Rozdział I - Baruchowo

Seria: Miasta i Gminy Kujaw
Gmina Baruchowo
powiat włocławski
Ze wszystkich rodzajów sławy
najpiękniejszym jest
własnym zasłużyć się Rodakom
Wincenty Hipolit Gawarecki — 1817
Wydawca: Marow — Jan B. Nycek
e-mail:[email protected]
Copyright © Jan B. Nycek
Pomysł, układ i tekst: Jan Bolesław Nycek
Redakcja: Małgorzata Debich i Jan B. Nycek
Współpraca merytoryczna: Aneta Paczyńska oraz
Teresa Pawlak, Lesław Urbankiewicz
Zdjęcia: Jan Bolesław Nycek i Maciej Kowalski (przyroda)
Zdjęcia z powietrza: Jan B. Nycek, Jan Waćkowski
Skład i łamanie: Małgorzata Debich
Projekt okładki: Małgorzata Debich
Oprac. planów i mapy: Małgorzata Debich
Korekta: Małgorzata Debich, Aneta Paczyńska,
Jolanta Rutecka
Indeks osób: Małgorzata Debich
Współpraca: Krzysztof Debich
Przekład na język angielski: Anna Debich-Komorowska
Przekład na język francuski: Anna Wdowiak
Wykorzystano zdjęcia archiwalne
Urzędu Gminy Baruchowo, parafii: Białotarsk, Kłótno
i Skrzynki oraz ze zbiorów Stanisława Gościniaka,
Jadwigi Maciejewskiej, Anety Paczyńskiej,
Wiesława Paczyńskiego, Tomasza Pawlickiego,
Anny Sokołowskiej-Alabrudzińskiej, Barbary Skowrońskiej,
Anny Teresy Święcickiej, Renaty Tomaszewskiej,
Waldemara Zielińskiego i Andrzeja Olewnika
Druk i oprawa: Signum Poligrafia, Łódź
Wydano na zlecenie Gminnego Ośrodka Kultury,
Sportu i Rekreacji w Baruchowie przy współpracy
z Urzędem Gminy Baruchowo, pow. włocławski,
woj. kujawsko-pomorskie
Przedruk niniejszej pracy w całości lub we fragmentach
wymaga pisemnej zgody wydawcy.
Płock 2014
ISBN 978-83-88779-17-6
Jan Bolesław Nycek
Gmina
Baruchowo
Przyroda. Dzieje.
Społeczeństwo
Płock 2014
Szanowni Państwo!
O
ddajemy w Wasze ręce książkę będącą przewodnikiem
po historii i dniu dzisiejszym gminy Baruchowo, leżącej
na południowym krańcu Kujaw. Łatwo do nas trafić, bowiem
wystarczy zjechać z autostrady A-1 w Kowalu i po kilku kilometrach znaleźć się w samym sercu polskiej, nieskażonej
jeszcze przyrody. Gmina Baruchowo jest jedną z mniejszych
w powiecie włocławskim. Szczyci się pięknymi kartami dziejów, znaczonymi zabytkami architektury i sztuki, stąd wywodzi się wielu zasłużonych obywateli. Naszą wizytówką jest
nieskażona przyroda.
Należymy do części historycznych Kujaw, które zawsze pozostawały wierne Ojczyźnie. Ta ziemia była niszczona przez liczne najazdy nieprzyjaciół, począwszy od plemion
pruskich przez Krzyżaków, na hitlerowskich Niemcach skończywszy, oraz wielokrotne
przemarsze wojsk: szwedzkich, rosyjskich, francuskich i austriackich. Zawsze jednak
dźwigaliśmy się z upadku.
Jesteśmy gminą rolniczą, ale z aspiracjami turystycznymi. Leżymy bowiem w znacznej części w obrębie Gostynińsko-Włocławskiego Parku Krajobrazowego, co pozwala
na rozwój coraz popularniejszej gałęzi gospodarki, związanej z ruchem turystycznym,
sportem, wypoczynkiem i rekreacją. Mamy wystarczająco dużo zdrowych lasów, pełnych runa, jak też czystych jezior, gdzie można uprawiać sporty wodne i wędkować. Ryb
u nas nie brakuje. Coraz bogatsza jest nasza baza turystyczna. Mamy słynną Zieloną
Szkołę w Goreniu Dużym, gospodarstwa agroturystyczne, sezonowe bary, wypożyczalnie sprzętu wodnego. Sława takich ośrodków wypoczynkowych jak Skrzynki wykroczyła
daleko poza ramy lokalne. Latem spotkać u nas można gości z całego kraju.
Od wielu lat staramy się systematycznie zmieniać wizerunek gminy Baruchowo.
W dziele tym uczestniczą w różnej formie wszyscy mieszkańcy gminy. Dzięki temu wygląd naszych wsi i osad zmienia się na lepsze. W Goreniu Dużym pobudowaliśmy Zieloną Szkołę wraz z ośrodkiem dydaktyczno-rekreacyjnym, z pełną bazą noclegową i restauracyjną — będącą naszą dumą. W Baruchowie wznieśliśmy, nieczęsto spotykany
w gminach, kompleks sportowo-rekreacyjny, złożony z hali, nowoczesnego stadionu
i zespołu boisk wielofunkcyjnych. To również nasza wizytówka. Lista inwestycji odrodzonego samorządu jest długa, chociaż ciągle otwarta, bowiem potrzeby i oczekiwania
mieszkańców i naszych gości nieustannie rosną. Musimy im sprostać.
Zapraszam do gminy Baruchowo wszystkich, pragnących odpoczynku, ale również
i te osoby, które widzą u nas swoje miejsce na ziemi.
Stanisław Bernard Sadowski
Wójt Gminy Baruchowo
Baruchowo, lipiec 2014 roku
Na zdjęciu obok: wejście do Urzędu Gminy Baruchowo
Od autora
K
siążka, do której lektury zachęcam przede wszystkim rodowitych mieszkańców gminy Baruchowo oraz osoby emocjonalnie związane z tym terenem, nie stanowi klasycznej monografii. Nad taką pozycją musiałby pracować zespół badaczy przez kilka lat.
Jest to zarys monograficzny o charakterze popularnonaukowym, z konieczności ograniczony formą i objętością, ale oparty o najnowsze ustalenia i badania naukowe. Znalazły one wyraz głównie w dość bogatej literaturze jaka się dotychczas ukazała na temat
najnowszych dziejów gminy oraz czasów zamierzchłych. Autor wykorzystał wiele źródeł,
zarówno klasycznych archiwaliów, jak też wspomnień, relacji, listów, wreszcie kronik,
pisanych dla ocalenia od niepamięci ludzi i wydarzeń, których byli świadkami.
Współczesna gmina Baruchowo zajmuje stosunkowo niewielkie terytorium, położone w południowo-wschodniej części powiatu włocławskiego, graniczące z gminą Gostynin. Historycznie i kulturowo są to Kujawy, a właściwie ich południowe krańce. Lokalnym centrum administracyjno-gospodarczym był Kowal, miasteczko ze średniowieczną
metryką, niegdyś siedziba powiatu o tej samej nazwie. Mimo licznych związków z Kowalem, terytorium gminy Baruchowo zachowało pewną odrębność, dzięki czemu dziś
udaje się dostrzec i wyodrębnić wiele elementów miejscowej tożsamości. Dotyczy to nie
tylko związków administracyjnych, ale także emocjonalnych, gospodarczych, wreszcie
wspólnoty celów i projektów mieszkańców gminy.
Ciekawe, nawet zaskakujące są dzieje miejscowości wchodzących w skład gminy. Dotyczy to zwłaszcza czasów zaborów, a więc okresu wzmożonego pielęgnowania tradycji
polskiej oraz walk niepodległościowych. Warto też przypomnieć, że Kujawy zawsze pozostawały wierne Królestwu Polskiemu, zaś w średniowieczu skutecznie opierały się inwazji krzyżackiej. Z ziemią tą wiążą się, splecione jak węzeł gordyjski, dzieje rodów zasłużonych dla Kujaw i Polski. W dwóch ostatnich stuleciach swoje piętno odcisnęli tutaj
Kretkowscy, właściciele dóbr Baruchowo i kilku okolicznych majątków. Znani byli jako
społecznicy i ludzie głęboko patriotyczni oraz postępowi.
Gmina Baruchowo to opowieść o przeszłości, ludzkich losach, przywiązaniu do rodzinnych stron, ojczystej tradycji, religii, społecznej służbie, i poszanowaniu pracy. Pisana w formie gawędy zrozumiałej dla każdego czytelnika, bez względu na wiek i wykształcenie.
Gmina Baruchowo doczekała się bogatej literatury przedmiotu, głównie dzięki badaniom uznanych historyków i świetnych regionalistów, w tym: Piotra Bokoty, Arkadiusza
Ciechalskiego, Ryszarda i Zenona Guldonów, Leszka Kajzera, Mariana Kallasa, Stanisława Kunikowskiego, Marka Osmałka, Tomasza Sławińskiego, Zdzisława Jana Zasady,
Józefa Zimeckiego, Bogdana Ziółkowskiego. Z dorobku ich, podobnie jak z wielu innych,
niejednokrotnie i sowicie korzystałem, za co bardzo dziękuję
Oddając tę książkę do rąk Czytelników, mam nadzieję, że zabieram ich nie tylko
w podróż po przeszłości, ale także na wycieczkę tu i teraz po gminie, która, jak sądzę,
stanie im się jeszcze bliższa.
Jan Bolesław Nycek
Na zdjęciu obok: rzeźba umieszczona w drzewie lipowym w parku w Nowej Zawadzie
Rozdział I
Środowisko
przyrodnicze
Położenie
geograficzne
Gmina Baruchowo położona jest
w powiecie włocławskim, w południowo-wschodniej części województwa kujawskopomorskiego. Geograficznie znajduje się
na pograniczu dwóch historycznych krain:
Kujaw i Mazowsza. Leży w pobliżu autostrady A-1 łączącej Trójmiasto ze Śląskiem
i dalej przez Czechy z państwami południowej Europy. Przez teren gminy przebiega
ruchliwa trasa wojewódzka nr 265, łącząca
Gostynin z Brześciem Kujawskim.
Baruchowo jest ósmą pod względem terytorium oraz liczby mieszkańców gminą
powiatu włocławskiego, jednego z 19 w województwie kujawsko-pomorskim. Powiat
włocławski liczy łącznie 13 jednostek: gmina miejska Kowal oraz gminy miejsko-wiejskie — Brześć Kujawski, Chodecz, Izbica Kujawska, Lubień Kujawski i Lubranic
oraz gminy wiejskie: Baruchowo, Boniewo,
Choceń, Fabianki, Kowal, Lubanie i Włocławek. Powiat włocławski zamieszkuje
85,5 tys. osób, zaś jego obszar wynosi ponad 1472 km2. Jest słabo zurbanizowany,
bowiem w miastach powiatu zamieszkuje
Na zdjęciu obok: pałacowa aleja lipowa w Baruchowie
jedynie 17,3 tys. osób, co stanowi niepełne 15% jego populacji. Gęstość zaludnienia
sięga 58 osób/km2, czyli znacznie poniżej
średniej krajowej. Największym miastem
powiatu włocławskiego jest Brześć Kujawski, w przeszłości, do 1793 roku, siedziba województwa o tej samej nazwie, nieprzekraczający jednak 5 tys. mieszkańców
(dane na koniec 2013 roku).
Gmina Baruchowo zajmuje obszar
107,05 km2, czyli 10 705 ha. Według danych
Mapa schematyczna powiatu włocławskiego
10
Teren gminy Baruchowo przylega do autostrady A1
z 31 grudnia 2013 roku mieszkało tutaj
3598 osób, w tym 1795 kobiet, co dawało bardzo niską gęstość zaludnienia, zaledwie 33,6 osoby/km2. Sytuacja ta wynika
z przyrodniczego charakteru gminy, cechującego się dużą lesistością, znacznymi
obszarami zajętymi przez łąki, wody, tereny podmokłe i nieużytki. Słabe grunty,
zwłaszcza w północnych rejonach obecnej
gminy nie sprzyjały osadnictwu i rozwo-
jowi produkcji rolnej. Zaludnienie gminy
znacznie odbiega nie tylko od średniej powiatu włocławskiego, ale również mocno
ustępuje przeciętnej krajowej, wynoszącej
w 2014 roku 123 osób/km2.
Na terenie gminy nie ma ośrodka miejskiego. Najbliżej położonym miasteczkiem
jest Kowal (8 km). Do najbliższych miast
powiatowych, czyli Gostynina (woj. mazowieckie) jest stąd 17 km, do Włocławka
22 km. Od Baruchowa do stolic województwa kujawsko-pomorskiego, czyli Bydgoszczy (siedziba wojewody) jest 127 km i Torunia (siedziba marszałka województwa)
84 km. Do Płocka jest 39 km, Kutna 40 km
oraz miast wojewódzkich: Łodzi 114 km
i Warszawy 156 km. Przez teren gminy nie
przebiega żadna linia kolejowa. Najbliższe przystanki PKP znajdują się w Czerniewicach (12 km) koło Kowala na linii Kutno–Toruń oraz w Gostyninie przy trasie
Kutno–Płock. Z kolei najbliższe lądowisko samolotów turystycznych, należące do
Aeroklubu Włocławskiego im. kpt. Stani-
Informacyjna tablica graniczna gminy Baruchowo przy drodze wojewódzkiej nr 265
11
Nowe osiedle mieszkaniowe w Baruchowie. Zdjęcie lotnicze wykonane w czerwcu 2013 roku
sława Skarżyńskiego, znajduje się we Włocławku-Kruszynie, 22 km od Baruchowa.
Teren gminy Baruchowo rozciąga się
między 52°43’87’’ i 52°57’41’’ szerokości geograficznej północnej oraz 19°20’21’’
a 19°26’19’’ długości geograficznej wschodniej. Gmina Baruchowo ma dość nieregularny kształt zbliżony do prostokąta o mocno postrzępionych granicach, zwłaszcza
w jej północnej części, zajętej przez rozległe lasy i pozbawionej stałego osadnictwa.
Odległości skrajne z północy (lasy na pograniczu z gminą Włocławek) na południe
(okolice Kurowa-Kolonii) sięgają 15 km,
natomiast ze wschodu (sołectwo Lubaty)
na zachód (sołectwo Świątkowice) mierzą
13 km. Gmina graniczy od północy z gminami powiatu włocławskiego: Włocławek
i Kowal oraz gminą Lubień Kujawski od
zachodu. Pozostałe granice gminy stanowią jednocześnie granicę z województwem
mazowieckim: gminą Gostynin od południa i gminą Nowy Duninów od północ-
nego wschodu. Całkowita długość granic
gminy wynosi około 60 km.
Administracyjnie gmina Baruchowo
składa się z 15 sołectw: Baruchowo (592
mieszkańców na 31 grudnia 2013 roku),
Boża Wola (139), Goreń (352), Grodno (181), Kłótno (470), Kurowo-Kolonia
(218), Kurowo-Parcele (221), Lubaty (63),
Skrzynki (178), Nowa Zawada (77), Zawada-Piaski (162), Okna (317), Patrówek
(161), Świątkowice (282) i Zakrzewo (186
mieszkańców). Niektóre sołectwa obejmują również pobliskie miejscowości. Sołectwo Goreń złożone jest z wiosek: Goreń
Duży, Goreń Nowy, Niedźwiedź i TelążnaKanał. Sołectwo Okna skupia także miejscowości: Czarne, Czarne-Nadleśnictwo,
Dębowo, Justynkowo, Radziszewo i Trzebowo. Na sołectwo Patrówek składają się
również wioski: Patrowo i Stawek, zaś sołectwo Zakrzewo obejmuje Zakrzewo-Parcele, liczące więcej mieszkańców niż wieś
sołecka.
12
13
Mapy szczegółowe, także historyczne, w tym Mappa Topograficzna Królestwa Polskiego z 1839 roku uwzględnia
osady, kolonie, przysiółki, a nawet pojedyncze zagrody już nieistniejące, podobnie jak Mapa Sztabowa Wojska Polskiego wydana w 1937 roku oraz szczegółowe
mapy nowych województw po reformie
administracyjnej kraju przeprowadzonej
w czerwcu 1975 roku. Na obszarze gminy Baruchowo, wówczas Kłótno, odnotowano miejscowości dzisiaj niewidniejące
w ewidencji mieszkańców bądź też stanowiące części wiosek nazywanych zwyczajowo. Najnowsza mapa Gostynińsko-Włocławskiego Parku Krajobrazowego
(2014) wymienia dodatkowo następujące miejscowości: Babia Góra, Baruchówek,
Budy Kłócieńskie, Budy Kurowskie, Cieślikowo, Gajówka, Granna Góra, Grodno Kolonia, Grodno Plac, Holendry Baruchowskie, Kaliszki, Kłótno Proboszczowskie,
Kociołek, Kolonia Dębowo, Koło Młynka,
Kontrowers, Kretki, Krucze Góry, Krzyżanowo, Krzyżówka, Lasek, Leonowo, Młynik, Nowa Wieś, Parowa, Patrolowa Góra,
Patróweczek, Pieńki Patrowskie, Pięćpręty Piaski Zawadzkie, Placówka, Skrzyneczki, Stara Zawada, Stare Kurowy, Trembki,
Trzebówek, Zawada, Zawada Dolna, Zawada Górna, Zawada Pieńki. Na mapie
tej wymienione są również, poza nazwami dawnych osad, uroczyska i określenia
miejscowe, związane z legendami lub rzeczywistymi zdarzeniami wywodzącymi się
z tradycji.
Największymi miejscowościami gminy są: Baruchowo liczące 592 mieszkańców (16,5% ludności gminy, Kłótno — 470
(13%), Świątkowice — 282 i Kurowo-Parcele — 221 osób. Z kolei najmniej stałych mieszkańców posiadają: Niedźwiedź
(7 osób), Telążna-Kanał (11), Justynkowo
(12) i Radziszewo (17). We wsiach gminy,
zwłaszcza peryferyjnych notuje się niewielki, ale stały spadek liczby zameldowanych
mieszkańców. Tymczasem w osadzie Baruchowo, podobnie jak w wioskach położonych przy trasie Kowal–Gostynin, następuje umiarkowany wzrost populacji.
Najruchliwsza droga gminy, trasa wojewódzka nr 265, dzieli terytorium na dwie
części: większą północną i mniejszą południową, różniące się pod względem krajobrazu, przyrody i osadnictwa. Trasa biegnie na odcinku 9 km od miejscowości
Patrówek do Świątkowic. Niewielkimi odcinkami przebiegają również drogi powiatowe: nr 2918c Baruchowo–Goreń Duży–
Patrowo (17 km) i nr 2912 z Kowala przez
Dobrzelewice do Baruchowa 5 km na terenie gminy. Znacznie gęstsza jest sieć dróg
gminnych, oznaczanych sześcioma cyframi: od 191001c do 191043c. Obejmuje
43 odcinki o łącznej długości ponad 95 km.
Są to drogi lokalne, o drugorzędnym znaczeniu gospodarczym, szerokości od 2,5
do 5 m, ale ważne dla miejscowej społeczności. Część z nich posiada chodniki i pobocza, np. odcinek Kłótno–Baruchowo,
gdzie szerokość jezdni wraz z poboczami
i ścieżką spacerową wynosi 7 m. Zróżni-
Droga z Baruchowa do Dobrzelewic
14
cowany jest rodzaj nawierzchni. Przeważa
nawierzchnia bitumiczna (55 km), ale są
również odcinki z kostki brukowej, a także tłucznia. Drogi gruntowe, często dojazdowe, liczą 32 km.
Ukształtowanie
powierzchni
Zgodnie z podziałem fizyczno-geograficznym Polski, dokonanym przez wybitnego uczonego prof. Jerzego Aleksandra
Kondrackiego (1908–1998), gmina Baruchowo leży na obszarze Nizin Środkowopolskich. Jest to pas równin, ciągnący się
równoleżnikowo przez obszar całego kraju. Charakter środowiska przyrodniczego, którego najważniejszym elementem
jest ukształtowanie powierzchni decyduje o typie krajobrazu. W przypadku gminy
Baruchowo, której rzeźba terenu związana
jest ze zlodowaceniem środkowopolskim,
określanym też w literaturze jako zlodowacenie Wisły lub północnopolskie, oznacza dość monotonny pejzaż o niewielkich
wysokościach względnych i łagodnych
stokach wzniesień morenowych. Geograf
Anna Dylikowa (1912–2000) ten nizinny
teren nazwała Krainą Wielkich Dolin.
Największa różnica wzniesień w gminie Baruchowo sięga 60 metrów. Najniżej
położone są wioski nad jeziorami około
72–73 m n.p.m., zaś wzgórza pod Grodnem, w rejonie Babiej Góry, dochodzą do
131,5 m n.p.m. Jest to najwyżej położony punkt gminy. W sąsiednich miejscowościach punkty wysokościowe odnotowują: 130,7 m n.p.m. (Kurowo-Parcele)
i 128,3 m n.p.m. (Grodno). Nieodległe
Świątkowice leżą na wysokości poniżej
100 m n.p.m, a Pięćpręty (zwyczajowa nazwa obszaru między Leonowem a Budami
Kłócieńskimi) tylko 75,1 m n.p.m. Różnica
wzniesień na niewielkiej odległości przekracza 50 m, toteż krajobraz tych okolic
jest wyraźnie pagórkowaty. Malowniczy
wał moreny rozciąga się na terenie gminy przez kilka kilometrów równolegle do
drogi wojewódzkiej nr 265 z Gostynina do
Kowala. Z kolei w północnej części gminy
najwyżej położone jest wzgórze wydmowe nazywane Patrolową Górą (114,6 m
n.p.m.). Północny brzeg Jeziora Goreńskiego, określany jako Wydmy Goreńskie,
wznosi się na 112,4 m n.p.m. Ponieważ lustro wody znajduje się na poziomie około
73 m n.p.m. wypiętrzenie sięga 40 m. Najpiękniejsze pod względem ukształtowania
terenu o znacznych różnicach wzniesień
z malowniczymi krętymi drogami i dróżkami są okolice między Baruchowem
a Kurowem-Kolonią oraz rejon Kurowo-Parcele i Nowej Zawady.
Według wspomnianego już podziału
Jerzego Aleksandra Kondrackiego gmina Baruchowo leży na styku trzech mezoregionów: Równiny Kutnowskiej, Kotliny
Płockiej i Kotliny Włocławskiej. Obie kotliny nazywane są też Dolinami Środkowej Wisły. W ich obrębie wyróżnić można
kilka mikroregionów, mających wpływ na
miejscowy krajobraz. Są to: Równina Włocławska, Pojezierze Gostynińskie, Obniżenie Rakutowskie i Równina Duninowska.
Równinny zazwyczaj teren moreny dennej na omawianym obszarze jest rozcięty łagodnymi, ale wyraźnie zarysowanymi
w krajobrazie dolinami o płaskich dnach,
zwykle wypełnionych płytkimi akwenami bądź wyścielonych osadami torfowymi. Klasycznym tego przykładem jest taras
Rakutówki tworzący lokalną nieckę, zwaną
Kłócieńską. Znaczna jej część jest bezodpływowa, a dno zatorfione, bez związków
morfologicznych z pobliskimi jeziorami
rynnowymi: Krzewent i Goreńskim. Niecka wycięta jest w materiale polodowcowym, w żwirach i piaskach fluowioglacjalnych, częściowo zaś w iłach i mułkach
zastoiskowych.
Witold Lenart, znany naukowiec i geograf, wieloletni przewodniczący Rady
15
Charakterystyczny wał morenowy w okolicach Baruchowa
Malownicza o każdej porze roku droga w Trzebowie
16
Parków Krajobrazowych Gostynińsko-Włocławskiego i Brudzeńskiego wyróżnia
na terenie gminy Baruchowo trzy podstawowe jednostki geomorfologiczne, mające
decydujący wpływ na rzeźbę miejscowego
terenu. Są to: wysoczyzna lodowcowa, doliny rzeczne z dominującą rolą Wisły oraz
poziomy fluwioglacjalne, ukształtowane
pod wpływem wody wydobywającej się
spod topniejącego lodowca. Właśnie wtedy powstawały tak charakterystyczne dla
tutejszej okolicy misy i rynny, gdzie gromadziła się woda tworząca jeziora.
W obrębie tego podziału obejmującego
główne jednostki wyodrębnić też można
mniejsze formy morfologiczne wpływające bezpośrednio na charakter krajobrazu.
Należą do nich kemy — pojedyncze pagórki, ozy — długie, wąskie wały, zbudowane
z piasków i żwiru, a także wydmy, skarpy,
rynny, pola sandrowe, bezodpływowe zagłębienia z oczkami wodnymi i inne rzadsze już formy terenu.
Wydmy pod Goreniem Dużym
Obok pasa wzgórz morenowych, stanowiących południową krawędź pradoliny Wisły bardzo charakterystyczną cechą
ukształtowania powierzchni gminy Baruchowo jest Kotlina Kłócieńska. To głęboka rynna pojeziorna wypełniona utworami organogenicznymi, głównie torfami.
Równoleżnikowo od północnego zachodu w kierunku południowo-wschodnim
ciągnie się tzw. rynna krzewencka z jeziorami: Wikaryjskim, Wójtowskim, Lubiechowskim, Krzewenckim, Rakutowskim,
Goreńskim, Skrzyneckim, Radziszewskim,
Czarnym i Trzebowskim. Pięć ostatnich
akwenów znajduje się w całości w granicach gminy Baruchowo. Przyjąć trzeba, że
wszystkie podstawowe procesy geomorfologiczne, wpływające na charakter i kształt
krajobrazu oraz środowiska przyrodniczego tych terenów zakończyły się wraz z ustąpieniem zlodowacenia środkowopolskiego,
czyli około 130 tys. lat temu.
17
Jeszcze inna klasyfikacja, geobotaniczna ziem polskich, obejmuje podział
na krainy przyrodniczo-leśne. Jej autorem był prof. Julian Mroczkiewicz (1900–
1971), który gminę Baruchowo sytuuje na
pograniczu dwóch wielkich krain: Wielkopolsko-Pomorskiej i Mazowiecko-Podlaskiej. Natomiast prof. Władysław Szafer
(1886–1970) dokonał klasycznego już dziś
podziału geobotanicznego Polski. Teren
gminy Baruchowo umiejscowił na obszarze zachodnich rubieży Krainy Mazowieckiej w Pasie Wielkich Dolin w sąsiedztwie
wschodnich krańców Krainy Wielkopolsko-Pomorskiej.
Wszystkie wspomniane podziały są rezultatem współczesnej myśli naukowej
opartej w znacznej mierze na badaniach
geologicznych. Pierwszych prób takiej klasyfikacji ziem polskich dokonali już uczeni tej miary co Stanisław Staszic (1755–
1826), Wacław Nałkowski (1851–1911) czy
Eugeniusz Romer (1871–1954).
Teren gminy Baruchowo, mimo niewielkiej powierzchni jest dość zróżnicowany. Podzielić go można na trzy wyraźnie
różniące się od siebie strefy. Część północna to fragment pradoliny rzeki Wisły,
z licznymi kompleksami wałów wydmowych, zbudowanych z drobnoziarnistych
piasków, obecnie w większości zalesionych.
Część centralna obejmuje Nieckę Kłócieńską, duże obniżenie terenu, przez które
przepływa rzeka Rakutówka. Niecka ograniczona jest od północy rynną jeziorną, zaś
od południa krawędzią morenową pradoliny. Z kolei część trzecia, południowa położona jest pośród falistej moreny pokrytej
najlepszymi glebami gminy. Daje złudzenie terenów pogórza jakże odmiennych od
równin kujawsko-mazowieckich.
Na terenie gminy Baruchowo nie brakuje surowców mineralnych jak: kruszywo
naturalne, piaski kwarcowe, gliny zwałowe
i torf. Odkryto nawet niewielkie pokłady
węgla brunatnego, które nie są eksploato-
Rakutówka przepływa przez Nieckę Kłócieńską
18
wane. Wydobycie tych surowców jest mocno ograniczone, często niemożliwe wobec
przepisów o ochronie przyrody.
Przez teren gminy przepływają dwie
rzeczki: wspomniana Rakutówka i Kłótnianka, nazywana też Kłótnią. Kłótnia
jest lewobrzeżnym dopływem Rakutówki
i wpada do niej jeszcze przed Jeziorem Rakutowskim. Rakutówkę z kolei przejmuje
Lubieńka, będąca dopływem Zgłowiączki,
która wpada do Wisły w granicach miasta Włocławka. Dokładny opis Kłótnianki
zamieścił Józef Bliziński (1827–1893) na
łamach Słownika geograficznego Królestwa Polskiego (t. 4, Warszawa 1883).
Kłótnia albo Dębniaki, albo Wiślanówka, rzeczka, bierze początek pod Wąwołem
w gminie Lubień w powiecie włocławskim,
płynie w kierunku wschodnim pod Dziankowem, przepływa część powiatu gostynińskiego pod Piotrowem i Białotarskiem,
pod Patrowem wraca w powiat włocławski
w kierunku północno-zachodnim. Za Kłótnem przepływa jezioro i błota Rakutowskie,
na północ od Kowala płynie pod wsią Dęb-
Staw w okolicach Grodna
niaki i poniżej Łagiewnik wpada z prawego
brzegu do Dyabełka; długa 30 wiorst (wiorsta 1067 metrów — przyp. jbn). Przyjmuje strugi bez nazw z prawego brzegu poniżej Dziankówka od Miradza, powyżej Kłótna
od Trubowa. Z lewego brzegu powyżej Kłótna od Zakrzewa i Kurowa przez Jezioro Rakutowskie od Baruchowic (Baruchowa —
przyp. jbn), Więcławic (Więsławice — przyp.
jbn) i Rakutowa.
W ostatnich latach pojawiła się nowa
nazwa Kłótni — Patrówka, zapewne dlatego, że płynie przez tę miejscowość już wyraźnie ukształtowanym korytem. Cytowany
wyżej opis Józefa Blizińskiego, który wszedł
do literatury polskiej jako wzięty komediopisarz, jest błędny. Autor pomylił Rakutówkę z Kłótnią. W istocie Kłótnia jest o wiele
krótsza niż podał to w końcu XIX wieku Józef Bliziński. Przyjmuje się, iż źródła Kłótni
znajdują się na podmokłym terenie w rejonie wsi Szewo i sama rzeczka ma najwyżej
kilkanaście kilometrów długości.
Rakutówka zaś wypływa z miejscowości Beszyn, w okolicy wsi Dziankowo i da-
19
Jezioro Goreńskie, liczące ponad 55 ha powierzchni, największy akwen gminy Baruchowo
lej przepływa obok miejscowości: Dziankówek, Białotarsk, Górki Drugie, Górki
Pierwsze. W pobliżu tej ostatniej przecina drogę wojewódzką nr 265, a potem
płynie niezabudowanymi terenami aż
do Jeziora Rakutowskiego. Na północ od
miasta Kowal przechodzi pod drogą krajową nr 91 i w okolicach Włocławka wpada
do Lubienki. Ma 37,4 km długości i zlewnię o powierzchni 275,3 km2. Rakutówka
jest rzeką przepływową o zmiennym stanie wody, zwłaszcza w miesiącach letnich.
Zdarza się, że jej dno wysycha, szczególnie
przy ograniczonych opadach i w suchych
latach. Przepływ Rakutówki przy jej ujściu
jest niewielki i wynosi zaledwie 0,6 m3/s.
Terytorium całej gminy Baruchowo, z bardzo gęstą siecią strug, cieków i rowów melioracyjnych, leży w zlewni Wisły.
Poza wspomnianymi rzeczkami na terenie gminy, zwłaszcza w jej środkowej
części pod Goreniem Dużym, Kłótnem,
Oknami, Patrówkiem, Świątkowicami
i Trzebowem znajduje się — jak wspomniano wyżej — mnóstwo cieków w więk-
szości bez nazwy, z których część jest bezodpływowa bądź też znajduje swoje ujście
w małych akwenach. To wszystko nadaje
okolicy pewnej specyfiki i kolorytu przyrodniczego, gdzie na podmokłych łąkach
i bagnach znajdują się nie tylko gniazda lęgowe licznych gatunków ptaków, ale również ostoja zwierzyny płowej.
Dział wodny między Rakutówką a licznymi strumieniami i rowami melioracyjnymi odprowadzającymi swe wody w kierunku północnym bezpośrednio do Wisły
przebiega grzbietami licznych tutaj wydm.
Niektóre z cieków mają nawet nazwy, jak:
Radyszanka, Ruda, Rybnica i Zuzanka.
Część z nich wypływa z lasów zalegających północną część gminy Baruchowo. Ze
względu na skomplikowaną sieć hydrograficzną, precyzyjne ustalenie wielkości i kierunku zlewni jest bardzo trudne. Analiza
chociażby XVIII-wiecznych źródeł, zwłaszcza map, pozwala wysnuć przypuszczenie,
że wówczas znaczna część tych obszarów
odprowadzała swoje wody powierzchniowe do Skrwy Lewobrzeżnej, czyli w kie-
20
Młodzi wędkarze nad Jeziorem Goreńskim
runku wschodnim. Powszechnie uważa
się, że hydrografia tego terenu jest labilna
i zmienia się pod wpływem warunków atmosferycznych oraz działalności człowieka. Obecnie dużą uwagę przywiązuje się
do tego, by ingerencję człowieka w środowisko przyrodnicze terenów chronionych,
w tym Gostynińsko-Włocławskiego Parku
Krajobrazowego, mocno ograniczyć, a nawet całkowicie zredukować.
Pojezierny charakter gmina Baruchowo zawdzięcza kilku jeziorom położonym na dnie rynny polodowcowej, leżącej już w granicach parku krajobrazowego.
Największym akwenem gminy jest Jezioro Goreńskie. To bezodpływowy zbiornik utworzony przez dwa rowy. Ma 55,3
ha powierzchni, maksymalną głębokość
6,1 m, średnią zaś 2 m. Rozciąga się na
długości 2125 m, przy maksymalnej szerokości 495 m. Objętość wody szacuje się
na 1,6 mln m3. Położone jest na wysokości 73 m n.p.m. Uchodzi za piękny i cieka-
wy akwen, gdyż na jego północnym brzegu
wznoszą się dwie wysokie wydmy, porośnięte lasem. Zresztą lasy stanowią 25%
otoczenia jeziora. Część linii brzegowej
porośnięta jest roślinnością nadbrzeżną,
głównie trzciną, pałką wodną i tatarakiem.
Utrudnia to dostęp do wody. Akwen objęty
jest strefą ciszy. Jego wody zaliczane są do
II klasy czystości. W ostatnich latach jezioro wzbudza coraz większe zainteresowanie
wędkarzy, wodniaków i turystów. Wzdłuż
jego południowych brzegów rozciąga się
miejscowość Goreń Duży.
Drugie pod względem wielkości w gminie Baruchowo jest Jezioro Skrzyneckie. To również zbiornik rynnowy. Lustro
wody liczy 26,8 ha powierzchni. Jest dość
głębokie — 10,5 m w najgłębszym miejscu, przy średniej 5,8 m. Jego długość wynosi 1070 m, natomiast największa szerokość 350 m. Objętość wody szacuje się na
1,54 mln m3. Położone jest około 1 metr niżej od Jeziora Goreńskiego. Wody zaliczoNa zdjęciu obok: wypoczynek na Jeziorze Skrzyneckim
Strony 22–23: Wieś Skrzynki i Jezioro Skrzyneckie
21
24
25
Wsie Czarne i Okna, w głębi jezioro Czarne, a z lewej strony Jezioro Radziszewskie
ne zostały do II klasy czystości. Oba akweny dzieli wąski, zaledwie półkilometrowy
piaszczysty przesmyk. Okolice Jeziora
Skrzyneckiego są największym i najlepiej
zagospodarowanym
infrastrukturalnie
ośrodkiem wypoczynkowym na terenie
gminy Baruchowo. Na południe od jeziora
rozciąga się wieś Skrzynki, której część zajmują działki rekreacyjne z altanami i koloniami domów sezonowych.
Jezioro Trzebowskie położone jest pod
wsią Trzebowo. Podobnie jak dwa pozostałe zaliczane jest do akwenów rynnowych. Liczy obecnie 10,7 ha powierzchni,
która powoli choć nieustannie się zmniejsza. Jest płytkie, największa odnotowana
głębokość to 2 m, zaś średnia 1,5 m. Ma
725 m długości i 220 m szerokości. Jego
brzegi prawie w całości pokryte są szerokim pasem szuwarów, las stanowi tylko
10% otoczenia zbiornika. Jest najbardziej
na wschód położonym dużym zbiornikiem
wodnym gminy Baruchowo. Wody jeziora zaliczone zostały do II klasy czystości.
Ze względu na trudną dostępność do linii
Na zdjęciu obok: objęte ochroną Jezioro Grodzieńskie
brzegowej nie jest wykorzystywane rekreacyjne.
Jezioro Czarne leży również w krzewenckiej rynnie polodowcowej, nieopodal wsi o tej samej nazwie. Liczy 8,8 ha
powierzchni. Maksymalna głębokość
zbiornika sięga 7 m, natomiast średnia
wynosi 3,5 m. Ma 500 m długości i 220 m
szerokości. Połowę otoczenia zbiornika
pokrywają lasy mieszane. Nad brzegiem
wędkarze wybudowali kilka pomostów.
Akwen jest wykorzystywany turystycznie,
ale na mniejszą skalę.
Radziszewskie to piąte z jezior gminy Baruchowo, położonych w rynnie krzewenckiej. Powierzchnią zbliżone jest do
Czarnego, ma 8,5 ha, ale znacznie płytsze. Największa zmierzona głębokość jeziora liczy zaledwie 2,9 m, natomiast średnia to jedynie 1,5 m. Jego skrajne wymiary
mieszczą się w granicach 625 m na 205 m.
W przeciwieństwie do pozostałych zbiorników ma otwartą linię brzegową — lasy stanowią 10% jego otoczenia. Głównie są to
olsy, trudno dostępne lasy olchowe, rosną-
26
ce na podmokłych terenach o wysokim poziomie wód stałych. Nad jeziorem nie ma
infrastruktury turystycznej, co ogranicza
jego wykorzystanie.
Do północno-zachodnich granic gminy
Baruchowo przylegają jeszcze trzy akweny, bardzo interesujące z przyrodniczego i turystycznego punktu widzenia. Są to:
Jezioro Rakutowskie, połączone wąskim
przesmykiem z maleńkim ledwie kilkuhektarowym jeziorem Żłoby oraz Jezioro
Krzewenckie. Wszystkie leżą w gminie Kowal, ale pod względem przyrodniczym i turystycznym integralnie związane są z gminą Baruchowo.
Z kolei ze wschodnich rubieży gminy
jest bardzo blisko do dwóch jezior: Główki i Przytomnego, gdzie znajduje się znana miejscowość letniskowa Zuzinów, położona już w gminie Gostynin. Szczegółowiej
wspomniano o nich przy omawianiu Gostynińsko-Włocławskiego Parku Krajobrazowego oraz jego rezerwatów znajdujących
się w obrębie gminy Baruchowo. Przede
wszystkim dotyczyć to będzie śródleśnego Jeziora Grodzieńskiego, stanowiącego
fragment rezerwatu oraz leżącego w pobliżu niewielkiego Jeziora Kurowskiego, stanowiącego perełkę przyrodniczą pośród
okolicznych wzgórz morenowych.
W źródłowym wydawnictwie, jakim
jest wspomniany już Słownik geograficzny Królestwa Polskiego (t. 2, Warszawa 1881) redaktor Bronisław Chlebowski
i jego współpracownik Stanisław Starzyński z Kutna następująco charakteryzowali
rynny jezierne okolic Baruchowa oraz obniżenie kłócieńskie:
W zachodnio-północnej części ta środkowa wyżyna przechodzi dość nagle w niską,
błotnistą, lesistą nizinę, która prawdopodobnie stanowiła niegdyś jedno rozległe jezioro,
którego resztkami są jeziora drobne, ciągnące się od wsi Chojenek (dziś Choinek — przyp.
jbn) aż pod Kowal i otoczone rozległymi bagnami około Kłótna. Od południa i południowego zachodu ta nizina ograniczona jest
Dostęp do Jeziora Trzebowskiego utrudniają kilkunastometrowej szerokości szuwary
27
wybitną, stromą krawędzią płaskowzgórza
wynoszącego się 420 stóp nad poziom morza (stopa ok. 30 cm — przyp. jbn) i poszarpanego przez liczne wąwozy, któremi spływały jego wody do tego wielkiego jeziora, które
liczyło prawdopodobnie do 30 wiorst długości (wiorsta 0k. 1068 m — przyp. jbn) i do
6 wiorst szerokości.
Dość powszechnie spotkać można na
terenie gminy Baruchowo oczka wodne.
Zalegają one głównie w zagłębieniach. Niektóre liczą nawet po kilkaset metrów kwadratowych powierzchni. Zwykle są płytkie
i bezodpływowe, pełniąc rolę przyzagrodowych naturalnych zbiorników wodnych.
Na terenach podworskich znajdują się stawy, niekiedy, jak w zespole parkowo-pałacowym w Baruchowie, połączone w system stawów przepustami regulującymi
stan wody.
Gleby i klimat
Gmina Baruchowo, podobnie jak większość gmin tej części Polski, ukształtowała się pod wpływem osadów czwartorzędowych, plejstoceńskich lub holoceńskich.
Rozmieszczenie i charakter skał glebotwórczych wiąże się ściśle zarówno z budową geologiczną, jak też rzeźbą terenu.
Wspomniane utwory czwartorzędowe występują w postaci żwirów, piasków, iłów
i glin, zwłaszcza w obrębie wzgórz morenowych. W Niecce Kłócieńskiej spotykamy
gleby brunatne, wytworzone na piaskach
gliniastych, jednakże ich obszar jest stosunkowo niewielki. Gleby te powstały na
dnach dawnych dolin pojeziernych, a także na obszarach podmokłych bądź o wysokim stanie wód gruntowych. Zwykle nie są
to grunty żyzne, chociaż zbudowane zostały z materiału organicznego, jak torfy oraz
inne osady organiczno-mineralne pozostałe na dnie wyschniętych jezior.
Najlepsze gleby pod względem rolniczym znajdują się w południowej części
gminy. Od reszty terenu oddziela je falista
Prace agrotechniczne na polach Kurowa
wysoczyzna morenowa, która stanowi lewą
krawędź pradoliny rzeki Wisły, wchodzącej
w skład makroregionu Pradolina Toruńsko-Eberdzwaldska. Przeważają tutaj gleby bielicowe i brunatne, które są charakterystyczne dla osadów polodowcowych,
podlegających procesom peryglacyjnym,
w tym erozji, przemywaniu i zjawiskom
będącym pochodną klimatu, zwłaszcza
mrozom. Wykształtowanie jest procesem
permanentnym trwającym od tysięcy lat.
Tereny obecnej Polski przechodziły w odległej przeszłości duże zmiany klimatyczne: od ciepła i wilgoci do trwających dziesiątki tysięcy lat okresów lodowcowych. To
wszystko miało wpływ nie tylko na ukształtowanie powierzchni, ale również rodzaj
i jakość gleb. Gleby bielicowe różnych typów, w tym słabo lub silnie zbielicowane,
zajmują znaczny obszar w południowych
28
rejonach gminy. Wytworzone zostały z piasków luźnych lub słabo gliniastych.
W przeszłości teren ten, podobnie jak
cała okolica, był mocno zalesiony, czego
dowodzą nie tylko stare mapy, ale również
nazewnictwo miejscowości. Wiele z nich
wiąże się z osadnictwem leśnym, np. Budy
Kłócieńskie, Budy Kurowskie, Podbór czy
Dębowo. Osadnictwu temu, co potwierdzają znaleziska archeologiczne, sprzyjały
miejscowe warunki przyrodnicze, przede
wszystkim rozległe lasy, pełne zwierzyny,
liczne jeziora, zapewniające obfitość połowów, oraz trudno dostępny teren, gwarantujący bezpieczeństwo. Ludność tego
terenu zajmowała się przed wiekami nie
tylko rolnictwem i hodowlą, ale także myślistwem i zbieractwem.
Bonitacja gleb w gminie jest zróżnicowana, wyższa w południowej części gminy,
znacznie niższa na terenach przylegających do rynien jeziornych. Ponad połowa
terenu gminy, na północ od trasy Kowal–
Gostynin nie dysponuje wystarczająco
dobrymi glebami do intensywnej uprawy rolnej. Tylko w rejonie Kłótna, Patrowa i Świątkowic uzyskuje się dobre plo-
Wczesna jesień na polach w rejonie Patrowa
ny. Najlepsze rolniczo obszary położone
są w sołectwach: Baruchowo, Boża Wola,
Grodno, Kurowo-Kolonia, Nowa Zawada,
Świątkowice i Zakrzewo, gdzie występują
nawet grunty klasy IIIa i IIIb.
W gminie przeważają uprawy roślinne, głównie podstawowych zbóż, rzepaku
i ziemniaków. Na terenach, gdzie przeważają łąki i pastwiska spotkać można gospodarstwa hodowlane. W północnych rejonach gminy coraz popularniejsza staje się
agroturystyka, ograniczona jednak do sezonu letniego.
Przeobrażeniom współczesności towarzyszą widoczne także w gminie Baruchowo zjawiska antropogeniczne, czyli stopniowa redukcja znaczenia rolnictwa
na rzecz rozwoju usług i produkcji przemysłowej oraz zajmowanie nowych terenów pod budownictwo mieszkaniowe. Na
szczęście skala tych przeobrażeń w rolniczo-turystycznej gminie Baruchowo jest
o wiele mniejsza niż w tzw. gminach obwarzankowych, położonych wokół miast,
bądź w gminach podmiejskich.
Zestawienie gruntów gminy Baruchowo, sporządzone wiosną 2014 roku, we-
29
Pola uprawne pod Baruchowem
dług klasoużytków z uwzględnieniem
gruntów ornych, łąk i pastwisk oraz gruntów bez klasy, pozwala na zobrazowanie
rolniczego profilu gminy. Aktualnie rolniczo użytkuje się w gminie 5331 ha, co stanowi prawie 50% jej powierzchni. W łącznej liczbie użytków rolniczych tylko 8 ha
stanowią grunty bezklasowe, 938 ha zajmowane jest przez łąki i pastwiska (w klasach IV–VI), natomiast 4385 ha są to
grunty orne. W gminie Baruchowo nie ma
ziem najżyźniejszych, czyli klasy I i II, niegdyś określanych jako pszenno-buraczane. Nie uprawia się też gruntów klasy VIz,
z reguły przeznaczanych pod zalesianie. Za
słabe rolniczo uchodzą grunty klasy V i VI,
których łącznie jest w gminie 2495 ha, czyli aż 47% ogółu użytków rolnych. Gruntów
względnie dobrych, czyli zaliczanych do
klasy IIIa jest zaledwie 12 ha i to bardzo
rozproszonych, zaś w klasie IIIb 287 ha.
Cała reszta to grunty klasy IV, uchodzące
za przeciętne, gdzie niezłe urodzaje osiąga się uprawiając żyto, owies i ziemniaki.
Gruntów klasy IVa jest w gminie 830 ha,
natomiast IVb 760 ha, co daje łącznie
1590 ha — blisko 30% wszystkich gruntów
ornych gminy. Na terenie gminy Baruchowo przeważają gospodarstwa małe i średniej wielkości.
O efektywności rolnictwa decyduje kilka czynników. Poza klasą gleby liczy się
odpowiednia kultura agrarna, czyli nawożenie, używanie wyselekcjonowanych odmian roślin, odpowiedniej jakości materiał
siewny, stosowanie środków ochrony oraz
agrotechnika. W wyniku komasacji i prze-
Łąki i pastwiska pod Kłótnem
30
Zima nad Rakutówką
obrażeń własnościowych powoli, ale nieustannie powiększa się areał gospodarstw,
co sprzyja uzyskiwaniu wyższych plonów
i lepszej jakościowo produkcji rolnej. Bardzo niewiele na terenie gminy jest sadów
oraz terenów przeznaczonych pod intensywne uprawy warzywnicze, wymagające
dobrych gleb i kosztownej agrokultury.
Miejscowy klimat pozostaje, podobnie
jak w sąsiednich gminach, pod wpływem
morskiego i kontynentalnego. Różnice mikroklimatyczne są niewielkie, aczkolwiek
dostrzegalne, zwłaszcza w przełomowych
porach roku. Zależą głownie od ukształtowania terenu, lesistości i wód stałych,
w tym przypadku sporej powierzchni zajmowanej przez jeziora. W wyniku wieloletnich obserwacji i notowań przyjmuje
się, że średnia roczna temperatura dobowa powietrza w gminie wynosi 7,6 °C, przy
czym najchłodniejszym miesiącem jest styczeń, przeciętnie -2,5 °C, natomiast najcieplejszym lipiec 18,4 °C. Równie ciepło jest
w czerwcu 17,3 °C i w sierpniu 17,5 °C. Jeśli do tego dodamy usłonecznienie dobowe
w miesiącach letnich na poziomie ponad
7 godzin oraz najwyżej 7–8 dni pochmurnych w miesiącach letnich, a także niewielkie opady i wilgotność, to otrzymamy
wysoką atrakcyjność turystyczno-rekreacyjną tych terenów. Temperatury maksymalne, mierzone dobowo, latem mieszczą
się w przedziale od 22,7 °C (czerwiec) do
23,4 °C (sierpień), a nawet 23,7° (lipiec).
Dotkliwe mogą być chłody miesięcy zimowych. I tak minimalna średnia dobowa
w styczniu sięga tutaj -5,4 °C, a w lutym
nawet -6,5 °C. Okres wegetacyjny trwa na
terenie gminy Baruchowo średnio od 210
do 220 dni w roku. W ostatnich latach obserwuje się niewielkie, ale stałe ocieplanie
klimatu, które to zjawisko na omawianym
terenie oceniane jest jako korzystne.
Opady sa tutaj niższe od przeciętnej
krajowej i wynoszą średnio 527 mm rocznie. Pada głównie latem w dni burzowe
31
oraz jesienią. Większość wiatrów wieje
z zachodu, chociaż zimą zdarzają się południowe, a latem północne. Ich siła jest niewielka — od 4 m/s w styczniu do 5,5 m/s
w miesiącach letnich. Przeciętna roczna
nie odbiega od gmin sąsiednich i utrzymuje się na poziomie 3,1 m/s, co daje niewiele
ponad 11 km/h. W ostatnich latach spotykamy się jednak z anomaliami pogodowymi w Polsce, co jest skutkiem globalnych
zmian klimatycznych, które w pewnym
stopniu dotykając również gminę Baruchowo. Podczas wichur i huraganów siła
wiatru może osiągać miejscami nawet ponad 100 km/h i poczynić znaczne szkody
w zabudowie i uprawach.
Lekarze już w końcu XIX wieku zaobserwowali lecznicze znaczenie terenów
leśno-wydmowych, wchodzących dziś
w skład Gostynińsko-Włocławskiego Parku Krajobrazowego. Współczesne badania,
głównie klimatyczne i bioklimatyczne, pozwalają traktować niektóre części tego obszaru jako uzdrowisko. Leśne tereny łagodzą amplitudy temperatur i cyrkulację
powietrza, co pozwala osiągać dobre wyniki w leczeniu niektórych schorzeń, w tym
układu krążenia i dróg oddechowych.
Świat roślinny
Flora gminy Baruchowo jest typowa
dla zbiegających się tutaj granic wielkich
krain botaniczno-przyrodniczych: Wielkopolsko-Pomorskiej i Mazowiecko-Podlaskiej. Pewną rolę w jej ukształtowaniu
odgrywają również pobliskie mezoregiony: Kotlina Płocka, Kotlina Włocławska
i Równina Kutnowska. Dominujący jednak wpływ na miejscową szatę roślinną
wywierają lasy i duże akweny, co zgodnie
podkreślają w swych pracach naukowych
badacze zajmujący się florą Gostynińsko-Włocławskiego Parku Krajobrazowego:
Tomasz Załuski, Ryszard Zaręba, Klemens
Kępczyński i inni.
Wiosna w Niecce Kłócieńskiej
32
Szata roślinna gminy Baruchowo zaskakuje bogactwem i różnorodnością.
Przeogromną rolę odegrały tutaj specyficzne warunki siedliskowe, głównie jeziora, ukształtowanie terenu, liczne wydmy
oraz duże połacie łąk, torfowisk, mokradeł i bagien. Liczbę miejscowych gatunków zwiększyły ponadto tzw. wędrówki
roślin, zjawisko znane od dawna, polegające na przemieszczaniu się nasion, głównie
z wiatrem zarówno południkowo, jak też
równoleżnikowo. Botanicy szacują liczbę
występujących tutaj gatunków roślin na-
borach wschodnioeuropejskich. Na terenie gminy, zwłaszcza w jej północnej części,
mają doskonałe warunki rozwoju — niewielkie opady oraz dobrze nasłonecznione stoki wydm. Do roślin sarmackich należą: koniczyna łubinowata, rojnik pospolity,
drakiew wonna i goździk piaskowy.
Na torfowiskach i terenach podmokłych, których nie brakuje przede wszystkim w Niecce Kłócieńskiej i Obniżeniu Rakutowskim oraz nad jeziorami, występują
reliktowe mchy, a nawet fiołek torfowy.
Zdarzają się również gatunki podgórskie,
Lasy gminy Baruchowo obfitują w grzyby. Sezonowy punkt sprzedaży pod wsią Czarne
czyniowych, czyli kwiatów i paprotników,
na pół tysiąca. To bardzo dużo, a podstawowym czynnikiem sprawczym są miejscowe warunki przyrodnicze.
Jak to zauważyli Tomasz Załuski i Wiesław Cyzman w przypadku roślin naczyniowych, obok typowych dla Polski środkowej gatunków, występują tutaj częściej
niż gdzie indziej rzadkie rośliny subkontynentalne. Określa się je jako sarmackie.
Występują bowiem w swych naturalnych
siedliskach, czyli suchych i przestronnych
chociażby widłak wroniec zlokalizowany
we wsi Goreń Nowy.
Łącznie liczbę gatunków rzadkich ocenia się w granicach 150–180, z których
część uznać można za lokalną osobliwość
przyrodniczą. Przede wszystkim są to rośliny wodne i przybrzeżne. Obok licznej rodziny grzebieniowatych, czyli lilii wodnych,
oraz dość pospolitego grążela, na dnie niektórych akwenów odkryto nawet jezierzę morską. W małych zbiornikach występują licznie przedstawiciele rzęsowatych,
33
Na terenie gminy Baruchowo przeważają lasy sosnowe, zajmujące kompleksy wydm
Las brzozowy w okolicach Patrowa
34
Siedliska ptasie w Niecce Kłócieńskiej
Rezerwat Grodno
Wierzby w okolicach Gorenia Nowego
a w szuwarach jezior subatlantycka roślina — kłoć wiechowata. Z wieloma osobliwościami florystycznymi spotkać się można na miejscowych torfowiskach, łąkach
i pastwiskach. Na niskich bagnach i torfowiskach występują gatunki już zanikające,
jak przytaczana wcześniej gwiazdnica grubolistna i wąkrota zwyczajna. Na łąkach
pod Goreniem Nowym znajdują swoje siedliska tak rzadkie gatunki, jak: goryczka
gorzkawa, storczyk kukawka czy paproć
— nasięźrzał pospolity. Tamże odkryto też
świpkę morską, roślinę typową dla siedlisk
o dużym zasoleniu. Roślinność halofilną,
czyli charakterystyczną dla gatunków słonolubnych spotkać można również w Niecce Kłócieńskiej, gdzie na pastwiskach botanicy odnotowali występowanie centurii
nadobnej, turzycy odległokłosej i koniczyny rozdętej. Specyficzną cechą tutejszej
roślinności są fitocenozy, czyli stanowiska gatunków, które wykształcają się w żyznych wodach, głównie stałych. W części
jezior baruchowskich mamy do czynienia
z prawdziwymi podwodnymi łąkami, chociaż inwazyjna roślinność szuwarowa wypiera roślinność wodną i powoduje zarastanie akwenów.
Odrębną pozycję na mapie botanicznej
gminy stanowią rzadkie gatunki zasiedlające lasy. W borach sosnowych, które tutaj
przeważają, spotyka się widłaki zajmujące
tereny suche, przede wszystkim wydmowe.
Z rzadszych gatunków wymienić należy goryczkę zielonawą, sasankę otwartą, nogacznicę lekarską i pomocnika baldaszkowego.
Równie dobre warunki bytowanie mają
chronione gatunki w borach mieszanych
i lasach grądowych. W runie Niecki Kłócieńskiej spotkać można kwitnące wczesną
wiosną zdrojówkę rutewkowatą i kokorycz
pustą. W łęgach olszowych, których stanowisk nie brakuje na terenie gminy Baruchowo, występuje kalina koralowa, jerzmianka większa i storczyk Fuchsa.
35
Oczywiście bogata flora, zwłaszcza roślin naczyniowych, nie może być dokładnie rozpoznana przez przeciętnego turystę.
Inaczej jest w przypadku lasów gatunkowych oraz ich podszycia. Tutaj przeważają rodzime drzewa na czele z dominującą
sosną zwyczajną. Sosna jako podstawowy w Polsce gatunek lasotwórczy znalazła w północnej części gminy Baruchowo
świetne warunki siedliskowe. Ponadto zawsze sprzyjała jej i sprzyja gospodarka leśna, preferująca produkcję drewna sosnowego jako taniego i dość użytecznego.
Powszechnie występuje też brzoza brodawkowata, charakteryzująca się szybkimi
przyrostami. Obecnie coraz częściej spotyka się liczne młodniki tego gatunku. Znacznie mniejsze siedliska zajmują pozostałe gatunki drzew, w tym świerk, grab, dąb,
klon czy lipa drobnolistna. Tereny o wysokim poziomie wód gruntowych są bardzo dobre dla olchy czarnej, podobnie jak
dla jesionu wyniosłego. Drzewa te znalazły odpowiednie warunki rozwoju w Niecce Kłócieńskiej. Rzadko spotyka się popularne jeszcze kilkadziesiąt lat temu dwa
podstawowe w Polsce gatunki wiązów: polny i górski. Na skrajach łęgów i przy kompleksach łąk występuje wierzba, głównie
krucha. Dość powszechne są kasztanowce i topole nasadzane zazwyczaj w obrębie siedlisk ludzkich i jeszcze do niedawna
przy drogach. Charakterystyczne dla Niecki Kłócieńskiej, stanowiącej prawdziwy raj
botaniczny, są zarośla i kępy krzewów będące ostoją niektórych gatunków ptaków,
w tym bażantów.
Na podszycie lasów składają się głównie jałowce pospolite, jarzębina, kalina,
leszczyna, dzika jabłoń, kruszyna zwyczajna, zaś w borach wilgotnych osika i czeremcha. Partie runa leśnego złożone są
z mchów, czarnej jagody, przełącznika leśnego, konwalii, borówki brusznicy, kostrzewy owczej oraz chrobotka.
Grążel
Kwiatki słupianka
Paproć
36
Baruchowo. Dąb szypułkowy, pomnik przyrody
Kłótno. Grupa lip drobnolistnych
Ogółem lasy skupione przede wszystkim w rejonach gminy wchodzącej w skład
Gostynińsko-Włocławskiego Parku Krajobrazowego zajmują 3918 ha, czyli 36,6%
powierzchni gminy Baruchowo. To jeden
z najwyższych wskaźników lesistości nie
tylko w powiecie włocławskim, ale na całych Kujawach.
Poza zwartymi kompleksami leśnymi
odrębne enklawy zieleni stanowią parki
podworskie, zwykle objęte ochroną prawną i wpisane do rejestru zabytków. Na terenie gminy Baruchowo znajdują się cztery
takie zespoły przyrodnicze: w Baruchowie,
Czarnem, Zawadzie Nowej i Zakrzewie.
Wszystkie posiadają dość ciekawy i różnorodny drzewostan, ale mocno przetrzebiony i wymagający interwencji fitosanitarnej.
Mało czytelne są też niegdyś bardzo regularne założenia kompozycyjne tych zespołów. Bliżej o zespołach parkowych napisano w części historycznej.
Na terenie gminy Baruchowo ustanowiono na mocy obowiązujących przepisów
siedem pomników przyrody ożywionej.
Zaliczono do nich: klon pospolity o wyskości 22 m i obwodzie 280 cm (mierzonym w pierśnicy, czyli 130 cm na ziemią)
w parku podworskim w Baruchowie; zespół czterech dębów szypułkowych o wysokości od 23 do 37 m i obwodzie od 280
do 330 cm, także w parku w Baruchowie;
sosna pospolita o wysokości 17 m i obwodzie 243 cm w miejscowości Czarne; dwa
jałowce wysokie 5 m i 6 m w Skrzynkach;
jałowiec pospolity o wysokości 10 m i obwodzie 25 cm w Goreniu Dużym na gruncie prywatnym Józefa Brylińskiego; zespół
czterech jałowców o wysokości od 8 m do
10 m i obwodzie od 25 do 90 cm, także
w Goreniu Dużym na gruntach Józefa Brylińskiego; zespół sześciu dębów szypułkowych o wysokości 25 m i obwodach od 340
do 395 cm na terenie Leśnictwa Kurowo.
37
Ponieważ aż 60% powierzchni gminy Baruchowo znajduje się w obrębie Gostynińsko-Włocławskiego Parku Krajobrazowego, który statutowo stoi na straży ochrony
środowiska przyrodniczego liczba gatunków roślin objętych całkowitą lub częściową ochroną liczy kilkadziesiąt pozycji.
W zdecydowanej większości są to rośliny zielne, ale również krzewy i krzewinki,
a nawet grzyby jak sromotnik bezwstydny
czy smardz stożkowaty i porosty — płucnica islandzka. Obecnie stwierdzono tutaj aż
23 gatunki grzybów chronionych zarówno
jadalnych, jak i niejadalnych. Z drzew objętych całkowitą ochroną figuruje na liście
tylko jarząb szwedzki, praktycznie nierozpoznawalny przez ludzi spoza środowiska
przyrodniczego.
Świat zwierzęcy
Faunę terenu gminy Baruchowo, podobnie jak florę, ukształtowały warunki
przyrodnicze, w tym szata roślinna, hydrografia, gleby oraz klimat. Mocno zróżnicowane warunki na niewielkiej przestrzeni okazały się bardzo sprzyjające licznym
gatunkom zwierząt. Stąd wzięła się też ich
różnorodność. Zasiedlają każdą przestrzeń,
głównie lasy, łąki, wydmy, bagna, torfowiska, jeziora, rzeki, a także siedliska ludzkie. Na terenie gminy występuje od 70%
do 90% wszystkich kręgowców jakie odnotowane zostały na Niżu Polskim. Gmina Baruchowo stanowi więc poniekąd soczewkę fauny środkowopolskiej.
Naukowcy zarówno przedstawiciele środowisk akademickich, jak też pracownicy
merytoryczni
GostynińskoWłocławskiego Parku Krajobrazowego,
uznali ten teren za sprzyjający rozrodczości bardzo szerokiej grupy kręgowców.
Najliczniej reprezentowana jest tu awifauna. W gromadzie ptaki na liście chronionych znalazło się blisko 150 gatunków,
w tym: bocian czarny, jastrząb, żuraw, ry-
Bocian biały
Czapla siwa
38
Zięba
Dzięcioł czarny
bitwa czarna, sójka, kwiczoł, wilga, kruk,
zięba, makolągwa i inne. Oczywiście w gromadzie tej nie brakuje orła bielika, naszego symbolu narodowego, który znalazł tu
swoje siedlisko. Wprawdzie spotyka się
tego ptaka bardzo rzadko, ale wytrawnym
tropicielom udaje się go zobaczyć, a nawet sfotografować. Ornitolodzy stwierdzili pojawianie się tutaj okresowo, głównie
w przelotach jesiennych i wiosennych, kolejnych ponad 90 gatunków.
Występowanie tak dużych zespołów należy łączyć bezpośrednio z niezwykle sprzyjającymi warunkami, jakie tutaj znajdują
ptaki: lasy, łąki, a zwłaszcza wody, w tym
jeziora z roślinnością szuwarową. Niecka Kłócieńska i Jezioro Rakutowskie to
jedno z najbardziej pożądanych biotopowo miejsc na ptasie siedliska. Obszary te
stanowią wspaniałe żerowisko dla ptaków
brodzących i siewkowatych, zaś w sezonie
przelotowym dla wodno-błotnych. Do ptaków nielęgowych, które chętnie wybierają
jeziora i tereny bagienne gminy Barucho-
Brodziec leśny
wo, zwłaszcza sezonowo, zaliczyć należy
przede wszystkim kaczki i gęsi.
Doskonałe warunki bytowania ptakom
zapewniają również miejscowe lasy. Są to
różnorodne zespoły florystyczne, z przewagą borów świeżych, po części też lasów mieszanych, a w niewielkim stopniu
suchych. Dominującymi gatunkami ptaków leśnych są: zięby, trznadle, świergotki drzewne i pierwiosnki. W dziuplach
drzew i budkach lęgowych gniazdują dzięcioły pstre, puszczyki, szpaki i całe rodziny
sikor. W okolicach sołectwa Lubaty zaobserwowano lęgowisko kraski, co uchodzi
za rzadkość na terenie całego parku krajobrazowego.
W starych drzewostanach, zwłaszcza położonych bezpośrednio przy polach
uprawnych i łąkach, swoje rewiry lęgowe
mają myszołowy zwyczajne, kruki, wrony
siwe i trzmielojady. Spotkać można również na terenie gminy, chociaż nieczęsto,
bociana czarnego. Na obszarze całego Gostynińsko-Włocławskiego Parku Krajobrazowego szacuje się liczbę jego par najwyżej
Na zdjęciu obok: sarny na skraju lasu
39
40
Zawada Piaski, para łabędzi z młodymi
Kozioł sarny
41
Sokół wędrowny
Wiewiórka
na kilkanaście. Na pewno swoje gniazda posiadają tutaj jastrzębie, kobuzy, pustułki i dość rzadkie krogulce. W ostatnich
kilkunastu latach pojawiły się także sokoły wędrowne. W starych drzewostanach
nie brakuje drapieżników nocnych — sowy
uszatej i puszczyka. Na łąkach, zwłaszcza
Niecki Kłócieńskiej, i polach uprawnych
lęgną się czajki, skowronki polne, pliszki żółte, a wśród kęp drzew, szczególnie
wierzb, spotkać można gniazda dudków.
Z ptactwa łownego na polach gminy Baruchowo nie brakuje bażantów, zwłaszcza
pięknie upierzonych kogutów. Znacznie
rzadziej spotyka się kuropatwy, których
populacja kurczy się na skutek zabiegów
agrochemicznych pól uprawnych. Ptaki te
tracą swoje naturalne żerowiska poprzez
chemiczną likwidację szkodników roślin,
którymi się żywią.
Tradycyjnie w siedliskach ludzkich
gnieżdżą się gatunki pospolite, czyli wróble domowe, jeżyki, oknówki, kopciuszki,
dymówki, kawki, gołębie, a nawet mewy.
Ściąga je łatwość w dostępie do pokarmu.
Do gatunków synantropijnych, czyli przystosowanych do życia w siedzibach ludzkich, zaliczyć należy zasiedlające przydo-
mowe sady i ogrody warzywne cierniówki,
gąsiorki, kulczyki, zaganiacze i makolągwy.
Istotnym gatunkiem kręgowców w gminie Baruchowo, charakteryzującej się licznymi zbiornikami wodnymi, są ryby. Dominują odmiany pospolite, powszechnie
w naszym kraju spotykane. Ich liczebność, skład gatunkowy oraz kondycja fizyczna zależą przede wszystkim od wielkości i typu akwenu, a także gospodarki
rybackiej. Większe i głębsze jeziora zasiedlają szczupaki, liny, karpie, leszcze, płocie, karasie, sandacze, węgorze, miętusy
i okonie. Te gatunki mają również pewne
znaczenie gospodarcze, w przeciwieństwie
do kiełbi, krąpi, uklei, nie mówiąc o mało
cenionych jazgarzach i ciernikach. W małych zbiornikach: stawach i dołach potorfowych przeważa szczupak, karaś pospolity i srebrny oraz piskorz. Z gatunków
obcych pojawił się na tym terenie przed
kilkudziesięciu laty i przyjął amur biały,
duża ryba roślinożerna sprowadzona z Dalekiej Azji. Większość akwenów gminy Baruchowo pozostaje w rękach prywatnych.
Nad racjonalną gospodarką rybacką czuwają także koła wędkarskie, dzierżawiące
część wód.
42
Na liście chronionych kręgowców mają
również od kilku do kilkunastu reprezentantów przedstawiciele pozostałych gromad: płazów, gadów i ssaków. Najwyższą
pozycję na drabinie ewolucyjnej zajmują ssaki. W sumie na terenie gminy Baruchowo występuje wraz z osobnikami chronionymi blisko 60 gatunków ssaków. Ich
naturalnym siedliskiem są na ogół bory
świeże, czyli sosnowe, olsy i łęgi. Najbogatszym w gatunki rzędem ssaków są gryzonie. Wraz ze sprowadzonymi w 1981
roku z Suwalszczyzny egzemplarzami bobra europejskiego, którego osadzono na
rzece Kłótni przy jej ujściu do Jeziora Rakutowskiego, stwierdzono 16 gatunków
tych zwierząt. Populacja bobra na Kłótni
bardzo wzrosła, zaś żeremia stanowią jedną z atrakcji turystycznych gminy.
Pozostałe gatunki gryzoni są powszechnie znane — wiewiórka, piżmak, szczur
wędrowny i mysz domowa. Występują też
przedstawiciele gromady bytujących z dala
od siedzib ludzkich: nornica ruda, mysz leśna, zaroślowa i polna, a także darniówka
zwyczajna oraz polnik bury i polnik północny. Małe roślinożerne gryzonie stanowią podstawową bazę pokarmową niektórych ssaków i ptaków drapieżnych.
Chronionych jest około 20 najrzadszych reprezentantów ssaków, w tym jeż
wschodni, ryjówka, kret, nocek, karlik, gacek, gronostaj, łasica i bóbr europejski.
Z gadów ochrona obejmuje padalca zwyczajnego, jaszczurki: żyworodną i zwinkę oraz zaskrońca zwyczajnego. Niewiele
dłuższa jest lista płazów: traszka, kumak
nizinny, grzebiuszka ziemna, rzekotka
drzewna i cała rodzina ropuch.
Na jedną reprezentantkę płazów należy zwrócić szczególną uwagę. To żaba
śmieszka, której najbardziej okazałe osobniki mogą dochodzić do 14 cm długości
i ćwierćkilogramowej wagi. Pojedyncze
egzemplarze tej żaby spotykano nad jezio-
Lis
Bóbr
Zając szarak
43
Jaszczurka zwinka
Żaba
Turkuć podjadek
rami rowu krzewenckiego, głównie nad Jeziorem Skrzyneckim.
W rzędzie drapieżnych ssaków doliczono się na terenie gminy Baruchowo około
10 gatunków, w tym z rodziny psowatych:
lisa, borsuka i jenota, ponadto tchórza,
a nawet norki amerykańskiej, która zdziczała po opuszczeniu hodowli. Pojawia się
też wydra, chociaż bardzo rzadko i głównie
w obrębie zbiorników wodnych. Najokazalsze oczywiście są ssaki kopytne. Spotkać je można praktycznie zawsze podczas
spacerów i wycieczek leśnych. Ich liczebność jest regulowana przez prowadzenie
odpowiedniej gospodarki hodowlano-łowieckiej. Dzięki temu nie dochodzi do zachwiania równowagi w obrębie tej samej
gromady. Na jej czele stoją łoś i jeleń szlachetny, ale jako zwierzęta wędrujące dość
często zmieniają swoje otoczenie. Najliczniej występują sarny i dziki, które żyją
w stadach, coraz rzadziej zające szaraki,
i dzikie króliki. Stwierdzono też na terenie gminy obecność daniela, wokół którego toczą się wśród fachowców spory. Część
leśników i zoologów zastanawia się czy daniel jest zwierzęciem potrzebnym u nas,
bowiem na teren Polski został introdukowany. Jako gatunek obcy, często destabilizuje równowagę rodzimych zespołów ssaków, przy tym dochodzą sygnały, że czyni
duże szkody w uprawach leśnych. Reintrodukowano też w 1990 roku bardzo pożądanego sokoła wędrownego. Pojawił się
też ryś, przybyły, podobnie jak łoś, na ten
teren z Puszczy Kampinoskiej.
Bardzo ważną rolę w regulowaniu populacji dziczyzny odgrywają koła łowieckie. Myśliwi, których liczbę w kraju szacuje
się na 100 tys. osób, zrzeszonych w ponad
4 tys. kół, organizują dożywianie i ochronę zwierząt, dbają o stada, selekcjonując
sztuki chore, czuwają nad prawidłową gospodarką łowiecką. Ponadto prowadzą
monitoring terenów łowieckich, szkolenia myśliwych i adeptów, dbają o reintro-
44
W gminie Baruchowo znajdują się tereny łowieckie kół: Bór, Bóbr i Orzeł. Na zdjęciu ambona na łąkach kłócieńskich
dukcję gatunków zagrożonych, organizują
spotkania i pogadanki edukacyjne, głównie w szkołach i placówkach oświatowych.
Na terenie gminy Baruchowo mają swoje
tereny łowieckie trzy koła: Koło Łowieckie
nr 159 Bór z Włocławka (prezes Krzysztof Pasiecki, łowczy Benedykt Gerwatowski), Koło Łowieckie nr 7 Bóbr z Kowala
(prezes Piotr Dykczyński, łowczy Henryk
Kierzkowski) oraz Koło Łowieckie nr 109
Orzeł z Włocławka (prezes Jacek Włodarczyk, łowczy Mieczysław Olewnik).
Gostynińsko-Włocławski
Park Krajobrazowy
Troska o ochronę środowiska naturalnego stanowi jeden z priorytetów współczesnego świata. Postępująca degradacja
ekosystemów stała się już problemem globalnym, wymagającym podejmowania decyzji hamujących ten proces na szczeblu
międzynarodowym. Temu też służy powoływanie parków krajobrazowych, których
utworzono do dziś w Polsce ponad 120.
W 1979 roku wspólną uchwałą wojewódzkich rad narodowych Włocławka i Płocka,
podjętą podczas połączonych sesji utwo-
rzono, jako szósty w Polsce, Gostynińsko-Włocławski Park Krajobrazowy. Park, położony między Płockiem, Włocławkiem,
Kowalem, Gostyninem i Łąckiem, ma
przede wszystkim chronić tereny Pradoliny Wisły. W układzie mezoregionalnym obejmuje Kotlinę Płocką i Kotlinę
Włocławską. Jego powierzchnia wynosi
38 950 ha, natomiast strefa ochronna, nazywana też otuliną liczy 14 195 ha. Łączny obszar tego terenu sięga więc 53 145 ha,
co daje ponad 531 km2, obszar zbliżony do
powierzchni czterech dużych gmin.
Gostynińsko-Włocławski Park Krajobrazowy rozciąga się obecnie na terenie
dwóch województw. Większość, bo 57% powierzchni parku (22 200 ha) znajduje się
w województwie kujawsko-pomorskim, pozostałe 43% (16 750 ha) w województwie
mazowieckim. Zajmuje części trzech powiatów: gostynińskiego — gmina Gostynin,
płockiego — gminy: Łąck i Nowy Duninów
oraz włocławskiego — gminy: Baruchowo, Kowal i Włocławek. Udział procentowy gminy Baruchowo w powierzchni parku
wynosi 17,4% (6670 ha) i ustępuje jedynie
gminie Włocławek, do której należy 30,9%
(12 049 ha) powierzchni. Północną granicę
parku stanowią: Zbiornik Włocławski, po-
45
reny, powstałe w miejscach
wstały w wyniku zbudowadawnych den dolinnych.
nia stopnia wodnego na WiUkształtowanie terenu
śle i biegnąca równolegle do
składa się ze zróżnicowarzeki droga krajowa nr 62.
nych form polodowcowych,
Gostynińsko-Włocławski
z których wzgórza wydmoPark Krajobrazowy stanowi
we sięgają od kilku do nawet
istotny element naturalne50 m wysokości względnej.
go korytarza ekologicznego,
Skutkiem działania lodowłączącego wzdłuż biegu Wica jest pięć rynien, w tym
sły Kampinoski Park Narokrzewencka
dowy przez Puszczę Bydgo- Logo Gostynińsko-Włocławskiego wikaryjska,
Parku Krajobrazowego
i Na Jazach. Łącznie w obską z Borami Tucholskimi.
rębie parku znajduje się
Jego podstawowe walory
tkwią w wartościach przyrodniczych, kra- ponad 40 jezior, w tym unikatowe w skajobrazie i spuściźnie kulturowej. W par- li światowej Jezioro Gościąż (gm. Włocłaku można wyróżnić trzy podstawowe typy wek) stanowiące rezerwat przyrody. Bokrajobrazu: tarasy Wisły w postaci rozle- gactwo flory i fauny powoduje, że park jest
głych i piaszczystych powierzchni akumu- nie tylko atrakcją turystyczną i miejscem
lacji rzecznej; tarasy wydmowe z liczny- wypoczynku, ale również ważnym poligomi wałami, zespołami lub pojedynczymi nem badawczym. Literatura naukowa dowzgórzami wydmowymi oraz nieckami de- tycząca Gostynińsko-Włocławskiego Parflacyjnymi; równiny akumulacji bagiennej: ku Krajobrazowego liczy kilkaset pozycji
płaskie, podmokłe, zwykle zabagnione te- opublikowanych głównie na łamach spe-
Okolice wsi Skrzynki, leżącej w sercu Gostynińsko-Włocławskiego Parku Krajobrazowego
46
47
cjalistycznych periodyków uniwersyteckich Torunia, Warszawy i Łodzi, zajmujących się florą i fauną Polski środkowej.
Aż 63% powierzchni parku zajmują lasy,
w większości państwowe, administrowane przez nadleśnictwa w Gostyninie, Łącku i Włocławku. Przeważają kompleksy
iglaste, natomiast udział lasów liściastych
i mieszanych jest niewielki. Zbiorniki wodne i bagna obejmują blisko 4% ogólnej powierzchni, w tym jeziora i inne zbiorniki
wodne 2,27%, co wynosi 1716 ha. Szacuje
się, że w granicach parku występuje około tysiąca gatunków roślin naczyniowych,
z których 150–180 to gatunki rzadkie,
zaś około 50 objętych jest ochroną prawną. Wśród fauny za najcenniejszą grupę
uznaje się ptaki, zwłaszcza gatunki wodno-błotne. Od wielu lat działa tutaj Ośrodek Rehabilitacji i Hodowli Ptaków, który przywrócił przyrodzie do tej pory blisko
2 tys. osobników.
Na terenie parku znajduje się 14 rezerwatów przyrody, z czego pięć zlokalizowanych jest w granicach województwa
kujawsko-pomorskiego. Są to: Olszyny Rakutowskie, Wójtowski Grąd, Jazy, Jezioro
Rakutowskie i Gościąż. Pozostałe dziewięć
znajduje się w województwie mazowieckim: Lubaty, Jastrząbek, Dąbrowa Łąc-
Kapliczka we wsi Goreń Duży
ka, Łąck, Drzesno, Korzeń, Kresy, Komory i Lucień. Zdecydowana większość, bo 12,
to rezerwaty florystyczne i po jednym pozostałe faunistycznym (Jezioro Rakutowskie) i geomorfologicznym (Gościąż). Projektowane są rezerwaty: Olszyny Bobrowe,
Bór Widłakowy i Krucze Góry.
Na terenie parku wyznaczone są historyczne szlaki komunikacyjne oraz szlaki
turystyczne, w tym wodne:
ˆˆczerwony Bolesława Krzywoustego,
ˆˆżółty „Północny” nazywany również
„Szlakiem głównym Kotliny Płockiej”,
ˆˆzielony „Południowy” Króla Kazimierza
Wielkiego,
ˆˆniebieski „Łącznikowy”,
ˆˆczarny „Martyrologii,
ˆˆniebieski „Nadwiślański”,
ˆˆczarny Andrzeja Małkowskiego,
ˆˆżółty „Rynnowych jezior polodowcowych”
ˆˆczarny „Łącznikowy” doktora Aleksandra Macieszy.
Na uwagę zasługują również ścieżki przyrodniczo-dydaktyczne, z których
bardzo często korzysta młodzież szkolna. Łącznie w latach 1990–2005 wyznaczono 11 ścieżek, z których dwie
częściowo przebiegają przez gminę Baruchowo. Pierwsza: „Niecka Kłócieńska”,
opracowana przez Andrzeja Przystalskiego
Chata z przełomu XIX i XX wieku we wsi Goreń Duży
48
Ponad połowę parku zajmują suche lasy iglaste, głównie sosnowe. Obok: wydmy w pobliżu Jeziora Goreńskiego
i Tomasza Załuskiego przy współpracy Antoniego Drozdowskiego i Lucyny Bernadelli, o długości 25 km i sześcioma przystankami, obejmuje wydmy i kompleks borów
w okolicy Dębniaków, Jezioro Lubiechowskie, Jezioro Rakutowskie i wieś Krzewent,
łąki w okolicach Gorenia Nowego, użytek
ekologiczny Olszyny Bobrowe i rezerwat
Olszyny Rakutowskie.
Druga: „Niecka Kłócieńska — trasa ornitologiczna” wytyczona przez Mariolę
Modrzejewską i Marię Palińską ma długość około 25 km i cztery przystanki. Na
jej trasie znajduje się wieś Świątkowice,
ze środowiskiem ptaków polno-łąkowych,
dwa rezerwaty: Olszyny Rakutowskie i Jezioro Rakutowskie oraz jeziora rynnowe
Lubiechowskie i Krzewent.
Przez teren parku przebiegają również
szlaki rowerowe, włączone w międzynarodowe trasy EuroVelo R-2 oraz VeloMazovia. Wyznaczono także dziewięć punktów
widokowych. Ważną rolę edukacyjną pełnią tzw. Zielone Szkoły, z których placówka w Goreniu Dużym, powołana w 2000
roku, należy do modelowych.
Pracownicy Gostynińsko-Włocławskiego
Parku Krajobrazowego obok działalności
merytorycznej prowadzą na szeroką skalę
edukację ekologiczną, głównie wśród młodzieży szkolnej. W 2013 roku zajęciami
edukacyjnymi objęto 2323 osoby, w tym
terenowymi 866 osób. Ogólna liczba korzystających z różnych form działalności
parku, jak: prelekcje, wykłady, konkursy, wystawy, festyny itp, sięgnęła 25,5 tysiąca. Park zwiedza coraz więcej gości.
Z tego względu wyznaczono wspomniane
trasy krajoznawcze, określono punkty widokowe oraz miejsca pod pola namiotowe
i kempingi. Powstaje wiele gospodarstw
agroturystycznych oraz coraz popularniejszych ośrodków jeździeckich.
Obszar Natura 2000
i Baruchowskie
rezerwaty przyrody
Natura 2000 jest to program mający
na celu utworzenie w krajach zrzeszonych
w Unii Europejskiej wspólnego systemu
obszarów objętych ochroną przyrody. Podstawą programu stały się dwie dyrektywy,
tzw. Dyrektywa Ptasia (1979) i Dyrektywa
Siedliskowa (1992), zaś celem zachowanie obszarów z pewnymi typami siedlisk
przyrodniczych i gatunkowych, które są
49
zagrożone. Stworzenie jednolitego prawa
o ochronie przyrody było jednym z warunków wejścia Polski do Unii Europejskiej.
Obecnie (2014) w naszym kraju program
Natura 2000 obejmuje 845 obszarów stanowiących razem około 20% powierzchni
Polski. W państwach unijnych wytyczono
do tej pory 26 tys. obszarów, zajmujących
18% ich terytorium. Równolegle z programem Natura 2000 działa Europejska
Międzynarodowa Unia Ochrony Przyrody (IUCN), której początki sięgają 1948
roku, zaś celem stało się opracowanie zasad ochrony i użytkowania ekosystemów.
Polska należy do państw założycieli IUCN.
W jej ramach w roku 1995 powstał ECONET, krajowy system sieci ekologicznej,
dający wytyczne dla wielkoprzestrzennych, najlepiej zachowanych systemów
pod względem przyrodniczym i wzajemnie powiązanych korytarzami ekologicznymi. ECONET skupia cztery kraje: Polskę,
Czechy, Słowację, i Węgry.
Program Natura 2000 obejmuje Błota Rakutowskie (łącznie 4438 ha), położone w gminach Baruchowo i Kowal oraz
Błota Kłócieńskie, ustanowione w 2009
roku przez ministra środowiska jako spe-
Tablica informacyjna Niecki Kłócieńskiej
Okładki wydawnictw poświęconych Niecce Kłócieńskiej
cjalny obszar ochrony siedlisk. Powierzchnia i zasięg Błot Kłócieńskich pokrywa się
w ponad 90% z obszarem Błot Rakutowskich. Ponadto w ramach tego programu
wydzielono 23 użytki ekologiczne oraz
11 zespołów przyrodniczo-krajobrazowych
(1375 ha). Obszary te leżą w obrębie Gostynińsko-Włocławskiego Parku Krajobrazowego, stąd część z nich położona jest na
terenie gminy Baruchowo.
Od kilku lat wdrażany jest też program
pilotażowy, mający na celu proekologiczną politykę leśną państwa. Program obejmuje zwarte obszary leśne, charakterystyczne dla danego regionu. Uczestniczą
w nim trzy nadleśnictwa z terenu Gostynińsko-Włocławskiego Parku Krajobrazowego: Gostynin, Łąck i Włocławek, które
obejmuje również gminę Baruchowo. Cały
teren Leśnego Kompleksu Przyrodniczego
realizującego na omawianym terenie program promocyjny obejmuje powierzchnię
53 093 ha.
Na terenie Polski znajduje się aktualnie (2014 rok) 1481 rezerwatów przyrody
o łącznej powierzchni 165 532 ha, co daje
niewiele ponad 0,5% powierzchni kraju.
Na terenie województwa kujawsko-pomorskiego utworzono 95 rezerwatów.
Na terenie gminy Baruchowo znajdują się rezerwaty Grodno i Lubaty oraz
dwa obszary Natura 2000. Rezerwaty Je-
50
zioro Rakutowskie, Olszyny Rakutowskie i Lubaty leżą na terenie Gostynińsko
-Włocławskiego Parku Krajobrazowego,
granicząc z terenami gminy Baruchowo.
Rezerwat Grodno. Rezerwat leśnojeziorny, utworzony w 1998 roku, znajduje
się w całości w gminie Baruchowo. Zajmuje powierzchnię 132,88 ha i leży w odległości około 4 km na południowy-wschód od
miejscowości Baruchowo. Obejmuje cztery oddziały należące do leśnictwa Kurowo. Ochronie podlega uroczysko z jeziorem Grodno o powierzchni 15,38 ha, liczne
wysięki, źródliska i rzadkie zespoły leśne,
takie jak: ols porzeczkowy, łęg wiązowojesionowy i grąd niski. Największą osobliwością rezerwatu są lasy łęgowe o charakterze podgórskim: podgórski łęg jesionowy
i łęg jarzmiankowy. Występuje tu szereg
gatunków rzadkich i chronionych, m.in.
czosnek niedźwiedzi, jarzmianka większa, czerniec gronkowy, bluszcz pospolity,
łuskiewnik różowy, lilia złotogłów, zbrojówka rutewkowata, kopytnik pospolity
Jezioro Grodzieńskie — ozdoba rezerwatu Grodno
i kalina koralowa. Jest to jeden z ciekawszych rezerwatów regionu kujawsko-pomorskiego. Na uwagę zasługuje także duża
obecność w drzewostanie jaworu. Prawdopodobnie jest to naturalne środowisko
jawora.
Rezerwat Lubaty. Rezerwat „Lubaty” (powierzchnia 33,50 ha) chroni malowniczo położony i trudno dostępny duży
fragment jeziora Lubaty oraz otaczające je
zbiorowiska bagienne i leśne. Wyróżnia się
pierwotnym, mało zmienionym przez człowieka charakterem przyrody. Tereny przyległe do jeziora zajmuje ols, zaś bardziej
suche — bór mieszany dębowo-sosnowy z bogatą gatunkowo warstwą podszytu
i runa oraz bór sosnowy. Należy podkreślić
duże walory krajobrazowe rezerwatu.
Do granic gminy Baruchowo przylegają
dwa rezerwaty: Jezioro Rakutowskie i Olszyny Rakutowskie. Pierwszy z nich jest
faunistyczny o powierzchni 414 ha, zorganizowany w 1982 roku i obejmujący
zbiornik jeziorny, zajmujący powierzch-
51
Jezioro Rakutowskie, ostoja ptactwa
Pasm wydm pod Goreniem Dużym
nię ponad 230 ha. Drugi z rezerwatów,
utworzony w 1978 roku na terenie lesnictwa Kurowo, liczy 175 ha. Chroni olsy i łęgi
jesionowo-olszowe i jesionowo-wiązowe.
W granicach tego rezerwatu, położonego
w Niecce Kłócieńskiej, biegną dwie ścieżki: przyrodniczo-dydaktyczna oraz ornitologiczna.
Obszar Natura 2000, Błota Rakutowskie i Błota Kłócieńskie. Obszar
Natura 2000 Błota Rakutowskie ustanowiony został w 2004 roku w celu ochrony ptaków i ich siedlisk. Obejmuje jezioro,
przybrzeżny pas wilgotnych łąk oraz sąsiadujący z nimi kompleks leśny, porośnięty przez olsy i łęgi olchowo-jesionowe. Na
tym obszarze spotkać można około 230 gatunków ptaków, w tym 130 lęgowych. Pozostałe pojawiają się tutaj podczas jesiennych i wiosennych wędrówek. To ważne
miejsce odpoczynku, żerowiska i noclegowania dla ptaków blaszkodziobych, siewko-
watych, wróblowatych i jaskółek w trakcie
sezonowych migracji. W tym czasie występują tutaj też: gęś białoczelna i gęś gęgawa, których liczebność sięga odpowiednio
8 tys. i 4 tys. osobników. Szacuje się koncentrację na Błotach Rakutowskich rzadkiego żurawia dochodzącą do 3 tys. osobników. Ponadto odnotowano obecność 44
osobników kulika wielkiego, gatunku którego liczebność w Europie bardzo spada,
podobnie jak rycyka i błotniaka łąkowego. Gniazdują tutaj również cyranki, czajki,
kszyki, krwawodzioby i plaskonosy. Błota
Rakutowskie stanowią miejsce lęgowe żurawia i rybitwy czarnej oraz gęsi gęgawy
i bąka. Zinwentaryzowano od kilkunastu
do kilkudziesięciu par tych ptaków. Niestety intensywna eksploatacja okolicznych
łąk, a także zamiany użytków zielonych na
grunty orne oraz zalesianie powoduje kurczenie się obszarów będących naturalnymi
siedliskami ptaków.
Podstawowa literatura: Cyzman W., Siedliska i szata roślinna Gostynińsko-Włocławskiego Parku Krajobrazowego
i jego otuliny. Informator przyrodniczy, Kowal 2010; Dobrzański B., Gleby i ich wartość użytkowa, Warszawa 1966; Dziedzictwo kulturowe Gostynińsko-Włocławskiego Parku Krajobrazowego, Włocławek 2003; Formy ochrony przyrody występujące na obszarze Niecki Kłócieńskiej. Materiały poseminaryjne, Kowal 2013; Formy ukształtowania terenu na obszarze
Gostynińsko-Włocławskiego Parku Krajobrazowego i ich geneza. Materiały poseminaryjne, Kowal 2012; Gostynińsko-Włocławski Park Krajobrazowy. Informator przyrodniczo-turystyczny, Kowal 2011; Kondracki J., Geografia fizyczna Polski, Warszawa 1988; Lemaniak E., Fauna ssaków Gostynińsko-Włocławskiego i Brudzeńskiego Parku Krajobrazowego,
1991; Olaczek R., Ochrona przyrody w środkowej Polsce, Łódź 1993; Piękno natury w obiektywie Piotra Twardowskiego,
Włocławek 2012; Pojezierze gostynińskie w fotografii, Łąck 2009; Przystalski A., Załuski T., Niecka Kłócieńska. Przyrodnicze ścieżki dydaktyczne GWPK; Słownik geograficzny Królestwa Polskiego i innych krajów słowiańskich, t. 1–15, Warszawa
1880–1902; Wilk K., Jeziora Gostynińsko-Włocławskiego Parku Krajobrazowego. Informator, 1990. Mapy: GostynińskoWłocławski Park Krajobrazowy, Azymut, Łódź 2013; Gostynińsko-Włocławski Park Krajobrazowy, Europilot, Warszawa
2014; Mapa topograficzna Polski, Płock–Włocławek. Kotlina Płocka, WZKart, Warszawa 2003.