Praca asystenta rodziny w systemie pieczy zastępczej

Transkrypt

Rodzina w systemie wsparcia społecznego.
Teoria i praktyka
Recenzenci:
Iwona Sierpowska
Adam Kubów
Redaktorzy naukowi:
Marta Makuch
Jacek Pluta
Redaktor prowadzący:
Bartosz Moch
Opracowanie redakcyjne:
Ewa Adamska, Violet Design
Projekt graficzny okładki:
Artur Klafta
Skład i łamanie:
Violet Design
Projekt współfinansowany ze środków Unii Europejskiej
w ramach Europejskiego Funduszu Społecznego
© Copyright by Wrocławskie Centrum Opieki i Wychowania, 2015
ISBN: 978-83-63560-87-4
Egzemplarz bezpłatny
Wydawnictwo CEdu Sp. z o.o.
ul. Powstańców Śląskich 28/30
53-333 Wrocław
tel. 71 342 83 64
e-mail: [email protected]
www.cedu.pl
Spis treści
Marta Makuch, Jacek Pluta, Uniwersytet Wrocławski
Wprowadzenie. Rodzina jako podmiot wsparcia społecznego . . . . . . . . 7
Katarzyna Zamorska, Uniwersytet Wrocławski
Dobra polityka rodzinna. Model skandynawski . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 17
Joanna Szczepaniak-Sienniak, Uniwersytet Ekonomiczny we Wrocławiu
Problemy wspierania rodzin i pieczy zastępczej . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 33
Iwona Tworek, Fundacja In Posterum
Praca asystenta rodziny w systemie pieczy zastępczej . . . . . . . . . . . . . . . 51
Dorota Moroń, Uniwersytet Wrocławski
Wolontariat jako obszar wsparcia rodzin przeżywających
trudności i dzieci umieszczonych w pieczy zastępczej . . . . . . . . . . . . . . . . . . 65
Marta Makuch, Uniwersytet Wrocławski
Problemy na rynku pracy a funkcjonowanie rodzin . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 83
Jacek Pluta, Uniwersytet Wrocławski
Problemy wielkomiejskiej rodziny a wzór życia rodzinnego . . . . . . . . . 103
Dariusz Szrejder, Uniwersytet Wrocławski
Działania miasta Wrocławia na rzecz rodziny . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 125
Nota o autorach . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 137
Marta Makuch, Jacek Pluta, Uniwersytet Wrocławski
Wprowadzenie.
Rodzina jako podmiot
wsparcia społecznego
Rozważania nad rodziną jako podmiotem wsparcia społecznego zazwyczaj prowadzone są na gruncie realizowanej polityki społecznej, która czyni ją jednym ze swoich filarów.
Bieżąca debata publiczna związana z funkcją i głównymi kierunkami rozwoju
polityki społecznej jest żywa, co wynika wprost z jej umiejscowienia jako instytucjonalnej domeny państwa. We współczesnym rozumieniu zadań polityki społecznej
znajdujemy odzwierciedlenie przekonania, że państwo, poprzez delegowane instytucje, wykorzystuje posiadane prerogatywy i zasoby, działając na rzecz zrównoważonego zaspokajania potrzeb społecznych i społeczeństwa jako całości. W tym znaczeniu należy politykę społeczną nie tylko odróżnić od np. polityki gospodarczej czy
geopolityki, lecz także przyznać jej prymat pierwszeństwa. W nowoczesnym ujęciu polityki społecznej nie ma ona funkcji wyłącznie interwencyjnej w odniesieniu
do zjawisk kojarzonych z sytuacjami zagrożeń, deficytem zaspokajanych potrzeb
materialnych. Nie jest także adresowana wyłącznie do traktowanych marginalnie
kategorii społecznych, lecz stanowi wyraz ogólniejszej refleksji nad współczesnością i jej oddziaływaniem na dobrostan społeczny. Z całą pewnością jest rezultatem
przepracowania zjawisk, które odpowiadają za tworzenie ładu społecznego1, stąd
refleksje jej dotyczące odnaleźć można w dyskutowanych koncepcjach współczesności. Dla socjologa Anthony’ego Giddensa najważniejszy wymiar polityki społecznej związany jest z poszukiwaniem odpowiedzi na pytanie „jak żyć” w dobie nowoczesności, a formułowana odpowiedź stanowi tezę dla proponowanej przez niego
polityki życia jako ścieżki do samorealizacji2. Z kolei ekonomista Nicholas Barr utożsamia politykę społeczną z samymi podstawami dobrze zorganizowanego państwa
reagującego na wyzwania cywilizacyjne w wymiarze kontrolowania ryzyk związanych z edukacją, bezrobociem czy ubezpieczeniami społecznymi3.
Posługujemy się kategorią przepracowania dla podkreślenia faktu, iż zajmowanie się polityką społeczną nie
jest wyłącznie „projektem intelektualnym”, nie jest także sumą czynności praktycznych, zorganizowanych wokół problematyki wsparcia społecznego, lecz za jej uprawianiem kryje się zdolność poddania refleksji efektów
własnych działań i odniesienia ich do warunków otoczenia, w celu ich kreowania. Por. J. Auleytner, Polska polityka
społeczna. Kreowanie ładu społecznego, Wyższa Szkoła Pedagogiczna TWP, Warszawa 2005.
2 Por. A. Giddens, Nowoczesność i tożsamość. „Ja” i społeczeństwo w epoce późnej nowoczesności, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 2001, s. 291–309.
3 Por. N. Barr, Państwo dobrobytu jako skarbonka. Informacja, ryzyko, niepewność a rola państwa, Wyższa Szkoła Pedagogiczna TWP, Warszawa 2010.
1 7
Marta Makuch, Jacek Pluta
Historyczna, ekonomiczna i kulturowa zmiana warunków, w jakich funkcjonują
społeczeństwa, powoduje, że polityki społecznej nie można się nauczyć, a z drugiej
strony należy ją refleksyjnie monitorować i usprawniać. Polityka społeczna kumuluje w sobie wiele doświadczeń praktycznych, pozostając w ścisłym związku z pracą
socjalną wykorzystującą narzędzia wsparcia społecznego. O ile więc polityka społeczna jest zagadnieniem strategicznym, o tyle praca socjalna – jako najważniejszy
element wsparcia społecznego – jest zagadnieniem znaczenie bardziej praktycznym.
Stałe poszukiwanie odpowiedniego i dopasowanego do wyzwań współczesności wzoru instytucjonalnego, na którym ma się opierać realizacja zadań polityki społecznej, powoduje, że wsparcie społeczne jest pojęciem wieloznacznym i niejasnym
zarówno pod względem treściowym, jak i zakresowym. Znamienne jest, że pojawiło
się w literaturze w latach 70. XX w. w wyniku wzrostu zainteresowania badaczy
grupami zależnymi, stresem i skutkami choroby4. Najwłaściwiej można je rozumieć
w sposób złożony jako: oczekiwaną pomoc dostępną jednostce lub grupie w sytuacjach trudnych, stresowych, przełomowych, których nie są w stanie samodzielnie
przezwyciężyć; postawę pomagania osobom potrzebującym w odzyskaniu utraconej równowagi psychicznej lub zapobiegania sytuacjom mogącym taki stan wywołać; przekaz informacji budujących u jednostki świadomość tego, że jest szanowana,
podlega opiece, funkcjonuje jako członek określonej sieci komunikacji i wzajemnych zobowiązań; zasoby dostarczane przez innych jako pomoc w radzeniu sobie
lub wymiana zasobów w interakcjach społecznych5. Jak łatwo zauważyć, koncepcja wsparcia społecznego jest próbą odpowiedzi na pytanie, co jest współcześnie
największym problemem dla zachowania równowagi społecznej i indywidualnego
dobrostanu, w której pobrzmiewają wątki związane z cywilizacyjnym ryzykiem,
wywołującym nierównowagę emocjonalną, jak również szanse jego kontroli przez
wzmacnianie własnych zasobów.
Wyróżnia się najczęściej cztery typy wsparcia społecznego:
• emocjonalne albo afektywne (wyrażanie empatii, troski, zaufania, bliskości,
stworzenie możliwości autoekspresji itp.);
• informacyjne (dostarczenie nowych umiejętności, informacji, udzielanie porad itp.);
• instrumentalne (dostarczenie dóbr materialnych, wspólne rozwiązywanie trudnych zadań);
• rzeczowe (materialne – pomoc finansowa i rzeczowa, działania fizyczne na rzecz
osób potrzebujących) oraz czasem także duchowe (towarzyszenie, wyrażenie
akceptacji, zrozumienia, zachęty itp.).
Por. H. Sęk, R. Cieślak, Wsparcie społeczne – sposoby definiowania, rodzaje i źródła wsparcia społecznego, wybrane koncepcje teoretyczne [w:] H. Sęk, R. Cieślak (red.), Wsparcie społeczne, stres i zdrowie, Wydawnictwo Naukowe PWN,
Warszawa 2004.
5 Por. J. Kirenko, S. Byra, Zasoby osobiste w chorobach psychosomatycznych, Wydawnictwo UMCS, Lublin 2008.
4 8
Wprowadzenie. Rodzina jako podmiot wsparcia społecznego
Celem każdego rodzaju wsparcia jest zmniejszenie stresu, podniesienie jakości
życia, opanowanie kryzysu – doprowadzenie do psychicznego dobrostanu (well-being)6. Jednakże w coraz większym stopniu kładzie się nacisk na fakt, iż skuteczność wsparcia społecznego tkwi w podtrzymywaniu sieci relacji społecznych oraz
współzależnym wzmacnianiu zasobów kulturowych, społecznych, symbolicznych
i ekonomicznych, które stają się kluczem do znajdowania równowagi życia. Rozwijane w tym duchu koncepcje wsparcia społecznego wpływają na stałe przewartościowywanie zasad ich organizacji i wdrażania jako podstawy działania instytucji
pomocowych7.
Wreszcie ostatnim elementem opisywanej triady jest – obok polityki społecznej
i wsparcia społecznego – sam jej podmiot, czyli rodzina. W książce, którą oddajemy
do rąk Czytelnika, uwaga została skupiona przede wszystkim na rodzinie, która
w dalszym ciągu pozostaje głównym beneficjentem polityki społecznej, a zarazem podmiotem wsparcia społecznego. Warto podkreślić istniejącą współzależność
między ładem polityki społecznej, wzorami instytucjonalnego wsparcia a sytuacją
i kondycją samej rodziny. W rodzinie niczym w soczewce kumulują się zarówno
pozytywne, jak i negatywne konsekwencje zmian społecznych, często wpływając
nie tylko na sposób jej funkcjonowania, na identyfikowane problemy jej członków,
ale na samo postrzeganie jej przez zainteresowanych.
Dyskusje polityków wokół i na temat rodziny prowadzone są zwykle w kontekście mówienia o zagrożeniach czy wręcz o kryzysie rodziny. Towarzyszy im – częstokroć mający podłoże ideologiczne czy światopoglądowe – konserwatyzm postaw,
przejawiający się w publicznym preferowaniu tzw. tradycyjnego modelu rodziny.
Sądzić można, że w znaczącej mierze jest on wyrazem tęsknoty za minionymi czasami, powodowanej brakiem akceptacji dla teraźniejszości.
Pozostawiając na boku kwestie wieszczenia ostatecznego upadku rodziny jako
podstawowej grupy społecznej, warto skonstatować, iż zmiany, które ona przechodzi,
wpisane są głęboko w obraz społeczeństwa. Dla przykładu, jeszcze w końcu XIX w.
Fryderyk Engels (w charakterystyczny dla siebie sposób), pokazując genezę rodziny
tkwiącą w samym społeczeństwie, która jest jego wytworem, odziera ją ze wszelkiej
metafizyki i wskazuje na czynniki ekonomiczne związane z prawem dziedziczenia,
które ukształtowały współczesny jej obraz w zachodnim kręgu cywilizacyjnym8.
Niezależnie od mocy engelsowskiej wykładni dominujący od wieku XIX wiktoriański pogląd, iż miłość jest najważniejszym czynnikiem sprawczym małżeństwa,
N. Walter, Wsparcie wychowawcze online, referat na 24. Ogólnopolskim Sympozjum Naukowym „Człowiek – Media – Edukacja”, Uniwersytet Pedagogiczny, Kraków 2014, http://www.ktime.up.krakow.pl/symp2013/referaty_2013_10/walter.pdf (1.07.2015).
7 Zob. Tworzenie i rozwijanie standardów usług pomocy i integracji społecznej, http://www.wrzos.org.pl/
projekt1.18/?id=46&m=27 (12.07.2015).
8 Por. F. Engels, Pochodzenie rodziny, własności prywatnej i państwa, KiW, Warszawa 1948.
6 9
a wręcz gwarantującym jej trwałość fundamentem, powoli odchodzi w niebyt wraz
z jej społeczną krytyką. W chwili obecnej jesteśmy w fazie, przez wielu teoretyków
współczesności określanej mianem przejściowej, w której rytm życia rodzinnego
poddany jest procesom liberalizacji, co można łączyć z dominacją kulturową społeczeństwa konsumpcyjnego9. W rezultacie ogólniejszych przemian rodzina musi
dostosować się do istnienia faktu, którym jest „wolny rynek uczuć” i podatność
na zmienne formy życia rodzinnego, czego przejawem jest seksualna liberalizacja.
Awersja do instytucjonalizacji związków małżeńskich, spadek dzietności, płynne
granice związków rodzinnych są nie tylko konsekwencją zmian, lecz wywołują
także problem zmienionej skali potrzeb, zmienionych oczekiwań w zakresie form
wsparcia społecznego czy uregulowań prawnych włączających pozamałżeńskie
formy życia rodzinnego w zakres instytucjonalnej ochrony państwa i polityki społecznej. Jeszcze w latach 90. XX w. James Coleman10 na bazie postulatu racjonalnej
rekonstrukcji społeczeństwa jako głównego wyzwania współczesności diagnozował
dość radykalnie, iż rodzina w swym tradycyjnym kształcie jest przykładem organizacji pierwotnej, która nie spełnia obecnie podstawowych funkcji. W szczególności
nie jest zainteresowana wychowywaniem dzieci, bo rodzice, zabiegani wokół spraw
związanych z karierą zawodową, stale się kłócą, pozostając mocno zaabsorbowani
sobą. Skoro zatem sama rodzina nie jest w stanie obecnie dobrze wychować dzieci,
to, jak proponuje Coleman, powinno zrobić to państwo, choćby zawierając kontrakty na rzecz wychowania dzieci. W dzisiejszym rozumieniu państwo powinno
zatem prowadzić wobec rodziny aktywną politykę wsparcia, nie próbując przywracać ładu temu, co już poniekąd minione.
W dyskusjach na temat przemian rodziny czy ogólniej – grup pierwotnych opartych na więzi emocjonalnej – nie brak diagnoz czy interpretacji, w których pobrzmiewają wątki społecznych utopii. Z jednej strony są one dobrą ilustracją zmieniających
się wyobrażeń społecznych, odwołujących się do samych podstaw tego, co tworzy
ład społeczny, z drugiej – są częstokroć poszukiwaniem racji dla określania ładu
instytucjonalnego w najważniejszych kwestiach.
W wątkach problemowych, które podnosimy w publikacji, zasadniczo nie
wykraczamy poza obszar dyskusji rozciągnięty pomiędzy rodziną a systemem
wsparcia społecznego. Jednakże pragniemy podkreślić, iż wskazany tu kontekst
przemian i wyzwania cywilizacyjne, z którymi musi zmierzyć się także Polska,
coraz mocniej wpływają na przedmiot, cele oraz sposób realizowania polityki
wsparcia społecznego. Są one stale dyskutowane, czego efektem są nowe unormowania i regulacje prawne, jak choćby wprowadzenie instytucji asystenta rodziny.
9 10 Por. A. Aldridge, Konsumpcja, Wydawnictwo Sic!, Warszawa 2006.
Por. J.S. Coleman, Racjonalna rekonstrukcja społeczeństwa, „Studia Socjologiczne” 1993, nr 1.
10
Ale również – na poziomie działań praktycznych – poszukuje się nowych rozwiązań
w oferowanym wparciu społecznym. Jednym z nich staje się idea wolontariatu, czyli
działań na rzecz rodziny przez bezpośrednie wykorzystanie potencjału jej otoczenia
społecznego.
* * *
Publikacja, którą oddajemy Czytelnikowi do rąk, zawiera opracowania dotyczące
dwóch elementów tematycznych, którymi są rodzina oraz wsparcie społeczne
rodziny. Autorzy, koncentrując się na głównej idei: dobrej jakości życia rodzin i jej
członków, wskazują na problemy i czynniki przemian tej grupy społecznej, zmiany
prawne regulujące ten obszar, wreszcie politykę państwa oraz samorządu, która
w swoim zamiarze ma wpływać (oczywiście postulowane jest oddziaływanie pozytywne, w rzeczywistości bywa różnie) na funkcjonowanie rodzin. Tematyka ta przez
swoją interdyscyplinarność połączyła Autorów będących specjalistami wielu dyscyplin naukowych: socjologii, politologii czy ekonomii, a także mających – przez praktykę zawodową i doświadczenie – styczność z poruszanymi kwestiami.
W rozpoczynającym książkę opracowaniu, które zatytułowano Dobra polityka
rodzinna. Model skandynawski, Katarzyna Zamorska charakteryzuje polską politykę
rodzinną (lub – jak się ją często określa – prorodzinną) na tle modelu skandynawskiego (z wyraźnym zaakcentowaniem faktu, że tylko wybrane aspekty tego modelu
można dostrzec w realiach polskich). Według Autorki polityki rodzinne państwa
mają podobny potencjał. Założenia, cele, a nawet instrumenty niewiele od siebie
odbiegają. Różnica pojawia się natomiast na poziomie realizacji. Jednak, co podkreśla Katarzyna Zamorska, określenie „dobra” polityka przy polityce modelowej
nie musi oznaczać, że ta sama polityka sprawdzi się w innym kraju. We wprowadzeniu Autorka wyjaśnia ten fakt następująco: „nie ma jednej recepty, a przeniesienie sprawdzonych gdzie indziej wzorców nie zawsze musi zakończyć się sukcesem.
Składają się na to bowiem różne przyczyny, począwszy od lokalnych uwarunkowań,
poprzez poziom rozwoju gospodarczego i czynniki kulturowe, a na stosowaniu procedur demokratycznych, gdzie dochodzenie do konsensusu jest osią wszelkiego
dialogu, skończywszy”. Opisując główne elementy polityki rodzinnej, Katarzyna
Zamorska wskazuje, że „na politykę rodzinną patrzy się często z perspektywy
poziomu dzietności. Jest to kryterium, które służy decydentom politycznym do formułowania pewnych uogólnień co do kierunku, jaki polityka rodzinna powinna
przyjąć. Jest to jednak podejście krótkowzroczne”. Głównym celem tej polityki jest
obecnie umożliwienie godzenia życia rodzinnego z zawodowym.
Drugie opracowanie, autorstwa Joanny Szczepaniak-Sienniak, to Problemy wspierania rodzin i pieczy zastępczej. Autorka uczyniła przedmiotem artykułu te z problemów polityki społecznej i rodzinnej, które dotyczą wspierania rodziny przeżywającej
11
trudności w wypełnianiu funkcji opiekuńczo-wychowawczych, działań mających
na celu zapewnienie czasowej opieki i wychowania dzieciom w przypadku niemożności realizowania tych funkcji przez rodziców. Celem opracowania jest usystematyzowanie zmian prawnych podejmowanych w tym zakresie od 2000 r. i ich uwarunkowań, a także przedstawienie własnych refleksji i postulatów w tym obszarze.
Joanna Szczepaniak-Sienniak wskazuje, że zgodnie z europejskimi standardami
zakładane kierunki działań to: wspieranie/reintegracja rodzin naturalnych, zapewnienie optymalnych warunków opieki i wychowania dzieciom objętym pieczą
zastępczą oraz odchodzenie od form instytucjonalnych pieczy zastępczej na rzecz
rodzinnych. Z kolei zamierzone efekty tych działań to przede wszystkim wzmacnianie rodzin naturalnych jako podstawowego środowiska wychowania i opieki,
ograniczanie liczby dzieci w pieczy zastępczej oraz możliwie najlepsze przygotowanie tych dzieci do życia w społeczeństwie (ich usamodzielnienie). W ocenie Autorki
nie wszystkie zmiany w Polsce są realizowane w sposób zadowalający i spełniający
powyższe kryteria.
Trzeci artykuł Praca asystenta rodziny w systemie pieczy zastępczej, autorstwa Iwony
Tworek, to analiza problemów współczesnych rodzin, które przez swoją dysfunkcyjność muszą być objęte pomocą służb do tego celu powołanych, ale także opis
specyfiki i uwarunkowań pracy asystenta rodziny. „Praca z rodziną prowadzona jest
głównie w formie usług asystenta rodziny, natomiast pomoc w opiece i wychowaniu prowadzona jest w formie placówek wsparcia dziennego oraz rodzin wspierających”. Instytucja asystenta rodziny została powołana ustawą z dnia 9 czerwca 2011 r.
o wspieraniu rodziny i systemie pieczy zastępczej i, co podkreśla Autorka, stała się
ważnym elementem środowiskowej (profilaktycznej) pracy z rodziną wymagającą wsparcia. Krótki czas funkcjonowania instytucji asystenta rodziny powoduje
konieczność poznania jego roli i sposobu funkcjonowania oraz modelu jego pracy.
Artykuł jest zatem próbą ukazania – po pierwsze – problemów, z jakimi borykają się
rodziny objęte wsparciem instytucji pomocy społecznej, a po drugie – modelu pracy
asystenta rodziny.
W kolejnym opracowaniu zatytułowanym Wolontariat jako obszar wsparcia rodzin
przeżywających trudności i dzieci umieszczonych w pieczy zastępczej Dorota Moroń dokonała analizy wsparcia wolontariackiego profesjonalnych działań na rzecz rodzin
i dzieci, a co za tym idzie, odpowiedziała na pytanie o potrzebę i zasadność pracy
społecznej w obszarze stanowiącym zadanie instytucji publicznych. Dla realizacji
celu badawczego konieczne było postawienie przez Autorkę czterech pytań: Z czego
wynika potrzeba wsparcia profesjonalnych działań na rzecz rodzin i dzieci przebywających w pieczy zastępczej? Czym jest wolontariat i jakie regulacje prawne
dotyczą ochotników? Jak w praktyce funkcjonuje wolontariat w obszarze wsparcia
rodzin i pieczy zastępczej oraz jakie przynosi korzyści? Dorota Moroń stwierdza,
12
że działalność ochotników uzupełnia pracę profesjonalnych służb społecznych
powołanych do pracy z rodziną w kryzysie i dziećmi pozbawionymi opieki rodziców.
Autorka na pytanie: „Czy praca społeczna jest w tym obszarze zasadna i potrzebna?”
zdecydowanie formułuje odpowiedź twierdzącą. „Wolontariusze są niezbędni wszędzie tam, gdzie istnieje potrzeba kreowania społecznych relacji, wpływu na innych,
tworzenia sieci pomocy i zaangażowania społecznego. Społeczne sieci wsparcia
są niezbędne dla prawidłowego, społecznego funkcjonowania rodzin i dzieci, dodatkowo praca wolontariuszy uzupełnia oddziaływania profesjonalnych pracowników
służb społecznych. Dzięki temu możliwe jest wielostronne i wieloaspektowe wsparcie dzieci i rodzin przeżywających trudności”. Pamiętać należy, że pomoc wolontariuszy nie może zastępować pracy służb zawodowych. To właśnie dzięki połączeniu
sił możliwe jest adekwatne do potrzeb wsparcie osób potrzebujących. Ochotnicy,
świadcząc swoim własnym życiem i pokazując w działaniu sposoby rozwiązywania
problemów, mogą stać się wsparciem, ale też autorytetem, szczególnie dla młodzieży,
często odrzucającej pomoc pracowników. Nie zastąpią jednak pracy fachowców.
Następny artykuł podejmuje tematykę związku rodziny i rynku pracy. Marta
Makuch w opracowaniu Problemy na rynku pracy a funkcjonowanie rodzin wskazuje
na miejsce rodziny oraz pracy w dzisiejszych niestabilnych, zglobalizowanych systemach społeczno-ekonomicznych, warunkach trudnych, bo podlegających częstym
zmianom. Przedmiotem badań uczyniono wybrane kwestie problemowe związku
tego istotnego elementu, jakim jest praca, jej świadczenie albo jej brak, ze współczesną rodziną. Praca stanowi niewątpliwie podstawę kształtowania życia rodzinnego. Jest ona dla wielu osób warunkiem założenia rodziny, ponieważ rodzina
wymaga posiadania środków utrzymania. W artykule, bazującym na statystyce
i danych instytucji polskich (GUS) oraz międzynarodowych (Eurostat, OECD), poza
elementami problemów z dochodem na rynku pracy poruszane są także inne, pozostające z nimi w ścisłym związku. Autorka omawia kwestię ubóstwa pracujących
powiązanego z umowami terminowymi oraz niepełnym czasem pracy (w tym celu
posiłkuje się terminami obowiązującymi w międzynarodowej statystyce publicznej:
working poor, in-work at-risk-of-poverty rate czy underemployment), nawiązuje także
do efektu przepracowania, który skutkuje wypaleniem zawodowym, oraz zagrożenia, jakim dla rodzin jest pracoholizm – coraz bardziej dotkliwa „choroba” na współczesnym rynku pracy. Jak stwierdza Autorka: „Osobowy wymiar pracy pozostaje (…)
w ścisłym związku z rodzinnym charakterem ludzkiego życia, chociaż nie brakuje
głosów, że praca zawodowa i ogólnie współczesny rynek pracy sprzyjają również
demontażowi tradycyjnego modelu życia rodzinnego”. Brak symbiozy pomiędzy
czynnościami wykonywanymi przez człowieka, zakłócenie równowagi w schemacie: życie prywatne i rodzinne (w tym czas wolny) oraz obowiązki zawodowe mogą
niekorzystnie wpłynąć na zdrowie psychiczne i jakość życia jego samego, a także
13
członków jego rodziny. A przecież to życie rodzinne, a nie praca, jest od lat w badaniach społecznych wyżej cenioną wartością. Jednak należy podkreślić, że jakość
życia rodzin jest ściśle powiązana z jakością rynku pracy i miejsc pracy.
Jacek Pluta w artykule Problemy wielkomiejskiej rodziny a wzór życia rodzinnego podjął kwestię oceny kondycji wielkomiejskiej rodziny w świetle najnowszych wyników
badań społecznych (głównie raportów Centrum Badania Opinii Społecznej oraz
opracowania Wrocławskiej Diagnozy Społecznej, która została przeprowadzona
w 2014 r. wśród mieszkańców miasta). Punktem wyjścia uczynił społeczno-kulturową charakterystykę rodziny, w ramach której wskazał na kontekst jej przemian
ze względu na sposób formalizacji małżeństw, wielkość rodziny oraz model życia
rodzinnego. „Rodzina zajmuje (…) poczesne miejsce w świadomości Polaków, lecz
jej postrzegana rola w codziennym życiu zmienia się. Zmienia się także samo jej
rozumienie. Obecne dyskusje wokół rodziny w przestrzeni publicznej podsycają
dwa zachodzące na siebie procesy – kulturowe i demograficzne”. Na tle obserwowanych przemian Autor wyjaśnia aktualne problemy rodziny, wpisane w kontekst
środowiska miejskiego. Po pierwsze, diagnozuje skalę wykorzystywanego wsparcia w zaspokajaniu potrzeb poprzez wykorzystanie zasobów miejskiego systemu
konsumpcji. Po drugie, ocenie poddaje rodzaj i skalę problemów wpływających
na dysfunkcje rodziny. Jak konstatuje w posumowaniu: „badania potwierdzają,
że w społecznym wyobrażeniu rodzina wciąż pozostaje najważniejszą wartością.
Z drugiej strony – podlega ona stałym przemianom. Pozostając wartością autoteliczną, rodzina traci stopniowo swoje praktyczne znaczenie jako głównej podpory
w realizacji celów życiowych. Stopniowo redukowana jest w związku z tym jej rola
w pełnieniu podstawowych funkcji społecznych”.
Monografię zamyka opracowanie mające największy związek z praktyką polityki rodzinnej na poziomie lokalnym. Dariusz Szrejder w artykule Działania miasta
Wrocławia na rzecz rodziny omawia przykłady działań różnych podmiotów, które
we wspólnym mianowniku mają dobro rodziny i jej członków. Punktem wyjścia
jest klasyfikacja działań wynikająca ze skali ogólności oraz rodzaju identyfikowanych potrzeb. To, w jaki sposób są one realizowane, bezpośrednio zależy od otoczenia i jego zasobów, które oparte są na usługach społecznych wykorzystujących
infrastrukturę miasta. Rodzina, korzystając z usług społecznych, staje się kategorią
konsumenta zbiorowego innego niż indywidualny mieszkaniec. W artykule Autor
formułuje tezę, zgodnie z którą efektywność polityki miejskiej wobec rodziny uzależniona jest wprost od holistycznego potraktowania jej potrzeb i zaproponowania
odpowiednich dlań rozwiązań infrastrukturalnych. Jak pokazano na przykładzie
Wrocławia, odbywa się to przez proponowanie regulacji prawnych, formułowanie
strategii na rzecz i wobec rodziny oraz przez rozwijanie wyspecjalizowanych funkcji
istniejącej infrastruktury miejskiej.
14
Omówione opracowania i ich różnorodność wskazują na to, że rodzina jest wciąż
interesującym polem badawczym. Pozostaje mieć nadzieję, że wszystkie te opisane
kwestie i „bolączki” dotykające tę grupę społeczną będą minimalizowane w najbliższej przyszłości. Jednym z elementów, które mogą ułatwić ten pozytywny trend, jest
na pewno system wsparcia społecznego.
Literatura
Aldridge A., Konsumpcja, Wydawnictwo Sic!, Warszawa 2006.
Auleytner J., Polska polityka społeczna. Kreowanie ładu społecznego, Wyższa Szkoła Pedagogiczna TWP, Warszawa 2005.
Barr N., Państwo dobrobytu jako skarbonka. Informacja, ryzyko, niepewność a rola państwa, Wyższa Szkoła Pedagogiczna TWP, Warszawa 2010.
Coleman J.S., Racjonalna rekonstrukcja społeczeństwa, „Studia Socjologiczne” 1993, nr 1.
Engels F., Pochodzenie rodziny, własności prywatnej i państwa, KiW, Warszawa 1948.
Giddens A., Nowoczesność i tożsamość. „Ja” i społeczeństwo w epoce późnej nowoczesności, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 2001.
Kirenko J., Byra S., Zasoby osobiste w chorobach psychosomatycznych, Wydawnictwo UMCS,
Lublin 2008.
Sęk H., Cieślak R., Wsparcie społeczne – sposoby definiowania, rodzaje i źródła wsparcia społecznego, wybrane koncepcje teoretyczne [w:] Sęk H., Cieślak R. (red.), Wsparcie społeczne, stres
i zdrowie, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 2004.
Tworzenie i rozwijanie standardów usług pomocy i integracji społecznej, http://www.
wrzos.org.pl/projekt1.18/?id=46&m=27 (12.07.2015).
Walter N., Wsparcie wychowawcze online, referat na 24. Ogólnopolskim Sympozjum Naukowym „Człowiek – Media – Edukacja”, Uniwersytet Pedagogiczny, Kraków 2014, http://
www.ktime.up.krakow.pl/symp2013/referaty_2013_10/walter.pdf (1.07.2015).
Katarzyna Zamorska, Uniwersytet Wrocławski
Dobra polityka rodzinna.
Model skandynawski
Polityki rodzinne państw mają podobny potencjał. Założenia, cele, a nawet instrumenty niewiele odbiegają od siebie. Różnica pojawia się na poziomie realizacji. W rozdziale porównana
została polityka rodzinna typu skandynawskiego z polityką realizowaną w Polsce. Polityka
rodzinna w Polsce nie jest polityką typu skandynawskiego, chociaż można wskazać na pewne jej elementy i rozwiązania. Na politykę rodzinną patrzy się często z perspektywy poziomu
dzietności. Jest to kryterium, które służy decydentom politycznym do formułowania pewnych uogólnień co do kierunku, jaki polityka rodzinna powinna przyjąć. Jest to jednak podejście krótkowzroczne. Za główny cel tej polityki uznaje się obecnie umożliwienie godzenia
życia rodzinnego z zawodowym.
Słowa kluczowe: dzietność, polityka rodzinna, model skandynawski, instrumenty polityki
rodzinnej, godzenie życia rodzinnego z pracą zawodową, urlopy wychowawcze
Wprowadzenie
Większość rządowych programów polityki społecznej stawia sobie za cel rodzinę,
co w konsekwencji prowadzi do określonych działań. Nazywa się je polityką
rodzinną lub – dla podkreślenia ważności całości zagadnienia (zwłaszcza przez polityków) – prorodzinną. Obecnie zainteresowanie polityką rodzinną spotęgowane
zostało przez niekorzystne procesy demograficzne.
W tytule rozdziału polityka rodzinna została opatrzona przymiotnikiem „dobra”.
Brzmi to – przyznam – prowokacyjnie, bo co to miałoby konkretnie oznaczać?
I chociaż druga część tytułu zawiera może nie odpowiedź na to pytanie, ale pewną
wskazówkę, to nie ma jednej recepty, a przeniesienie sprawdzonych gdzie indziej
wzorców nie zawsze musi zakończyć się sukcesem. Składają się na to bowiem różne
przyczyny, począwszy od lokalnych uwarunkowań, poprzez poziom rozwoju gospodarczego i czynniki kulturowe, na stosowaniu procedur demokratycznych, gdzie
dochodzenie do konsensusu jest osią wszelkiego dialogu, skończywszy.
Syntetycznie rzecz ujmując, rodzina w Europie przeszła ogromną transformację
od historycznie wytworzonego pojęcia rodziny tradycyjnej do uznania przez społeczeństwo i państwo nietradycyjnych form trwałych związków między obywatelami.
Jednym z kluczowych czynników wyznaczających tradycyjność rodziny jest podział
17
Katarzyna Zamorska
obowiązków, gdzie mężczyzna jest jedynym żywicielem rodziny, odpowiedzialnym za zapewnienie ekonomicznego bytu rodzinie, a kobieta zajmuje się domem
i wychowaniem dzieci. Taki model nadal istnieje i funkcjonuje. I nawet gdy kobieta
podejmuje pracę, to podział obowiązków bywa niezmienny. Oczywiście w wielu
krajach obywatele są wciąż sceptyczni wobec idei, według której matki powinny
pracować na pełny etat, gdy ich dzieci są małe. Duża część populacji jest zdania,
że matki powinny pracować na pół etatu, a pewna część popiera model rodziny,
w której jeden dorosły stale opiekuje się potomstwem1. Rządy próbują to zmieniać,
wpływając na ustawodawstwo, z różnym skutkiem. W tym kontekście warto przyjrzeć się bliżej modelowi skandynawskiemu.
Na politykę rodzinną w ogóle, a skandynawską w szczególności, patrzy się
często z perspektywy poziomu dzietności. Jest to kryterium, które służy dziś często
decydentom politycznym do formułowania pewnych uogólnień co do kierunku, jaki
polityka rodzinna powinna przyjąć. Jest to zrozumiałe, jeśli weźmie się pod uwagę
procesy demograficzne zachodzące obecnie w Europie, w której społeczeństwo konsekwentnie się starzeje. Wywołane jest to z jednej strony niskim przyrostem naturalnym, a z drugiej – wydłużaniem życia. Poziom dzietności, choć oczywiście ważny,
nie jest jedynym kryterium stanowiącym o tym, czy polityka rodzinna jest dobra.
Warto się przede wszystkim zastanowić nad tym, dlaczego dzietność w Szwecji jest
wyższa niż gdzie indziej. I to jest pierwsze pytanie, które tu stawiam: Jak Szwedom
udaje się osiągnąć wskaźnik urodzeń mimo wszystko wyższy niż średnia unijna
i – co ważniejsze – utrzymać pozycję lidera w dziedzinie polityki rodzinnej?
Drugie pytanie jest natury ogólniejszej i dotyczy zakresu ingerencji państwa.
Formułuję je następująco: Czy państwo jest słusznie wzywane do interwencji
w dziedzinach tak prywatnych, jak pożycie małżeńskie i rodzinne?
Model skandynawski polityki rodzinnej i jego cechy
Szwecja, wpisująca się w model skandynawski, jest dziś tym państwem, które
uchodzi za wzorcowe, gdy mowa o polityce rodzinnej. Dlaczego model ten traktowany jest jako wzorcowy? Przede wszystkim dlatego, że w ogóle z pierwszymi
działaniami na rzecz rodziny w Europie, mającymi pewne znamiona polityki
rodzinnej, mieliśmy do czynienia właśnie w Szwecji na przełomie wieku XIX i XX2.
Zainteresowanie problematyką rodziny wynikało z dwóch przesłanek: demograficznej, co wiązało się z niską stopą urodzeń, oraz ekonomicznej – brano pod
1 2 Zob. K.J. Morgan, Working Mothers and the Welfare State, Stanford University Press, Stanford California 2006, s. 189.
Drugim krajem w Europie była Francja.
18
Dobra polityka rodzinna. Model skandynawski
uwagę sytuację życiową rodzin robotniczych, mających na utrzymaniu dzieci
przy niskich dochodach. Stopniowo zaczęto wprowadzać i rozwijać – szczególnie
od końca II wojny światowej – także inne, nie tylko finansowe, instrumenty polityki rodzinnej, takie jak choćby usługi społeczne adresowane do rodzin z dziećmi.
Ważne z punktu widzenia rodziny są rozstrzygnięcia w ramach prawa pracy oraz
zabezpieczeń socjalnych, które pozwalają rodzicom łączyć aktywność zawodową
z wychowywaniem dzieci.
Polityka rodzinna typu skandynawskiego kształtowała się pod wpływem wielu
procesów zachodzących w społeczeństwie, takich jak:
• odwrót od małżeństwa zawieranego dożywotnio;
• częstsze niż na kontynencie rozwody;
• stosunkowo wysoki przyrost naturalny;
• niska umieralność niemowląt;
• silny indywidualizm w rodzinie;
• partnerstwo w miejsce zobowiązań;
• wysoka aktywność zawodowa kobiet;
• rozmaitość form życia rodzinnego.
„W sumie w tej części Europy różnorodność form rodziny mocno rozwinęła
się w połączeniu ze znacznym bezpieczeństwem społecznym, niskim bezrobociem
i dość wysokimi stopami urodzeń”3.
Jeśli przyjrzymy się zagadnieniu poziomu dzietności w Szwecji bliżej, to okaże
się, że ten współczynnik nie jest znów aż tak wysoki. Statystycznie liczba dzieci,
które przypadają na kobietę w wieku rozrodczym, wynosi 1,674. Mimo to wartość
ta jest i tak dużo wyższa, jeśli zestawi się ją z innymi państwami UE, a szczególnie z Polską, gdzie poziom dzietności jest dramatycznie niski, gdyż utrzymuje się
na poziomie 1,245. Są wreszcie i takie państwa, gdzie dzietność jest znacznie wyższa.
Do europejskiej czołówki należą Finlandia z poziomem 1,73 oraz Wielka Brytania
– 1,9. Prym pod tym względem wiedzie Francja, gdzie na jedną kobietę przypada
2,8 dzieci. Średnia unijna wynosi 1,57.
Zaznaczyć jednak należy, że choć poziom dzietności jest istotny, to jednak na politykę rodzinną składa się wielość różnorodnych elementów, które o niej stanowią.
I tu przechodzę do odpowiedzi na pytanie. Niezależnie od samego poziomu
dzietności Szwecja – obok Norwegii, Finlandii, Islandii oraz Danii – znalazła się
H. Kaelble, Społeczna historia Europy. Od 1945 do współczesności, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 2010, s. 46.
2004 r. – 1,8; 2010 r. – 1,98; 2011 r. – 1,9; 2012 r. – 1,98; 2013 r. – 1,68. Dane za: The World Factbook, https://www.cia.
gov/library/publications/the-world-factbook/rankorder/2127rank.html (10.04.2015).
5 Nie ma więc mowy nawet o prostej zastępowalności pokoleń, która – aby była możliwa – wymaga, by na 10 kobiet w wieku rozrodczym przypadało co najmniej 21 dzieci.
3 4 19
Katarzyna Zamorska
w czołówce Mothers’ Index Rankings. Jest to ranking krajów określający warunki
życia matek6. Kryteria stanowiące o pozycji na liście to: zdrowie matek, a w szczególności ryzyko śmierci matki w czasie ciąży lub porodu; umieralność dzieci do 5. roku
życia (liczba na tysiąc urodzonych); okres obowiązku szkolnego (w latach); status
ekonomiczny (jako dochód narodowy brutto na mieszkańca w USD) oraz procentowy udział kobiet w najwyższych władzach państwowych. Polska w 2014 r. zajmowała 29. miejsce, a w tym roku (wraz z Litwą) – 28. Nawet jeśli podchodzić z pewną
ostrożnością do tego typu rankingów, to nie ulega wątpliwości, że kraje nordyckie
są tymi, które zapewniają najlepsze warunki dla matek i dzieci.
Co zatem – powtórzmy jeszcze raz pytanie – stanowi o tym, że szwedzki model
polityki rodzinnej uchodzi za wzorcowy? Najkrótsza odpowiedź brzmi: jest to ciąg
łość tej polityki, czyli konsekwentne akcentowanie i promowanie określonych zasad
i wartości, niezależnie od partii sprawującej aktualnie władzę. Chcąc udzielić dłuższej odpowiedzi, należy uważniej przyjrzeć się tym zasadom i wartościom, stanowiącym o modelu polityki rodzinnej typu skandynawskiego.
Zacznijmy od tego, że u podstaw polityki rodzinnej, jak i w ogóle społecznej,
w modelu skandynawskim realizowanym w Szwecji znajduje się zasada równości płci7. Jest ona w tym sensie podstawowa, że wpływa na rozwiązania i działania
także względem rodziny. Innymi słowy, polityka równościowa jest nadrzędnym
punktem odniesienia dla stosowanych rozwiązań w ramach polityki rodzinnej. Jakie
to są rozwiązania?
Po pierwsze, jest to tworzenie dogodnych warunków do godzenia życia
rodzinnego z zawodowym. Służą temu rozbudowane publiczne systemy opieki
nad dziećmi. Gøsta Esping-Andersen ujął to w następujący sposób: „Powinniśmy w szczególności rozwijać usługi publiczne – dostępne finansowo i o wysokiej jakości – na rzecz dzieci w wieku do trzech lat oraz osób w wieku starszym.
Musimy także silniej popierać równy podział obowiązków domowych między
kobiety i mężczyzn. Są dwa sposoby na wzmocnienie pozycji kobiet w gospodarstwach domowych: wspieranie pracy zarobkowej i prowadzenie programów
rodzinnych”8. W Unii Europejskiej to Szwecja jest krajem, w którym występuje
jeden z najwyższych wskaźników dzieci korzystających z opieki instytucjonalnej.
Opieka nad dziećmi do szóstego roku życia jest częściowo opłacana przez rodziców, a wysokość tej opłaty jest uzależniona od sytuacji materialnej rodziny, liczby
dzieci oraz liczby godzin spędzanych przez dziecko w placówce opiekuńczej.
Ranking układany jest co roku przez amerykańską organizację opieki nad dziećmi Save the Children. Polska
znalazła się na 29. miejscu. Zob. Mothers’ Index Rankings, 2014, http://www.savethechildren.org/ (2.05.2015).
7 Szwedzi, prowadząc swoją politykę równościową, unikają nawet w dokumentach określeń „matka” i „ojciec”.
Na podobny zapis miała zdecydować się Francja, „matkę” i „ojca” zastępując „rodzicem”. W ten sposób rozwiązany będzie problem udokumentowania rodzicielstwa w małżeństwach homoseksualnych.
8 G. Esping-Andersen, Social po nowemu, „Forum” 2008, nr 20, s. 22.
6 20
Korzystny z punktu widzenia rodziców jest też długi czas pracy żłobków i przedszkoli, które zazwyczaj działają od godziny 6.30 do 18.309.
Po drugie, godzeniu obowiązków zawodowych i rodzinnych sprzyja także polityka dotycząca urlopów. Jednym z najważniejszych instrumentów szwedzkiej polityki rodzinnej jest urlop rodzicielski, który matka dzieli z ojcem. Zasada jest taka,
że pracującym kobietom przysługuje prawo do 60-dniowego urlopu chorobowego
przed narodzinami dziecka, który jest płatny w wysokości 80% płacy. Następnie
mogą korzystać z urlopu wychowawczego zwanego rodzicielskim. Jego długość
wynosi 480 dni i także jest płatny (80% wynagrodzenia). Z tego urlopu 60 dni należy
tylko do mamy, a 60 – tylko do taty. Pozostaje jeszcze 360 dni, które są do równego
podziału między rodziców. Jeśli kobieta zrzeka się swoich dni na rzecz ojca lub
odwrotnie, musi podpisać odpowiedni formularz zgody. Urlopu nie trzeba wykorzystywać od razu, można go dzielić na części, a przysługuje on do ukończenia przez
dziecko ósmego roku życia10. Ciekawym rozwiązaniem jest „premia za szybkość”.
Urodzenie kolejnego dziecka w ciągu 30 miesięcy od urodzenia poprzedniego powoduje wydłużenie urlopu rodzicielskiego nawet o rok11. Podobne rozwiązania stosowane są w Norwegii (od 1994 r.). Dla matki i ojca zarezerwowane jest po 14 tygodni
(tzw. kwota ojcowska). Resztę okresu zasiłkowego rodzice mogą podzielić dowolnie
między sobą. Jeśli ojciec chce pobierać zasiłek dłużej, niż wynosi kwota ojcowska,
wtedy matce stawiane są określone wymagania. Musi ona na przykład w tym czasie
pracować lub uczyć się. Badania pokazują, że ojcowie, którzy wykorzystali swoją
część urlopu, chętniej i więcej czasu spędzają później z dziećmi, a te lepiej się rozwijają. Ponadto także do pracodawców powoli dociera, że ojcowie, którzy skorzystali z urlopu, „zdobywają więcej umiejętności i posiadają większy potencjał jako
pracownicy, zwłaszcza na poziomie kadry zarządzającej, gdyż lepiej radzą sobie
ze stresem i wykonywaniem wielu zadań jednocześnie, a także są w stanie przyjąć
na siebie więcej obowiązków i rozwijają umiejętności interpersonalne”12.
Rodzina z dziećmi jest wspierana także innymi środkami, poczynając od tych
tradycyjnie stosowanych, po te, które zostały stworzone w odpowiedzi na zmiany
w obrębie rodziny. Do tych pierwszych należą wsparcie dla rodzin w trudnej
sytuacji ekonomicznej oraz dążność do rekompensaty części kosztów wynikających z posiadania i wychowania dziecka. Wsparcie wpisane jest w uniwersalną
A. Dragan, S. Woronowicz, Wybrane zagadnienia polityki prorodzinnej w niektórych państwach Unii Europejskiej,
Biuro Analiz i Dokumentacji, Zespół Analiz i Opracowań Tematycznych, Kancelaria Senatu, Warszawa 2013, s. 19.
10 W razie bezrobocia któregoś z rodziców urlop rodzicielski jest opłacany przez państwo – po 20 euro dziennie
przez pierwszych 390 dni i po 7 euro dziennie przez kolejnych 90 dni. Jest też bezpłatny urlop wychowawczy
– można go wykorzystać do ukończenia przez dziecko 18 miesięcy.
11 A. Dragan, S. Woronowicz, Wybrane zagadnienia polityki prorodzinnej…, op.cit., s. 18.
12 K. Davaki, Korzyści wynikające z urlopu macierzyńskiego/rodzicielskiego w Unii Europejskiej 27 państw, Dyrekcja
Generalna ds. Polityki Wewnętrznej, Departament tematyczny C: prawa obywatelskie i sprawy konstytucyjne,
równouprawnienie, Bruksela 2010, s. 16, http://www.europarl.europa.eu/studies (2.05.2015).
9 21
Katarzyna Zamorska
politykę rodzinną, adresowaną do wszystkich rodzin. W jej ramach nie zapomina
się o rodzinach, które borykają się z brakiem pieniędzy, bezrobociem i ubóstwem.
Z kolei rekompensata, czyli zwrot, następuje w postaci świadczeń pieniężnych,
które są adresowane do rodzin z dziećmi, ale także w postaci różnorodnych świadczeń kompensujących czasowe wycofanie się z rynku pracy (świadczenia podczas
urlopów wychowawczych, rodzicielskich). Co ciekawe, w Szwecji nie są stosowane
żadne preferencje w systemie podatkowym dla rodzin wychowujących dzieci13. Nie
ma podziału na małżonków, w której to sytuacji jeden z partnerów zasługuje na pieniądze, bo pracuje, a drugi nie, bo zajmuje się „tylko” wychowaniem dzieci. Ten brak
odliczeń podatkowych Szwecja może rekompensować wolnymi od podatku zasiłkami o charakterze socjalnym.
Interesującym rozwiązaniem, które zaliczyłabym do drugiej grupy, jest powiązanie zasiłku na dziecko z pracą przed narodzinami dziecka – zasiłek wychowawczy,
którego wysokość zależy od tego, co rodzic, który opiekuje się dzieckiem w pierwszym roku jego życia, osiągnął przed narodzinami dziecka. Zazwyczaj jest to matka
dziecka. Kobieta jest w ten sposób zachęcana do tego, by zanim zostanie matką, rozwijała się zawodowo i starała wyrobić sobie pozycję na rynku pracy. Z jednej strony,
z licznych już badań na ten temat wynika, że kobiety dobrze funkcjonujące na rynku
pracy, żyjące na przyzwoitym poziomie, z dobrymi zarobkami, częściej realizują
swoje plany macierzyńskie niż kobiety znajdujące się w odwrotnej sytuacji14. Jest
to też sposób na zachęcanie kobiet do podejmowania pracy zawodowej. Różnice
w wynagrodzeniu kobiet i mężczyzn nie są duże, jednak podział rynku następuje
na podstawie kryterium płci, co ma swoje określone konsekwencje. Kobiety pracują
na ogół w sektorze usług, który jest dość zmienny. Ponadto kobiety, mimo rozmaitych działań ze strony państwa, wykonują w dalszym ciągu więcej nieodpłatnej
pracy na rzecz rodziny15. Z drugiej jednak strony, są dowody na to, że im dłużej
kobieta pozostaje z dziećmi w domu, tym bardziej maleją jej szanse na powrót
na rynek pracy. Powodem jest deprecjacja jej kapitału, czyli dezaktualizacja wiedzy
i umiejętności16. Nie należy zatem płatnych urlopów rodzicielskich postrzegać jedynie jako pomocy przeznaczonej dla pracujących matek, ale raczej należy je traktować jako możliwość spędzenia większej ilości czasu z rodziną, która powinna być
dana każdemu obywatelowi17.
A. Dragan, S. Woronowicz, Wybrane zagadnienia polityki prorodzinnej…, op.cit., s. 19.
G. Andersson, A Study on Policies and Practices in Selected Countries that Encourage Childbirth: The Case of Sweden,
Max-Planck-Institut für demografische Forschung, 2005, s. 7, http://www.demogr.mpg.de/Papers/Working/wp2005-005.pdf (28.04.2015).
15 A.G. Dijkstra, J. Plantega, Ekonomia i płeć. Pozycja zawodowa kobiet w Unii Europejskiej, Gdańskie Wydawnictwo
Psychologiczne, Gdańsk 2003, s. 100.
16 K. Michalska, Dłuższe urlopy macierzyńskie nie uratują naszej demografii, a pogorszą sytuację kobiet na rynku pracy,
„Analiza Forum Obywatelskiego Rozwoju” 2013, nr 7, s. 4 i n.
17 Zob. K.J. Morgan, Working Mothers…, op.cit., s. 191.
13 14 22
Tak przemyślana polityka rodzinna obejmuje różnorodne aspekty życia
rodzinnego: życie rodzinne i zawodowe, usługi społeczne w zakresie opieki nad
dziećmi i przyjazne rodzinie, ulgi i wsparcie rodzin, usługi integracyjne dla dzieci,
a także pracę zawodową. W ten sposób tworzony jest sprzyjający klimat dla rodzin
z dziećmi.
Polityka prowadzona przez kraje skandynawskie nie doprowadziła do zaniku
modelu rodziny utrzymywanej przez mężczyznę, ale go unowocześniła przez
zwiększenie zatrudnienia kobiet w mniejszym zakresie czasu pracy. Państwa Europy
kontynentalnej próbują iść podobną drogą, podejmując próby modyfikacji modelu
rodziny utrzymywanej przez mężczyznę, zamiast całkowicie obalać taki model.
Praca w niepełnym wymiarze godzin, rozszerzone urlopy opiekuńcze oraz regulacje
dotyczące opieki nad dzieckiem w krótszym wymiarze godzin to kilka z możliwych
rozwiązań, dzięki którym państwa te mogą dostosować się do zmian społecznych
bez przyjmowania dużych obciążeń finansowych lub całkowitego zaprzeczenia
tradycyjnym wartościom społecznym18. Ich stosowanie przekłada się na stwarzanie przez państwo możliwości uczestnictwa w rynku pracy, urlopy, promowanie
równomiernego rozkładu obowiązków, a także równy dostęp do praw społecznych,
niezależnie od statusu rodzinnego.
Dylematy polskiej polityki rodzinnej
W Polsce od roku 1998 utrzymuje się niska dzietność. Jednak wszelkie badania
zamierzeń prokreacyjnych Polaków wskazują na to, że chcą oni mieć dzieci. Dzieci
– w świetle badań – są dla Polaków niezmiennie jedną z najważniejszych wartości19.
Polacy chcieliby mieć przeciętnie co najmniej dwójkę dzieci. Skąd zatem ten rozdźwięk między deklaracjami a rzeczywistością?
Główne przyczyny, według wyników sondaży, takiego stanu rzeczy tkwią w:
• trudnych warunkach materialnych, braku pracy i niepewności zatrudnienia
(85%);
• niemożności zajścia w ciążę (85%);
• złych warunkach mieszkaniowych (74%);
• braku odpowiedniego partnera (69%);
• ryzyku chorób genetycznych dziecka (69%);
• niepewności przyszłości (67%);
• trudności godzenia pracy i rodzicielstwa (63%);
18 19 Ibidem, s. 189–190.
Por. R. Boguszewski (oprac.), Rodzina – jej współczesne znaczenie i rozumienie, CBOS, Warszawa 2013.
23
Katarzyna Zamorska
• wysokich kosztach wychowania dzieci (62%);
• braku miejsc lub zbyt wysokich opłat w żłobkach i przedszkolach (61%);
• zbyt niskich zasiłkach na urlopie macierzyńskim lub wychowawczym (60%)20.
Wynika z tego, że przyszli rodzice, planując posiadanie dzieci, biorą pod uwagę
nie tylko swoje oczekiwania i potencjalną satysfakcję, jaką może dać im rodzicielstwo, ale także koszty, które będą musieli ponieść, gdy powiększy się rodzina.
Tymczasem odczuwalny brak poczucia bezpieczeństwa, choćby tylko socjalnego,
doprowadził do sytuacji, w której bardzo wyraźnie podwyższył się wiek zawierania małżeństw21. Jest to obserwowalne zarówno w mieście, jak i na wsi. Implikacją
tego jest coraz późniejszy wiek kobiet, które decydują się urodzić dziecko22. Czynnik
wieku nabiera coraz większego znaczenia, zwłaszcza gdy bierze się pod uwagę narodziny następnego dziecka. Im później kobieta decyduje się na dziecko, tym mniej
dzieci się rodzi. To, co intuicyjnie wyczuwają ludzie, Gary Becker23 wyłożył w teorii,
w której przełożył ekonomię na zachowania w sferze życia rodzinnego. W świetle
teorii Beckera dzieci są źródłem psychologicznej satysfakcji dla rodziców. Zależy ona
od wysokości nakładów ponoszonych na dzieci oraz ich liczby. Przy tym koszty urodzenia dziecka są dla kobiety coraz wyższe. Chodzi o wypadnięcie z rynku pracy,
koszty emocjonalne, psychologiczne, bo to kobieta jest cały czas odpowiedzialna
za wychowanie dziecka.
Zwróćmy uwagę, że punkt wyjścia dla polityki rodzinnej w krajach skandynawskich oraz w Polsce jest taki sam. Określają go procesy demograficzne, determinując
jednocześnie jeden z celów – zwiększenie przyrostu naturalnego. Różni je natomiast
podejście.
Zacznijmy od tego, że polityka rodzinna w Polsce nie jest polityką socjaldemokratyczną w tym klasycznym, podręcznikowym znaczeniu, chociaż łączą ją z nią pewne
elementy. Transformacja systemowa w sferze gospodarczej spowodowała konieczność dokonania zmian w polityce społecznej. Nie wdając się w szczegóły i zawiłe
dywagacje natury teoretycznej na temat modelu polityki społecznej w Polsce, jaki
kształtował się po 1989 r., można jednak zauważyć, że politykę społeczną, której
I.E. Kotowska (red.), Niska dzietność w Polsce w kontekście percepcji Polaków. Diagnoza społeczna 2013, Raport tematyczny, Warszawa 2014, s. 61.
21 Wpływ na to ma też zmiana stylu życia, niemniej podstawy bytu odgrywają w większości przypadków rolę
zasadniczą.
22 W 1990 r. średnia wieku wynosiła 26 lat, w 2000 r. była prawie na podobnym poziomie, bo wynosiła 26,1 lat,
ale w 2009 r. – 28,6 lat, a w 2012 r. – 29 lat. średnia unijna wynosi 29,7 lat. Zwiększył się także w tym okresie średni
wiek urodzenia pierwszego dziecka z 23,7 do 27 lat, tj. o ponad 3 lata. Zob. J. Stańczak (oprac.), Podstawowe informacje o rozwoju demograficznym Polski do 2013 roku, GUS, Departament Badań Demograficznych i Rynku Pracy,
2014, http://stat.gov.pl/cps/rde/xbcr/gus/L_podst_inf_o_rozwoju_dem_pl_do_2013.pdf (10.04.2015).
23 A. Giza-Poleszczuk, Rodzina a system społeczny: reprodukcja i kooperacja w perspektywie interdyscyplinarnej, Wydawnictwa UW, Warszawa 2005, s. 210.
20 24
polityka rodzinna jest częścią, cechował brak spójności, sprowadzanie jej do polityki
socjalnej i generalny brak myślenia perspektywicznego. Bożena Balcerzak-Paradowska twierdzi wręcz, że w naszym kraju polityka rządów wobec rodziny „wahała się
od biernej do szkodliwej”24. Po latach tej całkowicie anachronicznej polityki społecznej, w tym także rodzinnej, zaczynają pojawiać się pewne oznaki zmiany w myśleniu. Nie oznacza to jeszcze stworzenia całościowego projektu, który byłby wolny
od skróconych ram czasowych, wyznaczanych przez kolejne wybory. Mówiąc słowami Balcerzak-Paradowskiej: „Dobrze, że są podejmowane pewne decyzje odnośnie różnych instrumentów polityki rodzinnej. Ale musimy pamiętać, że polityka
rodzinna jest inwestycją długofalową – trudnym zadaniem, które sprawdza się
dopiero po latach. Tymczasem podstawową bolączką polityki rodzinnej w Polsce
jest brak długofalowego myślenia. Decyzje podejmowane są pod wpływem chwili.
Brak jest stabilności. Na przykład widzimy, jakim kolejnym modyfikacjom podlegało
tzw. becikowe. Nastąpiło jego ograniczenie tylko do osób znajdujących się relatywnie w trudniejszej sytuacji. Teraz mówi się, że zamiast becikowego, dla kobiet nieaktywnych zawodowo, także kobiet zatrudnionych w oparciu o umowy cywilno-prawne, będzie wypłacany zasiłek w okresie urlopu rodzicielskiego”25.
Wspomniane tu „becikowe” było pomyślane jako element polityki prorodzinnej
i przedstawiane jako sukces PiS-u. Tymczasem pogląd, że dzięki zasiłkom lub innym
dopłatom zwiększy się przyrost naturalny, jest nieco naiwny. Przeciwstawił się temu
już w latach 40. XX w. William Beveridge, twierdząc, że mało prawdopodobne jest,
aby zasiłki na dzieci bądź inne formy zachęt ekonomicznych sprawiły, że rodzice,
którzy nie chcą mieć więcej dzieci, decydowali się na nie dla zysku. Jednak mogą
się one przyczynić do zwiększenia liczby urodzeń w tych rodzinach, które chcą
mieć więcej dzieci. Dzięki zasiłkom rodzice będą mogli przywołać je na świat bez
obaw o ich ekonomiczne bezpieczeństwo. Jednocześnie świadczenia są sygnałem,
że państwo jest zainteresowane inwestowaniem w dzieci26. Polityki rodzinnej nie
zastąpią więc zasiłki. Podstawą egzystencji społecznej rodzin jest możliwość utrzymania domów rodzinnych dzięki pracy. W pierwszych latach transformacji wiele
kosztów z tym związanych zostało przerzuconych na obywateli zgodnie z neo
liberalną zasadą, że całe społeczeństwo korzysta na wzroście dochodu narodowego.
Tymczasem najbiedniejsi nie korzystali.
Cyt. za: I.E. Kotowska, Scenariusze polityki ludnościowej dla Polski. Badanie eksperckie Delhi, Szkoła Główna Handlowa, Warszawa 2005, s. 23.
25 Prof. Balcerzak-Paradowska: polska rodzina coraz częściej się rozpada, wywiad przeprowadzony 29.10.2014 r. przez
M. Przeciszowskiego, http://ekai.pl/wydarzenia/wywiad/x83364/prof-balcerzak-paradowska-polska-rodzina-coraz-czesciej-sie-rozpada/ (29.03.2015).
26 Report by Sir William Beveridge, 26.10.1942, Assumption A. Children’s Allowances, p. 413, http://www.sochealth.
co.uk/national-health-service/public-health-and-wellbeing/beveridge-report/beveridge-childrens-allowances/
(12.04.2010).
24 25
Katarzyna Zamorska
W wielu krajach francuskie i skandynawskie modele polityki rodzinnej oraz
zatrudnienia wzbudziły zainteresowanie, ponieważ narody dające najmniejsze
wsparcie matkom, jeśli chodzi o dostęp do pracy, często mają najniższy współczynnik dzietności27. W Polsce w latach 70. XX w. zapewniono matkom większą pomoc
ze strony państwa w postaci płatnych urlopów macierzyńskich. Jednocześnie
kobiety uzyskały prawo do wycofania się z rynku pracy na pewien czas z gwarancją powrotu. Miało to zapewnić matce i dziecku przede wszystkim bezpieczeństwo
zdrowotne. Płatne urlopy macierzyńskie odegrały swoją rolę, gdyż pozwoliły kobietom wejść na rynek pracy, obecnie jednak dyskusja powinna przenieść się w nowe
rejony. To, co było dobre w tamtym czasie, dziś, jak się często okazuje, stanowi
barierę dla faktycznego równouprawnienia kobiet i mężczyzn na rynku pracy. To,
co kiedyś miało być wzmocnieniem, obecnie często osłabia pozycję kobiety. Zdarzają
się przypadki, że pracodawcy dyskryminują kobiety w wieku rozrodczym, nie biorąc ich pod uwagę przy rekrutacji do pracy bądź szkoleń zawodowych z powodu
albo możliwości zajścia ciążę, albo zobowiązań rodzinnych. Jest to ryzyko inwestycji
– nie można na matkach polegać (dzieci chorują).
Dlatego właściwym rozwiązaniem, wpisującym się w nowy sposób myślenia
o polityce rodzinnej, są urlopy dla ojców28. Mężczyznom przysługują obecnie dwa
tygodnie urlopu ojcowskiego. Z formalnego punktu widzenia Polska plasuje się
w średniej europejskiej. Ten trend będzie się nasilał, co pokazuje doświadczenie
innych krajów29.
Jest to dobre rozwiązanie – o czym była już mowa – także dla ojców, choć nie
zawsze dobrze widziane przez wszystkich pracodawców. Na przeszkodzie bardzo
często stoi także tradycyjny sposób myślenia, zgodnie z którym to matka w wielu
regionach świata jest postrzegana jako jeśli nie jedyna, to główna opiekunka dziecka. Polska mogłaby wziąć przykład ze Szwecji, gdzie nie ma ustawowego urlopu
macierzyńskiego. Dzięki takiemu rozwiązaniu nie ma dylematu: albo zatrudnienie,
albo macierzyństwo. Te dwie sfery nie muszą się wzajemnie wykluczać. Pieniądze
powinny być zatem w polskich warunkach wypłacane w taki sposób, by zachęcały
K.J. Morgan, Working Mothers…, op.cit., s. 187.
Na stronie MPiPS można przeczytać, że „w zeszłym roku wykorzystano ok. 130 tys. urlopów ojcowskich,
czyli cztery razy więcej niż w 2013 r.”. Zob. http://www.mpips.gov.pl/dla-mediow/wywiady-ministra-wladyslawa-kosiniaka-kamysza/art,7104,-kosiniak-kamysz-urlop-dla-ojcow-coraz-popularniejszy-wywiad-dla-pap-2-marca-2015-r-.html (20.08.2015).
29 Najdłuższe urlopy ojcowskie oferują Słowenia (90 dni) i Finlandia (54), nieco krótsze są na Litwie (30) oraz
w Portugalii (20). 15 dni przysługuje ojcom w Hiszpanii i Bułgarii, dwa tygodnie w Danii, Francji, Polsce, Wielkiej
Brytanii. Belgia, Estonia, Łotwa, Szwecja oferują ojcom 10 dni; Rumunia, Węgry – 5 dni; dwa dni do dyspozycji
mają ojcowie w Grecji i Holandii, a jeden na Malcie i we Włoszech. W takich państwach, jak Austria, Chorwacja,
Cypr, Czechy, Irlandia, Luksemburg, Niemcy, Słowacja nie przewiduje się urlopu ojcowskiego. Mężczyzna może
się ubiegać o kilka dni wolnego na zasadzie „nadzwyczajnych okoliczności”, a płatność za ten czas jest indywidualnie uzgadniana z pracodawcą. Zob. A. Chełstowska, A. Zarzyńska, Urlopy dla ojców w kontekście różnych modeli
polityki rodzinnej w Europie, Instytut Spraw Publicznych, Obserwatorium Równości Płci, Warszawa 2014, s. 15, 17.
27 28 26
do partnerskiego podziału pracy. W obecnej sytuacji nie wiadomo, kto pozostaje bez
pracy. Takie polityki mogą jednak pomóc zwiększyć ogólny udział kobiet w rynku
pracy, ale nie gwarantują wcale, że nastąpi znacząca zmiana istniejącego podziału
obowiązków zawodowych i opieki, który opiera się na kryterium płci30.
Przywoływana już Balcerzak-Paradowska stwierdza, że „trzeba wiedzieć, że nie
wystarczy stosowanie oderwanych od siebie instrumentów polityki rodzinnej.
Stanowić ona musi spójny system, składający się z bardzo wielu elementów. Tymczasem dotychczasowe rozwiązania koncentrują się głównie na tworzeniu zachęt
do urodzenia i pierwszego okresu życia dziecka. Ale to nie wystarczy, niezbędna
jest pomoc rodzinie na dalszych etapach. I tutaj istnieje olbrzymia luka”31. Tę lukę
co jakiś czas próbuje się zapełnić, jednak działania te to w dalszym ciągu za mało,
by wykreować całościową i przemyślaną, to znaczy widzianą w dłuższej perspektywie, politykę rodzinną.
Pewnymi symptomami zmiany w myśleniu o polityce są ostatnie propozycje.
Mam tu na myśli zasadę „złotówka za złotówkę”, która daje szansę na utrzymanie
świadczenia w sytuacji, gdy wzrasta dochód w rodzinie. Dzięki niej świadczenia
będą stopniowo obniżane wraz ze wzrostem dochodów. Obecny Minister Pracy
i Polityki Społecznej Władysław Kosiniak-Kamysz stwierdził, że „polityka rodzinna
powinna zachęcać do pracy, a nie do niej zniechęcać. Rodzice muszą mieć gwarancję, że gdy rozpoczną pracę, z dnia na dzień nie stracą wsparcia finansowego
państwa”32. Dotychczasowy system skłaniał do szukania rozmaitych obejść i utrzymywał wzorce do naśladowania tego rodzaju strategii przeżycia.
Innym elementem polityki rodzinnej jest Karta Dużych Rodzin, czyli system zniżek dla rodzin wielodzietnych. Przysługuje rodzinom z przynajmniej trójką dzieci,
niezależnie od dochodu. Karta jest wydawana bezpłatnie każdemu członkowi
rodziny. Rodzice mogą korzystać z karty dożywotnio, dzieci do 18. roku życia lub
do ukończenia nauki, maksymalnie do osiągnięcia 25 lat. Osoby niepełnosprawne
otrzymają kartę na czas trwania orzeczenia o niepełnosprawności. Warto pamiętać,
że zniżki oferowane są nie tylko przez instytucje, ale i partnerów prywatnych33.
Rozwiązania te uzupełnia „Dobry klimat dla rodziny”, czyli program polityki
rodzinnej Prezydenta Rzeczypospolitej, zawierający 44 rekomendacje dotyczące różnych obszarów życia rodzinnego, między innymi: czasu i organizacji pracy, równości
Zob. K.J. Morgan, Working Mothers…, op.cit., s. 187.
Prof. Balcerzak-Paradowska: polska rodzina coraz częściej się rozpada…, op.cit.
32 Zob. „Złotówka za złotówkę”, strona Ministerstwa Pracy i Polityki Społecznej, www.mpips.gov.pl, zakładka
polityka rodzinna (7.01.2015). Obecnie rodzina, która przekroczy próg dochodowy 574 zł na osobę w rodzinie
(664 zł dla rodzin z niepełnosprawnym dzieckiem) choćby o złotówkę, traci od razu wszystkie zasiłki rodzinne.
Od stycznia 2016 r. ma zacząć obowiązywać nowa ustawa, dzięki czemu wypłata zasiłków będzie pomniejszona
tylko o kwotę przekroczenia progu dochodowego.
33 Pierwsza propozycja Karty Licznej Rodziny pojawiła się we Francji w 1921 r. Nawiązywała do idei egalitaryzmu i uprawniała rodziny wielodzietne do korzystania z ulg i udogodnień. Zob. ibidem.
30 31 27
Katarzyna Zamorska
w pracy, elastycznego podejścia do urlopów związanych z opieką nad dzieckiem,
opieki i edukacji dzieci34. Wprowadzenie tych reform wymaga zgody koalicji.
Pytaniem otwartym na razie pozostaje, na ile decyzje te podyktowane były nadchodzącymi wyborami, a na ile merytorycznymi przesłankami. W dziedzinie polityki rodzinnej w Polsce pozostaje jeszcze wiele do zrobienia. I tak zmiany w obszarze
równych szans dla kobiet i mężczyzn w Polsce są, następują jednak bardzo wolno.
Debata społeczno-polityczna dotycząca tego zagadnienia jest uwikłana w spory
natury ideologicznej. Dyskusja powinna dotyczyć opieki nad dziećmi, przerwania
kariery zawodowej na pewien czas, możliwości powrotu i równych szans na rynku
pracy, ale i w rodzinie. Nie chodzi oczywiście o to, żeby wszystkim narzucić jeden
model postępowania, ale o to, by stworzyć możliwości, z których można – lub nie
– skorzystać. W tym celu większą wagę powinno przywiązywać się do żłobków
i przedszkoli. To one powinny być priorytetem, ponieważ subsydiowanie żłobka
publicznego przyczynia się do stabilności ekonomicznej rodzin dzięki możliwości
godzenia życia rodzinnego z pracą. Co więcej, może również wpływać pozytywnie
na same dzieci. Ważna jest oczywiście jakość tej opieki dziennej. „Rodzice, żeby móc
wybrać, pod czyją opieką mogą zostawić dziecko, muszą mieć dostęp do takich placówek, jak żłobki i przedszkola. Tutaj ważne są ich zasady funkcjonowania (elastyczny
zakres usług i godziny otwarcia), lokalizacja, wysoki standard usług oraz bezpłatne
bądź odpłatne ich udostępnianie – zależnie od możliwości każdej rodziny. Równolegle powinny się rozwijać inne, tzw. małe formy opieki nad dziećmi organizowane
na przykład przez osoby bezrobotne, przebywające na urlopach wychowawczych
lub bierne zawodowo z innych przyczyn. Z jednej strony dla wielu byłaby to szansa
na pracę, z drugiej – wsparcie działalności społecznie użytecznej”35. Utrudnieniem
są też sztywne godziny pracy przedszkoli, od czego już w innych krajach europejskich się odchodzi.
Wykonywaniu funkcji rodzicielskiej sprzyjać mogą także ulgi podatkowe, chociaż przykład Szwecji pokazuje, że ten instrument nie zawsze musi być wykorzystany. Muszą być jednak rozwinięte i wykorzystywane inne instrumenty polityki
rodzinnej. Inaczej ulgi podatkowe są korzystnym rozwiązaniem, ale tylko dla rodzin
z przyzwoitymi dochodami, podczas gdy te ze zbyt małymi dochodami lub ich
pozbawione nie skorzystają na tym rozwiązaniu. Jednocześnie traci na tym budżet
ze względu na – z jednej strony – brak wpływu z podatków, a z drugiej – konieczność dopłaty do usług i zasiłków. Od lat problematyczna pozostaje kwota wolna
od podatku. Sprawa ta trafiła nawet do Rzecznika Praw Obywatelskich, który,
„Dobry klimat dla rodziny”. Program Polityki Rodzinnej Prezydenta RP, Kancelaria Prezydenta Rzeczypospolitej
Polskiej, Warszawa 2013.
35 B. Balcerzak-Paradowska, ABC polityki rodzinnej, „Znak” 2011, nr 678, http://www.miesiecznik.znak.com.
pl/1384/calosc/abc-polityki-rodzinnej (28.03.2015).
34 28
kierując ją do Trybunału Konstytucyjnego, uznał, że kwota 556,02 zł nie przystaje
do rzeczywistości. Jest zbyt niska i nieodpowiadająca progowi ubóstwa. W ten sposób
do dzielenia się majątkiem zmuszani są ludzie, którzy żyją w skrajnym ubóstwie36.
Kreowanie polityki rodzinnej powinno zatem się rozpocząć od dowartościowania inicjatyw adresowanych do rodzin oraz wspierania rozwoju usług społecznych
pomocnych w godzeniu aktywności rodzinnej z zawodową.
Państwo jako podmiot polityki rodzinnej
Pozostaje jeszcze odpowiedź na drugie pytanie, a mianowicie, czy państwo jest
słusznie wzywane do interwencji w dziedzinach tak prywatnych, jak pożycie małżeńskie i rodzinne. Chodzi tu też o rolę państwa jako podmiotu polityki rodzinnej.
Moja odpowiedź jest twierdząca. Uzasadnienie znajdziemy we wszystkich podręcznikowych definicjach polityki rodzinnej. Ich wspólnym mianownikiem jest
podkreślenie roli państwa. Przez politykę rodzinną rozumie się całokształt norm
prawnych, działań i środków przeznaczanych przez państwo do stworzenia odpowiednich warunków dla życia rodziny, jej powstania, prawidłowego funkcjonowania i spełniania przez nią wszystkich ważnych społecznie ról37. Oczywiście, ta rola jest
obecnie zupełnie odmienna od tej, jaką przyjmowało na siebie państwo w czasach
na przykład Bismarcka, kiedy tworzyły się zręby przyszłego państwa opiekuńczego.
Państwo – zgodnie z zasadą decentralizacji – nie jest już dziś jedynym podmiotem
polityki społecznej, a w jej ramach – polityki rodzinnej. „W tym zakresie muszą się
spotkać działania wielu podmiotów: rządu – poprzez dotacje, subwencje lub tworzenie innych zachęt do zakładania takich miejsc; samorządów – jako ważnych
aktorów lokalnej polityki rodzinnej i pracodawców, którzy partycypują w kosztach
powstania takich usług bądź refundują korzystanie z nich swoim pracownikom”38.
Państwo odgrywa jednak nadal ważną rolę, przede wszystkim z uwagi na wymienione normy prawne oraz środki, którymi dysponuje. W Polsce rola państwa jako
ważnego podmiotu polityki społecznej, a co za tym idzie – polityki rodzinnej, została
określona w Konstytucji RP39. W jej art. 71 ust. 1 czytamy: „Państwo w swojej polityce społecznej i gospodarczej uwzględnia dobro rodziny. Rodziny znajdujące się
w trudnej sytuacji materialnej i społecznej, zwłaszcza wielodzietne i niepełne, mają
prawo do szczególnej pomocy ze strony władz publicznych”.
Do Ministra Finansów ws. wysokości kwoty wolnej od podatku dochodowego, 27.05.2014, www.rpo.gov.pl/content/
do-ministra-finansow-ws-wysokosci-kwoty-wolnej-od-podatku-dochodowego (2.05.2015).
37 A. Frączkiewicz-Wronka, M. Zrałek (red.), Polityka społeczna w okresie transformacji, Wydawnictwo Akademii
Ekonomicznej, Katowice 2000, s. 63.
38 B. Balcerzak-Paradowska, ABC polityki rodzinnej…, op.cit.
39 Konstytucja Rzeczypospolitej Polskiej z dnia 2 kwietnia 1997 r., Dz.U. Nr 78, poz. 483 z późn. zm.
36 29
Katarzyna Zamorska
Tak stanowi treść legalnej definicji. Można jednak próbować uzasadnić rolę państwa jako podmiotu polityki rodzinnej, odnosząc się do pojęcia polityki. Otóż politykę
można postrzegać także jako rekonstrukcję wspólnoty. „W misję państwa wpisuje się
zapewnienie rozwoju gospodarczego i społecznego i umożliwienie obywatelom odnoszenia maksymalnej korzyści z dobrobytu zarówno obecnie, jak i w przyszłości”40.
Państwo musi też czuwać nad respektowaniem różnych typów równowagi,
które powinny istnieć między żyjącymi we wspólnocie: pomiędzy dziećmi a rodzicami, młodymi a starymi, pomiędzy dzisiejszym pokoleniem a tymi, którzy dopiero
się narodzą41. Ostatecznie można też sięgnąć po argument natury ekonomicznej.
Koszty posiadania i wychowania dzieci ponoszą osobiście rodzice, jednak korzyści
z tego odnosi całe społeczeństwo i to jest argument za interwencją państwa. „W takich
warunkach kwestiami do negocjacji zbiorowej państwa są zwłaszcza minimalne terminy zawiadamiania o godzinach pracy, warunki zarządzania przez pracowników
zapasem nadpracowanych godzin, prawo do pracy w wybranych formach niepełnego wymiaru czasu”42. Za interwencją państwa stoi wobec tego warunek ekonomiczny. Rola państwa się nie zmniejsza, wymaga jednak odejścia od myślenia o nim
jako pewnego stałego wzorca.
Podsumowanie
Analizując politykę rodzinną, dokonałam pewnego uogólnienia. U jego podstaw
leży założenie, że każda polityka rodzinna państwa, czy szerzej: społeczna, jest
podobna, jeśli chodzi o jej potencjał. To podobieństwo dotyczy podstawowych założeń, celów, metod czy nawet instrumentów. Różnica pojawia się na poziomie realizacji. Polityka rodzinna w Polsce nie jest polityką typu skandynawskiego, chociaż
pewne jej elementy można oczywiście wskazać.
Polityka rodzinna nie powinna być determinowana tylko i wyłącznie chęcią
zwiększenia poziomu dzietności. Owszem, przyrost naturalny może być wynikiem polityki rodzinnej. Zgadzając się z tym, że racjonalna polityka musi się opierać na analizie demograficznej i uwzględniać sytuację gospodarczą, twierdzę jednocześnie, że nie powinna to być polityka pronatalistyczna, czyli zachęcająca tylko
do rodzenia dzieci. Próby rozwiązania kryzysu demograficznego takimi środkami
są bowiem iluzją. Zmiany demograficzne należy postrzegać jako okazję do zaprojektowania przemyślanej i perspektywicznej polityki rodzinnej.
40 M. Chauviere i in., Uwarunkowania polityki rodzinnej we Francji w ujęciu historycznym, prawnym i politycznym,
Wydawnictwo WSP TWP w Warszawie, Warszawa 2010, s. 117.
41 Ibidem, s. 119.
42 Ibidem, s. 292.
30
Po drugie, polityka rodzinna powinna być zawsze połączona z innymi politykami społecznymi. Obejmuje ona bowiem różne aspekty życia: poczynając od rozstrzygnięć prawa pracy i zabezpieczeń socjalnych, które pozwalają obojgu rodzicom
aktywnie uczestniczyć w procesie wychowywania dzieci, a na stworzeniu poczucia bezpieczeństwa skończywszy. Warunkiem podejmowania decyzji o posiadaniu
potomstwa jest poczucie bezpieczeństwa pracy i bezpieczeństwa w ogóle. Zasiłki
są ważne, ale nie gwarantują równowagi między życiem rodzinnym a zawodowym.
W tym kontekście negatywną stroną polskiej polityki społecznej jest brak przemyślanej oferty dla ludzi młodych, która zawierałaby rozwiązania dotyczące przede
wszystkim polityki mieszkaniowej, rynku pracy.
Po trzecie, urlopy rodzicielskie to krok do ekonomicznego równouprawnienia
kobiet, zmniejszenia różnic w liczbie zatrudnianych kobiet i mężczyzn oraz szansa
na lepsze wykorzystanie kapitału ludzkiego.
Po czwarte, istotne są pieniądze. Dobrobyt gospodarczy kraju jest jednym z czynników wpływających na funkcjonowanie rodziny. Jednak równie ważne są działania,
jakie podejmują politycy, oraz inwestycje zapewniające także tym najsłabszym członkom społeczeństwa poczucie bezpieczeństwa socjalnego i społecznego. Pewne rozwiązania, jak na przykład wspomniany „pakiet prezydencki”, nie wymagają pieniędzy.
Czasami można zmienić rzeczywistość, poruszając się w tych samych przepisach. Chodzi o kreatywne podejście oraz silną chęć uzyskania pozytywnych skutków działań.
Wszystkie wymienione tu elementy sprzyjają zwiększeniu poczucia bezpieczeństwa socjalnego. I to jest najlepsza metoda na odmłodzenie struktury społecznej.
Gdy stworzy się odpowiednie warunki, to stosunkowo wysoki przyrost naturalny
może być niejako pozytywnym efektem ubocznym dobrej polityki.
Literatura
Andersson G., A Study on Policies and Practices in Selected Countries that Encourage Childbirth:
The Case of Sweden, Max-Planck-Institut für demografische Forschung 2005, www.demogr.mpg.de/Papers/Working/wp-2005-005.pdf (2.05.2015).
Balcerzak-Paradowska B., ABC polityki rodzinnej, „Znak” 2011, nr 678, http://www.miesiecznik.znak.com.pl/1384/calosc/abc-polityki-rodzinnej (28.03.2015).
Boguszewski R. (oprac.), Rodzina – jej współczesne znaczenie i rozumienie, CBOS, Warszawa
2013.
Chauviere M. i in., Uwarunkowania polityki rodzinnej we Francji w ujęciu historycznym, prawnym i politycznym, Wydawnictwo Wyższej Szkoły Pedagogicznej TWP w Warszawie,
Warszawa 2010.
Chełstowska A., Zarzyńska A., Urlopy dla ojców w kontekście różnych modeli polityki rodzinnej w Europie, Instytut Spraw Publicznych, Obserwatorium Równości Płci, Warszawa
2014.
31
Katarzyna Zamorska
Davaki K., Korzyści wynikające z urlopu macierzyńskiego/rodzicielskiego w Unii Europejskiej
27 państw, Dyrekcja Generalna ds. Polityki Wewnętrznej, Departament tematyczny C: prawa obywatelskie i sprawy konstytucyjne, równouprawnienie, Bruksela 2010,
http://www.europarl.europa.eu/studies (2.05.2015).
Dijkstra A.G., Plantega J., Ekonomia i płeć. Pozycja zawodowa kobiet w Unii Europejskiej, Gdańskie Wydawnictwo Psychologiczne, Gdańsk 2003.
„Dobry klimat dla rodziny”. Program Polityki Rodzinnej Prezydenta RP, Kancelaria Prezydenta
Rzeczypospolitej Polskiej, Warszawa 2013.
Do Ministra Finansów ws. wysokości kwoty wolnej od podatku dochodowego, 27.05.2014, www.
rpo.gov.pl/content/do-ministra-finansow-ws-wysokosci-kwoty-wolnej-od-podatku-dochodowego (2.05.2015).
Dragan A., Woronowicz S., Wybrane zagadnienia polityki prorodzinnej w niektórych państwach
Unii Europejskiej, Biuro Analiz i Dokumentacji, Zespół Analiz i Opracowań Tematycznych, Kancelaria Senatu, Warszawa 2013.
Esping-Andersen G., Social po nowemu, „Forum” 2008, nr 20.
Frączkiewicz-Wronka A., Zrałek M. (red.), Polityka społeczna w okresie transformacji, Wydawnictwo Akademii Ekonomicznej, Katowice 2000.
Giza-Poleszczuk A., Rodzina a system społeczny: reprodukcja i kooperacja w perspektywie interdyscyplinarnej, Wydawnictwa UW, Warszawa 2005.
Kaelble H., Społeczna historia Europy. Od 1945 do współczesności, Wydawnictwo Naukowe
PWN, Warszawa 2010.
Konstytucja Rzeczypospolitej Polskiej z dnia 2 kwietnia 1997 r., Dz.U. Nr 78,
poz. 483 z późn. zm.
Kotowska I.E. (red.), Niska dzietność w Polsce w kontekście percepcji Polaków. Diagnoza społeczna
2013, Raport tematyczny, Warszawa 2014.
Kotowska I.E., Scenariusze polityki ludnościowej dla Polski. Badanie eksperckie Delhi, Szkoła
Główna Handlowa, Warszawa 2005.
Michalska K., Dłuższe urlopy macierzyńskie nie uratują naszej demografii, a pogorszą sytuację
kobiet na rynku pracy, „Analiza Forum Obywatelskiego Rozwoju” 2013, nr 7.
Morgan K.J., Working Mothers and the Welfare State, Stanford University Press, Stanford California 2006.
Mothers’ Index Rankings, 2014, http://www.savethechildren.org/ (2.05.2015).
Prof. Balcerzak-Paradowska: polska rodzina coraz częściej się rozpada, wywiad przeprowadzony 29.10.2014 r. przez M. Przeciszowskiego: http://ekai.pl/wydarzenia/wywiad/x83364/
prof-balcerzak-paradowska-polska-rodzina-coraz-czesciej-sie-rozpada/ (29.03.2015).
Report by Sir William Beveridge, 26.10.1942, Assumption A. Children’s Allowances, p. 413, http://
www.sochealth.co.uk/national-health-service/public-health-and-wellbeing/beveridge-report/beveridge-childrens-allowances/ (12.04.2010).
Stańczak J. (oprac.), Podstawowe informacje o rozwoju demograficznym Polski do 2013 roku, GUS,
Departament Badań Demograficznych i Rynku Pracy, 2014, http://stat.gov.pl/cps/rde/
xbcr/gus/L_podst_inf_o_rozwoju_dem_pl_do_2013.pdf (10.04.2015).
Strona Ministerstwa Pracy i Polityki Społecznej, www.mpips.gov.pl, zakładki: polityka rodzinna (7.01.2015), Wywiady Ministra Władysława Kosiniaka-Kamysza (2.03.2015).
The
World
Factbook,
https://www.cia.gov/library/publications/the-world-factbook/
rankorder/2127rank.html (10.04.2015).
32
Joanna Szczepaniak-Sienniak, Uniwersytet Ekonomiczny we Wrocławiu
Problemy wspierania
rodzin i pieczy zastępczej
Przedmiotem artykułu są główne zmiany i problemy dotyczące działań na rzecz rodzin
z trudnościami w wypełnianiu funkcji opiekuńczo-wychowawczych oraz działań wobec
dzieci z tych rodzin. Celem autorki było usystematyzowanie zmian podejmowanych w tym
zakresie od 2000 r. i ich uwarunkowań, a także przedstawienie własnych refleksji i postulatów w tym obszarze.
Słowa kluczowe: wspieranie rodzin, sieroctwo społeczne, piecza zastępcza
Wprowadzenie
Niniejszy artykuł dotyczy tych problemów polityki społecznej i rodzinnej, które
obejmują działania na rzecz wspierania rodziny przeżywającej trudności w wypełnianiu funkcji opiekuńczo-wychowawczych oraz działania mające na celu zapewnienie czasowej opieki i wychowania dzieciom w przypadku niemożności realizowania tych funkcji przez rodziców (w ramach pieczy zastępczej).
Tak zdefiniowany obszar przedmiotowy odpowiada wprost tytułowym pojęciom
obowiązującej od 2012 r. ustawy o wspieraniu rodziny i systemie pieczy zastępczej1.
W literaturze przedmiotu natomiast w tym kontekście można spotkać też takie pojęcia,
jak „opieka nad rodziną i dzieckiem” lub też (choć rzadziej) „opieka kompensacyjna”2.
To ostatnie sformułowanie, mimo iż jest stosunkowo mniej spopularyzowane, moim
Zob. art. 2 § 1 i 2 ustawy z dnia 9 czerwca 2011 r. o wspieraniu rodziny i systemie pieczy zastępczej, t.j.: Dz.U.
z 2015 r. poz. 332.
2 Pojęcie to wprowadziłam do dyskursu – na gruncie polityki społecznej i rodzinnej – dysertacją doktorską pod
tytułem Placówki socjalizacyjne w Polsce wobec współczesnych wymagań opieki kompensacyjnej. Upowszechniałam je też
w różnych publikacjach, m.in. w: J. Szczepaniak, Problem zwalczania i kompensacji sieroctwa społecznego w Polsce
[w:] M.G. Woźniak (red.), Nierówności społeczne a wzrost gospodarczy. Polityka społeczno-ekonomiczna, Wydawnictwo
Uniwersytetu Rzeszowskiego, Rzeszów 2004, s. 425–436; J. Szczepaniak, Kierunki przekształceń placówek socjalizacyjnych a wymagania opieki kompensacyjnej. Wnioski i refleksje z badań własnych, „Problemy Opiekuńczo-Wychowawcze”
2006, nr 9, s. 11–19; J. Szczepaniak, Miejsce opieki kompensacyjnej w zabezpieczeniu społecznym [w:] A. Rączaszek,
W. Koczur (red.), Polityka społeczna w życiu społeczno-gospodarczym kraju, Wydawnictwo Akademii Ekonomicznej
im. K. Adamieckiego, Katowice 2007, s. 391–401; J. Szczepaniak, Wykorzystanie Europejskiego Funduszu Społecznego
w sferze opieki kompensacyjnej w Polsce [w:] A. Rączaszek, W. Koczur (red.), Polityka społeczna w procesie integracji europejskiej, Wydawnictwo Akademii Ekonomicznej im. K. Adamieckiego, Katowice 2009, s. 491–500; J. Szczepaniak,
Zadania polityki społecznej wobec współczesnych wymagań opieki kompensacyjnej w Polsce – stan i wyzwania przyszłości
[w:] O. Kowalczyk (red.), Współczesne społeczeństwa – nadzieje i zagrożenia, „Prace Naukowe Uniwersytetu Ekonomicznego we Wrocławiu” 2010, nr 129, s. 75–88.
1 33
Joanna Szczepaniak-Sienniak
zdaniem jest najbardziej trafne, jeśli wziąć pod uwagę pewną pożądaną wspólność
działań dotyczących wspierania rodziny i pieczy zastępczej, a te, choć ustawa nie
mówi o tym wprost, związane są przede wszystkim z kompensacją sieroctwa społecznego (problemami dzieci, które są zagrożone lub są objęte pieczą zastępczą, ale
posiadają oboje lub choćby jedno z rodziców oraz istnieje szansa reintegracji więzi
między nimi, rozwiązania dysfunkcji w tych rodzinach itp. – szerzej będzie mowa
na ten temat w dalszej części artykułu). Wspólne cele i kierunki tych działań – zgodnie również z europejskimi wytycznymi3 – są następujące:
• wspieranie/reintegracja rodzin naturalnych na rzecz przeciwdziałania trudnościom w wypełnianiu funkcji opiekuńczo-wychowawczych bądź przywrócenia
rodzinom zdolności w tym zakresie oraz wzmacnianie rodzin naturalnych jako
podstawowego środowiska wychowania i opieki;
• zapewnienie optymalnych warunków opieki i wychowania dzieciom objętym
pieczą zastępczą (zgodnie z wyznaczonymi standardami usług itp.);
• ograniczanie liczby dzieci w pieczy zastępczej oraz deinstytucjonalizacja pieczy
zastępczej przez rozwój form rodzinnych, a zmniejszanie liczby placówek i/lub
liczebności dzieci w placówkach i wprowadzenie ograniczeń wiekowych wobec
kierowanych doń dzieci (zmiany te mają być wprowadzane sukcesywnie tak,
aby z dniem 1 stycznia 2020 r. wiek dzieci w placówkach opiekuńczo-wychowawczych nie był niższy niż 10 lat, a z dniem 1 stycznia 2021 r. liczba dzieci
w jednej placówce nie przekraczała 14 osób – z ustawowymi wyjątkami).
Ponadto w podejmowaniu działań w ramach wspierania rodziny i pieczy zastępczej powinny być respektowane podstawowe zasady: dobra dziecka, dobra rodziny,
poszanowania praw dziecka, podmiotowości dziecka i rodziny oraz pomocniczości
(subsydiarności)4.
Zob. szerzej: Common European Guidelines on the Transition from Institutional to Community-Based Care (dokument
przygotowany przez Europejską Grupę Ekspertów ds. Przejścia od Opieki Instytucjonalnej do Opieki Świadczonej na Poziomie Lokalnych Społeczności, działającej przy Komisji Europejskiej), www.deinstitutionalisationguide.eu (10.07.2015); art. 20 i n. Konwencji o prawach dziecka, przyjętej przez Zgromadzenie Ogólne Narodów
Zjednoczonych dnia 20 listopada 1989 r., Dz.U. z 1991 r. Nr 120, poz. 526.
4 Należy zauważyć, że zasady te nie są niestety jednoznacznie rozumiane, rozwinięcie tego wątku wymagałoby
jednak odrębnego opracowania. Szerszą dyskusję nad sposobem pojmowania owych zasad oraz warunków ich
realizacji można znaleźć m.in. w: M. Andrzejewski, Prawna ochrona rodziny, Wydawnictwa Szkolne i Pedagogiczne,
Warszawa 1999, s. 18 oraz 65–67; S. Golinowska, I. Topińska, Pomoc społeczna – zmiany i warunki skutecznego działania.
Wydawnictwo CASE, Warszawa 2002, s. 33; J. Szczepaniak, Zasada pomocniczości w systemie opieki nad dzieckiem i rodziną – założenia a rzeczywistość [w:] K. Piątek, A. Karwacki (red.), Aktywna polityka społeczna z perspektywy Europy socjalnej,
Wydawnictwo „Akapit”, Toruń 2007, s. 243–261; J. Szczepaniak, Subsydiarność w polityce wobec rodziny w warunkach
współczesnych – między ideą a rzeczywistością [w:] A. Kubów, J. Szczepaniak (red.), Współczesne wyzwania polityki społecznej wobec rodziny, „Prace Naukowe Uniwersytetu Ekonomicznego we Wrocławiu” 2010, nr 146, s. 31–52; J. Szczepaniak, O idei społecznej odpowiedzialności rodziny jako podmiotu polityki społecznej – kilka refleksji i uwag [w:] Z. Pisz,
M. Rojek-Nowosielska (red.), Społeczna odpowiedzialność organizacji. Polityczna odpowiedzialność czy obywatelska postawa,
„Prace Naukowe Uniwersytetu Ekonomicznego we Wrocławiu” 2011, nr 220, s. 139–158.
3 34
Problemy wspierania rodzin i pieczy zastępczej
W Polsce już blisko 15 lat temu zostały zapoczątkowane zmiany mające na celu
ukierunkowanie omawianych działań zgodnie ze wskazanymi wyżej wytycznymi.
Przełomem miała być reforma opieki nad rodziną i dzieckiem rozpoczęta w 2000 r.
W jej wyniku podstawowe zadania z tego zakresu zostały wyłączone z systemu
oświaty i wpisane w zakres pomocy społecznej oraz scedowane ze szczebla centralnego na szczeble samorządowe – powiaty i gminy. Wyznaczono jednocześnie nowe
założenia oraz standardy organizacji i funkcjonowania opieki nad dzieckiem (pieczy zastępczej) – dotyczące usług bytowych, opiekuńczo-wychowawczych, warunków kadrowych, stanu infrastruktury i innych aspektów. Najważniejszym, długo
oczekiwanym krokiem na rzecz realizacji wskazanych wyżej kierunków zmian było
wprowadzenie dnia 1 stycznia 2012 r. ustawy o wspieraniu rodziny i systemie pieczy
zastępczej.
Niestety, nie wszystkie zmiany (zadania) zostały zaplanowane i były (są) realizowane w pełni zadowalająco. Przedstawienie własnych uwag na ten temat,
a przy tym usystematyzowanie owych zmian i egzemplifikacja ich uwarunkowań
to główne cele niniejszego artykułu.
Uwagi dotyczące kompensacji sieroctwa
społecznego jako podstawowego problemu
wspierania rodziny i pieczy zastępczej
Zasadnicze dylematy dotyczą tu sposobu pojmowania i skali sieroctwa społecznego.
Wydaje się, że problem ten jest już na tyle powszechny, że nie powinno być tego rodzaju
wątpliwości, jednak podejmując próbę rzetelnej diagnozy omawianego zjawiska,
można napotkać wiele trudności (szczególnie przy próbie określenia jego rozmiarów).
Z gruntownych studiów piśmiennictwa wynika, że najczęściej pojęcia sieroctwa
społecznego używa się w odniesieniu do sytuacji braku lub niewystarczającej opieki
ze strony rodziców względem dziecka oraz sprawowania tej opieki poza naturalnym środowiskiem rodzinnym – w pieczy zastępczej. Podobny sposób pojmowania
omawianego problemu został przyjęty w podjętych tu rozważaniach, dookreślenia
wymagają jednak dwie kwestie. Po pierwsze: co wskazuje na brak lub niewystarczającą opiekę ze strony rodziców względem dziecka? Po drugie: które z form pieczy
zastępczej odnoszą się właśnie do sieroctwa społecznego?
Na potrzeby określenia skali omawianego problemu można przyjąć jako pierwszą wskazówkę fakt ograniczenia/pozbawienia władzy rodzicielskiej (tym bardziej
że możliwe jest zgromadzenie statystyk na ten temat). Przy czym należy mieć na uwadze to, że o sieroctwie społecznym mówi się też w innych kontekstach, na przykład
w odniesieniu do dzieci, które mają subiektywne poczucie osamotnienia, a więc
35
także tych, które mieszkają z rodzicami i pozostają pod ich opieką5 (jeśli zgodzić się
z takim podejściem, to skala sieroctwa społecznego byłaby szczególnie trudna – jeśli
w ogóle możliwa – do obliczenia).
Innymi informacjami potrzebnymi do analizy skali sieroctwa społecznego mogą
być dane o liczbie dzieci w pieczy zastępczej. W tym miejscu pojawia się jednak wątpliwość, czy wszystkie formy tej pieczy wpisują się w treść i istotę kompensacji sieroctwa społecznego. Chcąc rozwiązać ów dylemat, wystarczy sięgnąć do istoty samej
kompensacji, która – w omawianym kontekście – wskazuje na planowe i stałe wyrównywanie określonych zaniedbań, jakich osierocone społecznie dziecko doznało
w swoim środowisku rodzinnym (np. zdrowotnych, socjalizacyjnych, moralnych,
kulturowych czy edukacyjnych)6. Wydaje się, że takiej funkcji nie spełnia na przykład placówka opiekuńczo-wychowawcza typu interwencyjnego, której zadaniem
jest „doraźna opieka nad dzieckiem w czasie trwania sytuacji kryzysowej”7.
Moim zdaniem o problemie sieroctwa społecznego – jako zjawisku wymagającym działań długookresowych i systemowych – można mówić wówczas, gdy odseparowanie dziecka od rodziny naturalnej wiąże się z ograniczeniem/pozbawieniem
władzy rodzicielskiej8 oraz zachodzi potrzeba zapewnienia temu dziecku trwałych
i stabilnych warunków opieki i wychowania (kompensacji określonych zaniedbań) w środowisku zastępczym. Warunki takie spełniają – w myśl założeń ustawy
o wspieraniu rodziny i systemie pieczy zastępczej – przede wszystkim rodziny
zastępcze i rodzinne domy dziecka (rodzinna piecza zastępcza) oraz placówki
opiekuńczo-wychowawcze typu socjalizacyjnego, specjalistyczno-terapeutycznego
i rodzinnego lub też łączące zadania placówek socjalizacyjnych, interwencyjnych
i specjalistyczno-terapeutycznych (jako odpowiednie formy instytucjonalnej pieczy
zastępczej)9.
Ponadto, dążąc do rzetelnej analizy sieroctwa społecznego, wypada mieć na uwadze, że problem ten dotyczy większości (około 80% – jak wynika z danych przedstawionych w tabeli 1), ale nie wszystkich dzieci objętych pieczą zastępczą (występuje
obok zjawiska sieroctwa naturalnego, tj. sytuacji, w której rodzice dziecka nie żyją).
Por. m.in.: M. Sendyk, Społeczne przystosowanie dzieci z poczuciem sieroctwa duchowego, Oficyna Wydawnicza „Impuls”, Kraków 2001, s. 36; A. Szymborska, Sieroctwo społeczne, Wydawnictwo Wiedzy Powszechnej, Warszawa
1999, s. 15; I. Wagner, Sieroctwo społeczne – przyczyny, następstwa, formy kompensacji. Studium teoretyczno-badawcze,
WSP, Częstochowa 1997, s. 32.
6 Por. S. Badora, Teoretyczne aspekty sieroctwa i jego opiekuńczej kompensacji [w:] S. Badora, D. Marzec (red.), System
opieki kompensacyjnej w Zjednoczonej Europie, Oficyna Wydawnicza „Impuls”, Kraków 2002, s. 78; Z. Dąbrowski,
Pedagogika opiekuńcza w zarysie, Wydawnictwo Wyższej Szkoły Pedagogicznej, Olsztyn 1998, s. 104–105.
7 Dziecko kierowane jest tam na okres nie dłuższy niż trzy miesiące, do czasu uregulowania jego sytuacji prawnej. Zob. art. 103 ust. 1 ustawy o wspieraniu rodziny i systemie pieczy zastępczej.
8 Zob. art. 92–112 ustawy z dnia 25 lutego 1964 r. – Kodeks rodzinny i opiekuńczy, t.j.: Dz.U. z 2015 r. poz. 583.
9 Szerzej: art. 101–105 ustawy o wspieraniu rodziny i systemie pieczy zastępczej. Zob. też rozporządzenie Ministra Pracy i Polityki Społecznej z dnia 22 grudnia 2011 r. w sprawie instytucjonalnej pieczy zastępczej, Dz.U.
Nr 292, poz. 1720.
5 36
Fakt ten jest niestety pomijany w kluczowych opracowaniach sprawozdawczych
Ministerstwa Pracy i Polityki Społecznej10 (odnoszą się one do łącznej liczby dzieci
przebywających w poszczególnych formach pieczy zastępczej), a w ograniczonym
zakresie (bo tylko w odniesieniu do niektórych placówek opiekuńczo-wychowawczych) uwzględniają go badania statystyczne GUS. Tymczasem wyodrębnienie
sieroctwa społecznego jest ważne, by możliwe było obserwowanie rzeczywistych
zmian dotyczących skali tego zjawiska (możemy mieć bowiem do czynienia z sytuacją, kiedy liczba dzieci w pieczy zastępczej spadnie, ale nie musi to oznaczać zmniejszenia samego sieroctwa społecznego), a na tej podstawie wyznaczenie dalszych
kierunków badań i działań w danym obszarze. Jednocześnie wypada mieć na uwadze odmienne – przynajmniej w pewnym zakresie – potrzeby dzieci osieroconych
społecznie i naturalnie, by również w tym kontekście (nie tylko w odniesieniu
do warunków organizacyjnych, infrastrukturalnych, kadrowych, finansowych itp.)
optymalizować działania opiekuńczo-wychowawcze (kompensacyjne) w ramach
pieczy zastępczej.
Wobec braku kompletnych i w pełni porównywalnych danych dotyczących
skali sieroctwa społecznego na przestrzeni przyjętego tu okresu analizy (od 2000 r.)
zmiany te zobrazowano jedynie na podstawie dostępnych statystyk GUS o liczbie
dzieci przebywających w placówkach opiekuńczo-wychowawczych typu socjalizacyjnego (przy czym należy mieć na uwadze, że w placówkach tych przebywa
znacznie więcej dzieci niż łącznie w pozostałych typach placówek opiekuńczo-wychowawczych – aktualnie średnio 3 na 411). Dane te dla uproszczenia zostały
przedstawione w wybranych latach: 1999 (by pokazać ogólną sytuację bezpośrednio
przed 2000 r.), 2003 (od tego roku liczba tych placówek i kierowanych do nich dzieci
zaczęła spadać), następnie skokowo: 2005, 2008, 2011 oraz 2012, 2013 (jako kolejne
lata ostatniej reformy – wprowadzenia ustawy o wspieraniu rodziny i systemie pieczy zastępczej w 2012 r.).
Zob. opracowania Ministerstwa Pracy i Polityki Społecznej: Dane statystyczne dotyczące rodzin zastępczych i placówek opiekuńczo-wychowawczych na koniec 2013 roku, https://www.mpips.gov.pl/wsparcie-dla-rodzin-z-dziecmi/
opieka-zastepcza-nad-dzieckiem/dane-statystyczne/ (10.07.2015); Informacja Rady Ministrów o realizacji w roku
2013 ustawy z dnia 9 czerwca 2011 r. o wspieraniu rodziny i systemie pieczy zastępczej, Dz.U. z 2013 r. poz. 135, ze zm.,
http://www.mpips.gov.pl/wsparcie-dla-rodzin-z-dziecmi/opieka-zastepcza-nad-dzieckiem/sprawozdania-z-realizacji-ustawy-o-wspieraniu-rodziny-i-systemie-pieczy-zasteczej/informacja-rady-ministrow-o-realizacji-w-roku-2013-ustawy-z-dnia-9-czerwca-2011-r-o-wspieraniu-rodziny-i-systemie-pieczy-zastepczej-dz-u-z-2013-r-poz135-z-pozn-zm/ (10.07.2015).
11 Na podstawie: Dane statystyczne dotyczące rodzin zastępczych…, op.cit.
10 37
Tabela 1. Skala sieroctwa społecznego w Polsce w latach 1999–2013
Wyszczególnienie
1999
2003
2005
2008
2011
2012
2013
Placówki socjalizacyjne
359
382
291
278
307
414
537
17 190
16 875
11 772
9964
8985
11 360
12 804
sieroty i półsieroty
x
3833
2613
2219
1993
2518
2686
sieroty społeczne
x
13 042
9159
7745
6992
8842
10 118
77
78
78
78
78
78
79
w tym:
wychowankowie
ogółem
a
w%
Udział sierot społecznych w liczbie wychowanków ogółema
Różnica pomiędzy liczbą wychowanków ogółem a łączną liczbą sierot i półsierot. Warto w tym miejscu zwrócić uwagę, że przedstawiona tu skala sieroctwa społecznego w rzeczywistości jest większa, bowiem do sierot
społecznych powinny moim zdaniem być wliczone także półsieroty jako dzieci posiadające jednego z rodziców
(w statystyce GUS dane te nie są podawane rozdzielnie).
a Źródło: opracowanie własne na podstawie: Rocznik Statystyczny Województw GUS, wydania z odpowiednich lat.
Dane przedstawione w tabeli 1 pozwalają zauważyć przede wszystkim to,
iż od ponad dekady, pomimo zmieniających się uwarunkowań społeczno-gospodarczych czy politycznych naszego kraju, jak też w ramach samej opieki nad
rodziną i dzieckiem (wsparcia rodziny i pieczy zastępczej), skala sieroctwa społecznego jest względnie stabilna (blisko 80%) z powolną tendencją wzrostową. Niestety, ze względu na ograniczoność, nieporównywalność i niekompletność danych,
o czym już była mowa, nie została przedstawiona szersza analiza rozmiarów sieroctwa społecznego. Na podstawie pokazanych tu i podobnych (wybiórczych) obliczeń12 można jednak domniemywać, że generalnie w pozostałych formach pieczy
zastępczej (kompensacji sieroctwa społecznego) sytuacja przedstawia się podobnie.
Należy też pamiętać, że pokazany tu sposób obliczania skali sieroctwa społecznego
dotyczy wyłącznie dzieci posiadających oboje rodziców (nie uwzględnia półsierot),
w rzeczywistości zatem liczba ta jest z pewnością większa, co oznacza tym samym
większą liczbę rodzin/rodziców wymagających odpowiedniego wsparcia13.
Podobne rozmiary sieroctwa społecznego występują w nowych (wprowadzonych w 2012 r.) placówkach
opiekuńczo-wychowawczych (rodzinnych, łączących zadania placówek czy też interwencyjnych). Na podstawie: Roczniki Statystyczne Województw GUS, wydania z lat 2013 i 2014 (dane dotyczące instytucjonalnej pieczy
zastępczej). Zob. także: J. Szczepaniak, Zadania samorządów w sferze opieki nad rodziną i dzieckiem [w:] D. Moroń,
K. Zamorska (red.), Samorządowa polityka społeczna, Oficyna Wydawnicza ATUT, Wrocław 2010, s. 203–206.
13 W tym miejscu zasadne byłoby też, dla dopełnienia tego obrazu statystycznego, uwzględnienie danych na temat liczby ograniczeń/pozbawień władzy rodzicielskiej (ze skutkiem skierowania dziecka do pieczy zastępczej),
zostały one jednak pominięte ze względu na ograniczone ramy objętościowe niniejszego opracowania.
12 38
Główne zmiany i zadania na rzecz poprawy
warunków wspierania rodzin i pieczy zastępczej
1. Zmiany w regulacjach organizacyjno-prawnych
Jak już wspomniano we wprowadzeniu, w 2000 r. podstawowe zadania z zakresu
opieki nad rodziną i dzieckiem zostały scedowane na szczeble samorządowe – powiaty
i gminy. Jednocześnie zadania z tego obszaru zostały wyłączone z systemu oświaty
i wpisane w sferę pomocy społecznej – do ustawy o pomocy społecznej wprowadzono
rozdział pt. „Opieka nad rodziną i dzieckiem”, powołano powiatowe centra pomocy
rodzinie, wprowadzono nowy typ rodziny zastępczej (pełniącej funkcje pogotowia
rodzinnego), wyznaczono standardy usług, opieki i wychowania w rodzinnych oraz
instytucjonalnych formach opieki kompensacyjnej itp. Po 2000 r. ustawę tę wielokrotnie nowelizowano, wprowadzając tym samym kolejne zmiany do zasad organizacji
i funkcjonowania opieki nad rodziną i dzieckiem. Szczegółowe regulacje rozproszone
zostały w wielu aktach niższego rzędu (również często zmieniających się), m.in. w:
• rozporządzeniu Ministra Pracy i Polityki Społecznej w sprawie placówek opiekuńczo-wychowawczych (pierwsze z 2000 r., zmieniane w roku 2005 i 2007, uchylone
w 2011 r.);
• rozporządzeniu Rady Ministrów w sprawie rodzin zastępczych (pierwsze z roku
2001, zmieniane w latach 2004, 2007 i 2010, uchylone w 2011 r.);
• rozporządzeniu Ministra Pracy i Polityki Społecznej w sprawie określenia zryczałtowanej kwoty na utrzymanie dziecka oraz stawek na bieżące funkcjonowanie placówki rodzinnej (pierwsze z 2004 r., zmienione w 2007 r., uchylone w 2011 r.);
• rozporządzeniu Ministra Pracy i Polityki Społecznej w sprawie szczegółowych zasad nadzoru nad przestrzeganiem standardu wychowania i opieki w placówkach
opiekuńczo-wychowawczych oraz nadzoru nad jakością działań ośrodków adopcyjno-opiekuńczych (z 2000 r., zmieniane w latach 2005 i 2007, uchylone w 2011 r.);
• rozporządzeniu Ministra Pracy i Polityki Społecznej w sprawie udzielania pomocy
na kontynuowanie nauki, usamodzielnienie i integrację ze środowiskiem osobom
opuszczającym rodziny zastępcze, niektóre typy placówek opiekuńczo-wychowawczych i domów pomocy społecznej, zakłady poprawcze, schroniska dla nieletnich
oraz specjalne ośrodki szkolno-wychowawcze (z roku 2001, uchylone w 2005 r.);
• rozporządzeniu Ministra Pracy i Polityki Społecznej w sprawie udzielania pomocy
na usamodzielnienie, kontynuowanie nauki oraz zagospodarowanie z 2004 r. (zmieniane w latach 2005 i 2007 r.), obowiązuje rozporządzenie z dnia 3 sierpnia 2012 r.14.
Rozporządzenie Ministra Pracy i Polityki Społecznej z dnia 3 sierpnia 2012 r. w sprawie udzielania pomocy
na usamodzielnienie, kontynuowanie nauki oraz zagospodarowanie, Dz.U. poz. 954.
14 39
W roku 2000, na podstawie wprowadzonych wówczas zmian do ustawy
o pomocy społecznej i odpowiednich rozporządzeń15, przewidziano dla rodzin niewypełniających funkcji opiekuńczo-wychowawczych wobec dzieci pomoc głównie w formie poradnictwa rodzinnego, terapii rodzinnej i/lub pracy socjalnej oraz
zapewniono osieroconym dzieciom (naturalnie lub społecznie) opiekę i wychowanie w rodzinach zastępczych oraz odpowiednich placówkach opiekuńczo-wychowawczych. Zadania związane ze wsparciem rodzin zostały przypisane samorządom
gminnym (ośrodkom pomocy społecznej), natomiast organizacja i prowadzenie
rodzin zastępczych, placówek rodzinnych (wówczas rodzinnych domów dziecka)
i socjalizacyjnych16 – powołanym wówczas jednostkom samorządu powiatowego
– powiatowym centrom pomocy rodzinie.
Ustawa o wspieraniu rodziny i systemie pieczy zastępczej zasadniczo nie zmieniła tego podziału, przy czym wyodrębniła nowe, szczegółowe zadania i formy
wspierania rodzin oraz systemu pieczy zastępczej, a jednocześnie rozszerzyła zakres
wielu tych zadań.
I tak po 2011 r. rodzinie przeżywającej trudności w wypełnianiu funkcji opiekuńczo-wychowawczych gmina (wójt) zapewnia wsparcie, które polega m.in. na:
• analizie sytuacji rodziny i środowiska rodzinnego oraz przyczyn kryzysu w rodzinie;
• wzmocnieniu roli i funkcji rodziny;
• rozwijaniu umiejętności opiekuńczo-wychowawczych rodziny;
• podniesieniu świadomości w zakresie planowania oraz funkcjonowania rodziny;
• pomocy w integracji rodziny;
• przeciwdziałaniu marginalizacji i degradacji społecznej rodziny;
• dążeniu do reintegracji rodziny.
Wspieranie rodziny ma być realizowane przez pracę z rodziną (głównie w formie usług asystenta rodziny) oraz pomoc w opiece i wychowaniu dziecka (w formie placówek wsparcia dziennego oraz rodzin wspierających17). Co ważne, praca
z asystentem jest możliwa za zgodą i z aktywnym udziałem samej rodziny, chyba
że rodzina zostanie zobowiązana do owej współpracy przez sąd18.
Regulacje te wymieniono powyżej.
Wymieniono tu tylko formy adekwatne do zadań kompensacji sieroctwa społecznego.
17 Placówki wsparcia dziennego działają na rzecz rodzin wychowujących dzieci w wieku szkolnym, a zwłaszcza
rodzin, które mają trudności w wypełnianiu funkcji opiekuńczo-wychowawczych w stosunku do swoich dzieci,
potrzebują pomocy w zakresie organizowania tym dzieciom czasu wolnego, pokonywania trudności szkolnych,
radzenia sobie z zaburzeniami zachowania itp. Rodzina wspierająca jest to rodzina z bezpośredniego otoczenia dziecka, czyli np. sąsiedzi czy rodzina zaprzyjaźniona. Rodzina wspierająca pomaga rodzinie przeżywającej
trudności w opiece i wychowaniu dziecka, prowadzeniu gospodarstwa domowego, kształtowaniu i wypełnianiu
podstawowych ról społecznych. Szerzej: art. 9 i n. ustawy o wspieraniu rodziny i systemie pieczy zastępczej.
18 Zob. art. 8 ustawy o wspieraniu rodziny i systemie pieczy zastępczej.
15 16 40
W przypadku niemożności zapewnienia dziecku opieki i wychowania przez
rodziców sprawowana jest piecza zastępcza, którą organizują głównie powiaty19.
W myśl ustawy piecza zastępcza zapewnia:
• pracę z rodziną umożliwiającą powrót dziecka do rodziny lub, gdy jest to niemożliwe, dążenie do przysposobienia dziecka, a w przypadku braku możliwości
przysposobienia dziecka – opiekę i wychowanie w środowisku zastępczym;
• przygotowanie dziecka do samodzielnego funkcjonowania społecznego (w tym
do godnego, samodzielnego i odpowiedzialnego życia);
• przygotowanie dziecka do pokonywania trudności życiowych zgodnie z zasadami etyki;
• przygotowanie dziecka do nawiązywania i podtrzymywania bliskich, osobistych
i społecznie akceptowanych kontaktów z rodziną i rówieśnikami, w celu łagodzenia skutków doświadczania straty i separacji oraz zdobywania umiejętności
społecznych;
• zaspokojenie potrzeb emocjonalnych dzieci, ze szczególnym uwzględnieniem
potrzeb bytowych, zdrowotnych, edukacyjnych i kulturalno-rekreacyjnych.
Piecza zastępcza prowadzona jest – podobnie jak do 2011 r. – w formie rodzinnej
i instytucjonalnej20. Przy czym w ramach rodzinnych form pieczy utworzono nowe
typy rodzin:
• niezawodową (zastąpiła ona rodzinę niespokrewnioną z dzieckiem) oraz
• zawodowe: wielodzietne, specjalistyczne i o charakterze pogotowia rodzinnego
(wcześniej podobne funkcje pełniły zawodowe niespokrewnione z dzieckiem
rodziny zastępcze).
Z kolei w zakresie instytucjonalnej pieczy zastępczej rozbudowano strukturę placówek opiekuńczo-wychowawczych prowadzonych przez powiaty (aktualnie są to placówki typu interwencyjnego, rodzinnego, socjalizacyjnego i specjalistyczno-terapeutycznego oraz łączące funkcje specjalistyczno-terapeutyczne, socjalizacyjne i interwencyjne),
a także wprowadzono nowe typy placówek – na poziomie wojewódzkim (regionalne
placówki opiekuńczo-terapeutyczne i interwencyjny ośrodek preadopcyjny)21.
Przypomnieć wypada, że spośród wymienionych wyżej podmiotów instytucjonalnej pieczy zastępczej funkcje kompensacji sieroctwa społecznego pełnią placówki
typu rodzinnego, socjalizacyjnego i specjalistyczno-terapeutycznego, a także łączące
funkcje specjalistyczno-terapeutyczne, socjalizacyjne i interwencyjne.
Ibidem, art. 32.
Ibidem, art. 33 i n.
21 Przy czym, jak wskazano przy definiowaniu sieroctwa społecznego, placówki interwencyjne oraz wymienione
tu placówki prowadzone przez samorząd województwa nie wpisują się w zakres kompensacji sieroctwa społecznego.
19 20 41
Ponadto należy podkreślić, że zadania w ramach wspierania rodziny i pieczy
zastępczej, a w tym kompensacji sieroctwa społecznego, powinny być realizowane
we współpracy wszystkich osób, instytucji i organizacji pracujących z dziećmi
i rodzicami22.
2. Przesłanki zmian
W tym miejscu warto wyjść od przypomnienia nieprawidłowości, jakie stały się
głównym motorem zmian w omawianej sferze oraz przyczyniły się do wprowadzenia długo oczekiwanej ustawy o wspieraniu rodziny i systemie pieczy zastępczej
(prace nad samym tekstem ustawy trwały sześć lat).
Na przestrzeni dekady – przed 2011 r. – najczęściej wskazywano na:
• brak środków oraz racjonalnych rozwiązań w sferze finansowania zadań samorządów w zakresie reintegracji rodzin oraz działalności placówek socjalizacyjnych, rodzinnych bądź rodzin zastępczych;
• zmienność i niejasność regulacji organizacyjno-prawnych (niektóre zmiany
wskazane zostały w poprzednim punkcie);
• niespójność przy podziale zadań pomiędzy gminy i powiaty (nakładanie się zadań, a przy tym – nierzadko – brak odpowiedniego przygotowania merytorycznego wśród osób realizujących je);
• brak współpracy pomiędzy podmiotami realizującymi zadania opieki nad rodziną i dzieckiem – głównie pomiędzy jednostkami samorządu powiatowego
a sądami (np. przy kierowaniu dzieci do odpowiednich form opieki)23.
Z kolei bezpośrednimi przesłankami podjęcia prac nad ustawą o wspieraniu
rodziny i systemie pieczy zastępczej były:
• wzrost wskaźnika dzieci umieszczanych poza rodziną;
• koncentracja działań głównie na dziecku, a nie rodzinie – brak odpowiedniego
wsparcia rodziny dziecka, a także rodziny zastępczej;
• zbyt uboga oferta pomocy środowiskowej dla rodziny będącej w kryzysie (lub
zagrożonej);
• brak instrumentów motywujących gminy do działań na rzecz pozostawienia
dziecka w lokalnym środowisku rodzinnym;
• nadmierna łatwość umieszczania dziecka poza rodziną i niejednokrotnie zbyt
powolne podejmowanie decyzji o dalszych losach dziecka;
Zob. preambułę do ustawy o wspieraniu rodziny i systemie pieczy zastępczej.
Por. Informacja o wynikach kontroli realizacji niektórych zadań w zakresie pomocy społecznej przez administrację samorządową powiatów, Raport NIK, Warszawa 2009, s. 10–34; J. Szczepaniak, Zadania samorządów…, op.cit., s. 208–210.
22 23 42
• zbyt ograniczony zakres możliwych form opieki nad dzieckiem, a przez to zbyt
częste umieszczanie dziecka w placówce opiekuńczo-wychowawczej;
• niedobór odpowiedniej liczby należycie przygotowanych, niespokrewnionych
z dzieckiem zawodowych rodzin zastępczych;
• koncentracja działań w obszarze opieki nad rodziną i dzieckiem głównie
na uzyskaniu doraźnego efektu, najczęściej bez mechanizmów strategicznych,
które pozwalałyby na ewaluację skutków działań w kolejnych latach24.
Proponowane zmiany zostały zatem ukierunkowane na:
• stworzenie systemowych uregulowań działań profilaktycznych skierowanych
do rodzin zagrożonych dysfunkcjami lub przeżywających trudności oraz wdrożenie nowych mechanizmów pracy z rodziną dziecka;
• reorganizację systemu pieczy zastępczej (wprowadzenia różnych form);
• dookreślenie zadań administracji publicznej w zakresie wspierania rodzin i systemu pieczy zastępczej;
• doprecyzowanie zasad finansowania tych zadań;
• zracjonalizowanie pomocy związanej z usamodzielnieniem wychowanków pieczy zastępczej itp.
Zmiany te – zgodnie z ustawą o wspieraniu rodziny i systemie pieczy zastępczej
– mają być realizowane przez osiąganie optymalnych rezultatów w zakresie:
• utrzymania dzieci w ich naturalnym środowisku (rodzinie biologicznej dziecka)
– przez dokładne określenie zadań podmiotów w zakresie działań związanych
ze wsparciem rodziny;
• wprowadzenia i wzmocnienia działalności asystentów rodzinnych, których zadaniem jest systematyczna, bezpośrednia praca z rodzinami mającymi trudności
w prawidłowym funkcjonowaniu;
• rozwoju placówek wsparcia dziennego (świetlic, klubów itp.);
• rozwoju współpracy pomiędzy podmiotami wspierania rodziny i pieczy zastępczej;
• deinstytucjonalizacji pieczy zastępczej, w tym m.in. stopniowego wprowadzenia zasady, że w placówkach opiekuńczo-wychowawczych nie mogą przebywać dzieci do 10. roku życia (dzieci te mają być kierowane do rodzinnych form
opieki)25 oraz ograniczania liczebności placówek (do 14 dzieci);
Szerzej zob. uzasadnienie do projektu ustawy o wspieraniu rodziny i systemie pieczy zastępczej, http://www.
mpips.gov.pl/bip/download/uzasadnienie%20do%20pieczy-29--01-10.pdf (29.01.2010).
25 Wyjątek od tej zasady mają stanowić jedynie dzieci, które z uwagi na potrzebę prowadzenia intensywnej
terapii lub rehabilitacji nie mogą uzyskać odpowiedniej opieki w środowisku rodzinnym, oraz jeżeli przemawia
za tym zasada nierozłączania rodzeństwa.
24 43
• rozwoju rodzinnych form opieki;
• wprowadzenia i wzmocnienia funkcji organizatora i koordynatora rodzinnej
pieczy zastępczej.
3. Skutki wprowadzenia ustawy o wspieraniu rodziny
i systemie pieczy zastępczej – wybrane wskaźniki
Realizację głównych założeń tytułowej ustawy obrazują następujące zmiany
(dane):
• w 2013 r. zatrudnionych było 3012 asystentów rodziny, tj. o 43% więcej niż
w 2012 r., kiedy zatrudnionych było 2105 asystentów (przy czym wzrost ten nie
był równomierny w całym kraju oraz wciąż pozostają gminy, które w ogóle nie
zatrudniają asystentów rodziny26);
• z usług asystentów rodziny w 2013 r. skorzystało 31 506 rodzin (w 2012 r.
– 18 947 rodzin), co oznacza wzrost w stosunku do roku poprzedniego o 66%;
w tym 1521 rodzin (tj. 4,8%) zobowiązanych zostało do współpracy z asystentem przez sąd (w stosunku do roku 2012 oznacza to znaczny, bo o 120%,
wzrost liczby osób, do których sąd skierował asystenta rodziny – w 2012 r. były
to 693 rodziny);
• spośród 31 506 rodzin, z którymi asystenci rodziny prowadzili pracę w 2013 r.,
dla 9855 rodzin (co stanowi 31% i jest o 2% więcej niż w 2012 r.) współpraca
ta zakończyła się w 2013 r., w tym w 4310 przypadkach nastąpiło to w związku
z osiągnięciem założonych celów – w sumie osiągnięciem celów zakończyła się
praca w ponad 51% rodzin;
• według stanu na ostatni dzień roku 2013 przeciętnie jeden asystent rodziny miał
pod opieką ponad 9 rodzin, co stanowi wzrost o ponad 8% w stosunku do stanu
na koniec 2012 r. (niewiele ponad 8 rodzin) – świadczy to o znacznym zapotrzebowaniu na usługi asystenta rodziny, którego nie jest w stanie zaspokoić nawet
spory wzrost w 2013 r. liczby asystentów rodziny27;
• w 2013 r. na obszarze całej Polski działało ogółem 1528 placówek wsparcia dziennego (wzrost o 171 placówek, tj. o 12% z 1357, w stosunku do roku 2012); w tym
samym roku do placówek tych uczęszczało ok. 38 192 dzieci (wobec 31 737 dzieci
w 2012 r.), co oznacza wzrost o 20%28;
Informacja Rady Ministrów o realizacji w roku 2013 ustawy z dnia 9 czerwca 2011 r. o wspieraniu rodziny…, op.cit,
s. 6–7.
27 Ibidem, s. 7–9.
28 Ibidem, s. 9–10.
26 44
• w 2013 r. funkcjonowały 44 rodziny wspierające, co oznacza utrzymanie liczby
rodzin na poziomie z 2012 r. (rola tego narzędzia wydaje się nie być dostatecznie
dostrzegana przez gminy)29;
• liczba dzieci umieszczonych w pieczy zastępczej w 2013 r. wyniosła ogółem
78 519 dzieci, wobec 78 607 dzieci w 2012 r., co oznacza spadek o 0,2%; struktura
wg form umieszczenia dzieci w pieczy rodzinnej i instytucjonalnej przedstawiała
się jak 7:3, co potwierdza utrzymanie pożądanej przewagi formy rodzinnej nad
instytucjonalną30 (przy czym raz jeszcze warto zwrócić uwagę, że mowa tu o łącznej liczbie wszystkich dzieci – zarówno sierot społecznych, jak i sierot/półsierot
naturalnych, we wszystkich formach pieczy zastępczej – dostępne sprawozdania
rządowe nie wyodrębniają skali problemu samego sieroctwa społecznego);
• w 2013 r. w rodzinnej pieczy zastępczej przebywało ogółem 58 570 dzieci
umieszczonych w 40 260 podmiotach rodzinnej pieczy zastępczej, w tym rodziny zastępcze stanowiły 99% ogólnej liczby podmiotów (w stosunku do 2012 r.
odnotowano ich wzrost o 0,2%), pozostały 1% stanowiło 330 rodzinnych domów
dziecka, których liczba wzrosła aż o 45% w stosunku do 2012 r. – z 22831;
• na dzień 31 grudnia 2013 r. działało na terenie Polski ogółem 918 placówek opiekuńczo-wychowawczych, co oznacza zwiększenie liczby placówek w stosunku
do 2012 r. o 104 (jest to wynik dostosowywania placówek do standardów określonych w ustawie – duże placówki zostały podzielone na mniejsze, a także powstało wiele nowych placówek, w których liczba miejsc nie przekracza 14)32;
• porównując liczbę placówek opiekuńczo-wychowawczych poszczególnych typów działających na koniec roku 2013 i w roku 2012, należy stwierdzić, że nadal najwięcej działa placówek socjalizacyjnych (jest ich o 110 więcej niż w roku
2012); w niewielkim zakresie zwiększyła się liczba placówek interwencyjnych
(o 26 placówek); liczba placówek rodzinnych zmniejszyła się o 25, co jest wynikiem rozbudowy rodzinnej pieczy zastępczej, w tym rodzinnych domów dziecka (niektóre placówki rodzinne przekształciły się bowiem w rodzinne domy
dziecka); pożądanym efektem działania ustawy jest zwiększenie o 17 liczby placówek specjalistyczno-terapeutycznych (warto zauważyć, że ten typ placówek
opiekuńczo-wychowawczych został wprowadzony dopiero w 2012 r., tym bardziej uznaje się, iż jest to wyraz pozytywnych zmian, które zachodzą w instytucjonalnej pieczy zastępczej)33;
29 30 31 32 33 Szerzej: ibidem, s. 11.
Szerzej: ibidem, s. 13–18.
Ibidem, s. 14.
Szerzej: ibidem, s. 31.
45
• na dzień 31 grudnia 2013 r. w placówkach opiekuńczo-wychowawczych przebywało łącznie 19 949 dzieci (w porównaniu z rokiem 2012 było to o 576 dzieci mniej); najwięcej dzieci odnotowuje się w placówkach typu socjalizacyjnego – około 80% (na ów istotny fakt zwracałam już uwagę powyżej, przy próbie
określenia skali sieroctwa społecznego)34;
• w 2013 r. w instytucjonalnej pieczy zastępczej przebywały, podobnie jak
w 2012 r., głównie dzieci w wieku od 7 do 17 lat (79%), z przewagą wychowanków 14–17-letnich (47%); nadal w instytucjonalnej pieczy zastępczej przebywało
2380 dzieci małych – w wieku od 0 do 6 lat, choć ich liczba zmniejszyła się w stosunku do 2012 r. o 322 dzieci35;
• w 2013 r. z placówek opiekuńczo-wychowawczych do rodzin naturalnych powróciło 1905 dzieci, natomiast przysposobionych zostało 803 wychowanków
placówek opiekuńczo-wychowawczych; w tym samym roku 2524 pełnoletnie
osoby opuściły placówki opiekuńczo-wychowawcze (pełnoletni wychowankowie w prawie połowie przypadków powrócili do swoich rodzin naturalnych
– 1076 osób, tj. 43%)36;
• w 2013 r. powiaty powołały 389 instytucji organizatora rodzinnej pieczy zastępczej (w 2012 r. było ich 380); wzrosła też, w stosunku do roku 2012, liczba
organizatorów będących inną jednostką organizacyjną powiatu (z 28 w roku
2012 do 33 w roku 2013)37; w 2013 r. funkcjonowało 954 koordynatorów rodzinnej pieczy zastępczej, pod ich opieką znalazło się 26 205 rodzin zastępczych i rodzinnych domów dziecka, tj. ponad 65% ogółu podmiotów rodzinnej pieczy
zastępczej (wzrost o 15% w stosunku do 2012 r.)38;
• w 2013 r. rodzinom zastępczym i osobom prowadzącym rodzinne domy dziecka
udzielono 98 330 porad w ramach poradnictwa specjalistycznego (jest to znaczny wzrost w stosunku do roku 2012 – 78 699 porad)39.
Ibidem, s. 34.
36 Ibidem.
37 Szerzej: ibidem, s. 18
38 Szerzej: ibidem, s. 19–21.
39 Ibidem, s. 19. Zob. także: Pomoc społeczna i opieka nad dzieckiem i rodziną w 2013 roku, GUS, http://stat.gov.pl/
obszary-tematyczne/warunki-zycia/ubostwo-opieka-spoleczna/pomoc-spoleczna-i-opieka-nad-dzieckiem-i-rodzina-w-2013-r-,10,5.html (15.08.2015).
34 35 46
Podsumowanie
Przedstawione w niniejszym artykule zmiany i ich wskaźniki świadczą o tym, iż przyjęte kierunki reform w zakresie działań na rzecz rodzin z trudnościami w wypełnianiu funkcji opiekuńczo-wychowawczych oraz dzieci objętych pieczą zastępczą
są generalnie realizowane. Szersza analiza uwarunkowań tych zmian ujawnia jednak wiele trudności ograniczających ich osiąganie, a także budzi niepokój odnośnie
do rzeczywistych warunków wspierania rodzin oraz organizacji i funkcjonowania
pieczy zastępczej.
Przede wszystkim należy zwrócić uwagę, że niestety większość nieprawidłowości występujących do 2011 r. (wskazanych w punkcie 2) występuje nadal40. Mowa
o uciążliwych barierach organizacyjno-prawnych (np. zbyt rozbudowana i skomplikowana ustawa o wspieraniu rodziny i systemie pieczy zastępczej, „nakładanie” się niektórych zadań u podmiotów gminnych i powiatowych), finansowych
(wciąż brak środków finansowych na realizację ustawowych zadań, zwłaszcza gdy
zadania te obciążają samorządy lokalne), infrastrukturalnych (m.in. brak środków
na remonty i przebudowy związane z przekształceniem placówek lub na nowe
lokale/placówki) czy kadrowych (np. niewystarczająca liczba asystentów rodziny
lub też zbytnie obciążenie ich złożonymi zadaniami). Szczególnie istotną barierą
zdaje się być ciągły brak odpowiedniej współpracy pomiędzy podmiotami wspierania rodziny i pieczy zastępczej (np. przy diagnozowaniu sytuacji rodzinnej dziecka,
kierowaniu dzieci do pieczy zastępczej, usamodzielnianiu wychowanków pieczy
zastępczej itp.)41. Problem ten zwraca uwagę, tym bardziej że właśnie współpraca
wszystkich osób, instytucji i organizacji pracujących z dziećmi i rodzicami została
wskazana mocą samej ustawy jako fundament skutecznej pomocy rodzinie przeżywającej trudności w opiekowaniu się i wychowywaniu dzieci oraz skutecznej
ochrony dzieci i pomocy dla nich42.
Inne, bardzo niepokojące zjawisko to wzrastająca i utrzymująca się na wysokim
poziomie liczba dzieci umieszczanych w pieczy zastępczej (w tym rosnąca skala
samego problemu sieroctwa społecznego) mimo systematycznego zmniejszenia się
Do wniosku takiego skłoniły mnie wywiady indywidualne z dyrektorami powiatowych centrów pomocy rodzinie, ośrodków pomocy społecznej oraz placówek opiekuńczo-wychowawczych (szerzej treści tych wywiadów
są w opracowaniu – zostaną przedstawione w publikacji monograficznej, która jest w przygotowaniu), a także
udział w dyskusji, jaka miała miejsce na forum konferencji popularnonaukowej pt. „Wsparcie społeczne systemu
pieczy zastępczej”, zorganizowanej przez Wrocławskie Centrum Opieki i Wychowania w imieniu gminy Wrocław oraz Uniwersytet Wrocławski (pod patronatem Polskiego Towarzystwa Polityki Społecznej) we Wrocławiu
w dniach 15–16 maja 2015 r. Pragnę też podkreślić, że zdaję sobie sprawę, że wnioski te wymagają szerszych
i pogłębionych badań naukowych oraz bardziej rozbudowanej egzemplifikacji.
41 Szerzej pisałam o tym w artykule: J. Szczepaniak, Sieci wsparcia opieki kompensacyjnej w Polsce [w:] M. Gagacka,
K. Głąbicka (red.), Lokalne sieci wsparcia, Wydawnictwo PTPS i Politechniki Radomskiej, Radom 2010, s. 50–67.
42 Zob. preambuła do ustawy o wspieraniu rodziny i systemie pieczy zastępczej.
40 47
ich populacji w ostatnich latach43. Wskazywać to może na słabą skuteczność wspierania rodzin z problemami opiekuńczo-wychowawczymi44. Z kolei o nieprawidłowościach w systemie pieczy zastępczej świadczyć mogą, poza wymienionymi wyżej
barierami, niekorzystne dane dotyczące sytuacji wychowanków tejże pieczy – już
w dorosłym życiu. Jak wynika z ustaleń kontroli NIK, ponad 20–30% osób opuszczających placówki opiekuńczo-wychowawcze, rodziny zastępcze bądź rodzinne
domy dziecka korzysta ze świadczeń pomocy społecznej i/lub uzyskuje status osoby
bezrobotnej45. Ponadto osoby te mają inne trudności w samodzielnym funkcjonowaniu (m.in. mieszkaniowe, w nawiązywaniu relacji społecznych itp.46). Zapewne też
nie bez wpływu na trudności tych dzieci w samodzielnym funkcjonowaniu pozostaje wspomniany wcześniej fakt, że 43% usamodzielnianych wychowanków pieczy
zastępczej wraca do swoich, najprawdopodobniej wciąż zdezintegrowanych, rodzin
naturalnych.
Wobec powyższego wniosek dotyczący potrzeby, a wręcz konieczności głębszego
zweryfikowania warunków wspierania rodzin i pieczy zastępczej oraz modyfikacji
istniejących lub też poszukiwania nowych rozwiązań w danym zakresie wydaje się
oczywisty. W działaniach tych nieodzowne jest podejście systemowe i długookresowa perspektywa, w której uwzględniane są nie tylko działania profilaktyczne
i kompensacyjne wobec rodzin i dzieci (przed lub w okresie, w którym dzieci te objęte
są pieczą zastępczą), ale też sytuacja wychowanków pieczy po ich usamodzielnieniu.
W tym miejscu podkreślenia wymaga konkluzja cytowanego już raportu NIK, która
– moim zdaniem – powinna dotyczyć wszystkich zadań wspierania rodziny i pieczy
zastępczej (nie tylko związanych z usamodzielnieniem), mówiącą o potrzebie stworzenia całościowego systemu47. Przy okazji wypada zauważyć, że słowo „system”
i różne jego odmiany pojawiają się w wielu innych opracowaniach, sprawozdaniach
itp. niekiedy – jak się wydaje – bez uzasadnienia istoty tego pojęcia czy też podejścia systemowego. Przykładem jest tu sama ustawa o wspieraniu rodziny i systemie pieczy zastępczej. Słowo „system” zostało w niej postawione tylko przed pieczą
zastępczą. Zważając na to, że podstawowym aspektem podejścia systemowego jest
współpraca pomiędzy wszystkimi podmiotami (stanowiącymi „zespół wzajemnie
Liczba dzieci umieszczanych w pieczy zastępczej wzrosła z około 70 tys. w 2005 r. do blisko 80 tys. w latach
2012–2013 (wskazana wcześniej, mniejsza o 0,2%, liczba wychowanków pieczy zastępczej w 2013 r., w stosunku
do roku 2012, jeszcze nie może świadczyć o początku pozytywnej tendencji w tym zakresie). Jednocześnie liczba
ludności w wieku 0–17 lat od wielu lat systematycznie maleje: spadła z 7864 tys. w 2005 r. do 6995 tys. w roku 2013
(na podstawie: Roczniki Demograficzne GUS, wydania z odpowiednich lat).
44 Por. Pomoc w usamodzielnianiu się wychowanków pieczy zastępczej, Raport NIK, Warszawa 2014, s. 7, https://www.
nik.gov.pl/plik/id,7849,vp,9839.pdf (10.07.2015).
45 W jednostkach objętych kontrolą odsetek ten wynosił w latach 2012–2013 odpowiednio: 23,1 i 31,2%. Szerzej:
ibidem, s. 8 i n.
46 Szerzej: ibidem, s. 5 i n.
47 Ibidem, s. 14.
43 48
sprzężonych elementów”48) na rzecz osiągnięcia wspólnych celów49 – taki też postulat należy wzmacniać nie tylko wobec podmiotów pieczy zastępczej, ale i wspierania
rodziny – ów koncept ustawodawcy wydaje się mało trafny.
Literatura
Andrzejewski M., Prawna ochrona rodziny, Wydawnictwa Szkolne i Pedagogiczne, Warszawa 1999.
Badora S., Teoretyczne aspekty sieroctwa i jego opiekuńczej kompensacji [w:] Badora S., Marzec D. (red.), System opieki kompensacyjnej w Zjednoczonej Europie, Oficyna Wydawnicza
„Impuls”, Kraków 2002.
Common European Guidelines on the Transition from Institutional to Community-Based
Care, www.deinstitutionalisationguide.eu (10.07.2015).
Dane statystyczne dotyczące rodzin zastępczych i placówek opiekuńczo-wychowawczych na koniec 2013 roku, Opracowanie Departamentu Polityki Rodzinnej MPiPS, https://www.
mpips.gov.pl/wsparcie-dla-rodzin-z-dziecmi/opieka-zastepcza-nad-dzieckiem/dane-statystyczne/ (10.07.2015).
Dąbrowski Z., Pedagogika opiekuńcza w zarysie, Wydawnictwo Wyższej Szkoły Pedagogicznej, Olsztyn 1998.
Golinowska S., Topińska I., Pomoc społeczna – zmiany i warunki skutecznego działania, Wydawnictwo CASE, Warszawa 2002.
Informacja o wynikach kontroli realizacji niektórych zadań w zakresie pomocy społecznej przez administrację samorządową powiatów, Raport NIK, Warszawa 2009.
Informacja Rady Ministrów o realizacji w roku 2013 ustawy z dnia 9 czerwca 2011 r. o wspieraniu
rodziny i systemie pieczy zastępczej, Dz.U. z 2013 r. poz. 135, ze zm., http://www.mpips.gov.
pl/wsparcie-dla-rodzin-z-dziecmi/opieka-zastepcza-nad-dzieckiem/sprawozdania-z-realizacji-ustawy-o-wspieraniu-rodziny-i-systemie-pieczy-zasteczej/informacja-rady-ministrow-o-realizacji-w-roku-2013-ustawy-z-dnia-9-czerwca-2011-r-o-wspieraniu-rodziny-i-systemie-pieczy-zastepczej-dz-u-z-2013-r-poz-135-z-pozn-zm/ (10.07.2015).
Konwencja o prawach dziecka, przyjęta przez Zgromadzenie Ogólne Narodów Zjednoczonych dnia 20 listopada 1989 r., Dz.U. z 1991 r. Nr 120, poz. 526.
Pomoc społeczna i opieka nad dzieckiem i rodziną w 2013 roku, GUS, http://stat.gov.pl/obszary-tematyczne/warunki-zycia/ubostwo-opieka-spoleczna/pomoc-spoleczna-i-opieka-nad-dzieckiem-i-rodzina-w-2013-r-,10,5.html (15.08.2015).
Pomoc w usamodzielnianiu się wychowanków pieczy zastępczej, Raport NIK, Warszawa 2014,
https://www.nik.gov.pl/plik/id,7849,vp,9839.pdf (10.07.2015).
Rocznik Demograficzny, GUS, wydania z lat 2001–2013.
Rocznik Statystyczny Województw, GUS, wydania z lat 2001–2013.
Cytat z podstawowej, encyklopedycznej definicji, która mówi, że „system (z gr.) to zespół wzajemnie sprzężonych elementów, spełniający określoną funkcję i traktowany jako wyodrębniony z otoczenia w określonym celu”
– Encyklopedia PWN, http://encyklopedia.pwn.pl/szukaj/system.html (10.07.2015).
49 O wspólności celów wspominałam we wprowadzeniu. Dla przypomnienia, jest to m.in. reintegracja rodziny
(działania na rzecz powrotu wychowanków do rodzin naturalnych).
48 49
Rozporządzenie Ministra Pracy i Polityki Społecznej z dnia 22 grudnia 2011 r. w sprawie
instytucjonalnej pieczy zastępczej, Dz.U. Nr 292, poz. 1720.
Rozporządzenie Ministra Pracy i Polityki Społecznej z dnia 3 sierpnia 2012 r. w sprawie
udzielania pomocy na usamodzielnienie, kontynuowanie nauki oraz zagospodarowanie, Dz.U. poz. 954.
Sendyk M., Społeczne przystosowanie dzieci z poczuciem sieroctwa duchowego, Oficyna Wydawnicza „Impuls”, Kraków 2001.
System [hasło w:] Encyklopedia PWN, http://encyklopedia.pwn.pl/szukaj/system.html
(10.07.2015).
Szczepaniak J., Kierunki przekształceń placówek socjalizacyjnych a wymagania opieki kompensacyjnej.
Wnioski i refleksje z badań własnych, „Problemy Opiekuńczo-Wychowawcze” 2006, nr 9.
Szczepaniak J., Miejsce opieki kompensacyjnej w zabezpieczeniu społecznym [w:] Rączaszek A.,
Koczur W. (red.), Polityka społeczna w życiu społeczno-gospodarczym kraju, Wydawnictwo
Akademii Ekonomicznej im. K. Adamieckiego, Katowice 2007.
Szczepaniak J., O idei społecznej odpowiedzialności rodziny jako podmiotu polityki społecznej
– kilka refleksji i uwag [w:] Pisz Z., Rojek-Nowosielska M., Społeczna odpowiedzialność organizacji. Polityczna odpowiedzialność czy obywatelska postawa, „Prace Naukowe Uniwersytetu Ekonomicznego we Wrocławiu” 2011, nr 220.
Szczepaniak J., Problem zwalczania i kompensacji sieroctwa społecznego w Polsce [w:] Woźniak M.G. (red.), Nierówności społeczne a wzrost gospodarczy. Polityka społeczno-ekonomiczna, Wydawnictwo Uniwersytetu Rzeszowskiego, Rzeszów 2004.
Szczepaniak J., Sieci wsparcia opieki kompensacyjnej w Polsce [w:] Gagacka M., Głąbicka K. (red.),
Lokalne sieci wsparcia, Wydawnictwo PTPS i Politechniki Radomskiej, Radom 2010.
Szczepaniak J., Subsydiarność w polityce wobec rodziny w warunkach współczesnych – między ideą a rzeczywistością [w:] Kubów A., Szczepaniak J. (red.), Współczesne wyzwania polityki społecznej wobec
rodziny, „Prace Naukowe Uniwersytetu Ekonomicznego we Wrocławiu” 2010, nr 146.
Szczepaniak J., Wykorzystanie Europejskiego Funduszu Społecznego w sferze opieki kompensacyjnej
w Polsce [w:] Rączaszek A., Koczur W. (red.), Polityka społeczna w procesie integracji europejskiej, Wydawnictwo Akademii Ekonomicznej im. K. Adamieckiego, Katowice 2009.
Szczepaniak J., Zadania polityki społecznej wobec współczesnych wymagań opieki kompensacyjnej w Polsce – stan i wyzwania przyszłości [w:] Kowalczyk O. (red.), Współczesne społeczeństwa – nadzieje
i zagrożenia, „Prace Naukowe Uniwersytetu Ekonomicznego we Wrocławiu” 2010, nr 129.
Szczepaniak J., Zadania samorządów w sferze opieki nad rodziną i dzieckiem [w:] Moroń D., Zamorska K. (red.), Samorządowa polityka społeczna, Oficyna Wydawnicza ATUT, Wrocław 2010.
Szczepaniak J., Zasada pomocniczości w systemie opieki nad dzieckiem i rodziną – założenia a rzeczywistość [w:] Piątek K., Karwacki A. (red.), Aktywna polityka społeczna z perspektywy
Europy socjalnej, Wydawnictwo „Akapit”, Toruń 2007.
Szymborska A., Sieroctwo społeczne, Wydawnictwo Wiedzy Powszechnej, Warszawa 1999.
Ustawa z dnia 25 lutego 1964 r. – Kodeks rodzinny i opiekuńczy, t.j.: Dz.U. z 2015 r. poz. 583.
Ustawa z dnia 9 czerwca 2011 r. o wspieraniu rodziny i systemie pieczy zastępczej, t.j.:
Dz.U. z 2015 r. poz. 332.
Uzasadnienie do projektu ustawy o wspieraniu rodziny i systemie pieczy zastępczej, http://www.
mpips.gov.pl/bip/download/uzasadnienie%20do%20pieczy-29--01-10.pdf (29.01.2010).
Wagner I., Sieroctwo społeczne – przyczyny, następstwa, formy kompensacji. Studium teoretyczno-badawcze, WSP, Częstochowa 1997.
50
Iwona Tworek, Fundacja In Posterum
Praca asystenta rodziny
w systemie pieczy zastępczej
Instytucja asystenta rodziny została powołana ustawą z dnia 9 czerwca 2011 r. o wspieraniu
rodziny i systemie pieczy zastępczej z mocą obowiązywania od dnia 1 stycznia 2012 r. Asystent
rodziny stał się ważnym elementem środowiskowej (profilaktycznej) pracy z rodziną wymagającą wsparcia. Krótki czas funkcjonowania instytucji asystenta rodziny powoduje konieczność
poznania roli i sposobu funkcjonowania asystenta rodziny oraz modelu jego pracy. Niniejszy
artykuł jest próbą ukazania, po pierwsze, problemów, z jakimi borykają się rodziny objęte
wsparciem instytucji pomocy społecznej, oraz, po drugie, modelu pracy asystenta rodziny.
Słowa kluczowe: asystent rodziny, rodzina, pomoc społeczna
Wprowadzenie
Konieczność zmian w modelu pomocy, zwłaszcza w sposobie prowadzenia pracy socjalnej z rodziną przeżywającą wielorakie kryzysy, wskazywana była od lat przy okazji
analiz polityki rodzinnej w Polsce. Zmiany w systemie polityki społecznej i rodzinnej
wymusza świadomość zmieniających się warunków zewnętrznych, w jakich te instytucje funkcjonują. Alfred J. Kahn, autor studiów nad służbami społecznymi, których
rozwój wiązał z przemianami rodziny, wskazuje, iż pomoc społeczna ma m.in. „dostarczać nowych, instytucjonalnych form socjalizacji, rozwoju, pomocy i opieki, funkcji,
które niegdyś całkowicie były w gestii rodziny, szerszych związków rodzinnych lub
powiązań sąsiedzkich, oraz rozwijać instytucjonalne formy dla jednostek, rodzin
i grup społecznych żyjących w złożonych, zurbanizowanych społeczeństwach”1.
Należy zwrócić się w kierunku nowych obszarów wsparcia i pomocy rodzinie, głównie borykającej się z wieloma problemami, w tym przede wszystkim rozwiązywania
problemów w środowisku lokalnym przez budowę odpowiednich strategii i programów socjalnych ukierunkowanych na zapobieganie powstawaniu trudnych sytuacji,
a w przypadku ich wystąpienia – pomoc w usamodzielnieniu2.
A.J. Kahn, Social Policy and Social Service, Random House, New York 1979, za: A. Olech, T. Kaźmierczak, Pomoc
społeczna samotnym matkom. Droga do samodzielności czy instytucjonalizacja niesamodzielności [w:] M. Rymsza (red.),
Samotne macierzyństwo i polityka społeczna, ISP, Warszawa 2001, s. 387.
2 I. Tworek, Asystent rodziny i jego rola w zmianie zachowawczego charakteru działania instytucji pomocowych [w:] P. Trojanowski, I. Tworek, M. Wawrzyniak-Kostrowicka, Asystent rodziny jako innowacyjny instrument pomocy na tle mechanizmów przeciwdziałających wykluczeniu społecznemu rodzin, Leader-Great Publishers, Łódź 2012, s. 89–90.
1 51
Iwona Tworek
Celem artykułu jest przedstawianie doświadczeń wdrożeniowych nowego
modelu pracy z rodziną określonego w obowiązujących od 2012 r. rozwiązaniach
legislacyjnych. Doświadczenia te zostały opisane na podstawie jakościowej analizy
dokumentów zgromadzonych podczas realizacji zadań asystenta rodziny w ramach
realizowanych w latach 2010–2014 przez Fundację In Posterum projektów. Celem
badań było rozpoznanie najważniejszych powodów decydujących o objęciu rodziny
asystenturą oraz najważniejszych aspektów związanych z pracą asystentów w gminach województwa dolnośląskiego.
Podstawy prawne pracy z rodziną
Ustawa z dnia 9 czerwca 2011 r. o wspieraniu rodziny i systemie pieczy zastępczej3
weszła w życie dnia 1 stycznia 2012 r. Obowiązujący akt prawny reguluje całokształt
działań państwa na rzecz rodzin przejawiających trudności w zakresie prawidłowego wypełniania podstawowych funkcji rodziny, ze szczególnym uwzględnieniem funkcji opiekuńczo-wychowawczych. Reguluje zagadnienia dotyczące:
• profilaktyki środowiskowej dla rodzin przeżywających trudności w wypełnianiu funkcji opiekuńczo-wychowawczych;
• rodzinnej pieczy zastępczej;
• instytucjonalnej pieczy zastępczej;
• usamodzielnień pełnoletnich wychowanków pieczy zastępczej;
• procedur adopcyjnych;
• zadań administracji publicznej w zakresie wspierania rodziny i systemu pieczy
zastępczej;
• zadań finansowania wprowadzonego systemu4.
Działania w zakresie systemu wspierania rodziny i pieczy zastępczej zostały
podzielone pomiędzy wszystkie szczeble samorządu terytorialnego, którym przypisano odpowiednie kompetencje. I tak:
• gmina odpowiada za pracę z rodziną i pomoc w opiece i wychowaniu dziecka;
• powiat odpowiada za rodzinną i instytucjonalną pieczę zastępczą oraz za usamodzielnianie wychowanków;
• samorząd wojewódzki odpowiada za adopcje, regionalne placówki opiekuńczo-terapeutyczne oraz interwencyjne ośrodki preadopcyjne5.
Ustawa z dnia 9 czerwca 2011 r. o wspieraniu rodziny i systemie pieczy zastępczej, t.j.: Dz.U. z 2015 r. poz. 332.
Informacja Rady Ministrów o realizacji w roku 2012 ustawy z dnia 9 czerwca 2011 r. o wspieraniu rodziny i systemie pieczy zastępczej, s. 4–5, http://www.mpips.gov.pl/wsparcie-dla-rodzin-z-dziecmi/opieka-zastepcza-nad-dzieckiem/
sprawozdania-z-realizacji-ustawy-o-wspieraniu-rodziny-i-systemie-pieczy-zasteczej/informacja-rady-ministrow-o-realizacji-w-roku-2012-ustawyo-wspieraniu-rodziny-i-systemie-pieczy-zasteczej/ (30.06.2015).
5 Ibidem, s. 9.
3 4 52
Praca z rodziną prowadzona jest głównie w formie usług asystenta rodziny, natomiast pomoc w opiece i wychowaniu prowadzona jest w formie placówek wsparcia
dziennego oraz rodzin wspierających.
Nowe rozwiązania kładą szczególny nacisk na działania profilaktyczne w środowisku zamieszkania, pomagające rodzinie w prawidłowym funkcjonowaniu
i wychowaniu dzieci. Profilaktyka rozumiana jest tu jako eliminowanie zagrożeń
odebrania dziecka z rodziny biologicznej i umieszczenia w rodzinnej lub instytucjonalnej pieczy zastępczej. Przeciwdziałanie niekorzystnym sytuacjom prowadzącym
do dezorganizacji rodzin musi się dokonywać przez wczesne reagowanie i zapobieganie pogłębianiu się sytuacji kryzysowych. Koncentracja na działaniach profilaktycznych, przeciwdziałających umieszczaniu dzieci poza rodziną biologiczną,
wymaga wprowadzenia nowych metod pracy w środowisku zamieszkania rodziny.
Pomoc rodzinie ma się opierać na aktywnym wspieraniu rodziny wychowującej
dzieci do samodzielnego pokonywania trudności dnia codziennego. Efektem prawidłowo prowadzonej pracy z rodziną powinno być pozostanie dziecka w rodzinie
lub jego powrót do rodziców, jeżeli już zostało umieszczone poza rodziną6.
W celu realizacji zadań dotyczących pracy z rodziną wprowadzono do systemu
prawnego instytucję asystenta rodziny. Przypisanie mu zadania całościowego wspierania rodzin wychowujących dzieci powoduje, że stał się on znaczącym elementem
systemu wsparcia rodziny w środowisku lokalnym. Artykuł 15 ustawy o wspieraniu
rodziny i systemie pieczy zastępczej określa grupę zadań nałożonych na asystenta
rodziny, które zawierają w sobie funkcje:
• wsparcia psychologiczno-emocjonalnego;
• diagnostyczno-monitorujące;
• opiekuńcze;
• doradcze;
• mediacyjne;
• wychowawcze;
• motywująco-aktywizujące;
• koordynacji działań skierowanych na rodzinę.
Z danych sprawozdawczych wynika, że na terenie Polski w 2012 r. zatrudnionych było 2105 asystentów rodziny. Jednostki organizacyjne gminy zatrudniały
2058 asystentów, w tym w ośrodkach pomocy społecznej zatrudnionych zostało
2018 asystentów rodziny (co stanowi 95,9% ogółu zatrudnionych asystentów
rodziny), a w innych jednostkach organizacyjnych gminy – 40 (co stanowi 1,9%
ogółu). Podmioty działające na zlecenie gminy zatrudniały w omawianym roku
6 Ibidem, s. 12.
53
Iwona Tworek
47 asystentów (co stanowi 2,2%)7. W roku 2013 było ogółem 3012 asystentów, tj. o 43%
więcej niż w roku poprzednim. Sytuację dotyczącą zatrudnienia asystentów rodziny
w poszczególnych województwach przedstawia tabela 1.
Tabela 1. Asystenci rodziny wg województw w latach 2012–2013
Województwo
Liczba asystentów rodziny
w województwie
2012
2013
Dynamika rok
2012 = 100
dolnośląskie
171
194
113,45
kujawsko-pomorskie
137
203
148,18
lubelskie
112
199
lubuskie
86
łódzkie
Liczba
gmin
w województwie
Procent gmin
w województwie,
w których
zatrudniono
asystenta rodziny
2012
2013
169
51
59
144
47
69
177,68
213
26
62
122
141,86
83
60
89
96
160
166,67
177
29
59
małopolskie
145
226
155,86
182
47
79
mazowieckie
226
360
159,29
314
33
62
opolskie
33
56
169,70
71
37
56
podkarpackie
122
157
128,69
160
46
64
podlaskie
32
73
228,13
118
13
34
pomorskie
126
198
157,14
123
64
91
śląskie
194
254
130,93
167
45
64
świętokrzyskie
85
123
144,71
102
51
80
warmińsko-mazurskie
190
200
105,26
116
68
83
wielkopolskie
194
289
148,97
226
54
75
zachodniopomorskie
156
198
126,92
114
73
93
POLSKA
2105
3012
143,09
2479
45
69
Źródło: opracowanie MPiPS na podstawie sprawozdań rzeczowo-finansowych z wykonywania zadań z zakresu wspierania rodziny i systemu pieczy zastępczej z lat 2012–2013 (stan na dzień 31 grudnia), Informacja Rady
Ministrów…, op.cit., s. 15.
Decyzja o zatrudnieniu asystentów rodziny pozostaje w gestii władzy samorządowej i uzależniona jest przede wszystkim od zdiagnozowanych problemów społecznych w poszczególnych gminach oraz od skali ich natężenia. Jednak z oficjalnych
7 Ibidem, s. 15.
54
danych Ministerstwa Pracy i Polityki Społecznej (zwłaszcza w przypadku braku
danych za rok 2014) nie można jednoznacznie stwierdzić, że w gminach, w których
nie zatrudniono dotychczas asystentów rodziny, nie występuje zapotrzebowanie
na jego usługi. Przyczyny braku aktywności w tym zakresie mogą być bardzo prozaiczne (np. brak środków w budżetach gmin).
Ogółem z usług asystentów rodziny skorzystało w 2013 r. 31 506 rodzin (w 2012 r.
– 18 947), co oznacza wzrost w stosunku do roku poprzedniego o 66%; w tym
1521 rodzin (tj. 4,8%) zobowiązanych zostało do współpracy z asystentem przez sąd.
W stosunku do roku 2012 oznacza to znaczny, bo o 120%, wzrost liczby osób, do których sąd skierował asystenta rodziny (w 2012 r. były to 693 rodziny). Według stanu
na ostatni dzień roku 2013 przeciętnie jeden asystent rodziny miał pod opieką ponad
9 rodzin, co stanowi wzrost o ponad 8% w stosunku do stanu na koniec 2012 r. Spośród 31 506 rodzin, z którymi asystenci prowadzili pracę w 2013 r., dla 9855 rodzin
współpraca ta zakończyła się w danym roku; w tym ze względu na: osiągnięcie założonych celów (51% przypadków), zaprzestanie współpracy przez rodzinę (27%),
zmianę metod pracy (13%) oraz brak efektów (9%)8.
Rodzina w systemie pomocy społecznej
Prezentowana poniżej analiza modelu pracy asystenta rodziny z uwzględnieniem
specyfiki problemów występujących w rodzinach objętych jego wsparciem jest efektem końcowym dwóch projektów szkoleniowych zrealizowanych w latach 2010–
2014 przez Fundację In Posterum9. Projekty zakładały przeprowadzenie szkoleń
przygotowujących do pracy w charakterze asystenta rodziny oraz organizację pięciomiesięcznych staży zawodowych w jednostkach organizacyjnych pomocy społecznej: ośrodkach pomocy społecznej oraz placówkach opiekuńczo-wychowawczych
na terenie województwa dolnośląskiego. Charakterystyka rodzin pozostających
w systemie pomocy społecznej oraz metod pracy została dokonana na podstawie
analizy dokumentacji prowadzonej przez asystentów rodzin podczas stażu zawodowego. Analizie poddano 200 kompletów dokumentacji, w których skład weszły:
dokumentacja zespołu pracy z rodziną, diagnoza i plan pomocy oraz sprawozdania
Informacja Rady Ministrów o realizacji w roku 2013 ustawy z dnia 9 czerwca 2011 r. o wspieraniu rodziny i systemie pieczy zastępczej, Dz.U. z 2013 r. poz. 135, ze zm., s. 8, http://www.mpips.gov.pl/wsparcie-dla-rodzin-z-dziecmi/opieka-zastepcza-nad-dzieckiem/sprawozdania-z-realizacji-ustawy-o-wspieraniu-rodziny-i-systemie-pieczy-zasteczej/
informacja-rady-ministrow-o-realizacji-w-roku-2013-ustawy-z-dnia-9-czerwca-2011-r-o-wspieraniu-rodziny-i-systemie-pieczy-zastepczej-dz-u-z-2013-r-poz-135-z-pozn-zm/ (30.06.2015).
9 Projekt „Asystent Rodziny” realizowany był w okresie lipiec 2010 r.– marzec 2012 r., projekt „Asystent Rodziny
– zawód przyszłości” realizowany był w okresie wrzesień 2012 r. – marzec 2014 r. Projekty współfinansowane
były ze środków Unii Europejskiej w ramach Europejskiego Funduszu Społecznego.
8 55
Iwona Tworek
miesięczne z pracy z rodziną. Dane te stanowią podstawę do pogłębionej analizy
problemów występujących w rodzinach z dziećmi na utrzymaniu pozostających
w systemie pomocy społecznej oraz do analizy metod pracy asystenta rodziny. Asystenci rodziny obejmowali wsparciem zarówno rodziny biologiczne wychowujące
dzieci do lat 18, jak i rodziny, w których dzieci przebywały w pieczy zastępczej.
Adresatami wsparcia pozostają rodziny, w których występuje wiele sprzężonych
ze sobą problemów powodujących zaburzenia w wypełnianiu podstawowych funkcji rodziny. Trudności te spowodowane są przede wszystkim:
• uzależnieniem od alkoholu, w jednostkowych przypadkach od narkotyków i hazardu (40% ogółu rodzin objętych wsparciem);
• bezrobociem obojga lub jednego z rodziców (45%);
• niepełnosprawnością lub długotrwałą chorobą (22%);
• problemami mieszkaniowymi – bezdomność, mała powierzchnia mieszkania,
złe warunki techniczne i sanitarne itp. (20%);
• problemami finansowymi (34%).
Wymienione problemy należy uzupełnić dodatkowo o indywidualne cechy osobowościowe i społeczne poszczególnych członków rodziny, takie jak: niska dojrzałość
emocjonalna i społeczna rodziców, agresja i wynikająca z niej przemoc czy brak lub
niski kapitał społeczny rodziny. Cechy te bezpośrednio przyczyniają się do zaistnienia nieporadności życiowej, upośledzając wypełnianie przez rodzinę powierzonych
jej podstawowych zadań, w tym szczególnie funkcji wychowawczej, opiekuńczej
i ekonomicznej. Naruszają trwałość więzi małżeńskiej oraz rodzicielskiej, co skutkuje
pozbawieniem bądź ograniczeniem władzy rodzicielskiej10. Uzależnienia, brak pracy
powodujący problemy z zaspokajaniem podstawowych potrzeb rodziny, niepełnosprawność w połączeniu z indywidualnymi cechami osobowościowymi dorosłych
członków rodziny skutkują kolejnymi, sprzężonymi ze sobą problemami dotyczącymi:
• zaburzonych relacji wewnątrzrodzinnych (34%) – konflikty pomiędzy rodzicami, niestabilność emocjonalna, zachowania destrukcyjne i przemoc domowa,
agresja werbalna i psychiczna, brak zainteresowania potrzebami innych członków rodziny, wzajemne negatywne nastawienie członków rodziny itp.;
• bezradności w sprawach opiekuńczo-wychowawczych (65%) – zaburzone relacje pomiędzy rodzicami i dziećmi, zaniedbania opiekuńcze (rażące zaniedbania
higieniczne: brak dbałości o prawidłowy rozwój fizyczny, psychiczny i zdrowie
dzieci), trudności wychowawcze z dziećmi (złe wyniki w nauce, nierealizowany
obowiązek szkolny dzieci, zachowania destrukcyjne dzieci itp.);
10 Por. M. Bernaś, P. Trojanowski, I. Tworek, Problemy wdrożeniowe asystencji rodzinnej w świetle doświadczeń i opinii
jej adeptów i ich opiekunów, Wydawnictwo Fundacji In Posterum, Wrocław 2014.
56
• ogólnej niezaradności życiowej (19%) – nieumiejętność rozwiązywania problemów i spraw urzędowych, słaba motywacja do działania i do zmian, ogólne
zniechęcenie i apatia;
• bezradności w prowadzeniu gospodarstwa domowego.
W tym miejscu należy zwrócić szczególną uwagę na sytuację dzieci w rodzinach objętych wsparciem asystenta rodziny. W zdecydowanej większości badanych rodzin diagnozowana była przemoc w postaci zaniedbywania w powiązaniu
z przemocą psychiczną. Zaniedbywanie i niedbałe traktowanie nie jest powszechnie
znaną formą przemocy stosowanej w rodzinie, dlatego też należy przytoczyć w tym
miejscu pełną jej definicję i odmiany, które zostały określone w jednym z raportów
Rzecznika Praw Dziecka. „Zaniedbywanie i niedbałe traktowanie to niezaspokajanie
niezbędnych dla prawidłowego rozwoju dziecka jego potrzeb egzystencjonalnych
związanych z odżywianiem, ubiorem, schronieniem, higieną, opieką medyczną oraz
kształceniem, ale też narażanie dziecka na jakiekolwiek niebezpieczeństwo przez
osoby odpowiedzialne za dobro dziecka. Zaniedbywanie może dotyczyć różnych
potrzeb rozwojowych dziecka. Wyróżnia się kilka odmian zaniedbywania:
• fizyczne – nieodpowiednie odżywianie, ubiór, higiena, schronienie, brak nadzoru i opieki, a także narażenie zdrowia i życia dziecka na niebezpieczeństwo
swoim zachowaniem lub stwarzanymi dziecku warunkami;
• medyczne – nieszukanie pomocy medycznej lub znaczne opóźnienie w jej szukaniu w sytuacji poważnych urazów czy chorób lub problemów zdrowotnych
dziecka, brak podejmowania czynności zalecanych w leczeniu dziecka na bazie
wiedzy medycznej;
• edukacyjne – brak stymulacji poznawczej małego dziecka, brak realizacji obowiązku szkolnego, przyzwolenie na wagarowanie, przyzwalanie na nieuzasadnione opuszczanie szkoły, brak dbałości o zapewnienie specjalnych działań
edukacyjnych dziecku, które takie wskazania ma, brak zainteresowania sytuacją
szkolną dziecka oraz brak współpracy rodziców ze szkołą;
• porzucenie – pozostawienie dziecka bez opieki i nadzoru na długi czas lub z intencją pozbycia się dziecka, w tym wyrzucanie (z domu lub odmowa przyjęcia
po ucieczce);
• wychowawcze – brak przyzwolenia i/lub brak działań w sytuacji występowania
u dziecka zachowań problemowych, brak zapewnienia pomocy psychopedagogicznej, odmowa poddania dziecka zabiegom korekcyjnym, terapeutycznym
w sytuacjach występowania u dziecka problemów zachowania, zaburzeń emocjonalnych itp.;
• emocjonalne – brak wsparcia dziecka w sytuacjach trudnych dla niego, brak
zainteresowania dzieckiem, niezwracanie uwagi na dziecko, brak zachowań
57
Iwona Tworek
nawiązania z małym dzieckiem kontaktu, dopuszczenie do przebywania przez
dziecko w sytuacjach, które są dla niego szkodliwe w sensie psychologicznym
(akty przemocy pomiędzy rodzicami, przemoc w mediach itp.)”11.
W badanych rodzinach występują właściwie wszystkie formy przemocy wobec
dziecka – od zaniedbań fizycznych po emocjonalne. Przyczyny tego stanu rzeczy
są „typowe” – jest to kumulacja wielu niekorzystnych sytuacji12.
Plan pracy z rodziną
Opracowanie i realizacja planu pracy z rodziną we współpracy z członkami rodziny
i w konsultacji z pracownikiem socjalnym jest podstawowym zadaniem asystenta
rodziny określonym w ustawie o wspieraniu rodziny i systemie pieczy zastępczej.
Dokument ten powinien zawierać zakres działań, termin realizacji poszczególnych
działań oraz ich efekty. Od niego zależy więc jakość pracy z rodziną oraz stopień jej
usamodzielnienia.
Na podstawie analizy danych zawartych w opracowywanych planach pracy
z rodziną wyszczególniono katalog celów współpracy asystenta rodziny z rodziną
doświadczającą trudności. Katalog ten wyodrębnia cele współpracy z rodziną pozostającą pod opieką ośrodków pomocy społecznej oraz rodzin, których dzieci zostały
umieszczone w placówkach opiekuńczo-wychowawczych.
W zdecydowanej większości rodzin objętych wsparciem asystenta rodziny cele
współpracy zostały ukierunkowane na wzmocnienie kompetencji wychowawczych
rodziców, poprawę relacji wewnątrzrodzinnych oraz wzmocnienie więzi rodziców
z dziećmi. W dalszej kolejności jest pomoc w podjęciu zatrudnienia, poprawa sytuacji dziecka w rodzinie oraz poprawa sytuacji mieszkaniowej. W mniejszym stopniu
cele współpracy koncentrowały się na rozwiązywaniu problemów socjalnych, psychologicznych oraz pomocy w radzeniu sobie z problemami dnia codziennego.
Na uwagę zasługują różnice w celach stawianych przez pracowników ośrodków pomocy społecznej i pracowników placówek opiekuńczo-wychowawczych.
W pierwszym przypadku pracownicy koncentrowali się na poprawie funkcjonowania dziecka w rodzinie i w środowisku, wzmocnieniu kompetencji wychowawczych rodziców, podjęciu przez nich pracy zarobkowej oraz ogólnej poprawie funkcjonowania rodziny. W drugim przypadku uwaga pracowników skupiała
11 E. Jarosz, A. Nowak, Dzieci ofiary przemocy w rodzinie. Raport Rzecznika Praw Dziecka, Biuro Rzecznika Praw
Dziecka, Warszawa 2012, s. 21.
12 Opis przykładowych sytuacji zaniedbań wobec dziecka w: M. Bernaś, P. Trojanowski, I. Tworek, Problemy wdrożeniowe…, op.cit.
58
się na wzmocnieniu kompetencji wychowawczych, wzmocnieniu więzi rodziców
z dziećmi, podjęciu pracy zarobkowej, poprawie sytuacji mieszkaniowej, podjęciu
i kontynuowaniu terapii uzależnień. Z punktu widzenia charakterystyki instytucji
ważnym celem było również utrzymanie stabilnej sytuacji zawodowo-ekonomicznej rodziny oraz powrót dziecka do domu rodzinnego.
Tabela 2. Cele współpracy asystenta rodziny z rodziną doświadczającą trudności
Cele współpracy asystenta rodziny z rodziną
doświadczającą trudności
Ogółem
Ośrodki
pomocy
społecznej
Placówki
opiekuńczo-wychowawcze
w%
Wzmocnienie kompetencji wychowawczych
52,4
31,4
68,1
Wzmocnienie więzi rodziców z dziećmi
34,1
8,6
53,2
Podjęcie pracy zarobkowej
32,9
31,4
34,0
Poprawa funkcjonowania dziecka w rodzinie
i w środowisku
29,3
40,0
21,3
Poprawa funkcjonowania rodziny
23,2
28,6
19,1
Poprawa sytuacji mieszkaniowej
23,2
11,4
31,9
Podjęcie terapii uzależnień
22,0
17,1
25,5
Kontynuacja terapii uzależnień
20,7
11,4
27,7
Poprawa relacji wewnątrzrodzinnych
19,5
34,3
8,5
Powrót dziecka do domu rodzinnego
15,9
2,9
25,5
Poprawa sytuacji socjalno-bytowej
13,4
20,0
8,5
Podniesienie umiejętności prowadzenia
gospodarstwa domowego
12,2
14,3
6,4
Poprawa psychospołecznego funkcjonowania
członków rodziny
11,0
14,3
8,5
Poprawa sytuacji zdrowotnej
11,0
20,0
4,3
Utrzymanie stabilnej sytuacji zawodowo-ekonomicznej
11,0
0,0
19,1
Budowa systemu wsparcia społecznego dla rodziny
9,8
11,4
8,5
Podniesienie umiejętności w zakresie
gospodarowania środkami finansowymi
9,8
14,3
6,4
Budowa prawidłowych relacji z instytucjami
wsparcia społecznego
8,5
8,6
8,5
Poprawa realizacji funkcji opiekuńczej w rodzinie
8,5
14,3
8,5
Poprawa samooceny i wzrost kompetencji
społecznych
6,1
11,4
2,1
Źródło: opracowanie na podstawie badań własnych.
59
Iwona Tworek
Realizacja planu pracy z rodziną
Artykuł 15 ustawy o wspieraniu rodziny i systemie pieczy zastępczej wymienia
katalog zadań asystenta rodziny. Wymienione w ustawie zadania można podzielić na te obowiązkowe, które asystent rodziny musi realizować w ramach swoich
obowiązków zawodowych, oraz fakultatywne, zależne od indywidualnych potrzeb
rodziny. Obowiązkowe zadania to przede wszystkim:
• opracowanie i realizacja planu pracy z rodziną we współpracy z członkami rodziny i po konsultacji z pracownikiem socjalnym;
• opracowanie, we współpracy z członkami rodzin i koordynatorem rodzinnej
pieczy zastępczej, planu pracy z rodziną, który jest skoordynowany z planem
pomocy dziecku umieszczonemu w pieczy zastępczej;
• prowadzenie dokumentacji dotyczącej pracy z rodziną;
• dokonywanie okresowej oceny sytuacji rodziny, nie rzadziej jednak niż co pół
roku, i przekazywanie tej oceny kierownikowi jednostki organizacyjnej gminy,
która organizuje pracę z rodziną, lub podmiotowi, któremu gmina zleciła organizację pracy z rodziną (na podstawie art. 190 ustawy);
• sporządzanie, na wniosek sądu, opinii o rodzinie i jej członkach;
• monitorowanie funkcjonowania rodziny po zakończeniu pracy z rodziną.
Najczęściej realizowane zadania fakultatywne asystenta rodziny to:
• pomoc w rozwiązywaniu problemów socjalnych – pomoc ta koncentrowała się
przede wszystkim na uzyskaniu należnych świadczeń rodzinnych, alimentacyjnych, świadczeń ZUS, dofinansowania do opłat czynszowych, oddłużania
mieszkań, rozłożeniu zaległości na raty itp. Ważnym elementem była pomoc
w wyrobieniu dokumentów. Metody stosowane przez asystenta rodziny to przede wszystkim: pomoc w pisaniu pism urzędowych, towarzyszenie podczas załatwiania spraw urzędowych, motywowanie do działania;
• pomoc w poprawie sytuacji zdrowotnej – cechą charakterystyczną rodzin objętych wsparciem są zaniedbania sytuacji zdrowotnej wszystkich członków rodziny. Stąd wynikają kolejne zaniedbania, np. odnośnie do uzyskania należnych
świadczeń (renta socjalna, renta inwalidzka, zasiłki i świadczenia pielęgnacyjne). Pomoc w poprawie sytuacji zdrowotnej polega w głównym stopniu na pomocy w dotarciu do lekarzy specjalistów, przeprowadzeniu diagnostyki medycznej, rehabilitacji zdrowotnej dzieci i dorosłych członków rodziny. Ważnym
elementem jest rozwijanie nawyków, nauka dbania o zdrowie i higienę osobistą
wszystkich członków rodziny, zwłaszcza dzieci. Metody stosowane przez asystenta rodziny to przede wszystkim: motywowanie do podjęcia leczenia, pomoc
w dotarciu do specjalistów, towarzyszenie podczas wizyt u lekarzy, na komisji
60
ds. orzekania stopnia niepełnosprawności, w poradni psychologiczno-pedagogicznej, rozmowy edukacyjne w zakresie prawidłowych nawyków higienicznych, zdrowotnych itp.;
• pomoc w zdobywaniu umiejętności prawidłowego prowadzenia gospodarstwa
domowego – pomoc w rozwijaniu nawyków wykonywania czynności gospodarczych, prac porządkowych, dbania o higienę otoczenia; pomoc w planowaniu dnia, zarządzaniu czasem, planowaniu zakupów; pomoc w zdobywaniu
umiejętności racjonalnego gospodarowania środkami finansowymi. Metody stosowane przez asystentów rodziny to przede wszystkim: rozmowy edukacyjne,
prowadzenie treningów zarządzania budżetem domowym, towarzyszenie podczas zakupów, porządków domowych, przygotowywania posiłków, motywowanie do aktywności;
• pomoc w rozwijaniu umiejętności opiekuńczo-wychowawczych rodziców – pomoc w zdobywaniu umiejętności związanych z opieką nad dzieckiem, w zrozumieniu potrzeb dziecka adekwatnych do jego wieku i możliwości rozwojowych
(ubiór, jadłospis, gry i zabawy rozwojowe itp.); pomoc w zdobywaniu i rozwijaniu umiejętności rodziców związanych z wychowaniem dzieci, w tym rozumienie jego potrzeb, ustalanie zasad wychowawczych i konsekwencji, stawianie
dziecku granic itp.; pomoc w ustalaniu zasad współpracy z instytucjami oświatowymi (szkoły, przedszkola, instytucje opiekuńczo-wychowawcze). Ważnym
elementem była pomoc w dotarciu do specjalistów i kierowanie do udziału w zajęciach grupowych prowadzonych przez specjalistów. Metody stosowane przez
asystentów rodziny to głównie: rozmowy edukacyjne z rodzicami i dziećmi
(wskazywanie prawidłowych sposobów zachowania w relacjach rodzic – dziecko), towarzyszenie podczas spotkań ze specjalistami, w tym z wychowawcą,
pedagogiem szkolnym, motywowanie do wspólnego spędzania czasu z dziećmi;
• pomoc w rozwiązywaniu problemów psychologicznych – pomoc w rozwiązywaniu problemów emocjonalnych; pomoc w podjęciu decyzji o udziale w zajęciach psychoedukacyjnych; pomoc w podjęciu decyzji dotyczących udziału
w terapii uzależnień; pomoc w rozwijaniu umiejętności w zakresie planowania
i realizacji celów, wywiązywania się z podjętych zobowiązań. Metody stosowane
przez asystentów rodziny to przede wszystkim: rozmowy wspierające, motywowanie do kontaktu ze specjalistami i podjęcia terapii, towarzyszenie podczas
spotkań ze specjalistami;
• pomoc w poszukiwaniu i podejmowaniu pracy zarobkowej – pomoc w uzyskaniu należnych świadczeń z urzędu pracy, w tym pośrednictwo i doradztwo
zawodowe; pomoc w sporządzeniu odpowiednich dokumentów aplikacyjnych;
pomoc w dotarciu do informacji o wolnych miejscach pracy. Głównym problemem pojawiającym się w pracy z osobami bezrobotnymi była niska motywacja
61
Iwona Tworek
członków rodzin do jakiejkolwiek aktywności zawodowej. Dlatego też podstawową metodą stosowaną przez asystentów rodziny było motywowanie i wsparcie w działaniu, towarzyszenie podczas rozmów z potencjalnym pracodawcą.
W swojej działalności na rzecz poprawy funkcjonowania rodzin objętych wsparciem w wielu obszarach życia codziennego asystenci rodziny współpracowali z jednostkami administracji rządowej i samorządowej, właściwymi organizacjami pozarządowymi oraz innymi podmiotami i osobami specjalizującymi się w działaniach
na rzecz dziecka i rodziny, w tym przede wszystkim z instytucjami ochrony zdrowia, zasobów mieszkaniowych, opieki i wychowania, środowiskowej pomocy społecznej, użyteczności publicznej czy kuratorami sądowymi.
Pomimo trudności, na jakie napotykali asystenci rodziny podczas wykonywania
swoich obowiązków (związanych głównie z błędnym rozumieniem roli asystenta
przez rodziny – „wyręczanie zamiast wsparcia”, niechęcią rodzin do współpracy),
można wskazać kilka obszarów, w których asystenci odnosili pewne efekty: podjęcie
terapii uzależnień, pracy zarobkowej, rozwinięcie podstawowych umiejętności prowadzenia gospodarstwa domowego, rozwinięcie umiejętności opiekuńczo-wychowawczych, zmiana sytuacji prawnej – przywrócenie rodzicom praw rodzicielskich,
odwołanie nadzoru kuratora sądowego, utrzymanie dzieci w rodzinie biologicznej,
powrót dzieci do domu rodzinnego z placówek opiekuńczo-wychowawczych.
Podsumowanie
Nowy kierunek zmian w zakresie wsparcia rodziny w systemie pieczy zastępczej
został wyznaczony przez zasady aktywnej polityki społecznej – upodmiotowienie
klientów pomocy społecznej, zasada pomocniczości i włączenie klientów w proces
decyzyjny odnośnie do wyjścia z trudnej sytuacji. Zmiany wydają się niezbędne,
ale krótki okres funkcjonowania asystentury w systemie nakazuje zachować
daleko idącą ostrożność w ocenie jego adekwatności i skuteczności. Jest to czas
kształtowania się standardów pracy asystentów, metodyki oraz warunków ich
zatrudnienia i pracy. Czas poszukiwania rozwiązań mających na celu wypracowanie tzw. dobrych praktyk. Niemniej można już teraz wskazać, na podstawie badań
własnych, ale i literatury przedmiotu, kilka obszarów mających wpływ na jakość
i efektywność (rozumianą jako usamodzielnienie) metodycznego działania asystenta rodziny:
• przygotowanie rodziny do współpracy z asystentem rodziny – prawidłowe rozumienie roli asystenta (współpraca, a nie wyręczanie), przywołanie korzyści
wynikających z tej współpracy (pomoc w rozwiązaniu problemów);
62
• przeprowadzenie dobrej, pogłębionej diagnozy rodziny, która wyznaczy działania określone w planie pomocy;
• przygotowanie planu pomocy wspólnie z rodziną, zgodnie z jej oczekiwaniami
i możliwościami. Działania określone w planie pomocy powinny być dostosowane do możliwości i zasobów rodziny;
• realizacja planu pomocy w pierwszej kolejności powinna się koncentrować
na działaniach możliwych do zrealizowania przez członków rodziny (np. uzyskanie należnych świadczeń), stopniowo przechodząc do zadań trudniejszych,
wymagających większego wysiłku ze strony członków rodziny. Budowa zaufania poprzez ukazanie efektów wspólnych działań jest warunkiem koniecznym
realizacji celów zawartych w planie pomocy.
Literatura
Bernaś M., Trojanowski P., Tworek I., Problemy wdrożeniowe asystencji rodzinnej w świetle doświadczeń i opinii jej adeptów i ich opiekunów, Wydawnictwo Fundacji In Posterum, Wrocław 2014.
Informacja Rady Ministrów o realizacji w roku 2012 ustawy z dnia 9 czerwca 2011 r.
o wspieraniu rodziny i systemie pieczy zastępczej, http://www.mpips.gov.pl/
wsparcie-dla-rodzin-z-dziecmi/opieka-zastepcza-nad-dzieckiem/sprawozdania-z-realizacji-ustawy- o -wspieraniu-rodziny-i- systemie-pieczy-zasteczej/
informacja-rady-ministrow-o-realizacji-w-roku-2012-ustawyo-wspieraniu-rodziny-i-systemie-pieczy-zasteczej/ (30.06.2015).
rodziny i systemie pieczy zastępczej, Dz.U. z 2013 r. poz. 135, ze zm., http://www.mpips.
gov.pl/wsparcie-dla-rodzin-z-dziecmi/opieka-zastepcza-nad-dzieckiem/sprawozdania-z-realizacji-ustawy-o-wspieraniu-rodziny-i-systemie-pieczy-zasteczej/informacja-rady-ministrow-o-realizacji-w-roku-2013-ustawy-z-dnia-9-czerwca-2011-r-o-wspieraniu-rodziny-i-systemie-pieczy-zastepczej-dz-u-z-2013-r-poz-135-z-pozn-zm/
(30.06.2015).
Jarosz E., Nowak A., Dzieci ofiary przemocy w rodzinie. Raport Rzecznika Praw Dziecka, Biuro
Rzecznika Praw Dziecka, Warszawa 2012.
Kahn A.J., Social Policy and Social Service, Random House, New York 1979, za: Olech A.,
Kaźmierczak T., Pomoc społeczna samotnym matkom. Droga do samodzielności czy instytucjonalizacja niesamodzielności [w:] Rymsza M. (red.), Samotne macierzyństwo i polityka
społeczna, ISP, Warszawa 2001.
Tworek I., Asystent rodziny i jego rola w zmianie zachowawczego charakteru działania instytucji
pomocowych [w:] Trojanowski P., Tworek I., Wawrzyniak-Kostrowicka M., Asystent rodziny jako innowacyjny instrument pomocy na tle mechanizmów przeciwdziałających wykluczeniu społecznemu rodzin, Leader-Great Publishers, Łódź 2012.
Dz.U. z 2015 r. poz. 332.
63
Dorota Moroń, Uniwersytet Wrocławski
Wolontariat jako obszar
wsparcia rodzin przeżywających
trudności i dzieci umieszczonych
w pieczy zastępczej
Działania pracowników profesjonalnych służb społecznych zajmujących się wsparciem
rodzin przeżywających trudności w pełnieniu funkcji opiekuńczo-wychowawczych oraz
dzieci umieszczonych w pieczy zastępczej mogą być uzupełniane aktywnością wolontariuszy, a więc osób, które dobrowolnie i bez wynagrodzenia podejmują się pomocy dzieciom
i rodzinom. Celem artykułu jest analiza wsparcia wolontariackiego profesjonalnych działań
na rzecz rodzin i dzieci, a co za tym idzie, odpowiedź na pytanie o potrzebę i zasadność pracy
społecznej w obszarze stanowiącym zadanie instytucji publicznych. W artykule wskazano
na przesłanki rozwoju wolontariatu w sferze wsparcia rodziny i pieczy zastępczej, zdefiniowano pojęcie wolontariatu oraz omówiono prawne aspekty pracy angażowania społecznych
pracowników. Przedstawione dane statystyczne oraz informacje pozwoliły na określenie zakresu społecznego zaangażowania. Zaprezentowano również korzyści płynące z aktywności
wolontariackiej – zarówno dla dzieci i rodzin objętych wsparciem, jak i samych wolontariuszy.
Słowa kluczowe: wolontariat, aktywność społeczna, wsparcie rodziny, piecza zastępcza, rodzina wspierająca
Wprowadzenie
Rodziny przeżywające trudności w wypełnianiu funkcji opiekuńczo-wychowawczych oraz dzieci pozbawione opieki i wychowania ze strony rodziców objęte
są systemem działań profesjonalnych służb społecznych, których celem jest zapewnienie opieki i wsparcia dzieciom oraz przezwyciężenie trudnych sytuacji rodzin,
tak by mogły poprawnie pełnić swoje społeczne funkcje. Działania systemu pomocowego szczególną uwagę zwracają na dobro i potrzeby dzieci. Wiąże się to z dbałością o to, aby zapewnić im jak najlepsze warunki rozwoju, zaspokojenie potrzeb
zarówno socjalno-bytowych, zdrowotnych, edukacyjnych, rozwojowych, jak i emocjonalnych, w miarę możliwości w rodzinie biologicznej, a jeśli to niemożliwe,
w odpowiednio przygotowanych formach rodzinnej lub instytucjonalnej pieczy
zastępczej.
65
Dorota Moroń
Działania pracowników profesjonalnych służb społecznych mogą być uzupełniane aktywnością wolontariuszy, a więc osób, które dobrowolnie i bez wynagrodzenia podejmują się pracować na rzecz rodzin w kryzysie, dzieci przebywających
w tych rodzinach, jak również umieszczonych w pieczy zastępczej. Celem badawczym artykułu jest analiza wsparcia wolontariackiego profesjonalnych działań
na rzecz rodzin i dzieci, a co za tym idzie, odpowiedź na pytanie o potrzebę i zasadność pracy społecznej w obszarze stanowiącym zadanie instytucji publicznych.
Dla realizacji celu badawczego konieczne było postawienie czterech pytań
badawczych: 1) z czego wynika potrzeba wsparcia profesjonalnych działań na rzecz
rodzin i dzieci przebywających w pieczy zastępczej, 2) czym jest wolontariat i jakie
regulacje prawne dotyczą ochotników, 3) jak w praktyce funkcjonuje wolontariat
w obszarze wsparcia rodzin i pieczy zastępczej, 4) jakie przynosi korzyści.
Odpowiedź na pytania badawcze została zawarta w kolejnych rozdziałach
artykułu. Wskazuję w nim na przesłanki rozwoju wolontariatu jako uzupełnienia
systemu profesjonalnych działań w sferze wsparcia rodziny i pieczy zastępczej, definiuję pojęcie wolontariatu, przedstawiam zarówno prawne podstawy pracy społecznej dotyczące wolontariatu ogółem, jak i szczegółowe regulacje dotyczące pracy
społecznej w sferze wsparcia rodziny i pieczy zastępczej. W artykule prezentuję
dane statystyczne i empiryczne informacje wskazujące na zakres aktywności wolontariackiej. Przedstawiam instytucję rodziny wspierającej, która moim zdaniem również może być zaliczona do społecznego wsparcia profesjonalnych działań na rzecz
rodzin w kryzysie. Wskazuję również na korzyści płynące z aktywności wolontariackiej – zarówno dla dzieci i rodzin objętych wsparciem, jak i samych wolontariuszy.
Potrzeba wsparcia profesjonalnych działań na rzecz
rodzin i dzieci przebywających w pieczy zastępczej
Wsparcie rodziny przeżywającej trudności w wypełnianiu funkcji opiekuńczo-wychowawczych realizowane jest przez specjalnie w tym celu powołane służby
publiczne. Zadania te wypełniają przede wszystkim instytucje pomocy społecznej,
wspomagane w tym zakresie przez instytucje oświaty. W ramach profesjonalnych
działań rodzina wykazująca trudności w wypełnianiu funkcji opiekuńczo-wychowawczych może korzystać z systemu wsparcia, który ma na celu przywrócenie jej
zdolności do wypełniania tych zadań. Wspieranie rodziny jest prowadzone w formie pracy z rodziną oraz pomocy w opiece i wychowaniu dziecka. W tym zakresie
najistotniejsze są działania asystenta rodziny, pracownika socjalnego oraz placówek
wsparcia dziennego (np. świetlic, klubów, ognisk wychowawczych) zapewniających dzieciom opiekę, wychowanie, pomoc w nauce i organizację czasu wolnego.
66
Wolontariat jako obszar wsparcia rodzin przeżywających trudności…
W przypadku niemożności zapewnienia dziecku opieki i wychowania przez rodziców rodziny wspiera system pieczy zastępczej – rodzinnych i instytucjonalnych
form opieki nad dzieckiem.
Profesjonalny system wsparcia rodziny ma, przy wykorzystaniu katalogu możliwych form wsparcia, doprowadzić do przezwyciężenia trudnej sytuacji rodziny,
rozwiązania problemów, zmotywować do podejmowania aktywności w sferze
opieki nad dzieckiem, a w przypadku dzieci zaspokoić ich potrzeby emocjonalne,
bytowe, rozwojowe, społeczne oraz religijne, zapewnić kształcenie, w tym wyrównanie braków rozwojowych i szkolnych, a także rozwój zainteresowań i uzdolnień.
Z czego wynika konieczność wsparcia społecznego systemu działań profesjonalnych? Bardzo często gdy mówimy o potrzebie pomocy ze strony wolontariuszy,
wskazujemy na niedostatek działań profesjonalnych, ograniczony czas, który etatowi pracownicy mogą przeznaczyć na wsparcie rodziny czy dziecka, ze względu
na zbyt dużą liczbę podopiecznych i biurokratyzację ich pracy, ściśle określone możliwości oddziaływań, ograniczony zakres usług, jakimi dysponują instytucje publiczne, uniemożliwiający im adekwatne oddziaływanie we wszystkich sytuacjach.
W tym kontekście można by powiedzieć, że społeczni pracownicy niejako zastępują
działania profesjonalistów, wykonują część ich pracy. Oczywiście takie ujęcie działań wolontariackich ma swoje uzasadnienie. Faktycznie często pracownicy profesjonalni są zbyt mocno obciążeni pracą, nie są w stanie w pełni objąć opieką powierzonych im rodzin czy dzieci, które zwykle wymagają pomocy w dużym zakresie.
Jednakże potrzeba wsparcia profesjonalnych działań na rzecz rodziny przez aktywność społeczną ma inne ważne przesłanki.
Po pierwsze, to konieczność budowy systemu społecznych relacji rodzin w kryzysie i dzieci z tych rodzin. Dalsza rodzina, przyjaciele, koledzy, znajomi – rodziny
prawidłowo wypełniające swoje funkcje są otoczone społeczną tkanką wzajemnych
relacji, która w razie sytuacji kryzysowych najczęściej staje się pierwszym filarem
wsparcia i pomocy. Rodziny z trudnościami, dzieci pozbawione opieki rodziców bardzo często na takie wsparcie nie mogą liczyć. Wolontariusze, działacze organizacji
pozarządowych pracujących z dziećmi i młodzieżą, pracownicy instytucji – w tym
przypadku oni budują społeczną sieć wsparcia dzieci i ich rodzin. Możemy ten zasób
określić mianem kapitału społecznego1.
Po drugie, to potrzeba udzielania wsparcia o nieco odmiennym charakterze niż
działania profesjonalistów. Społeczni pracownicy najczęściej nie mają merytorycznego przygotowania do świadczenia pomocy. Ich działania są wypadkową ich własnej wiedzy, doświadczenia i chęci pomocy innym. Kładą też nacisk na inne działania
D. Moroń, Kapitał społeczny – próba definicji [w:] D. Moroń (red.), Kapitał ludzki i społeczny. Wybrane problemy teorii
i praktyki, Wydawnictwo Uniwersytetu Wrocławskiego, Wrocław 2009, s. 29–33; D. Moroń, Rola rodziny w tworzeniu
kapitału ludzkiego i społecznego [w:] J. Koperek (red.), Rodzina europejska, Wydawnictwo KUL, Lublin 2011, s. 205–217.
1 67
Dorota Moroń
niż profesjonaliści. Na własnym przykładzie pokazują, jak sobie radzić, w większym
zakresie koncentrują się na wsparciu emocjonalnym. Uzupełniają, ale nie zastępują
profesjonalistów w pracy z dzieckiem i rodziną.
Po trzecie, często ochotnicy są bardzo potrzebni, aby nawiązać kontakt z młodym
człowiekiem, przekonać go do przyjęcia pomocy i współpracy z profesjonalistami.
Szczególnie dotyczy to młodzieży, która bardzo sceptycznie podchodzi do profesjonalnych pracowników (pedagogów, psychologów, wychowawców, pracowników
socjalnych, asystentów rodzin) i podejmowane przez nich działania traktuje jako
próbę ingerencji w życie prywatne. Wolontariusze, przede wszystkim młodzi ludzie
(np. studenci), dużo łatwiej nawiązują kontakty z podopiecznymi, potrafią przekonać do właściwych zachowań i udzielić pomocy często lepiej niż pracownicy służb
publicznych.
Wolontariat jako forma aktywności społecznej
Społeczne wsparcie może być realizowane w bardzo różny sposób. W pomoc rodzinom przeżywającym trudności może się zaangażować dalsza rodzina, sąsiedzi, parafia czy organizacje pozarządowe. Istotną rolę odgrywa w tym zakresie wolontariat.
Czym jest wolontariat? Najogólniej można stwierdzić, że wolontariat to dobrowolne
i nieodpłatne wykonywanie świadczeń na rzecz innych. W definicjach wolontariatu najczęściej zwraca się uwagę na trzy, konstytutywne dla tej idei, cechy: dobrowolność, nieodpłatność i świadczenie pracy. Dla przykładu Stowarzyszenie Klon/
Jawor wskazuje, że wolontariat to „bezpłatne, dobrowolne, świadome działanie
na rzecz innych, wykraczające poza więzi rodzinne, koleżeńskie czy przyjacielskie”2,
podkreśla więc, że nie powinna uważać się za wolontariusza osoba, która pomaga
krewnym czy najbliższym przyjaciołom. W definicjach przedstawianych przez Unię
Europejską za wolontariat uznawana jest działalność, która:
• podejmowana jest dobrowolnie, z poświęceniem czasu i energii na działania
przynoszące korzyść innym i całemu społeczeństwu;
• jest nieodpłatna (co nie wyklucza zwrotu kosztów bezpośrednio związanych
z działalnością społeczną);
• wykonywana jest w celu nienastawionym na zysk i podejmowana przede
wszystkim w ramach organizacji pozarządowej, a zatem nie może być motywowana osiągnięciem korzyści materialnych czy finansowych;
• nie jest podejmowana w zastępstwie lub zamiast pracy zarobkowej3.
P. Adamiak, Zaangażowanie społeczne Polek i Polaków: wolontariat, filantropia, 1% i wizerunek organizacji pozarządowych. Raport z badania 2013, Stowarzyszenie Klon/Jawor, Warszawa 2014, s. 17.
3 Wolontariat w Europie, Unia Europejska, http://europa.eu/youth/eu/article/45/775_pl (11.05.2015).
2 68
W polskim prawie wolontariat uregulowany został na mocy ustawy o działalności pożytku publicznego i o wolontariacie4. Na jej podstawie możemy stwierdzić,
że wolontariat to ochotnicze i nieodpłatne wykonywanie świadczeń na rzecz określonych podmiotów:
• organizacji pozarządowych, a także: osób prawnych i jednostek organizacyjnych działających na podstawie przepisów o stosunku Państwa do Kościoła Katolickiego w Rzeczypospolitej Polskiej, o stosunku Państwa do innych kościołów
i związków wyznaniowych oraz o gwarancjach wolności sumienia i wyznania,
jeżeli ich cele statutowe obejmują prowadzenie działalności pożytku publicznego; stowarzyszeń jednostek samorządu terytorialnego; spółdzielni socjalnych;
spółek akcyjnych i spółek z ograniczoną odpowiedzialnością oraz klubów sportowych będących spółkami działającymi na podstawie przepisów ustawy z dnia
25 czerwca 2010 r. o sporcie5, które nie działają w celu osiągnięcia zysku oraz
przeznaczają całość dochodu na realizację celów statutowych oraz nie przeznaczają zysku do podziału między swoich udziałowców, akcjonariuszy i pracowników – w zakresie ich działalności statutowej, w szczególności w zakresie działalności pożytku publicznego, z wyłączeniem prowadzonej przez nie działalności
gospodarczej;
• organów administracji publicznej, z wyłączeniem prowadzonej przez nie działalności gospodarczej;
• jednostek organizacyjnych podległych organom administracji publicznej lub
nadzorowanych przez te organy, z wyłączeniem prowadzonej przez te jednostki
działalności gospodarczej;
• podmiotów leczniczych w rozumieniu przepisów o działalności leczniczej w zakresie wykonywanej przez nie działalności leczniczej.
Generalnie można więc powiedzieć, że zgodnie z polskim prawem wolontariusze to osoby, które dobrowolnie i bez wynagrodzenia wykonują pracę w ramach
podmiotów pozarządowych oraz instytucji publicznych6. Pojęcie wolontariatu nie
dotyczy więc tych, którzy dobrowolnie i nieodpłatnie pomagają potrzebującym
bez pośrednictwa instytucji czy organizacji, chociaż działalność ta również należy
do systemu społecznego wsparcia jednostek i rodzin.
Ustawa z dnia 24 kwietnia 2003 r. o działalności pożytku publicznego i o wolontariacie, t.j.: Dz.U. z 2014 r.
5 Ustawa z dnia 25 czerwca 2010 r. o sporcie, t.j.: Dz.U. z 2014 r. poz. 715.
6 Jedynymi podmiotami prywatnymi, w ramach których wolontariusze mogą prowadzić działalność, są podmioty lecznicze. Zgodnie z art. 4 ustawy z dnia 15 kwietnia 2011 r. o działalności leczniczej, t.j.: Dz.U. z 2015 r.
poz. 618 z późn. zm., podmioty lecznicze mogą być przedsiębiorcami, ale również samodzielnymi publicznymi
zakładami opieki zdrowotnej, jednostkami budżetowymi, stowarzyszeniami i fundacjami.
4 69
Dorota Moroń
Wolontariat jako forma pomocy rodzinom przejawiającym trudności i dzieciom
będzie dobrowolną, nieodpłatną pracą ochotników na rzecz tych osób, wsparciem
realizowanym za pośrednictwem instytucji publicznych lub organizacji pozarządowych, uzupełniającym działania profesjonalne.
Prawne aspekty pracy wolontariuszy
Wolontariat regulowany jest ustawą o działalności pożytku publicznego i o wolontariacie. Ten akt prawny określa prawa i obowiązki ochotników oraz zadania i uprawnienia organizacji i instytucji korzystających z ich pracy. Chodzi tu o stworzenie
warunków umożliwiających legalne i bezpieczne świadczenie pracy społecznej.
W związku z tym, że ustawa ta stanowi w art. 42 ust. 3, iż „członek stowarzyszenia
może również wykonywać świadczenia, jako wolontariusz, na rzecz stowarzyszenia,
którego jest członkiem”, bardzo często w trzecim sektorze mówi się o wolontariuszach wewnętrznych, a więc będących członkami organizacji (wlicza się tu również
osoby pełniące funkcje np. w fundacjach), oraz zewnętrznych, a więc niezwiązanych z organizacją. W instytucjach publicznych mamy do czynienia z wolontariuszami zewnętrznymi.
Ustawa wskazuje, że wolontariusz powinien mieć kwalifikacje i spełniać wymagania odpowiednie do rodzaju i zakresu wykonywanych świadczeń, jeżeli obowiązek posiadania takich kwalifikacji i spełniania stosownych wymagań wynika
z odrębnych przepisów. Mogą to być wymagania dotyczące pracy w określonych
instytucjach lub wymagania i kwalifikacje niezbędne do wykonywania określonych
czynności czy zawodów (np. kierowanie pojazdem, praca lekarza)7.
Organizacje i instytucje, które podejmują się współpracy z wolontariuszami,
przyjmują na siebie określone obowiązki. Do najważniejszych zobowiązań podmiotów korzystających z pracy wolontariuszy należą:
• obowiązek informowania wolontariusza o przysługujących mu prawach i ciążących na nim obowiązkach oraz zapewnienie dostępności tych informacji;
• zawarcie porozumienia z wolontariuszem – przy świadczeniach wykonywanych przez okres dłuższy niż 30 dni oraz na wniosek wolontariusza w formie
pisemnej;
• wydanie pisemnego zaświadczenia o wykonaniu świadczeń przez wolontariusza, w tym o zakresie wykonywanych świadczeń;
Zob. D. Moroń, Wolontariat w trzecim sektorze. Prawo i praktyka, Wydawnictwo Uniwersytetu Wrocławskiego,
Wrocław 2009, s. 118–119.
7 70
• informowanie o ryzyku dla zdrowia i bezpieczeństwa związanym z wykonywanymi świadczeniami oraz o zasadach ochrony przed zagrożeniami;
• zapewnienie wolontariuszowi bezpiecznych i higienicznych warunków wykonywania świadczeń, w tym odpowiednich środków ochrony indywidualnej;
• pokrywanie kosztów podróży służbowych i diet (wolontariusz może w formie
pisemnej zwolnić korzystającego z tego obowiązku);
• zapewnienie ubezpieczenia od następstw nieszczęśliwych wypadków/zaopatrzenia z tytułu wypadku.
Podmioty korzystające z pracy wolontariuszy mogą także:
• pokrywać inne niezbędne koszty ponoszone przez wolontariusza, związane
z wykonywaniem świadczeń;
• pokrywać koszty szkoleń wolontariuszy w zakresie wykonywanych przez nich
świadczeń;
• zapewnić wolontariuszowi ubezpieczenie zdrowotne w ramach NFZ;
• zapewnić wolontariuszowi ubezpieczenie od odpowiedzialności cywilnej, w zakresie wykonywanych świadczeń.
Podstawą współpracy organizacji czy instytucji z wolontariuszem jest porozumienie zawarte pomiędzy podmiotem korzystającym ze świadczeń a ochotnikiem.
Zawarcie go w formie pisemnej jest obowiązkowe na wniosek osoby pracującej lub
jeśli wykonuje ona świadczenia przez okres dłuższy niż 30 dni. W porozumieniu
powinny być określone zadania wolontariusza, jego zakres obowiązków, a także
zobowiązania organizacji współpracującej z ochotnikiem.
Przepisy dotyczące wolontariatu wspierającego dzieci z rodzin przeżywających
trudności w wypełnianiu funkcji opiekuńczo-wychowawczych zawiera ustawa
o wspieraniu rodziny i systemie pieczy zastępczej8. Wskazuje ona, że z pomocy
wolontariuszy mogą korzystać:
• placówki wsparcia dziennego;
• rodziny zastępcze i rodzinne domy dziecka;
• placówki opiekuńczo-wychowawcze.
Ustawa wyraźnie mówi o „korzystaniu z pomocy” i nie pozwala na ograniczenie
liczby profesjonalnego personelu w związku z pracą wolontariuszy, co ma wskazywać na uzupełniającą rolę ochotników w sprawowaniu opieki nad dziećmi. Jednocześnie ustawa wskazuje na wymogi dotyczące wolontariuszy podejmujących
aktywność w określonych typach instytucji. Zestawiono je w tabeli 1.
8 Ustawa z dnia 9 czerwca 2011 r. o wspieraniu rodziny i systemie pieczy zastępczej, t.j.: Dz.U. z 2015 r. poz. 332.
71
Dorota Moroń
Tabela 1. Wymogi stawiane wolontariuszom wspierającym dzieci z rodzin przeżywających trudności w wypełnianiu funkcji
opiekuńczo-wychowawczych oraz umieszczone w pieczy zastępczej
Instytucja
Wymogi stawiane wolontariuszowi
Placówka
wsparcia
dziennego
• nie był skazany prawomocnym wyrokiem za umyślne przestępstwo lub
umyślne przestępstwo skarbowe
Rodzina
zastępcza,
rodzinny dom
dziecka
• akceptacja przez rodzinę zastępczą/prowadzącego rodzinny dom dziecka,
• nie jest i nie był pozbawiony władzy rodzicielskiej oraz władza rodzicielska
nie jest mu ograniczona ani zawieszona,
• wypełnia obowiązek alimentacyjny – w przypadku gdy taki obowiązek
w stosunku do niego wynika z tytułu egzekucyjnego,
umyślne przestępstwo skarbowe
Placówka
opiekuńczo-wychowawcza
• nie jest i nie był pozbawiony władzy rodzicielskiej oraz władza rodzicielska
nie jest mu ograniczona ani zawieszona,
• wypełnia obowiązek alimentacyjny – w przypadku gdy taki obowiązek
w stosunku do niego wynika z tytułu egzekucyjnego,
umyślne przestępstwo skarbowe,
• jest zdolny do pracy w placówce opiekuńczo-wychowawczej, co zostało potwierdzone zaświadczeniem lekarskim o braku przeciwwskazań do tej pracy
Źródło: opracowanie własne na podstawie ustawy o wspieraniu rodziny i systemie pieczy zastępczej.
Należy zwrócić uwagę, że wolontariuszom zostały postawione określone
wymagania (np. niekaralność, wypełnianie obowiązku alimentacyjnego – zestawione w tabeli 1), które mają zagwarantować, że dziećmi będą się opiekować osoby
do tego zdolne. Nie mają oni natomiast obowiązku posiadania kwalifikacji zawodowych uprawniających do pracy w instytucjach wsparcia rodziny i pieczy zastępczej
(np. wyższego wykształcenia kierunkowego, stażu pracy), ich zadaniem jest bowiem
wspieranie, a nie zastępowanie pracowników.
Rodzinom zastępczym oraz prowadzącym rodzinne domy dziecka pomocą
w pozyskiwaniu wolontariuszy powinni służyć organizatorzy rodzinnej pieczy
zastępczej.
Praca wolontariuszy angażujących się w pracę z dziećmi z rodzin przeżywających trudności w wypełnianiu funkcji opiekuńczo-wychowawczych podlega więc
regulacji prawnej dwóch ustaw: ustawy z dnia 24 kwietnia 2003 r. o działalności
pożytku publicznego i o wolontariacie oraz ustawy z dnia 9 czerwca 2011 r. o wspieraniu rodziny i systemie pieczy zastępczej. Korzystając z pracy ochotników, instytucje i organizacje muszą stosować się do tych przepisów. Mają one bowiem na celu
zapewnienie bezpieczeństwa i odpowiedniej opieki dzieciom oraz bezpieczeństwa
pracy wolontariuszy.
72
Rodzina wspierająca jako forma społecznego
wsparcia rodziny w kryzysie
Ustawa o wspieraniu rodziny i systemie pieczy zastępczej wprowadziła instytucję
rodziny wspierającej, a więc rodziny, która pomaga rodzinie przeżywającej trudności
w wypełnianiu funkcji opiekuńczo-wychowawczych, uzupełniając pracę asystenta
rodziny. Rodzina wspierająca, zgodnie z ustawą, pomaga w opiece i wychowaniu dzieci,
prowadzeniu gospodarstwa domowego oraz kształtowaniu i wypełnianiu podstawowych ról społecznych. Jej praca może więc dotyczyć m.in. wsparcia dzieci w nauce
– uzupełniania braków edukacyjnych, odrabiania z nimi zadań domowych, organizowania czasu wolnego dzieci, rozwijania zainteresowań, wypracowania nawyku wspólnego spędzania czasu przez członków rodziny, wsparcia w wychowaniu dzieci, wykonywania codziennych, domowych czynności, jak: gotowanie, sprzątanie, utrzymanie
higieny osobistej czy prowadzenie budżetu gospodarstwa domowego.
Rodzina wspierająca ma stanowić dobry wzór funkcjonowania rodziny oraz
pomagać rodzinie i dzieciom w pokonywaniu problemów. Funkcję rodziny wspierającej może pełnić rodzina z szeroko rozumianego otoczenia dziecka, a więc np. sąsiedzi, rodzina rówieśnika ze szkoły czy przedszkola, rodzina zaprzyjaźniona. Rodzina
wspierająca powinna współdziałać z asystentem rodziny, ale może realizować swoje
funkcje również wtedy, gdy rodzina przeżywająca trudności nie jest objęta wsparciem asystenta.
Dlaczego pracę rodziny wspierającej można potraktować jako wolontariat?
Przede wszystkim wynika to z faktu, że rodzina wspierająca podejmuje aktywność
na rzecz pomocy innym, poświęca swój czas i energię dla wspomożenia rodziny
przeżywającej problemy. Nie otrzymuje wynagrodzenia za swoją pracę, swoje zadania realizuje więc społecznie. Jednocześnie należy nadmienić, że przysługuje jej
zwrot kosztów związanych z udzielaniem pomocy.
W 2013 r. funkcjonowały 44 rodziny wspierające – bardzo podobnie jak w roku
2012. Z ich pomocy skorzystało 47 rodzin w kryzysie. Pomoc rodzin wspierających najczęściej była krótkotrwała: 20 rodzin pracowało nie dłużej niż 3 miesiące,
13 – do roku, zaś 11 – dłużej niż rok9. Świadczy to o bardzo małym zakresie wykorzystywania tego narzędzia we wspieraniu rodzin w kryzysie. Instytucja rodziny
wspierającej jest interesującą formułą społecznej pomocy rodzinom wykazującym
trudności. Kluczową kwestią jest jednak pozyskanie przez instytucje pomocy społecznej rodzin, które podjęłyby się takiej pracy. Wydaje się jednak, że warto podejmować działania w kierunku aktywizacji otoczenia społecznego rodzin problemowych.
Informacja Rady Ministrów o realizacji w roku 2013 ustawy z dnia 9 czerwca 2011 r. o wspieraniu rodziny i systemie
pieczy zastępczej, Ministerstwo Pracy i Polityki Społecznej, Warszawa 2014, http://www.mpips.gov.pl/download/
gfx/mpips/pl/defaultopisy/8856/1/1/RM-24-157-14%20do%20Sejmu.pdf (13.06.2015).
9 73
Dorota Moroń
Aktywność społeczna w obszarze
wsparcia rodziny i pieczy zastępczej
Oszacowanie zasięgu wolontariatu w ogóle, w tym pracy społecznej w zakresie
wsparcia rodziny, jest niezwykle trudne. Badania posługują się różną terminologią,
a przytaczane liczby często nie oddają skali zjawiska i trudno je porównać10. Warto
jednak wskazać na kilka danych, które w jakimś stopniu pozwalają na ukazanie
zjawiska.
Z badań CBOS wynika, że w 2011 r. na rzecz swojego środowiska i potrzebujących pracowało 20% Polaków, natomiast 32% pracowało społecznie w organizacjach
obywatelskich. Pamiętać należy, że często są to te same osoby, stąd CBOS zbiorczy
wskaźnik zaangażowania szacuje na 39%11.
Ogólną aktywność społeczną w 2013 r. Stowarzyszenie Klon/Jawor szacuje
na 34%. Badania przeprowadzone przez organizację wskazują, że 18% Polaków
angażowało się w wolontariat formalny, na rzecz organizacji pozarządowych, 27%
w wolontariat nieformalny, na rzecz otoczenia lub osób spoza rodziny i znajomych,
zaś 9% realizowało wolontariat na rzecz kościoła lub związku wyznaniowego12.
Na przestrzeni ostatnich lat aktywność ta nie ulega większym zmianom13.
Wśród ochotników działających w organizacjach pozarządowych 37% zajmuje się bezpośrednią pomocą, wsparciem lub działaniami na rzecz innych ludzi14.
Wśród nich prawdopodobnie znajdziemy tych, którzy wspierają dzieci i rodziny
z trudnościami.
Patrząc od strony trzeciego sektora, podkreślić należy, że zaledwie 6% organizacji, wskazując na jedno główne pole działań, lokuje się w sferze usług socjalnych
i pomocy społecznej. Gdy weźmiemy pod uwagę wszystkie pola działań, sferę
tę uwzględnia 16% podmiotów non-profit15. Działające w obszarze usług socjalnych,
pomocy społecznej, humanitarnej i ratownictwa organizacje najczęściej wspierają
dzieci i młodzież oraz rodziny niewydolne wychowawczo i w trudnej sytuacji życiowej, a także niepełnosprawnych. Informacje te przedstawia rycina 1.
Aktywność społeczną można badać, pytając o zaangażowanie osoby fizyczne lub organizacje/instytucje,
na rzecz których pracują ochotnicy. Różnie można ją definiować – jako wolontariat, pomoc innym, wsparcie,
działalność na rzecz najbliższego środowiska, aktywność społeczną, członkostwo – zależnie od tego uzyskujemy
odmienne wyniki badań. Ponadto odróżnić trzeba wolontariat akcyjny, jednorazowy od długookresowej pracy
na rzecz organizacji czy instytucji.
11 Aktywność społeczna w organizacjach obywatelskich, Komunikat z badań CBOS nr BS/18/2012, Centrum Badania
Opinii Społecznej, Warszawa 2012, s. 10, http://www.cbos.pl/SPISKOM.POL/2012/K_018_12.PDF (15.08.2015).
12 P. Adamiak, Zaangażowanie społeczne…, op.cit., s. 42.
13 Ibidem.
14 Ibidem, s. 52.
15 J. Przewłocka, P. Adamiak, J. Herbst, Podstawowe fakty…, op.cit., s. 34–35.
10 74
Rycina 1. Pola działań organizacji pozarządowych działających w sferze usług socjalnych, pomocy społecznej, humanitarnej
i ratownictwa
Wsparcie dzieci i młodzieży oraz opieka nad nimi
Wspomaganie rodzin ubogich i niewydolnych wychowawczo
Pomoc osobom niepełnosprawnym
Pomoc skrajnie ubogim
Pomoc osobom starszym
Dystrybucja darów żywnościowych, rzeczowych oraz odzieży
Pomoc osobom uzależnionym lub ich bliskim
Wsparcie domów dziecka i rodzin zastępczych
0%
10%
20%
30%
40%
50%
60%
Źródło: J. Przewłocka, P. Adamiak, J. Herbst, Podstawowe fakty…, op.cit., s. 37.
Dodać należy, że 82% organizacji zajmujących się sferą socjalną prowadzi bezpośrednie działania na rzecz swoich podopiecznych (członków), zaś 62% zajmuje się
wspieraniem rzeczowym i finansowym potrzebujących16.
Wolontariat jest nieodłącznym elementem działalności pozarządowej, większość
organizacji korzysta z pracy ochotników i bez ich wsparcia nie byłaby w stanie prowadzić swoich działań. Z wolontariatu wewnętrznego, a więc dobrowolnej i nieodpłatnej pracy członków i osób pełniących funkcje, korzysta aż 94% organizacji
pozarządowych, zaś 55% korzysta też z wolontariatu zewnętrznego17.
Wśród wolontariuszy pracujących w organizacjach pozarządowych i w instytucjach publicznych znajdziemy tych, którzy działają na rzecz dzieci z rodzin
z trudnościami i umieszczonych w pieczy zastępczej. Wolontariat na rzecz wsparcia
rodziny i dzieci w pieczy zastępczej organizują i prowadzą:
• instytucje pomocy społecznej: ośrodki pomocy społecznej, centra pomocy rodzinie, statutowo realizujące zadania z zakresu wsparcia rodziny i systemu pieczy
zastępczej;
• instytucje publiczne powołane do realizacji zadań na rzecz wspierania rodziny i pieczy zastępczej, np. specjalnie tworzone podmioty prowadzące placówki
(wsparcia dziennego, opiekuńczo-wychowawcze), placówki wsparcia dziennego, placówki opiekuńczo-wychowawcze – poszukując wolontariuszy wspierających ich działalność, np. program „Z Nami” Centrum Wspierania Rodzin
16 17 Ibidem, s. 51.
Ibidem, s. 80.
75
Dorota Moroń
„Swoboda” w Poznaniu, projekt „Wrocławska Podróż do Wolontariatu” realizowany przez Wrocławskie Centrum Opieki i Wychowania;
• organizacje pozarządowe – zajmujące się wspieraniem rodzin, dzieci, w tym prowadzeniem placówek wsparcia dziennego dla dzieci z rodzin w kryzysie, organizacją i prowadzeniem pieczy zastępczej (na zlecenie i we współpracy z instytucjami publicznymi) lub angażujące się we wspieranie pieczy zastępczej, np. „Dzieło
Pomocy Dzieciom” Fundacji Ruperta Mayera z Krakowa, Stowarzyszenie Rodzin
Zastępczych „Przystanek Nadziei” Legnica, program Wolontariusz w pieczy zastępczej prowadzony przez Ośrodek Wsparcia Rodzinnej Opieki Zastępczej PORT
Towarzystwa Nasz Dom, projekt „Świdnicka podróż do wolontariatu” realizowany przez Fundację Ziemi Świdnickiej na Rzecz Wspierania Profesjonalnej Pomocy
„SKSK”, Dolnośląska Fundacja na rzecz Pieczy Zastępczej „Przystanek Rodzina”.
Wolontariat może być prowadzony w ramach działań statutowych podmiotów
i finansowany z ich własnych środków lub przy wykorzystaniu zewnętrznych źródeł finansowania, np. środków europejskich czy krajowych. Projekty wolontariackie
przyjmują różny zakres i stopień sformalizowania – od pojedynczych wolontariuszy
pracujących w organizacjach czy instytucjach na indywidualnie określonych warunkach, po kompleksowe programy wolontariackie. Podkreślić też należy, że dzieci
przebywające w pieczy zastępczej mogą być również objęte wsparciem wolontariuszy w ramach programów konstruowanych z myślą o wsparciu rodzin, nie tylko
zastępczych. Przykładem mogą być programy typu Starszy Brat – Starsza Siostra,
wywodzące się z pomysłu zrodzonego w Stanach Zjednoczonych na początku
XX w., a w Polsce wdrożonego przez Fundację im. Stefana Batorego.
Nie sposób dokładnie policzyć, ilu wolontariuszy pracujących w organizacjach pozarządowych i instytucjach publicznych prowadzi działania na rzecz dzieci
z rodzin przeżywających trudności w wypełnianiu funkcji opiekuńczo-wychowawczych i dzieci przebywających w pieczy zastępczej. Jedyne dane na ten temat prezentuje Główny Urząd Statystyczny w opracowaniu Pomoc społeczna i opieka nad dzieckiem
i rodziną w 2013 roku. Przedstawia ono wolontariat w placówkach wsparcia dziennego
oraz instytucjonalnej pieczy zastępczej, pomija jednakże sferę rodzinnej pieczy zastępczej. Placówki wsparcia dziennego w roku 2013 wspierało 6,8 tys. wolontariuszy, zaś
instytucjonalną pieczę zastępczą 2,4 tys. ochotników. Widoczny jest w tym zakresie
niewielki wzrost liczby ochotników zaangażowanych we wsparcie dzieci (rycina 2).
Zasięg oddziaływania pracy wolontariackiej możemy przeanalizować, wskazując, ilu
wychowanków przypada średnio na jednego wolontariusza. W placówkach wsparcia dziennego jest to 18 dzieci, zaś w placówkach instytucjonalnej pieczy zastępczej – 11 (rycina 3).
W obu typach placówek liczba wychowanków przypadających na wolontariusza spada,
co wskazuje na większy zakres wsparcia dzieci przez pracowników społecznych.
76
Rycina 2. Wolontariat w placówkach wsparcia dziennego i instytucjonalnej pieczy zastępczej
7000
6000
5000
4000
3000
2000
1000
0
2011
2012
2013
Wolontariusze w placówkach wsparcia dziennego
Wolontariusze w instytucjonalnej pieczy zastępczej
Źródło: Pomoc społeczna i opieka nad dzieckiem i rodziną w 2013 roku, Główny Urząd Statystyczny, Warszawa 2014,
s. 98, 162; Pomoc społeczna i opieka nad dzieckiem i rodziną w 2012 roku, Główny Urząd Statystyczny, Warszawa
2013, s. 96, 159.
Rycina 3. Liczba wychowanków przypadających na jednego wolontariusza
25
20
15
10
5
0
2011
2012
2013
Placówki wsparcia dziennego
Instytucjonalna piecza zastępcza
Źródło: opracowanie własne na podstawie: Pomoc społeczna i opieka (…) w 2013 roku, s. 98–99, 159, 162; Pomoc społeczna i opieka (…) w 2012 roku, s. 91, 96, 157, 159.
Chociaż nie sposób podać dokładnych danych dotyczących wolontariatu
w obszarze wsparcia rodziny i dzieci umieszczonych w pieczy zastępczej, analiza
dostępnych statystyk oraz prowadzonych programów wolontariackich pozwala
na stwierdzenie, że aktywność społeczna w tym obszarze intensywnie się rozwija.
Ten pozytywny trend pozwala na obejmowanie wsparciem coraz większej liczby
dzieci potrzebujących pomocy.
77
Dorota Moroń
Korzyści z wolontariatu wspierającego rodziny
w kryzysie i dzieci w pieczy zastępczej
Wartość wolontariatu wiąże się z przynoszeniem korzyści zarówno osobom korzystającym z pracy społecznej, jak i samym ochotnikom.
Wolontariusze wspierający rodziny i dzieci w pieczy zastępczej najczęściej zaangażowani są w pomoc dzieciom. Przede wszystkim dotyczy to pomocy
w odrabianiu lekcji, nadrabianiu zaległości szkolnych i dodatkowej edukacji,
a także prowadzenia zajęć reedukacyjnych oraz organizacji czasu wolnego dzieci
i młodzieży. Wolontariusze pomagają również w opiece nad młodszymi dziećmi
– zapewniając zabawy edukacyjne czy wspólne spędzanie czasu wolnego. Dzieci
korzystające z pomocy otrzymują więc wsparcie o charakterze edukacyjnym, ciekawą ofertę spędzania wolnego czasu, pomoc w realizacji własnych pasji i pomysłów. Równie ważne jest jednak tworzenie więzi społecznych i emocjonalnych.
Wolontariusz pełni często rolę starszego brata, siostry, cioci, wujka czy babci lub
dziadka – osoby, od której dziecko doświadczające ograniczonego wsparcia biologicznej rodziny może uzyskać emocjonalną pomoc i opiekę. Wolontariusze
są przykładem, jak pokierować własnym życiem, służą radą, doświadczeniem,
wspierają dzieci i młodzież w kształtowaniu kompetencji społecznych, umiejętności niezbędnych w dorosłym życiu.
Rodzice zastępczy oraz pracownicy rodzinnych domów dziecka i placówek
opiekuńczo-wychowawczych dzięki wolontariatowi uzyskują wsparcie w prowadzonych przez siebie działaniach i możliwość kompleksowej pomocy podopiecznym, tworzenia lepszych warunków do rozwoju dzieciom i młodzieży.
Wolontariusze pomagają także rodzicom – zarówno tym biologicznym, jak
i zastępczym – w wypełnianiu funkcji społecznie przypisywanych rodzinom.
Chodzi nie tylko o funkcje opiekuńczo-wychowawcze i socjalizacyjne realizowane wobec dzieci, ale również o funkcje materialno-ekonomiczne, kulturalne,
rekreacyjno-towarzyskie, religijne czy wreszcie emocjonalno-ekspresyjne18. Niewłaściwe wypełnianie tych funkcji rzutuje na sytuację rodziny, w tym dzieci w niej
przebywających. Rodziny przeżywające trudności w realizacji funkcji opiekuńczo-wychowawczych mają zwykle problemy ze spełnianiem innych zadań, co bezpośrednio lub pośrednio rzutuje na sytuację dzieci. Problemy te mogą dotyczyć
również rodzin zastępczych. Pamiętać bowiem należy, że większość dzieci umieszczonych w rodzinnej pieczy zastępczej przebywa w tzw. rodzinach spokrewnionych, w których opiekę nad dzieckiem sprawują osoby będące wstępnymi
F. Adamski, Socjologia małżeństwa i rodziny, Państwowe Wydawnictwo Naukowe, Warszawa 1982, s. 36; Z. Tyszka, System metodologiczny wieloaspektowej integralnej analizy życia rodzinnego, Wydawnictwo Naukowe Uniwersytetu im. Adama Mickiewicza, Poznań 2001, s. 69–86.
18 78
(dziadkami, pradziadkami) lub rodzeństwem dziecka19. Rodziny te, aby dobrze
realizowały swoje zadania, wymagają szczególnej pomocy zarówno ze strony profesjonalistów, jak i wolontariuszy.
Działalność społeczna przynosi profity także wolontariuszom. Główne czynniki motywujące do zaangażowania w pracę społeczną to korzyści psychologiczne,
m.in. chęć bycia potrzebnym, przyjemność z pomocy innym – wskazało na nie 66%
wolontariuszy. Inną ważną grupą czynników, którą podkreśliło aż 65% ochotników,
są wartości i normy społeczne: przekonanie, że trzeba pomagać innym, konieczność bycia pożytecznym, uznawanie współdziałania za wartość, dążenie do zmiany
świata na lepsze. Motywatorem są również relacje towarzyskie i społeczne (51%),
bezpośrednie korzyści, np. nabycie nowych umiejętności, rozwiązanie własnych
problemów (44%), realizacja pasji (36%), a także oportunizm – pomaganie, gdyż inni
pomagają, brak umiejętności odmawiania (29%)20.
Podejmując się pracy z dziećmi, wolontariusze najczęściej uzyskują pracę w stabilnym projekcie wolontariackim, popartą podpisaną umową, ubezpieczenie, a także
możliwość udziału w warsztatach i szkoleniach z zakresu umiejętności istotnych
w pracy z dziećmi i stałą pomoc i wsparcie specjalistów pracy z dzieckiem i rodziną.
Często w ramach projektów wolontariackich ochotnicy mogą uzyskać dodatkowe
profity, np. udział w szkoleniach, warsztatach, imprezach integracyjnych oraz zwrot
kosztów ponoszonych w związku z pracą społeczną. Istotną, szczególnie z perspektywy młodych wolontariuszy, kwestią jest możliwość zdobycia pierwszego doświadczenia zawodowego oraz zyskania satysfakcji z pracy z dziećmi.
Podsumowanie
Wolontariat pełni niezwykle istotną rolę we wsparciu rodziny przeżywającej trudności w realizacji funkcji opiekuńczo-wychowawczych oraz dzieci umieszczonych
w pieczy zastępczej. Działalność ochotników uzupełnia pracę profesjonalnych służb
społecznych powołanych do pracy z rodziną w kryzysie i dziećmi pozbawionymi
opieki rodziców. Czy praca społeczna jest w tym obszarze zasadna i potrzebna? Zdecydowanie tak, wolontariusze są niezbędni wszędzie tam, gdzie istnieje potrzeba
kreowania społecznych relacji, wpływu na innych, tworzenia sieci pomocy i zaangażowania społecznego. Społeczne sieci wsparcia są niezbędne dla prawidłowego,
W 2013 r. 57% dzieci umieszczonych w rodzinnej pieczy zastępczej przebywało w rodzinach spokrewnionych,
28% w rodzinach niezawodowych, 11% w rodzinach zawodowych, a 4% w rodzinnych domach dziecka, zob.
Dane statystyczne dotyczące rodzin zastępczych i placówek opiekuńczo-wychowawczych, Ministerstwo Pracy i Polityki
Społecznej, http://www.mpips.gov.pl/wsparcie-dla-rodzin-z-dziecmi/opieka-zastepcza-nad-dzieckiem/dane-statystyczne/ (10.06.2015).
20 P. Adamiak, Zaangażowanie społeczne…, op.cit., s. 47–49.
19 79
Dorota Moroń
społecznego funkcjonowania rodzin i dzieci, dodatkowo praca wolontariuszy uzupełnia oddziaływania profesjonalnych pracowników służb społecznych. Dzięki
temu możliwe jest wielostronne i wieloaspektowe wsparcie dzieci i rodzin przeżywających trudności.
Korzystając z aktywności wolontariuszy, należy pamiętać, że ich pomoc nie może
zastępować pracy służb zawodowych. To właśnie dzięki połączeniu sił możliwe jest
adekwatne do potrzeb wsparcie osób potrzebujących. Ochotnicy, świadcząc swoim
własnym życiem i pokazując w działaniu sposoby rozwiązywania problemów, mogą
stać się wsparciem, ale też autorytetem, szczególnie dla młodzieży, często odrzucającej pomoc pracowników. Nie zastąpią jednak pracy fachowców, z jednej strony
bowiem nie mają odpowiednich kwalifikacji, z drugiej – najczęściej nie są w stanie
poświęcić podopiecznym tak dużej ilości czasu.
O zasadności korzystania z pracy wolontariuszy świadczą dobre oceny realizowanych projektów wolontariackich. Zadowolenie wyrażają tu zarówno podopieczni, jak i ochotnicy oraz pracownicy służb publicznych. W materii pracy
z ludźmi w sytuacjach kryzysowych, w których nie ma prostych i zawsze sprawdzających się rozwiązań problemów społecznych, wieloaspektowa pomoc, łącząca
współpracę profesjonalistów i wolontariuszy może być kluczem do rozwiązywania
problemów społecznych i przezwyciężania trudności rodzin.
Literatura
Adamiak P., Zaangażowanie społeczne Polek i Polaków: wolontariat, filantropia, 1% i wizerunek organizacji pozarządowych. Raport z badania 2013, Stowarzyszenie Klon/Jawor, Warszawa 2014.
Adamski F., Socjologia małżeństwa i rodziny, Państwowe Wydawnictwo Naukowe, Warszawa
1982.
Aktywność społeczna w organizacjach obywatelskich, Komunikat z badań CBOS nr BS/18/2012,
Centrum Badania Opinii Społecznej, Warszawa 2012, http://www.cbos.pl/SPISKOM.
POL/2012/K_018_12.PDF (10.06.2015).
Dane statystyczne dotyczące rodzin zastępczych i placówek opiekuńczo-wychowawczych, Ministerstwo Pracy i Polityki Społecznej, http://www.mpips.gov.pl/wsparcie-dla-rodzin-z-dziecmi/opieka-zastepcza-nad-dzieckiem/dane-statystyczne/ (10.06.2015).
rodziny i systemie pieczy zastępczej, Ministerstwo Pracy i Polityki Społecznej, Warszawa
2014, http://www.mpips.gov.pl/download/gfx/mpips/pl/defaultopisy/8856/1/1/RM-24157-14%20do%20Sejmu.pdf (13.06.2015).
Moroń D., Kapitał społeczny – próba definicji [w:] Moroń D. (red.), Kapitał ludzki i społeczny.
Wybrane problemy teorii i praktyki, Wydawnictwo Uniwersytetu Wrocławskiego, Wrocław 2009.
Moroń D., Rola rodziny w tworzeniu kapitału ludzkiego i społecznego [w:] Koperek J. (red.),
Rodzina europejska, Wydawnictwo KUL, Lublin 2011.
80
Moroń D., Wolontariat w trzecim sektorze. Prawo i praktyka, Wydawnictwo Uniwersytetu
Wrocławskiego, Wrocław 2009.
Pomoc społeczna i opieka nad dzieckiem i rodziną w 2012 roku, Główny Urząd Statystyczny,
Warszawa 2013.
Pomoc społeczna i opieka nad dzieckiem i rodziną w 2013 roku, Główny Urząd Statystyczny,
Warszawa 2014.
Przewłocka J., Adamiak P., Herbst J., Podstawowe fakty o organizacjach pozarządowych. Raport
z badania 2012, Stowarzyszenie Klon/Jawor, Warszawa 2013.
Tyszka Z., System metodologiczny wieloaspektowej integralnej analizy życia rodzinnego, Wydawnictwo Naukowe Uniwersytetu im. Adama Mickiewicza, Poznań 2001.
Ustawa z dnia 24 kwietnia 2003 r. o działalności pożytku publicznego i o wolontariacie, t.j.:
Dz.U. z 2014 r. poz. 1118 z późn. zm.
Ustawa z dnia 25 czerwca 2010 r. o sporcie, t.j.: Dz.U. z 2014 r. poz. 715.
Ustawa z dnia 15 kwietnia 2011 r. o działalności leczniczej, t.j.: Dz.U. z 2015 r.
Dz.U. z 2015 r. poz. 332.
Wolontariat w Europie, Unia Europejska, http://europa.eu/youth/eu/article/45/775_pl
(11.05.2015).
Marta Makuch, Uniwersytet Wrocławski
Problemy na rynku pracy
a funkcjonowanie rodzin
Rodzina funkcjonuje w złożonym środowisku społeczno-gospodarczym. Takim oddziałującym na rodzinę obszarem ekonomicznym jest między innymi rynek pracy oraz zjawiska
na nim zachodzące. Będąc elementem niestabilnego systemu ekonomiczno-społecznego,
przybiera on takie cechy, które można określić jako elastyczność, nietrwałość i brak bezpieczeństwa. Przedmiotem badań uczyniono wybrane kwestie problemowe związku tego istotnego elementu, jakim jest praca, jej świadczenie lub jej brak, ze współczesną rodziną. Praca stanowi niewątpliwie podstawę kształtowania życia rodzinnego. Jest ona dla wielu osób
warunkiem założenia rodziny, ponieważ rodzina wymaga posiadania środków utrzymania.
W artykule poza elementami problemów z dochodem na rynku pracy porusza się także inne,
będące z nimi w ścisłym związku: kwestie ubóstwa pracujących powiązanego z umowami
terminowymi oraz niepełnym czasem pracy, nawiązuje się także do efektu przepracowania,
który skutkuje wypaleniem zawodowym, oraz zagrożenia, jakim dla współczesnych rodzin
jest pracoholizm.
Słowa kluczowe: rodzina, rynek pracy, praca, dochody, ubóstwo, przepracowanie,
pracoholizm
Wprowadzenie
Trudno wyobrazić sobie rzeczywistość społeczną bez rodzin. Rodzina jest w dalszym ciągu dla zdecydowanej większości osób źródłem odczuwanego przez nich
szczęścia. Życie rodzinne jest jedną z najwyżej cenionych wartości, którymi kierują
się w życiu1.
Rodzina funkcjonuje w złożonym środowisku społeczno-gospodarczym. Jest
ściśle powiązana z elementami tego systemu i połączona z dynamicznymi procesami zachodzącymi w jego wnętrzu. To przemiany powodowane przez globalizację,
postępująca serwicyzacja gospodarki, nacisk na konkurencyjność oraz szybki rozwój
techniki, w tym technologii informacyjnej, ale także zmiana stylu życia czy starzenie się społeczeństw stały się motorem przekształceń we współczesnych systemach
Por. Rodzina – jej współczesne znaczenie i rozumienie, Komunikat z badań, CBOS, marzec 2013, http://www.cbos.pl/
SPISKOM.POL/2013/K_033_13.PDF (20.06.2015).
1 83
Marta Makuch
społeczno-ekonomicznych. Wiek XXI to wiek ryzyka oraz niepewności. W takim
pozbawionym bezpieczeństwa, dynamicznym i złożonym środowisku trudniej opanować problemy, które stają się jego immanentną cechą2.
Zmiany i wszelkie zakłócenia, które następują w tym systemie, odbijają się
na kondycji rodziny. Takim oddziałującym na rodzinę obszarem ekonomicznym
jest rynek pracy oraz zjawiska na nim zachodzące. Będąc elementem niestabilnego systemu ekonomiczno-społecznego, przybiera on takie cechy, które można
określić jako elastyczność, nietrwałość i brak bezpieczeństwa. W artykule wskazano
na wybrane kwestie problemowe związku tego istotnego elementu, jakim jest praca,
jej świadczenie lub jej brak, ze współczesną rodziną.
Rynek pracy pełni istotne funkcje w gospodarce. Dla przedsiębiorstw zgłaszających zapotrzebowanie na pracę jest on źródłem podstawowego czynnika wytwórczego, natomiast dla osób występujących z podażą pracy stanowi on możliwość
uzyskiwania dochodów. Główną funkcją rynku pracy jest alokacja i realokacja
występujących na nim zasobów ludzkich oraz zapewnienie w dłuższym okresie
równowagi między podażą i popytem na pracę.
To, jak funkcjonuje rynek pracy, jest istotnym warunkiem i czynnikiem rozwoju
całej gospodarki. Ale rynek pracy jednocześnie realizuje cele społeczne.
Wiąże się to z uniwersalnymi funkcjami samej pracy, które występują niezależnie od formacji społeczno-politycznej i od okresu historycznego. Są to funkcje:
• ekonomiczna – zatrudnienie jest czynnikiem tworzącym tzw. produkt społeczny
(zatrudnienie musi być efektywne);
• dochodowa – zatrudnienie jest środkiem uzyskania przychodów z pracy, pozwala zatrudnionym na zaspokojenie potrzeb własnych oraz rodziny i powinno
chronić przed ubóstwem3;
• społeczna – zatrudnienie kreuje społeczną użyteczność, przez pracę następuje
rozwój człowieka oraz formowanie określonych więzi społecznych.
Praca dla człowieka jest jednym z najważniejszych elementów w jego życiu,
ponieważ dzięki niej może funkcjonować w społeczeństwie, może nawiązywać
nowe kontakty, ale również może zaplanować realizację celów przyszłościowych.
Do najbardziej cenionych przez pracowników wartości zalicza się:
• stałe i wysokie zarobki oraz dodatkowe profity z pracy;
• stałość i pewność zatrudnienia;
• pracę bezpieczną i nieszkodliwą dla zdrowia oraz dobrze zorganizowaną;
Por. M. Makuch, Rozważania o pracy z perspektywy współczesnego społeczeństwa: ujęcie psychologiczno-społeczne
[w:] M. Makuch (red.), Współczesny rynek pracy: zatrudnienie i bezrobocie w XXI wieku, Wydawnictwo CEdu, Wrocław 2014, s. 33–50.
3 W artykule kategorii „bieda” i „ubóstwo” używa się wymiennie, traktując je jako synonimy.
2 84
Problemy na rynku pracy a funkcjonowanie rodzin
• odpowiednie warunki socjalne i stosunki międzyludzkie w pracy;
• wykonywanie pracy umożliwiającej zdobywanie doświadczenia zawodowego
i podnoszenie kwalifikacji;
• pracę stwarzającą możliwość awansu;
• pracę zgodną z zamiłowaniami, zdolnościami i wiadomościami;
• uznanie jakościowo dobrej pracy;
• możliwości wykazywania się w pracy pomysłowością i inicjatywą4.
Praca stanowi więc podstawę kształtowania życia rodzinnego. Jest ona dla wielu
osób warunkiem założenia rodziny, ponieważ rodzina wymaga środków utrzymania. Stąd podejście, w którym pracę traktuje się jako narzędzie, instrument pozyskiwania funduszy na zaspokojenie potrzeb swoich, a także bliskich (np. będących
na utrzymaniu osoby pracującej).
W artykule poza elementami problemów z dochodem na rynku pracy porusza
się też kwestię ubóstwa pracujących powiązanego z umowami terminowymi oraz
niepełnym czasem pracy, nawiązuje się także do efektu przepracowania, który skutkuje wypaleniem zawodowym, oraz zagrożenia dla współczesnych rodzin, jakim
jest pracoholizm.
Rodziny współczesne wobec problemów
związanych z rynkiem pracy
Aby prawidłowo funkcjonować, bez wątpienia rodzina musi dysponować dochodem. Im uboższa rodzina, tym trudniej jej realizować inne funkcje poza materialnymi. Sytuacja rodziny zależy w tym przypadku przede wszystkim od tego, jaka
część dochodu miesięcznego rodziny przypada na poszczególnego jej członka.
Niedostateczny dochód może prowadzić do zadłużenia, ponieważ uzyskiwane
środki nie pozwalają na pokrycie podstawowych kosztów życia. Zadłużenie sprawia, że trudno jest realizować codzienne potrzeby, ponieważ dochody idą na spłatę
długów. Samotni rodzice i inne osoby zapewniające utrzymanie całej rodzinie mają
dodatkowe problemy. Obowiązki opiekuńcze, szczególnie jeśli nie są dzielone z drugim rodzicem, stają się między innymi ogromną przeszkodą w integracji z rynkiem
pracy czy nawet w ukończeniu edukacji i zdobywaniu nowych umiejętności, pozwalających na lepsze zatrudnienie5.
J. Penc, Motywowanie w zarządzaniu, Wydawnictwo Profesjonalnej Szkoły Biznesu, Kraków 2000, s. 165–166.
Pracujący a ubodzy, stanowisko EAPN, listopad 2013, s. 13, http://www.eapn.org.pl/wp-content/uploads/2014/01/
Pracuj%C4%85cy_ubodzy_stanowisko_EAPN.pdf (20.06.2015).
4 5 85
Marta Makuch
Oczywiście badania wykazały, że subiektywne poczucie szczęścia członków
rodziny niekoniecznie musi iść w parze z obiektywnymi wskaźnikami (jak dochód).
Co więcej, osoby żyjące na niskim poziomie ekonomicznym, a nawet cierpiące głód
i ubóstwo, są w stanie posiadać relatywnie satysfakcjonujący poziom dobrostanu.
Człowiek szczęśliwy i zadowolony z życia koncentruje się na tym, kim jest, a nie
na tym, co posiada6.
Jednak z drugiej strony – współczesne media kreują postawy konsumpcjonizmu. Niski poziom dochodu, ubóstwo mają zatem wpływ na odczuwanie wyższego
poziomu stresu i pojawienie się problemów, w tym rozwojowych, u najmłodszych
członków rodzin.
Podstawowymi dochodami rodzin są te uzyskiwane z pracy. Niewątpliwie
praca, którą wykonuje się wyłącznie dla zarobku, często nie jest satysfakcjonująca.
Józef Tischner podkreślał, że „praca nie może być nastawiona tylko i wyłącznie
na zysk, przede wszystkim ma zaspokajać osobowe potrzeby człowieka. Nie wystarczy dać pieniądze. Człowiek musi jeszcze wiedzieć, po co pracuje, znać sens wykonywanych czynności i widzieć owoce swojej pracy. Inaczej zamiast ubogacać, praca
będzie niszczyć jego podmiotowość”7. Jednak z drugiej strony – jeszcze bardziej
dotkliwa dla człowieka oraz jego rodziny jest praca wykonywana bez uzyskiwanego
odpowiedniego poziomu płacy. Warto podkreślić, że dla tego wymiaru niezmiernie
ważny jest problem godziwej zapłaty za pracę, zapłaty umożliwiającej utrzymanie
rodziny. Co oznacza godziwa zapłata? Godna płaca jest z pewnością jednym z elementów godnej pracy. Zgodnie z określeniem Międzynarodowej Organizacji Pracy
jest to praca umożliwiająca rozwój osobisty, integrację społeczną, ale i zapewniająca
godziwe dochody, bezpieczeństwo w miejscu pracy i ochronę socjalną dla rodzin8.
W Polsce w 2013 r. w gospodarstwach domowych9 ogółem przeciętny miesięczny
dochód rozporządzalny na osobę w zaokrągleniu do 1 zł ukształtował się na poziomie 1299 zł (był realnie wyższy o 0,7% od dochodu z roku 2012). Przy czym w rodzinach wielodzietnych wyniósł zaledwie 792 zł.
J. Koralewska-Samko, K. Sadowska, Sytuacja materialna rodziny a jakość życia oraz odczuwane emocje u dzieci w wieku szkolnym, „Polskie Forum Psychologiczne” 2014, t. 19, nr 3, s. 388.
7 G. Zywar, Józefa Tischnera rozumienie pracy, „Annales. Etyka w życiu gospodarczym” 2011, vol. 14, nr 1, s. 85.
8 Decent work – definicja Międzynarodowej Organizacji Pracy, http://www.ilo.org/global/topics/decent-work/
lang--en/index.htm (20.06.2015).
9 Z uwagi na fakt, że statystyka publiczna posługuje się pojęciem „gospodarstwo domowe”, a nie kategorią
„rodzina”, w artykule także użyto w wielu miejscach tego określenia. Nie są to synonimy. Za gospodarstwo domowe uznajemy bowiem grupę osób spokrewnionych ze sobą lub niespokrewnionych, mieszkających razem
i wspólnie utrzymujących się (gospodarstwo domowe wieloosobowe) lub osobę utrzymującą się samodzielnie,
bez względu na to, czy mieszka sama, czy też z innymi osobami (gospodarstwo domowe jednoosobowe). Członkowie rodziny mieszkający wspólnie, ale utrzymujący się oddzielnie, tworzą odrębne gospodarstwa domowe.
6 86
Rycina 1. Przeciętny dochód rozporządzalny na jedną osobę według biologicznego typu gospodarstwa domowego w latach
2012 i 2013
1016
1002
Matka lub ojciec z dziećmi
792
757
Małżeństwa z 3 i więcej dzieci
1873
1826
Małżeństwa bez dzieci
1299
1278
Ogółem
0
200
400
600
800
2012
1000
1200
1400
1600
1800
2000
PLN
2013
Źródło: Budżety gospodarstw domowych w 2013 r., Informacje i opracowania statystyczne, Główny Urząd Statystyczny, Warszawa 2014, s. 57.
Uwzględniając dane statystyczne z podziałem na grupy społeczno-ekonomiczne, wyraźnie widać, że gospodarstwa z osobami pracującymi (gdzie dochód
w 2013 r. wyniósł 1306 zł) znajdują się w znacznie lepszej pod względem dochodu
sytuacji niż gospodarstwa rolników (z dochodem 1156 zł) czy rencistów (1007 zł).
Jednak poziom ich dochodów odbiega od gospodarstw osób pracujących na własny
rachunek (1581 zł) czy też tych, gdzie źródłem utrzymania jest emerytura (1415 zł).
Rycina 2. Wskaźnik dochodu rozporządzalnego na jedną osobę w gospodarstwach domowych w odniesieniu do średniej dla
Polski i według grup społeczno-ekonomicznych w 2013 r. (Polska = 100)
Renciści
77,5%
Emeryci
108,9%
Pracujący na własny rachunek
121,7%
Rolnicy
89,0%
Pracownicy
0,0%
100,5%
20,0%
40,0%
60,0%
80,0%
100,0%
120,0%
140,0%
Źródło: Budżety gospodarstw domowych w 2013 r. …, op.cit., s. 44.
Wobec tego, czy posiadanie pracy zarobkowej może być nadal uznawane za gwarancję ochrony przed ubóstwem? Nie. Zatrudnienie oczywiście poważnie zmniejsza
ryzyko biedy, ale nie rozwiązuje wszystkich problemów. Jest to przejaw zjawiska
zaobserwowanego już wcześniej, a które przybiera na sile zwłaszcza w sytuacji
pogorszenia koniunktury. Mamy do czynienia z nową „klasą” społeczną – zwaną
87
Marta Makuch
prekariuszami. Opisowy termin „prekariat” został po raz pierwszy użyty przez francuskich socjologów w latach 80. XX w. w celu opisania pracowników tymczasowych
i sezonowych. Do dyskursu publicznego określenie to jednak wprowadził Guy
Standing, który prekariatem nazwał grupę wyzyskiwaną w gospodarce usługowej,
zatrudnioną na niepewnych umowach, za płacę niepozwalającą się utrzymać ani
planować przyszłości. „Inaczej niż proletariat w XX wieku, prekariat w XXI wieku
doświadcza więc chronicznej niepewności. (…) Prekariuszom brakuje zawodowej
tożsamości”10. Brak stałej pracy, trudności w dostępie do kredytów, kłopoty mieszkaniowe to z kolei niepewność jutra i brak stabilizacji. Niskie zarobki, brak dostępu
do świadczeń socjalnych i możliwości planowania budżetu w dłuższej perspektywie
to brak godnego życia i trudności w założeniu rodziny11.
Tabela 1. Formy zabezpieczeń pracy w epoce przemysłowej
Forma
zabezpieczenia pracy
Treść
Zabezpieczenie rynku
pracy
stosowne możliwości pracy zarobkowej; na makropoziomie stanowi
to przejaw rządowych zobowiązań „pełnego zatrudnienia”
Zabezpieczenie zatrudnienia
ochrona przed arbitralnym zwolnieniem, regulacje zatrudniania i zwalniania, nałożenie kar na odstępujących od reguł i zasad
pracodawców itd.
Zabezpieczenie miejsca pracy
zdolność i możliwość utrzymania niszy w zatrudnieniu plus ograniczenia w obniżaniu wartości umiejętności, a także możliwość awansu społecznego pod względem statusu i dochodu
Bezpieczeństwo
w pracy
ochrona przeciwko wypadkom i chorobom w pracy przez np. przepisy
BHP, ograniczenie czasu pracy, nietypowych godzin pracy, pracy kobiet
na nocnych zmianach, jak również odszkodowanie za wypadki
Zabezpieczenie reprodukcji umiejętności
możliwość uzyskania umiejętności przez naukę zawodu (praktyki),
szkolenie zawodowe itd., jak również możliwość wykorzystania kompetencji
Zabezpieczenie dochodu
zapewnienie adekwatnego stałego dochodu, chronionego przez np. mechanizmy dochodu minimalnego, indeksację płac, powszechne zabezpieczenie społeczne, progresywne opodatkowanie mające zredukować
nierówności i uzupełnić niskie dochody
Zabezpieczenie reprezentacji
posiadanie kolektywnego głosu na rynku pracy dzięki np. niezależnym
związkom zawodowym z prawem do strajku
Źródło: G. Standing, Prekariat…, op.cit., s. 49.
Prekariat – „wyklęty lud” XXI wieku. Rozmowa z Guy’em Standingiem, rebelya.pl, 9.03.2015, http://rebelya.pl/
post/7889/prekariat-wyklety-lud-xxi-wieku-rozmowa-z-guyem (20.06.2015).
11 Por. G. Standing, Prekariat. Nowa niebezpieczna klasa, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 2014.
10 88
W literaturze naukowej eksperci posługują się także określeniem nawiązującym do zjawisk związanych z problemami usamodzielniania się i zakładania własnych rodzin. To „syndrom przeładowanego gniazda” (crowded nest syndrome) lub
tzw. dzieci bumerangi. „Gniazdownicy” to „nie tylko młodzi-wygodni czy młodzi-lękliwi – to w dużej części młodzi-uwięzieni, którym nie dane było w pełni stać się
niezależnymi lub tę niezależność utracili”12. Ma to w znacznej mierze przyczynę
materialną (brak pracy lub praca „śmieciowa”, niskie zarobki, wysokie ceny nieruchomości czy utrudniony dostęp do kredytów).
We współczesnej gospodarce ryzyko ubóstwa pracujących jest wysokie i problem ten narasta, w szczególności w krajach o nierównym rozkładzie zarobków
i niskim minimalnym wynagrodzeniu, wśród osób pracujących na podstawie
umów na czas określony i w warunkach niskiej intensywności pracy oraz wśród
osób pracujących, które samotnie wychowują dzieci.
Angielski termin working poor powstał w latach 80. XX w. w Stanach Zjednoczonych. Określa się tym mianem osoby, które przez co najmniej sześć miesięcy
(27 tygodni) w ciągu ostatniego roku były aktywne zawodowo (pracujące lub
poszukujące pracy) oraz które żyją w gospodarstwie domowym uznawanym
za ubogie. W Europie w publikacjach i raportach najczęściej stosuje się określenie
Eurostatu: In-work at-risk-of-poverty rate. To osoby mające pracę zarobkową, których zrównoważony rozporządzalny dochód netto per capita w gospodarstwie
domowym sytuuje się poniżej 60% mediany dochodu całej analizowanej populacji, czyli poniżej progu zagrożenia ubóstwem13. Zjawisko „pracujący biedni”
niewątpliwie istnieje i w Polsce, jednak trudno określić jego rzeczywisty rozmiar.
Wydaje się, że ewolucja rynku pracy zdąża, pod wpływem globalizacji, deindustrializacji i gwałtownych zmian technicznych, ku dualnej strukturze, w której
pracujący biedni tworzą jeden z biegunów. W Europie zainteresowanie tym zjawiskiem obserwowane jest od końca lat 90. XX w., a istotne opracowania na ten temat
powstały około roku 200014.
M. Racław, Młodzi „uwięzieni”. Bezdroża (nie)zależności na drodze do dorosłości, „Więź” 2012, nr 11–12, s. 32–41.
W statystyce Eurostatu używa się też jeszcze terminu: „nisko opłacany pracownik najemny” (low-wage earners). Taka osoba jest definiowana jako zarabiająca 2/3 (66%) lub mniej mediany przeciętnego godzinnego wynagrodzenia.
14 W. Kozek, Płaca minimalna i godzinna stawka minimalna – wpływ na przeciwdziałanie i ograniczanie ubóstwa pracowników w Polsce z uwzględnieniem innych instrumentów, Ekspertyza przygotowana w ramach projektu EAPN
Polska – wspólnie budujemy Europę Socjalną, EAPN, s. 4, http://www.eapn.org.pl/wp-content/uploads/2014/02/
Ekspertyza_Kozek.pdf (20.06.2015).
12 13 89
Marta Makuch
Tabela 2. Ubodzy pracujący w krajach UE w latach 2007 i 2013
Pracujący
w pełnym
wymiarze czasu
Pracujący
w niepełnym
wymiarze czasu
2007
2013
2007
2013
2007
2013
–
7,2
–
14,6
–
14,7
Belgia
3,5
3,5
5,5
5,9
9,0
10,0
Bułgaria
5,1
6,4
15,9
20,9
14,0
25,3
Czechy
3,2
3,5
4,7
10,5
6,2
7,3
Dania
3,7
2,7
5,1
7,5
–
12,9
Unia Europejska 28 krajów
Pracujący – umowy
terminowe
Niemcy
6,1
6,3
10,1
13,4
12,7
17,0
Estonia
7,2
6,4
15,7
16,4
8,6
13,4
Irlandia
3,8
2,9
11,3
7,4
7,1
7,2
Grecja
12,9
10,7
27,2
27,0
18,9
13,8
Hiszpania
9,7
8,9
14,6
18,7
12,2
17,5
Francja
5,3
6,0
10,9
12,8
11,2
15,2
–
5,3
–
26,2
–
10,5
Chorwacja
Włochy
9,1
9,0
14,3
17,9
18,9
18,6
Cypr
5,7
7,8
10,4
16,6
17,2
25,9
Łotwa
8,0
7,7
23,8
20,5
14,7
17,6
Litwa
6,9
7,6
28,2
24,7
17,1
11,5
Luksemburg
8,7
10,1
10,2
14,0
14,8
23,1
Węgry
5,1
5,4
16,7
16,5
13,0
23,7
Malta
4,1
5,3
8,7
12,1
10,7
4,7
Holandia
4,3
3,4
4,3
4,5
4,7
6,8
Austria
5,3
6,8
8,1
9,5
8,2
13,5
Polska
10,7
9,7
19,5
20,2
12,5
12,2
Portugalia
7,7
8,8
27,8
28,0
10,0
11,7
Rumunia
15,0
13,1
56,1
57,3
19,9
12,1
Słowenia
4,0
5,8
10,8
13,4
8,0
8,1
Słowacja
4,5
5,3
10,0
17,8
8,3
7,3
Finlandia
3,4
2,7
14,8
10,6
8,5
6,5
Szwecja
5,8
5,2
7,4
11,1
16,3
18,8
Wielka Brytania
5,8
6,2
12,0
13,6
9,0
8,0
Źródło: opracowanie własne na podstawie bazy danych Eurostat, http://ec.europa.eu/eurostat/data/database
(10.06.2015).
90
Bieda kojarzy się z pracami „śmieciowymi” (junk jobs), tzw. McPracami (McJob),
czyli zajęciami niskopłatnymi, odtwórczymi, niemotywującymi i zamykającymi
drogę awansu. W Polsce to również osoby z wyższym wykształceniem, często
młode małżeństwa, rodziny wielodzietne, ale i osoby spłacające kredyty zaliczają
się do grupy „pracujących biednych”. Przynależą do niej także inwalidzi i osoby
z małych miejscowości. Jak widać z danych Eurostatu, ubóstwo najbardziej zagraża
osobom pracującym w niepełnym wymiarze czasu – w 2013 r. w Rumunii ponad
połowa osób (57,3%) była zaliczana do tej grupy. W Polsce co piąta pracująca
(20,2%) na niepełnym etacie była narażona na pogrążanie się w biedzie. Znamienne
są także dane przedstawiające osoby pracujące na pełny etat i zagrożone niedostatkiem – w Polsce odsetek ten w 2013 r. wyniósł 9,7%. Wyższy odnotowano jedynie
w Rumunii (13,1%), Grecji (10,7%) oraz Luksemburgu (10,1%).
Jak wykazali autorzy projektu „Pracujący ubodzy w Unii Europejskiej”: „Główna
przyczyna ubóstwa wśród pracujących leży (…) w strukturze gospodarstwa domowego. »Chude« gospodarstwa domowe (z niewielką liczbą domowników i/lub z niewieloma pracującymi) są narażone na duże ryzyko. Obecna tendencja powstawania
mniejszych gospodarstw domowych niesie ze sobą duże prawdopodobieństwo zwiększenia wielkości tej grupy”15. Z drugiej strony analiza Eweliny Kuźmicz potwierdza,
że struktura gospodarstwa domowego może być kluczowym czynnikiem powodującym ubożenie pracujących. Ale wskazuje jednak, że gospodarstwa domowe pracujących biednych to najczęściej gospodarstwa wieloosobowe dwupokoleniowe16.
Rycina 3. Wskaźnik zagrożenia ubóstwem skrajnym w Polsce w 2013 r. według grup społeczno-ekonomicznych (w % osób
w gospodarstwach domowych)
Utrzymujący się z innych niezarobkowych źródeł
21,5
Rolnicy
13,4
Renciści
13,2
Pracownicy
6,4
Emeryci
4,8
Pracujący na własny rachunek
3,9
Ogółem
7,4
0
5
10
15
20
25 %
Źródło: Ubóstwo ekonomiczne w Polsce w 2013 r. (na podstawie badania budżetów gospodarstw domowych), informacja
sygnalna, Główny Urząd Statystyczny, Warszawa 2014, s. 4.
Pracujący ubodzy w Unii Europejskiej, Europejska Fundacja na Rzecz Poprawy Warunków Życia i Pracy, http://
www.eurofound.europa.eu/sites/default/files/ef_files/pubdocs/2004/107/pl/1/ef04107pl.pdf (20.06.2015).
16 E. Kuźmicz, Bieda pracujących, czyli working poor po polsku [w:] M. Popow i in. (red.), Oblicza biedy we współczesnej
Polsce, Doktoranckie Koło Naukowe „Na styku”, Gdańsk 2011, s. 52.
15 91
Marta Makuch
Uzupełniając, warto jeszcze dodać, że według danych GUS wskaźnik zagrożenia ubóstwem skrajnym (granica ubóstwa skrajnego na jedną osobę to miesięcznie
551 zł w 2013 r.) w grupie pracowników wyniósł 6,4%. To znacznie mniej niż w grupie osób, które utrzymują się z innych niż zarobkowe źródeł dochodu (21,5%). Jednak najniższy wskaźnik odnotowuje się w gospodarstwach, gdzie źródłem utrzymania jest praca na własny rachunek (3,9%).
Wynagrodzenie średnie w gospodarce narodowej wzrasta (w 2009 r. wyniosło
3102,96 zł; w 2013 r. – 3650,06 zł; a w 2014 r. – 3786,46 zł). W 2014 r. w branży górnictwo płaca ta osiągnęła poziom 6867,96 zł, zaś w branży informacja i komunikacja
– 6886,29 zł. Można więc zadać pytanie: skąd te wysokie wskaźniki ubóstwa pracujących? Odpowiedź brzmi: ponieważ to wartość średnia płacy. Na drugim biegunie usytuowane są bowiem znaczne problemy społeczne wynikające z bardzo niskich dochodów. W 2013 r. aż 436 tys. osób zatrudnionych otrzymywało najniższą stawkę. Oznacza
to, że było ich o 78 tys. (22%) więcej niż w roku 2012. Aż 1,3 mln osób, co stanowi 13%
zatrudnionych w gospodarce narodowej w 2013 r., otrzymywało wynagrodzenie brutto
nieprzekraczające obowiązującego minimalnego wynagrodzenia (czyli 1600 zł)17.
Tabela 3. Liczba osób otrzymujących wynagrodzenie w wysokości niższej niż wynagrodzenie minimalne w 2013 r.
Wyszczególnienie
Liczba osób pobierających w grudniu wynagrodzenie
nieprzekraczające minimalnego wynagrodzenia
w tys.
zatrudnienie ogółem = 100
1337
13
przemysł
303
11
budownictwo
180
28
handel, naprawa pojazdów samochodowych oraz zakwaterowanie
i gastronomia
449
24
transport i gospodarka magazynowa
94
15
działalność w zakresie usług administrowania i działalność wspierająca
100
25
pozostałe
211
6
Ogółem
Według grup sekcji PKD 2007:
Źródło: Wybrane zagadnienia rynku pracy – dane za 2013 r., notatka informacyjna, Główny Urząd Statystyczny,
2015, s. 1.
Dodatkowo w 2014 r. blisko 15 tys. (14 991) pracowników nie otrzymało żadnego wynagrodzenia – kwota zaległa na jedną osobę wyniosła 5587 zł. W 2013 r. było
17 Wybrane zagadnienia rynku pracy – dane za 2013 r., notatka informacyjna, Główny Urząd Statystyczny, 2015, s. 1.
92
to odpowiednio 19 213 osób, a kwota na osobę – 5114 zł (w 2009 r. – 29 533 osób
i 3532 zł). W 2013 r. 38,8% zgłoszeń do Państwowej Inspekcji Pracy, która to instytucja ma dbać o prawa pracowników także i w tej sferze, dotyczyło tego problemu (niewypłacanie, nieprawidłowe i nieterminowe wypłacanie wynagrodzenia za pracę,
w tym za pracę w godzinach nadliczbowych). Kontrolerzy ujawnili 15,9 tys. przypadków naruszeń dotyczących wynagrodzenia za pracę i innych należności ze stosunku pracy (18% ogółu). Pracodawcy często usprawiedliwiali naruszenia przepisów,
najczęściej polegające na niewypłaceniu należnego pracownikowi wynagrodzenia,
względami ekonomicznymi18. W 2014 r. kwestie naruszeń praw pracowniczych
związane z wynagrodzeniami również znalazły się na drugim miejscu wśród przyczyn łamania praw osób pracujących (22 tys. przypadków skarg zgłoszonych kontrolerom PIP; w 2013 r. – 24 tys.). Skarżący sformułowali wobec swoich pracodawców
łącznie 35,3 tys. zarzutów, które najczęściej dotyczyły niewypłacenia wynagrodzenia zasadniczego. W roku tym 37% ogółu zgłoszonych skarg dotyczyło materii płac
oraz ujawniono 15,5 tys. przypadków wykroczeń tego rodzaju (17%)19.
Wymienione problemy rodzin związane z pracą wiążą się z tym, że współczesny
rynek pracy jest mocno zróżnicowany – podzielony na segmenty. Jak podkreśla
Elżbieta Kryńska, „zróżnicowanie podaży i popytu na pracę wykształca części – segmenty rynku pracy, względnie szczelnie zamknięte dla przepływu siły roboczej,
na których nierównowaga występuje jako zjawisko uwarunkowane systemowo”20.
Dualność rynku pracy związana jest także z występowaniem i rozwojem elastycznych form zatrudnienia i organizacji pracy. Segmentacja rynku pracy traktowana jest jako skutek wprowadzania i coraz szerszego stosowania innych niż typowe
formy zatrudnienia i organizacji pracy. Powiększa się obszar rynku, na którym znacząco ograniczona jest stabilności zawodowa, ochrona interesów zatrudnionych czy
możliwość awansu itp. Rośnie natomiast zależność sytuacji pracobiorcy od zmieniającej się (a w ostatnim czasie pogarszającej się) sytuacji gospodarczej.
Współczesny rynek pracy jest podzielony na segmenty. Stał się taki sam jak cała gospodarka – niestabilny. Aby nadążyć za zmianami po stronie popytu, podaż pracy musi
cechować elastyczność. Ma to dwa wymiary – pozytywny i negatywny. Jak stwierdził
Anthony Giddens, obecnie „można patrzeć na zatrudnienie z innej perspektywy, jako
na tymczasowy stan lub aktualny wyraz długoterminowej zdolności do pracy”21. Uważa
się, że w przypadku pracowników preferowanie zatrudnienia czasowego może być
Sprawozdanie z działalności Państwowej Inspekcji Pracy w 2013 r., Państwowa Inspekcja Pracy, Warszawa 2014,
s. 22, 83, http://www.pip.gov.pl/pl/f/v/100996/sprawozdanie2013.pdf#page=71 (20.06.2015).
19 Sprawozdanie z działalności Państwowej Inspekcji Pracy w 2014 r., Państwowa Inspekcja Pracy, Warszawa 2015,
s. 22–24, 88, http://www.pip.gov.pl/pl/f/v/133794/sprawozdanie%202014.pdf#page=13 (20.06.2015).
20 E. Kryńska, Podziały rynku pracy. Koncepcje segmentacji, „Acta Universitatis Lodziensis. Folia Oeconomica” 1995,
nr 137, s. 16.
21 A. Giddens, Europa w epoce globalnej, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 2009, s. 108.
18 93
Marta Makuch
podyktowane łatwiejszym godzeniem pracy i innych obowiązków (np. opieka nad
dzieckiem czy edukacja) lub możliwością łatwiejszego zdobycia doświadczenia zawodowego. Z perspektywy pracodawców umowy na czas określony mogą być narzędziem efektywnego zarządzania w sytuacji zmieniającego się cyklu koniunkturalnego
lub służyć ocenie przydatności pracowników na danym stanowisku.
Z drugiej jednak strony, z punktu widzenia rynku pracy, wzrost zatrudnienia
na czas określony może skutkować właśnie pogłębianiem się segmentacji tego rynku,
ponieważ często oznacza to rosnący udział pracy o niskiej jakości i niskich wynagrodzeniach w mniej atrakcyjnych sektorach gospodarki. Inną cechą tego typu zatrudnienia jest jego stałość. Według badań porównawczych osoby zatrudnione na czas
określony nie wykazują dużej mobilności, jeśli chodzi o inne formy zatrudnienia.
Oznacza to, że w przypadku osób raz pracujących tymczasowo z dużym prawdopodobieństwem ponownie pojawi się ta forma zatrudnienia (według danych Eurostatu przykładowo w Polsce tylko jedna na pięć osób znajduje pracę na czas nieokreślony). Niesie to konsekwencje dla jakości życia22.
Według danych Eurostatu odsetek umów o pracę na czas określony jest w Polsce
największy spośród państw UE23. Wynosi 28,3%, natomiast średnia europejska to 14%.
Oznacza to, że prawie co czwarty pracownik pracuje właśnie na podstawie takiej
umowy. Najnowszy raport OECD potwierdza ten odsetek (28,4%), co czyni Polskę
niechlubnym „liderem” wszystkich krajów objętych badaniem. Na umowach tymczasowych pracuje aż 71,2% pracowników w wieku od 15 do 24 lat. Z danych OECD
wynika także, że prawdopodobieństwo przejścia z umowy tymczasowej na stałą
wynosi średnio 45%. Gorsze wskaźniki są jedynie w Hiszpanii zmagającej się z kryzysem (35%). Dla porównania w Niemczech prawdopodobieństwo to sięga 80%24.
Taka sytuacja ma swoje plusy, ponieważ np. zwiększa konkurencyjność polskich
pracowników. Z drugiej jednak strony uwypukla się jej negatywne konsekwencje
M. Polakowski, Młodzi Polacy – problemy edukacji i zatrudnienia, Friedrich Ebert Stiftung, Warszawa 2012, s. 12,
http://www.feswar.org.pl/fes2009/pdf_doc/debaty_warszawskie_polakowski.pdf (20.06.2015).
23 Ministerstwo Pracy i Polityki Społecznej przygotowało w październiku 2014 r. projekt nowelizacji kodeksu
pracy mający na celu ograniczenie nieuzasadnionego wykorzystywania umów o pracę na czas określony oraz
nierównego traktowania pracowników zatrudnionych na podstawie takich umów w zakresie ich wypowiadania.
Prace nad zmianą przepisów kodeksu pracy w zakresie zatrudniania pracowników na podstawie terminowych
umów o pracę podyktowane były wszczęciem przez Komisję Europejską w stosunku do Polski postępowania
w sprawie niezgodności przepisów kodeksu z wymogami dyrektywy Rady 99/70/WE z 28 czerwca 1999 r., dotyczącej Porozumienia ramowego w sprawie pracy na czas określony, zawartego przez Europejską Unię Konfederacji Przemysłowych i Pracodawców (UNICE), Europejskie Centrum Przedsiębiorstw Publicznych (CEEP) oraz
Europejską Konfederację Związków Zawodowych (ETUC) – zakończonego wezwaniem do usunięcia uchybienia. Po zmianach łączny czas pracy na takich umowach nie może przekroczyć 36 miesięcy, z czego trzy miesiące
to okres próbny. 33 miesiące to maksymalny czas zatrudnienia na takiej umowie u jednego pracodawcy. Nie
będzie miało znaczenia, że w zatrudnieniu były przerwy. Po tym okresie firma będzie musiała dać pracownikowi
etat na czas nieokreślony. Wcześniej możliwe było podpisanie umowy na czas określony nawet na 10 lat.
24 Por. OECD Employment Outlook 2015, OECD Publishing, Paris, http://www.oecd.org/employment/oecd-employment-outlook-19991266.htm (10.07.2015).
22 94
jako umów tzw. śmieciowych, które „sprzyjają ukierunkowaniu na produkty i usługi
o niskim i średnim stopniu zaawansowania technologii, pracochłonne i wymagające
niskich kwalifikacji”25.
Tabela 4. Odsetek pracowników z umową na czas określony wśród ogółu zatrudnionych w krajach UE (15–64 lata)
2007
2012
2013
2014
Unia Europejska 28 krajów
14,6
13,7
13,7
14,0
Belgia
8,6
8,1
8,1
8,6
Bułgaria
5,1
4,4
5,6
5,3
Czechy
7,8
8,3
9,1
9,7
Dania
9,0
8,6
8,8
8,6
Niemcy
14,7
13,8
13,4
13,1
Estonia
2,2
3,5
3,5
3,1
Irlandia
8,5
10,1
10,0
9,3
Grecja
11,0
10,2
10,2
11,6
Hiszpania
31,6
23,4
23,2
24,0
Francja
15,0
15,0
15,9
15,7
Chorwacja
13,2
13,3
14,5
16,9
Włochy
13,2
13,8
13,2
13,6
Cypr
13,3
15,1
17,5
19,0
Łotwa
4,2
4,7
4,3
3,3
Litwa
3,8
2,6
2,7
2,8
Luksemburg
6,8
7,6
7,0
8,1
Węgry
7,3
9,5
10,9
10,8
Malta
5,1
6,8
7,5
7,7
Holandia
17,9
19,3
20,3
21,3
Austria
8,8
9,3
9,2
9,2
Polska
28,2
26,8
26,8
28,3
Portugalia
22,3
20,5
21,4
21,4
Rumunia
1,6
1,5
1,4
1,5
Słowenia
18,4
17,0
16,3
16,5
Słowacja
5,0
6,7
6,8
8,8
Finlandia
15,9
15,5
15,3
15,4
Szwecja
17,2
15,9
16,3
16,8
Wielka Brytania
5,7
6,2
6,1
6,3
Źródło: opracowanie własne na podstawie bazy danych Eurostat, http://ec.europa.eu/eurostat/data/database (10.06.2015).
25 Por. Sprawozdanie krajowe – Polska 2015 r., Komisja Europejska, SWD(2015) 40 final, Bruksela 2015, s. 18–19,
http://ec.europa.eu/europe2020/pdf/csr2015/cr2015_poland_pl.pdf (20.06.2015).
95
Marta Makuch
Ważne jest także, że w Polsce (18,8%), Hiszpanii (22%) oraz Portugalii (18%)
występuje najwyższy odsetek osób zatrudnionych na czas określony wbrew ich woli.
To stan, kiedy pracujący wykonuje pracę niespełniającą warunku pracy „godnej”.
Ubodzy pracujący to także osoby, które pracują w niepełnym wymiarze czasu,
a mogłyby, a nade wszystko chciałyby pracować dłużej26. Przymusowa praca w niepełnym wymiarze godzin obejmuje trzy grupy pracowników:
• osoby, które zazwyczaj pracują w pełnym wymiarze godzin, ale które pracują
w niepełnym wymiarze godzin z powodu kryzysu gospodarczego;
• osoby, które zwykle pracują w niepełnym wymiarze godzin, ale pracują aktualnie jeszcze mniej godzin (z powodu kryzysu), oraz
• pracujących w niepełnym wymiarze czasu, ponieważ nie mogą znaleźć pracy
w pełnym wymiarze godzin27.
Osoby te zasilają zasób, który nie jest w pełni wykorzystywany na rynku pracy.
Z punktu widzenia ekonomicznego jest to strata dla gospodarki. W statystyce
UE funkcjonuje kategoria underemployment – czyli „niskozatrudnionych”. To osoby
zatrudnione w niepełnym wymiarze, mimo że nie jest to ich wybór. Jednak w sytuacji, gdy nie są w stanie znaleźć innej pracy (pełnowymiarowej), są zmuszone wykonywać jakąkolwiek, nawet taką, która jest gorsza jakościowo.
Według danych GUS pod koniec 2013 r. w Polsce było 371 tys. osób niepełnozatrudnionych. Rok później liczba ta nieznacznie zmalała do 354 tys. Zdecydowaną
większość stanowią kobiety28. To zjawisko analogiczne do innych krajów UE.
Średnio w Unii w ostatnich latach prawie co piąta osoba pracowała w niepełnym
wymiarze czasu pracy (w 2014 r. – 19,6%), w tym blisko 30% to osoby, które chciałyby
i mogłyby pracować więcej, ale z różnych przyczyn (najczęściej bezrobocia w regionie)
nie są w stanie podjąć innej pracy. Według danych Europejskiego Urzędu Statystycznego odsetek zatrudnionych na inny niż pełny etat w 2014 r. był najwyższy w Holandii
– 49,7%, przy jednocześnie niskim odsetku osób (11%), które wykonują takie prace niedobrowolnie. Wynika to z faktu, że Holandia jest stawiana za wzór pod względem rozwiązań przyjazności rynku pracy i godzenia pracy z życiem rodzinnym. Podstawowym
elementem jest to, że pracownicy mimo krótszego wymiaru otrzymują wynagrodzenie
satysfakcjonujące ich i pozwalające na utrzymanie rodziny. Dla porównania w Polsce
Państwa członkowskie Unii Europejskiej w zakresie czasu pracy związane są zasadami wyrażonymi
w art. 31 Karty praw podstawowych Unii Europejskiej oraz postanowieniami dyrektywy 2003/88/WE Parlamentu
Europejskiego i Rady z dnia 4 listopada 2003 r. dotyczącej niektórych aspektów organizacji czasu pracy, Dz.Urz.
UE L 299 z 18.11.2003, s. 9. Według postanowień dyrektywy pracownik ma prawo do maksymalnego tygodniowego
wymiaru czasu pracy, łącznie z pracą w godzinach nadliczbowych, nieprzekraczającego 48 godzin. W Polsce wymiar pełnego etatu oznacza z reguły pracę przez 8 godzin dziennie 5 dni w tygodniu, czyli 40 godzin tygodniowo.
27 Involuntary part-time work – definicja Eurostatu, https://stats.oecd.org/glossary/detail.asp?ID=2016 (20.06.2015).
28 Aktywność ekonomiczna ludności Polski, IV kwartał 2014, Informacje i opracowania statystyczne, Główny Urząd
Statystyczny, Warszawa 2015, s. 29.
26 96
odsetek osób pracujących w tych formach wyniósł 7,7%, przy dość wysokim wskaźniku
braku akceptacji takiej sytuacji, czyli osób, które chciałyby pracować więcej – 32,3%.
Tabela 5. Odsetek pracujących w niepełnym wymiarze czasu w krajach Unii Europejskiej, w tym odsetek osób pracujących wbrew swojej woli
Odsetek pracujących w niepełnym
wymiarze czasu – % ogółu
zatrudnionych
2007
2012
2013
2014
Unia Europejska
28 krajów
17,5
19,2
19,6
19,6
Odsetek osób zatrudnionych
w niepełnym wymiarze
niedobrowolnie – % ogółu
zatrudnionych w tego typu pracy
2007
2012
2013
2014
22,4
27,4
29,2
29,4
Belgia
21,9
24,7
24,3
23,7
14,8
9,5
9,5
10,1
Bułgaria
1,5
2,2
2,5
2,5
60,6
66,5
61,8
63,2
Czechy
4,4
5,0
5,8
5,5
14,8
20,0
16,9
21,1
Dania
23,0
24,8
24,7
24,6
13,4
17,5
18,3
16,9
Niemcy
25,4
25,8
26,7
26,5
22,6
16,3
15,6
14,5
Estonia
7,1
9,2
8,9
8,3
15,7
20,7
18,5
15,1
Irlandia
17,4
23,5
23,5
23,0
10,9
41,2
43,1
41,4
Grecja
5,4
7,7
8,4
9,3
45,1
64,9
68,2
71,2
Hiszpania
11,4
14,4
15,7
15,8
33,3
61,3
63,3
64,0
Francja
17,2
17,7
18,1
18,5
31,5
31,3
39,3
41,5
Chorwacja
6,1
5,6
5,4
5,3
23,4
22,2
24,8
25,5
Włochy
13,4
16,8
17,6
18,1
39,3
58,5
62,8
65,4
Cypr
6,4
9,7
11,9
13,5
30,7
53,1
55,8
64,9
Łotwa
5,6
8,9
7,5
6,8
25,6
43,5
40,7
38,1
Litwa
8,6
8,9
8,4
8,6
28,1
33,0
32,7
31,3
Luksemburg
17,8
18,5
18,7
18,5
5,2
13,7
10,6
12,9
Węgry
3,9
6,7
6,4
6,0
28,0
40,9
43,2
41,1
Malta
10,6
13,2
14,2
15,4
16,7
16,8
16,0
15,0
Holandia
46,3
49,2
50,0
49,7
5,1
9,1
9,9
11,0
Austria
22,0
25,2
26,0
26,9
12,3
10,1
11,8
11,5
Polska
8,5
7,2
7,1
7,1
23,6
27,5
30,9
32,3
Portugalia
8,9
11,2
11,1
10,1
38,6
47,4
48,8
49,3
Rumunia
8,6
9,3
9,0
8,7
53,1
53,0
55,9
56,9
Słowenia
8,1
9,0
9,3
10,0
5,8
8,6
10,6
9,6
Słowacja
2,5
4,0
4,5
5,1
13,4
32,1
32,4
33,4
Finlandia
13,4
14,1
14,0
14,1
25,2
25,7
26,1
29,0
Szwecja
24,2
25,0
24,7
24,6
25,8
28,8
29,7
29,8
Wielka Brytania
24,2
26,0
25,6
25,3
10,6
19,3
20,3
18,8
Źródło: opracowanie własne na podstawie bazy danych Eurostat, http://ec.europa.eu/eurostat/data/database (10.06.2015).
97
Marta Makuch
Osobowy wymiar pracy pozostaje zatem w ścisłym związku z rodzinnym charakterem ludzkiego życia, chociaż nie brakuje głosów, że praca zawodowa i ogólnie
współczesny rynek pracy sprzyjają również demontażowi tradycyjnego modelu
życia rodzinnego. Mariusz Wołońcień stwierdził, że o ile brak pracy narusza „system
homo familiaris”, o tyle praca w sposób oczywisty warunkuje życie rodzinne, ale także
negatywnie – np. pracoholizm czy efekt przepracowania29. Brak symbiozy pomiędzy
czynnościami wykonywanymi przez człowieka może niekorzystnie wpłynąć na jego
zdrowie psychiczne i jakość życia. Bez homeostazy w trzech wymiarach (czasu, energii, gratyfikacji materialnej) niemożliwe staje się efektywne życie człowieka prowadzące do sukcesu i osiągnięcie poczucia szczęścia. Zamiast tego pojawiają się: stres,
frustracja, niższa jakość świadczonej pracy, konflikty, brak satysfakcji z pracy itd.,
co oczywiście pociąga za sobą liczne zagrożenia odczuwane zarówno przez poszczególnych pracowników, jak i organizację jako całość. Jako przykład można podać społeczeństwo azjatyckie, zwłaszcza Japonii, w którym od lat 60. XX w. zaczął narastać
problem syndromu karōshi, a następnie karojisatsu (dotykający według badań 10 tys.
osób rocznie), w Korei określane mianem gwarosa, w Chinach – gualaosi (śmierci oraz
samobójstw z przepracowania)30. Jednak społeczeństwa amerykańskie czy europejskie nie są wolne od podobnych zjawisk. Przykładem jest choćby syndrom wypalenia zawodowego (burnout), który „jest psychologicznym zespołem wyczerpania
emocjonalnego, depersonalizacji oraz obniżonego poczucia dokonań osobistych,
który może wystąpić u osób, które pracują z innymi ludźmi (…). Emocjonalne
wyczerpanie to poczucie nadmiernego obciążenia emocjonalnego, przemęczenia,
pustki uczuciowej, braku energii psychicznej i fizycznej”31.
W opinii wielu naukowców dostrzegających zagrożenia w kierunku, w którym
ewoluuje system pracy, rynek pracy coraz bardziej wymaga bezgranicznego poświęcenia czasu, zainteresowań oraz osłabia więzi międzyludzkie. Rodziny coraz mocniej odczuwają efekty zmian dokonujących się od końca XX w.
Z jednej strony, praca sytuowana jest niezmiennie wśród najwyżej cenionych
wartości (zaraz za życiem rodzinnym) nadających sens życiu. Jednak z drugiej
strony – wzrasta niepewność na rynku pracy (czego przyczyną są m.in. elastyczne
– atypowe formy zatrudnienia). Niepewność ta doprowadza do sytuacji, w której pracownik poświęca coraz większą część swojego czasu na pracę, a wykorzystują to tzw. organizacje uzależniające, które poszukują pracoholików (overworked)
M. Wołońcień, Homo faber czy homo familiaris? Wpływ bezrobocia na realizację ról małżeńskich [w:] T. Rostowska
(red.), Psychologia rodziny. Małżeństwo i rodzina wobec współczesnych wyzwań, Difin, Warszawa 2009, s. 84.
30 Por. A. Pluta, Zarządzanie czasem – mocna czy słaba strona pracownika XXI wieku?, „Edukacja Humanistyczna”
2013, nr 1 (28), s. 148–149; Case Study: Karoshi: Death from overwork, ILO, 23.04.2013, http://www.ilo.org/safework/
info/publications/WCMS_211571/lang--en/index.htm (20.06.2015).
31 M. Anczewska, P. Świtaj, J. Roszczyńska, Wypalenie zawodowe, „Postępy Psychiatrii i Neurologii” 2005, nr 14 (2),
s. 68.
29 98
i nagradzają ich nadmierne zaangażowanie w pracę. Niepewność wpływa destrukcyjnie na rodzinę, bo odsuwa między innymi moment jej założenia, usamodzielnienia się. „W pełni przemyślany model współczesnego rynku zakłada społeczeństwo
bez rodzin (…). Każdy musi być samodzielny i dyspozycyjny wobec wymogów
rynku, aby zapewnić ekonomiczne podstawy egzystencji. Podmiotem na rynku
w ostatecznej konsekwencji jest samotna jednostka. (…) Urzeczywistnione społeczeństwo rynkowe to w związku z tym społeczeństwo bez dzieci, chyba że te wychowują się przy mobilnych samotnych ojcach i matkach”32. Ta sytuacja negatywnego
wpływu na rodzinę widoczna jest zwłaszcza w gorszej koniunkturze ekonomicznej.
Wskaźnik, który może zobrazować ten obszar, to indeks OECD Work-Life Balance
(czyli ile czasu poświęca się pracy, a ile wypoczynkowi). To indeks wchodzący
do tzw. indeksu lepszego życia (Better Life Index)33. Według ekspertów tej organizacji
(dane z 2015 r.) Turcja znajduje się wśród krajów, gdzie odsetek pracujących ponad
50 godzin tygodniowo jest największy (40,9%). W Meksyku to prawie 29%, a w Japonii blisko 22% pracowników. Poniżej 1% odnotowano wśród pracujących w Rosji
i Holandii. Najwięcej czasu wolnego (na odpoczynek, zabiegi pielęgnacyjne, rekreację) mają według badań pracujący w Hiszpanii i Danii (przeszło 16 godz. dziennie). Najmniej godzin na wypoczynek i czynności niezwiązane z pracą zawodową
poświęcają pracujący w Turcji (13,4 godz.), Meksyku (13,9 godz.), ale także w Polsce
(14,2 godz.).
Podsumowanie
Wiele problemów w sferze zatrudnienia, które niósł ze sobą rodzący się kapitalistyczny rynek pracy w wieku XIX oraz rozwinięty XX-wieczny rynek pracy welfare
state, zostało rozwiązanych. W XXI w. mamy jednak do czynienia zarówno ze znaczącymi zmianami samego rynku pracy, jak i jego otoczenia, co powoduje nowe
jakościowo problemy i kwestie społeczne. Należy podkreślić, że często przy badaniu
przyczyn, a nade wszystko skutków tych problemów, zwraca się uwagę na elementy
ekonomiczne, a zapomina o aspektach społecznych.
Nie oznacza to, że elementy ekonomiczne należy lekceważyć. Współcześnie
żyjemy w trudnych czasach hiperkonkurencji, swobodnego przepływu zasobów
ludzkich, nowych, elastycznych form zatrudnienia i występującego w całej Europie
wysokiego poziomu bezrobocia. Wiele organizacji zostało zmuszonych do wdrożenia
32 U. Beck, Społeczeństwo ryzyka. W drodze do innej nowoczesności, Wydawnictwo Naukowe Scholar, Warszawa 2002,
s. 230, za: A. Zybała, Globalna korekta. Szanse Polski w zglobalizowanym świecie, Wydawnictwo Dolnośląskie, Wrocław
2004, s. 233–234.
33 Better Life Index, Work Life Balance Index, OECD, http://www.oecdbetterlifeindex.org/ (20.06.2015).
99
Marta Makuch
licznych procesów restrukturyzacyjnych, będących funkcją zarówno konkurencyjnej, jak i ekonomicznej presji. Redukcja zatrudnienia (downsizing), zlecanie wykonywania usług na zewnątrz (outsourcing) oraz powszechne stosowanie alternatywnych
form zatrudnienia stały się strategiami, mającymi na celu zwiększenie elastyczności
w celu utrzymania lub zwiększenia swojej wydajności oraz zredukowania kosztów.
Ale wśród tych sformułowań na końcu zawsze powinny pojawić się elementarne
słowa: człowiek i społeczeństwo. Wszak „praca jest kluczowym czynnikiem dobrej
jakości życia i zdrowia, a dobra kondycja i sprawność warunkują charakter oraz
efekty pracy. Z kolei brak pracy działa na człowieka destrukcyjnie i podważa podstawy egzystencji jednostek i rodzin”34. Obecnie można dodać, że niszczący jest nie
tylko brak pracy, ale też praca, która uniemożliwia utrzymanie rodziny, która prowadzi do stresu i uzależnienia, wypalenia psychicznego i fizycznego, która narusza
godność człowieka i stabilność życia rodzin. Dzieje się tak, ponieważ jakość życia
rodziny jest ściśle powiązana z jakością rynku pracy i miejsc pracy.
Literatura
Aktywność ekonomiczna ludności Polski, IV kwartał 2014, Informacje i opracowania statystyczne, Główny Urząd Statystyczny, Warszawa 2015.
Anczewska M., Świtaj P., Roszczyńska J., Wypalenie zawodowe, „Postępy Psychiatrii i Neurologii” 2005, nr 14 (2).
Baza danych Eurostat, http://ec.europa.eu/eurostat/data/database (10.06.2015).
Beck U., Społeczeństwo ryzyka. W drodze do innej nowoczesności, Wydawnictwo Naukowe
Scholar, Warszawa 2002, za: Zybała A., Globalna korekta. Szanse Polski w zglobalizowanym
świecie, Wydawnictwo Dolnośląskie, Wrocław 2004.
Better Life Index, Work Life Balance Index, OECD, http://www.oecdbetterlifeindex.org/
(20.06.2015).
Budżety gospodarstw domowych w 2013 r., Informacje i opracowania statystyczne, Główny
Urząd Statystyczny, Warszawa 2014.
Case Study: Karoshi: Death from overwork, ILO, 23.04.2013, http://www.ilo.org/safework/info/
publications/WCMS_211571/lang--en/index.htm (20.06.2015).
Decent work, http://www.ilo.org/global/topics/decent-work/lang--en/index.htm (20.06.2015).
Giddens A., Europa w epoce globalnej, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 2009.
Involuntary part-time work, Eurostat, https://stats.oecd.org/glossary/detail.asp?ID=2016
(20.06.2015).
Jeruszka U., Przemiany pracy we współczesnym świecie w kontekście potrzeby edukacji permanentnej [w:] Gerlach R. (red.), Edukacja i praca. Konteksty – wyzwania – antynomie, Wydawnictwo Uniwersytetu Kazimierza Wielkiego, Bydgoszcz 2008.
34 U. Jeruszka, Przemiany pracy we współczesnym świecie w kontekście potrzeby edukacji permanentnej [w:] R. Gerlach
(red.), Edukacja i praca. Konteksty – wyzwania – antynomie, Wydawnictwo Uniwersytetu Kazimierza Wielkiego,
Bydgoszcz 2008, s. 271.
100
Koralewska-Samko J., Sadowska K., Sytuacja materialna rodziny a jakość życia oraz odczuwane
emocje u dzieci w wieku szkolnym, „Polskie Forum Psychologiczne” 2014, t. 19, nr 3.
Kozek W., Płaca minimalna i godzinna stawka minimalna – wpływ na przeciwdziałanie i ograniczanie ubóstwa pracowników w Polsce z uwzględnieniem innych instrumentów, Ekspertyza
przygotowana w ramach projektu EAPN Polska – wspólnie budujemy Europę Socjalną, EAPN, http://www.eapn.org.pl/wp-content/uploads/2014/02/Ekspertyza_Kozek.
pdf (20.06.2015).
Kryńska E., Podziały rynku pracy. Koncepcje segmentacji, „Acta Universitatis Lodziensis. Folia
Oeconomica” 1995, nr 137.
Kuźmicz E., Bieda pracujących, czyli working poor po polsku [w:] Popow M. i in. (red.), Oblicza
biedy we współczesnej Polsce, Doktoranckie Koło Naukowe „Na styku”, Gdańsk 2011.
Makuch M., Rozważania o pracy z perspektywy współczesnego społeczeństwa: ujęcie psychologiczno-społeczne [w:] Makuch M. (red.), Współczesny rynek pracy: zatrudnienie i bezrobocie
w XXI wieku, Wydawnictwo CEdu, Wrocław 2014.
OECD Employment Outlook 2015, OECD Publishing, Paris, http://www.oecd.org/employment/oecd-employment-outlook-19991266.htm (10.07.2015).
Penc J., Motywowanie w zarządzaniu, Wydawnictwo Profesjonalnej Szkoły Biznesu, Kraków
2000.
Pluta A., Zarządzanie czasem – mocna czy słaba strona pracownika XXI wieku?, „Edukacja Humanistyczna” 2013, nr 1 (28).
Polakowski M., Młodzi Polacy – problemy edukacji i zatrudnienia, Friedrich Ebert Stiftung,
Warszawa 2012, http://www.feswar.org.pl/fes2009/pdf_doc/debaty_warszawskie_polakowski.pdf (20.06.2015).
Pracujący a ubodzy, stanowisko EAPN, listopad 2013, http://www.eapn.org.pl/wp-content/
uploads/2014/01/Pracuj%C4%85cy_ubodzy_stanowisko_EAPN.pdf (20.06.2015).
Pracujący ubodzy w Unii Europejskiej, Europejska Fundacja na Rzecz Poprawy Warunków Życia i Pracy, http://www.eurofound.europa.eu/sites/default/files/ef_files/pubdocs/2004/107/pl/1/ef04107pl.pdf (20.06.2015).
Prekariat – „wyklęty lud” XXI wieku. Rozmowa z Guy’em Standingiem, rebelya.pl, 9.03.2015,
http://rebelya.pl/post/7889/prekariat-wyklety-lud-xxi-wieku-rozmowa-z-guyem
(20.06.2015).
Racław M., Młodzi „uwięzieni”. Bezdroża (nie)zależności na drodze do dorosłości, „Więź” 2012,
nr 11–12.
Rodzina – jej współczesne znaczenie i rozumienie, Komunikat z badań, CBOS, marzec 2013,
http://www.cbos.pl/SPISKOM.POL/2013/K_033_13.PDF (20.06.2015).
Sprawozdanie krajowe – Polska 2015 r., Komisja Europejska, SWD(2015) 40 final, Bruksela
2015,
http://ec.europa.eu/europe2020/pdf/csr2015/cr2015_poland_pl.pdf
(20.06.2015).
Sprawozdanie z działalności Państwowej Inspekcji Pracy w 2013 r., Państwowa Inspekcja Pracy,
Warszawa 2014, http://www.pip.gov.pl/pl/f/v/100996/sprawozdanie2013.pdf#page=71
(20.06.2015).
Sprawozdanie z działalności Państwowej Inspekcji Pracy w 2014 r., Państwowa Inspekcja Pracy, Warszawa 2015, http://www.pip.gov.pl/pl/f/v/133794/sprawozdanie%202014.pdf#page=13
(20.06.2015).
Standing G., Prekariat. Nowa niebezpieczna klasa, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa
2014.
101
Marta Makuch
Ubóstwo ekonomiczne w Polsce w 2013 r. (na podstawie badania budżetów gospodarstw domowych),
informacja sygnalna, Główny Urząd Statystyczny, Warszawa 2014.
Wołońcień M., Homo faber czy homo familiaris? Wpływ bezrobocia na realizację ról małżeńskich
[w:] Rostowska T. (red.), Psychologia rodziny. Małżeństwo i rodzina wobec współczesnych
wyzwań, Difin, Warszawa 2009.
Wybrane zagadnienia rynku pracy – dane za 2013 r., notatka informacyjna, Główny Urząd
Statystyczny, 2015.
Zywar G., Józefa Tischnera rozumienie pracy, „Annales. Etyka w życiu gospodarczym” 2011,
vol. 14, nr 1.
Jacek Pluta, Uniwersytet Wrocławski
Problemy wielkomiejskiej rodziny
a wzór życia rodzinnego
W artykule podjęto kwestię oceny kondycji wielkomiejskiej rodziny w świetle najnowszych
wyników badań. Punktem wyjścia jest społeczno-kulturowa charakterystyka rodziny, w ramach której wskazano na kontekst jej obecnych przemian, ze względu na sposób formalizacji małżeństw czy wielkość rodziny. Na tle oberwanych przemian dyskutowane są aktualne
problemy rodziny, wpisane w kontekst środowiska miejskiego i uwidocznione w realizowanym wzorze życia rodzinnego. Po pierwsze, diagnozowana jest skala wykorzystywanego
wsparcia w zaspokajaniu potrzeb, poprzez wykorzystanie zasobów miejskiego systemu konsumpcji, po drugie, ocenie poddano rodzaj i skalę występowania problemów wpływających
na dysfunkcje rodziny.
Słowa kluczowe: rodzina, model rodziny, problemy społeczne, miejski system konsumpcji
Wprowadzenie
Społecznie podzielane opinie na temat rodziny zwykle wzmacniają jej stereotypowy obraz jako instytucji głęboko wrosłej w społeczeństwo i stanowiącej, w odczuciu znakomitej większości Polaków, najbardziej cenioną wartość. Wydawałoby się,
że nie ma innej równie ważnej wartości, która by tak silnie budowała nasz narodowy
autostereotyp. Tymczasem przebieg debaty parlamentarnej zakończonej przyjęciem
w lutym 2015 r. przez Sejm Rzeczypospolitej Polskiej ustawy o ratyfikacji Konwencji Rady Europy o zapobieganiu i zwalczaniu przemocy wobec kobiet i przemocy
domowej1 wskazuje, jak kruche podstawy ma to wyobrażenie i jak silny jest podział
opinii publicznej w prezentowanych postawach w stosunku do rodziny. Swój mocny
sprzeciw wobec przyjęcia tej konwencji wyraził Episkopat Polski, stwierdzając,
z pozycji konserwatywnych, że tego rodzaju działania organów państwowych „prowadzą do destrukcji ideału małżeństwa i rzeczywistości rodziny”2. Prezentowana
postawa motywowana jest szczególnym poglądem, iż to nie kultura i tradycja rodzi
przemoc, lecz błędy konkretnych ludzi, a rodzina jest nie tyle źródłem, ile ofiarą
Tekst Konwencji o zapobieganiu i zwalczaniu przemocy wobec kobiet i przemocy domowej w polskiej wersji
językowej: http://amnesty.org.pl/uploads/media/konwencja_przemoc_wobec_kobiet.pdf (8.07.2015).
2 Oświadczenie Rzecznika Konferencji Episkopatu Polski w związku z Konwencją „antyprzemocową”, Depesza Katolickiej Agencji Informacyjnej, http://system.ekai.pl/kair/?screen=depesza&_scr_depesza_id_depeszy=503276&_tw_DepeszeKlientaTable_0__search_plainfulltext=konwencja (8.07.2015).
1 103
Jacek Pluta
przemocy. Tymczasem w przywołanej konwencji łatwo jest znaleźć zapisy przeciwstawne, mówiące wprost, że panujące relacje w rodzinie, a więc i przemoc, mają
swoje głębokie źródło w tradycji i kulturze danego społeczeństwa. Jak możemy przeczytać, „przemoc wobec kobiet jest manifestacją nierównego stosunku sił pomiędzy
kobietami a mężczyznami na przestrzeni wieków, który doprowadził do dominacji
mężczyzn nad kobietami i dyskryminacji tych ostatnich, a także uniemożliwił pełną
poprawę sytuacji kobiet”3. Wskazana istota sporu wcale nie jest taka łatwa do wydobycia przez postronnego obserwatora głównie dlatego, że w zajmowanych stanowiskach wobec rodziny ukryty jest mechanizm opisany przez Pierre’a Bourdieu
jako „paradoks doxy”4, który polega na naturalizacji wyobrażeń na temat społecznej
genezy zjawisk w celu ochrony ich społecznie utrwalonej pozycji. W szczególności
dotyczy to także rodziny. Zwykle, jako społeczeństwo, posługujemy się jej idealistycznym obrazem, który wydaje się nam niewzruszony, pielęgnując jednocześnie
mity na temat znaczenia udanego życia rodzinnego, który może faktycznie mieć
niewiele wspólnego z rzeczywistością.
Przebieg debaty i ujawnione podziały społeczne stają się pretekstem do bardziej
systematycznego, opartego na danych empirycznych, skonfrontowania aktualnych
wyobrażeń na temat rodziny z realizowanymi faktycznie wzorami życia rodzinnego.
Pytanie podstawowe brzmi zatem: jaka rodzina jest wartością wyobrażeniową,
a jaka – realizowaną?
Udzielając odpowiedzi na to pytanie, warto sięgnąć zarówno do najnowszych
wątków dyskusji teoretycznych, wskazujących na sens i zakres zmian, jak i bezpośrednio do danych empirycznych, dzięki którym zrekonstruowanie modelu życia
rodzinnego w jego najważniejszych aspektach staje się możliwe. Ostateczny cel tej
rekonstrukcji służy odpowiedzi na pytanie o to, jak przemiany wzoru życia rodzinnego wpływają na zadania szeroko rozumianej polityki społecznej wobec rodziny.
Dotyczy to kilku praktycznych zagadnień, takich jak optymalizacja form i zakresu
udzielanego wsparcia czy wiedza o problemach i dysfunkcjach rodziny.
Rodzina: społeczno-kulturowy kontekst przemian
Rodzina jest wyjątkowo trwałym elementem aksjonormatywnego ładu współczesnego społeczeństwa polskiego. Ma to swoje źródło w wynikającym z tradycji
przywiązaniu Polaków do związanych z nią wartości, którymi są szczęście i udane
życie osobiste. Należy jednak zwrócić uwagę na fakt, iż społeczne wyobrażenie roli
3 4 Konwencja o zapobieganiu i zwalczaniu przemocy…, op.cit., s. 3.
P. Bourdieu, Męska dominacja, Oficyna Naukowa, Warszawa 2004, s. 7–8.
104
Problemy wielkomiejskiej rodziny a wzór życia rodzinnego
współczesnej rodziny znajduje tylko pośrednie odbicie w realizowanych wzorach
życia rodzinnego, a respektowane sposoby osiągania szczęścia rodzinnego stają się
elementem debaty publicznej o silnie zideologizowanym zabarwieniu. Przykładem
są stale powracające wątki dyskusji, tworzące katalog spraw niezałatwionych, jak
kwestia szeroko rozumianego planowania rodziny czy dyskusja o dopuszczalności
związków partnerskich. Można by na tej podstawie sądzić, iż tocząca się publiczna
debata wokół rodziny jest świadectwem hermeneutyczności życia społecznego,
tworząc warunki dla jej faktycznej przemiany5.
W powtarzanych co kilka lat badaniach aspiracji Polaków sfera życia rodzinnego
okupuje czołowe miejsce w rankingu celów życiowych. W badaniu Centrum Badania Opinii Społecznej z 2013 r.6 „szczęście rodzinne” ulokowało się na pierwszym
miejscu wśród wartości, którymi ankietowani kierują się w życiu. Wskazało na nie
78% dorosłych Polaków, podczas gdy na „zachowanie dobrego zdrowia” – zajmującego drugie miejsce w hierarchii – było już tylko 59% wskazań. Zbliżony wynik
odnotowano w podobnych badaniach7, gdzie na zadane pytanie: „Które z podanych
(…) wartości są dla Pana(i) najważniejsze w życiu?” aż 82% respondentów wskazało na rodzinę, a 74% na zachowanie dobrego zdrowia, przy czym pracę zawodową ceniło już tylko 21%. Z kolei w badaniu na temat praktyk kulturowych Polaków z 2014 r. w zadawanym pytaniu otwartym: „Co jest najważniejsze w życiu?”
na rodzinę wskazało 76% respondentów8. Hierarchia wartości cenionych przez Polaków jest stabilna w dłuższym okresie, także ze względu na płeć czy wiek.
Zgoła inaczej pozycja rodziny prezentuje się wówczas, gdy jej znaczenie odnosi
się nie do funkcji aksjologicznych, lecz do pragmatycznego wymiaru życia. W pomiarze CBOS z 2014 r. w odpowiedzi na pytanie: „Co, Pana/Pani zdaniem, jest najbardziej
potrzebne, aby życie było udane?” respondenci wskazywali kolejno na: zdrowie (49%),
pieniądze i dobrobyt (46%), pracę (29%) i rodzinę (dzieci) – 22%9. W porównaniu z badaniem CBOS z 2006 r.10 miejsce rodziny w rankingu przesunęło się z 3. na 4. pozycję
i zamieniło się miejscami z pracą (spadek wyborów z 34% w 2006 r. do 22% w 2014 r.).
Niepokojące jest to, że ubytek wskazań wśród 4 pierwszych miejsc w przypadku
rodziny był największy. Różnice w ocenie pozycji rangowej rodziny w przytoczonych rozkładach odpowiedzi sugerują, że mimo iż ona sama pozostaje bezwzględnie
Por. A. Giddens, Nowe zasady metody socjologicznej, Nomos, Kraków 2001.
Por. Rodzina – jej współczesne znaczenie i rozumienie, Komunikat z badań CBOS nr 33/2013, http://www.cbos.pl/
PL/publikacje/raporty.php (8.07.2015).
7 Por. Wartości i normy, Komunikat z badań CBOS nr 11/2013, http://www.cbos.pl/PL/publikacje/raporty.php
(8.07.2015).
8 Por. R. Drozdowski i in., Praktyki kulturalne Polaków, Wydawnictwo Naukowe UMK, Toruń 2013.
9 Co stanowi o udanym życiu?, Komunikat z badań CBOS nr 167/2014, http://www.cbos.pl/PL/publikacje/raporty.
php (8.07.2015).
10 Co jest w życiu najważniejsze?, Komunikat z badań CBOS nr 77/2006, http://www.cbos.pl/PL/publikacje/raporty.
php (8.07.2015).
5 6 105
Jacek Pluta
najważniejszą wartością autoteliczną, jej rola jako niezbędnego elementu realizacji
udanego życia jest stopniowo ograniczana, pozostając kategorią coraz bardziej wyobrażeniową niż użyteczną w aspekcie normatywnym.
Komentując wysoką pozycję rangową rodziny w przeprowadzonych przez siebie badaniach, Barbara Fatyga opisuje jej obecną funkcję mianem „stygnącej twierdzy”, która raczej broni przed światem, niż ułatwia z nim komunikację11.
Rodzina zajmuje zatem poczesne miejsce w świadomości Polaków, lecz jej
postrzegana rola w codziennym życiu zmienia się. Zmienia się także samo jej rozumienie. Obecne dyskusje wokół rodziny w przestrzeni publicznej podsycają dwa
zachodzące na siebie procesy – kulturowe i demograficzne. Faktyczne relacje między nimi, zwłaszcza o charakterze związków przyczynowo-skutkowych, są trudne
do jednoznacznego zweryfikowania. Najczęściej naprzemiennie wiąże się jedne
z drugimi i wprowadza się je w obszar dyskusji politycznej i ideologicznej jako
narzędzia argumentacji.
Rokowania demograficzne dla Polski nie są pomyślne. W rezultacie narastania
procesów starzenia się populacji (zaburzonej piramidy wieku wskutek niedostatecznej reprodukcji ludności wywołanej niską dzietnością) oraz znacznej skali emigracji
ludności, prowadzących do wyludniania, podejmowane są próby działań w wymiarze polityk państwa. Są one jednak wyrywkowe, nie tworzą całościowego systemu,
mimo istnienia licznych diagnoz i programów w tym względzie12.
Skala zagrożeń nie jest równomierna w ujęciu przestrzennym. W mniejszym
stopniu dotyczy dużych i silnych ośrodków miejskich, które, jak Wrocław czy Kraków, własne deficyty ludnościowe wyrównują dodatnim saldem migracji. W większym stopniu dotyczą natomiast rejonów słabo zurbanizowanych o niskiej atrakcyjności prorozwojowej. W wymiarze polityki regionalnej jako pierwsze dostrzegły
ten problem władze województwa opolskiego, ogłaszając program pod nazwą „Specjalna Strefa Demograficzna”. Stwierdza się w nim, iż: „istnieje potrzeba prowadzenia
skutecznej polityki demograficznej we wszystkich jej aspektach. Program Specjalnej
Strefy Demograficznej w województwie opolskim do 2020 r. »Opolskie dla Rodziny«
to swoisty drogowskaz, propozycja odpowiedzi na pytania: co zrobić, żeby rodziło
się nas więcej, jak powstrzymać przed wyjazdami i jak zachęcić do powrotów”13.
Założenia i cele powyższego programu jednoznacznie wskazują, że problem polityki demograficznej jest ściśle zależny od polityki prorodzinnej. Tymczasem ta ostatnia powiązana jest z szerszym kontekstem społeczno-kulturowym,
B. Fatyga, Wartości jako generatory żywej kultury [w:] R. Drozdowski i in., Praktyki kulturalne…, op.cit., s. 56–57.
Prognoza ludności na lata 2014–2050, Studia i Analizy Statystyczne, Główny Urząd Statystyczny, Warszawa 2014,
s. 22–26.
13 Program Specjalnej Strefy Demograficznej w województwie opolskim, http://www.ssd.opolskie.pl/
page/15,program-ssd.html (28.06.2015).
11 12 106
związanym z warunkami bytowymi, jak również realizowanymi wzorami życiowymi. W rezultacie takiego rozumowania zaproponowano szereg „pakietowych”
działań na rzecz zmiany niekorzystnych tendencji demograficznych. Dotyczą one
rynku pracy, edukacji oraz tworzenia uwarunkowań gospodarczych poszerzających
atrakcyjność usług. Kwestia demograficzna staje się problemem uchwycenia właściwego balansu między warunkami życia a możliwościami godzenia życia rodzinnego
z zawodowym. W świetle udostępnianych dokumentów programowych nie można
obecnie wyrokować o nowatorstwie podejmowanych działań, które nie wychodzą
poza istniejącą ogólnopolską praktykę. Z pewnością natomiast nowatorskie jest tak
szerokie potraktowanie zagrożenia demograficznego jako zależnego od dopasowania całości infrastruktury społecznej.
Poza kwestiami pragmatycznymi, związanymi z podejmowanymi działaniami,
spór o źródła niskiej dzietności łatwo może przybrać formę ideologiczną, a szerzej
– kulturową, czego aktualnym przykładem są spory w kwestii planowania rodziny,
ustawy o leczeniu niepłodności (zapłodnieniu pozaustrojowym in vitro), jakie toczą
ze sobą środowiska konserwatywne i lewicowe14.
Z przeprowadzonego w 2013 r. sondażu wynika15, że przyczyny powstawania
tzw. rezerwy prokreacyjnej – to jest powodów rezygnacji z posiadania pierwszego
lub kolejnego dziecka – tkwią w trudnych warunkach bytowych (58% wskazań „bardzo ważny powód” osób rezygnujących z posiadania pierwszego lub kolejnego dziecka, n = 2460). W dalszej kolejności wymieniane są takie przyczyny, jak: bezpłodność
(50%), niepewna przyszłość (36,5%) czy złe warunki mieszkaniowe (43,6%). Ogólny
potencjał rezerwy prokreacyjnej stanowi 9,5% populacji w wieku 16 lat i więcej, przy
czym, co niezwykle ważne, w strukturze rezerwy prokreacyjnej aż 42% stanowią
osoby z wyższym wykształceniem, a 1/4 najzamożniejszych osób stanowi aż 35,6%
zasobów rezerwy prokreacyjnej (w przypadku 1/4 osób najuboższych jest to ledwie
20%). Sądzić zatem należy, że rezerwa prokreacyjna wynika w znaczącym stopniu
z przyczyn ekonomicznych, lecz z drugiej strony – poziom odczuwanych deficytów jest względny, a odsuwanie prokreacji na czas dalszy, jak pokazują badania,
w znacznie większym stopniu dotyczy ludzi zamożnych i wykształconych. Niechęć
do podejmowania wysiłku wychowania potomstwa wzmaga kryzys instytucji małżeństwa. Tabela 1 ilustruje to zjawisko dla Wrocławia.
Już w momencie pisania artykułu w dniu 10 lipca 2015 r. Senat Rzeczypospolitej Polskiej przeforsował większością zaledwie 3 głosów przyjęcie ustawy regulującej kwestię leczenia niepłodności metodą in vitro przy oficjalnym sprzeciwie Episkopatu Polski.
15 J. Czapiński, Rezerwa prokreacyjna [w:] J. Czapiński, T. Panek, Diagnoza Społeczna 2013. Warunki i jakość życia
Polaków, Raport, Rada Monitoringu Społecznego, Warszawa 2013, s. 153–155.
14 107
Jacek Pluta
Tabela 1. Liczba zawieranych małżeństw i rozwodów na 1000 mieszkańców we Wrocławiu
2007
2008
2009
2010
2011
2012
2013
2014
Liczba zawieranych małżeństw
na 1000 mieszkańców
6,3
6,4
6,3
5,6
5,0
5,0
4,2
4,5
Liczba rozwodów
na 1000 mieszkańców
2,8
2,4
2,9
2,3
2,1
2,1
2,4
2,1
Źródło: Bank Danych Lokalnych GUS, http://stat.gov.pl/bdl/app/strona.html?p_name=indeks (1.07.2015).
Jakkolwiek liczba rozwodów w ostatnich 4 latach utrzymuje się na tym samym
poziomie, to wskaźnik zawieranych małżeństw systematycznie maleje. Mimo to dominacja tradycyjnych wartości związanych z rodziną wciąż przenika do wyobrażeń i stereotypów w zakresie jej roli i funkcji. Pytani w 2013 r. Polacy w 99% przypadków twierdzili, że rodzina to małżeństwo z dziećmi, podczas gdy osoby pozostające w związku
nieformalnym i wychowujące dziecko tylko dla 78% ankietowanych stanowiły rodzinę.
Jeszcze mniej, bo dla 33% pytanych rodziną była po prostu para w związku nieformalnym, a dla 23% rodziną jest związek gejowski wychowujący dziecko16. Na rozkład
odpowiedzi można patrzeć różnie – w gruncie rzeczy jest on jednak świadectwem
pomieszania utrwalonych tradycyjnych sposobów rozumienia rodziny z wyraźnymi
sygnałami zmian pod naporem współczesności. W oficjalnej wykładni polityki państwa
wciąż funkcjonuje tradycyjny pogląd na rodzinę, która „jest podstawową komórką społeczeństwa oraz naturalnym środowiskiem rozwoju i dobra wszystkich jej członków,
a w szczególności dzieci”17. Przyjęta definicja odpowiada tradycyjnemu postrzeganiu
roli rodziny jako podstawowej przestrzeni socjalizacyjnej, opiekuńczej, ekonomicznej,
emocjonalnej itp., tworząc „standardową bajkę o rodzinie”18.
Z drugiej strony badacze współczesności podkreślają, iż w warunkach przemian
kulturowych i cywilizacyjnych wizja ta nie spełnia już swoich podstawowych funkcji. Krytykuje się jej socjalizacyjne piętno, normatywny rygoryzm czy przemycanie
ideologii konserwatywnej, podtrzymującej opresyjny, u źródeł związany z męską
dominacją, charakter rodziny19.
By lepiej naświetlić kontekst dalszych empirycznych rozważań, można przedstawić sytuowanie się współczesnych rodzin pomiędzy ich dwoma typami idealnymi,
których treści wyznaczają swoiste continuum przemian: od rodziny patriarchalnej
do rodziny równopartnerskiej. Główne cechy każdej z nich prezentuje tabela 2.
Rodzina – jej współczesne znaczenie…, op.cit.
Ustawa z dnia 9 czerwca 2011 r. o wspieraniu rodziny i systemie pieczy zastępczej, t.j.: Dz.U. z 2015 r. poz. 332.
18 T. Szlendak, Socjologia rodziny. Ewolucja, historia, zróżnicowanie, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 2012,
s. 116.
19 J. Butler, Żądanie Antygony. Różnica między życiem a śmiercią, Księgarnia Akademicka, Warszawa 2010.
16 17 108
Tabela 2. Typy idealne współczesnych rodzin
Rodzina patriarchalna (tradycyjna)
Rodzina równopartnerska (nowoczesna)
• Dzietność w rodzinie nie jest regulowana lub
jest regulowana metodami pozamedycznymi.
• Socjalizacja w rodzinie jest dwudzielna:
chłopcy są przygotowywani do ról społecznych i ekonomicznych przez ojca, dziewczyny przez matkę do roli żony, matki, gospodyni domowej.
• Socjalizacja wtórna nie modyfikuje realizowanego i reprodukowanego wzoru rodziny,
a raczej go wzmacnia, dostarczając argumentów religijnych i quasi-naukowych za realizowanym wzorem.
• Istnieje bardzo silna kontrola nieformalna
nad rodziną sprawowana przez krąg krewniaczy i środowisko społeczne, w którym
funkcjonuje.
• Efektywność kontroli nieformalnej jest konsekwencją opinii reputacyjnej, przesądzającej
o miejscu rodziny w nieformalnej hierarchii
społecznej zbiorowości, pozycji poszczególnych jej członków, szansach na dobry ożenek/
zamążpójście, możliwości zarobkowych dorosłych mężczyzn oraz o udzielanym przez
zewnętrzne otoczenie wsparciu dla rodziny.
• Rodzina uwolniona została od presji i kontroli
środowiska społecznego, w tym również rodzin
pochodzenia, następuje powolna deinstytucjonalizacja rodziny.
• Dobór małżeński traci wyraźny kontekst ekonomiczny: zdolność do zarobkowania, prowadzenia działalności gospodarczej na własną rękę
potwierdzona najczęściej formalnym wykształceniem zastępuje wiano, posag czy aktywa ekonomiczne determinujące utrzymanie rodziny.
• Brak presji społecznej na zawieranie małżeństw
przez młodych ludzi.
• Małżeństwo jest względnie autonomiczną decyzją przyszłych małżonków.
• Kontekst makrostrukturalny związków małżeńskich traci swoją dotychczasową rolę, przynależność do klasy, warstwy, grupy stanowej
w weberowskim rozumieniu tej kategorii nie
ma znaczenia w kojarzeniu par.
• Władza w rodzinie jest podzielona, raczej dotyczy władzy rodzicielskiej – teza ideologiczna.
Nie ma grupy społecznej, w której nie byłoby
„porządku dziobania”, czyli określonej hierarchii i przywódcy/lidera grupy.
• Władza w rodzinie może naleć do mężczyzny,
jak również do jego partnerki: zależy od cech
osobowości, a nie od kulturowo definiowanej
płci.
Źródło: opracowanie własne.
Odpowiedź na pytanie, jak na tle typów idealnych prezentuje się faktycznie realizowany wzorzec wrocławskiej rodziny, przedstawiono w kolejnej części artykułu.
Charakterystyka wrocławskich rodzin
a realizowany wzorzec życia rodzinnego
Empiryczną podstawą do rozważań będą dostępne statystyki publiczne oraz dane
Wrocławskiej Diagnozy Społecznej (dalej: WDS 2014) uzyskane z badań prowadzonych w roku 2014 na populacji mieszkańców Wrocławia w wieku 15–80 lat20.
S.W. Kłopot i in., Wrocławska Diagnoza Społeczna 2014. Raport z badań socjologicznych nad mieszkańcami miasta,
Wrocław 2014.
20 109
Jacek Pluta
Rodzina wrocławska jest najczęściej dwupokoleniowa, stanowi jednocześnie
odrębne rodzinne gospodarstwo domowe. Średnia liczba osób w gospodarstwie
wynosi 2,67. Wskaźnik współzamieszkiwania gospodarstw domowych jest umiarkowany, bowiem samodzielność mieszkaniowa dotyczy 72% gospodarstw. Najczęściej małżonkowie są lub byli aktywni ekonomicznie. Ekonomiczną bazę rodzinnych
gospodarstw domowych stanowi w większości przypadków praca zarobkowa lub
prowadzona działalność gospodarcza obojga partnerów. Warto nadmienić, że odsetek osób bezrobotnych w gospodarstwach domowych (włączając w to osoby niezarejestrowane) wyniósł 7,2%, przy oficjalnych statystykach rejestrowanego bezrobocia wynoszących 5%21.
Zrekonstruowane na podstawie badań WDS 2014 kategorie rodzin wynikające
z deklaracji respondentów przedstawia tabela 3.
Tabela 3. Sytuacja rodzinna respondenta w badaniu WDS 2014
Kategoria sytuacji rodzinnej
Odsetek odpowiedzi (w %)
Respondent nie założył rodziny
22,5
Dwoje partnerów i co najmniej jedno dziecko
31,7
Samotny rodzic z co najmniej jednym dzieckiem
3,3
Rodzina bez dzieci na utrzymaniu
42,6
N ogółem
2000
Źródło: S.W. Kłopot i in., Wrocławska…, op.cit.
Rodziny pełne (czyli takie, w których partnerzy mieszkają wspólnie), posiadające przynajmniej jedno dziecko na utrzymaniu stanowią pod względem udziałowym grupę niewiele większą niż osoby potencjalnie mogące założyć rodzinę. Jest ich
wśród badanych wrocławian blisko 32%. Łącząc tę kategorię z osobami, które jeszcze
nie założyły rodziny, uzyskujemy przeciwwagę (ponadpięćdziesięcioprocentową).
Bez wątpienia na strukturę danych mają wpływ przemiany demograficzne zachodzące w polskim społeczeństwie i w świetle prognoz należy wnioskować, że rosnąć
będzie we wrocławskiej zbiorowości odsetek małżeństw w fazie „pustego gniazda”,
których dzieci już się usamodzielniły. Spadać będzie natomiast udział związków
z dziećmi na utrzymaniu w ogólnej strukturze rodzin.
Konsekwencją malejącej liczby osób w rodzinie jest niekorzystna struktura
dzieci. Dla porównania zestawiono wyniki z NSP 201122 i WDS 2014.
Zob. Statystyki rynku pracy, Dolnośląski Wojewódzki Urząd Pracy, http://www.dwup.pl/Statystyki-rynku-pracy (1.07.2015).
22 Por. Narodowy Spis Powszechny 2011, http://stat.gov.pl/spisy-powszechne/nsp-2011/ (26.06.2015).
21 110
Tabela 4. Rodziny z dziećmi na utrzymaniu we Wrocławiu
NSP 2011
n = 76 321 = 100%
Rodziny z dziećmi do lat 24
WDS 2014
n = 495 = 100%
Rodziny z dziećmi do lat 19
z jednym
63,8
65,5
z dwojgiem
31,0
33,9
z trojgiem
4,2
0,6
z czworgiem i więcej
1,0
0,0
Rodziny z dziećmi
Źródło: S.W. Kłopot i in., Wrocławska…, op.cit.
Podsumowując prezentowane wyniki, można stwierdzić, iż wrocławska rodzina
wpisana jest głęboko w model nazywany „2 plus 1”, który tworzy małżeństwo dorosłych osób z jednym dzieckiem. Rodziny monoparentalne, niepełne, stanowią niewielką część wszystkich rodzin w przeciwieństwie do rodzin realizujących model
„pustego gniazda”, czyli par z usamodzielnionymi dziećmi.
Tomasz Szlendak, charakteryzując dominujący w Polsce model rodziny, pisze:
„W przypadku rodziny w Polsce przydomek tradycyjna oznacza, że głową rodziny
jest mężczyzna, który zajmuje się jej materialnym utrzymaniem oraz reprezentowaniem interesów rodzinnych na zewnątrz, natomiast do zadań kobiety należą spędzanie czasu na pracach domowych, rodzinie i opieka nad dziećmi”23. Niekiedy badacze
bronią się jednak przed posługiwaniem się określeniem „rodzina tradycyjna”, jako
podstawą jej obowiązującej współczesnej definicji, która stoi w sprzeczności z niektórymi danymi empirycznymi.
Przybliżenie wiedzy na temat realizowanego wzoru życia rodzinnego, a więc
i ostatecznie modelu rodziny, stanowi informacja o praktykowanym podziale obowiązków rodzinnych, na podstawie której tworzy się jej model.
23 T. Szlendak, Socjologia rodziny…, op.cit., s. 113.
111
Jacek Pluta
żona /
partnerka
mąż/
partner
wspólnie
partnerzy
ktoś inny
z rodziny
ktoś spoza
rodziny
n*
Tabela 5. Realizowany wzorzec życia rodzinnego
podejmuje najczęściej decyzje dotyczące wydatków
na bieżące utrzymanie rodziny
17,9
12,1
69,8
0,1
0
669
podejmuje najczęściej decyzje dotyczące znacznych
zobowiązań finansowych rodziny (zaciąganie
kredytów)
8,1
13,6
78,1
0,2
0
626
najczęściej decyduje o znacznych wydatkach,
np. na remont mieszkania, zakup samochodu itp.
8,6
17
74,2
0,1
0
671
najczęściej rozstrzyga spory w rodzinie
24,7
12,1
62,0
0,8
0,5
645
poświęca najwięcej czasu na prowadzenie domu
(mycie, sprzątanie, pranie itp.)
65,2
1,3
29,5
3,4
0,6
681
poświęca najwięcej czasu na zajmowanie się
sprawami edukacji dzieci (odrabianie lekcji,
reagowanie na sprawy w szkole itp.)
55,0
3,3
39,0
1,8
1,0
513
poświęca najwięcej czasu na opiekę i wychowanie
dziecka do lat 6
62,6
0,4
29,6
7,4
0
270
poświęca najwięcej czasu na załatwianie spraw
urzędowych i administracyjnych na rzecz rodziny
(opłaty itp.)
25,6
28,2
44,7
1,5
0
673
Kto w Pana(i) rodzinie:
* Dotyczy rodzin z dzieckiem na utrzymaniu.
Źródło: opracowanie własne na podstawie S.W. Kłopot i in., Wrocławska…, op.cit.
Biorąc pod uwagę ogólny podział obowiązków, wskazać można na obszar spraw
będących wspólnym obowiązkiem obojga partnerów, do których należą kwestie
finansowe związane z prowadzeniem domu, rozstrzyganie sporów w rodzinie
i załatwianie spraw urzędowych – taki układ przemawiałby bardziej za partnerskim modelem rodziny i to mimo faktu, że 70% mężczyzn w badaniu zadeklarowało, że jest głową rodziny24. Z kolei kwestie wychowania i edukacji dzieci pozostają
w przeważającej mierze domeną kobiet.
W istocie jednak podział ten nie jest trwały, zmienia się zależnie od sytuacji ekonomicznej rodziny. W tabeli 6 przedstawiono układ obowiązków kobiet i mężczyzn
w rodzinie ze względu na różnicę poziomu jej ekonomicznego usytuowania.
Posłużono się w tym przypadku identyfikacją stosowaną przez GUS, gdzie głowa rodziny to osoba w największym stopniu ponosząca wydatki na utrzymanie i prowadzenie domu. Taka definicja – z uwagi na wartość
nieopłaconej pracy domowej kobiet – budzi jednak coraz większe kontrowersje wśród badaczy.
24 112
Kto w Pana(i) rodzinie:
żona/partnerka
Rodziny pod
opieką pracownika
socjalnego MOPS lub
asystenta rodziny
Rodziny żyjące
biednie lub skromnie
Rodziny ogółem
Rodziny pod
opieką pracownika
socjalnego MOPS lub
asystenta rodziny
Rodziny żyjące
biednie lub skromnie
Rodziny ogółem
Tabela 6. Podział obowiązków między partnerami a sytuacja ekonomiczna i społeczna rodzin z dzieckiem na utrzymaniu
mąż/partner
podejmuje najczęściej decyzje dotyczące
wydatków na bieżące utrzymanie
rodziny
17,9
27,1
26,1
12,1
11,5
13
podejmuje najczęściej decyzje dotyczące
znacznych zobowiązań finansowych
rodziny (zaciąganie kredytów)
8,1
17
26,1
13,6
14,9
21,7
najczęściej decyduje o znacznych
wydatkach, np. na remont mieszkania,
zakup samochodu itp.
8,6
10,4
26,1
17
19,8
17,4
najczęściej rozstrzyga spory w rodzinie
24,7
34,4
39,1
12,1
11,8
26,1
poświęca najwięcej czasu
na prowadzenie domu (mycie,
sprzątanie, pranie itp.)
65,2
67,3
72
1,3
6,7
12
55
58
60
3,3
7,4
10
poświęca najwięcej czasu na opiekę
i wychowanie dziecka do lat 6
62,6
63
100
0,4
0
0
poświęca najwięcej czasu na załatwianie
spraw urzędowych i administracyjnych
na rzecz rodziny (opłaty itp.)
25,6
35
47,8
28,2
29
34,8
poświęca najwięcej czasu
na zajmowanie się sprawami edukacji
dzieci (odrabianie lekcji, reagowanie
na sprawy w szkole itp.)
Jak można zauważyć, istotną cechą rodzin jest ich postępująca feminizacja. Nie
jest ona jednak związana z równouprawnieniem, a stanowi raczej proces dostosowywania wzorów konserwatywnych do warunków współczesności. Wraz z osłabieniem się kondycji ekonomicznej rodziny następuje systematyczne zwiększenie
ciężaru obowiązków przypadających na kobiety. Dotyczy to zarówno obowiązków
stanowiących tradycyjnie domenę kobiet, jak wychowywanie dzieci, ich edukacja,
ale, co ważniejsze, przenosi się to na obszary tradycyjnie zarezerwowane dla mężczyzn, jak załatwianie spraw urzędowych. Przyrost obowiązków kobiet w rodzinach
113
Jacek Pluta
gorzej sytuowanych ekonomicznie jest wyraźnie większy niż w przypadku partnerów. Interpretacja tej zależności musi pozostać konserwatywna, bowiem przejmowanie tego rodzaju obowiązków świadczy w istocie o przejmowaniu przez kobiety
w rodzinie odpowiedzialności za spoistość rodziny.
Skala potrzeb i problemów – rodzina
w miejskim systemie konsumpcji
Kwestia identyfikowanych oraz zaspokajanych potrzeb gospodarstw domowych
i rodzin może być analizowana z punktu widzenia konsekwencji, jakie rodzi to dla
otoczenia instytucjonalnego. Należy przy tym odróżnić sytuację, w której rodzina
oczekuje wsparcia w celu zaspokojenia swoich potrzeb, jednocześnie nie mogąc ich
w pełni samodzielnie zaspokoić, od sytuacji, w której, zaspokajając swoje potrzeby
w pełni samodzielnie, korzysta z dostępnej oferty usług. W każdym z przypadków
rodzina, zaspokajając swoje potrzeby na zewnątrz, czerpie z systemu konsumpcji, a dodatkowo w tym pierwszym przypadku staje się klientem wyspecjalizowanych instytucji pomocowych: „miejski system konsumpcji zarówno odpowiada
na potrzeby mieszkańców, jak również zmuszony jest je rozpoznawać, uwzględniając coraz bardziej zróżnicowane oczekiwania i wytwarzając coraz to nowe przestrzenie oraz sfery konsumpcji. W ostatecznym rozrachunku samo konsumowanie
łączy się tak z rozmaitością dostępnych i praktykowanych wzorów konsumpcji, (…)
sprzyja także ujawnianiu podziałów społecznych na zróżnicowane względem siebie
klasy (kategorie) konsumentów”25.
W ogólnym rozrachunku każda rodzina staje się uczestnikiem miejskiego
systemu konsumpcji. By rozróżnienie to uzyskało wartość diagnostyczną, konieczne
staje się wprowadzenie do analizy potrzeb zmiennych pokazujących różną sytuację
ekonomiczną rodzin, jak i identyfikujących podstawowe jej typy, co pozwoli ocenić
sposób usytuowania kategorii rodzin w miejskim systemie konsumpcji, a pośrednio
wskazać obszar deficytów i koniecznego wsparcia.
25 M. Błaszczyk, S.W. Kłopot, J. Pluta, Stare i nowe problemy społeczne. Socjologiczne studium konsumpcji na przykładzie
Wrocławia, Wydawnictwo Naukowe Scholar, Warszawa 2010, s. 33.
114
Rycina 1. Struktura wsparcia otrzymywanego przez gospodarstwa domowe o zróżnicowanej kondycji ekonomicznej
Pomoc finansowa z MOPS przeznaczona
na zaspokojenie potrzeb celowych
Pomoc prawna adwokata, radcy prawnego, notariusza
Pomoc w załatwieniu spraw urzędowych
Pomoc w formie materialnej, rzeczowej
Kredyty, pożyczki (także pozabankowe,
np. z zakładu pracy, Provident)
Szkolenia zawodowe lub przekwalifikowania
Usługi pośrednictwa pracy, poradnictwa zawodowego
Pomoc i wsparcie psychologiczne lub pedagogiczne dla dzieci
Posiłki
Żłobek
Przedszkole dla dzieci
Zajęcia w czasie wolnym dla dzieci
0%
2%
4%
Żyjemy dobrze
i bardzo dobrze
6%
8% 10% 12% 14% 16% 18% 20%
Żyjemy średnio
Żyjemy bardzo
biednie i skromnie
W ocenie struktury wykorzystywanego wsparcia (zob. rycina 1) stale należy
pamiętać o odmienności sytuacji rodzin w dużych ośrodkach miejskich, takich jak
Wrocław, i sytuacji rodzin w mniejszych ośrodkach czy na obszarach wiejskich.
115
Jacek Pluta
Ponieważ nie jest to kwestia poddana szczegółowej analizie, w tym miejscu należy
jedynie wskazać na ogólnie mniejszą skalę problemów społecznych o podłożu ekonomicznym. Jak wynika z badań WDS w 2014 r., 22,6% rodzin deklarowało na skali
samooceny sytuacji ekonomicznej i poziomu życia, że „żyje im się dobrze lub bardzo
dobrze”, 59% wskazywało, że żyje im się przeciętnie, tak jak innym rodzinom, a 19%
wskazywało, że „muszą żyć skromnie”. Dane te wskazują na nieco lepszą ogólną
sytuację rodzin w porównaniu z rokiem 2010, co jest odbiciem ogólnie dobrej sytuacji
na rynku pracy we Wrocławiu26. Przy diagnozowaniu sytuacji ekonomicznej rodzin
na podstawie statystyk czy w odniesieniu do subiektywnych samoocen należy stale
pamiętać o ich względnym charakterze. Bez wątpienia rodzinom we Wrocławiu
żyje się łatwiej niż przykładowo w mniejszych ośrodkach miejskich czy na terenach
wiejskich. O ile w 2015 r. stopa rejestrowanego bezrobocia we Wrocławiu spadła
w połowie roku do 4,1%, o tyle w powiecie kłodzkim wynosiła 22%.
Różnice sytuacji ekonomicznej rodzin bardzo silnie zmieniają strukturę wykorzystywanego wsparcia. Zdecydowanie najczęściej rodziny żyjące biednie i skromnie sięgają po wsparcie w trzech obszarach: socjalno-bytowym, ekonomicznym
oraz zatrudnienia i rynku pracy. Można wskazać, że dominują tu niezaspokojone
potrzeby finansowe (i wsparcie finansowe ze strony Miejskich Ośrodków Pomocy
Społecznej). Wyraźnie węższe niż w pozostałych gospodarstwach jest korzystanie z pożyczek bankowych. A znaczącym problemem staje się ogólna umiejętność
korzystania z pomocy przez załatwianie spraw urzędowych. Pod względem zakresu
wykorzystywanego wsparcia sytuacja rodzin biednych w stosunku do rodzin żyjących przeciętnie i bardzo dobrze jest radykalnie odmienna. Specyficzną natomiast
potrzebą wyróżniającą gospodarstwa dobrze sytuowane na tle pozostałych jest
korzystanie z pomocy prawnej.
Z kolei dane na temat uzyskiwanego wsparcia otrzymywanego przez różne
kategorie rodzin wskazują na różną skalę potrzeb:
• rodziny niepełne (rodzic z dzieckiem) – korzystają z dwóch obszarów wsparcia,
w pierwszym przypadku są one związane z usługami na rzecz dzieci, w drugim
– z usługami rynku pracy, takimi jak poszukiwanie pracy, przekwalifikowanie
się. Zdecydowanie najbardziej zauważalne jest wsparcie organizacji czasu wolnego na rzecz dzieci, wskazywane przez 34% rodzin;
• rodziny pozostające bez dzieci na utrzymaniu – wyraźnie częściej korzystają
ze wsparcia, które wynika z deficytów kapitału pomostowego, czyli wiedzy potrzebnej w relacjach z instytucjami i sferą publiczną. Stąd wykazują one szczególne zainteresowanie usługami prawnymi czy załatwianiem spraw urzędowych;
26 Por. Statystyki rynku pracy…, op.cit.
116
• rodziny pełne – przede wszystkim wykorzystują system wsparcia w wymiarze
finansowym, zgłaszając relatywnie najwięcej potrzeb związanych z bieżącą konsumpcją czy inwestycjami.
Rycina 2. Struktura wsparcia otrzymywanego przez różne kategorie rodzin
Pomoc finansowa z MOPS przeznaczona
na zaspokojenie potrzeb celowych
Pomoc prawna adwokata, radcy prawnego, notariusza
Pomoc w załatwieniu spraw urzędowych
Pomoc w formie materialnej, rzeczowej
Kredyty, pożyczki (także pozabankowe,
np. z zakładu pracy, Provident)
Szkolenia zawodowe lub przekwalifikowania
Usługi pośrednictwa pracy, poradnictwa zawodowego
Pomoc i wsparcie psychologiczne lub pedagogiczne dla dzieci
Posiłki
Żłobek
Przedszkole dla dzieci
Zajęcia w czasie wolnym dla dzieci
0%
10%
20%
30%
40%
Założyłem(am) rodzinę, ale nie mam już żadnego dziecka na utrzymaniu
Założyłem(am) własną rodzinę, obecnie mieszkam sam(a) z min. jednym dzieckiem na utrzymaniu
Założyłem(am) własną rodzinę, mieszkam z partnerem i mam min. jedno dziecko na utrzymaniu
117
Jacek Pluta
Rodzaj wykorzystywanego wsparcia, na podstawie uzyskanych informacji,
można w sposób ogólny zagregować do trzech głównych obszarów:
• obszar prawno-finansowy (13,5% ogółem): kredyty, pożyczki (także pozabankowe, np. z zakładu pracy, parabanków), pomoc w załatwianiu spraw urzędowych, pomoc prawna adwokata, radcy, notariusza;
• obszar organizacji opieki i czasu wolnego (27,1% ogółem): zajęcia w czasie wolnym dla dorosłych, zajęcia w czasie wolnym dla dzieci, przedszkole dla dzieci,
żłobek;
• obszar spraw socjalno-bytowych (20,7% ogółem): pomoc w formie materialnej,
rzeczowej, pomoc finansowa z MOPS przeznaczona na zaspokojenie potrzeb
celowych, miejsce w Domu Pomocy Społecznej, wsparcie asystenta rodziny, posiłki, pobyt w mieszkaniu chronionym, pomoc i wsparcie psychologiczne, usługi
pośrednictwa pracy, poradnictwa zawodowego, szkolenia zawodowe lub przekwalifikowania, usługi pielęgnacyjne dla osób chorych/niepełnosprawnych, pomoc i wsparcie pedagogiczne (dla dzieci).
Kwestia wsparcia udzielanego rodzinom wywołuje pytanie o związek pomiędzy skalą wykorzystywanych potrzeb a występowaniem sytuacji trudnych, które
zaburzają jej funkcjonowanie, wprowadzając wtórne deficyty o różnym charakterze (materialnym, społecznym, psychologicznym). Taki związek, poniekąd oczywisty, jest jednak trudny w diagnostyce. O ile rodzaj wykorzystywanego wsparcia jest
zagadnieniem zasadniczo neutralnym z punktu widzenia udzielającego odpowiedzi, również z uwagi na fakt, że pytanie o rodzaj wsparcia nie identyfikuje w sposób
automatyczny problemów rodziny, o tyle bezpośrednie pytanie o problemy rodziny
należy do tzw. kategorii pytań trudnych i wymaga metodologicznej rozwagi.
Sposób diagnozy problemów społecznych w rodzinie standardowo opiera się
na technice inwentarzowej. W badaniu WDS 2014 pytano respondentów, czy w ciągu
12 miesięcy od chwili pomiaru w gospodarstwie występowały takie problemy, jak:
• nadużywanie alkoholu;
• depresje, nerwice i inne zaburzenia psychiczne;
• zażywanie narkotyków i substancji psychoaktywnych;
• nadużywanie leków;
• hazard i uzależnienie od gier, komputera i Internetu;
• impulsywne robienie zakupów;
• pracoholizm.
A także, czy:
• domowników odwiedzał pracownik socjalny;
• korzystają z pomocy asystenta rodziny;
118
• został komuś przydzielony kurator;
• toczyło się postępowanie karne lub cywilne;
• toczyło się postępowanie o separację lub rozwód;
• toczyło się postępowanie przed sądem pracy lub sądem opiekuńczym i rodzinnym;
• toczyło się postępowanie o charakterze finansowym, gospodarczym, budowlanym lub administracyjnym;
• dochodziło do zachowań agresywnych w mieszkaniu między domownikami,
w tym odnoszenie się do siebie z pogardą, nienawiścią;
• miała miejsce przemoc fizyczna i ekonomiczna;
• ograniczano domownikom wolność i niszczono rzeczy należące do nich;
• interweniowała policja.
Inwentarz był zatem bardzo wszechstronny.
Interpretując odsetek wskazywanych problemów, należy pamiętać, że uzyskane
dane pozwalają na zdiagnozowanie występowania problemu w rodzinie bez informacji o liczbie osób, których problem dotyczy. W przypadku np. osób nadużywających leków, niezależnie od tego, czy robi to jedna, czy dwie osoby, problem zawsze
dotyczy jednej rodziny.
Ogólna skala problemów zależy oczywiście od rodzaju stosowanego inwentarza. Z badań wynika, że problemy i sytuacje trudne zostały zidentyfikowane
w 28% badanych gospodarstw domowych, z czego w ponad 10% można mówić
o nakładaniu się problemów na siebie (w połowie przypadków dotyczyło to dwóch
problemów). Najczęściej nakładające się problemy prawne, społeczne, socjalne
tworzyły syndrom, którego źródłem zwykle są deficyty ekonomiczne. Wynik ten
pozwala oszacować ogólny udział rodzin (gospodarstw domowych), które znajdują
się w obszarze polityki społecznej, tzn. takich, które wymagają potencjalnej uwagi
i wsparcia wyspecjalizowanych podmiotów. O ile odsetek 28% gospodarstw zawiera
informację ogólną, o tyle można przyjąć, że rodzina może znajdować się w funkcjonalnym rozstroju wówczas, gdy dodatkowo występuje nakładanie się problemów.
W takim przypadku właściwszym wskaźnikiem obrazującym skalę problemów
byłby dziesięcioprocentowy udział takich gospodarstw, w których występują przynajmniej dwa spośród indeksowanych problemów.
Na rycinie 3 przedstawiono wybrany katalog identyfikowanych problemów
i trudnych sytuacji w podziale na typy rodzin. Jak łatwo zauważyć, ich występowanie można połączyć z faktem, że to przede wszystkim rodziny niepełne muszą
być podmiotem prowadzonej polityki społecznej na rzecz wsparcia rodziny. Uzasadnia to nadreprezentacja skali problemów w stosunku do ogółu rodzin, które
odnotowano w przypadku takich problemów, jak sytuacje przemocy czy problemy
119
Jacek Pluta
prawne. Struktura danych pośrednio wskazuje na to, iż rozkład pożycia małżeńskiego generuje bezpośrednio i pośrednio największe problemy w funkcjonowaniu rodzin.
Rycina 3. Skala wybranych problemów społecznych w rodzinie
Interweniowała policja
Występowały sytuacje przemocy w rodzinie (przemoc, agresja,
pogarda, ograniczenie swobody i kontrola wydatków i rzeczy)
Toczyły się sprawy sądowe i administracyjne (bez rozwodów)
Toczy(ło) się postępowanie w sprawie rozwodu lub separacji
Domownikowi został przydzielony kurator dla dorosłych
Domownicy korzystają(li) ze wsparcia asystenta rodziny
Domowników odwiedza(ł) pracownik socjalny
0%
5%
10%
15%
20%
25%
Założyłem(am) rodzinę, ale nie mam już żadnego dziecka na utrzymaniu
Założyłem(am) własną rodzinę, obecnie mieszkam sam(a) z min. jednym dzieckiem na utrzymaniu
Założyłem(am) własną rodzinę, mieszkam z partnerem i mam min. jedno dziecko na utrzymaniu
Ogółem
Właściwa ocena skali, a zwłaszcza natury problemów rodzin, nie może w sposób
oczywisty zamknąć się tylko w obrębie identyfikacji ilościowej. Są ku temu określone
powody. Przede wszystkim diagnozę niektórych kategorii problemów i trudnych
sytuacji w dalszym ciągu utrudnia zmowa milczenia w opinii publicznej, która stanowi element ugruntowanego w tradycji poglądu, iż rodzina radzi sobie ze swoimi
120
problemami sama. Dla przykładu, w wykorzystywanym do badań inwentarzu
zadano bezpośrednie pytanie o przemoc w rodzinie. Uzyskany odsetek odpowiedzi wyniósł dokładnie 0% (w próbie n = 2000), jednakże w badaniu posłużono się
równolegle syndromem jednostkowych zdarzeń diagnostycznych identyfikujących, na podstawie oficjalnej wykładni, formy przemocy w rodzinie. Zagregowanie
wypowiedzi diagnostycznych pozwoliło oszacować wskaźnik przemocy na poziomie 6% (zob. rycina 3). Innym symptomem obrazującym stan opinii publicznej
w kwestii problemów rodziny jest fakt, że 95% ankietowanych respondentów twierdzi, że rodzina sama sobie radzi z występującymi problemami.
Podsumowanie
Rozważaniom stanowiącym treść niniejszego artykułu towarzyszyła chęć skonfrontowania opinii na temat rodziny z praktycznymi aspektami jej funkcjonowania. Dostępne badania potwierdzają, że w społecznym wyobrażeniu rodzina wciąż
pozostaje najważniejszą deklarowaną wartością, potwierdzając istnienie swoistego
„paradoksu doxy”, który polega na trwałej tendencji do naturalizowania kwestii
rodziny jako „oczywiście ważnej”. Z drugiej strony – niejako obok niego – rodzina
podlega stałym przemianom. Zachowując swój status wartości autotelicznej, traci
stopniowo swoje praktyczne znaczenie jako głównej podpory w realizacji celów
życiowych. Stopniowo redukowana jest w związku z tym jej rola w pełnieniu niektórych z podstawowych funkcji społecznych.
Diagnozując przyczyny rozdźwięku między elementami wyobrażeń a regułami życia społecznego, można wskazać, iż rodzina jest strukturą długiego trwania
w braudelowskim rozumieniu tego pojęcia27. Zatem jedną z istotnych cech jest nieciągłość i asynchroniczność zmian różnych aspektów i wymiarów życia rodzinnego.
Ład aksjonormatywny regulujący zakładanie i funkcjonowanie rodzin zmienia się
relatywnie szybciej oraz w innym kierunku niż realizowane wzory życia małżeńskiego i rodzinnego.
Cytowane szeroko badania pokazują zarówno kontekst, jak i konsekwencje
przemian. Po pierwsze, rodzina to niekoniecznie małżeństwo, o czym świadczy
malejąca liczba zawartych związków, po drugie, w związku z ryzykiem cywilizacyjnym następuje przewartościowanie potrzeby posiadania potomstwa, skutecznie utrwalając model „2 plus 1” jako dominujący standard. W efekcie współczesna
Termin „długie trwanie”, wprowadzony przez Fernanda Braudela, odnosi się do tych elementów procesu
historycznego, w których zaczynają być widoczne przemiany cywilizacyjne i kulturowe. W tym znaczeniu bieżące wydarzenia, np. polityczne czy społeczne (nawet tak radykalne jak wojna), nie mają na nie wpływu. Zob.
F. Braudel, Historia i trwanie, Wydawnictwo Czytelnik, Warszawa 1999.
27 121
Jacek Pluta
wielkomiejska rodzina nie stanowi rodziny patriarchalnej, gdzie korzyści ekonomiczne i pozaekonomiczne płyną od dzieci do rodziców, zgodnie z zasadą: im większa liczba dzieci – tym więcej korzyści mają rodzice. W rodzinach współczesnych
korzyści płyną od rodziców do dzieci, nawet po ich wejściu w dorosłe życie, które
oznacza ich względne ekonomiczne i społeczne usamodzielnienie.
Obserwacja empiryczna pozwala sądzić, iż zmiany w sferze życia rodzinnego
nie są wpisane jednoznacznie w schemat nowoczesności i równouprawnienia.
Widać to w procesie feminizacji wzorów życia rodzinnego, postrzeganych przez
pryzmat obowiązków partnerów. Feminizacja, jak pokazują badania, nie oznacza
równouprawnienia. Wraz ze skalą trudności, jakie ma do pokonania rodzina – głównie tych ekonomicznych – następuje zauważalny nacisk na przejmowanie przez
kobiety w coraz szerszej skali obowiązków rodzinnych, także w sferach tradycyjnie
przynależnych mężczyznom. Inny aspekt konserwatyzmu, o którym warto wspomnieć, związany jest ze skalą problemów społecznych i przede wszystkim zadekretowanym sposobem radzenia sobie z nimi. Jakkolwiek w sensie ilościowym, co pokazują badania, złożoność sytuacji trudnych, w rezultacie których rodziny mogą
stać się podmiotem polityki społecznej, nie dotyka znaczącego odsetka rodzin (we
Wrocławiu dotyczy ok. 10% wszystkich rodzin), o tyle problemem jest skuteczność
przeciwdziałania im. Utrudniona prawidłowa diagnoza w kwestiach wrażliwych,
jak choćby przemoc w rodzinie, wiąże się z tradycyjnym przekonaniem, że rodzina,
jej sprawy i problemy powinny pozostać schowane głęboko w sferze życia prywatnego. Towarzyszy temu przekonanie, iż w znakomitej większości rodzina sama jest
w stanie rozwiązać problemy dotyczące jej członków.
Literatura
Bank Danych Lokalnych GUS, http://stat.gov.pl/bdl/app/strona.html?p_name=indeks
(1.07.2015).
Błaszczyk M., Kłopot S.W., Pluta J., Stare i nowe problemy społeczne. Socjologiczne studium
konsumpcji na przykładzie Wrocławia, Wydawnictwo Naukowe Scholar, Warszawa 2010.
Bourdieu P., Męska dominacja, Oficyna Naukowa, Warszawa 2004.
Braudel F., Historia i trwanie, Wydawnictwo Czytelnik, Warszawa 1999.
Butler J., Żądanie Antygony. Różnica miedzy życiem a śmiercią, Księgarnia Akademicka, Warszawa 2010.
Co jest w życiu najważniejsze?, Komunikat z badań CBOS nr 77/2006, http://www.cbos.pl/PL/
publikacje/raporty.php (8.07.2015).
Co stanowi o udanym życiu?, Komunikat z badań CBOS nr 167/2014, http://www.cbos.pl/PL/
publikacje/raporty.php (8.07.2015).
Czapiński J., Rezerwa prokreacyjna [w:] Czapiński J., Panek T., Diagnoza Społeczna 2013. Warunki i jakość życia Polaków, Raport, Rada Monitoringu Społecznego, Warszawa 2013.
122
Drozdowski R. i in., Praktyki kulturalne Polaków, Wydawnictwo Naukowe UMK, Toruń 2013.
Fatyga B., Wartości jako generatory żywej kultury [w:] Drozdowski R. i in., Praktyki kulturalne
Polaków, Wydawnictwo Naukowe UMK, Toruń 2013.
Giddens A., Nowe zasady metody socjologicznej, Nomos, Kraków 2001.
Kłopot S.W. i in., Wrocławska Diagnoza Społeczna 2014. Raport z badań socjologicznych nad
mieszkańcami miasta, Wrocław 2014.
Konwencja o zapobieganiu i zwalczaniu przemocy wobec kobiet i przemocy domowej, http://
amnesty.org.pl/uploads/media/konwencja_przemoc_wobec_kobiet.pdf (8.07.2015).
Narodowy Spis Powszechny 2011, http://stat.gov.pl/spisy-powszechne/nsp-2011/ (26.06.2015).
Oświadczenie Rzecznika Konferencji Episkopatu Polski w związku z Konwencją „antyprzemocową”, Depesza Katolickiej Agencji Informacyjnej, http://system.ekai.pl/
kair/?screen=depesza&_scr_depesza_id_depeszy=503276&_tw_DepeszeKlientaTable_0__search_plainfulltext=konwencja (8.07.2015).
Prognoza ludności na lata 2014–2050, Studia i Analizy Statystyczne, Główny Urząd Statystyczny, Warszawa 2014.
Program Specjalnej Strefy Demograficznej w województwie opolskim http://www.ssd.
opolskie.pl/page/15,program-ssd.html (28.06.2015).
Rodzina – jej współczesne znaczenie i rozumienie, Komunikat z badań CBOS nr 33/2013, http://
www.cbos.pl/PL/publikacje/raporty.php (8.07.2015).
Statystyki rynku pracy, Dolnośląski Wojewódzki Urząd Pracy, http://www.dwup.pl/Statystyki-rynku-pracy (1.07.2015).
Szlendak T., Socjologia rodziny. Ewolucja, historia, zróżnicowanie, Wydawnictwo Naukowe
PWN, Warszawa 2012.
Dz.U. z 2015 r. poz. 332.
Wartości i normy, Komunikat z badań CBOS nr 11/2013, http://www.cbos.pl/PL/publikacje/
raporty.php (8.07.2015).
Dariusz Szrejder, Uniwersytet Wrocławski
Działania miasta Wrocławia
na rzecz rodziny
W artykule skoncentrowano się na praktycznych aspektach realizacji polityki miejskiej Wrocławia, której podmiotem jest rodzina. Punktem wyjścia jest klasyfikacja działań wynikająca
ze skali ogólności oraz rodzaju identyfikowanych potrzeb. To, w jaki sposób są one realizowane, bezpośrednio zależy od otoczenia i jego zasobów, które oparte są na usługach społecznych wykorzystujących infrastrukturę miasta. Rodzina, korzystając z usług społecznych, staje się kategorią konsumenta zbiorowego innego niż indywidualny mieszkaniec. W artykule
formułowana jest teza, zgodnie z którą efektywność polityki miejskiej wobec rodziny uzależniona jest wprost od holistycznego potraktowania jej potrzeb i zaproponowania odpowiednich dlań rozwiązań infrastrukturalnych. Jak pokazano, odbywa się to przez proponowanie
regulacji prawnych, formułowanie strategii na rzecz i wobec rodziny oraz przez rozwijanie
wyspecjalizowanych funkcji istniejącej infrastruktury miejskiej.
Słowa kluczowe: polityka miejska, infrastruktura miejska, wsparcie na rzecz rodziny
Rodzina jako podmiot polityki miejskiej
Działania miasta Wrocławia na rzecz rodziny można, oczywiście w dużym uproszczeniu, podzielić na dwie kategorie:
• działania uniwersalne – prowadzone na rzecz ogółu użytkowników miasta indywidualnych, grupowych, w tym rodzin. Dotyczą każdej sfery funkcjonowania
ludzi w mieście: rozwoju budownictwa mieszkaniowego, rynku pracy, rozwoju
infrastruktury drogowej, komunikacji publicznej, infrastruktury rekreacyjnej itp.;
• działania sprofilowane – nastawione konkretnie na podmiot, którym jest rodzina.
Podejmowane działania mogą być nastawione na zaspokajanie określonych
potrzeb ludzi, rodzin wyrażanych przez samych zainteresowanych. Mogą być też
nakierowane na zachęcanie do zaspokajania potrzeb istotnych z punktu widzenia na przykład włodarzy miasta, polityków społecznych – chociażby korzystanie
z infrastruktury rekreacyjnej, sportowej, korzystanie ze zdrowotnych programów
profilaktycznych w celu ograniczenia liczby zachorowań na choroby cywilizacyjne. Mogą w końcu być nastawione na zniechęcanie do określonych, uważanych
za szkodliwe, zachowań – chociażby profilaktyka uzależnień.
125
Dariusz Szrejder
W pierwszej kategorii efekty realizowanych zadań odnoszą się w ogólnym
kontekście do „użytkowników miasta”, którymi są osoby przebywające w mieście.
Korzystają one z istniejącej infrastruktury w swoim codziennym funkcjonowaniu
– zamieszkiwaniu, edukacji, pracy zawodowej, rekreacji, leczeniu się, robieniu sprawunków itp.
Dla tej kategorii osób oferta miasta stwarza warunki do zaspokajania różnorodnych „skomunalizowanych potrzeb” indywidualnych, grupowych na określonym
poziomie i jakości. Osoby w tej kategorii korzystają z oferty bardziej lub mniej
wybiórczo, docierając do zasobów w danej chwili pozwalających na realizację
zamierzonego celu oraz zaspokojenie aktualnej potrzeby.
Mogą to być potrzeby krótkotrwałe, incydentalne, jak choćby skorzystanie
z oferty filmowej kin, konsumpcja posiłku w barze czy restauracji. Oferta usługowa,
infrastruktura są w takich przypadkach alternatywne, wielość punktów świadczących takie usługi uatrakcyjnia miasto, dostosowuje je do oczekiwań mieszkańców.
Są też one ekwiwalentne, ponieważ najczęściej bywają zaspokajane samodzielnie
we własnym domu.
Mogą to być także potrzeby długotrwałe – mieszkanie, praca zawodowa czy
realizacja pasji życiowej. W takich przypadkach również dochodzi do selektywności i czasowości odbioru, w zależności od fazy życia. Dla przykładu przedszkola
funkcjonują permanentnie, chociaż konkretnej rodzinie są potrzebne przez 2–3 lata
i to tylko w czasie wychowywania dzieci w określonym wieku. Rodziny bezdzietne
oraz z dorosłymi dziećmi już z takiej oferty nie mają potrzeby korzystać. Nie rozgraniczam w tym miejscu użytkowników na stałych, zameldowanych mieszkańców
i na tak zwane „słoiki”, czyli wahadłowo przebywających w mieście mieszkańców.
Odbiorcami oferty miasta są też osoby związane z miastem jakimś celem,
nazwijmy je „konsumentami”. Ich pobyt w mieście związany jest na przykład z ich
aktywnością zawodową. Pracują we Wrocławiu, ale zamieszkują poza granicami
miasta. Wybiórczo korzystają z infrastruktury i oferty, nastawiając się na odbiór
tych elementów miasta, które są im niezbędne do funkcjonowania: drogi, komunikacja publiczna, chodniki, miejsca parkingowe, sklepy i oczywiście rynek pracy.
Ta kategoria użytkowników miasta jest z racji swojej mobilności dobowej nastawiona na konsumowanie miasta, odwzajemniając się jedynie w części, na przykład
podatkami pośrednimi czy konsumpcją usług. Związani są z miastem przez rynek
pracy i to on warunkuje ich zapotrzebowanie na usługi miejskie. Również mogą
korzystać z oferty edukacyjnej, kulturalnej, opieki zdrowotnej, rekreacji. Niektóre
z usług społecznych są dla nich dostępne w ograniczonym zakresie lub na zasadach
komercyjnych, jako osoby niezameldowane w mieście (nieodprowadzające podatku
we Wrocławiu) mają ograniczoną możliwość skorzystania z programów miejskich
skierowanych do mieszkańców.
126
Działania miasta Wrocławia na rzecz rodziny
Inną kategorią są „tranzytowcy” – jedynie przejeżdżający przez Wrocław
i przy tej okazji mogący skorzystać z wybranej infrastruktury: dróg, dworca, stacji
benzynowych, hoteli itp. Nie są oni konsumentami miasta jako organizmu społecznego, dla nich istotna jest infrastruktura, dzięki której mogą szybko i sprawnie przemieszczać się lub oczekiwać na rozpoczęcie kolejnego etapu podróży.
We wcześniejszych latach ich obecność utrudniała funkcjonowanie mieszkańców
miasta: hałas, większe korki, zanieczyszczenie powietrza, śmieci. W celu zniwelowania tych uciążliwości wiele miast tranzytowych, także Wrocław, stosowało
np. ograniczenia w ruchu dla pojazdów ciężarowych, a najbardziej dogodnym
rozwiązaniem stają się dobrze zaplanowane obwodnice, z których także korzystają
mieszkańcy danego miasta.
Kolejną kategorią są turyści, którzy poruszają się po mieście i konsumują
w związku ze swoją aktywnością turystyczną. Ich pobyt jest krótkotrwały i incydentalny, a celem może być wypoczynek, rekreacja, zaspokojenie ciekawości, uczestnictwo w jakimś wydarzeniu itp. Korzystają z niektórych usług, najczęściej na zasadach komercyjnych, ale zbliżonych do zasad obowiązujących mieszkańców miasta.
W wymienionych kategoriach użytkowników miasta możemy mieć do czynienia
z podmiotami indywidualnymi lub grupowymi, także z rodzinami. Mogą oni korzystać z wielu oferowanych usług społecznych, infrastruktury, do których dostępność
jest bardziej lub mniej regulowana lub ograniczana.
Na potrzeby artykułu usługi społeczne, infrastrukturę można podzielić na:
• ogólnodostępne bezpłatne – utrzymywane, realizowane ze środków budżetu
miasta, otwarte dla wszystkich kategorii użytkowników, na przykład parki miejskie, festyny;
• ogólnodostępne współfinansowane przez użytkowników, np. komunikacja
miejska – opłata za bilet przejazdowy pokrywa tylko część kosztów, resztę pokrywa budżet miasta, podobnie zajęcia w domach kultury;
• ogólnodostępne na zasadach ubezpieczenia – opieka zdrowotna, istniejąca
w mieście infrastruktura opieki zdrowotnej, ze złożoną strukturą własności podmiotów, z której korzystać mogą wszyscy ubezpieczeni;
• infrastruktura selektywna obowiązkowa – usługi i niezbędna do ich realizacji
infrastruktura, której zapewnienie jest powinnością władz miasta, ponieważ korzystanie z niej jest obowiązkowe dla obywateli: obowiązek nauczania (obowiązek szkolny dla obywateli jest dla państwa, samorządów obowiązkiem zapewnienia i utrzymania niezbędnej infrastruktury, kadry), zapewnienie schronienia,
co może się odbywać na wiele sposobów – mieszkania komunalne, mieszkania
socjalne, schroniska dla bezdomnych, schroniska dla rodzin itp.;
• selektywna fakultatywna – na przykład domy pomocy społecznej; mogą być
prowadzone przez ograny publiczne, mogą także być prowadzone przez
127
Dariusz Szrejder
organizacje pozarządowe bądź prywatne inicjatywy, są adresowane do określonej kategorii osób spełniających ustalone wymogi, ale nie jest to jedyna oferta
miasta zabezpieczająca potrzeby mieszkańców.
Narzędzia polityki miejskiej wobec rodziny
W ofercie miasta znajdują się usługi, które są skierowane stricte do takiego podmiotu,
jakim jest rodzina. Nie wchodzę w tym miejscu w sprawy definicyjne dotyczące
określenia, czym jest rodzina, ponieważ część z tych rozwiązań pozostawia duży
margines swobody w samookreślaniu się osób korzystających z oferty jako rodzina.
W tym sensie nie dokonuje się ostrego wartościowania formalnoprawnego, bardziej
koncentrując się na pozytywnych związkach emocjonalnych, uczuciowych pomiędzy ludźmi.
Rodzina, traktowana jako swoisty podmiot relacji z miastem, ze specyficznymi
potrzebami i możliwościami ich zaspokajania, jest wspierana w każdej jej funkcji
oraz na każdym etapie jej rozwoju. Działania miasta, poprzez odpowiednio skonstruowane programy, nakierowane są na różne typy rodzin: bezdzietne, z małymi
dziećmi, z dziećmi w wieku nastoletnim, opiekujące się osobami starszymi itp.
Bez względu na powyższe zróżnicowanie uznaje się, że prawidłowo funkcjonująca rodzina umożliwia swoim członkom zaspokajanie potrzeb w sposób społecznie
akceptowalny (ilość, jakość, sposób zaspokajania, rodzaj potrzeby). Natomiast znajdujemy się na takim etapie rozwoju i złożoności, że praktycznie nie jest możliwa
samowystarczalność rodziny, nie tylko ekonomiczna (utrzymywanie się ze sprzedaży towarów wytworzonych samodzielnie przez członków rodziny), mieszkaniowa (zbudowanie domu bez konieczności zaciągania kredytu hipotecznego), ale
także wychowawcza (rozpad rodziny wielopokoleniowej, brak wiedzy, umiejętności
przekazywanych młodym rodzicom przez starsze pokolenie). Dlatego też coraz
częściej realizuje się zadania określane jako polityka prorodzinna. Polityka prorodzinna ma na celu dobro rodziny i społeczeństwa. Uznaje rodzinę za najważniejszą
komórkę w społeczeństwie, odgrywającą podstawową rolę w procesie wychowywania dzieci i młodzieży, w sprawowaniu opieki nad członkami rodziny, także osobami
starszymi, niepełnosprawnymi.
Istotnym zadaniem państwa w tym zakresie staje się stwarzanie warunków
do prawidłowego rozwoju rodziny oraz dostarczenie kompetencji do prawidłowej,
z punktu widzenia państwa, realizacji potrzeb rodziny, jej członków.
We Wrocławiu podejmowane działania skupiają się na wielu funkcjach rodziny
i wynikających z nich potrzeb. Nie chodzi w tych działaniach tylko i wyłącznie
o zaspokajanie indywidualnych potrzeb każdego z członków rodziny. Celem jest
128
integracja osób wewnątrz rodziny, integracja rodzin, promowanie pozytywnego
wizerunku rodziny, integracja międzypokoleniowa. W ofercie miasta każdy znajdzie indywidualnie dla siebie przestrzeń do aktywności, samorealizacji. Nie chodzi
przy tym o atomizację funkcji i potrzeb, ale o ich wspólnotowość: wspólne zaspokajanie potrzeb, wspólne spędzanie czasu, wspólne rozwiązywanie codziennych
problemów. Nie ma znaczenia, jakie modele rodziny funkcjonują w mieście, jakie
są indywidualne strategie funkcjonowania rodziny. W podanych poniżej, przykładowych rozwiązaniach rodzina traktowana jest jako odrębny podmiot, niebędący
wyłącznie sumą jednostek, ale będący inną pod względem jakościowym całością.
I na zachowanie tej integralności rodziny kładziony jest duży nacisk.
W pierwszej kolejności o zainteresowaniu władz miasta rodziną świadczyć mogą
akty prawa lokalnego, jak chociażby:
• uchwała Rady Miejskiej Wrocławia z dnia 29 listopada 2012 r. w sprawie przyjęcia gminnego programu wspierania rodziny we Wrocławiu na lata 2012–2014,
nr XXXV/784/121;
• uchwała Rady Miejskiej Wrocławia z dnia 11 lipca 2013 r. zmieniająca uchwałę
nr XXXV/2333/05 Rady Miejskiej Wrocławia w sprawie Programu Pomocy dla
Rodzin Wielodzietnych „dwa plus trzy i jeszcze więcej”, nr XLVII/1136/132;
• uchwała Rady Miejskiej Wrocławia z dnia 18 kwietnia 2013 r. w sprawie wieloletniego programu współpracy Miasta Wrocławia z organizacjami pozarządowymi
w latach 2013–2017, nr XLII/981/133;
• uchwała Rady Miejskiej Wrocławia z dnia 29 listopada 2012 r. w sprawie przyjęcia powiatowego programu rozwoju pieczy zastępczej we Wrocławiu na lata
2012–2014, nr XXXV/785/124.
Uchwały te porządkują pewien fragment rzeczywistości, nadając konkretne
uprawnienia rodzinom lub podmiotom instytucjonalnym działającym na rzecz rodzin.
Państwo przez swoje instrumenty ma zachęcać jednostki do zakładania rodzin,
posiadania potomstwa, wspiera lub umożliwia rodzinie spełnianie funkcji na rzecz
jej członków, natomiast obowiązek wspierania rodziny przez jednostki samorządu
terytorialnego i organy administracji rządowej wynika z konstytucyjnej zasady
pomocniczości (art. 71 ust. 1 Konstytucji RP5). Dlatego też istnieje na rynku usług
Zob. http://uchwaly.um.wroc.pl/uchwala.aspx?numer=XXXV/784/12 (1.07.2015).
Zob. http://uchwaly.um.wroc.pl/uchwala.aspx?numer=XLVII/1136/13 (1.07.2015).
3 Zob. http://uchwaly.um.wroc.pl/uchwala.aspx?numer=XLII/981/13 (1.07.2015).
4 Zob. http://uchwaly.um.wroc.pl/uchwala.aspx?numer=XXXV/785/12 (1.07.2015).
5 Artykuł 71 ust. 1 Konstytucji Rzeczypospolitej Polskiej z dnia 2 kwietnia 1997 r., Dz.U. Nr 78, poz. 483 z późn. zm.,
stanowi, że: „Państwo w swojej polityce społecznej i gospodarczej uwzględnia dobro rodziny. Rodziny znajdujące się w trudnej sytuacji materialnej i społecznej, zwłaszcza wielodzietne i niepełne, mają prawo do szczególnej
pomocy ze strony władz publicznych”.
1 2 129
Dariusz Szrejder
wiele podmiotów zaangażowanych w politykę prorodzinną: administracja rządowa,
samorządy lokalne, organizacje pozarządowe, prywatne przedsięwzięcia i osoby
indywidualne.
Rodzina zaspokaja wiele potrzeb: macierzyństwa, ojcostwa, reprodukcji, ciągłości rodu, społeczeństwa, narodu, bezpieczeństwa, opieki, troski, miłości, wychowania. W celu wsparcia rodziny w zaspokajaniu tych potrzeb realizowane są we Wrocławiu następujące inicjatywy:
• cztery szkoły rodzenia przy oddziałach położniczych wrocławskich szpitali – zajęcia edukacji zdrowotnej oraz ćwiczenia gimnastyczne i relaksacyjne prowadzą doświadczone położne i rehabilitanci według opracowanych standardów
edukacji przedporodowej dla kobiet. Podczas kursu w programie są spotkania
z ginekologiem, neonatologiem, stomatologiem, psychologiem, położną i rehabilitantem;
• Ośrodek Szybkiej Diagnostyki Prenatalnej – znajduje się w Klinice Ginekologii
i Położnictwa Uniwersyteckiego Szpitala Klinicznego im. J.M. Radeckiego. Działa na zasadach „kliniki jednego dnia”, mając możliwość dokładnej diagnostyki
przypadków problematycznych, kierowanych do konsultacji z innych placówek
medycznych, ustalając wytyczne do dalszego postępowania ze wskazaniem
miejsca dalszego leczenia6;
• cztery ośrodki edukacji oraz informacji dla młodych małżeństw i rodzin – ośrodki zlokalizowane są w przychodniach Wrocławskiego Centrum Zdrowia. Edukacja zdrowotna i poradnictwo specjalistyczne prowadzone są przez położne
i lekarzy: ginekologa, pediatrów, pielęgniarki, dietetyka i psychologa. Działania
skierowane są do rodziców planujących potomstwo (zajęcia dotyczą: higieny
ciąży, odżywiania, aktywności fizycznej, wypoczynku, nawiązania i utrzymania
dialogu z dzieckiem nienarodzonym, przygotowania do porodu i opieki nad
noworodkiem/niemowlęciem) oraz rodziców dzieci od okresu noworodkowego
do lat 14;
• warsztaty dla młodych małżeństw;
• w ramach Programu Pomocy dla Rodzin Wielodzietnych m.in. bezpłatne szczepienia przeciwko pneumokokom;
• zakup sprzętu do szpitalnych oddziałów położniczo-noworodkowych;
• szkolenia z pierwszej pomocy z uwzględnieniem nagłych wypadków i zachorowań u dzieci7.
Zob. Klinika Ginekologii, Położnictwa i Neonatologii Uniwersyteckiego Szpitala Klinicznego im. J.M. Radeckiego we Wrocławiu, http://www.usk.wroc.pl/index.php?option=com_content&view=article&id=222&Itemid=71
(1.07.2015).
7 Por. Wrocławski Informator Rodzinny, Centrum Informacji i Rozwoju Społecznego, Wrocław 2014, http://mojarodzina.wroclaw.pl/sites/mojarodzina.wroclaw.pl/files/field/files/wroclawski_informator_rodzinny_2014.pdf
(1.07.2015).
6 130
W funkcji opiekuńczej rodzina uzyskuje wsparcie w pogodzeniu opieki nad
dziećmi z pracą zawodową, zaspokajaniu potrzeb bezpieczeństwa, zdrowia, ubrania, ochrony, rozwoju biologicznego, psychicznego, społecznego, duchowego:
• prowadzone są świetlice środowiskowe (40 ośrodków);
• kluby środowiskowe (21);
• żłobki;
• kluby dziecięce;
• przedszkola;
• realizowany jest Program Opieki Dziennej (opiekun dzienny) – wsparcie rodziców powracających do pracy po przerwie związanej z rodzicielstwem8;
• program „Trener osiedlowy” – którego głównym celem jest: zwiększenie liczby dzieci i młodzieży w bezpieczny, zorganizowany sposób spędzającej wolny
czas „na sportowo”; poprawa bezpieczeństwa na boiskach i terenach zielonych;
zwiększenie samorządności młodzieży; zainteresowanie problematyką właściwej organizacji czasu wolnego dzieci i młodzieży wśród niej samej, a także
wśród rodziców, instytucji pracujących na rzecz dzieci i młodzieży, sponsorów
i innych osób9;
• młodzieżowe domy kultury;
• domy kultury;
• organizowane są zajęcia pozalekcyjne o charakterze sportowo-rekreacyjnym;
• „Basketmania”, „Footballmania” i „Volleymania” – programy wspierania rozwoju
piłki koszykowej, nożnej i siatkowej10;
• szkolenia dla dzieci i młodzieży uzdolnionej sportowo;
• organizowany jest wypoczynek letni i zimowy.
We Wrocławiu istotną grupą, na której również skoncentrowane są działania
władz, są osoby z ograniczoną sprawnością. W realizacji pomocne są m.in.: Rada
do spraw Osób Niepełnosprawnych11, Rzecznik do spraw Osób Niepełnosprawnych,
8 Projekt współfinansowany ze środków Unii Europejskiej w ramach Europejskiego Funduszu Społecznego
pt. „Wdrożenie programu opieki dziennej nad dziećmi w wieku do lat 3 na terenie Gminy Wrocław”, którego realizatorem jest Centrum Integracji Społecznej we Wrocławiu. Por. projekt „Wrocławski Opiekun Dzienny”,
Centrum Integracji Społecznej, Wrocław, http://opiekun.cis.wroclaw.pl/index.php?option=com_content&view=
article&id=1&Itemid=1 (1.07.2015).
9 Program „Trener osiedlowy”, http://www.trener-osiedlowy.pl/ (1.07.2015).
10 Por. Sport młodzieżowy to podstawa, portal internetowy Wrocławia, http://www.wroclaw.pl/sport-mlodziezowy-to-podstawa (1.07.2015).
11 Rada do spraw Osób Niepełnosprawnych ma za zadanie m.in. inspirować przedsięwzięcia zmierzające do integracji zawodowej i społecznej osób niepełnosprawnych, opiniować projekty uchwał i programów pod kątem
ich skutków dla osób niepełnosprawnych, oceniać realizację powiatowych programów działań na rzecz osób niepełnosprawnych, współpracować z organizacjami osób niepełnosprawnych. Por. zarządzenie Prezydenta Wrocławia z dnia 10 marca 2008 r. w sprawie powołania Powiatowej Społecznej Rady Konsultacyjnej do spraw Osób
Niepełnosprawnych, nr 2890/08, http://uchwaly.um.wroc.pl/uchwala.aspx?numer=2890/08 (1.07.2015).
131
Dariusz Szrejder
Zespół do spraw Osób Niepełnosprawnych czy działający od sierpnia 2014 r. Wrocławski Punkt Informacji dla Osób Niepełnosprawnych12. Odpowiedzią na potrzeby
tej grupy jest Wrocławski Program Działań na Rzecz Osób Niepełnosprawnych pod
nazwą „Bez barier”, wyznaczający standardy, idee i kierunki działań przyświecające
polityce włączania tej grupy osób w ogół społeczności lokalnej. Realizacja programu
ma na celu stworzenie osobom niepełnosprawnym warunków do pełnego uczestnictwa w życiu społecznym i zawodowym13.
Realizacja funkcji ekonomicznej rodziny to głównie podejmowanie pracy
zarobkowej przez jej członków. Aktywność ta ma wpływ na zaspokajanie większości potrzeb takich, jak: wykształcenie, wyżywienie, ochrona zdrowia, rekreacja, korzystanie z dóbr kultury, odpowiednie warunki fizyczne, mieszkanie. Bezrobocie we Wrocławiu utrzymuje się na stosunkowo niskim poziomie 5%. Wpływ
na sytuację na rynku pracy ma wiele czynników. Bez wątpienia zależy ona także
od prowadzonej polityki rynku pracy, która realizowana jest przez programy aktywizacji zawodowej przy udziale jednostek: Miejskiego Ośrodka Pomocy Społecznej (MOPS)14, Powiatowego Urzędu Pracy (PUP)15, Centrum Integracji Społecznej
(CIS)16 czy Centrum Aktywności Lokalnej (CAL).
Zaspokajanie potrzeb mieszkaniowych odbywa się głównie na otwartym rynku
lokalowym, ale miasto wspiera mieszkańców także poprzez: mieszkania komunalne17, mieszkania socjalne, domy pomocy społecznej, system mieszkań chronionych, placówek opiekuńczo-wychowawczych, rodzinnych domów dziecka, schroniska, noclegownie, dodatki mieszkaniowe czy dodatki energetyczne.
Usługi rekreacyjno-towarzyskie, zaspokajające potrzeby afiliacji, regeneracji,
równowagi emocjonalnej i poznania, świadczone są we Wrocławiu przez ponad
300 obiektów18. W opinii wielu mieszkańców Wrocławia odbywające się w mieście
koncerty, festiwale i wydarzenia kulturalne są zdecydowanie mocną stroną miasta.
W Punkcie dyżury pełnią: specjalista ds. społecznych, specjalista ds. edukacji, psycholog, prawnik, ekspert
z zakresu informacji zawodowej, specjalista ds. ekonomii. Wszystkie porady udzielane są bezpłatnie. Por. Wrocławski Punkt Informacyjny dla Osób Niepełnosprawnych, http://niepelnosprawni-wroclaw.pl/ (1.07.2015).
13 Por. Wrocławski Program Działań na Rzecz Osób Niepełnosprawnych „Bez barier”, http://www.wroclaw.pl/
wroclaw-bez-barier (1.07.2015). Wykaz miejsc przyjaznych dla rodziny i osób niepełnosprawnych: Niepełnosprawnik, http://www.niepelnosprawnik.eu/?p=&l_r=1436784725 (9.07.2014).
14 Między innymi projekt „Wrocław Miastem Aktywnych”. W edycji 2014/2015 celem projektu jest zwiększenie
w ciągu 17 miesięcy szans na aktywne zaistnienie na rynku pracy i integrację społeczną 450 zagrożonych wykluczeniem społecznym klientów MOPS we Wrocławiu. Por. projekt „Wrocław Miastem Aktywnych”, MOPS, Wrocław,
http://www.mops.wroclaw.pl/projekty-i-programy/wroclaw-miastem-aktywnych-2014/o-projekcie (1.07.2015).
15 Por. Powiatowy Urząd Pracy, Wrocław, http://www.pup-wroclaw.pl/ (1.07.2015).
16 Celem działalności Centrum Integracji Społecznej jest aktywizacja osób bezrobotnych i nieaktywnych zawodowo.
17 Por. Zarząd Zasobu Komunalnego – Jednostka Budżetowa Gminy Wrocław, http://www.zzk.wroc.pl/ (1.07.2015).
18 Informacje o możliwościach spędzenia czasu wolnego we Wrocławiu można znaleźć m.in. na platformie
go.wroclaw.pl, http://www.wroclaw.pl/go/wydarzenia (1.07.2015). Warto podkreślić fakt, że Wrocław w 2016 r.
został wybrany wraz z miastem hiszpańskim San Sebastian na Europejską Stolicę Kultury (wyboru dokonano
w 2011 r.). Por. Wrocław 2016 Europejska Stolica Kultury, http://wroclaw2016.pl/ (1.07.2015).
12 132
W przypadku problemów, kryzysów w rodzinie można skorzystać z całej sieci
punktów, w tym z:
• poradnictwa rodzinnego;
• mediacji rodzinnych;
• poradnictwa prawnego;
• grup wsparcia dla rodzin;
• terapii dla rodzin;
• Komisji Rozwiązywania Problemów Alkoholowych;
• programów poradnictwa i terapii uzależnień (punkty konsultacyjne, grupy
wsparcia, kluby abstynenta);
• programów przeciwdziałania przemocy w rodzinie – zespoły interdyscyplinarne, niebieska karta (policja, Miejski Ośrodek Pomocy Społecznej, sąd, pogotowie
ratunkowe, prokuratura, Gminna Komisja Rozwiązywania Problemów Alkoholowych), ośrodków interwencji kryzysowej, pomocy psychologicznej, terapii
sprawców przemocy19.
Promocja wartości międzypokoleniowych, integracja międzypokoleniowa
odbywa się głównie przez kampanie społeczne służące uwrażliwianiu mieszkańców na potrzeby osób starszych, na tradycje i wartości przekazywane pomiędzy
pokoleniami. Należy tu zwrócić uwagę na istotną rolę Wrocławskiej Rady Seniorów – zespołu doradczo-opiniującego w zakresie działań miasta na rzecz osób
starszych, Wrocławskiego Centrum Seniora20, klubów seniora czy uniwersytetów
trzeciego wieku21. Działania promujące wartości właściwe dla osób starszych, integrujące środowisko i pokolenia, a także wspierające rodzinę w opiece nad osobami
starszymi to przede wszystkim: środowiskowe usługi opiekuńcze, wypożyczalnie
sprzętu rehabilitacyjnego, pakiet opiekuńczy oraz tworzenie miejsc wytchnienia
i odpoczynku22.
Por. baza pomocy na m.in. portalu Wrocławskiej Kampanii Przeciwdziałania Przemocy, http://www.kampaniaprzemoc.pl/index.php (1.07.2015).
20 Wrocławskie Centrum Seniora od stycznia 2009 r. wchodzi w skład Wrocławskiego Centrum Rozwoju Społecznego. Wcześniej funkcjonowało jako program finansowany przez gminę Wrocław. Wrocławska Rada Seniorów
została powołana uchwałą Rady Miejskiej Wrocławia w roku 2014. Wrocławska Rada Seniorów jest kontynuatorką działającej przez dwie kadencje Wrocławskiej Rady ds. Seniorów. Reprezentuje interesy osób starszych gminy
Wrocław. Rada współpracuje z Radą Miejską Wrocławia, Prezydentem Wrocławia. Por. Wrocławskie Centrum Seniora, http://seniorzy.wroclaw.pl/ (1.07.215); uchwała Rady Miejskiej Wrocławia z dnia 26 czerwca 2014 r. w sprawie powołania Wrocławskiej Rady Seniorów oraz nadania jej Statutu, nr LX/1526/14, http://uchwaly.um.wroc.pl/
uchwala.aspx?numer=LX/1526/14 (1.07.2015).
21 Uniwersytety trzeciego wieku w 2014 r. zawiązały federację z siedzibą we Wrocławiu w celu stworzenia platformy do wspołpracy między organizacjami działającymi na rzecz edukacji osób starszych. Por. Federacja Uniwersytetów Trzeciego Wieku, http://www.federacjautw.com.pl/home/ (1.07.2015).
22 Więcej szczegółowych informacji na temat aktualnych działań prorodzinnych we Wrocławiu można znaleźć
w serwisie projektu „Moja Rodzina”: http://mojarodzina.wroclaw.pl (9.07.2014).
19 133
Dariusz Szrejder
Podsumowanie
Wrocław jest miastem, które prowadzi znaczną liczbę działań nakierowanych
na rodzinę i poszczególnych jej członków (w tym zwłaszcza dzieci i młodzież, osoby
niepełnosprawne, osoby starsze). Są to różnego rodzaju działania profilaktyczne,
programy i projekty oraz powoływanie instytucji specjalnie do danego celu i zajmujących się konkretnym obszarem. O szczególności realizowanej polityki stanowi
fakt, iż dużą wagę przykłada się do budowania w mieście pozytywnego klimatu dla
rodziny, a nie tylko do stwarzania warunków do dobrej egzystencji ekonomicznej
czy materialnej. Ten dobry klimat tworzą wszyscy ci, dla których rodzina jest pozytywną wartością. Odzwierciedleniem tego może być chociażby wykaz obejmujący
wiele miejsc przyjaznych rodzinie we Wrocławiu, w których rodzina może czuć się
komfortowo, może zaspokoić potrzeby wynikające ze spędzania czasu nie indywidualnie, ale familijnie.
Literatura
Federacja Uniwersytetów Trzeciego Wieku, http://www.federacjautw.com.pl/home/
(1.07.2015).
Klinika Ginekologii, Położnictwa i Neonatologii Uniwersyteckiego Szpitala Klinicznego
im. J.M. Radeckiego we Wrocławiu, http://www.usk.wroc.pl/index.php?option=com_
content&view=article&id=222&Itemid=71 (1.07.2015).
Konstytucja Rzeczypospolitej Polskiej z dnia 2 kwietnia 1997 r., Dz.U. Nr 78, poz. 483
z późn. zm.
Niepełnosprawnik, http://www.niepelnosprawnik.eu/?p=&l_r=1436784725 (9.07.2014).
Platforma go.wroclaw.pl, http://www.wroclaw.pl/go/wydarzenia (1.07.2015).
Powiatowy Urząd Pracy, Wrocław, http://www.pup-wroclaw.pl/ (1.07.2015).
Program „Trener osiedlowy”, http://www.trener-osiedlowy.pl/ (1.07.2015).
Projekt „Moja Rodzina”, http://mojarodzina.wroclaw.pl (9.07.2014).
Projekt „Wrocław Miastem Aktywnych”, MOPS, Wrocław, http://www.mops.wroclaw.pl/
projekty-i-programy/wroclaw-miastem-aktywnych-2014/o-projekcie (1.07.2015).
Projekt „Wrocławski Opiekun Dzienny”, Centrum Integracji Społecznej, Wrocław, http://
opiekun.cis.wroclaw.pl/index.php?option=com_content&view=article&id=1&Itemi
d=1 (1.07.2015).
Sport młodzieżowy to podstawa, portal internetowy Wrocławia, http://www.wroclaw.pl/
sport-mlodziezowy-to-podstawa (1.07.2015).
Uchwała Rady Miejskiej Wrocławia z dnia 29 listopada 2012 r. w sprawie przyjęcia gminnego programu wspierania rodziny we Wrocławiu na lata 2012–2014, nr XXXV/784/12,
http://uchwaly.um.wroc.pl/uchwala.aspx?numer=XXXV/784/12 (1.07.2015).
Uchwała Rady Miejskiej Wrocławia z dnia 29 listopada 2012 r. w sprawie przyjęcia powiatowego programu rozwoju pieczy zastępczej we Wrocławiu na lata 2012–2014, nr XXXV/785/12,
http://uchwaly.um.wroc.pl/uchwala.aspx?numer=XXXV/785/12 (1.07.2015).
134
Uchwała Rady Miejskiej Wrocławia z dnia 18 kwietnia 2013 r. w sprawie wieloletniego programu współpracy Miasta Wrocławia z organizacjami pozarządowymi w latach 2013–
2017, nr XLII/981/13, http://uchwaly.um.wroc.pl/uchwala.aspx?numer=XLII/981/13
(1.07.2015).
Uchwała Rady Miejskiej Wrocławia z dnia 11 lipca 2013 r. zmieniająca uchwałę
nr XXXV/2333/05 Rady Miejskiej Wrocławia w sprawie Programu Pomocy dla Rodzin
Wielodzietnych „dwa plus trzy i jeszcze więcej”, nr XLVII/1136/13, http://uchwaly.
um.wroc.pl/uchwala.aspx?numer=XLVII/1136/13 (1.07.2015).
Uchwała Rady Miejskiej Wrocławia z dnia 26 czerwca 2014 r. w sprawie powołania Wrocławskiej Rady Seniorów oraz nadania jej Statutu, nr LX/1526/14, http://uchwaly.
um.wroc.pl/uchwala.aspx?numer=LX/1526/14 (1.07.2015).
Wrocław 2016 Europejska Stolica Kultury, http://wroclaw2016.pl/ (1.07.2015).
Wrocławska Kampania Przeciwdziałania Przemocy, http://www.kampaniaprzemoc.pl/index.php (1.07.2015).
Wrocławskie Centrum Seniora, http://seniorzy.wroclaw.pl/ (1.07.2015).
Wrocławski Informator Rodzinny, Centrum Informacji i Rozwoju Społecznego, Wrocław
2014, http://mojarodzina.wroclaw.pl (1.07.2015).
Wrocławski Program Działań na Rzecz Osób Niepełnosprawnych „Bez barier”, http://
www.wroclaw.pl/wroclaw-bez-barier (1.07.2015).
Wrocławski Punkt Informacyjny dla Osób Niepełnosprawnych, http://niepelnosprawni-wroclaw.pl/ (1.07.2015).
Zarząd Zasobu Komunalnego – Jednostka Budżetowa Gminy Wrocław, http://www.zzk.
wroc.pl/ (1.07.2015).
Zarządzenie Prezydenta Wrocławia z dnia 10 marca 2008 r. w sprawie powołania Powiatowej Społecznej Rady Konsultacyjnej do Spraw Osób Niepełnosprawnych, nr 2890/08,
http://uchwaly.um.wroc.pl/uchwala.aspx?numer=2890/08 (1.07.2015).
Nota o autorach
Marta Makuch – doktor nauk humanistycznych w zakresie nauk o polityce, specjalność: polityka społeczna i ekonomiczna, adiunkt w Zakładzie Polityki Społecznej
i Ekonomicznej w Instytucie Politologii Uniwersytetu Wrocławskiego. Zainteresowania naukowe: polityka społeczno-ekonomiczna, w szczególności polityka rynku
pracy oraz fiskalna i pieniężna w Polsce. Autorka licznych artykułów publikowanych w czasopismach naukowych i pracach zbiorowych z zakresu problematyki
społeczno-gospodarczej.
Dorota Moroń – doktor habilitowana nauk społecznych w dyscyplinie nauk o polityce, adiunkt w Zakładzie Polityki Społecznej i Ekonomicznej w Instytucie Politologii Uniwersytetu Wrocławskiego. Zainteresowania naukowe: organizacje pozarządowe, wolontariat, wielosektorowa polityka społeczna, polityka edukacyjna,
pomoc społeczna. Autorka książek Organizacje pozarządowe – fundament społeczeństwa
obywatelskiego, Wolontariat w trzecim sektorze. Prawo i praktyka oraz licznych artykułów
naukowych z zakresu polityki społecznej.
Jacek Pluta – doktor nauk humanistycznych w zakresie socjologii, o specjalności
socjologia, adiunkt w Instytucie Socjologii Uniwersytetu Wrocławskiego. Swoje
zainteresowania naukowe lokuje w obszarze polityki społecznej, studiów miejskich
oraz przedsiębiorczości. Współautor projektów badawczych, opracowań i książek
naukowych, m.in.: My wrocławianie. Społeczna przestrzeń miasta (2006 r.), Problemy społeczne w przestrzeni Wrocławia (2010 r.), monografii Stare i nowe problemy społeczne wielkiego miasta (2010 r.), Strategie sukcesyjne polskich przedsiębiorstw rodzinnych (2014 r.).
Współautor dwóch edycji projektu badawczego: Wrocławska Diagnoza Społeczna
(2010, 2014 r.).
Joanna Szczepaniak-Sienniak – doktor nauk ekonomicznych w zakresie ekonomii,
o specjalności polityka społeczna; adiunkt w Katedrze Socjologii i Polityki Społecznej Uniwersytetu Ekonomicznego we Wrocławiu. Zainteresowania naukowe: problem sieroctwa społecznego, piecza zastępcza, deinstytucjonalizacja rodziny, polityka
rodzinna, polityka rynku pracy, łączenie życia zawodowego z życiem rodzinnym,
zatrudnienie przyjazne rodzinie. Realizowała badania naukowe dotyczące instytucjonalnej pieczy zastępczej, problemów społecznych Dolnego Śląska, polityki
rodzinnej. Brała udział w międzynarodowym projekcie naukowo-badawczym
na temat wpływu kryzysu gospodarczego na sytuację rodzin i politykę rodzinną.
Autorka kilkudziesięciu publikacji w zakresie zainteresowań naukowych.
137
Nota o autorach
Dariusz Szrejder – doktor nauk humanistycznych w zakresie socjologii, o specjalności socjologia, adiunkt w Zakładzie Socjologii Miasta i Wsi w Instytucie Socjologii
Uniwersytetu Wrocławskiego; Rzecznik do spraw Rodziny w Urzędzie Miejskim
Wrocławia. Zainteresowania naukowe: pomoc socjalna, pomoc społeczna, problemy społeczne, społeczności lokalne. Współautor monografii Dolnośląski rynek
usług socjalnych: stan obecny i perspektywy rozwoju (2007 r.) oraz autor wielu publikacji
naukowych w zakresie obszaru zainteresowań i problematyki badawczej: praktyki
polityki społecznej, pracy socjalnej, ze szczególnym zwróceniem uwagi na wsparcie
środowiskowe rodzin.
Iwona Tworek – prezes Fundacji In Posterum, socjolog, pracownik socjalny z długoletnim stażem w zawodzie, doradca zawodowy w Miejskim Ośrodku Pomocy Społecznej we Wrocławiu. Na podstawie dotychczasowych doświadczeń zawodowych
ma własny, wypracowany warsztat indywidualnej pracy z osobą długotrwale bezrobotną. W ramach działań Fundacji prowadzi indywidualne i grupowe poradnictwo
oraz doradztwo zawodowe, a także poradnictwo socjalne.
Katarzyna Zamorska – doktor habilitowana nauk humanistycznych w zakresie nauk
o polityce, specjalność: polityka społeczna; adiunkt, kierownik Zakładu Polityki Społecznej i Ekonomicznej w Instytucie Politologii Uniwersytetu Wrocławskiego. Zainteresowania naukowe: teoria i praktyka państwa opiekuńczego, prawa społeczne,
filozoficzne uwarunkowania i historia polskiej polityki społecznej. Autorka licznych
artykułów publikowanych w czasopismach naukowych i pracach zbiorowych oraz
książki Prawa społeczne jako program przebudowy polityki społecznej.

Praca asystenta rodziny w systemie pieczy zastępczej

Transkrypt

Podobne dokumenty

RA~:gJU