacyjonalnaha úradu». Nia majuczy
nicz5 prociú samoha paniaæcia nacyjonalnaha
úradu, zastanowima sia nad pytañniem, na jela6
tyja idei aœwieczañnia7 nanieœli i na ¿al szcze
nanosiaæ szkodu dla szlachetnaj samoj u sabie i
œwiatoj idei abarony Ajczyny.
U swaim razhladzie my datykniema sia ú
wialikszaj czaœci padziejaú ha³oúnych zbrojnych
zrywaú, skirawanych dla adzyskañnia niepadleh³aœci Ajczyny Abodwuch Narodaú: Kaœciuszkaúskim Paústañni 1794 r., Napoleonaúskich
Wojnach 1812 r., Listapadawym Paústañni 1831
8
r. i Styczniawym Paústañni 1863 r.
Rok 1791-1794
Konstytucyja 3 Maja i razam Ÿ im Kaœciuszkaúskaje Paústañnie 1794 r. byli biezumoúna
zrywam za niepadleh³aœæ. Ale adnaczasowa jany
dali wyraz razko³u siarod szlachty. Razko³, jaki
pradwyznaczyú bezplonnaœæ nastupnych
CHWAROBY ROSTU
albo ab ideowych elementach razk³adu ú ajczynnych ruchach za
niezale¿naœæ
Cza³awiek czynu dziejniczaje gwa³toúna i chaotyczna
œw. Joanna d’Arc – cza³awiek madlitwy,
dziejniczaje hodna
zrywaú, jaki wyznaczyú strategiczny stasunak
si³. Razko³ mieú pierad usim ideologiczny
charakter. Jak «aboz patryjotyczny»9 hetak i
«Tarhawica» byli za niepadzielnaœciu ziemlaú
Reczypaspalitaj, tolki baczyli tuju Reczpaspalituju ú rozny sposab. My nie chacieli b
usprawiedliúlaæ pozycyju tarhawiczan, jakija nie
pawinny byli iœci na supracu iz schizmatykami,
a da taho ¿ z najbolsz drapie¿nym woraham
Ajczyny. Ale adnaczasowa nie padlahaje
sumniwu, i¿ taja pozycyja sta³a sia wynikam
szalonaha pierawarotu ú myœleñni, jaki adbyúsia
naprykancy XVIII staleæcia, kali siarod abywatelstwa Europy zastali paruszany fundamentalnyja autorytety: Kaœcio³ i Monarchija. Pry hetak kardynalnym pierawarocie ca³kam naturalna
wyhlada³a bojaŸ znacznaj czastki naszych
magnataú i szlachty pierad ma¿liwym «jakobinstwam», szto mah³o praniknuæ u Reczpaspalituju
iz Zachadu. Pozycyja Kaœcio³a ú hety ¿ moment
by³a spryjalnaju da zachawañnia Reczypaspalitaje, ale adnaczasowa rezka «antyrewolucyjnaju», a znacza i skirawanuju prociú tak zwanych
«progresyúnych ideologaú» paústañnia, jakich
reprezentawaú u¿o úspamianiony ks.Hugo
Ko³³ontaj. Ichna úprost rewolucyjna retoryka da
szczentu zapu¿a³a miascowuju siaredniu i
wialikszu szlachtu, a tym wielej magnataú, jakija
niachibna i adwarta Ÿwiarnulisia na Úschod u
poszukach abaroncy szybka nadychodziaczych
giljotynaú. Woœ adno iz œwiedczañniaú:
Ko³lontaj pisaú naprykancy maja da Jana
Œniadeckaha: «hatuje sia projekt, ktory nia tolki
aœwieczanaj Europie pryniasie ukontentawañnie10 , ale nadta retelny11 pa¿ytak dla kraju
naszaha. Jmæ ksiondz Asoúski pisza Konstytucyju
ekonomicznu...»...Jaho projekt apiraú sia na
nawukach Adama Smitha «Ab bahactwie
narodaú», czyniaczy wolnaœæ u³asnaœci, wolnaœæ
asabistu, wolnaϾ pracy i apieku nad joj,
padwalinaj waúnutranaj budowy adrod¿anaj
Reczypaspalitaj, pry czym uwieœ stasunak pami¿
ziemskim u³aœnikam a sielaninam mieú z
paddanczaha zmianici sia na úmoúny...A
projektawana jaszcze treciu pryncypijalnu
ústawu: pa politycznaj
Treciaha Maja i ekonomicznaj
mie³a
pryjœci «Konstytucyja
moralna», niesumniúna polski adpawiednik
amerykanskaj i francuskaj
deklaracyi
praú
cza³awieka».12
Czas bia¿yæ, a rytoryka nie Ÿmianiajeæ
sia, hetak usio i zmaœw. Joanna d’Arc na
hajema sia za deklaramadlitwie
cyju praú cza³awieka!
Aposzniaja cytata pakazuje ŸwiaŸ mi¿ niby neútralnymi
ekonomicznymi koncepcyjami i realnaj moralnaj
indyferentnaœciu, jakoj adpawiadaje ludzkaja, a
nia Boskaja «Konstytucyja moralna».
Abahulniajuczy treba adznaczyæ nastupnaje:
reformy ú Reczypaspalitaj byli patrebnyja, bo
liberum veto sta³a sia instrumentam, katory
hamawaú pracu adnaho faktyczna najha³aúniejszaha 13 z haspadarstwawych organaú Sojmu. Negatyúnym elementam «Systemy 3
Maja»14 i wynik³ym Ÿ jaje paústañniem byli:
1.Pierawaha idei aœwieczañnia siarod aútaraú
«Systemy 3 Maja», szto prajaúla³a sia ú
pozytyúnaj acency ko¿nych nowatworaú epochi
aœwieczañnia: padzie³ u³adaú, addzialeñnie religii
ad haspadarstwa, ugruntawañnie na
racyjonalizmie i materyjalizmie i r.d.
2.Ugruntawañnie haspadarstwawaj systemy
na úŸwiedzienym u absolut pryncypie padzie³u
ú³adaú na ústawadaúczuju, wykanaúczuju i
sudowuju, jaki wynajszaú Karal (Charles) Montesquie
3.Praciah zhody na addzialeñnie Kaœcio³a ad
haspadarstwa i addañnie edukacyi ú ruki tzw.
Edukacyjnaj Komisyi, jakaja by³a útworana pa
kasacyi Zakonu Jezuitaú u 1773 r.
Negatyúnymi ¿ aspektami reakcyi abozu
«Tarhawicy» u swaju czarhu byli:
1.Staúka ú abaronie swaich prywilejaú na
schizmatycznuju Rasieju-Maskowiju
2.Anachronicznaje trymañnie sastare³ych i
szkodnych haspadarstwawych norm: liwierum
wieto, s³abaja pozycyja karala – elekcyjny karol.
3.Zamiaszczeñnie interesu nacyjonalnaha
interesam prywatnym.
Robiaczy wysnowu musim skazaæ: brak zdarowaj si³y ú abodwuch abozach, jakaja b z adnej
starany by³a patryjotycznaj jak prychilniki
Konstytucyi 3 Maja, z inszej nahetulki ¿ konserwatyúnaj jak «Tarhawica»; ktora by z adnej starany únik³a by pamy³ak swajho czasu jak taho
nie zrabili «patryjoty», z inszej ¿a pazwoli³a na
¿yæciowa kaniecznyja reformy i prajawi³a pakoru
nie tykiela pierad Karalom, jak asobaj, ale pierad
pawahaj Najiaœniejszaj Reczypaspalitaj i Panam
Boham, czaho nie zrabi³a «Tarhawica».
Taki fatalny Ÿbieh abstawinaú prywioú da
zaniapadu naszaj ulubionaj Ajczyzny. Padzialiú
nas na abozy, jakija walczuczy mi¿sobku i
kryczuczy, i¿ jany úsie za Ajczyznu, ka¿dy pa
swojmu ab joj zapomniú. Na ¿al i dnieœ suæ ludzi,
nawat «polityki», jak jany siabie nazywajuæ, jakija
nie wyciahnuli adpawiednych unioskaú 15 Ÿ
historyi.
Rok 1812
«Napoleon Bonaparte nia tolki nie byú h³yboka wieruczym cza³awiekam, ale i nie wa³odaú
nawat jak-kolwiek zaúwa¿alnaj religijnaj œwiadomaœciu. Naprociú, buduczy pradstawicielam
Aœwieczañnia, da religii mieú padyjœcio z
relatywistycznych pozycyj...» 16
Tym nia mieniej Napoleon u waúnutranaj politycy Francyi úreszcie pierajszoú da tzw.
pragmatycznych pozycyj i úznaú rolu Kaœcio³a,
jak wa¿naha duchoúnaha instytuta, dziejnaœæ
jakoha kanieczna dla normalnaha funkcyjanawañnia haspadarstwa, szto atryma³a swoj
wyraz u konkordacie17, padpisanym pami¿ im i
Apostalskaj Stalicaj. Dla Kaœcio³a Francyi jon
zrabiú jaszcze adnu nieacennuju pas³uhu, razburyúszy schizmatyczny «haspadarstwawy
kaœcio³», utworany pa Francuskaj Rewolucyi.
Szto ¿ datyczyæ jaho asabistych idejaú, dyk
wielmi cia¿ka ich jak-kolwiek acaniæ, bo jaho
dziejañni charakteryzujuæ sia ú¿o wyszejzhadanym pragmatyzmam, jaki generalna úsprymaú
nabytki Francuskaj Rewolucyi i stan pa joj, a
pierad usim strach pierad restaúracyjaj i zhubaj
u³ady.
Apisanaja polityka Napoleona pradwyznaczy³a, toj fakt, i¿ wako³ jaho Ÿbirali sia
ha³oúnym czynam ludzi «aœwieczañnia i progresu», albo inszymi s³owami worahi Kaœcio³a.
Na ¿al znajszli sia takija ludzi i radawodam z
Reczypaspalitaj. Wiadoma ich pamknieñni byli
jak napaczciwiejszyja: adradziæ straczanuju
Ajczynu, wiarnuæ niepadleh³aœæ, tolki dzie ¿ tady
pryncypy? Adnym z najbolsz wybitnych byú
genera³ Jan Henryk D¹browski, prawadyr
«legijonaú», da jakich zaciahwali sia ludzi z ce³aha
abszaru by³oj Reczypaspalitaj. Dyk woœ na
szlifach18 tych legijonaú, stworanych pierszapaczatkowa ú Lombardyi ú 1797 r. by³o napisana
«Gli uomini liberi sono fratelli»19 . A kukardy
mieli sia byæ francuskija, heta znacza «narodu,
jaki baroniæ wolnych ludziej»20 . Sam genera³
D¹browski wiadomy, jak cza³awiek, Ÿwiazany z
«wuhlarstwam» 21, i mieú absolutna waro¿yja
paczuæci da Papie¿a i Kaœcio³a. Jak mo¿na by³o
adradziæ Reczpaspalituju bez Ÿwiazi z Kaœcio³am?!
Na ¿al Janu Henryku D¹browskamu by³o z
kaho braæ pryk³ad, i nie aby z kaho. Sam Tadeusz
Kaœciuszka pisza jamu ú 1798-99 rr. nastupnym
czynam:
«Adkazaú asobna oficeram, asobna ¿aúnieram,
padnosiaczy znaczeñnie legijonaú, jak zawiaŸ
nacyjonalnaj si³y zbrojnaj na moment pawiartañnia
da Polszczy, nalahajuczy na braterstwa broni z
Francuzami i «Cyzalpinami»22, na respublikanskija
pryncypy, kaniecznaœæ edukacyi, nawuczañnia
¿aúnieraú, z katorych u buduczyni majuæ byæ oficery
adrod¿anaha wojska (na edukacyju ¿aúnieraú i
ich hramadzianskaje wychawañnie 23 byú u
legijonach nacisk ad samaha paczatku).
Wybickamu radziú paszyreñnie œpiewaú u wojsku
i sk³adañnie «respublikanskaha katechizmu»,
jakim chacieú wypierci katolickija «zababony».
Dbaú taksama, kab prysiahana na nianawiœæ da
karaloú.»24
Aprocz nahetulki widawocznaha wolnamularska-liberalnaha radawodu byú i aspekt geopolityczny. Napoleon swaim nieraŸwiazalnym
konfliktam iz staroj dynastyjaj - Burbonami, a ú
Ÿwiazi z hetym i z astatnimi monarchicznymi
damami, asudziú u strategicznaj perspektywie
swaju sprawu na parazu. Stasunak si³ byú wyrazna nie na karyœæ Francyi. Toje, i¿ konflikt ciahnuú
sia hetak doúha, by³o spryczyniena wykluczna
rewolucyjnym ducham, jaki szyryú sia pa ce³aj
Europie i znachodziú sabie prychilnikaú nia tolki
ú Francyi, ale i ú astatnich krajoch, pakul nie
zastaú utajmawany ú 1815 r.
Istnuje peúnaja nielogicznaœæ, jakuju aczkolwie25 mo¿na by³o úbaczyæ tykiela pa wiakach.
Fundamentalny brak logiki palahaje na tym, i¿
haspadarstwa samo ú sabie jest reczczu konserwatyúnaj i tradycyjnaj. Ka¿da haspadarstwa ¿adaje
mieæ jak najh³ybiejszu historycznu ciah³aœæ i
tradycyju, aby na jaje apiraci sia. Nawat rewolucyjanery, libera³y i wolnamulary ka¿uæ ciapier
ab swajoj «tradycyi» z 1789 r. Z taho wynikaje,
i¿ gruntawaæ adbudowu Reczypaspalitaj na
chwalach rewolucyjnaha zrywu, jak minimum
niedalnabaczna i nierazumna. Usie tyja nadziei,
LITWA
XVII/XVIII (NN17-18) A.D. MMIII (2003)
3
F E U D A L N A J A R E K O N K W I S TA
szto trywali 15 let, raŸwiejalisia pa 1812 r. i byli
sk³adzieny ú trumnu ú 1815 r. padczas Wiedeñskaha26 Kongresu.
Tradycyja ¿ Reczypaspalitaj i Wialikaha
Kniastwa Litoúskaha ú prywatnaœci nie mah³a b
mieæ trywa³aœci, aprocz jak ugruntawanaja na
fundamencie wiery. Tolki wiera ratawa³a naszu
Ajczynu ú ciahu wiakoú i tolki Ÿ jaje zaniapadam
mo¿na Ÿwiazaæ zaniapad Ajczyny. Napoleonaúskija wojny ú Europie i wajna z Rasiejaj stwaryli
illuzyju ma¿liwaœci adbudowy kraju. Heta
illuzyja kasztawa³a tysiaczaú ¿yæciaú, jakija da
taho ¿ pryjsz³o sia sk³aœci nie pad Wilniaj czy
Nawaharodkam, ale pad Somo Sierraj u Hiszpanii,
czy Austerlitzam u Austryi, albo úwohule ú
Egipcie. I nie na a³tar wiery, a na a³tar racyjonalistycznyj ideologii i wolnamularskich interesaú,
bez astatniaj spowiedzi czy nawat karotkaj
madlitwy da Najœwiaciejszaj Maryi Panny, ale
pad œciahami «Wolnaœci, Roúnaœci i Braterstwa»,
szto zaprawodzili duszu ú piek³a. Z tej pryczyny
achwiara taja nia mo¿a úwa¿aci sia za achwiaru
pa¿adanuju Boham i byæ pryk³adam dla
naœledwañnia.
Nale¿yæ adnak zaznaczyæ, i¿ zakid hety
datycza pierad usim kiraúnikoú i prawadyroú
ruchu. Zwyk³yja czalcy mie³y prywatna naszmat
bolsz konserwatyúny pohlad i nie zaú¿dy
atajasamlali hetuju walku, jak baraæbu za interesy
«usiaho progresyúnaha cza³awiectwa» i jaho
wolnamularskija idei, ale jak abaronu Ajczyny
ad zaborcaú. Im nale¿yæ jak najwyszejszy honar
za toje, szto pak³ali swaje ¿yæci za Ajczynu, u
dobraj wiery, nie œwiadomyja generalnych metaú
kiraúnictwa.
Wysnowa z wyszejprywiedzienaha mo¿a byæ
nastupnaja: adbudowa Ajczyny nia mo¿a sia
adbyæ na aby-jakim gruncie. Dla jaje patreba
tolki Boskaha gruntu, tolki gruntu wiery i wiery
katolickaj. Bez taho raniej czy paŸniej asud¿ana
ce³aja sprawa na parazu. Bezgraniczna wieru
wa ú³asnyja si³y daprawodzi³a da taho, i¿
ahromnisty wysi³ak kolkich pakaleñniaú na
piera³omie XVIII-XIX staleæciaú pajszoú marna,
pakinuúszy razczarawañnie, Ÿnieachwoczwañnie
i frustracyju.Czy ¿ my nie ahladajem czahoœ
padobnaha ú nasz czas? Dyk para nareszcie
nawuczyci sia z historyi!
Wielkalitoúski patryjota
praciah budzie
wolnamularski – masonski
razpaúsiechnianymi – raspaúsiud¿wajemymi
3
abyniatnaϾ РabyjakawaϾ
4
«Akt za³o¿enia Konfederacji Barskiej, luty
1768 r.», drukuje sia wodle: Panowanie Stanis³awa
Augusta Poniatowskiego w œwietle Ÿróde³, przedstawi³ W. Konopczyñski, Kraków 1924, s. 11,
12
5
nicz – niczoha
6
jela – kolki
7
aœwieczañnie – aœwietnictwa
8
styczniawy – studzieñski
9
«patryjoty» – prychilniki Konstytucyi 3 Maja
10
ukontentawañnie – zadawalnieñnie
11
retelny – karysny, jakasny
12
«Dzieje Polski porozbiorowe 1795-1921»
Marian Kukiel, Pary¿ 1983 s.31
13
pry s³abym Karali
14
«Systema 3 Maja» – akreœleñnie B.Leœnadorskaha, pad jakim razumiejecca model haspadarstwa, jaki praduhled¿wali ustawadaúczyja
akty Czatyrochletniaha Sojmu i Konstytucyi 3
Maja
15
wyciahnuæ uniosak – zrabiæ wysnowu
16
«Geschichte der Kirche in der ideengeschichtlicher Betrachtung: Band II Die Neuzeit »,
Joseph Lortz, Muenster 1962 r., s.342
17
konkordat – pahadnieñnie
18
szlif – epolet
19
Gli uomini liberi sono fratelli – Usie wolny
ludzi suæ braæmi
20
«Dzieje Polski porozbiorowe 1795-1921»
Marian Kukiel, Pary¿ 1983s.73
21
Wuhlarstwa, albo karbonaryi – wajskowarewalucyjny kirunak suœwietnaj masoneryi
22
Napaczatku legijony planawa³a sia útwaryæ
pry tzw. «Cyzalpinskaj Respublicy»
23
Woœ ¿a!
24
« Dzieje Polski porozbiorowe 1795-1921»
Marian Kukiel, Pary¿ 1983 s.81
25
acz-kolwie – jednak, usio ¿
26
Wiedeñski – Wienski
1
2
Praciahwajuczy temat, szto byú zakranuty ú N 4(16) u artykule «Feudalnaja Rekonkwista» my
Ÿmiaszczajem u hetym i nastupnych numarach «Litwy» seryju materyja³aú, jakija úwojduæ u paŸniej
wydadzienuju knihu pad nazwaj «Feudalnaja Rekonkwista». Ko¿ny z materyja³aú budzie
pryœwieczany asobnamu tematu, jaki Ÿjaúlajeæ sia sk³adowaj czastkaj tradycyjonalistycznaj
pastawy. Hety materyja³ pryœwieczany tradycyjnym katolickim haspadarstwam, jakija Ÿnikli, jak
skazali b niekatoryja «aœwietniki» zhodna z «objektyúnaj chadoju historyi». My ¿ œæwiard¿ajem,
szto «objektyúnaja chada historyi», heta sprytnaja ideologicznaja formuloúka, jakaja dazwalaje
tzw. «progresyúnamu cza³awiectwu» zmahaci sia iz Bo¿ym Kaœcio³am i tradycyjnymi
supolnaœciami. Ale pakolki ich liberalnyja zdani suæ plonam ruk cza³awieczych, to my úpeúnieny
szto da marnaœci ichnich namahañniaú, jakija zdaryli sia wykluczna dziela taho, kab jaszcze
macniej wyjawi³asia Wola nia ludzkaja, ale Boskaja!
Sark
Aposzniaja wyspa feudalizmu
Niewialikaja wyspaczka Sark, szto nale¿a da grupy Normandzkich Wysp na kanale La Manche, sta³a sia herojem ma³oj
haspadaratworczaj sensacyi. Woœ ¿a wyjsz³a na jawie, i¿ da tej pary tam dziejniczaje feudalizm.
Flaga Sark, heta
kry¿ œw.Juraha
(jak Anglii) z
dwuma za³atymi lampartami1 . Wa¿nym elementam
historyi Ÿjaúlajecca panawañnie na Sarku
znanaha Wilhelma Zdabyúcy (Zawajoúnika). Heraldyczna legenda ka¿a, i¿
pa zdabyæci Anglii ú 1066 r. Wilhelm nadaú wyœpie herb dla adroŸnieñnia z tryma lampartami, jon ¿a ú¿ywaje sia i da
dnieœ.
Sark jest czaœciu baliwatu Gwerncy.
Status praúny Normandzkich Wysp dosyæ sk³adany: jany padlahajuæ brytanskaj
karonie, Al¿beta II jest ichnaj karalewaj,
jednak nie Ÿjaúlajuæ sia ani czaœciu Anglii,
ani Zjednoczanaha Karaleústwa. Chiba
szto najbolsz praúdziwaj historycznaj
interpretacyjaj by³a b nastupna: Anglija
- pierszaja kolonija Sarku.
Sytuacyja z feudalnym ³adam na wyœpie
astatnim czasam pacza³a paharszaci sia.
Brytanski úrad i AZN (AAN) naciskajuæ
na lokalny úrad wyspy, dzie ¿ywie kala
600 asob, kab jana Ÿmiani³a swoj ³ad.
Dnieœ absolutna bolszaœæ czalcoú tamtejszaha parlamentu nia jest wybierana, ale
dziadzicza2 tytu³ da zasiadañnia ú iŸbie3,
bo wa³odaje ziamloj.
«Prostyja» ¿ychary wyspy byli b zadawoleny iz Ÿmieny ³adu, bo úwa¿ajuæ,
szto reforma adbiare ú³adu nieszmatlikim,
i zawiadzie demokracyju. Konserwatary
natomiest ka¿uæ, szto Ÿmiena ³adu Ÿniszcza miascowy sposab ¿yæcia, jakomu
lokalnaja konstytucyja s³u¿a ú¿o bolej
za 400 let. «Jana daje nam stabilnaœæ i
paczuæcio praciah³aœci» ka¿a czalczynia
parlamentu Filida Rang. Isnuje bojaŸ, szto
ú wyniku proponawanych Ÿmienaú, sytuacyjaj na wyœpie, jakaja jest adnaczasowa padatkawym rajem, zainteresujuæ
sia mi¿narodawyja struktury.
Pa wyspaczcy mo¿na pierasoúwaci sia
wykluczna pieszszu, roweram czy konnaj bryczkaj. Traktory pracujuæ na fermach i woziaæ «chutkuju dapamohu».
Pawodle Pismo konserwatywnoliberalne «Czas» N 35 (641)
31.VIII.2002
Tradycyjnyja katolickija haspadarstwy
P
ierad tym, jak zah³yblacca ú sutnaœæ
pytañnia nale¿yæ wyznaczyæ, szto my
razumiejem pad tradycyjnym katolickim
haspadarstwam. Woœ ¿a na naszu dumku takim
haspadarstwam Ÿjaúlajeæ sia toje, dzie zakanadaúcza pryznana pierawaha œwiatoj katolickaj
religii. Mo¿na nawat skazaæ, szto heta i jest
asnoúny pakaŸnik, Ÿ jakoha wynikajuæ nastupnyja. Bo sama ú sabie monarchicznaœæ, bez
prywiazañnia da Katolickaha Kaœcio³a wyrad¿ajecca ú tyraniczny absolutyzm. Korporacyjnaœæ adarwanaja ad duchoúnaœci pieratwaraje
sia ú socyjalizm i r.d. U niekatorych haspadarstwach hety proces sekularyzacyi, albo
«uœwiaczeñnia»1 zajmaú doúhi peryjad historyi,
u niekatorych, pry úŸdziejañni Ÿniesznich
faktaraú trywaú znaczna karaciej. Ale sutnaœæ
jaho by³a jednakawa - adsunuæ Rymski Kaœcio³
ad wychawañnia, edukacyi, nawuki, haspadarstwawych spraú, majomaœci, up³ywu na moral i
sposab pracy. Pierszym etapam pracesu sekularyzacyi sta³a sia reformacyja - spaczatku ruch
za «abnaúleñnie» Kaœcio³a, a paœla konglomerat
wierawuczeñniaú, jakija zyrwali suwiaŸ z Rymskim Arcypastyram i Kaœcio³am.
U haspadarstwawym sensie pierszaj achwiaraj
reformacyi sta³a sia Œwiatarna Cesarstwa Rymskaje Niamieckaha Narodu. Œwiatarna Cesarstwa
Rymskaje Niamieckaha Narodu by³o útworna ú
962 r., kali Karol Teútonskaha Karaleústwa Otton
I atrymaú karonu Imperatara z ruk Papie¿a Jana
XII. Stwareñniem Œwiatarnaha Cesarstwa Rymskaha byú adnoúleny Ÿwiaz Papie¿a i niamieckich
u³adaroú, szto nada³a impuls dla nowaha
kulturnaha úzdymu kultury ú peryjad tzw.
Ottonskaha Adrad¿eñnia. Religijnaja palityka
nastupnikaú Ottona I, u asabliwaœci Henryka III,
ú³uczy³a Kaœcio³ u systemu haspadarstwawaha
kirawañnia i padtrymañnia koncepcyi sakralnaha
charaktaru imperatarskaj u³ady. Kaœcio³
Œwiatarnaha Cesarstwa Rymskaha pieratwaryú
sia ú mocnu duchowu i politycznu instytucyju,
u wyniku czaho niekatoryja hrabstwy i kniastwy
pierajszli pad kiraúnictwa arcybiskupaú
(Moguncyja/Mainz, Kolonia/Koeln, Passau,
Salzburg). Iz siaredziny X w. da siaredziny XI
w. niamieckija biskupy 6 razoú abirali sia
Rymskimi Papie¿ami. Z XII w. u Œwiatarnym
Cesarstwie Rymskim aktyúna raŸwiwajuæ sia
zakonnyja2 supolnaœci, u asnoúnym dominikancy i francyskancy. Da paczatku XIV w.
adnyja tolki dominikancy mieli ú Cesarstwie 96
mu¿askich i 74 ¿anoczych klasztary. Paczatak
reformacyi aznaczaje sia abwiaszczeñniem praz
Marcina Lutra ú 1517 r. 95 teologicznych tezisaú.
Szerah niamieckich kniazioú: Fryderyk Saski,
Filip Hessenski, Georg Brandenburski i insz.
pamknuli sia wykarystaæ hetuju nahodu, dziela
taho kab skinuæ «cia¿koje» biaremia Rymskaha
Kaœcio³a, jahonaj duchoúnaj i œwieckaj u³ady.
Imperator Karal V i niekatoryja kurfiursty zastali
sia wiernymi Rymskamu Prasto³u. Ale na peryjad
Aúgsburskaha religijnaaha supakoju (1555)
Œwiatarna Cesarstwa Rymskaje by³o na 80%
protestanckim. Katolicki Kaœcio³ zhubiú 2
arcybiskupstwy i 15 biskupstw. Druhaja pa³owa
XVI w. sta³a epochaj kontarreformacyi, poœpiechi
jakoj byli Ÿwiazanyja Ÿ dziejnaœciu Imperatora
Rudolfa II (1576-1612), kniazioú Bawarskich
Albrechta V, Wilhelma V, arcybiskupa Tryrskaha
Jakuba von Eltza, arcybiskupa Wuerzburskaha
Juljusza Echtera von Mespelbrunna.
Wializarnuju rolu adyhrali taksama jezuity, jakija
raŸwili ú Cesarstwie szyrokuju dziejnaœæ dziela
adnaúleñnia chryœcijanskaha ¿yæcia ú katolickich
tradycyjach. Dla padrychtoúki niamieckich
jezuitaú Ignacym Loyolam by³o zasnawana tzw.
Hermanska Kolegijum u Rymie (1522), a pawodle
jaho úzoru Ÿjawili sia kolegija ú Kolonii (Koelnie),
Trieru, Moguncyi/Mainzy, Dillingenie i Monachium (Muenchen). Adnym z najwa¿niejszych
centraú katolictwa ú druhoj pa³owie XVI w. staú
sia jezuicki úniwersytet u Ingolstadtcie. Ale
poœpiech kontarreformacyi byú tolki czastkowy.
U wyniku tryccaciletniaj wajny (1618-1648),
jakuju wiali pami¿ saboj Protestancka Unija
(1606) i Katolicka Liga (1609) byú zakluczany
Westfalski supakoj (1648), kali ko¿ny iz subjektaú
Cesarstwa (kala 300 œwieckich i duchoúnych
kniastwaú) wyznaczaú swaju palityku
samastojna, zhodna iz pryncypam cuius regio
eius religio3 . Tryccaciletniaja wajna ú wialikaj
stupieni padarwa³a mahutnaœæ Œwiatarnaha
Cesarstwa Rymskaha, nasielnictwa jakoha pamienszy³a sia ú 10 razoú. Paœla Westfalskaha supakoju asobnyja niamieckija kniastwy prawodzili
niezale¿nu polityku, a Cesarstwa nasi³a czysta
nominalny charakter i adyjsz³o ú cieñ u politycznym sensie, formalna praistnawaúszy da
1806 r.
Wysnowy: reformacyja nanies³a raszuczy údar
pa adnym z ha³oúnych katolickich haspadarstwaú
siaredniawiecznaj Europy, jakoje praciahwa³a
tradycyju Imperyi Karala Wielkaha. Dadzienaja
padzieja akaza³a wializarny úp³yú na zaniapad
katolickaj wiery ú centry Europy, faktyczna
lampart – heraldyczny leú iz ha³awoju
pawiernutaj u bok naziralnika
2
dziadzicza – atrymliwaje ú spadczynu
3
izba – pa³ata parlamentu
1
Ÿlikwidawa³a ekonomicznuju i militarnuju moc
Papskaha Haspadarstwa, jakoje abapira³a sia na
Œwiatarnaje Cesarstwa Rymskaje. Paœla hetaha
sta³a niema¿liwa praktyczna a¿yæciawiæ
krucyjatu4 supraæ heretycznych prawadyroú u
toj ci inszaj czastcy œwietu. Idejnym wynikam
reformacyi staú sia raspaúsiud zab³udañniaú5 i
Ÿniszczeñnie adzinaha kaœcielnaha aútorytetu. U
praktycznym politycznym sensie faktycznaja
likwidacyja Œwiatarnaha Cesarstwa Rymskaha
prywia³a da úzmacnieñnia protestanckaj Prusyi,
jakaja sta³a asnowaj dla pieradaczy szkodnych
«aœwietnickich» i liberalnych wuczeñniaú u
siaredniuju i úschodniuju Europu, a taksama
czynna spryczyni³a sia da likwidacyi pierawa¿na
katolickaj Reczypaspalitaj, suzasnawalnicaj jakoj
by³o i nasza Wialikaje Kniastwa Litoúskaje.
Litoúski konkwistador
uœwiaczeñnie = nabli¿eñnie da œwietu
zakonnyja = ordenskija
3
czyja ú³ada, taho i wiera
4
krucyjata = kry¿owy pachod
5
zab³udañnie – ras. çàáëóæäåíèå
1
2
4
LITWA
XVII/XVIII (NN17-18) A.D. MMIII (2003)
HISTORYJA
Magnat Hieronim Chryzostom Chadkiewicz –
pradstaúnik uradujuczaj na Litwie klasy,
œwiadomaj swajoj haspadarstwatworczaj misyi
praciah z s. 1
¿yæcia. U francuskaj terminologii feudalny
polityczny narod nazywajeæ sia pays légal, a
nasielnictwa ú ce³ym sk³adaje pays réel.»
Zychodziaczy z wyszejprywiedzienych
formulowak my zasiarodzima sia na kryteryjach,
jakija dazwalajuæ sformulawaæ mierkawañnie ab
politycznym i haspadarstwatworczym narodzie
Wialikaha Kniastwa Litoúskaha. Hetymi
kryteryjami dla nas s³u¿aæ:
- najaúnaœæ supolnych tradycyj;
- wola da sumiesnaha ¿yæcia;
- duchoúnaja suwiaŸ;
- uœwiedamleñnie supolnaœci i imknieñnie da
adasoblenaœci.
Wa¿nym momentam, jaki patrabuje œæwiard¿eñnia Ÿjaúlajeæ sia pytañnie ab stanawaj
struktury haspadarstwatworczaha narodu WKL.
Pakolki my pad takim narodam razumiejem
pradstaúnikoú pays légal, to pierad usim najbolej
szmatlikaj jaho czastkaj Ÿjaúlajeæ sia szlachta i
magnaty. Naturalna traplajuæ u lik reprezentantaú
politycznaha narodu pradstaúniki duchawienstwa roznych wyznañniaú. U peúnym sensie
nale¿yæ taksama úkluczyæ u mie¿y politycznaha
narodu i haradzki patrycyjat, jaki chacia i nie
mieú niepasrednaha politycznaha pradstaúnictwa, tym nie mieniej ad jaho zale¿ali ú znacznaj
stupieni haspadarstwawyja finansy, jon ¿a ú
peryjad wajskowych dziejañniaú niepasredna
da³uczaú sia da abarony krainy. U œwiatle
prywiedzienych kryteryjaú my budziem razhladaæ usie konstanty i charakterystyki haspadarstwatworczaha narodu WKL, u tym liku i
etnicznyja, takija jak mowa i pachod¿añnie.
Praúna-politycznyja i kulturna-zwyczajowyja aspekty unifikacyi haspadarstwatworczaha naroda WKL
Supolnyja tradycyi haspadarstwatworczaha
narodu WKL formawali sia na praciahu niekalkich
staleæciaú wa úmowach baraæby hetaj dziar¿awy
za istnawañnie. Hetaje formawañnie adbywa³a
sia ha³oúnym czynam u peryjad z 1253 r. da
1595 r. U peryjad z 1595 r. da 1795 r. adbywa³a
sia kanczatkowaja homogenizacyja politycznaha
narodu, jaki praistnawaú faktyczna da 1863 r.,
pasla czaho procesy formowañnia nacyj u
wuzkaetnicznym sensie pierawa¿yli nad pays
légal.
U dadzienaj pracy nas pierad usim cikawiæ
pierszy peryjad niepasrednaha formawañnia
haspadarstwatworczaha narodu hzn. da Bieraœciejskaj Carkoúnaj Unii. Supolnyja tradycyi
politycznaha narodu prajaúlali sia praktyczna wa
úsich sferach ¿yæciadziejnaœci, u naszym
razhladzie my spynima sia pierad usim na sfery
praúna-politycznaj, wierawyznaúczaj i kulturnazwyczajowaj.
Unifikacyja ú aœpiekcie praúna-politycznym
adbywa³a sia szlacham pryniaæcia adpawiednych
ustawadaúczych aktaú - prywilejaú. Tut my
mo¿am naziraæ na pierszy pohlad supiareczliwy
charakter tendencyj jakija tym nie miensz
prywiali da h³ybiejszaj jedanœci narodu politycznaha WKL. Supiareczliwaœæ tendencyj t³umaczyæ
sia realijami geopolitycznaha i cywilizacyjnaha
charaktera, z jakimi pryjsz³o sia sutykaci sia
Chrost Mendoga – duchowaja proba Litwy, jakaja adyhra³a swaju rolu ú
haspadaratwareñni, na¿al nie zawiarszy³a sia pamysna
Da pytañnia ab formawañni
haspadarstwatworczaha naroda
WKL
Wialikamu Kniastwu na praciahu úsiaho peryjada
swajho istnawañnia.
Na pierszym etapie, paczynajuczy ad koronacyi Mendoga, a¿ da Jagaj³y intensyúnaœæ unifikacyjnych i homogenizujuczych procesaú u elicie
Wialikaha Kniastwa strymliwajeæ sia baraæboj
pami¿ roznymi kniaziami i politycznymi
grupami za úp³yú u dziar¿awie. Na hetym etapie
unifikacyja nie razhladajeæ sia jak meta, ale
zabezpieczwajeæ sia pierszasnaja stabilnaœæ
haspadarstwawaha ³adu i mie¿aú nowastworanaj
dziar¿awy adnosna Ÿniesznich si³awych faktaraú.
Pry hetym adnastajnaϾ kulturna-religijnaj
identycznaœci únutry krainy nie ihraje znacznaj
roli, a na pierszym miescy znachodzie sia
lojalnaœæ da haspadara. Tym nie miensz adaptacyja peúnych haspadarstwawa-praúnych form
pawinna by³a mieæ miesca jaszcze za Mendoga,
jak œwiedczaæ R.Siemianczuk i A.Sza³anda z
Hrodna cytujuczy polskaha dasledczyka
Henryka £owmiañskaha, ab wostraj kaniecznaœci
pierajmañnia jurydycznych formaú «ruskaj»
haspadarstwawaœci: «...na paczatku XIII st. u
Litwie nie by³o wyraznych sladoú monarchii: na
¯amojci úwohule, u Aúksztocie - da czasoú
panawañnia Mendoga. Paraúnoúwajuczy socyjalnuju sytuacyju na ba³tycka-litoúskich ziemlach
(u pierszuju czarhu Aúksztocie) z sytuacyjaj u
Prusyi i ¯amojci, jakuju zafiksawali kry¿ackija
kroniki XIII-XIV st.st., jon prychodziæ da
wysnowy, szto «starejszych kniazioú» z damowy 1219 r. nielha liczyæ ani monarchami, ani
ú³adarami asobnych terytoryjalna-politycznych
adzinak - ziemlaú. Heta byli najmacniejszyja
prawadyry dru¿yn, jakija mieli paúnamoctwy
zakluczaæ Ÿniesznija damowy ad swajho imia, a
taksama padu³adnych im druharadnych prawadyroú i, ureszcie, usiaho wolnaha nasielnictwa
litoúskaha plemieni...U toj ¿a czas, u siaredzinie
XIII st. u Paniamoñni ú¿o istnawa³a dziar¿awa,
ab czym zhadwajuæ krynicy...Jak za taki karotki
adrezak czasu Mendogu úda³o sia stwaryæ
dziejnyja haspadarstwawyja instytuty? Na naszu
dumku, heta mah³o adbyci sia tolki szlacham
pierajmañnia Mendogam hatowych haspadarstwawych instytutaú iz susiednich s³awianskich kniastwaú, i ú pierszuju czarhu z terytoryi
«ruskaj Litwy».5
Peryjad hety zawiarszajeæ sia na piera³omie
XIV - XV ww., kali siarod kirujuczych dynastyj
úzrastaje paniaæcie patreby idejnaha, religijnaha i
kulturnaha zadzinoczañnia elity WKL.
Jurydyczna dadzieny proces adbywaú sia i byú
zamacawany szeraham prywilejaú, Ÿmieszczanych u mie¿ach unijnych damowaú pami¿
Karaleústwam Polskim i WKL. Nale¿yæ adznaczyæ istotny úp³yú, jaki akazaú na dadzieny
proces polski jurydyczny doœwied. Pasla
wybaru, szto byú zrobleny Jagaj³am na karyœæ
integracyi ú regijonie Mi¿morra zamiest
kontynentalnaha waryjantu 6 , wybar inszaj
jurydycznaj formy únifikacyi wyhladaú by
nielogiczna. Takim czynam na pierszym etapie
pieramah³a zachodniaja politycznaja i kulturnaja
model zadzinoczañnia elity WKL, jakaja
zamacoúwa³a sia nastupnymi jurydycznymi
aktami:
- Wilenskim aktam 1387 r. datyczna prywiadzieñnia ú katolickuju wieru úsiaho ahu³u
litoúskaha bajarstwa;
- Haradzielskimi prywilejami 1413 r.
- Kazimierawymi prywilejami 1447 r.
- Statutam WKL 1529 r.
Nastupstwy pryniaæcia zhadanych prywilejaú
mo¿na wyraziæ nastupnym czynam. Dokumenty
1387 i 1413 rr. zamacoúwajuæ jadro panujuczaha
p³asta i dynastyi WKL, konwertujuczy ich u
katolicyzm i hetym nadajuczy jamu nowyja
u³aœciwaœci. Jadro heta sk³adali pierawa¿na
magnaty i bajary, historyczna ba³tyckaha
pachod¿añnia, dla jakich adnak heta nie by³o
najwa¿niejszaj kasztoúnaœciu. Ab hetym
œwiedczyæ Je¿y Ochmañski7 cytujuczy Macieja
Stryjkowskaha, ka¿uczy, szto legendarny
Erdziwi³ pasla czarhowaha tatarskaha najezdu
na paczatku XIII w. mieúsia razdawaæ wa³odañni
ú ruskich kniastwach panam i rycarstwu
¿amojckamu i litoúskamu: «hetak, szto i sioñnia
ma³a nie ú ko¿nym ruskim kucie joœæ pa czastcy
Litwy, ad tamtych czasoú, z katorych inszyja
redka pa litoúsku razumiejuæ».
Jaszcze bolsz ab hetym ka¿a dynamika
pawialiczañnia katolickich rodaú u tzw.
«pawietach ruskich», jakuju prywodziæ
J.Ochmañski na padstawie popisu wojska WKL8
z 1528 i 1567 rr. Zhodna z hetym bajarstwa z
«katolickimi» i «ba³tycka-litoúskimi» imionami i
prozwiszczami ú Nawahradzkim, S³onimskim,
Waúkawyskim i Hrodzienskim pawietach
sk³ada³a ú 1528 r. 222 rody z kala 800 ca³kam,
szto sk³adaje 28%, a ú 1567 r. u¿o 527 rodaú z
1493 ahu³am. Asabliwuju dynamiku tut wyjaúlaje
Waúkawyski pawiet, u jakim kolkaœæ katolickich
rodaú uzras³a z 34 da 50%.
Wyszejprywiedzienyja dadzienyja œwiedczaæ
ab nizkim barjery, jaki újaúla³a saboj etnicznaje
pachod¿añnie pry integracyi i homogenizacyi
kirujuczaj elity WKL, jakaja zamacoúwa³a sia
jurydyczna. Tendencyi ¿ da úmacawañnia hetaha
jadra z adnaho boku, ale adnaczasowa na jaho
pastupowaje i niaúchilnaje paszyreñnie prysutniczajuæ u zhadanych jurydycznych aktach. Kali
pierszyja dwa jak u¿o adznacza³a sia pierawa¿na
datyczaæ stwareñnia i formawañnia hetaha jadra,
adnaczasowa zabezpieczwajuczy jaho ad Ÿliæcia
z polskim (prywilei 1413 r.), tady ¿ nastupnyja
adkrywali mahczymaœci dla kooptacyi nowych
czalcoú, sztopraúda bez Ÿmieny identyfikacyi,
jakuju nasi³a jadro. Hetak prywilej 1447 r. u¿o
nie úzhadwaje abmie¿awañniaú 1413 r., chacia
chutczej za úsio ú pierawa¿naj bolszaœci
wypadkaú jany zachoúwali sia. Tym nie miensz
œw. Piotr Skarha – jezuita, talenawity kazañnik,
jaki pradkazaú upadak Reczypaspalitaj,
pradstaúnik duchowaha stanu, na jakim
zaú¿dy tryma³a sia haspadaratworczaja
litoúskaja ideja
u socyjalnym planie prawy prawas³aúnaha
bajarstwa byli znaczna lepsz zabezpieczany
hetym prywilejem, pakolki jak œwiedczyæ
profesor Anatol Hryckiewicz: «Wialiki KniaŸ
Kazimier zrabiú im nowyja sastupki, pieradaúszy
ú³adalnikam majontkaú prawa, jakoje raniej mie³a
dziar¿awa - sudziæ nasielnikaú hetych majontkaú,
u sk³ad jakich uwachodzili nie tolki zale¿nyja ad
feuda³aú sialanie, ale i miaszczanie...»9 Statut
1529 r. u¿o znaczna paszyraje jurydycznyja
prawy na nowuju czastku elity ka¿uczy:
«chotiaczi obdarowati prawy chriestjanskimi,
wsim prie³atom, knia¿atom, panom choruhownym…i wsiemu pospolstwu i ich poddanym
a tubylcom zieml Wielikoho kniaŸstwa naszoho
Litowskoho, kotoroho by kolwiek stad³a a stanu
byli, wsi ich prawa i priwila kostielnyje, tak
³atinskoho zakonu, jako i hrieczieskoho…».10 Ale
iznoú ¿a dadzienaje paszyreñnie abmia¿oúwajeæ
sia ú r.3 Statuta, dzie haworyæ sia : «Te¿ ustawujem: acz-kolwie prawo pisanoje dali jesmo
ziemli Wielikomu kniaŸstwu Litowskomu, a
wied¿ie starych wradow wojewodstwa
Wilenskoho i Trockoho, i inych, wojewod i kasztielanow i kanclerstwa, i marsza³stwa ziemskoho…i wradow swoich w¿ywati podle dawnoho
obyczaja».11 «Dawny obyczaj» mieú na úwazie
Haradzielskija prywilei 1413 r.
Adnosna kulturna-zwyczajowych aœpiektaú
unifikacyi, adznaczym nastupnyja: rañnija
dynastycznyja suwiazi i úspryniaæcio pradstaúnikami ba³tyckaj elity WKL s³awianskich
imionaú. Adnosna aœpiektu rañnich dynastycznych suwiaziaú nam padajeæ sia realistycznaj
wiersyja padadzienaja R.Siemianczukom i
A.Sza³andam u artykule «Da pytañnia ab
paczatkach Wialikaha Kniastwa Litoúskaha ú
siaredzinie XIII st.» 12 , dzie hrodzienskija
historyki abgruntoúwajuæ mahczymaœæ dynastycznaha szluba pami¿ daczkoj kn. Izias³awa
Nawahradzkaha i Mendoga. Na dumku autoraú
koncepcyi dadzieny dynastyczny szlub
pas³u¿yú instrumentam dla pieraniaæcia
Mendogam u spadczynu haspadarstwawaha
aparatu Nawahradzkaha Kniastwa, a taksama
dazwoliú sparadziæ kniaskuju dynastyju, jakaja
útrymliwa³a ú sabie kulturnyja stereatypy, jak
s³awianskaj, hetak i ba³tyckaj czastak kniastwa.
Szto datyczyæ œwiedczañniaú pierajmañnia
«ba³tyckimi» pradstaúnikami elity WKL «ruskaj»
kultury, tut mo¿na pracytawaæ Jerzy
Ochmañskaha, jaki apiswajuczy razwiæcio
parafijalnaj sietki Wilenskaj dyjacezii ú
siaredzinie - druhoj pa³owie XV w. nazywaje
prywatnych fundataraú kaœcio³aú. Siarod ich
sustrakajem nastupnyja spa³uczeñni imionaú i
proŸwiszczaú: Piotr Sieñko Giedygo³dawicz,
Alechna Sudymontawicz. Cytujuczy ú tym ¿a
kontekœcie Macieja Stryjkowskaha13 sustrakajem
siarod adaptawanych u polskija szlachieckija rody
47-mi litoúskich szlachciczaú nastupnych:
Mika³aj Bojnar, Piotr Mantygird, Mika³aj
Tautigird, Ginit Kancewicz, Waúczok Kakutowicz, Wojsnar Waúkalewicz, Andrej Daúkniatowicz, Stanis³aú Butaútowicz i r.d. Zhadanyja
pryk³ady nie Ÿjaúlajuæ sia na naszu dumku tolki
pytañniem transliteracyi imionaú u mowie
LITWA
XVII/XVIII (NN17-18) A.D. MMIII (2003)
5
HISTORYJA
misyjnuju rolu Katolickaha Kaœcio³a ú procesie
únifikacyi elity WKL, chacia b z toj pryczyny, szto
pasla Wilenskaha aktu 1387 r. sprawa
prynale¿naœci da jadra elity, albo inszymi s³owami
da Katolickaha Kaœcio³a nie mah³a byæ sprawaj
tolki haspadarstwawych mu¿oú, ale by³a i
zastawa³a sia sprawaj paúsiudnaha Kaœcio³a,
jaki byú kirawany z Ryma, szto znajsz³o na naszu
dumku kanczatkowy wyraz u akcie Bieraœciejskaj
Unii 1595 r., kali úsia elita WKL, mieúszaja raniej
tolki socyjalna-majomasnyja prawy, atryma³a
mahczymaœæ poúnaj unifikacyi ú politycznaj
supolnaœci.
Litoúskaja szlachta - padstawowy stan WKL, pokul byú zdatny da
moralnaje wyszyni - wydatna baraniú swajho haspadarstwa.
s³awianskaj (polskaj), pakolki razam z imi
sustrakajuæ sia, ale radziej pryk³ady nieasymilawanych imionaú u ba³tyckim waryjancie
(napryk³ad Jurge zamiest Jury). Prywiedzienyja
pryk³ady dawodziaæ, szto siarod najwyszejszych
p³astoú tahaczasnaj «litoúskaj» elity
uspryniaæcio «ruskaj» kultury dasiahnu³a
nadzwyczaj h³ybokaj stupieni i adpawiedna
ba³tyckaje pachod¿añnie nie ú jakim razie nielha
razumieæ jak œwiedczañnie realnaha
praktykawañnia ba³tyckaj kultury, ale jak
historyczny identyfikator prynale¿naœci da
wuzkaha ko³a - jadra elity WKL.
Padahulniajuczy ¿ ú ce³ym razhlad praúnapolitycznych aspektaú unifikacyi haspadarstwatworczaha naroda WKL nale¿yæ adznaczyæ
nastupnyja momenty. Pierad usim pierawa¿ajuæ
pamknieñnie da adasoblenaœci i úœwiedamleñnie
supolnaœci. Ab hetym z adnaho boku œwiedczaæ
tendencyi útwareñnia jadra, razam iz zachawañniem asobnaœci jak ad reszty bajaraú, szto
adbywa³a sia pawodle wierawyznaúczaha
kryteryja i zamacoúwa³a sia jurydyczna, a z
druhoha boku úœwiedamleñnie supolnaœci praz
uwieœ bajarski stan, jakoje prajawi³a sia ú
Kazimierawym prywilei 1447 r. i ú Statucie WKL
1529 r. U toj ¿a czas wa¿naœæ etnicznaha pachod¿añnia prajaúlajeæ sia tolki ú historycznym sensie, nie adyhrywajuczy istotnaj roli ú dalejszym.
Jurydycznyja akty z ko¿nym nastupnym krokam
usio bolsz zamacoúwali szyrokaje jadro elity ú
nowaj jakaœci.
Wierawyznaúczyja aspekty únifikacyi
haspadarstwatworczaha naroda WKL
Chiba szto najbolej istotnym i prazrystym
elementam unifikacyi haspadarstwatworczaha
naroda WKL Ÿjaúla³a sia konwersyja. Mienawita
religijny czyñnik adyhrywaje ha³oúnuju rolu ú
formawañni jadra elity, prasoczwajeæ sia ú
jurydycznych dokumentach, akazwaje swoj
mahutny úp³yú na kulturna-zwyczajowuju sferu.
Adnaczasowa konwersyja 14 Ÿjaúla³a sia
asnoúnym instrumentam unifikacyi.
Ab konwersyi nam pryjdzieæ sia hawaryæ na
padstawie tych ¿a jurydycznych aktaú ab jakich
by³a hutarka ú minu³ym razdziele. Paczatak
procesu byú zak³adzieny wierawyznaúczym
aktam u Wilni ú 1387 r. ab czym Maciej
Stryjkowski œwiedczyæ: «Quomodo Spiritus
sancti praevidenti clementia, errores paganicos
reliquentes, fidem sacram devote recepimus et
fonte sumus renati baptismatis, in terris nostris
Lituaniae et Russiae eandem fidem Catolicam
volentes augumentare de concessu et voluntate
fratrum nostrorum charissimorum Ducum et
omnium nobilium terrae Lituaniae disposuimus
et ordinavimus».15 (Pawodle œwiataduchawaj
usiopradbaczuczaj ³aski, pakinuúszy pamy³ki
pahanstwa, œwiatuju wieru addana prymajem i z
krynicy nowanarod¿anyja jeœmy achryszczany, u
ziemlach naszych Litwy i Rusi tuju ¿ wieru
Katolickuju ¿adajuczy pawialiczyæ pawodle
dazwo³u i ¿adañnia bratoú naszych mi³ych
Kniazioú i úsiamu nobilitetu ziamli Litoúskaj
rasparad¿ajem i zahadwajem)
Proces raspaczaty dadzienym aktam chacia i
nie chutka, ale nabyú swaju stabilnuju dynamiku.
Pakul nam cia¿ka z absolutnaj dak³adnaœciu ústalawaæ konwersyja jakoha charakteru adbywa³a
sia ú miascowaœciach, dzie zak³adali sia katolickija
Stany Reczypaspalitaj na supolnym pasiad¿eñni Panoú - Rady
WKL i Senatu Karony Polskaj
œwiatyni, ci to mieú miesca pierachod pahanstwakatolicyzm, albo prawas³aúje - katolicyzm. U
pierawa¿naj bolszaœci heta napeúna pierszy
wypadak, jaki adnak nie zaúsiody wykluczaú
druhoha waryjantu, ab czym œwiedczyæ Maciej
Stryjkowski: «Tam ¿a Jagaj³a z bracijaj swajoj
knia¿atami, na tym ¿a ŸjeŸdzie Wilenskim, daú
prywilej i fundacyju na Wilenskaje biskupstva,
u katorym napiarod uchwaliu, kab Rusi Hreckaha
zakonu z katolikami wiery Rymskaj nie hodzi³a
sia u su¿enstwa ustupaæ, a¿no kab piarwiej Ruska
albo Rusin da Rymskaha Kaœcio³a pas³uszenstwa
prystali.» Padobna ¿ œwiedczyæ i twor
niewiadomaha francyskanskaha manacha XIII w.
«Descriptio terrarum», jaki cytujuæ hrodzienskija
historyki R.Siemianczuk i A.Sza³anda: «Litoúcy,
Jaæwiahi, Nalszany lohka chryœcili sia, bo ad
samaj ka³yski byli wyhadawany s³awianskimi
karmicielkami. Z hetaj pryczyny my mahli by
bezpieczna siarod ich znachodzici sia.»17
Prywiedzienyja cytaty œwiedczaæ taksama i
ab adpawiednaj misyjnaj skirawanaœci
nowazak³adzienaha Kaœcio³a. Takaja energicznaja
misyjnaja skirawanaœæ by³a mocnym i czasta
padstawowym elementam unifikacyi elity.
Energicznaœæ u raspaúsiudzie «nowaj wiery»
adlustroúwajeæ sia dynamikaj rostu kolkaœci
katolickich parafij u Wilenskaj dyjacezii. Kali za
czasoú Jagaj³y i Witaúta (1387-1430 rr.) by³o
úfundawana 27 parafij, dyk za peryjad 1431kaniec XV w. u¿o 99; u peryjad 1500-1550 rr. 129. Szto warta padkresliæ - bolszaœæ z hetych
parafij razmiaszcza³a sia ú zonie ba³tyckas³awianskaha kontaktu, zgrupawanyja ú zonie
pami¿ Koúnam na zachadzie, Jeziarosami
(Zarasai) i Bras³awam na poúnaczy, Mienskam
na úschodzie i Kosawam na poúdni. Adznaczany
moment na naszu dumku œwiedczyæ i fiksuje
peúny stan, jaki Ÿjalajeæ sia wielmi wa¿nym u
razumieñni procesu únifikacyi elity WKL, ab
czym budzie hutarka ú padsumawañni razdzie³a.
Dalejszy charakter procesu byú gwa³toúna
Ÿmienieny nowaúznik³aj reformacyjaj, jakaja
paruszy³a jaho raúnawahu i ewolucyjnaœæ.
¯orstkija tealogicznyja spreczki nie spryjali
pakajowamu wyraszeñniu problem, szto prywodzi³a da polaryzacyi, jakaja nie spryja³a únifikacyi
elity. Ale ab niaúchilnaœci zak³adzienaj kolki
wiakoú tamu tendencyi œwiedczyæ prafiesar
Julijusz Bardach, jaki hetkim czynam charakteryzuje proces: «Usieabdymny úp³yú Zachadu,
raspaúsiud¿añnie polskaj i ³acinskaj mowaú noœbitak zachodniaj cywilizacyi - usio heta wia³o
rusinskuju wiarchuszku da pieramieny wiery,
ad³uczajuczy jaje ad naroda, addanaha hrekauschodniaj carkwie. Treba adznaczyæ, szto
najczaœciej szlach da katolictwa prachodziú praz
reformacyju. Sapraúdy znacznaja kolkaœæ
prawas³aúnych magnataú i zamo¿nych szlachciczaú integrawa³a sia ú zachodni œwiet, pryma³a
protestanckija wierawyznañni, jakija jany
úwa¿ali za najbolsz suczasnyja, a mo¿a byæ
taksama i najbolsz modnyja. Potym pad czas
Kontarreformacyi, hetaja rusinskaja elita, jakaja,
iduczy za pryk³adam czastki polskaj arystakratyi, czasowa da³uczy³a sia da reformacyi i
pakinu³a staruju wieru, jaszcze raz zmiani³a
wyznañnie i úreszcie apynu³a sia wa ú³oñni rymakatolickaj carkwy.»18
Jaszcze adnym jaskrawym pryk³adam
unifikacyi praz konwersyju mo¿a s³u¿yæ pryk³ad
naszczadkaú tatrskich rodaú. Hetak polski
daœledczyk Piotr Borawski ú swajoj pracy 19
adznaczaje: «Pryniaæcio chryœcijanstwa
Mansurawym synam Leksaj20 niesumniúna
zwiazana by³o z admaúleñniem baraæby za ú³adu
ú Za³atoj Ardzie. KniaŸ hety, uœwiedamlajuczy
mizernyja szansy jaje paœpiachowaœci, zrabiú
pastanowu asialici sia ú litoúskaj dziar¿awie,
nale¿aczy ¿ adnak da feudalnaha p³astu Wialikaha
Kniastwa jon nie moh zastaci sia ú is³amie. Nie
padlahaje sumniwu, szto i spadaro¿nyja jamu
wajary pryniali nowuju religiju...Karjera Hlinskich, jakija dasiahnuli najwyszejszych pasadaú
u Litwie, œwiedczyæ, jak prosta by³o tatarskim
su³tanam, biejam i murzam canoj konwersyi
úwajœci ú szerahi litoúska-ruskich kniazioú, jak
chutka nastupa³a ich asymilacyja na litoúskim
gruncie.»
Jaszcze adna cytata z pracy Piotra Borawskaha
charakteryzuje nastupny etap unifikacyi elity
WKL: «Zdrada Micha³a Hlinskaha ú 1508 r.
zakonczy³a hetak cudoúna paczatuju karjeru jaho
rodu ú Litwie. Adna czastka jaho siamji pierajecha³a ú Wialikaje Kniastwa Maskoúskaje, druhaja zasta³a sia ú Litwie, i pastupowa straczwajuczy ú³adañni úwajsz³a ú szerahi siaredniezamo¿naj szlachty. U pierszaj pa³owie XVI st.
litoúskija Hlinskija pierastali ú¿ywaæ kniaski
tytu³. U XVII st. swajo pachod¿añnie ad
Hlinskich paczali wywodziæ kniazi Lichadzijeúskija. Jany byli wyznaúcami katolicyzmu...Zdajeæ sia , szto chryszczeñni litoúskich
muzu³manaú u XV-XVI stst. adbywali sia nie
wyklikajuczy wialikaha rozha³asu, bo jany byli
dosyæ raspaúsiud¿anaj Ÿjawaj u jagelonskaj
monarchii.»
Padsumoúwajuczy wyszejskazanaje nale¿yæ
adznaczyæ nadzwyczaj wialikuju, a mo¿a
wyraszalnuju wahu konfesyjnaha faktaru ú
procesie unifikacyi elity WKL. Nazwany
konfesyjny faktar Ÿjaúlajeæ sia takim prynamsi
z dwuch pryczyn. Pa pierszaje, iz taho, szto taja
ci inszaja cywilizacyjnaja kultura ú pierawa¿naj
stupieni wyznaczajeæ sia wyznawanaj religijaj,
albo jaje niewyznawañniem. Pa druhoje, iz taho,
szto ú siaredniawieczczy religija Ÿjaúla³a sia nie
prywatnaj sprawaj asoby, ale by³a pradmietam
jurydycznaha únormawañnia, s³u¿y³a kolektyúnym identyfikataram i wyznacza³a haspadarstwawuju ideologiju.
Zhadwajuczy toj fakt, szto bolszaϾ parafij
nowapaústa³aha Kaœcio³a znachodzi³a sia ú zonie
ba³tycka-s³awianskaha, a taksama pahanskachryœcijanskaha kontaktu mo¿na wykazaæ
mierkawañnie, szto jadro elity, jakoje sta³a
adnaczasowa misyjnym jadrom Kaœcio³a,
pawinna by³o adbyæ peúnuju ewolucyju. Jak
baczym nie mahli adrazu staæ hetym jadrom
czysta ba³tyckija abszary - ¯amojckaja ziamla,
nie mahli taksama staæ im uschodnija abszary
WKL, u znacznaj stupieni chryœcijanizawanyja ú
bizantyjskim abradzie, a taksama ma³azasielenyja. Ale zdoleli staæ abszary aktyúnaha
chryœcijanska-pahanskahaú kontaktu, jakija z
adnaho boku byli ú¿o hatowyja úspryniaæ
chryœcijanstwa i byli legitymnymi czalcami
politycznaha jadra21 , z inszaha ¿ boku, mahczyma iz pryczyn politycznych22 pierad usim, mieli
motywacyju uspryniaæ hetaje chryœcijanstwa ú
zachodnim abradzie. Hledziaczy na sytuacyju pad
trochi inszym kutom niemahczyma nie adznaczyæ
Padsumawañnie
Padsumoúwajuczy razhled¿anyja aœpiekty
procesu únifikacyi elity WKL mo¿na zrabiæ
nastupnuju wysnowu. Haspadarstwatworczy
narod WKL wa³odaú usimi prykmietami narodu,
a mienawita:
1.mieú supolnuju tradycyj, zafiksawanuju
jurydycznymi aktami
2.wa³odaú wolaj da sumiesnaha ¿yæcia, jakaja
prajaúla³a sia wa úliku interesaú roznych
sk³adowych czastak narodu
3.mieú mocnuju duchoúnuju powiaŸ, jakuju
ústalawa³a razwiæcio Katolickaha Kaœcio³a i
szlacham Unii dawia³o ú pierœpiektywie da amal
poúnaha zjednoczañnia nie tolki elity, ale i
ni¿ejszych socyjalnych p³astoú WKL
4.prajawiú uœwiedamleñnie supolnaœci, jakoje
wyrazi³a sia wa úzajemnym pieraniaæci, z adnaho
boku «ruskaj» kultury «ba³tyckami», a z inszaha
boku «rusinami» - «litoúskaha» rymskakatolickaha wierawyznañnia, ale taksama i
imknieñnie da adasoblenaœci, szto prajawi³a sia
ú wierawyznaúczym barjery dziela ústupu ú jadro
elity.
5
«Bia³oruskie Zeszyty Historyczne» N11,
Bia³ystok 1999, s.29
6
«kontynentalny waryjant» praduhled¿waú
bolsz szczylnuju integracyju na úschodzie – z
Wialikim Kniastwam Maskoúskim
7
«Biskupstwo Wileñskie w œredniowieczu»,
Poznañ 1972 s.81
8
tam ¿a s.82
9
«Hodnaœæ»: Wydañnie Zhurtawañnia
Bie³aruskaj Szlachty, Miensk 1993 s.17
10
«Ñòàòóò Âåëèêîãî Êíÿæåñòâà Ëèòîâñêîãî
1529 ãîäà», Ìèíñê èçä. ÀÍ ÁÑÑÐ 1960 s.31
11
tam ¿a s.48
12
«Bia³oruskie Zeszyty Historyczne» N11,
Bia³ystok 1999
13
«Kronika Polska, Litewska, ¯modzka i
Wszystkiej Rusi Macieja Stryjkowskiego.»,
Warszawa 1846, T.II s.148
14
konwersyja – pierachod u inszaje wierawyznañnie
15
«Kronika Polska, Litewska, ¯modzka i
Wszystkiej Rusi Macieja Stryjkowskiego.»,
Warszawa 1846, T.II s.81
16
tam ¿a s.81
17
«Bia³oruskie Zeszyty Historyczne» N11,
Bia³ystok, s.28
18
«Sztudyi z historyi Wialikaha Kniastwa
Litoúskaha», Miensk 2002 s.286
19
«Szlachta pochodzenia tatarskiego» pawodle
Przegl¹d Wschodni, Warszawa 1991, T.1 Zeszyt
3 s.597
20
Leksa – ma³odszy syn Mansur-Kijata, syna
tatarskaha chana Mamaja. Mansur-Kijat pasla
Kulikoúskaj bitwy asieú na Zadniaproúi i
zasnawaú tam Hlinsk, Pa³tawu i Hlinicu. Jaho
syn Leksa zastaú sia ú nowych u³adañniach
razam z synam Iwanam, achryœciúsia pawodle
úschodniaha abradu ú Kijewie pasla 1387 r. i sk³aú
wasalnuju prysiahu Witaútu
21
pad «politycznym jadrom» razumieje sia
najaúnaœæ historycznaha ba³tyckaha pachod¿añnia, etnicznaœæ jakoha nie demonstrawa³a sia
ú oficyjalnych znosinach
22
pad «politycznymi motywami» tut majecca
na úwazie aktyúny kontakt z Ordenam Najœwiaciejszaj Maryi Panny Teutonskaj Jeruzalemskich Hoœpitaljeraú (Kry¿aki), jaki prajaúlaú
sia ú czastych «najezdach» ziemlaú WKL, iz
czaho, elita i nasielnictwa zachodnich ziemlaú
Kniastwa by³a zacikaúlena ú likwidacyi
teologicznaha pretekstu dla buduczych «najezdaú»
LITWA
6
XVII/XVIII (NN17-18) A.D. MMIII (2003)
I S £ A M S K I P O H L A D : I C Z K I E RY J A U WA J N I E C Y W I L I Z A C Y J
Karotki s³oúnik is³amu
Ajato³³a(h), z arabskaj – znak Boha, religijny prawadyr u iranskim szyizmie,
wysoki nawukowy tytu³, nadawany wybitnym aútorytetam u sfery muzu³manskaha prawa i teologii, pami¿ inszym
niekatorym ulemam (nawukoúcam) i
imamam. U peryjad is³amskaj rewolucyi
1979 r. paniaæcie naby³o politycznaha
znaczeñnia, dziakujuczy dziejnaœci
R.Chomejnaha (Chomejni).
U Imia A³³acha Mi³aœciwaha i Mi³asernaha!
Prpanawanaja ideja koncepcyi «Bazpeka úzamien za Niepadleh³aœæ» razam z niekatorymi acenkami
charaktera czeczenskaha Supraciwu i metaú nacyjonalna-haspadarstwawaha adrad¿eñnia czeczenskaj
nacyi, padhatoúlena grupaj supracoúnikaú Nacyjonalnaha Centru Strategicznych Daœledwañ i
Politycznych Technologij Czeczenskaj Respubliki Iczkieryja.
Metaj danaj publikacyi Ÿjaúlaje sia sproba proponawaæ na asud supolnaœci is³amski punkt zoru na
padziei, adbywajuczyja sia ú Iczkieryi i ma¿liwaje wyjœcie z tragicznaha biezdaro¿¿a, u katora zahnali
narody Iczkieryi i Rasiei-Maskowii kremloúski re¿ym i biezadkaznyja politycznyja zajhrawañni z
kremloúskim re¿ymam mi¿narodawaj supolnaœci.
Autory koncepcyi «Bazpeka úzamien na Niepadleh³aœæ» wyra¿ajuæ nadzieju, szto danaja publikacyja
budzie úspryniata apologetami demokratycznaha fundamentalizmu bez zababonaú i waro¿aœci, katoryja
na ¿al stali logicznaj prajawaj bazpryk³adowych is³amafobskich nastrojaú u zachodnim œwiecie i
reciwaj czeczenafobii ú Rasiei-Maskowii.
Udug Mow³ad
susiedami na zasadach9 sprawiadliwaœci. Dumka
ab wajaúniczaœci czeczenaú uformowa³a sia z tej
pryczyny, i¿ czeczeny organicznie nie
úsprymajuæ niawolnictwa i usiaho, szto
Ÿwiazana Ÿ im. I kali im pawodle woli losu
paústawa³a historyczna alternatywa – ¿yæ
spakojna, ale ú niawolnictwie, czy byæ
wolnym, ale pamierci na wajnie – czeczeny
wybirali wajnu. To jest druhi istotny moment,
katory kaniecznie uliczwaci pry acenie sytuacyi.
Je¿ali b nie taja fundamentalnaja reczaistnaœæ,
Iczkieryja by³a b najspakajniejszym i najbahaciejszym regijonam Maskoúskaha Imperyjum u si³u
nadzwyczajnaj ¿ywutnaœci i zdolnaœci czeczenaú
itegrawaci sia ú ko¿nyja socyjalnyja i politycznyja systemy. Mienawita tyja abwinawaúczyja
argumenty na adres czecznskich muzu³manaú
Bazpeka úzamien za Niepadleh³aœæ
Pachawañnie duchoúnaha prawadyra
irackich szyitaú Ajato³³acha Al Hakima
Sunnity, ortodaksalny ad³om is³amu,
apirajuczy swaju doktrynu na Koranie,
uzhodnienaj dumcy muzu³manskaj
gminy1 – id¿ma, analogii – kijat, a taksama
sunnie, albo «darozie pawodzin». Heta
suæ czatyry fundamenty muzu³manskaha prawa – Szaryjatu, apracawanaha ú
sunnickich jurydycznych szko³ach. Ka¿uæ nawat tak, i¿ «sunna mah³a b istnawaæ
bez Koranu, ale Koran bez sunny – nie».
Sunna za³uczaje ú sabie «uspaminy» –
chadysy z ¿yæcia Praroka i jaho siabroú.
Kanonicznymi úwa¿ajuæ sia szeœæ zboraú
chadysaú, apracawanyja ú kancy IX w.
Sunnitaú bolszaœæ u Iraku, Saudaúskaj
Arabii, Jordanii, Afganistanie, Siaredniaj
Azyi i na Kaúkazie.
Kalif, (arabsk. chalifa – nastupnik,
namieœnik), tytu³ nastupnikaú Mahometa. Kalif stajaú na czale kalifatu, reprezentujuczy najwyszejszu ú³adu œwiecku
(zakanadaúczuju, wykanaúczuju, sudowuju i militarnuju) i religijnuju (duchowy
prawadyr muzu³manskaj supolnaœci).
Dla taho, i¿ Mahomet nia wyznaczyú
swajho nastupnika, pa jaho œmierci
wyraszana, szto wybar «wa¿dzia» zrealizuje plamienna starszyzna. Czatyry
pierszy kalifawie: Abu Bakr, Omar,
Osman i Ali ibn Abi Talib byli nazywanyja raszydun – prawawiernyja,
sprawiadliwyja. Usie jany byli kreúnymi
Mahometa. Pierszyja try úradwali ú
Medynie (Saúdaúskaja Arabija), Ali
wybraú za stalicu Kufu (Irak).
Siarod samich muzu³manaú pohlady
datyczna roli kalifa ú supolnaœci padzieleny. Sunnity úwa¿ajuæ, i¿ kalif, chacia j
realizuje funkcyju imama (duchoúnaha
prawadyra), nie wa³odaje duchowaj
mocaj, prynale¿naj Mahometawi, szto
znacza nia mo¿a twaryæ prawa, ani
abwiaszczaæ jaho. Aprocz hetaha jon
utrymliwaje najwyszejszu œwieckuju i
religijnuju ú³adu. Szyity, natomiest, byli
dumki, i¿ kalif reprezentuje tolki œwiecku
ú³adu, imam ¿a joœæ najwyszejszym
duchoúnym Ÿwierchnikam.
Wachchabizm, ortodoksyjna p³yñ is³amu, szto úwa¿aje sia za najbolej rygorystycznu siarod sunnickich doktryn. Pajawiú sia ú XVIII w. u Arabii – Ÿjaúlaú sia
wyrazam is³amskich izolacyjanistycznych tendencyj. Jaho stworcam byú Muchammad Ibn Abd al-Wachchab. Wachchabity abwiaszczali kaniecznaœæ
pawiartañnia da Koranu i tradycyi, katoryja – interpretawanyja das³oúna mieli
byæ jedynym d¿ara³om wiery i prawa –
Szaryjatu. Taksama postulawali prostaϾ
stylu ¿yæcia i surowaœæ zwyczajaú
(admowa ad alkoholu, tytuniu, hazardopraciah na s.7
1
gmina Рlokalnaja supolnaϾ
Œwiata Niepadleh³aœci ú Pankiœsi (8.IX.2003)
Mapa Iczkieryi
Preambula
Zbrojnaje procistajañnie na Kaúkazie mie¿y
Maskowijaj a Iczkieryjaj maje swaju wielawiakowu historyju, katora pacza³a sia ad momentu
Ÿjaúleñnia kolonijalnych wojsk maskoúskaha
imperyjum u pradhorrach Kaúkaza bolej jak 400
let tamu. Sotki let wajennaj prysutnaœci Maskowii na Kaúkazie charakteryzujuæ sia permanentnaj walkaj 4 czeczenskaha narodu za swajo
etnicznaje trywañnie, jakoje by³o ma¿liwa tolki
ú baraæbie za nacyjonalnuju wolu i haspadarstwawu niepadleh³aœæ. U ciahu tej baraæby, czasam zanikaúszaj, ale potym pa³ymianieúszaj z
nowaj si³aj czeczenski narod apiraú sia wy³uczna
na swaje waúnutrany rezerwy, padstawaj katorych byli Religija i Nacyjonalny Charakter.
Historyczny fakty jednaznaczna œwiedczaæ ab
tym, i¿ wa úsie czasy czeczenskaja nacyja prawodzi³a baraæbu za swaju wolu, niepadleh³aœæ i
etnicznaje trywañnie pad sztandaram Is³ama.
Nacyjonalna-Wyzwalencza walka czeczenaú
zaú¿dy wyra¿a³a sia ú formie Gazawatu (D¿ychadu), szto ú minu³ym byú i jest dnieœ najwyszejszaj formaj Nacyjonalna-Wyzwalenczaj walki
czeczenskaj nacyi za swajo istnawañnie. ¯adnaha
Nacyjonalna-Wyzwalenczaha ruchu czeczenskaha naroda nigdy nie istnawa³a paza D¿ychadam.
Razumieñnie taho faktu, ktory absolutna
woluntaryjska ignoruje sia szmatlicznymi, jak
czeczenskimi, tak i zagranicznymi daœledczykami
i politycznymi dziejaczami, jest padstawowym
momentam u razumieñni samoha charakteru
supraciwu czeczenaú. Sproba prociústawiæ
Gazawat (D¿ychad) i Nacyjonalna-Wyzwolenczu walku czeczenskaha naroda i pradstawiæ
ich jak sztoœ procileh³aje i niedapasawalnaje, suæ
absolutna bezgruntoúnymi i wynikajuæ z dwoch
pryczyn – albo z h³ybokaj niepiœmiennaœci, albo
z waro¿aœci da Is³ama.
Siodniaszni stan maskoúska-czeczenskich
stasunkaú logiczna ciahnie dalej tuju tendencyju
- Z adnej starany du¿añnie5 da Ÿniszczeñnia,
fizycznaj likwidacyi i rusyfikacyi-maskalizacyi
czeczenskaja nacyi, z inszaj – baraæba za zachawañnie swajoj religijna-etnicznaj identycznaœci,
nacyjonalnaj woli, haspadarstwawaj niepadleh³aœci i etnicznaje pieratrywañnie.
Historyja pytañnia
1.Dwa istotnych momenty
Historyczny fakty nieabwier¿na œwiedczaæ ab
tym, i¿ permanentnyja sproby Maskoúskaha
Imperyjum, ad pierszych let Ÿjaúleñnia na
Kaúkazie, ustalawaæ kolonijalna panawañnie ú
tem regijonie œwietu, natknuli sia na patu¿ny
supraciú kaúkaskich narodaú. Padstawowym
kapjom hetaha supraciwu zaú¿dy byli czeczeny.
Mienawita Iczkieryja by³a ú minu³ym, i jest
ciapier padstawowaj bazaj supraciwu maskoúskamu ekspansyjanizmu i kolonijalizmu na
Kaúkazie, katora wystaúla³a i nadalej wystaúlaje
wyznaczalnyja bajowyja i ekonomicznyja si³y
dla tej baraæby.
Stul i istota wielawiakowaha maskoúskaczeczenskaha procistajañnia, jakoje palahaje ú
kolonijalnych i ekspansyjanistycznych
du¿añniach Rasiei-Maskowii na Kaúkazie i
supraciwu tem du¿añniam iz starany Iczkieryi. Jednak u tem pytañni suæ dwa istotny momenty, ktory, u³asna, i wyznaczajuæ tej fakt, i¿
¿orstkaje procistajañnie ú Iczkieryi maje dalejszy
ciah na tle zamireñnia inszaj czaœci Kaúkaza.
Pierszaja asabliwaœæ u tem, i¿ czeczeny zaú¿dy
wystupali i wystupajuæ da siaje pary, ha³oúnymi
prychilnikami i abaroncami Szaryjatu na
Kaúkazie. Szaryjat dla Iczkieryi tak¿a naturalny
i ¿yæciowa kanieczny, jak demokracyja dla
Europy6 . Nawat u najbolej zmroczny czasy
stalinoúskaha teroru, czeczeny regulawali swaje
úzajemastasunki za pomaczczu szaryjackaha
prawa, ignorujuczy sowieckaje prawa. ¯adna
ú³ada ú Iczkieryi nigdy nie spaœcieraha³a sia
ú jakaœci legitymnaj u waczoch naroda, je¿ali
jana nie by³a noœnicaj Szaryjatu. I czeczeny
zaú¿dy byli hatowy iz broñniu ú rukoch abaraniæ
swajo ústaúnoje7 prawa na Szaryjat, roúnie ¿,
jak zaú¿dy byli hatowy padparadkawaci sia
Szaryjatawi. I tykiela Szaryjatawi.
U czasie maskoúska-sowieckaha kolonijalnaha
zasilla, czeczeny traktawali s³owa eda³ (u³ada)
u lepszym wypadku z brydliwa-ironicznym
adcieñniem, a czaœciej z adwartaj pahardaj. S³owa
eda³ znacza - u³ada, sprawiadliwaœæ, prawa8. Z
taho, i¿ kolonijalna ú³ada ¿adnym czynam nie
mah³a usprymaci sia, jak «sprawiadliwa» i
«praúna», czeczeny razhladali jaje nie jak legitymnu ú³adu, a jak czasowaje panawañnie
niesprawiadliwaœci.
Nia baczuczy na ahulnapryniatu dumku ab
wajaúniczaœci czeczenaú, czeczeny, tym nia
mieniej, nia joœæ wajaúniczym narodam. Czeczeny majuæ honar u tym, i¿ nigdy nie prawodzili
niesprawiadliwych wojn i starali sia ú¿ywaci iz
wysoúwali sia kaliœ i wysoúwajuæ sia siodnia
promaskoúskimi czeczenami, katory mowiaæ ab
zysku10 znajdawañnia ú sk³adzie «nowaj» RasieiMaskowii. Swajoj kalajoju czeczenskija «nacyjonal-demokraty» pierakanany ú cudadziejnaœci
a sprawiadliwaœci zachodniaj demokracyi i
úwa¿ajuæ za ma¿liwaje úwojœcie Iczkieryi pad
protektorat tak zwanaje mi¿narodawaje supolnaœci, katora jakaby, zmo¿a gwarantawaci
bazpeku Iczkieryjskaha haspadarstwa, i úratuje
czeczenski narod ad kalejnaha genocydu.
Bezgruntoúnaœæ padobnaha œæwierd¿añnia, na tle
taho, szto sia adbywaje ú œwiecie z niepadleh³ymi
haspadarstwami, czalcami AZN (AAN), na tyla
widawoczna, i¿ nie patrabuje jakich-kolwiek
specyjalnych argumentaú, aby abwierhnuæ henyja
politycznyja fantazyi. Aprocz taho jest i cena
za tuju sumniúnuju apieku, ab ktoraj my
úspamianiem paŸniej. Ahulnaznany cynizm i
bezpryncypijalnaϾ u politycy prawodnych
haspadarstw œwietu, uwasablajuczych saboj
s³awietnuju mi¿narodawuju supolnaœæ, siahnuli
ú naszy czasy swajho apogeum11. Mety danaj
koncepcyi nie pazwalajuæ nam padrabiaŸniej
zah³ybici sia ú politycznyja i historycznyja karani
siodniasznich realijaú. Ale karotka datknuci sia
hetaho problemu jest kanieczna, i¿by stali
paniatny pryncypijalnyja momenty baronienaj
pozycyi.
2. Uproszczana technologija suczasnaj agresyi
Zbytaczna wajenna si³a zaú¿dy mknie sia
wyliæ u wajennu agresyju. U procesie formawañnia agresyi prysutny mnostwa faktaraú, ale
ha³oúny Ÿ nich dwa: waúnutrany skryty motyú
i Ÿnieszni formalny powad.
Aby mieæ «formalny powad» dla uwarwañnia
da Polszczy, Hitler tajemna sankcyjonawaú napad
specs³u¿b na ú³asnu radyjostacyju. By³o zabita
blizka dwoch dziesiatkaú niamieckich supracoúnikaú. Pucin u poszukach «formalnaha powadu»
dla napadu na Iczkieryjskaje haspadarstwa
sankcyjonawaú eksplozyi 12 ¿y³ych damoú u
Maskwie i Wa³gadonsku. Tut u¿o jelikaœæ13
achwiar liczy³a sia na sotki. Jednak, nie baczuczy
na bolsz unuszalnuju prowokacyju, Pucin zastaje
sia tykiela karykaturnaj imitacyjaj Hitlera.
Suæ ludzi, katory nie baczuczy na masztabnaœæ
swaich z³aczynstw, nigdy nie buduæ usprymaci
sia jak asoby. Tym nia mieniej, Pucin, pierad
kalejnym wajennym utorhnieñniem da Iczkieryi,
LITWA
XVII/XVIII (NN17-18) A.D. MMIII (2003)
nie paruszaú «prawid³a formalnaha powadu». U
hetaj Ÿwiazi jon absolutna sensoúna papraknuú
antyiracku koalicyju, spytaúszy: «Dzie zbroja
masawaha Ÿniszczeñnia, katora s³u¿y³a powadam
dla wajennaha útorhnieñnia da Iraku?» I tut ¿a
daú profesyjanalnu adpowiedŸ: «Ja ú¿o daúna b,
szto-kolwiek znajszoú». I zapraúdy, upierszyniu
ú najnoúszaj historyi mocnyja wajenna haspadarstwy, realizujuczy plan wajennaj agresyi proci
niepadleh³aha haspadarstwa - czalca AZN,
ca³kam zaniadbali «formalny powad» i zrabili
adkrytu staúku na si³u. I ciapieracza ú¿o ¿adny
«eksport demokracyi» nie pamo¿a nadaæ
okupacyi Iraka kaniecznu legitymnaϾ.
U wypadku maskoúskaj agresyi proci Iczkieryi waúnutrany skryty motyú nie ahuczwaú sia,
bo byú niemoralny wodle swaje istoty i moh
wyzwaæ sprawiadliwaje abureñnie i wostraje
procidziejañnie ze starany naroda, szto staú
paddany agresyi. I adwarotna, «Formalny
powad» staú pradmietam usiestaroñniaha
abmierkawañnia i propagandowych spekulacyj.
 niaho du¿ali wycisnuci maksymalny polityczny kapita³.
Za jakiœ czas «formalny powad», jaki staú
wyjœciowym punktam dla totalnaj demonizacyi
buduczaj achwiary agresyi, zapaminaje sia14,
tracie swaju aktualnaϾ. Ale da taho czasu heta
nia budzie ú¿o istotna, bo asiahnuty ha³oúny cel
- inducyjawana15 niezdarowa emocyjanalna t³o i
atrymana moralnaja padtrymka agresyi iz starany
hramadztwa. Szto sia tycza waúnutranaje
skrytaje motywacyi, to czaœciakom fakt jaje
istnawañnia nia byú sekretam dla hramadzkaœci.
U wypadku chaotycznaœci i niezadawolenaœci
masawaj œwiadomaœci, wysoúwali sia mienawita
takija wersyi «istinnoj podopleki», jakija
adpawiadali moralnamu roúniu danaha hramadztwa. Pramoúczwañnie praúdziwaj pryczyny i
akcentawañnie úwahi hramadztwa na formalnaj
staranie, pazwalali agresoru asiahnuæ dŸwioch
metaú. Pierszaje – skonstrujawaæ mit ab
«legitymnaœci» swajoj akcyi. I druhoje – il¿ej
pryswoiæ niawolniczy styl œwiadomaœci ú
achwiary agresyi, a taksama poszuki moralnaha ugruntawañnia pakory nawiazanamu
paradku.
«Skrytym motywam» nowaj wajennaj agresyi
Rasiei-Maskowii prociú Iczkieryjskaha haspadarstwa i jaho naroda staú toj fakt, i¿ niepadleh³aja Iczkieryja pajsz³a darohaj adrad¿eñnia
Szaryjatu, jak jedyna pryjmalnaha dla czeczenskaha hramadztwa systemu socyjalna-praúnych
stasunkaú. Systemu, zdolnaha stabilizawaæ
waúnutranuju sytuacyju i procistajaæ Ÿnieszniaj agresyi.
U ciahu troch let pa wajenna-politycznaj
parazie 1996 r., iz starany maskoúskaha kaptura16
i maskoúskich specs³u¿b nie zupyniali sia sproby
razhojdaæ sytuacyju ú Iczkieryi ad waúnutry,
sutyknuæ mie¿y saboj tak zwanyja nacyjonalnapatryjotycznyja si³y i is³amskuju mo³adŸ, z metaj
neútralizawaæ szaryjackija du¿añni rukami samich
czeczenaú. Maskoúski polityczny kaptur i
maskoúskija specs³u¿by za pomaczczu szmatlicznych agentaú, zasunutych da najwyszejszych
haspadarstwawych struktur u³ady Iczkieryi,
du¿ali nawiazaæ czeczenam nacyjonalna-klanawu
dyktaturu wodle úschodnich nacyjonalistycznych re¿ymaú. Taja sproba atryma³a parazu
ú Gudermesie úletku 1998 r. Tym nia mieniej,
maskoúskija specs³u¿by i dalej nie zupyniali
sprobaú destabilizawaæ sytuacyju ad waúnutry i
za ka¿dym razam padnosili rowieñ politycznych
prowokacyj. U prygranicznych kaúkaskich
respublikach i ú Maskwie wodle prydumanych
powadaú paczata arysztoúwaæ oficyjalnych
pradstawicielaú i czalcoú uradu Iczkieryi.
Kremloúski kaptur demonstracyjna i nachabna
ignorawaú usie oficyjalnyja dokumenty i
dwustaroñnija damoúlenaœci. Paczaœcili sia
wajennyja prowokacyi jak waúnutry respubliki,
hetak i na jaje granicacr. Ulubionym objektam
napadu dla maskoúskich wajskowych stali
prygranicznyja czeczenskija chutary i czabanskija
punkty. Noczczu i rana tudy útorhwali sia BTRy
iz zalapanymi numerami, adbywali sia rabunki i
zabojstwy z demonstracyjnaj ¿orstkaœciu.
Peryjadyczna Ÿjaúlali sia helikoptery bez
paznacznych symbolaú i razstreliwali z pawietra
¿y³yja damy.
Usie tyja prowokacyi na tle bezdumnaj
czeczenafobii, razpalwajemaj maskoúskimi
medyjami czeczenska starana jednaznaczna
acani³a jak padhatoúkumaskoúskaha wajennapolitycznaha kaptura da wajennaha útorhnieñnia da Iczkieryi, szto ú astatni czas by³o
paæwierd¿ana zajawami tadyszniaha premjerministra RF Siarhieja Œciepaszyna. Œciepaszyn
publiczna úznaú, szto politycznaja decyzyja17
ab wajennym útorhnieñni da Iczkieryi by³a
pryniata Kremlom szcze ú marcy 1999 r.
U tej Ÿwiazi, ustaúna pomacz czeczenskich
wolontaryjusaú18 (nawat wodle norm s³awietnaha
«mi¿narodawaha prawa»), akolenym i likwidujemym dagestanskim muzu³manam uletku 1999 r.,
sta³a sia nia tolki wykanañniem swajoj Szaryjackaj pawinnaœci, ale i objektyúnym upiard¿wajuczym dziejañniem proci dasiahalnaha
d¿ara³a19 prowokacyi i pryhatawanaj agresyi maskoúskich okupacyjnych wojskaú, dyzlokowanych u Dagestanie. Dziejañni wolontaryjusaúmod¿achedaú byli a¿yæcioúleny na padstawie
patrabawañniaú Szaryjatu, i tamu z punktu zoru
Is³ama, absolutna bezsensoúny suæ z taho
powadu i úszczuwañni i úchwaleñni, i polityczny
spekulacyi, ad kaho-kolwiek jany b zychodzili,
bo heta by³a decyzyja Szaryjatu.
Czas pakazaú, i¿ paúziatyja kroki byli
absolutna adekwatnymi i prawid³owymi,
zb³ytaúszymi plany maskoúskaj wajenszczyzny
a kremloúskaha politycznaha kaptura. Zamiest
katastroficznaj dla czeczenskaha haspadarstwa i
Amir Is³amskaj brygady szachidaú „RyjadusSalichjin” Abda³³ach Szamil Abu-Idrys i
Prezydent Iczkieryi, Amir Mad¿lisul Szura
Iczkieryi (Ha³oúkom) As³an Maschad
nacyi damowaj wajny, akuratna pryhatawanaj i
czakajemaj Kremlom, Maskwa by³a wymuszana
a¿yæciawiæ zaúczasnu agresyju i legalizawaæ
praktyczna swoj ce³y agenturny potencyja³ wa
ú³adnych eszelonach Iczkieryi.
Je¿ali b maskoúskija genera³y patrabawali
«formalnaha powadu», dyk ¿a czeczenskija
mod¿achedy pradastawili jedyn z najlepszych
scenaryjusaú20 hetkaha «powadu». I logiczna
by³o b skarystaæ iz takoha «padarunka»
praciúnika. Ale wyklika³a peúnaje Ÿdziúleñnie,
i¿ maskoúskaje kiraúnictwa, asabliwa maskoúskija genera³y, bez asabliwaha entuzyiazmu i jaúna
zmuszana prypaminali dagestanskija padziei. A
kali i prypaminali, dyk na tyla ska¿ali fakty, szto
niema¿liwa by³o z³apaæ ani motywu, ani sensu,
ani logiki tych padziejaú.
Bezdumna ³harstwa maskoúskaj starany ú
interpretacyi danych padziejaú pas³u¿y³a
spryjalnym siaradowiskam dla najbolej niepraúdapadobnych i fantastycznych wymys³aú u
œwiadomaœci szerych abywatelaú. Najczaœciej
huczali raŸlicznyja waryjacyi ab napadzie
«czeczenskich bajoúnikaú» razam iz «is³amskimi
fundamentalistami» na dagestanskija wiesi i
asabliwa «szokowa³a» maskoúskich genera³aú, i¿
«napad adbyú sia na swaich ¿a bratoú muzu³manaú».
Tolki genera³ Szamanaú, znany wajenny
z³aczynca, adnojczy iz ¿aúnierskaj prastatoj
wydaú praúdu, pawiedaúszy, i¿ czeczenskija
mod¿achedy napali na maskoúskuju armiju. Na
armiju, ktora abkru¿y³a i demonstracyjna
zabiwa³a dagestanskich sialanaú tykiela za toje,
szto im chacie³a sia ¿yæ wodle Szaryjatu. Na
armiju, ktora pryhatawa³a sia da kalejnaha kidka
na Iczkieryju u czakañni hadziny «X», ktora by³a
wyznaczana Kremlom, jaszcze ú marcy 1999 r.
Mienawita fakt napadu mod¿achedaúwolontaryjusaú na maskoúskuju armiju,
stara³a sia zawualawaæ kremloúskaje kiraúnictwa. Jano i zrazumie³a - armija wa úsie czasy
by³a jedynym i najpierszym argumentam u
politycznaj strategii Kremla. Wiadoma Pucin
wyhladaú by œmieszna, je¿ali b na mi¿narodawych sammitach raspawiadaú by ab tym, jak
kolkisot «czeczenskich bajoúnikaú» napali na
armiju nuklearnaha haspadarstwa.
Stul i jaho baraæba z mitycznym «mi¿narodawym teroryzmam», jakaby zasieúszym u
harach Kaúkazu. Szto buduæ rabici pucinskija
polittechnologi, je¿ali reszta - dwa dziesiatki
wolontaryjusaú-mod¿achedaú iz arabskich krajoú
raptam stanuæ szachidami - niewiadoma. Skarej
za úsio kremloúskija propagandysty zachawajuæ
im wirtualnaje ¿yæcio, pakul nia wydumajuæ
czahoœ nowaha, kszta³tu «padziemnaha chodu
ad Itum-Kali da afganskaj prowincyi Paktyja».
Szto sia tycza «formalnaha powadu» druhoj
maskoúska-czeczenskaj wajny, to propagandowaje zyczeñnie skirawa³a sia na eksplozyi
¿y³ych damoú u Maskwie i Wa³gadonsku i
standardowamu «oczierniajuszcziemu naboru»,
paczynajuczy ad «narkotrafika i handlu niawolnikami», zakanczwajuczy na ú¿o zapomnienych
«fa³szywych awizo».
Toje, szto wajenna-okupacyjny plan razpracoúwaú sia wielmi padrabiazna, i padrychtoúka
da wajennaj kampanii wia³a sia gruntoúna, by³o
zaúwa¿na ú¿o ú ciahu bajowych dziejañniaú.
Maskoúskija genera³y úliczyli doœwied pierszaj
wajny i praktyczna nie paútarali papiarednich
pamy³ak, chacia toje i nie úratawa³a ich ad nowych pamy³ak.
Druhuju pryczynu, szto t³umaczyæ pahard¿añnie «dagestanskim pachodam» u jakaœci
dominujuczaj fabuli «fomalnaha powadu», treba
szukaci ú asabliwaœciach myœleñnia maskoúskich
genera³aú, jakija amal nia úmiejuæ pierabudoúwaci
sia i z bezdumnym impetam trymajuæ sia planu.
Dagestanskija padziei byli nieczakanymi i
niepraduhled¿anymi, szto i paæwierdziú úsio
toj ¿a premjer-ministar Œciapaszyn na pasiad¿eñni úradu RF, gdy jaúna raœcisnuty i
Ÿmiaszany, wymawiú da kamery ciapier u¿o
historycznu frazu - «Dagestan my zhubili...»
U adroŸnieñni ad dagestanskich padziejaú,
eksplozyi damoú byli jaúna praduhled¿any
sekretnym planam, tamu hetak akuratna i
úprawod¿wali sia oficyjalnaj propagandaj.
praciah budzie
walka – baraæba
du¿añnie – imknieñnie
6
dla zdegradawanaj Europy!!!(pryciemka
redaktora)
7
ustaúnoje – zakonnaje
8
prawa – zakon
9
zasada – pryncyp
10
zysk – russk. wyhoda
11
apogeum – najwyszejszy punkt
12
eksplozyja – wybuch
13
jelikaϾ РkolkaϾ
14
zapaminaci sia – zabywacca
15
inducyjawany – sparod¿any
16
kaptur – ðóññê. ïåðåí. âåðõóøêà
17
decyzyja – raszeñnie
18
wolontaryjus – dabrawolec
19
d¿ara³o – krynica
20
scenaryjus – scenar
4
5
Szaryjat, religijnaje muzu³manskaje pra–
wa, zbor pradpisaú, szto datyczaæ abawiazkaú adnosna Boha i mi¿ludzkich stasunkaú. U is³amie nie istnuje padzie³ pami¿ prawam œwieckim a religijnym. Prawa hetaje apracoúwaje sia na padstawie
Koranu i tradycyi – sunny. U szyitaú
wialikaje znaczeñnie adyhrywaje taksama tradycyja Imamaú.
Imam (z arabskaha znacza – stajaczy na
czale, wiaduczy), na paczatku is³amu hetak akreœliwali duchowaha prawadyra –
nawuczanaha i pabo¿naha cza³awieka,
jaki wiadzie madlitwy ú miaczecie. U
sunnitaú Ÿ ciaham czasu Imamy nabyli
haspadarstwawaje znaczeñnie, u szyitaú
zastalisia bezumoúnymi duchowymi prawadyrami. Funkcyju Imama nie mo¿na
paraúnaæ z hodnaœciu œwiatara ú Kaœciole. Imamam mo¿a byæ ko¿ny muzu³manin, jaki maje adpawiednyja wiedy z
teologii i rytua³aú wiadzieñnia madlitwy,
ale jon nia maje œwiatarskich funkcyj.
Karotki s³oúnik is³amu
paczatak na s.6
wych ihraú i r.d.). U imia dak³adnaha
monateizmu admaúlali narodny kult
œwiatych i œwiatych miejscaú. Pad œwieckim prawadyrstwam kniazia Muchammada Ibn Su’uda (1744-1765) i duchowym Abd al-Wachchaba stwaryli mocnaje haspadarstwa Nad¿ab, szto abdyma³a amal usiu Arabskuju Paúwyspu. Paœla
úpadku ú XIX st. iznoú zania³o jano mocnyja pozycyi ú pierszaj pa³owie XX st.
za czasoú Abd al-Aziza (1880-1953) –
ad 1932 r. nosie nazwu Saudaúskaja Arabija, a wachchabizm jest u im panujuczaj
doktrynaj.
Mu³³a (mo³³a), tytu³, nadawany muzu³manskim duchoúnym u znaczeñni «majstra», «wuczony», «œwiatabliwy» (u zale¿naœci ad krainy i tradycyi). Kali-niekali
maje znaczeñnie «pan» u stasunku da
Boha (Marokka).
Duchoúny i œwiecki prawadyr ruchu
Taliban – Amir (Ha³oúkom)
Prawawiernych Mu³³a Muchammad
Omar
Taliby, das³oúna: «tyja, szto szukajuæ
praúdy», nazwa funkcyjanuje ad 1994 r.
Na paczatkach dziejnaœci ruchu, hzn. u
paczatku 90-ch let, da ruchu ústupali sunnity, wuczni medrese – koranicznych
szko³, szto dziejniczajuæ pry meczetach.
U szko³y prymali ú asnoúnym bezdomnych i siroty, baæki jakich zahinuli ú czasie damowaj wajny, a taksama horliwych
wyznaúcaú is³ama z poúdnia Afganistana i úschodniaj czastki Pakistanu, dzie
mieszkajuæ Pusztuny – kaczeúnaje plemia. Wuczniaú medrese wuczyli taksama
bajowaj sztucy, u suwiazi z czym, jany
atrymali paŸniej istotnyja wajennyja
poœpiechi. Na apanawanych Talibami
prastorach Afganistanu byú ustalawany
¿orstki religijny paradak i panawaú
supakoj, u suwiazi z czym mnohija z
amiraú (palawych komanderaú) da³uczy³a sia da ruchu. Paœla zdabyæcia Kabulu Taliby zabaranili úsie zabawy, alkohol
i telewizyju, zabaranili kabietam wychodziæ z domu samastojna, bez suprawad¿eñnia swajakoú - mu¿czyn i insz.
Szyity, polityczna-religijny ad³om u is³amie. Szyity úznajuæ za praúnych nastupnikaú Mahometa patomkaú czaæwiertaha
kalifa Ali Ibn Abi Taliba, mu¿a Facimy,
czaæwiertaj daczki Paroka. Jany wieraæ,
i¿ Ali (zabity ú 661 r.) pierakazaú swaim
nastupnikam - imamam, specialnuju Boskuju ³asku, dziakujuczy czamu imamy
zastajuæ sia nieabmylnymi i czystymi.
Jany najwyszejszyja aútorytety nia tolki
ú œwieckich, ale i ú religijnych pytañniach. Szyity byli úwieœ czas pieraœledwanyja sunnitami ad 661 r. Szyity razwinuli swaje doktrynu i kult – szyizm. Pierakananyja taksama, szto nastupnik Ali
Ibn Abi Taliba, dzieœci joœæ i abawiazkowa pryjdzie jak Mahdzi – Mesyja2 , kab
zaprawodziæ paradak. Szyitaú najbolsz
u Iranie: 92%. Majuæ taksama istotnyja
mienszaœci (bolsz za 25%) ú niekatorych
inszych muzu³manskich krainach: Iraku,
Afganistanie i Siaredniaj Azyi.
2
hety element swaje doktryny szyity
atrymali ad nawiernutych u is³am ¿ydoú
i chryœcijan.
7
8
LITWA
XVII/XVIII (NN17-18) A.D. MMIII (2003)
HISTORYJA
U hetym numary my zakanczwajem (paczatak - «Litwa» N 4/16 2002 r.) temat, jaki wielmi hruntoúna raspracawaú polski daœledczyk
Edward Walewander u swajoj kni¿cy «Die oesterreichische Presse und die polnische Januaraufstand» (Austryjackaja presa i polskaje
studzieñskaje paústañnie), szto by³a wydadziena pa-niamiecku ú Frankfurcie-nad-Majnam ú 1991 r.. Gruntujuczy sia na pracy
p.E.Walewandera, a taksama na inszych apracoúkach, my sprabujema praanalizawaci, jakim czynam praktykawañnie katolickaj wiery
paúp³ywa³a na motywacyju insurgentaú, a taksama jakim czynam prajawi³a sia mi¿narodawaja katolickaja solidarnaœæ z polskim i
litoúskim1 narodami.
Boh, Honar, Ajczyna...
Watykan i adnaúleñnie Reczypaspalitaj
Watykan praciwiú sia pamknieñniam rasiejskaha úradu da³uczyæ terytoryi by³oj Reczypaspalitaj niepasredna da imperyi i
zrusyfikawaæ uwieœ nierasiejski
element razam z Katolickim Kaœcio³am. Austryjackija gazety
asabliwa úwa¿liwa adlustroúwali
hetuju pazycyju, dajuczy czytaczam historyczny abrys, jaki
siahaú peryjadu padzie³aú Reczypaspalitaj.
“Das Vaterland”2 tryma³a sia
dumki, szto za Papie¿ami anikoli
nie zatrymliwa³a sie s³owa ú œw. Pius IX, Papie¿
padtrymku Polszczy. Hetuju
dumku pa bolszaœci padziala³a katolicka oryjentawanaja presa.
Pad uwahaj presy znachodzi³a sia pozycyja Papie¿a Gregora XVI
pa polskim pytañni. Hetak «Morgenpost» 3 dawodziú,
spasy³ajuczy sia na Alokucyju Papie¿a Gregora XVI «Haerentiem
die» ad 22.VI.1842, szto Papie¿y ú¿o nia pierszy raz Ÿwiartajuæ
uwahu na pieraœled katolikaú u Rasiei. «Der Botschafter»4 adnak
adznaczyú toje, szto Papie¿ daúna musiú by wystupiæ z acenkaj
dziejañniaú Rasiei. Bo ahulna tolki naprykancy 30-ch let XIX st.
Gregor XVI wyraszyú sia asudziæ carysckija praktyki paœla taho,
jak dwa miljony hreka-katolikaú by³o «zahnana, zach³ystana i
zaknutana» u rasiejska-prawas³aúnuju dziar¿aúnuju carkwu. Kab
niejak Ÿlepszyæ swoj wizerunak, stworany zhadanaj alokucyjaj,
Mika³aj I, a¿no dwa razy nawiedaú Papie¿a ú Rymie ú hrudni
1845 r. Padczas hetych aúdyjencyj Papie¿ pakazaú Carawi,
jahonyja ¿ zahady datyczna pieraœledu Kaœcio³a, na szto monarcha,
Ÿdziwiúszy sia adpawiedaú, i¿ uwohule ab mnohich z tych zahadaú
nia wiedaú. Na patrabawañnie Papie¿a Car daú abiacañnie, szto
jon jaszcze raz spraúdziæ ko¿ny z pradstaúlenych zahadaú. Gazety
aktyúna witali pozycyju Papie¿a, jaki jak jedyny monarcha, nie
maúczaú i nie bajaú sia wykazaæ Carawi praúdu ú woczy. Presa
jednak zaúwa¿a³a, i¿ Carawi, usiutka jedna, uda³osia «zadobryæ»
sprawiadliwy hnieú Kaœcio³a, nie iduczy nawat na drobnyja
sastupki.
Pakazalna toje, szto austryjackaja presa nicz nie pisa³a ab
mieúszaj miejsca encyklicy «Cum Primum» taho ¿ Papie¿a Gregora
XVI ad 1832 r., u jakoj by³o zasud¿ana listapadawa paústañnie
1830-31 rr.5 , z pryczyny zrywu proci praúnaje i legitymnaje
ú³ady. Dany dokument amal nie zhadwaú sia ú austryjackaj presie,
dziela stwareñnia ahulna pryjaznaha wobrazu Watykana datyczna
Polszczy.
Kab acaniæ staúleñnie Papie¿a œw.Piusa IX da polska-litoúskaha
pytañnia kanieczna Ÿwiarnuæ uwahu na nastupnyja dokumenty:
– Alokucyja ad 16.III.1863;
– List da Cara Alaksandra II ad 22.IV.1863;
– Zaúrad¿añnie da rymskich kaœcio³aú adnosna madlitwaú za
Polszczu «Invito sacro» ad 31.VIII.1863;
– Alokucyja ad 24.IV.1864;
U najpiersz zhadanaj alokucyi Papie¿ pramaúlaje datyczna
KALANDAR
A. D. 1429
padziejaú, zajszoúszych u Meksycy, a paœla skomentawaú
sytuacyju ú Polszczy, aceñwajuczy jaje jak hodnuju zaskard¿añnia.
Presa adreagawa³a na danuju alokucyju Ÿmieszana, zaúwa¿yúszy,
i¿ Papie¿ wyraziú sia zanadta dyplomatyczna, razumiejuczy
jednak, ¿a duchowy patryarcha nia mo¿a wykazwaci sia inszym
czynam.
U nastupnym Liœcie da Cara ad 22.IV.1863, Papie¿ œw. Pius IX
daú wyraz swajmu pierakanañniu, i¿ ha³oúnaja pryczyna
politycznych zabureñniaú, jakich jon nie chocza úsprawiadliúlaæ,
suæ religijnyja pieraœledwañni ú Karaleústwie Polskim, zabarona
niepasrednaha abszczeñnia pami¿ lokalnaj kaœcielnaj hierarchijaj i
Œwiatym Prasto³am, a taksama niepryjaznaje da Katolickaha
Kaœcio³a zakanadaústwa. Car u adkaz zahraú wielmi chitra, zaúwa¿yúszy, i¿ i ú Kaœcielnym Haspadarstwie majuæ miesca niezadawolenaœæ panujuczymi i politycznyja zabureñni, zrabiúszy
úniosak, szto «rewolucyjnaje duchawienstwa»6 by³o inspiratoram
paústañnia.
Zaúrad¿añnie «Invito sacro» ad 31.VIII.1863 zaúradwa³a czyniæ
madlitwy za Polszczu i razpacza³o sia úraczystaj b³ahalnaj7
procesyjaj u Rymie. Papie¿ uczyniú toje z pryczyny paczuæcia
údziacznaœci da polska-litoúskaha narodu, jaki s³u¿yú abaronczym
pradmurram chryœcijanstwa, sta³a baroniaczy sztandar katolickaj
wiery.
Znaczna wialikszy rezonans, ni¿ zaúrad¿añnie madlitwaú,
wyklika³a alokucyja Papie¿a ad 24.IV.1864. Hetym razam Papie¿
byú barza daloki ad taho, aby zadawalniaæ carskim ambicyjam.
«Mu¿yckaja Praúda» N 6
No Bo¿e Wszechmocny, mi³osierny ty nasz Panie. Ty ab
nas nie zabywaj, zlituj sia nad nami, pama¿y nam u naszej
niedoli, wy¿eni Maskala z naszaho kraju, daj nam praudziwuju
wolnoœæ i wieru naszych Dziedou i Pradziedou – a kaœcio³y,
szto Maskal, nieczysta jaho si³a, parazkidau albo pierarabiu na
stajni i cerkwi, znou zajaœniejuæ Twajeju chwa³oju i narod u
nich chwalici Ciabie budzie, jak chwalili naszyje predki.
Zaœpiewajem tahdy u adzin ho³os naszu pieœñ œwiatuju „Œwiêty
Bo¿e, œwiêty mocny, œwiêty nieœmiertelny – zmi³uj siê nad
nami!” i Boh najwy¿szy zmi³ujeæ sia nad nami, dapamo¿e nam
u naszej pracy, a na tamtom œwiecie daœæ królestwo niebiesnoje
– i nie buduæ u¿e dzietki naszyje swaju matku praklinaci szto
na œwiet radzi³a!!
Pakazywajuæ ludzie, szto œwiêty Ojciec a¿ z Rymu prys³au
u¿e da nas swaje b³ahos³awienie, (no Maskal jaho spyniaje) –
haworaæ szto pryszle i ksiendzou, szto buduæ prymaci na
unijackuju wieru. Tahdy Dziaciuki chto adno wieryæ u Boha,
Jaho Syna i Ducha Œwiatoho, niechaj zaraz pakidaje syzmu i
perechodziæ na praudziwuju wieru Dziedou i Pradziedou. Bo
chto nie perojdzie na uniju, toj syzmatykom zastanieæ sia, toj
jak sabaka zdochnie, toj na tamtom œwiecie piekielnyje mêki
cierpieci budzie!
1
litoúski = wialikalitoúski; 2 «Ajczyna»; 3 «Raniszniaja poszta»; 4 «Ambasadar»; 5 Treba zaznaczyæ, i¿ heneralna rebelija taja by³a
zasud¿ana prawid³owa, szto sta³a spryczyniena bezpasiarednymi powiaziami kiraúnikoú zrywu Ÿ lewymi, liberalnymi i wolnamularskimi
p³yniami. Nie zwaroczana natomiest uwahi na toje, i¿ u³ada proci katoraj rebelija by³a úŸniata, roúnie ¿ nie by³a praúnaj u hetym kraju.
Bolsz konkretna my pawierniema sia da danaha zahadnieñnia ú artykule «Chwaroby rostu...»; 6 Tutaka iznoú baczym, jak du¿a szkody
nanies³a naszamu ruchu raniejszaja wolnamularska-liberalnaja pastawa naszaje elity. Toje da³a carawi ma¿liwaœæ baranici sia niby
sprawiadliwymi s³owami pra abaronu Bo¿aha paradku, a paústancaú zaliczyæ da niaúdziacznych buntaúnikoú; 7 b³ahalny – proœbitny;
8
prominencyja – wiadomaja, znanaja asoba; 9 «Salzburger Kirchenblatt» (Salzburski Kaœcielny Listok) ad 12.V.1864; 10 Katholischen
Blätter – Katolickija Arkuszy
Zjezd Monarchaú Europejskich
U £ucku (pa ³acinie Luceoria) u roku 1429 adbyú sia œwietny zjezd europejskich
monarchaú, jakoha ziemli s³awianskija pierad tym nigdy nia widzieli. Jagaj³a z karalewaj
Zofijaj, swajoj treciaj ¿anoj, zjechaú da £ucka dnia 6 stycznia1, a ú 6 tydni pa hetym
pryjechaú cesar niamiecki, ¯ygimont (Siegesmund). Haspadarom byú Wialiki Knia¿a
Litoúski, Witaút, da katoraha Wa³yñ w owy2 czas nale¿aú, i heny, z karalom Jagaj³am,
wyjechaú na milu pawitaæ cesara, prybywajuczaha iz cesarowaj. Prywitaúszy sia, sieú
karol da cesarowaj na sani, a cesar da Witaúta, i jechali hetak na zamak. U £ucku znachodzili
sia: Eryk VII, karol dacki, Wasyl Wasyljewicz, Wialiki Knia¿a Maskoúski, syn daczurki3
Witaúta, Wialiki Majstra4 Zakonu5 Kry¿ackaha, Rutzdorf, i Siegfried – kawaleraú inflanckich,
legat papieski, metropolita Rusi Focijusz, chanawie Tataraú pierakopskich i zawa³¿anskich,
haspadar Wa³oszczyny6 , knia¿aty mazawieckija, pamorskija, œlonskija, twerskija i
adojeúskija, cesar ¿a hrecki, Jan Paleolog, prys³aú swaich pas³oú. Dadaæ da taho wielki nap³yú szlachty, tak, i¿a na mil kolki dako³a poúna
by³o haœciujuczych pa wiesiach, a úsich wydatna praz siem niadziel pryjmawaú Witaút. Na hetaje pryniaæcio wychodzi³a sztodzionna,
jak zapeúniwaje Stryjkowski, pa 700 boczak miodu, akramia malmazyi (hreckaje wino), piwa i inszych trunkaú7 , wa³oú i ja³awic 700,
baranaú 1400, zubroú, ³asi i dzikoú 100. Pradmietam naradaú mie³a byæ abmyœleñnie abarony prociú hroziaczaj Europie patuzie8
Otomanskaj, pry czym cesar ¯ygimont mieú skryty zamier as³ableñnia Polszczy praz namaúleñnie Witaúta, aby sia krolem litoúskim
aha³asiú, szto aczywista la¿a³a ú intaresie rejchu niamieckaha i kry¿akoú. I by³o b da hetaha pryjsz³o, gdy b nia úpor, h³ybiej pajmujuczych
polityku, dyplomataú polskich i litoúskich.
pawodle «Geografia historyczna ziem dawnej Polski»
Zugmunt Glogier, Kraków 1903 r.
styczañ = studzieñ; 2 owy = toj; 3 daczurki = daczki; 4 majstra = magistar; 5 zakon = orden;
napoi; 8 patuzie, ad patuha = mahuæcie, si³a.
1
Pierszahierarch wykarystaú powad z nahody œwiata na czeœæ
œwiatoha Fideliusa ad Siegmaringen u Kongregacyi propagandy
wiery, razam iz prysutnymi czatyrnaccaæciu kardyna³ami i inszymi
prominencyjami8 , kab z py³ajuczym abureñniem asudziæ Cara,
jaki pieraœleduje swaich katolickich paddanych i ¿adaje likwidawaæ
katolickuju religiju:
My czytajem tak¿a ú hetyja dni, i¿ jon (Car Alaksandar II)
zabaraniú biskupam hetaho katolickaho narodu wykanañnie
biskupskich funkcyj (...). H³upiec! Jon nia wiedaje, i¿ biskupy
pawinny úmieæ i mohuæ wykonwaæ swaje funkcyi i ú katakombach9.
Zhadanaja alokucyja wyklika³a wialiki rezonans u presie, jakaja
akreœliwa³a jaje jak usprawiadliúlenaje abureñnie Kaœcio³a.
«Katholischen Blätter»10 zaznaczaje, szto alokucyja wynosiæ
«Praklaæcie» adnosna rasiejskaj politycy ú Polszczy. U katolikaú
heta alokucyja wyklika³a hnieú proci tyranii caratu, jakaja adbiraje
ú ich braæciaú pawodle wiery ú Polszczy, religiju i swabodu, ich
¿yæcio i majontki.
Generalna mo¿na rozna aceniwaæ pozycyju Papie¿a œw.Piusa
IX adnosna paústañnia 1863 r. Ale adno mo¿na pakinuæ bez
sumniwu - jon byú jedynym z monarchaú i kiraúnikoú dziar¿aú,
jaki nastolki horacza i paœladoúna wystupaú u abaronie polskalitoúskaj sprawy ú toj czas.
U padahulnieñni nale¿yæ zaznaczyæ, i¿ adnosna Studzieñskaha
Paústañnia 1863 r. kardynalna Ÿmianiú sia stasunak kaœcielnych
pierszahierarchaú. Jeœli raniej jany jednaznaczna konstatawali
«rewolucyjny» charakter zrywaú za niepadleh³aœæ, dyk hetkim
razam u wialikszaj stupieni padtrymali studzieñski czyn. wiazana
toje by³o iz reczaistnuju Ÿmienaju duchowaha boku paústañnia.
Kali ú 1830-31 rr. rebelijaj kirawali wolnamularskija libera³y, dyk
u 1861 r. aposznim dyktatoram byú Romuald Traúgutt - wieruczy
katolik, i nawat «czyrwony» Konstanty Kalinoúski ci nie ú bolszaj
stupieni byú abaroncam Œwiatoje Unii, ab czym najlepsz œwiedczyæ
ni¿ejpadadzieny úrywak z N 6 «Mu¿yckaj Praúdy».
6
Wa³oszczyna = Ma³dowa; 7 trunki =
Gazeta «Litwa» by³a adnoúlena ú 1995 r.
Da 1998 r. u redakcyju úwachodzili: U³adzimier Michniewicz, Alaksandar-Jan
Stralcoú-Karwacki i U³adzimier Piatrowicz. Z 1999 r. sk³ad redakcyi Ÿmianiú sia
i hety numar padrychtavali:
Redaktar:
Karektura:
Wiorstka:
Alaksandar-Jan Stralcoú-Karwacki
Alaksandar-Jan Stralcoú-Karwacki
Marcin Kojdan
Naszy pryncypy j jak nas znajœci:
Redakcyja gazety drukuje materyja³y z metaj zabiezpiaczeñnia
swabodnaha pierap³ywu informacyi, biaz zhody autaraú i nie niasie
adkaznaœci ú adpawiednaœci z zakanadaústwam ab autarskich
prawoch, u suwiazi z adsutnaœciu prawawoje dziar¿awy na
terytoryi Respubliki Bie³aruœ. Adkaznyja za dak³adnaœæ faktaú,
padadzienych u artyku³ach suæ aútary pub³ikacyj. Redakcyja maje
prawa na stylowaje j gramatycznaje redagawañnie autarskich
materyja³aú.
Posztawaja skrynka:
p/s 26 220050 Miensk–Litoúski
Recz Paspalitaja Litwa – Res Publica Lithvania
e-mail: [email protected]