Krynica-Zdrój - National Geographic

Transkrypt

20 najpiękniejszych polskich uzdrowisk
15 najpiękniejszych parków narodowych
7 najciekawszych propozycji na urlop w mieście
15 rowerowych krain na aktywny urlop
5
149
289
15 rowerowych krain na aktywny urlop 397
20 najpiękniejszych
polskich uzdrowisk
Augustów
Busko-Zdrój Ciechocinek
Cieplice Śląskie-Zdrój
Duszniki-Zdrój
Horyniec-Zdrój
Iwonicz-Zdrój
Kołobrzeg
Krynica-Zdrój
Kudowa-Zdrój
Lądek-Zdrój
Nałęczów
Polańczyk
Połczyn-Zdrój
Rabka-Zdrój
Sopot
Szczawnica
Świeradów-Zdrój
Ustroń
Wysowa-Zdrój
9
17
25
33
41
49
55
61
69
77
85
91
97
103
109
117
123
129
135
143
Człowiek wykorzystywał lecznicze właściwości źródeł mineralnych od zawsze.
Już Hipokrates pisał o zbawiennym wpływie wody na ludzki organizm. W Imperium
Rzymskim bogaci obywatele korzystali często z wyjazdów po zdrowie i wypoczynek
do uzdrowisk. Słynne miejscowości uzdrowiskowe, takie jak Vichy, Bath, Hierapolis (Pamukkale), Baden, Spa, Acqui Terme czy Saturnia, odwiedzano już w czasach
rzymskich. Spośród położonych na dzisiejszych ziemiach polskich uzdrowisk najwcześniej, bo w XIII w., pojawiły się informacje o Cieplicach Śląskich i Lądku-Zdroju. Źródła z Iwonicza znane były już około 1520 r. Pierwszy w Polsce tekst naukowy
o leczeniu wodami mineralnymi napisał w 1522 r. Marcin z Miechowa. W 1555 r. podobną rozprawę opublikował dr Józef Struś, a w 1578 r. nadworny lekarz Stefana Batorego dr Wojciech Oczko wydał w Krakowie dziełko pod tytułem Cieplice, w którym
po raz pierwszy podał wskazania i przeciwwskazania do leczenia uzdrowiskowego.
Korzystanie z uzdrowisk było niegdyś luksusem, na który stać było nielicznych.
Z dobrodziejstw uzdrowisk korzystała szlachta, magnaci, bogaci kupcy. Popularnością od XVI w. cieszyły się ciepłe źródła położone na Dolnym Śląsku, a w szczególności w Cieplicach i Lądku-Zdroju. Jeżdżono później do Iwonicza, Szkła (dzisiejsza Ukraina) i Vyšnych Ružbachów (dzisiejsza Słowacja). Krynica jako uzdrowisko
zaczęła rozwijać się w 1793 r., Busko i Ciechociek w 1836 r., Żegiestów w 1849,
a Nałęczów w 1880 r.
Status i rozwój uzdrowisk zależały nie tylko od jakości wód leczniczych, ale
również od pozycji odwiedzających je osób. Do najsłynniejszych przyjeżdżali królowie, książęta, pisarze, malarze i inne znane osobistości. Marysieńka Sobieska
wraz z dziećmi leczyła się w Cieplicach, Fryderyk Chopin przebywał w Dusznikach,
Ignacy Paderewski i Bolesław Prus bywali w Nałęczowie, w Inowrocławiu generał
Władysław Sikorski, a Krynicę wybrał Jan Kiepura.
7
W 2. poł. XX w. polskie uzdrowiska otworzyły się dla mas, co oczywiście nie wyszło na dobre jakości oferowanych usług. Początkowo rozbudowywane, a później
zaniedbywane, a nawet opuszczane i pozostawiane na pastwę losu, dzisiaj powoli
wychodzą z kryzysu. Te największe i najsławniejsze, nad morzem czy w górach, takie jak Kołobrzeg, Kudowa-Zdrój czy Krynica-Zdrój są już nie tylko uzdrowiskami
i dzięki temu znajdują się w czołówce najbardziej atrakcyjnych miejsc spędzania
urlopu w Polsce. Sławna niegdyś Rabka-Zdrój dopiero odzyskuje formę po wieloletniej zapaści. Do oficjalnej listy dopisano nowe, między innymi Augustów, Sopot
czy – całkiem niedawno – Dąbki.
Prezentujemy dwadzieścia najpiękniejszych naszym zdaniem uzdrowisk, a zarazem najbardziej atrakcyjnych i najciekawszych miejsc na spędzenie wolnych
chwil. Nad morzem i nad jeziorami, w górach, a także na obszarach nizin i wyżyn
środkowej Polski znajdziemy miejscowości, w których można się podleczyć i zrelaksować, a także – dzięki ich położeniu – aktywnie wypocząć.
Augustów
to największy ośrodek turystyczny północno-wschodniej
Polski. Położone na skraju Puszczy Augustowskiej i Pojezierza Suwalskiego miasto
od niemal stu lat jest popularnym letniskiem. W dwudziestoleciu międzywojennym było najpopularniejszą miejscowością wypoczynkową nad jeziorami w Polsce.
Do dzisiaj nie straciła ona popularności, współzawodnicząc z miejscowościami
Warmii i Mazur, które po II wojnie światowej znalazły się w granicach naszego
kraju. Pozycję Augustowa jako kurortu i letniska ugruntowały powojenne przeboje: Augustowskie noce Marii Koterbskiej i Siedem dziewcząt z Albatrosa Janusza
Laskowskiego.
Augustów założył król Zygmunt August na królewskim szlaku pomiędzy Krakowem a Wilnem – stolicami Rzeczypospolitej Obojga Narodów. Przeniesienie dworu
do Warszawy za panowania Zygmunta III Wazy zbliżyło Augustów do ośrodka władzy.
Dawne znaczenie gospodarcze Augustowa podkreśla rynek o wymiarach 175 × 190 m
– jeden z najrozleglejszych w Polsce, niewiele ustępujący powierzchnią krakowskiemu,
a większy niż warszawski czy poznański. Niegdyś było to miejsce targów i jarmarków.
Dzisiaj ten miejski plac, położony w sercu Augustowa i w znacznej części zamieniony
na park, to ulubione miejsce spotkań mieszkańców i turystów. Tutaj znajduje się punkt
informacji turystycznej i kawiarniane ogródki. W cieniu drzew można odsapnąć na ławce przy fontannie, którą wieczorem ożywia dodatkowa efektowna iluminacja. Na honorowym miejscu wznosi się pomnik Zygmunta Augusta, któremu miasto zawdzięcza
powstanie, nazwę i herb. W czasach zaborów Augustów przecięły trzy drogi: bity trakt
warszawsko-petersburski (1821–1830), Zaniemeńska Kolej Żelazna (1895–1899) i ta
najpiękniejsza, wodna, czyli Kanał Augustowski (1823–1839). Dwie pierwsze inwestycje pełnią do dzisiaj funkcję głównych arterii komunikacyjnych, łącząc miasto z resztą
Polski. Kanał, przecięty obecnie granicą, odgrywa rolę turystycznej wizytówki Augustowa. Kiedy powstawał, łączył dorzecze Wisły z Niemnem. Ten zabytek techniki i pomnik polskiej myśli technicznej 1. poł. XIX w. wybudowano według projektu generała
Ignacego Prądzyńskiego. Sto dwa kilometry kanału podzielono na odcinki osiemnastoma śluzami, dzięki którym możliwe stało się pokonanie różnicy wysokości pomiędzy
jeziorami i rzekami na jego trasie. Polski odcinek o długości 80 km z czternastoma
śluzami jest wciąż użytkowany i żeglowny. Należy do największych wodnych atrakcji
naszego kraju. Na wycieczki kanałem wyruszają statki spacerowe, żeglarze i kajakarze.
Oczywiście najwięcej emocji w trakcie rejsów po Kanale Augustowskim wzbudzają śluzowania. Atrakcyjność tych operacji wzmaga fakt, że większość śluz to zabytki techniki
zachowane w niezmienionym kształcie od czasu budowy. Kanał nie jest jedyną histo-
10
Augustów
ryczną atrakcją miasta. Z 1. poł. XIX w. zachował się budynek Starej Poczty wzniesiony
według planów Henryka Marconiego. Był kiedyś jednym z elementów infrastruktury
powstałej razem z otwarciem traktu do Petersburga. Z tego samego okresu pochodzi
drewniany budynek nad Kanałem Augustowskim z lat 30. XIX w., zwany Dworkiem
Prądzyńskiego. W rzeczywistości z projektantem budynek nie ma nic wspólnego,
chociaż związany był od początku z obsługą i administracją kanału. Dzisiaj mieści się
tu Muzeum Kanału prezentujące historię budowy i eksploatacji drogi wodnej. W sąsiedztwie znajduje się śluza Augustów, która łączy Zalew Netty z południową nitką
kanału, omijającą jezioro Sajno i prowadzącą równolegle do meandrów rzeki w kierunku Białobrzegów. W centrum miasta przy wychodzącej z północno-wschodniego
narożnika Rynku ul. 3 maja wznosi się pseudoromański kościół zbudowany w latach
1906–1911. Świątynia dominuje nad miejską zabudową ze swoimi 50-metrowymi wieżami, charakterystycznym elementem krajobrazu Augustowa, widocznym z daleka.
W kościele można zobaczyć między innymi obrazy z okresu międzywojennego namalowane przez artystów wileńskich. Na południe od kościoła przy ul. Hożej znajduje się
Muzeum Ziemi Augustowskiej z niezwykle ciekawą ekspozycją prezentującą rzemiosło
regionu, w tym cenione niegdyś wyroby tkackie. W rekreacyjnej części Augustowa na
przesmyku pomiędzy Jeziorem Białym Augustowskim a Neckiem znajdują się: dawny
dom wycieczkowy PTK z 1939 r. (dzisiaj Zajazd Turystyczny „Hetman”), zbudowany
według projektu światowej sławy architekta Macieja Nowickiego, i willa Prezydenta
Rzeczypospolitej z 1928 r., która świadczy o prestiżu Augustowa w okresie międzywojennym. Jest jeszcze jedno miejsce, o którym nie wolno zapomnieć – Restauracja
„Albatros” z lat 60. XX w., czyli tytułowy lokal z przeboju Laskowskiego. Zresztą nie
można go przegapić, gdyż znajduje się przy głównej turystycznej ulicy miasta łączącej
Rynek z promenadą nad Nettą, plażami i kąpieliskami nad Neckiem.
Uzdrowisko
Augustów został wpisany na oficjalną listę polskich uzdrowisk w 1993 r. Zawdzięcza to wyróżnienie mikroklimatowi, który współtworzą olejki eteryczne, żywiczne i fitocydy wydzielane przez drzewa iglaste. Potwierdzono ich działanie bakteriobójcze
oraz korzystny wpływ na drogi oddechowe; stabilizują one także ciśnienie tętnicze krwi
i normalizują rytm serca. Do zabiegów leczniczych stosuje się słabo zmineralizowaną
wodę fluorkową i borowinę ze złóż typu wysokiego i przejściowego. Woda mineralna
jest także butelkowana i sprzedawana jako „Augustowianka”. Sanatorium „Budowla-
11
ni”, które zaczęło prowadzić działalność leczniczą na długo przed uznaniem Augustowa za uzdrowisko, specjalizuje się w leczeniu chorób układu krążenia, schorzeniach
reumatologicznych (także osteoporozy) i chorób narządów ruchu. Wykonuje się tu
zabiegi z zakresu hydroterapii, kąpiele oraz okłady borowinowe – wszystkie wspomagane kinezyterapią. W sanatorium przeprowadza się poza tym wszystkie typowe zabiegi rehabilitacyjne, w tym krioterapię, światłolecznictwo, magnetoterapię itp. Ofertę
uzdrowiska uzupełniają hotele SPA & wellness: Warszawianka, Wojciech i Amber Bay,
które umożliwiają połączenie wypoczynku z regeneracją organizmu i zabiegami poprawiającymi zdrowie, samopoczucie i sylwetkę. Oczywiście ważnym czynnikiem leczenia
i rehabilitacji jest ruch, a miejsca do spacerów w okolicy nie brakuje.
Wypoczynek
W administracyjnych granicach Augustowa leżą aż cztery duże jeziora i kilka mniejszych. Od północy miasto oblewają połączone ze sobą jeziora Necko,
Białe Augustowskie i Studzieniczne, a od południa Sajno. Wszystkie włączone
są bezpośrednio lub pośrednio w sieć wodną Kanału Augustowskiego. Szeroko
rozlewa się w mieście także rzeka Netta, łącząc swe wody w rejonie portu z Kanałem Bystrym przekopanym do jeziora Sajno w celu regulacji poziomu wody
w Kanale Augustowskim. Pomiędzy wodą a terenami zabudowanymi rozciągają
się w granicach Augustowa jeszcze lasy, które przechodzą w zwarty kompleks
Puszczy Augustowskiej. Las i woda to turystyczne bogactwo miasta umożliwiające atrakcyjne i aktywne spędzanie wolnego czasu. Miejscem spacerów, ale też
początkiem dalszych wycieczek, są bulwary nad Nettą, łączące port Żeglugi Augustowskiej z brzegami Necka. Ich przedłużenie stanowią promenada i ścieżka
rowerowa biegnąca wzdłuż południowego brzegu Necka. Miejskie kąpielisko nad
Neckiem ma plażę, pomosty do opalania i spacerów oraz wypożyczalnię sprzętu
wodnego. Największą atrakcją jest jednak 740-metrowy wyciąg do nart wodnych.
Można się tu uczyć trudnej sztuki jazdy, ale też szlifować swoje umiejętności.
Odbywają się tu również zawody. Nad brzegami Necka i Białego znajdują się liczne ośrodki wypoczynkowe i hotele dysponujące własnymi strzeżonymi plażami
oraz przystaniami wodnymi. Od maja do końca września nad wodami unoszą się
tam dziesiątki różnokolorowych żagli. Przystanie wodne oferują kursy żeglarskie
i windsurfingowe. Obok żeglarstwa dużą popularnością cieszą się wycieczki kajakowe po jeziorach i – oczywiście – Kanale Augustowskim. Augustów ma wodne
połączenie z wieloma rzekami wschodnich Mazur i Suwalszczyzny. Do najpięk-
12
Augustów
niejszych należy włączona w bieg kanału za śluzą Sosnówek Czarna Hańcza wypływająca z jeziora Hańcza, najgłębszego akwenu śródlądowego Polski na północ od Suwałk. Szlak kajakowy Czarnej Hańczy i szlak po Kanale Augustowskim
nazwano Szlakami im. Jana Pawła II na pamiątkę spływów, które w młodości
odbywał kardynał Karol Wojtyła. Na południe od Augustowa Kanał Augustowski
łączy się poprzez śluzę Dębowo z Biebrzą. W wodach Sajna, a właściwie w jego
północnym plosie1 nazywanym jeziorem Rospuda, znajduje ujście piękna i dzika
rzeka Rospuda. W Augustowie jest wiele firm organizujących spływy kajakowe
jedno- i wielodniowe, na przykład Sirocco, Necko czy Szot. W rejsy z Augustowa na Jezioro Studzieniczne wyruszają z portu statki Żeglugi Augustowskiej. Na
krótsze rejsy po Necku i Jeziorze Białym zapraszają gondole motorowe. Na niepogodę można polecić Centrum Sportów i Rekreacji z zespołem krytych basenów
i zapleczem rekreacyjnym złożonym z siłowni, saun i sal do fitnessu.
Uzupełnieniem wodnych atrakcji Augustowa są szlaki lądowe wytyczone drogami i duktami Puszczy Augustowskiej. To tereny wymarzone na wycieczki rowerowe.
Jako trasy rowerowe można wykorzystywać szlaki piesze PTTK. Z Augustowa wychodzi aż sześć szlaków pieszych. Pierwsza wiązka trzech szlaków: żółtego, niebieskiego i zielonego, zaczyna się na stacji kolejowej Augustów Port w północnej części
miasta. Druga wiązka trzech szlaków w tych samych kolorach opuszcza miasto przy
Starej Poczcie. Szlaki te łączą się z innymi wytyczonymi w Puszczy Augustowskiej,
pozwalając na planowanie różnych wariantów wycieczek. Z leśnych dróg i szlaków
korzystają też amatorzy nordic walkingu; biura turystyczne, ośrodki i hotele organizują wycieczki połączone z zajęciami i ćwiczeniami ruchowymi, co może być doskonałym uzupełnieniem rehabilitacji czy pobytów wypoczynkowych. Sugerując się
przebiegiem szlaków pieszych, wytyczono okrężne szlaki rowerowe: Rzeki Rospudy (zielony, 49,2 km), Na Powstańce (czarny, 18,9 km), Znad Jeziora Sajno (żółty,
21,4 km), Wokół Jeziora Kolno (czerwony, 25,1 km) i Wokół Jeziora Białego i Studzienicznego (niebieski, 22,7 km). Korzystając z komunikacji kolejowej czy własnego
samochodu, można wyruszyć na wycieczkę pieszą lub rowerową po sąsiednich regionach, a północno-wschodni kraniec Polski to prawdziwa kopalnia turystycznych
atrakcji. Z położonych nieopodal Rajgrodu czy Woźnejwsi poprowadzą chętnych
szlaki nad biebrzańskie bagna lub nad jeziora Pojezierza Ełckiego. Z Płociczna (stacja
kolejowa) można wyruszyć na wycieczkę po Wigierskim Parku Narodowym. Wystarczy spojrzeć na mapę, a plany wycieczek nasuną się same.
1
ploso – część akwenu lub rzeki.
13
Miejsca warte odwiedzenia
Płociczno – wieś w południowej części Wigierskiego Parku Narodowego. Początkowa stacja Wigierskiej Kolejki Leśnej kursującej w wakacje codziennie na
10-kilometrowym odcinku do wsi Krusznik (zob. s. 283–284).
Wigry – wieś na półwyspie jeziora Wigry. Potężny barokowy kompleks poklasztorny Kamedułów, piękna panorama jeziora Wigry (zob. s. 284).
Dowspuda – wieś nad Rospudą z pozostałościami pałacu Paca: piwnicami,
portykiem i narożną wieżą Bocianią. W pobliżu wsi w zakolu Rospudy znajduje się
Uroczysko Święte Miejsce, obszar o potwierdzonym badaniami radiestetów i przyrządów zwiększonym promieniowaniu. Wiele osób ceni je ze względów relaksacyjnych i leczniczych. Miejsce związane z licznymi opowieściami i legendami.
Gabowe Grądy – wieś zamieszkała w znacznej części przez potomków osiadłych tu w 1867 r. rosyjskich staroobrzędowców. Zachowane przykłady typowej
drewnianej architektury. Drewniana molenna (świątynia tegoż wyznania) wybudowana po I wojnie światowej.
Mikaszówka – wieś puszczańska nad Kanałem Augustowskim. Drewniany
kościół św. Marii Magdaleny z dwuwieżową fasadą z 1907 r.; zachowane tradycyjne chałupy drewniane. We wsi znajduje się jedna z polskich 14 śluz zbudowana
w 1828 r. Półtora kilometra dalej na wschód śluza Sosnówek oraz wieś Rygol, gdzie
zbiegają się nurty rzek Czarnej Hańczy i Szlamicy oraz Kanału Augustowskiego.
Białobrzegi – wieś u zbiegu Netty i Sajownicy (odwodnienie Sajna) oraz połączonego z nimi poprzez śluzę Białobrzegi Kanału Augustowskiego. Drewniany
XIX-wieczny młyn wodny, obecnie restauracja i pensjonat; z galerii młyna widok
na zalew Netty u ujścia Sajownicy.
Garść informacji
Centrum Informacji Turystycznej w Augustowie Rynek Zygmunta Augusta 44, tel. 87 643 28 83, www.augustow.eu.
Sanatorium Uzdrowiskowe „Budowlani” Zdrojowa 3, tel. 87 643 28 71,
www.sanatorium.augustow.pl.
Poruszanie się po Augustowie umożliwia dziesięć linii autobusowych Zakładu
Komunikacji Miejskiej.
14
Augustów
Wycieczka rowerowa po
północno-zachodnich rubieżach
Puszczy Augustowskiej
Szlaki: żółty – czarny – zielony.
Długość trasy: 45 km.
Początek i koniec wycieczki: ul. Sportowa; Zajazd Turystyczny
„Hetman”.
Opis: Wycieczka leśnymi duktami prowadzi nad położone na północ od
Augustowa malownicze i czyste puszczańskie jeziora. Po drodze miejsca na odpoczynek, kąpiel i podziwianie widoków.
Przebieg trasy: zajazd „Hetman” – Jezioro Długie Augustowskie (rezerwat
„Jezioro Kalejty”) – Strękowizna – Uroczysko Powstańce nad rzeką Blizną – jezioro Busznica – Danowskie (jeziora: Blizno i Blizenko, węzeł szlaków, zmiana
na czarny) – jezioro Tobołowo – Serski Las – jezioro Serwy – Sucha Rzeczka (Kanał Augustowski, węzeł szlaków, zmiana na zielony) – śluza Swoboda – Jezioro
Studzieniczne – Studzieniczna (sanktuarium) – jezioro Staw Wojciech – Jezioro
Białe Augustowskie – Lipowiec – zajazd „Hetman”.
W Augustowie znajdują się stacja kolejowa oraz dworzec autobusowy. Do miasta kursują pociągi lokalne z Białegostoku oraz dalekobieżne z Warszawy i litewskiego Sestokai. Autobusy dalekobieżne docierają do Augustowa z Białegostoku,
Ełku, Krakowa, Olsztyna, Warszawy i Wrocławia.
Imprezy cykliczne: Augustowski Zlot Morsów (styczeń),
Augustowskie MotoNoce – Święto Motocyklistów
(czerwiec), Slalom Gwiazd (początek wakacji), Mistrzostwa
Polski w Pływaniu na Byle Czym (lipiec), Mistrzostwa Świata Łodzi
Wytrzymałościowych „Necko Endurance” (lipiec), Augustowskie Lato
Teatralne (lipiec–sierpień), Międzynarodowy Konkurs Skoków na
Nartach Wodnych „Netta Cup” (sierpień).
Busko-Zdrój
leży na obszarze Ponidzia zwanego Niecką Nidziańską – w krainie położonej pomiędzy Wyżyną Krakowsko-Częstochowską
a Kielecką. To obszar o urozmaiconej rzeźbie terenu, interesującej budowie oraz
mający liczne bogactwa naturalne, do których należą między innymi źródła wód
mineralnych. Nazwa „Busko” według niektórych pochodzi od słowa „bug”, którym Słowianie określali obszary podmokłe. Nic w tym dziwnego, ponieważ osada,
a później miasto, powstała na terenach obfitujących w liczne wywierzyska źródeł
solankowych. Można je obserwować w rezerwatach „Zimne Wody” i „Owczary”.
Solanki z buskich źródeł wykorzystywane były do produkcji soli już w średniowieczu. Na większą skalę zaczęto je użytkować po I rozbiorze Polski. Z inicjatywy
króla Stanisława Augusta zbudowana została duża warzelnia soli. Prawo do eksploatacji mieli osadzeni przez rycerza Dersława norbertanie, do których Busko
należało w latach 1241–1819. W 1287 r. książę Leszek Czarny nadał mu prawa
miejskie. W centrum Buska-Zdroju znajduje się rynek, dzisiaj nazywany pl. Zwycięstwa. To oaza zieleni, której w mieście i tak nie brakuje. Wokół placu i na
wychodzących od niego ulicach zachowało się kilka XIX-wiecznych budynków.
Kościół parafialny pw. Niepokalanego Poczęcia NMP to dawny kościół klasztorny norbertanek. Wybudowano go w latach 1592–1621. Jest to jednonawowy
kościół barokowo-klasycystyczny z barokowym wyposażeniem. Obraz w ołtarzu
głównym przypisuje się Franciszkowi Smuglewiczowi. Na północ od kościoła leżą
budynki dawnego klasztoru, gdzie dzisiaj mieści się Sąd Rejonowy. Nad jednym
z wejść wmurowano płytę epitafijną rycerza Dersława. Nieco dalej przy ul. Bohaterów Warszawy znajdują się stary cmentarz i drewniany kościół pw. św. Leonarda z 1699 r. Zachowały się portale o gotyckiej formie „oślego grzbietu”. Strop
prezbiterium pokrywa zanikająca polichromia, przedstawiająca między innymi
św. Stanisława i św. Wojciecha. W barokowym ołtarzu głównym znajduje się
rzeźbiony wizerunek św. Leonarda.
Uzdrowisko
Centrum Buska z dzielnicą uzdrowiskową połączone jest malowniczą, wysadzaną szpalerami drzew promenadą – al. Mickiewicza. W jej sąsiedztwie wznosi się
kilka budynków z początku XX w., na przykład willa Polonia, mieszcząca Muzeum
Ziemi Buskiej, willa Dersław czy willa Bristol. Zabytkowa zabudowa uzdrowiskowa rozciąga się po wschodniej stronie parku Zdrojowego wzdłuż ul. 1 maja. Do
18
Busko -Zdrój
najpiękniejszych budynków należy piękna secesyjna willa Oblęgorek zbudowana
w 1903 r. Zadbany, pełen klombów i małej architektury 12-hektarowy park Zdrojowy to miejsce spotkań i spacerów nie tylko pacjentów uzdrowiska. Wśród zieleni wznoszą się zabytkowe Sanatorium „Marconi” i kaplica Zdrojowa. Kompleks
zabudowań dawnych Łazienek został zaprojektowany przez Henryka Marconiego.
To jeden z najpiękniejszych budynków polskich uzdrowisk. Architekt w budynku
zawarł swoją fascynację architekturą klasyczną i upodobnił go do rzymskich term.
Reprezentacyjny charakter budowli podkreśla arkadowy portyk z filarami ozdobionymi korynckimi kolumnami oraz kolumnowe podcienia ciągnące się wzdłuż
skrzydeł budynku. Główne wejście prowadzi do pijalni ozdobionej korynckimi kolumnami, fontanną oraz posągami Orfeusza i Eurydyki. W dawnej sali balowej odbywają się najbardziej prestiżowe koncerty i imprezy artystyczne, w tym Międzynarodowy Festiwal im. Krystyny Jamroz. Zbudowana w 1884 r. kaplica Zdrojowa
św. Anny to skromny budynek w stylu neogotyckim. W latach 80. XX w. do kaplicy
trafiły fragmenty późnogotyckiego tryptyku z początku XVI w. pochodzące z drewnianego kościoła we wsi Chotelek.
W Busku-Zdroju występują wody lecznicze typu chlorkowo-sodowego, jodkowe,
bromkowe, borowe i siarczkowe. W terapii uzdrowiskowej wykorzystuje się też miejscową borowinę pochodzącą ze złoża typu niskiego Siwice w okolicach Buska. Naturalna woda mineralna z ujęcia Nowy Nurek jest stosowana do produkcji wody stołowej.
Początki eksploatacji solanek wiążą się z pozyskiwaniem soli. Region Buska po
I rozbiorze i utracie kopalni soli w Wieliczce i Bochni został wskazany przez doradców króla Stanisława Augusta Poniatowskiego jako jedno z miejsc pozyskiwania
soli. Naukowy opis solanek buskich przedstawił królowi włoski naukowiec Jan Filip Carosi w 1781 r. Trzeci rozbiór Polski spowodował zaprzestanie przemysłowej
eksploatacji. Niedługo później jeden z miejscowych lekarzy rozpoczął próby leczniczego wykorzystania źródeł solanek. Początek XIX w. to czas rozkwitu uzdrowisk,
w których wykorzystywano między innymi solanki. W latach 20. XIX w. do Buska,
jeszcze nieuznawanego za oficjalne uzdrowisko, zaczęli napływać pierwsi pacjenci.
Powstały wówczas pierwszy prowizoryczny zakład kąpielowy oraz pijalnia. Dzierżawca Buska generał Feliks Rzewuski, któremu wody pomogły w leczeniu reumatyzmu, zdecydował się wykorzystać solanki buskie na szerszą skalę. Tak miasto
rozpoczęło karierę uzdrowiska. Uroczyste i oficjalne otwarcie zaprojektowanego
przez Marconiego wspaniałego budynku Łazienek nastąpiło 1 czerwca 1836. Z roku
na rok pacjentów przybywało. Pod koniec XIX w. Busko-Zdrój miało już ugruntowaną pozycję znanego europejskiego uzdrowiska.
19
Dzisiaj w uzdrowisku Busko-Zdrój oprócz chorób narządów ruchu i reumatycznych leczy się choroby skóry i układu krążenia. Naturalne surowce lecznicze stosuje się
do kąpieli, kuracji pitnych, płukań leczniczych, inhalacji, zawijań. Zabiegi z użyciem
mineralnej wody siarczkowo-siarkowo-wodorowej uzupełniają niedobory siarki w organizmie, co sprzyja leczeniu chorób gośćcowych, zapaleń stawów, więzadeł, ścięgien
i kości oraz chorób skóry. Woda zmniejsza obrzęki, łagodzi bóle i poprawia ruchomość
stawów. Dodatkowo wpływa na zwiększanie wydzielania hormonów i obniża poziom
cholesterolu. Z kąpieli w wodach jodkowo-bromowych, kolejnego skarbu uzdrowiska,
mogą korzystać pacjenci ze schorzeniami układu krążenia i wegetatywnego. Zawartość
selenu wpływa korzystnie na pracę serca i układ krwionośny. Działa także przeciwnowotworowo i zwiększa siły witalne oraz odporność ludzkiego organizmu. W chorobach
reumatycznych znajduje zastosowanie borowina, dzięki której następuje usuwanie
szkodliwych produktów przemiany materii i regeneracja chorych tkanek. Lecznictwo
uzdrowiskowe spółki Uzdrowisko „Busko-Zdrój” prowadzą, oprócz Marconiego, także sanatoria: willa Zielona, Mikołaj, Krystyna, Oblęgorek I i II oraz Szpital Dziecięcy
„Górka”. W rejonie parku Zdrojowego zlokalizowane są również sanatoria: Włókniarz,
Nida oraz 21. Szpital Wojskowy Uzdrowiskowo-Rehabilitacyjny. Ofertę sanatoryjną
i wypoczynkową uzupełniają liczne pensjonaty i kwatery prywatne.
Wypoczynek
Busko-Zdrój leży na obszarze charakteryzującym się występowaniem gipsu i towarzyszących mu licznych zjawisk krasowych w postaci jaskiń, dolin, wąwozów i lejów. Tutaj spotkamy skały gipsowe zbudowane z ustawionych pionowo, zrośniętych
kryształów gipsu, potocznie nazywanych „szklicą” lub „jaskółczymi ogonami”. Niektóre osiągają wielkość 3,5 m i należą do największych kryształów gipsu na świecie.
Region może się poszczycić jedną z największych w Polsce liczbą dni słonecznych.
Nasłonecznienie oraz rodzaj podłoża sprawiają, że występuje tu jedno największych
w kraju zbiorowisk roślinności kserotermicznej i towarzyszącego jej świata owadów.
Do cennych gatunków flory mających tutaj jedyne lub jedno z niewielu stanowisk
w Polsce należą między innymi dyptam jesionolistny, szyplin jedwabisty, sierpik różnolistny, dziewięćsił popłocholistny, gęsiówka uszkowata, sesleria błotna, groszek
szerokolistny, rezeda mała, stulisz miotłowy, ostnica włosowata czy len włochaty.
To bogactwo przyrody chronią dwa parki krajobrazowe – Nadnidziański i Szaniecki – otaczające Busko-Zdrój od południa i północy. Osią i główną atrakcją pierw-
20
Busko -Zdrój
szego z nich jest meandrująca rzeka Nida płynąca w szerokiej podmokłej dolinie.
Rzeką biegnie jeden z popularnych szlaków kajakowych w Polsce. Do ciekawych na
jednodniowy spływ można zaliczyć odcinki z Wiślicy lub Jurkowa do Chroberza czy
z Chroberza do Pińczowa. Organizatorem spływów jest oddział buski PTTK.
W Busku i jego sąsiedztwie przebiegają trzy szlaki turystyki pieszej PTTK, które
można wykorzystać także podczas wycieczek rowerowych. Szlak czerwony przecina park Zdrojowy, zielony przebiega na północny wschód od miasta w rejonie wsi
Zbrodzice, a niebieski na zachód od niego poprzez wieś Wełecz. Szlakiem niebieskim
w jednym kierunku można dojechać do Pińczowa, natomiast w przeciwnym do rezerwatu stepowego „Skorocice”, Chotelika Czerwonego oraz Wiślicy. Zielony szlak
poprowadzi nas przez Szaniecki Park Krajobrazowy do Stopnicy. Do Solca-Zdroju –
drugiego, mniejszego uzdrowiska – dotrzemy szlakiem czerwonym. Właśnie w Solcu
spotykają się dwa szlaki: czerwony i zielony (ze Stopnicy), umożliwiając wspaniałą
wycieczkę przez Ponidzie. W sąsiedztwie wsi Siesławice w pobliżu drogi do Chotelika Zielonego 3 km od centrum uzdrowiska znajduje się rezerwat skalno-stepowy
„Karabosy”, cel wypraw wielu turystów i kuracjuszy. Specjalnie dla nich w rejonie
rezerwatu stworzono zagospodarowany teren rekreacyjny nadający się na piknik czy
odpoczynek, z boiskami, grillem i miejscem organizacji imprez rozrywkowych.
Z Buska prowadzą ścieżki rowerowe. Pierwszą jest okrężna ścieżka do wsi
Wełcz i Kameduły, druga prowadzi do ośrodka rekreacyjnego w Radzanowie, gdzie
latem w dawnych wyrobiskach po eksploatacji gipsu można skorzystać z kąpieliska; znajduje się tu także zespół dworsko-parkowy z XVIII w.
W Busku-Zdroju można pójść do krytej pływalni miejskiej z basenem pływackim, rekreacyjnym, brodzikiem dla dzieci ze zjeżdżalnią i stanowiskami do hydromasażu oraz jacuzzi.
Chotel Czerwony – wieś na południe od Buska-Zdroju. Na wapiennym wzgórzu wznosi się kościół św. Bartłomieja ufundowany w XV w. przez Jana Długosza
– miniatura kolegiaty wiślickiej. Na terenie wsi trzy objęte ochroną rezerwatową
gipsowe progi skalne o długościach 20, 40 i 80 m. W wychodniach zwracają uwagę
charakterystyczne gipsy szklicowe tworzące kryształy w kształcie tzw. jaskółczych
ogonów. Rezerwaty „Przęślin” i „Góry Wschodnie” z wychodniami gipsu i skupiskami rzadkich gatunków roślin kserotermicznych.
21
Chotelik Zielony – niewielka wieś pod Buskiem-Zdrojem. Na niewielkim
wzniesieniu zachował się wiejski zrębowy kościół pw. św. Stanisława wybudowany
w 1527 r. W kościele zachowały się fragmenty renesansowej polichromii.
Pacanów – miasteczko, w którym Koziołka Matołka można znaleźć dosłownie
wszędzie. Dzięki niemu powstało tu Europejskie Centrum Bajki, którego futurystyczna siedziba przypomina babki z piasku. Odbywają się tu imprezy dla dzieci. Warto zobaczyć Muzeum Postaci Bajkowych; kościół św. Marcina z XVIII w.,
a w nim renesansową kaplicę z 1633 r.
Pińczów – urokliwe i pełne zabytków miasto nad Nidą. Zabytkowe zespoły
sakralne: dawnego klasztoru Paulinów z kościołem św. Jana Ewangelisty z XV w.
przebudowanym w XVII w. przy rynku, renesansowej kaplicy św. Anny z warsztatu
Santiego Gucciego na klasztornym wzgórzu i barokowego klasztoru Franciszkanów
z sanktuarium Matki Boskiej Mirowskiej. W centrum wznosi się też synagoga z przełomu XVI i XVII w. z ekspozycją Muzeum Regionalnego.
Na Wzgórzu Zamkowym znajdują się pozostałości zamku Oleśnickich i Myszkowskich. U stóp wzgórza wznoszą się zespół pałacowy Wielopolskich z końca
XVIII w. oraz kamienna baszta, ocalały fragment XVI-wiecznego otoczenia pińczowskiego zamku. Zachowała się też murowana kamieniczka o boniowanej elewacji z przełomu XVI i XVII w. zwana Domem na Mirowie lub Drukarnią Ariańską.
Pomiędzy Pińczowem a Jędrzejowem w sezonie letnim (w weekendy od maja do
września) kursuje kolejka wąskotorowa zwana Ciuchcią Express Ponidzie.
Solec-Zdrój – wieś i znane uzdrowisko w Niecce Soleckiej. Występujące tu
źródła mają skład podobny do buskich. Uzdrowisko leży około 500 m od centrum
wsi. Zabudowania zdroju pochodzą z okresu międzywojennego. Uzdrowisko należy
w całości do prywatnych właścicieli, rodziny Daniewskich i Dzianottów, spadkobierców właścicieli sprzed II wojny światowej. Leczy się tu choroby układu nerwowego, krążenia, gościec, osteoporozę i inne.
Skorocice – wieś na południe od Buska-Zdroju, na terenie której znajduje się rezerwat stepowy „Skorocice”. Jego osią jest gipsowa dolina o długości
800 m i głębokości dochodzącej do 13 m nazywana Wąwozem Skorocickim; na
dnie meandruje potok Skorocicki. Na terenie doliny występują wszystkie formy
krasu gipsowego, na przykład ponor, czyli miejsce, w którym potok wpływa pod
skały, a nieco dalej wypływa spod nich na powierzchnię, oraz Jaskinia Skorocicka
o długości 280 m – największa gipsowa jaskinia w Polsce. W rezerwacie spotkać
można rośliny stepowe charakterystyczne dla obszarów południowo-wschodniej
Europy.
22
Busko -Zdrój
Wycieczka rowerowa
przez Ponidzie
Szlaki: czerwony – zielony – droga
bez szlaku.
Początek i koniec wycieczki: park Zdrojowy; pl. Zwycięstwa
(rynek).
Opis: Wycieczka prowadzi wschodnią częścią Niecki Nidziańskiej częściowo przez Szaniecki Park Krajobrazowy. Trasa urozmaicona krótkimi podjazdami
na wapienne wzniesienia i zjazdami. Na trasie znajdują się Solec-Zdrój i Stopnica oraz rezerwaty: „Owczary” i „Zimne Wody”.
Przebieg trasy: park Zdrojowy – „Owczary” – Pęczelice – Skotniki – Sułkowice (punkt widokowy) – Piasek Mały – Zborów – Solec-Zdrój (zmiana szlaku
na zielony) – Włosnowice – Magierów – Szklanów (miejsce po kościele św. Zofii
z X w.) – Wolica – Stopnica – Stare Prusy – Nowa Wieś – Szczaworyż (późnorenesansowy kościół św. Jakuba Starszego) – Żerniki Górne – Zbrodzice (punkt widokowy; na asfaltowej drodze przy końcu zabudowy skręcamy w lewo i opuszczamy szlak) – Łagiewniki – Busko-Zdrój (pl. Zwycięstwa).
Stopnica – małe miasto na wapiennym wzniesieniu dobrze widoczne z daleka
za sprawą gotyckiej bryły kościoła św.św. Piotra i Pawła ufundowanego w ramach
pokuty przez króla Kazimierza Wielkiego. Przy kościele wznosi się XV-wieczna kaplica św. Anny. Obejrzymy tu również zachowane fragmenty zamku królewskiego,
które staną się podstawą częściowej odbudowy, a także XVII-wieczny kościół poreformacki z zespołem klasztornym.
Wiślica – wieś, w której warto zobaczyć gotycką kolegiatę Narodzenia Najświętszej Marii Panny (w ołtarzu XIII-wieczna figurka nazywana „Madonną Łokietkową”, krypta z fragmentem posadzki z „płytą orantów”), pawilon archeologiczny z ekspozycją najstarszych zabytków Wiślicy oraz gotycki dom Długosza.
23
Garść informacji
Centrum Informacji Turystycznej w Busku-Zdroju Mickiewicza 22,
tel. 41 370 10 22, www.cit.busko.pl.
Uzdrowisko „Busko-Zdrój” F. Rzewuskiego 1, tel. 41 370 32 00,
www.ubz.pl, www.uzdrowiskobusko.pl.
W Busku-Zdroju znajduje się stacja kolejowa linii kolejowej uruchomionej
w 1953 r. Po zawieszeniu komunikacji pasażerskiej linia kolejowa jest obecnie
używana tylko do przewozów towarowych; przewiduje się reaktywację połączeń
pasażerskich.
Miejski Dworzec Autobusowy w Busku-Zdroju obsługuje połączenia lokalne
i dalekobieżne. Busko ma połączenia bezpośrednie z Częstochową, Gdańskiem,
Jasłem, Jelenią Górą, Katowicami, Kielcami, Krakowem, Krosnem, Łodzią, Radomiem, Rzeszowem, Sanokiem, Tarnowem, Warszawą, Wrocławiem, a także innymi uzdrowiskami: Kołobrzegiem, Krynicą-Zdrojem, Muszyną-Zdrojem, Rymanowem-Zdrojem i Szczawnicą.
Imprezy cykliczne: Ogólnopolski Festiwal Piosenki
„Niechaj zabrzmi Bukowina” im. Wojtka Belona (maj),
Międzynarodowe Buskie Spotkania z Folklorem (maj–
czerwiec), Festyn Rodzinny „Truskawkowe Święto”
(czerwiec), Międzynarodowy Festiwal Muzyczny im. Krystyny
Jamroz (największa i najbardziej prestiżowa impreza kulturalna
w Busku-Zdroju, lipiec), Dni Buska-Zdroju (sierpień).
Ciechocinek
to kultowe polskie uzdrowisko. Każdy, kto tu był,
ma swoją prywatną, czasem skrywaną opowieść o tym niezwykłym miejscu. Ciechocinek leczy ciało, duszę i... serce. Nie na darmo mówi się o tym miasteczku, że
tutaj budzą się zmysły. Ciechocinek to miejsce spotkań i rozstań kuracjuszy obojga
płci, którzy próbują odnaleźć utraconą wiarę w swą atrakcyjność.
Od czasów średniowiecza tereny Ciechocinka należały do osady i grodu o nazwie Słońsk. To sugeruje, że miejsce to znane było już dawniej z wypływu na
powierzchnię słonych źródeł. W dokumencie z XIII w. książę mazowiecki Konrad I przekazuje w zarząd zakonu krzyżackiego warzelnie soli zlokalizowane w tej
okolicy. Z solanek zresztą słyną całe Kujawy i z tymi cennymi złożami związana
jest historia początków państwa polskiego. Przypuszczalnie właśnie dzięki zmonopolizowaniu handlu solą z kujawskich warzelni średniowiecznych plemię Polan odegrało ważną rolę państwowotwórczą. W wyniku powodzi, na które były
narażone tereny mieszczące dzisiejszy Ciechocinek, eksploatację przerwano,
a siedzibą administracji stała się od 1460 r. pobliska Nieszawa. Nazwa „Ciechocinek” pojawiła się w XVI w.; wcześniejsze wzmianki z XIV w. wymieniają osadę Ciechocino. O okolicznych solankach przypomniano sobie w 2. poł. XVIII w.
II i III rozbiór Polski, a następnie okres wojen napoleońskich opóźniły eksploatację. Dopiero po kongresie wiedeńskim rozpoczęły się zabiegi związane z uruchomieniem warzelni. Tereny te stały się w latach 1825–1827 własnością skarbu
państwa Królestwa Polskiego. W 1829 r. oddano do użytku pierwsze dwie tężnie,
a rok później wybudowano warzelnię. Przedsięwzięcie spowodowało napływ ludności, co można uznać za początek współczesnego Ciechocinka. Równocześnie
z przemysłowym wykorzystaniem solanek rozpoczęła się kariera lecznicza ciechocińskich źródeł. Powstanie listopadowe i represje carskie zahamowały jednak
prace nad uruchomieniem docelowej produkcji. Tężnie i warzelnia ruszyły pełną
parą w 1832 r. Cztery lata później w pobliskim zajeździe zaczęły funkcjonować
pierwsze wanny kąpielowe i właśnie 1836 r. uznaje się za początek uzdrowiska.
W 2. poł. XIX w. po uruchomieniu linii kolejowej do Aleksandrowa Kujawskiego i jej odgałęzienia do Ciechocinka pacjenci zaczęli tu napływać w znacznie
większej liczbie. Do dzisiaj zachował się pierwszy budynek dworca kolejowego
z 1870 r. Gwałtowny rozwój uzdrowisko przeżywało w latach międzywojennych
oraz później od przełomu lat 60. i 70. XX w. Do dzisiaj Ciechocinek rozwija się
dzięki złożom solanki.
26
Ciechocinek
Uzdrowisko
Lecznicze wykorzystanie życiodajnych wód ciechocińskich ma już ponad
175-letnią tradycję. Leczy się tutaj choroby układu ruchu (reumatyczne, ortopedyczno-urazowe, zaniki mięśniowe, skrzywienia kręgosłupa), układu nerwowego
obwodowego i ośrodkowego (niedowłady, porażenia, udary, nerwobóle), układu
krążenia (choroba niedokrwienna serca, nadciśnienie tętnicze, miażdżyca, choroba
Raynauda, nerwice naczyniowe), układu oddechowego (przewlekłe nieżyty oskrzeli, krtani, gardła, nosa, zatok) oraz cukrzycę, osteoporozę i otyłość.
Rangę uzdrowiska podkreśla fakt, że Ciechocinek to jedna z letnich rezydencji
prezydentów Polski, którzy wypoczywają tu w wolnych chwilach, zapraszają również swoich gości. W terapii uzdrowiskowej wykorzystuje się wody lecznicze typu
chlorkowo-sodowego, bromkowe, jodkowe, żelaziste, siarczkowe, borowe, częściowo występujące jako termalne o temperaturze 26–37°C. Niestety kąpielisko
termalne, które zbudowano obok tężni w latach 30. XX w. w czasach największego rozkwitu Ciechocinka, wciąż czeka na rewitalizację. Oprócz wód mineralnych
w uzdrowisku stosuje się też produkty uboczne powstające podczas procesu warzelniczego, czyli ług i szlam, oraz borowinę z okolicznych złóż. Produkowane są
również stołowe wody mineralne (Krystynka i Ciechocinka) oraz sól spożywcza,
która uzyskała status produktu regionalnego.
Od początku istnienia uzdrowiska kąpiele lecznicze i hydroterapia należą do
kanonu zabiegów. Oprócz tego stosuje się kurację pitną, płukania, inhalacje, okłady i zawijania wspomagane zabiegami fizjoterapeutycznymi.
Największą atrakcją uzdrowiska jest park Tężniowy. Trzy drewniane XIX-wieczne tężnie tworzą podkowę o łącznej długości 1741 m. Obejście w ramach spaceru całego parku to trzykilometrowa wycieczka. Po tarninowych wiązkach wypełniających konstrukcję spływa powolutku solanka i, odparowując, wytwarza wokół
tężni specyficzny, leczniczy mikroklimat. Aerozol pomiędzy tężniami natychmiast
oczyszcza nasze górne drogi oddechowe; tutaj po prostu od razu lżej się oddycha.
Naturalnym inhalatorium jest także fontanna Grzybek w centrum Ciechocinka.
Znajduje się ona nad ujęciem studni solankowej, skąd pompowana z głębokości
414 m solanka płynie rurociągiem do tężni.
Ciechocinek to miasto ogród. Najbardziej charakterystycznym elementem zieleni miejskiej w uzdrowisku są dywany kwiatowe. Pierwsze zasadzono w 1934 r.
przed Łazienkami Nr 3 według projektu Zygmunta Hellwiga, miejskiego architekta
27
zieleni. Każdego roku kobierce z kwiatów są inne, a do ich układania używa się
ponad 100 tys. sadzonek różnych gatunków. Oprócz dywanów do charakterystycznych elementów zieleni miejskiej należy zegar kwiatowy na pl. Gdańskim w sąsiedztwie parku Tężniowego.
W zieleń Parterów Hellwiga, jak nazywa się tę historyczną część parku, gdzie
zakwitają co roku nowe dywany, wkomponowane są wspaniałe obiekty budownictwa uzdrowiskowego z XIX i XX w. Oczywiście do najważniejszych należą cztery
dawne budynki Łazienek. Łazienki Nr 1, najstarsze, zbudowano pod koniec lat 40.
XIX w. według projektu Henryka Marconiego; obecnie czekają na remont. Pseudoromański, niezwykle malowniczy budynek dawnych Łazienek nr 2 wzniesiono
w latach 1910–1912 według projektu Waldemara Feddersa; to zasłużony dla architektury Ciechocinka przełomu wieków architekt, absolwent Akademii Sztuk
Pięknych w Petersburgu. Dzisiaj w tym pięknym budynku znajduje się Hotel „Targon”. Łazienki Nr 3 i 4 to prawdziwe pałace uzdrowiskowe zaprojektowane w stylu naśladującym renesans francuski; powstały w latach 1898–1906. W dawnych
Łazienkach Nr 4, pieczołowicie i z dbałością o każdy szczegół odrestaurowanych
i rozbudowanych, współcześnie znajduje się Szpital Uzdrowiskowy Nr 1 należący
do Przedsiębiorstwa „Uzdrowisko Ciechocinek”. Zarząd firmy zajmuje położony po
sąsiedzku pałacyk secesyjny z 1910 r. Na równoległym do Parterów pasie zieleni
pomiędzy ulicami Kościuszki i Piłsudskiego przy budynku Łazienek Nr 1 wznosi się
neogotycki kościół św.św. Piotra i Pawła zaprojektowany przez Edwarda Cichockiego i zbudowany w latach 1877–1884. Od zachodu Partery Hellwiga zamyka dawne
Casino Europa z 1932 r., miejsce spotkań elit politycznych i artystycznych, a dzisiaj
restauracja. W 2011 r. krajobraz Parterów wzbogaciła multimedialna fontanna. Na
północ od Parterów i na wschód od parku Tężniowego rozciąga się obszerny park
Zdrojowy. Tu również znaleźć można wspaniałe przykłady dawnej architektury
uzdrowiskowej. Najpiękniejszym z nich jest zaprojektowany w stylu szwajcarskim
przez Edwarda Cichockiego i zbudowany w 1880 r. budynek Pijalni. W sąsiedztwie
wznosi się zaprojektowana w stylu zakopiańsko-szwajcarskim drewniana muszla
koncertowa. Ozdobą głównej parkowej alei jest fontanna Jaś i Małgosia z 1926 r.
Przy parku Sosnowym, kolejnej enklawie zieleni w Ciechocinku, położonej na
wschód od centrum uzdrowiska, możemy zobaczyć willę Prezydenta RP oraz drewnianą cerkiew zaprojektowaną w stylu zauralskim przez Waldemara Feddersa. Tuż
obok znajdują się obiekty sanatoryjne: 22. Wojskowy Szpital Uzdrowiskowo-Rehabilitacyjny, Sanatorium „Wrzos”, Hotel Uzdrowiskowy „St. George” i Sanatorium
„Gracja”. Po południowej stronie parku Sosnowego znajduje się Szpital Uzdrowiskowy Nr 4 Dom Zdrojowy. W sumie szpitali, sanatoriów i centrów rehabilitacji
28
Ciechocinek
jest na terenie Ciechocinka 27; tylko 5 z nich należy do Przedsiębiorstwa „Uzdrowisko Ciechocinek”, reszta to ośrodki branżowe i prywatne. Tę liczbę uzupełniają
hotele SPA & wellness i uzdrowiskowe oraz pensjonaty.
Wypoczynek
Ciechocinek leży we wschodniej części Kotliny Toruńsko-Bydgoskiej w okolicach
o urozmaiconej rzeźbie terenu i atrakcyjnych historycznie. Sprawia to, że jest chętnie
odwiedzany nie tylko przez pacjentów uzdrowiska. Już same ciechocińskie tereny
zieleni to wspaniałe miejsce na rodzinne spacery i rowerowe przejażdżki. Sam spacer
wokół tężni to dystans trzech kilometrów. Kolejne półtora kilometra dzieli tężnie od
starej warzelni, w której znajduje się muzeum warzelnictwa i uzdrowiska. Po drodze
zobaczyć można szwajcarską Pijalnię Wód Mineralnych, zakopiańską Muszlę Koncertową i bajkową fontannę Jaś i Małgosia. Celem spaceru może być Kępa, czyli wyspa położona w korycie Wisły, miejsce gniazdowania i żerowania wielu gatunków
ptaków. Centrum Ciechocinka przecina czerwony szlak turystyki pieszej PTTK z Torunia do Nieszawy o długości 41 km.
Golub-Dobrzyń – miasto nad Drwęcą, zamek krzyżacki z XIV w. przebudowany w stylu renesansowym – miejsce, gdzie odbywają się Międzynarodowe
Turnieje Rycerskie, dwa kościoły św. Katarzyny: gotycki z XIII–XIV w. i klasycystyczny z XIX w., w Rynku dom z 1635 r. i ryglowy dom podcieniowy z 1771 r.
Nieszawa – urokliwe miasteczko nad Wisłą z zachowaną małomiasteczkową
zabudową z przełomu XIX i XX w. Najcenniejszym zabytkiem jest tu gotycki kościół św. Jadwigi z 2. poł. XV w. z późnorenesansowym i barokowym wyposażeniem. Zespół klasztoru Franciszkanów z kościołem Podwyższenia Krzyża z 1611 r.
Przy rynku w dworku z połowy XIX w. Muzeum Stanisława Noakowskiego. Interesująca jest przeprawa promowa przez Wisłę oryginalnym promem napędzanym
kołami wodnymi.
Raciążek – dawny gród słowiański, a potem rezydencja biskupów kujawskich.
Grodzisko pierścieniowate, ruiny pałacu biskupiego i gotycko-renesansowy kościół
z przełomu XVI i XVII w.
Toruń – miasto nad Wisłą z zabytkowym i niezwykle cennym zespołem architektonicznym Starego Miasta znajdującym się na Liście światowego dziedzic-
29
Wycieczka rowerowa
do Nieszawy
Szlaki: czerwony – bez szlaku.
Początek i koniec wycieczki: Grzybek w centrum Ciechocinka.
Opis: Wycieczka prowadzi po zróżnicowanym krajobrazowo terenie w okolicach skarpy Pradoliny Wisły. Trasa urozmaicona krótkimi podjazdami.
Przebieg trasy: Grzybek – ulice: Kościuszki, Piłsudskiego, Wojska Polskiego; al. 700-lecia – Raciążek (podjazd na skarpę Pradoliny Wisły) – Nieszawa, ulice: Mickiewicza i Toruńska (wyjazd bez oznaczeń szlaku) – Niestuszewo – Podzamcze – Raciążek – Kluczek – Ciechocinek, ul. Zdrojowa – Grzybek.
twa kulturalnego i przyrodniczego UNESCO, zespół architektury gotyckiej: katedra św.św. Janów, kościół św. Jakuba, ratusz, liczne kamienice, spichlerze, mury
obronne z bramami i basztami oraz ruiny zamku krzyżackiego, cenne zabytki architektury z późniejszego okresu (XVII–XX w.): domy, pałace, budynki użyteczności publicznej, pozostałości pruskiej twierdzy, skansen etnograficzny w centrum
miasta, Muzeum Toruńskiego Piernika.
Włocławek – miasto handlowe, dawniej ważny port na Wiśle (zabytkowe
spichlerze), siedziba biskupstwa od 1123 r. Zespół zabytkowych budowli sakralnych i świeckich. Katedra Wniebowzięcia NMP z XIV w. po neogotyckiej przebudowie, zachowane wcześniejsze elementy i wyposażenie, na przykład tumba
Piotra z Bnina autorstwa Wita Stwosza. Gotyckie kościoły: św. Witalisa z 1. poł.
XIV w. i św. Jana. Warto odwiedzić kościół i klasztor Reformatów z XVII w.
Garść informacji
Informacja Turystyczna, Biuro Promocji Ciechocinka Zdrojowa 2b,
tel. 54 416 01 60, www.ciechocinek.pl.
Przedsiębiorstwo „Uzdrowisko Ciechocinek” Kościuszki 10, tel. 54 283 60 78,
www.puc.sky.pl.
Na linii kolejowej Aleksandrów Kujawski–Ciechocinek wstrzymano ruch pa-
30
Ciechocinek
sażerski; w zastępstwie pomiędzy miejscowościami utrzymywana jest regularna
komunikacja autobusowa. Ciechocinek ma bezpośrednie połączenia autobusowe
z Bydgoszczą, Gdańskiem, Kaliszem, Koninem, Lublinem, Łodzią, Płockiem, Toruniem, Warszawą i Włocławkiem.
Imprezy cykliczne: Międzynarodowy Festiwal Muzyki
Myśliwskiej (maj), Spotkania z Folklorem Kujaw i Ziemi
Dobrzyńskiej (czerwiec), Międzynarodowy Festiwal
Piosenki i Kultury Romów (lipiec), Festiwal Operowo-operetkowy (sierpień), Zjazd Bliźniaków (czerwiec), Dni
Ciechocinka (czerwiec).
Do 1976 r. Cieplice Śląskie-Zdrój były niezależnym miastem pod Jelenią Górą.
Po reformie administracyjnej zostały połączone z miastem, które stało się stolicą nowego województwa jeleniogórskiego. W 1999 r. nowa reforma zlikwidowała
województwo, ale nabytki Jeleniej Góry pozostały przy mieście. Historię Jeleniej
Góry i Cieplic łączy postać Bolesława Krzywoustego. To on według tradycji założył
Jelenią Górę, co podkreśla łacińska inskrypcja na tablicy erekcyjnej barokowego
ratusza. Jak głosi legenda, książę Bolesław Kędzierzawy, syn Krzywoustego, odkrył gorące źródła w Cieplicach podczas polowania nad rzeką Kamienną. Pierwsze
fakty historyczne dotyczące Cieplic (Warmbrunn) pojawiają się w 1281 r. Już wówczas wiedziano o występowaniu na tym obszarze źródeł cieplicowych. W 1288 r.
joannici, którzy otrzymali prawo do użytkowania źródeł, rozpoczęli działalność
leczniczą, budując pierwsze łazienki. W latach 80. XIV w. teren ten kupił rycerz
Gotsche Schoff związany z dworem książęcym i królewskim w Pradze. Do jego potomków Schaffgotschów Cieplice należały do 1945 r. Były jedną z wielu miejscowości na dużym obszarze będącym własnością tego potężnego rodu szlacheckiego. Na przełomie XIV i XV w. nowy właściciel sprowadził do Cieplic cystersów,
którzy rozpoczęli użytkowanie jednego z dwóch wówczas znanych źródeł. Cystersi
wybudowali w Cieplicach klasztor z kościołem, który wielokrotnie do 1810 r., czyli
kasaty, rozbudowywano. Zespół barokowego czworobocznego klasztoru z wirydarzem z 2. poł. XVII w. oraz kościół św. Jana Chrzciciela z 1714 r. są najcenniejszymi zabytkami Cieplic. Zachowały się barokowe sztukaterie klasztoru i rokokowe
wyposażenie kościoła. Obok znajduje się Długi Dom z XVII w., który pełni dziś
funkcję plebanii. Cystersi znani byli z licznych gospodarczych przedsięwzięć. Nie
inaczej postępowali w Cieplicach. Do najpiękniejszych miejsc należy pocysterski
zespół kilkudziesięciu stawów rybnych zakładanych od XV do XVII w. Podgórzyńskie Stawy leżą na południowy zachód od uzdrowiska u stóp wzniesień Pogórza
Karkonoszy. Nad stawami w sąsiedztwie smażalni „Złota Rybka” można w upalne
dni odpocząć nad wodą, podziwiając piękny widok całego łańcucha Karkonoszy.
Widać stąd także zarys zamku Chojnik na wzniesieniu o tej samej nazwie. Zbudowany przez księcia świdnicko-jaworskiego Bolka II w połowie XIV w., nigdy niezdobyty, spłonął od uderzenia pioruna w 1675 r. Kamienna budowla była siedzibą
rodu Schaffgotschów. Pożar zamku spowodował przeniesienie się rodu do Cieplic.
Renesansowy dwór w Cieplicach stał się wkrótce zbyt mały i mało reprezentacyjny.
W latach 1784–1788 w centrum Cieplic przy dzisiejszym pl. Piastowskim zbudo-
34
wano duży, trzykondygnacyjny barokowy pałac. Jest on dzisiaj świadectwem potęgi rodu Schaffgotschów. Fronton zdobią bogate sztukaterie, wśród których na
pierwszy plan wysuwają się majestatyczne herby rodu. Pałac jest oddziałem Politechniki Wrocławskiej. Odbywają się tu konferencje i inne prestiżowe imprezy;
na konferencję międzynarodową poświęconą rodzinie Schaffgotschów przyjechali
członkowie rodu wraz z córką ostatniego właściciela Cieplic. Park przypałacowy,
wielokrotnie modernizowany, jest dzisiaj sercem parku Zdrojowego. Nieopodal
pałacu wznosi się kościół ewangelicki pw. Zbawiciela z 2. poł. XVIII w. z oryginalnym barokowo-klasycystycznym wyposażeniem.
Uzdrowisko
Źródła termalne z Cieplic po analizie naukowej zostały opisane w 1569 r., jednak
ich sława sięga wieków wcześniejszych. Właściciele źródeł, cystersi i Schaffgotschowie, dbali o rozgłos, zapraszając znamienitych gości, którzy byli żywą reklamą wód.
Uzdrowisko należało od XVI w. do ulubionych miejsc leczenia i wypoczynku polskiej
szlachty. Do gości uzdrowiska należeli: hetman Stanisław Koniecpolski, Albrycht
Stanisław Radziwiłł, książę Michał Kazimierz Radziwiłł, Krzysztof Opaliński oraz
prymas Michał Radziejowski. Miejsce to upodobała sobie królowa Maria Sobieska,
nic zatem dziwnego, że po II wojnie światowej jedno z cieplickich źródeł nazwano
Marysieńką. Występujące w Cieplicach zdroje to wody cieplicowe siarczanowo-wodorowęglanowo-sodowe, fluorkowe, krzemowe. Na początku XX w. na terenie
uzdrowiska znajdowało się sześć ujęć wody, w tym dwa historyczne: Klasztorne
i Hrabiowskie. W 2. poł. XX w. wykonano dwa głębokie odwierty oznaczone jako C-1
i C-2. W odróżnieniu od sześciu dotychczasowych, których temperatura wynosi 22–
44°C, mają one ciepłotę przekraczającą 70°C przy podobnym składzie chemicznym.
Przy końcu deptaka znajduje się ogólnodostępny zdrój ozdobiony figurką nimfy.
Przyjeżdżają tu z kanistrami na wodę i butelkami mieszkańcy Cieplic i okolic, aby
skorzystać z życiodajnej mocy źródła.
Woda mineralna z Cieplic zapobiega krystalizacji kwasu moczowego i tworzeniu
kamieni nerkowych, zwiększa mineralizację kości, działa antybakteryjnie, zapobiega
próchnicy zębów. Wykorzystywana jest w leczeniu chorób narządów ruchu i układu
moczowego, reumatycznych, a także schorzeń wieku dziecięcego (narządów ruchu
i układu krążenia). Wody cieplickie są także skuteczne w leczeniu problemów okulistycznych, na przykład zespołu suchego oka, w stanach pooperacyjnych, jaskrze, zapaleniu nadtwardówki i twardówki. Leczenie uzdrowiskowe prowadzi Przedsiębior-
35
stwo „Uzdrowisko Cieplice” należące do grupy sprywatyzowanych uzdrowisk Polska
Grupa Uzdrowisk – KGHM TFI. Obiekty lecznicze znajdują się w okolicy pl. Piastowskiego. Głównym obiektem sanatoryjnym jest duży, nowoczesny Dom Zdrojowy
z Zakładem Przyrodoleczniczym, gdzie znajduje się między innymi rehabilitacyjny
basen termalny. W parku Zdrojowym wznosi się Pawilon Edward, a przy pl. Piastowskim Pawilony Marysieńka i Lalka oraz hotele sanatoryjne „Caspar” i „Pod Różami”.
W pobliżu przy ul. Cervi wznosi się willa Polonia, a nad Kamienną – Sanatorium
„Stoczniowiec”. Obszerny park Zdrojowy z pięknym starodrzewem urozmaicają rabaty i fontanny. Pośród drzew znajduje się muszla koncertowa i pawilon zdrojowy
wzniesiony pod koniec XVIII w. i powiększony w 1833 r. o Teatr Zdrojowy. Tu odbywają się koncerty, przedstawienia i wszelkie imprezy kulturalne i plenerowe. Przedłużeniem parku Zdrojowego jest park Norweski zaprojektowany w 1906 r. Znajduje
się tu Pawilon Norweski nawiązujący do tamtejszej architektury, której oryginalnym
przykładem jest świątynia Wang w niedalekim Karpaczu. W drewnianym pawilonie
mieści się Muzeum Przyrodnicze z ciekawą ekspozycją ornitologiczną.
Wypoczynek
Cieplice Śląskie-Zdrój leżą w Kotlinie Jeleniogórskiej otoczonej masywami Sudetów. To niezwykle atrakcyjny turystycznie region naszego kraju. Karkonosze,
Góry Izerskie i Kaczawskie oraz Rudawy Janowickie poprzecinane są dziesiątkami
szlaków do pieszych i rowerowych wędrówek. Pasmo niewysokich wzniesień oddziela uzdrowisko od Staniszowa, gdzie znajdują się dwa zespoły pałacowo-parkowe Doliny Ogrodów i Pałaców. Z centrum Cieplic prowadzi tam zielony szlak pieszy;
można go pokonać także rowerem. Inne z dawnych rezydencji Doliny leżą niedaleko,
między innymi w Łomnicy, Wojanowie, Miłkowie, Mysłakowicach i Karpnikach.
Można je odwiedzić na rowerze, podążając wytyczonymi szlakami rekreacyjnymi.
Po sąsiedzku leżą Podgórzyn i Sobieszów (osiedle Jeleniej Góry). Ta pierwsza
duża gminna wieś to jedna z bram do Karkonoszy, druga znana jest z zamku Chojnik,
wznoszącego się na lesistym wzgórzu ponad zabudową. Z Podgórzyna przez Przesiekę prowadzą szlaki na główny grzbiet Karkonoszy. W samej Przesiece oprócz miejsc
widokowych znaleźć można interesujące cele na wycieczkę, choćby piękny dziesięciometrowy Wodospad Podgórnej. Od wodospadu wycieczkę można kontynuować
do Borowic, malowniczo położonej wsi letniskowej w Dolinie Pięciu Potoków, i do
Sosnówki, gdzie największymi atrakcjami są barokowa kaplica św. Anny oraz Źró-
36
dło Miłości. Wśród zabudowy obu wsi zachowały się tradycyjne drewniane domy
sudeckie, tzw. budy. Wycieczki do tych zagubionych na Pogórzu Karkonoskim wsi
można potraktować jako rozgrzewkę przed dalszymi wyprawami w Karkonosze. Na
główny karkonoski grzbiet wyprowadza z Przesieki niebieski szlak PTTK. W ciągu
niespełna dwóch godzin wyjdziemy nim na Przełęcz Karkonoską. Tędy miała przebiegać Droga Sudecka łącząca Kotlinę Jeleniogórską ze Szpindlerowym Młynem
po południowej stronie masywu Karkonoszy. Od strony czeskiej na przełęcz można
dojechać samochodem. Dwa schroniska na przełęczy: czeska „Špindlerova Bouda”
i polskie „Odrodzenie”, zapraszają na odpoczynek. Głównym grzbietem Karkonoszy możemy stąd wyruszyć na dalszą wyprawę, na przykład na Śnieżkę lub ku równie interesującym Śnieżnym Kotłom. Do tych miejsc jednak lepiej dotrzeć innymi
szlakami prowadzącymi z Karpacza i Jagniątkowa lub Szklarskiej Poręby. Interesujących miejsc jako celów wypraw w Karkonosze nie brakuje: Kocioł Wielkiego
Stawu, Kocioł Małego Stawu i schronisko „Samotnia”, źródła Łaby, Łabski Szczyt
czy wodospady Szklarki i Kamieńczyka w Szklarskiej Porębie. Główny grzbiet Karkonoszy to oś Karkonoskiego Parku Narodowego. Utworzony został po obu stronach granicy dla ochrony cennego krajobrazu górskiego oraz towarzyszącego mu
świata roślin i zwierząt. Szlaki powyżej 1200 m n.p.m. prowadzą wśród bujnych
pól kosodrzewiny, urozmaiconych granitowymi ostańcami. Największą taką grupą
skalną są Pielgrzymy. Słonecznik, inna grupa skał pod szczytem Smogorni, dobrze
widoczna z Kotliny Jeleniogórskiej, służył do określania czasu w ciągu dnia według
pozycji słońca względem skały. Planowanie wycieczek ułatwiają schroniska, gęsta
sieć szlaków i ich węzły umożliwiające zaplanowanie tras.
Dojazd do punktów wyjściowych na szlaki ułatwiają dobrze zorganizowane komunikacja miejska Jeleniej Góry (www.mzk.jgora.pl) i komunikacja lokalna PKS
(www.pks.jgora.pl). Przystanki autobusowe znajdują się przy skrzyżowaniu pl. Piastowskiego i ul. Wolności oraz z drugiej, północnej strony uzdrowiska przy skrzyżowaniu ulic Lubańskiej i Dworcowej. Z dworca kolejowego w Cieplicach można dojechać do Szklarskiej Poręby Górnej. Stąd odjeżdżają szynobusy na Polanę Jakuszycką,
gdzie odbywa się Bieg Piastów i znajduje się węzeł szlaków narciarskich i rowerowych, oraz do Harrachova, czeskiej miejscowości wypoczynkowej, gdzie odbywa się
Puchar Świata w Skokach Narciarskich.
Zimą oprócz wycieczek Karkonosze zapraszają na narty. Duże ośrodki narciarskie znajdują się w Karpaczu w masywie Kopy oraz w Szklarskiej Porębie na stokach Szrenicy. Oba ośrodki narciarskie wzbogaciły się w ostatnich kilku sezonach
o nowoczesne szybkobieżne wyciągi; w Karpaczu wyciąg taki połączył Biały Jar,
37
ważny punkt na komunikacyjnej mapie centrum miasta, z dolnymi stacjami wyciągów na Kopę, w Szklarskiej Porębie zaś łączy osiedle Marysin ze Świątecznym
Kamieniem na stokach Szrenicy.
Jelenia Góra – miasto mające średniowieczny układ urbanistyczny z czworobocznym rynkiem w centrum. Zaciekawi nas zabudowa rynku z kamieniczkami
z XVIII w. oraz fontanna z XVIII w. z wyobrażeniem Neptuna. Warto zobaczyć
baszty: Zamkową, Grodzką oraz Wojanowską z basteją, w której znajduje się kaplica św. Anny z XVI w. Kościół farny św.św. Erazma i Pankracego z XVI w. z zachowanymi gotyckimi elementami architektonicznymi również jest interesujący, podobnie jak „Kościół Łaski”, największa z sześciu świątyń wzniesionych w 1. poł.
XVIII w. przez ewangelików na Śląsku (dzisiaj kościół garnizonowy Krzyża Świętego). W zabudowie miejskiej z XIX w. i początku XX w. zwraca uwagę secesyjny budynek Teatru im. Cypriana Kamila Norwida. Muzeum Karkonoskie mieści cenne
zbiory, w tym największą w Polsce kolekcję zabytkowego i współczesnego szkła artystycznego, w tym kryształów.
Kowary – miasteczko, w którym zaintryguje nas zabytkowa zabudowa centrum: klasycystyczny ratusz, kamieniczki, kościół NMP z XV i XVI w., most kamienny na Jedlicy z figurą św. Jana Nepomucena z 1725 r., pałac Nowy Dwór i pałac Ciszyca. W Kowarach-Wojkowie można podziwiać zespół zabudowy sanatoryjnej z początku XX w. w stylu tyrolskim; warto odwiedzić Park Miniatur Zabytków
Dolnego Śląska na terenie dawnej fabryki dywanów.
Karpacz – duża i znana miejscowość wypoczynkowa u stóp Kopy i Śnieżki.
Zabytkowa zabudowa pensjonatowa. Najcenniejszym zabytkiem jest drewniany
norweski kościół z przełomu XII i XIII w. przeniesiony pod koniec 1. poł. XIX w.
z norweskiej wsi Vang. Wznosi się w Karpaczu Górnym w sąsiedztwie wejścia do
Karkonoskiego Parku Narodowego przy Śląskiej Drodze – wybrukowanym szlaku
z Karpacza na Śnieżkę. W centrum znajdziemy Muzeum Sportu i Turystyki w zrekonstruowanej sudeckiej chacie oraz dawną karczmę sądową z 1836 r. Duże centrum narciarskie z wyciągami krzesełkowymi leży na stokach Kopy (zob. s. 209).
Jagniątków – zob. s. 211.
Szklarska Poręba – znana miejscowość wypoczynkowa leżąca pomiędzy Karkonoszami a Górami Izerskimi. Znajdują się tu dwa największe wodospady w Sudetach Zachodnich: Szklarki i Kamieńczyka. Liczne ciekawe formy skalne na tere-
38
Na Wzgórza Łomnickie
Szlaki: zielony – żółty – niebieski.
Czas trwania: 3 godz. 30 min.
Początek i koniec wycieczki: Cieplice, pl. Piastowski.
Wycieczka prowadzi na niegdyś popularne wśród bywalców uzdrowiska pobliskie skaliste wzniesienia. Utraciły one częściowo swój widokowy charakter,
gdy krzewy i drzewa rozrosły się, ale wciąż są interesującym obiektem na spacer.
Przebieg trasy: pl. Piastowski – ul. Wolności – ul. Krośnieńska – Staniszów (kościół Przemienienia Pańskiego, dwa pałace poza szlakiem) – Witosza (483 m n.p.m.;
skaliste wzgórze z platformą widokową, niegdyś 360-stopniowa panorama, dzisiaj
ograniczony widok) – Staniszów (zmiana szlaku na żółty) – Grodna (506 m n.p.m.,
zmiana szlaku na niebieski; sztuczne pseudogotyckie ruiny zameczku, punkt widokowy z grzędy skalnej) – Marczyce (widok na zbiornik Sosnówka) – Cieplice,
ul. Wróblewskiego – kościół Matki Bożej Miłosierdzia – pl. Piastowski.
nie miasta. Dom braci literatów Carla i Gerharta Hauptmannów z końca XIX w.
Gerhart został uhonorowany literacką nagrodą Nobla w 1912 r., a Carl znany jest
między innymi z tłumaczenia Chłopów Reymonta na język niemiecki. Zaciekawić
może też Wlastimilówka – dom Wlastimila Hofmana, malarza czeskiego pochodzenia, ucznia Jacka Malczewskiego, który mieszkał tu i tworzył w latach 1947–1970.
Trzeba też zobaczyć kościół pw. Niepokalanego Serca NMP, dawniej ewangelicki,
zbudowany w stylu barokowym w latach 1755–1787, jak również kościół parafialny
pw. Bożego Ciała – kamienną świątynię zbudowaną w stylu neogotyckim w latach
1884–1886. Kościół cmentarny pw. Matki Bożej Różańcowej zbudowany w 1819 r.
na bazie kaplicy mniej więcej z 1650 r., a w nim zespół zabytkowych płyt nagrobnych, również warto zwiedzić (zob. s. 209–210, 476–477).
Garść informacji
Informacja turystyczna pl. Piastowski 36, tel. 75 755 88 45, www.cieplice.pl.
Przedsiębiorstwo „Uzdrowisko Cieplice” pl. Piastowski 38,
tel. 75 755 10 05, www.uzdrowisko-cieplice.pl.
39
Cieplice leżące w granicach Jeleniej Góry są połączone z centrum, gdzie znajdują się dworce (kolejowy i autobusowy), lokalnymi liniami komunikacji kolejowej
i autobusowej. Na dworzec autobusowy dojeżdżają autobusy dalekobieżne z Kalisza, Legnicy, Łodzi, Sieradza, Warszawy, Wrocławia oraz mniejszych miast na
trasach. Do Jeleniej Góry koleją i autobusem można dojechać z większych miast
w Polsce; dworce (autobusowy i kolejowy) położone są w dwóch oddalonych od
siebie punktach miasta.
Imprezy cykliczne: Karkonoski Festiwal Światła
(styczeń), Wiosna Cieplicka (maj), Festiwal
Muzyki Wiedeńskiej w Teatrze Zdrojowym
(maj), Karkonoska Wystawa i Giełda Minerałów (maj
i październik), Międzynarodowy Festiwal Teatrów Ulicznych
(sierpień), Wrzesień Jeleniogórski, Średniowieczny Jarmark
Jeleniogórski (wrzesień), Jeleniogórskie Spotkania Teatralne
(wrzesień–październik), Międzynarodowy Festiwal Muzyki
Organowej „Silesia Sonans” (wrzesień–październik).
Duszniki-Zdrój
to najstarsze i najwyżej położone, a kiedyś
także najbardziej znane uzdrowisko Ziemi Kłodzkiej. Miejscowość leży na wysokości 588 m n.p.m., ale panujący tu klimat ma cechy charakterystyczne dla miejsc
położonych niemal dwukrotnie wyżej, a to przede wszystkim dzięki otoczeniu gór:
Bystrzyckich, Orlickich i Stołowych.
Duszniki-Zdrój rozwijały się od średniowiecza jako osada handlowa i rzemieślnicza na szlaku z Czech na Śląsk w sąsiedztwie zamku Homole strzegącego przełęczy
Polskie Wrota. Od połowy XVI w. zamek popadał w ruinę i dzisiaj na szczycie Gomoły
można zobaczyć relikty warowni. Miasto mimo klęsk i wojen rozwijało się ze zmiennym szczęściem przez cały czas. W XVII i XVIII w. było znanym ośrodkiem włókienniczym. Wartka, a czasami wręcz niebezpieczna Bystrzyca Dusznicka napędzała wiele
zakładów, w tym zachowany młyn papierniczy, który jest sercem wybudowanego na
początku XVII w. zakładu produkującego papier. Dzisiaj w barokowym, odrestaurowanym kompleksie znajduje się Muzeum Papiernictwa. Warto wspomnieć, że muzeum wciąż produkuje na zabytkowych urządzeniach papier czerpany. Na zachód od
młyna leży historyczne centrum Dusznik odbudowane po pożarze, który w 1844 r.
strawił większość zabudowy. Jak na miasto na handlowym szlaku przystało, centrum życia – jak dawniej tak i dzisiaj – stanowi czworoboczny Rynek zabudowany
barokowymi kamieniczkami. Po renowacji to jeden z bardziej malowniczych małych
zespołów miejskiej zabytkowej zabudowy w Polsce. Na ratuszu znajduje się figura
św. Piotra, patrona miasta. W pierzei południowej do wschodniego narożnika przylega dawny Zajazd pod Niedźwiedziem, gdzie zatrzymał się po abdykacji w 1669 r. podczas podróży do Francji król Jan Kazimierz. Płytę Rynku ozdabia kolumna maryjna
z 1725 r. Przy uliczce wychodzącej ze wschodniego narożnika (ul. Kłodzka) wznosi się
kościół św.św. Piotra i Pawła z cennym wyposażeniem wnętrza; do jego najbardziej
charakterystycznych elementów należy ambona, mająca formę wieloryba, którego
otwarty szeroko pysk jest miejscem dla kaznodziei. Z pl. Warszawy na południe od
Rynku bulwary nad Bystrzycą Dusznicką prowadzą do uzdrowiska.
Uzdrowisko
Tradycje uzdrowiskowe sięgają XVIII w., chociaż właściwości lecznicze występujących tu wód mineralnych znano już trzy wieki wcześniej. Na początku XIX w.
Duszniki były już uznanym i modnym europejskim kurortem. Przebywali tu między
42
Duszniki-Zdrój
innymi Felix Mendelssohn-Bartholdy, dr Ludwik Zamenhof oraz Fryderyk Chopin.
Aby nie zakłócać spokoju gości, a przede wszystkim nie wznosić kurzu, wydano
w 1876 r. oryginalny przepis, zakazujący trzaskania z bicza na terenie uzdrowiska
oraz noszenia przez kobiety sukien z trenami. Oprócz wód leczniczych stosowano
również w Dusznikach modne w pewnym okresie kuracje żętycą z mleka owczego,
koziego lub oślego.
W lecznictwie wykorzystuje się szczawy wodorowęglanowo-wapniowo-sodowo-magnezowe i żelaziste. Do tej pierwszej grupy zalicza się Pieniawę Chopina
(dawniej Laue Quelle) odkrytą pod koniec XVIII w. To właśnie ona dała początek
uzdrowisku. Trzy inne używane w terapii pitnej i kąpielach źródła to: Agata, Jacek
i Jan Kazimierz.
Wody dusznickie wykorzystywane są do leczenia schorzeń: kardiologicznych
(choroba niedokrwienna serca, stany pozawałowe, miażdżyca zarostowa tętnic
kończyn dolnych), gastrologicznych (choroba wrzodowa żołądka i dwunastnicy,
schorzenia wątroby i jelit), pulmonologicznych (chroniczne i alergiczne schorzenia
dróg oddechowych itd.), ginekologicznych (niepłodność, zapalenia przydatków).
W uzdrowisku leczona jest także otyłość, cukrzyca i osteoporoza.
Duszniki-Zdrój ominęły zniszczenia II wojny światowej i zachowała się ich zabytkowa, oryginalna zabudowa. Cały kompleks leży w obszernym parku Zdrojowym
w dolinie Bystrzycy Dusznickiej w otoczeniu zalesionych stoków Gór Bystrzyckich.
Najstarszym obiektem jest Teatr Zdrojowy zbudowany w latach 1802–1805. To tutaj w 1826 r. odbył się charytatywny koncert z udziałem przebywającego na leczeniu
16-letniego Fryderyka Chopina. To wydarzenie stało się pretekstem do organizacji
po II wojnie światowej Międzynarodowych Festiwali Chopinowskich; pierwszy odbył
się już w sierpniu 1946 r. Zresztą budynek teatru z racji swej formy architektonicznej
jest często określany mianem „dworku Chopina”. To samo centrum uzdrowiska i parku Zdrojowego ozdobione klombami i parterami kwiatowymi. Po ich obu stronach
wznoszą się budynki dawnej Hali Spacerowej oraz Domu Zdrojowego. Pierwszy z nich
mieści dzisiaj pijalnię, halę spacerową, restaurację oraz muszlę koncertową. W drugim
mają siedziby Zakład Przyrodoleczniczy i Szpital Uzdrowiskowy „Jan Kazimierz” należący do przedsiębiorstwa Zespół Uzdrowisk Kłodzkich (ZUK). Na zachodnim brzegu
doliny z ładnym widokiem na park wznosi się również należące do ZUK-u Sanatorium
„Chopin”; w rejonie parku znajdują się jeszcze dwa kolejne sanatoria: Moniuszko i Jan
Kazimierz B należące do ZUK-u. W uzdrowiskowej części Dusznik-Zdroju położone
są także sanatoria innych przedsiębiorstw, sanatoria branżowe, domy wczasowe oraz
pensjonaty. Na wschodnim brzegu doliny możemy podziwiać dwa obiekty sakralne
43
uzdrowiska: pseudogotycki kościół Najświętszego Serca Pana Jezusa oraz klasztor
Franciszkanów z kościołem św.św. Franciszka i Leonarda. Park zamyka od południa
podświetlana wieczorem fontanna.
Wypoczynek
Duszniki, dzięki swojemu położeniu, pozwalają na organizowanie wycieczek w trzy
sudeckie łańcuchy górskie: Góry Stołowe, Góry Bystrzyckie i Góry Orlickie. Położonym
na największej wysokości punktem Dusznik-Zdroju jest szczyt Orlicy (1085 m n.p.m.),
będący jednocześnie najwyższym wzniesieniem Gór Orlickich na terenie Polski. W tej
górskiej scenerii pod Orlicą leży Zieleniec, należący do Dusznik, dobrze znany narciarzom z całej Polski. W sezonie podczas ferii panuje tu niemiłosierny tłok. Położony na
wysokości 800–900 m n.p.m. na wschodnich i północno-wschodnich stokach Gór Orlickich Zieleniec znany jest ze specyficznego mikroklimatu. Małe nasłonecznienie wraz
z obfitymi opadami śniegu stwarzają doskonałe warunki do uprawiania narciarstwa.
Na narciarzy czeka tu trzydzieści wyciągów orczykowych i trzy krzesełkowe, rynna
snowboardowa oraz snowpark. Trasy w większości są naśnieżane i oświetlone. Przy
sprzyjających warunkach można tu już jeździć pod koniec listopada. Parkingów nie
brakuje, ale wąska i znacznie nachylona droga utrudnia tu dojazd szczególnie w zimowe weekendy. Jeśli ktoś przyjeżdża do Dusznik-Zdroju specjalnie na narty, powinien
pomyśleć o zakwaterowaniu w Zieleńcu, żeby uniknąć codziennej jazdy. To z pewnością zimowa stolica Ziemi Kłodzkiej. Podgórze, osiedle położone bliżej centrum Dusznik w dolinie potoku Podgórnej, także warto odwiedzić zimą ze względu na kilka wyciągów narciarskich. Na Jamrozowej Polanie na masywie rozdzielającym dolinki Podgórnej i Jastrzębnika leży Centrum Polskiego Biatlonu, czyli kompleks narciarski ze stadionem biatlonowym i trasami biegowymi, tzw. pętlami, mającymi od 1 do 2,5 km
długości. Trasy służą również latem do treningów na łyżworolkach. Do stadionu biatlonowego i tras przylega ośrodek wypoczynkowy, więc można tu przyjechać i spróbować
swoich sił na biegówkach. Przez większą część roku jednak nie ma tu śniegu i wówczas
Duszniki stają się centrum turystyki pieszej, a ostatnio także rowerowej. Najbliższym
celem górskich spacerów jest położone nad miastem pod szczytem Ptasiej Góry (736 m
n.p.m.) schronisko „Pod Muflonem”. Dla urozmaicenia można tu wejść i zejść dwoma
różnymi szlakami z miasta. Schronisko może być też początkiem dalszej wyprawy
w Góry Bystrzyckie, na przykład czerwonym szlakiem przez Rudnik i Wolarz do Polanicy-Zdroju. Tęcza szlaków turystycznych łączy Duszniki-Zdrój z wieloma interesującymi miejscami w okolicach. Miasto przecina Główny Szlak Sudecki im. dr. Mieczysła-
44
Duszniki-Zdrój
wa Orłowicza. W jednym kierunku prowadzi przez Wzgórza Lewińskie do Kudowy-Zdroju, w przeciwnym przez Zieleniec i Lasówkę do schroniska „Jagodna” na Przełęczy Spalonej w Górach Bystrzyckich. Bezpośrednio w Góry Stołowe do parku narodowego zaprowadzą nas z miasta szlaki: niebieski i żółty. Niebieskim szlakiem przez
Skały Puchacza i Narożnik dojdziemy po trzech i pół godzinie do śródgórskiej wsi
Karłów pod Szczelińcem Wielkim. Żółty szlak w tym samym czasie zaprowadzi nas do
Skalnych Grzybów, położonego na rozległym obszarze skupiska skał piaskowcowych
o charakterystycznych kształtach. Oba szlaki w Górach Stołowych łączy zielony szlak
prowadzący Urwiskiem Batorowskim, umożliwiając okrężną malowniczą górską wyprawę.
Na wycieczki rowerowe szlakami i bez szlaku zaprasza sieć dróg szutrowych,
gruntowych i asfaltowych, którymi pocięta jest okolica. Doskonałą trasą na rowerową wycieczkę niemal dla każdego jest dolina Bystrzycy Dusznickiej – rzeki, która powyżej Dusznik oddziela Góry Bystrzyckie od Orlickich. Dziesięciokilometrowa
trasa doliną z centrum miasta przez uzdrowisko (ul. Wojska Polskiego, Droga Dusznicka) kończy się w źródliskowej części rzeki na południowo-wschodnim krańcu
Zieleńca. Odważnym pozostaje wspiąć się jeszcze wyżej Drogą Sudecką do Zieleńca
i stąd zjechać do Dusznik, niepewni swoich sił wrócą do uzdrowiska z powrotem
doliną. Oczywiście droga w dolinie może być początkiem rowerowej górskiej wyprawy dla prawdziwych amatorów górskiej jazdy na dwóch kółkach. Można im polecić
oznaczoną na niebiesko Międzynarodową Trasę Rowerową Góry Stołowe o długości
126 km (po stronie polskiej 65 km). Poprowadzona bocznymi i lokalnymi drogami
trasa przecina Duszniki w pobliżu linii kolejowej na ul. Słowackiego. W kierunku zachodnim prowadzi przez Kulin Kłodzki i Jerzykowice do Kudowy-Zdroju, a w przeciwnym – przez Złotno, Szczytną do Polanicy-Zdroju i dalej do Wambierzyc. To nie
koniec atrakcji dla amatorów aktywnej turystyki. Klub sportowy UKS Orlica dysponuje jednym z niewielu w Polsce profesjonalnych torów wrotkarskich. „230 rozdartych kolan, 498 połamanych ochraniaczy, tysiące wylanych łez, a jeszcze więcej potu,
troje wrzeszczących trenerów i setki popękanych bębenków” – oto cytat ze strony
internetowej klubu, który mówi wszystko. Z toru poza godzinami treningów mogą
korzystać wszyscy zainteresowani jazdą. W mieście znajduje się też skatepark, gdzie
szaleć mogą z kolei wielbiciele deskorolek.
Do spokojniejszych atrakcji należy linia kolejowa z Kłodzka do Kudowy-Zdroju, a szczególnie jej ostatni odcinek z Dusznik. Przebiegający odkrytymi stokami
z licznymi pętlami, tunelem i wiaduktami dostarcza wielu wrażeń. Od połowy
grudnia 2013 znów kursują pociągi na tej malowniczej trasie.
45
Kłodzko – miasto z piękną zabytkową zabudową z XVII–XIX w. Warto tu zobaczyć ratusz z 1890 r., gotycki kościół Wniebowzięcia NMP, gotycki most z barokowymi figurami, barokowy klasztor Franciszkanów z kościołem Matki Bożej Różańcowej, system korytarzy pod miastem (udostępniony zwiedzającym) i Twierdzą
Kłodzką z XVIII w. (zob. s. 340–349).
Kudowa-Zdrój – największe i najpopularniejsze uzdrowisko w polskich Sudetach. Park Zdrojowy założono tu w XVIII w. Najstarszym budynkiem uzdrowiska
jest „Zameczek” wybudowany w 1795 r. – to dawny dom gościnny dla kuracjuszy. Obok znajdują się Stare i Nowe Łazienki z XIX w. oraz monumentalny dom
zdrojowy Polonia z 1905 r. Warto odwiedzić Muzeum Żaby i Muzeum Zabawek,
a w Czermnej zespół kościoła św. Bartłomieja z dzwonnicą z początku XVII w.
i słynną barokową kaplicę czaszek z 1776 r., której wnętrze wyłożone jest mniej
więcej trzema tysiącami czaszek i piszczeli ludzi zmarłych podczas zarazy i w trakcie wojen w XVII i XVIII w. Tutejszą ruchomą szopkę wykonał w latach 30. XX w.
Frantisek Stepan. W Pstrążnej, osiedlu Kudowy położonym na terenie Gór Stołowych, warto odwiedzić Muzeum Kultury Ludowej Pogórza Sudeckiego stworzone
na podstawie zabudowy wsi (zob. s. 78–83, 346).
Lewin Kłodzki – dawne miasto powstałe przy szlaku handlowym po zachodniej stronie przełęczy Polskie Wrota. Zabytkowy miejski układ urbanistyczny
z rynkiem otaczają barokowe kamieniczki. Na wzgórzu ponad centrum wznosi się
kościół św. Michała Archanioła z XVII w. Ponad drogą nr 8 w dolinie Bystrej biegnie 27-metrowy wiadukt kolejowy z początku XX w. na linii kolejowej z Kłodzka
do Kudowy.
Radków – miasto u stóp Gór Stołowych. Trzeba tu zobaczyć kościół parafialny
św. Doroty z XVI w., przebudowany w XVIII w.; Rynek otoczony zabytkowymi kamienicami z XVII–XIX w., wielokrotnie przebudowywany ratusz z zachowanymi
renesansowymi portalami. Kolumna z figurą Matki Boskiej Szkaplerznej z 1608 r.
również warta jest uwagi.
Polanica-Zdrój – malowniczo położone uzdrowisko nad Bystrzycą Dusznicką
w Kotlinie Kłodzkiej u stóp Gór Stołowych i Bystrzyckich. Zabudowa sanatoryjna pochodzi głównie z końca XIX i początku XX w. Do najciekawszych budynków
należą: zakład przyrodoleczniczy „Wielka Pieniawa”, dawny Dom Zdrojowy oraz
46
Duszniki-Zdrój
Wycieczka przez
Wzgórza Lewińskie
Szlaki: czerwony – niebieski – czerwony.
Czas trwania: 6 godz.
Początek i koniec wycieczki: Rynek w Dusznikach-Zdroju.
Wycieczka prowadzi Wzgórzami Lewińskimi, pasmem górskim spinającym
Góry Orlickie z Górami Stołowymi. Po drodze liczne piękne punkty widokowe
i zabytkowe miasteczko Lewin Kłodzki.
Przebieg trasy: Rynek – Krucza (662 m n.p.m.) – Gomoła i zamek Homole
– Grodziec – Lewińska Przełęcz – Lewin Kłodzki – przełęcz Polskie Wrota (660 m
n.p.m.) – Gomoła – Rynek.
pijalnia wód mineralnych wznoszące się w zabytkowym parku Zdrojowym. W centrum na wzgórzu neobarokowy kościół Wniebowzięcia NMP z 1912 r. W parku
Leśnym figurka niedźwiedzia polarnego, wyznaczającego granicę zlodowacenia
w plejstocenie. Na pograniczu Polanicy-Zdrój i Szczytnej znajduje się przełom Bystrzycy Dusznickiej nazywany Piekielną Doliną.
Wambierzyce – maleńka wieś mieszcząca zespół sanktuarium i krajobrazowej
drogi krzyżowej, nazywanych „Śląską Jerozolimą”. Początki wsi wiążą się z objawieniami Matki Boskiej w XII w. Bazyliki Nawiedzenia NMP z początku XVIII w. z bogato zdobionym wnętrzem i cennym wyposażeniem nie można pominąć. W ołtarzu
głównym znajduje się figurka Matki Boskiej z Dzieciątkiem z XIV w. We wsi i na okolicznych wzgórzach wzniesiono około 150 kaplic, krzyży i figur Kalwarii Wambierzyckiej. Wzniesienie Kalwaria naprzeciw bazyliki z największym zespołem kaplic i Drogą Krzyżową to doskonały punkt widokowy. Ruchomą szopkę z ośmiuset figurkami
wykonał w latach 1854–1882 wambierzycki zegarmistrz Longin Wittig (zob. s. 345).
Garść informacji
Punkty Informacji Turystycznej w Dusznikach-Zdroju Rynek 9,
tel. 74 866 94 13; Teatr Zdrojowy tel. 74 866 94 26, www.duszniki.pl.
Uzdrowisko Duszniki-Zdrój Zielona 23, tel. 74 866 79 00, 74 866 79 02,
http://zuk-sa.pl.
47
Duszniki-Zdrój leżą przy linii kolejowej Kłodzko–Kudowa-Zdrój oraz przy
międzynarodowej drodze E67 (droga nr 8). Autobusami dalekobieżnymi dojechać
można bezpośrednio z Gorzowa Wielkopolskiego, Katowic, Wałbrzycha, Warszawy, Wrocławia i Zielonej Góry.
Imprezy cykliczne: Jarmark św.św. Piotra i Pawła
(czerwiec), Święto Papieru (lipiec), Międzynarodowy
Festiwal Chopinowski (sierpień), Festiwal „Muzyka
Epok”, Wszelkie Przejawy Artyzmu – festiwal artystyczny.
Horyniec-Zdrój
leży na południowo-zachodnim krańcu Roztocza Południowego, najbardziej na południe wysuniętego fragmentu Roztocza, wyżynnej
krainy rozdzielającej dorzecza Wisły i Dniestru. Od pierwszych wzmianek w połowie
XV w. Horyniec należał do rodów szlacheckich i magnackich. Największym bogactwem
przed odkryciem wód mineralnych były tu lasy. Podobno na polowania do pałacyku
myśliwskiego Telefusów w Horyńcu przyjeżdżał król Jan III Sobieski z Marysieńką. Na
miejscu tej budowli w XIX w. Ponińscy wznieśli obszerny pałac, przebudowany w latach
1905–1912 według projektu krakowskiego architekta Teodora Talowskiego. W sąsiedztwie wznosi się klasycystyczny budynek teatru dworskiego z 1. poł. XIX w., zajmowany przez miejscowy ośrodek kultury. Dawna klasycystyczna kaplica dworska z 1818 r.,
pełniąca przez pewien okres funkcję cerkwi, to kościół zdrojowy, którego patronem jest
bł. Jakub Strzemię. Kaplicę w latach 80. XX w. znacznie rozbudowano. Najcenniejszym
zabytkiem sakralnym jest późnobarokowy zespół klasztorny Franciszkanów ufundowany przez Telefusów na początku XVIII w., a ukończony w 1758 r. przez Stadnickich. Kościół klasztorny Matki Boskiej Niepokalanie Poczętej ma XVIII-wieczny wystrój i wyposażenie, w tym cenną kolekcję obrazów ołtarzowych. Na cmentarzu zachowały się mauzoleum Ponińskich z początku XX w. i zespół XIX-wiecznych nagrobków z piaskowca,
wykonywanych przez kamieniarzy ze wsi Brusno. Warsztaty kamieniarskie w Bruśnie
słynęły w okolicy i do dzisiaj na wielu cmentarzach i przy drogach znaleźć można zabytkowe nagrobki, krzyże przydrożne i kapliczki rodem z Brusna. Kamieniołom na górze
Brusno jest jedną z atrakcji turystycznych okolic Horyńca-Zdroju.
Uzdrowisko
Lecznicze właściwości wód siarczkowych z odległego o 12 km na południowy
wschód od Horyńca Niemirowa (obecnie na terenie Ukrainy) opisywane były już
w XVII w. Nic dziwnego, że właściciele miejscowości już w 1814 r. zdecydowali się
na otwarcie pierwszego zakładu kąpielowego z prawdziwego zdarzenia. Odkrycie
podobnych siarczkowych źródeł w Horyńcu doprowadziło do powstania pierwszych prymitywnych łazienek na zapleczu folwarku książąt Ponińskich pod koniec XIX w. Książę Aleksander Poniński wybudował później pierwszy Zakład
Przyrodoleczniczy. Po odzyskaniu niepodległości majątek stał się własnością rodziny Karłowskich, którzy rozbudowali uzdrowisko. W okresie międzywojennym
był to kurort z prawdziwego zdarzenia, miejsce spotkań elit ze Lwowa, Warszawy
i Krakowa.
50
Horyniec-Zdrój
W lecznictwie wykorzystywane są słabo zmineralizowane wody siarczkowe
oraz borowina z niedalekich złóż we wsi Podemszczyzna. W Horyńcu-Zdroju leczy się głównie choroby narządów ruchu i reumatyczne (reumatoidalne zapalenie
stawów, dna moczanowa, choroby zwyrodnieniowe kręgosłupa, stany pooperacyjne, wady postawy, skrzywienia kręgosłupa). Do zabiegów wpływających na
poprawę stanu w tych schorzeniach należą głównie kąpiele wodne i borowinowe,
hydromasaże i okłady. Dodatkowo wody ze zdrojów w Horyńcu stosuje się w leczeniu chorób układu oddechowego, przewodu pokarmowego oraz w zaburzeniach przemiany materii. Na ten profil leczniczy składają się kuracja pitna oraz
inhalacje. Woda mineralna z Horyńca jest także butelkowana i sprzedawana jako
Horynianka.
Na terenie Horyńca-Zdroju z dobrodziejstwa wód korzystają trzy niezależne od
siebie zakłady uzdrowiskowe: Uzdrowisko „Horyniec”, Sanatorium Uzdrowiskowe
„Bajka” w pałacu Ponińskich oraz Centrum Rehabilitacji Rolników KRUS. Wszystkie mają niezależne zaplecza lecznicze i zabiegowe. Na terenie łazienek Uzdrowiska
„Horyniec” znajduje się basen siarczkowy wykorzystywany do zabiegów i ćwiczeń
wodnych. Przy sanatorium rolniczym wybudowano zespół basenów rekreacyjnych
Wodny Świat.
Wypoczynek
Roztocze to płaskowyż pocięty głębokimi dolinami i wąwozami, gdzie wysokości
względne sięgają miejscami 150 m. Horyniec-Zdrój leży przy granicy Południoworoztoczańskiego Parku Krajobrazowego, który obejmuje urozmaicony, poszatkowany dolinami rzek i potoków obszar aż do Narola nad Tanwią. Na wschodzie park ciągnie się
do granicy polsko-ukraińskiej; najdalej na wschód wysuniętym punktem parku jest
wieś Hrebenne. Ten zróżnicowany krajobrazowo rejon doskonale nadaje się do uprawiania aktywnej turystyki. W sąsiedztwie Horyńca nie brakuje atrakcyjnych miejsc,
które każdy turysta obierze za cel wycieczki. Ułatwieniem są znakowane szlaki i ścieżki
spacerowe. Są to zarówno krótkie kilkukilometrowe trasy, jak i długie, wymagające
niezłej kondycji wyprawy. Na kilkugodzinny spacer doskonale nadaje się 10-kilometrowa okrężna ścieżka przyrodniczo-kulturowa Dębisko–Kruszyna; największą atrakcją jest zespół obronny drewnianej XVI-wiecznej cerkwi w Radrużu. Po drodze mijamy
zagospodarowany zalew na rzeczce Radrużce oraz kompleksy leśne rozciągające się na
południe od Horyńca. Inna krótka 8-kilometrowa okrężna ścieżka przyrodniczo-kulturowa Horyniec–Nowiny Horynieckie prowadzi do leżących na terenie wzgórz rozto-
51
czańskich źródeł mineralnych i XIX-wiecznej kapliczki Matki Boskiej. Na gości czekają
jeszcze dwie inne krótkie znakowane ścieżki w okolicy uzdrowiska. Na dalsze wyprawy
do Narola, Hrebennego, Bełżca i Lubaczowa można polecić szlaki turystyczne i drogi
lokalne. Zielony szlak z Horyńca do Narola zaprowadzi turystów w najwyżej wzniesiony region Roztocza Południowego, gdzie znajdują się Długi Goraj (391 m n.p.m.), Wielki Dział (390 m n.p.m.), Krągły Goraj (388 m n.p.m.) i Monastyrz (381 m n.p.m.).
Niebieski szlak z Horyńca do Hrebennego oprowadza po umocnieniach, schronach
i bunkrach sowieckiej Linii Mołotowa budowanej w latach 1940–1941.
Wycieczki do Zamościa i Jarosławia umożliwiają w sezonie letnim, od
czerwca do września, pociągi regionalne; rozkład jazdy umożliwia dojazd, spacer po miastach i powrót.
W czasie niepogody turyści i pacjenci odwiedzający uzdrowisko mogą również
aktywnie spędzić czas, korzystając z kompleksu pływalni Wodny Świat.
Bełżec – wieś na Roztoczu Środkowym, w której podczas II wojny światowej
znajdował się hitlerowski obóz zagłady; pomnik ofiar obozu. Drewniana cerkiew
św. Bazylego Wielkiego z 1756 r. przeniesiona z Lipska nie pełni już funkcji liturgicznych.
Hrebenne – wieś przy granicy polsko-ukraińskiej i przejście graniczne; znany
ośrodek garncarski. Wznosi się tu drewniana cerkiew św. Mikołaja z XVII w., przebudowana w XIX w.; obecnie kościół.
Lubaczów – miasto na dawnym szlaku handlowym na Ruś; prawa miejskie
ma od 1377 r. Warto odwiedzić kościół św. Stanisława z 1899 r., cerkiew św. Mikołaja z 1889 r. (dzisiaj kaplica katolicka) oraz cmentarz żydowski z XIX w.
Lipsko – miasto założone w 1613 r., obecnie wieś. Warto zwrócić uwagę na
ruiny zamku z fortyfikacjami bastejowymi i umocnienia miejskie z XVII w. oraz na
kościół św. Andrzeja z cudownym obrazem Matki Bożej.
Narol – miasto nad Tanwią, sąsiadujące z Lipskiem. Zachowany pierwotny
układ urbanistyczny z czasów lokacji z Rynkiem w centrum; ratusz z XIX w. znajduje się pośrodku placu. Na osi Rynku po zachodniej stronie wznosi się klasycystyczny kościół Narodzenia NMP z lat 1790–1804. Około kilometra na północ
od Rynku leży zespół pałacowo-parkowy z barokowo klasycystycznym pałacem
zbudowanym w latach 1770–1781. Na cmentarzu mauzoleum Puzynów z 2. poł.
XIX w. znajdziemy liczne ciekawe kapliczki.
52
Horyniec-Zdrój
Wycieczka rowerowa
do Narola
Szlaki: zielony (Horyniec – Narol) – bez szlaku
(Narol – Stara Huta) – niebieski (od Starej Huty).
Początek i koniec wycieczki: kościół zdrojowy w Horyńcu-Zdroju.
Trasa wycieczki przecina cały Południoworoztoczański Park Krajobrazowy
z południa na północ, a po drodze możemy odwiedzić najpiękniejsze miejsca:
rezerwaty, cerkwie, krainę roztoczańskich wzgórz.
Przebieg trasy: Horyniec – Dziewięcierz – rezerwat „Sołokija” (kilkumetrowe jałowce drzewiaste w dolinie Sołokii) – Werchrata (murowana cerkiew
z pocz. XX w.) – Monastyrz (wzgórze i ruiny klasztoru Bazylianów i cmentarz
z I wojny światowej) – Wielki Dział (wzgórze) – Wola Wielka (cerkiew drewniana)
– dolina Tanwi – Lipsko – Narol (powrót do Horyńca) – Jędrzejówka – Stara Huta
– rezerwat „Źródła Tanwi” – Polanka Horyniecka – Stare Bruśno (kamieniołomy
piaskowca) – Horyniec.
Radruż – wieś nad Radrużką przy granicy polsko-ukraińskiej. Zachował się tu
jeden z najcenniejszych zespołów cerkiewnych w Polsce. Cerkiew św. Paraskewy,
zbudowana w XVI w. Obecnie mieści się tam muzeum. Obok wznosi się dzwonnica o cechach gotyckich oraz wikarówka. Całość otacza masywny kamienny mur
z dwiema bramami.
Garść informacji
Punkt Informacji Turystycznej w Horyńcu-Zdroju Sobieskiego 4,
tel. 16 631 31 05, www.ughoryniec.iap.pl.
Uzdrowisko „Horyniec” sp. z o.o. Sanatoryjna 3, tel. 16 631 30 88,
www.uzdrowisko-horyniec.com.pl.
Sanatorium Uzdrowiskowe „Bajka” Sobieskiego 3, tel. 16 631 30 54,
www.sanatoriumbajka.com.
53
Centrum Rehabilitacji Rolników KRUS Sanatoryjna 2, tel. 16 631 30 58,
16 631 34 43, www.crr-horyniec.pl.
Przez Horyniec-Zdrój przebiega linia kolejowa ułatwiająca dojazd turystom
i pacjentom uzdrowiska. Dojeżdżają tu pociągi z Jarosławia (4 w ciągu doby), który
jest głównym węzłem przesiadkowym; jeden z pociągów zaczyna bieg w Rzeszowie. Do Horyńca można także dojechać autobusem z Jarosławia. Przez uzdrowisko
przejeżdżają też autobusy z Rzeszowa i Warszawy.
Imprezy cykliczne: Biesiada Teatralna (luty),
Horynieckie Lato (lipiec), Święto Pieroga (sierpień).
Iwonicz-Zdrój
W wypadku Iwonicza od razu trzeba zacząć od uzdrowiska, gdyż to miejsce od
bardzo dawna słynęło właśnie z wód. Dzisiaj – być może – jego sława nieco przybladła, a większą popularnością cieszą się inne, leżące bliżej wielkich aglomeracji
uzdrowiska. Jednak to właśnie iwonickie wody opisał w swoim dziele o leczniczych
właściwościach źródeł mineralnych Wojciech Oczko, nadworny lekarz króla Stefana Batorego. Wydanie w 1578 r. Cieplic tegoż autora uważa się za początek lecznictwa uzdrowiskowego w Iwoniczu-Zdroju. Nieco ponad 150 lat wcześniej odnotowano w źródłach historycznych istnienie osady Iwonicz. Świadkiem wydarzeń sprzed
niemal 550 lat jest modrzewiowy kościół Wszystkich Świętych. Przetrwał do naszych czasów pomimo pożarów wsi, napadów, rabunków remontowany i rozbudowywany. Jego stara zrębowa konstrukcja ukryta jest pod deskami szalunku, a wnętrza wypełniają XIX-wieczne polichromie i wyposażenie. Kościół wznosi się obok
zespołu pałacowo-parkowego właścicieli wsi. Najstarszym obiektem jest tu zbór
ariański ufundowany przez rodzinę Sienieńskich w 2. poł. XVI w. Do jego charakterystycznych elementów należy zegar słoneczny na ścianie budynku. W parku wznosi się wytworny pałac Załuskich z połowy XIX w. zachowany w swej pierwotnej formie. To właśnie Amelii i Karolowi Załuskim, którzy na stałe sprowadzili się do swej
posiadłości w 1837 r., Iwonicz-Zdrój zawdzięcza swoje odrodzenie. Wkrótce dzięki
zakrojonym na wielką skalę pracom budowlanym powstało znane i modne uzdrowisko. Złoża wód mineralnych często leżą w obrębie występowania innych bogactw
naturalnych. Nie inaczej było w Iwoniczu. W 2. poł. XIX w. rozpoczęła się na Podkarpaciu gorączka naftowa, która nie ominęła Iwonicza. Na wzgórzach pomiędzy
doliną Iwonickiego Potoku a Morwawą płynącą przez sąsiednią wieś Klimkówka
zaczęto wiercić szyby i wydobywać „czarne złoto”. Eksploatację złóż zainicjowaną
w 1880 r. prowadzi się w ograniczonym stopniu do dzisiaj. Wystarczy wejść leśną
ścieżką na wzgórze ponad uzdrowiskiem w Iwoniczu, aby natknąć się na pracujące
kiwony wydobywcze, kieraty pompowe i liny napędne. W powietrzu wyczujemy
też specyficzną woń węglowodorów. Zresztą podobne zapachy wydobywają się ze
źródła Bełkotka leżącego na wzgórzach po przeciwnej stronie Iwonickiego Potoku. Opisywano je już w XVII w., wspominając o jednej z jego charakterystycznych
cech – zdolności do zapalania się. Właściwość tę zawdzięcza ono wydobywaniu się
wraz z wodą gazu ziemnego. Po rozpoczęciu eksploatacji okolicznych złóż bulgoce
mniej, ale wciąż na powierzchni z charakterystycznym dźwiękiem wydobywają się
pęcherzyki gazu.
56
Iwonicz-Zdrój
Uzdrowisko
Centrum uzdrowiska Iwonicz-Zdrój leży w odległości 5 km na południe od historycznego centrum Iwonicza. Dzisiejszy wygląd części uzdrowiskowej to zasługa rodziny Załuskich, którzy nieprzerwanie od 1837 r. inwestowali niemałe środki w rozwój infrastruktury. Zapomniane w XVIII w., a popularne wiek wcześniej uzdrowisko, w XIX w.
ponownie zaczęło przyjmować gości. W początkowym okresie korzystano z trzech źródeł: Karola, Amelii i Józefa. Doktor Józef Dietl, lekarz i naukowiec, a także w pewnym
okresie prezydent Krakowa, nazwał Iwonicz „księciem wód jodowych”. Na początku
XX w. z usług uzdrowiska korzystało ponad 5 tys. pacjentów rocznie. Iwonicz, zgodnie
z zamysłem Załuskich, stał się również ośrodkiem życia kulturalnego. Spotykała się tu
ówczesna elita artystyczna i społeczna Galicji. Przyjeżdżali goście z innych zaborów,
a także z zagranicy.
Wody iwonickie zalicza się do typów: wodorowęglanowo-chlorkowo-sodowego,
bromkowego, jodkowego, borowego i kwasowęglowego. W lecznictwie wykorzystywana jest także borowina ze złoża niskiego w Targowiskach. Leczy się tu przede wszystkim choroby narządu ruchu i reumatyczne. Z powodzeniem wody i borowinę stosuje się
także do leczenia schorzeń układu pokarmowego, chorób górnych dróg oddechowych,
przypadków skórnych i osteoporozy. Kąpiele, kuracja pitna i inhalacje uzupełnia się zabiegami rehabilitacyjnymi, fizjoterapią, masażami itp. W obiektach uzdrowiskowych
prowadzone są także typowe zabiegi SPA & wellness. Uzdrowisko oprócz leczniczych
oferuje także pobyty nastawione na określony cel, na przykład odchudzające, modelujące sylwetkę i relaksacyjne.
Uzdrowisko Iwonicz SA jest również producentem licznych preparatów i kosmetyków „Iwoniczanka” na bazie wód mineralnych i borowiny. Są to między innymi sól
iwonicka, kostka borowinowa, sole i płyny do kąpieli, kremy, specjalne kosmetyki do
zabiegów SPA & wellness.
Zabytkowy zespół architektoniczny Iwonicza-Zdroju to prawdziwa perełka Podkarpacia. W samym centrum zabudowy wznosi się Stary Pałac z 1837 r. – letnia rezydencja
Załuskich; drewniany budynek, który swą architekturą nawiązuje do klasycystycznych
obiektów murowanych. Dzisiaj mieści biura zarządu Uzdrowiska Iwonicz SA, którego
nowym prywatnym właścicielem są Uzdrowiska Polskie Fundusz Inwestycyjny Zamk
nięty Aktywów Niepublicznych. Centrum uzdrowiska jest park Zdrojowy, w którego
północnej części leży pl. Dietla, centrum życia towarzyskiego, otoczony zabytkowymi
budynkami drewnianymi Domu Zdrojowego z 1861 r. i willi Bazar z wyniosłą wieżą zega-
57
rową wybudowaną w 1880 r. Plac Dietla od strony zachodniej zamyka muszla koncertowa wzniesiona na wychodniach piaskowcowych; na jej tyłach rozciąga się szeroki wylot
doliny potoku Bełkotka. Pośród drzew na stoku ponad Domem Zdrojowym znajduje się
Belweder – uzdrowiskowa rezydencja Załuskich zbudowana w 1871 r. Listę obiektów
leczniczych Uzdrowiska Iwonicz SA otwierają Stare Łazienki, zaprojektowane przez krakowskiego architekta Feliksa Księżarskiego w stylu eklektycznym i oddane do użytku
w 1875 r.; dzisiaj mieszczą sanatorium. Równolegle do nich ciągnie się przebudowany
w okresie międzywojennym budynek Pijalni i Hali Spacerowej. Wnętrza utrzymane są
w stylu nawiązującym do secesji. Można tu skosztować iwonickich wód ze źródeł: Elin 7,
Karol 2, Klimkówka 27, Iwonicz II i Iza 19. Obok znajduje się zabytkowy Pawilon nad
Źródłami z 1837 r. i mały budynek Źródło Józefa. W południowej części parku Zdrojowego położone są budynki sanatoriów Uzdrowiska Iwonicz SA: drewniane Biały Orzeł,
wybudowane w stylu szwajcarskim w 1912 r., murowane Pod Jodłą z 1898 r. oraz niewielkie drewniane Ustronie z 1868 r. położone w dolinie najdalej na południe. Droga
spod Ustronia pnie się serpentynami na zachodni brzeg doliny, gdzie na stoku wśród
drzew znajduje się wspaniały gmach Szpitala Uzdrowiskowego „Excelsior” zbudowany
w stylu modernistycznym w okresie międzywojennym.
Z czasów współczesnych pochodzi obszerny gmach Uzdrowiskowego Zakładu Przyrodoleczniczego wznoszący się na zachodnim stoku ponad pl. Wojciecha Oczki. W sąsiedztwie na przeciwległym brzegu doliny znajduje się drewniana kaplica Zdrojowa, czyli
stary kościół w stylu neogotyckim z 1895 r., oraz potężna bryła nowego kościoła. Aleję Słoneczną i ul. Zdrojową łączące wieś Iwonicz z uzdrowiskiem wypełnia mieszanka
drewnianej i murowanej zabudowy z ostatnich 150 lat. Uwagę przykuwają wille w stylu
szwajcarskim, modernistyczne kamienice oraz współczesny aluminiowo-szklany budynek Hotelu „Glorietta”. Na zachodnich stokach doliny położone są potężne wybudowane
w latach 70. i 80. XX w. zespoły sanatoriów branżowych: Górnik, Piast, Ziemowit, Sanvit, Wisła i KRUS.
Wypoczynek
Iwonicz-Zdrój otaczają zalesione Wzgórza Rymanowskie, będące częścią rozległego
łańcucha Beskidu Niskiego. Są one pocięte siecią szlaków spacerowych, których węzeł
znajduje się na pl. Oczki pod Centrum Lecznictwa Uzdrowiskowego. Tutaj też spotykają
się szlaki piesze oraz rowerowe. Szlaki spacerowe oprowadzają po najbliższej okolicy
uzdrowiska. Do najpiękniejszych należy spacerowy szlak na Żabią (549 m n.p.m.), bezleśny szczyt na południe od Iwonicza-Zdroju, z którego roztacza się wspaniała panora-
58
Iwonicz-Zdrój
Spacer do Rymanowa-Zdroju
Szlaki: zielony – czerwony (Główny Szlak Beskidzki).
Początek i koniec wycieczki: pl. Oczki.
Trasa prowadzi Wzgórzami Rymanowskimi pokrytymi w większości
lasami. Z polan i pól otwierają się wspaniałe widoki na Beskid Niski. Po drodze
zdobywamy najwyższe w okolicy obu uzdrowisk wzniesienia.
Przebieg trasy: pl. Oczki – al. Leśna – Glorietta – Uhliska (widoki) – Przymiarki
(widoki) – Kopa (640 m n.p.m., najwyższy punkt na trasie) – Glorietka – Rymanów-Zdrój – Rymanów-Zdrój, park Zdrojowy (zmiana szlaku) – przełęcz między
Mogiłą a Gloriettą – dolina potoku Świętokrzyskiego – Sucha Góra – Kopalnia
Klimkówka – ul. Piwarskiego – pl. Oczki.
ma Beskidu Niskiego, w której dominuje zalesiony masyw góry Cergowa (716 m n.p.m.).
Inna pełna uroczych widoków trasa prowadzi grzbietem wzniesień nad Iwoniczem do
Lasu Grabińskiego, gdzie znajduje się pomnik więźniów rozstrzelanych w 1944 r. przez
oddział SS. Na dłuższy, blisko dwugodzinny spacer w jedną stronę zaprowadzi szlak do
ukrytej w niewielkiej dolince wsi Bałucianka, gdzie można odwiedzić niszczejącą łemkowską cerkiew Zaśnięcia Bogarodzicy z XVII lub XVIII w. Wędrując szlakami, można
też odwiedzić Lubatową, Klimkówkę, Rymanów-Zdrój, a nawet Duklę.
W centrum na zachodnim brzegu doliny Iwonickiego Potoku wśród drzew znajduje
się park linowy z trasami o różnym stopniu trudności; wysokość zawieszenia platform
i tras waha się od 4 do 11 metrów. Na stokach Przedziwnej znajduje się również trasa do
rowerowego zjazdu.
W sanatoriach Sanvit i KRUS oraz w Zakładzie Przyrodoleczniczym znajdują się
duże baseny rekreacyjne. Zimą w Iwoniczu-Zdroju na stoku Góry Winiarskiej działa
400-metrowy wyciąg umożliwiający zjazdy na łatwej trasie zjazdowej.
Bóbrka – istny skansen przemysłu naftowego. Zachowały się tu sztolnie, szyby i narzędzia wydobywcze z pionierskich lat przemysłu wydobywczego na Podkarpaciu.
Dukla – miasteczko nad Jasiołką mające ciekawy układ urbanistyczny z zachowaną
59
XVII- i XVIII-wieczną zabudową Rynku (ratusz, kamieniczki). Zespół pałacowo-parkowy Mniszchów z XVIII w. to dziś siedziba Muzeum Okręgowego. Znajdziemy tu ciekawe zabytki sakralne: kościół parafialny z rokokowym wyposażeniem z XVIII w., klasztor
Bernardynów z XVIII w. i ruiny synagogi.
Kombornia – wieś, w której warto zobaczyć zespół pałacowo-parkowy Urbańskich
z XIX w. i odwiedzić źródełko św. Jana z Dukli.
Krosno – miasto o zabytkowym układzie urbanistycznym. Interesująca jest zabudowa Rynku z kamienicami z renesansowymi podcieniami z XVI i XVII w., kościoły: fara
z XIV w. z barokową dzwonnicą, gotycki Franciszkanów z przełomu XV i XVI w., późnobarokowy Kapucynów z 2. poł. XVIII w. Muzeum Okręgowe mieści się w renesansowym
pałacu biskupów. Najnowszą atrakcją jest Szlak Szkła, na który zapraszają szklane rzeźby
oraz Centrum Dziedzictwa Szkła związane z tradycjami Krośnieńskich Hut Szkła.
Rymanów-Zdrój – znane uzdrowisko, w którym leczy się choroby układu oddechowego i układu krążenia. W pobliskim Rymanowie znajduje się barokowy kościół
z cennym wyposażeniem (np. renesansowy nagrobek Sienieńskich z 2. poł. XVI w.).
Sanok – historyczne miasto nad Sanem o zabytkowym układzie urbanistycznym.
Zabudowa rynku pochodzi z XVIII i XIX w. Zamek z XVI w. to dzisiaj muzeum okręgowe z kolekcją cennych ikon oraz prac tragicznie zmarłego Zdzisława Beksińskiego. Zespół klasztoru i kościoła Franciszkanów z XIV w. oraz murowana cerkiew klasycystyczna
z 1784 r. również warte są uwagi. U podnóża Gór Słonnych utworzono Park Etnograficzny z zabytkami budownictwa drewnianego Łemków, Bojków, Dolinian i Pogórzan.
Żarnowiec – wieś nad Jasiołką, w której wznosi się XVIII-wieczny dworek, w którym w latach 1903–1910 mieszkała Maria Konopnicka, a do 1956 r. jej córka Zofia Mickiewiczowa. Dzisiaj mieści się tam muzeum biograficzne pisarki.
Garść informacji
Strona miasta w internecie www.iwonicz-zdroj.pl. Uzdrowisko Iwonicz SA
al. Torosiewicza 2, tel. 13 430 87 80, www.uzdrowisko-iwonicz.com.pl.
Iwonicz-Zdrój ma bezpośrednie połączenia autobusowe dalekobieżne z Katowicami, Krakowem, Lublinem, Łodzią, Rzeszowem oraz lokalne z Krosnem.
Imprezy cykliczne: Imieniny Miasta na cześć św. Iwona (maj),
Międzynarodowy Festiwal im. ks. Michała Kleofasa Ogińskiego
(maj), Dni Iwonicza (lipiec), Festiwal Kultury Romskiej „Romane
Dyvesa”, Festiwal Karpacki, Festiwal Muzyki Organowej i Kameralnej „Ars
Musica” (sierpień).
Kołobrzeg
Położony u ujścia Parsęty Kołobrzeg od średniowiecza był miastem portowym. Bogactwo zapewniał jednak nie port, ale sól pozyskiwana ze źródeł solankowych. Warzelnie były przez setki lat podstawą egzystencji miasta. W XIX w.
moda na kąpiele morskie traktowane jako zabiegi lecznicze dała początek rozwojowi kołobrzeskiego uzdrowiska. Wówczas też zagospodarowane zostały plaże
i powstało kąpielisko. Zgodnie z ówczesnymi wymogami obyczajowymi urządzono osobne kąpielisko dla pań z lewej strony ujścia Parsęty, a dla panów z prawej
strony rzeki. Z biegiem lat oba kąpieliska przeniosły się w miejsce, gdzie dzisiaj
znajduje się miejska plaża; rozdzielało je drewniane molo spacerowe, znajdujące
się dokładnie w tym samym miejscu, co obecne betonowe. Dzisiaj rejon molo jest
uzdrowiskowo-wypoczynkowym centrum Kołobrzegu. Odcinek wybrzeża pomiędzy molo a ujściem Parsęty to tłoczny przylegający do plaży nadmorski bulwar.
Znajduje się tu nieco zapomniany pomnik Zaślubin Polski z Morzem, odsłonięty w 1963 r. na pamiątkę uroczystości, która odbyła się na kołobrzeskiej plaży
18 marca 1945. Bulwary kończy u wejścia do portu latarnia morska zbudowana
po II wojnie światowej na koronie XIX-wiecznego fortu. Galeria latarni na wysokości 27 m to chętnie odwiedzany punkt widokowy, skąd widać całe wybrzeże w okolicach Kołobrzegu. Latarnia to także zakończenie nabrzeża portowego,
gdzie cumują statki wycieczkowe. Można odbyć rejs galeonem, statkiem wikingów, wojskowym trałowcem lub innego typu jednostką. Z Kołobrzegu odpływają
też regularnie od kwietnia do października oraz na specjalne okazje statki pasażerskie na Bornholm (rejs trwa 4 ½ godz.).
Współczesną wizytówką miasta jest dzielnica portowa, kwartał nowej zabudowy handlowo-mieszkalnej, która powstała w miejscu zburzonych podczas wojny
domów. Pełno tu restauracji, tawern i kawiarni. Od pasa zabudowy uzdrowiskowej
dzielnicę portową oddziela nadmorski park, jeden z wielu na terenie miasta. Kołobrzeg to bowiem miasto ogród. Parki, skwery i zieleńce zajmują niemal połowę jego
powierzchni. Strefę zabudowy uzdrowiskowej tonącej w zieleni oddziela od brzegu park im. Stefana Żeromskiego. Sąsiaduje on po wschodniej stronie z parkiem
im. Aleksandra Fredry, gdzie znajduje się słynny dawniej z festiwali piosenki żołnierskiej kołobrzeski amfiteatr. W czasach, kiedy odbywały się festiwale, dzielnica
uzdrowiskowa drżała od huku lądujących i startujących z pobliskiego lotniska radzieckich odrzutowców. Po zachodniej stronie ujścia Parsęty za nadmorską strefą
zajmowaną przez jednostkę wojskową Wojska Polskiego zabudowę od brzegu od-
62
Kołobrzeg
dziela park Jedności Narodowej. Plac 18 Marca w centrum Kołobrzegu to również
oaza zieleni. Zniszczona w czasie wojny śródmiejska zabudowa odzyskała część
swojego dawnego blasku dzięki odbudowie Starego Miasta na podstawie dawnego planu urbanistycznego. Wśród nowej zabudowy wznoszą się ocalałe historyczne pamiątki: bazylika NMP, Baszta Prochowa, ratusz i zespół zabudowy ul. Dubois. W pałacu Brunszwickich, który również przetrwał wojnę, obecnie znajduje
się oddział Muzeum Oręża Polskiego prezentujący historię Kołobrzegu. Militaria
udostępniono na wystawie „Dzieje Oręża Polskiego” mieszczącej się przy zrekonstruowanej kamienicy kupieckiej z XV w. Na szczególną uwagę zasługuje wystawa
plenerowa z ekspozycją ponad siedemdziesięciu pojazdów, samolotów i innego rodzaju sprzętu zlokalizowana nad Parsętą w pobliżu kamieniczki.
Na Wyspie Solnej położonej pomiędzy nurtem Parsęty a Kanałem Drzewnym
znajduje się Morski Port Jachtowy. Tłem dla przystani jachtowej, skąd można wypłynąć na rejs pod żaglami, jest Reduta Morast, dawny fort kołobrzeskiej twierdzy.
Niedaleko, nad brzegiem Parsęty przy ul. Solnej, bije ogólnodostępne źródło pitnej
solanki. Z tego dobrodziejstwa chętnie korzystają mieszkańcy miasta, napełniając
leczniczą wodą małe i większe pojemniki. Podobno na bazie solanki powstaje pyszna zalewa do kiszonych ogórków kołobrzeskich, które uzyskały status produktu
regionalnego województwa zachodniopomorskiego.
Uzdrowisko
Od początku istnienia kołobrzeskiego uzdrowiska podstawową formą terapii
były kąpiele solankowe. Później wprowadzono kąpiele kwasowo-węglowe i inhalacje. W 1862 r. rozpoczęto produkcję wody mineralnej do kuracji pitnej. Dwadzieścia
lat później w ofercie uzdrowiska znalazły się także zabiegi borowinowe, do których
używano pochodzącej z miejscowych złóż borowiny. I wojna światowa zahamowała
rozkwit uzdrowiska, które dopiero w latach 30. odzyskało dawny status. Niestety
nie na długo. Kołobrzeg w czasie II wojny światowej zamieniono w jedną z ważniejszych niemieckich baz wojskowych nad Bałtykiem. Szczególnie tragiczny dla miasta był koniec wojny, kiedy to w gruzach legło 90% budynków, a liczba ludności
zmniejszyła się 15-krotnie. Ponowny rozwój uzdrowiska nastąpił dopiero pod koniec lat 60. XX w. Pierwszy po wojnie zakład przyrodoleczniczy otwarto w 1966 r.
W pasie nadmorskim zaczęły wyrastać potężne kombinaty sanatoryjno-lecznicze
i ośrodki wypoczynkowe. Dzisiaj Kołobrzeg jest największym uzdrowiskiem nadmorskim w Polsce. Oprócz sezonu letniego, kiedy do miasta ściągają przede wszyst-
63
kim wczasowicze, przez resztę roku przeważają tu pacjenci uzdrowiskowi. W kołobrzeskich sanatoriach leczy się schorzenia górnych dróg oddechowych, cukrzycę,
choroby reumatyczne, choroby zawodowe, choroby układu krążenia, alergiczne
schorzenia skóry. W zakładach przyrodoleczniczych pacjenci sanatoryjni mają do
dyspozycji kąpiele solankowe, inhalacje, zabiegi borowinowe (kąpiele, okłady, fasony), zabiegi wodolecznicze w postaci natrysków, masaży podwodnych i wibracyjnych, okłady i inne zabiegi terapeutyczne. W zależności od skierowania sanatoryjnego pacjenci korzystają z usług przedsiębiorstwa Uzdrowisko Kołobrzeg (6 szpitali uzdrowiskowych dla dorosłych i jeden dla dzieci, sanatorium uzdrowiskowe, dwa
zakłady przyrodolecznicze) lub z obiektów sanatoryjnych innych firm. Wiele niezależnych ośrodków profilaktyczno-wypoczynkowych i sanatoryjnych ma własne zaplecza z salami gimnastycznymi, krytymi basenami i centrami zabiegowymi. Strefa
uzdrowiskowa obejmuje kilkusetmetrowej szerokości pas wybrzeża, na którym
stwierdzono występowanie źródeł solanki oraz oddziaływanie morskiej bryzy zawierającej jod. Wzdłuż strefy uzdrowiskowej aż do ostatniego kompleksu hotelowego, czyli na odcinku 3,5 km, biegnie nadmorska promenada.
Wypoczynek
W Kołobrzegu bez względu na porę roku można wspaniale wypocząć. Latem na
plaży, a zimą... też na plaży. W okresie jesiennych i zimowych sztormów występuje tu
największe stężenie jodu w ciągu całego roku. Jeśli chcemy zadbać o swoje zdrowie
i siły, to nie ma lepszej pory na odwiedziny niż ten mniej popularny sezon. O nasze
samopoczucie zadbają doskonale wyposażone hotele z profesjonalną obsługą z najwyższej półki. To największe w Polsce skupisko ekskluzywnych hoteli, do którego
chętnie przyjeżdżają po zdrowie zarówno ci, którzy chcą po prostu wypocząć, jak i ci,
na których pobyt tutaj wymuszają kłopoty zdrowotne.
Kołobrzeg w sezonie wakacyjnym to tłok i tłumy ludzi na molo, promenadzie
i deptaku w mieście. Wąska plaża przylegająca do strefy uzdrowiska, a zarazem centrum wypoczynkowego, jest zatłoczona do granic możliwości. Lepsze warunki do
wypoczynku na plaży, ale już poza czujnym okiem ratowników, panują na wschód
od miasta w kierunku Podczela lub po zachodniej stronie ujścia Parsęty. Kołobrzeg
przestaje być tak ludny już pod koniec sierpnia. Wiele atrakcji okołoplażowych, takich jak bary, dyskoteki czy wypożyczalnie sprzętu, kończy wówczas swoją działalność. Właśnie wtedy zaczyna się najlepszy czas na przyjazd i prawdziwy wypoczynek.
W Kołobrzegu nie sposób się nudzić, nawet jesienią czy zimą. Dwa kompleksy par-
64
Kołobrzeg
Rowerem po Wybrzeżu
Trzebiatowskim
Szlaki: okrężny niebieski szlak rowerowy
Wokół Jeziora Resko (odcinek między wsiami
Karcino i Głowaczewo bez szlaku).
Początek i koniec wycieczki: ul. Solna na Wyspie Solnej.
Wycieczka pozwala na odwiedzenie Grzybowa, Mrzeżyna i Dźwirzyna, miejscowości wypoczynkowych nad Bałtykiem, a także na
zwiedzenie interesujących pod względem przyrodniczym okolic
nad jeziorem Resko i podziwianie pięknych krajobrazów wokół niewielkich zachodniopomorskich wsi rozrzuconych wśród podmokłych łąk i pól. Na odcinku
do Mrzeżyna trasa pokrywa się z międzynarodowym szlakiem rowerowym R10.
Przebieg trasy: ulice: Solna, Bałtycka, Wylotowa (do granic miasta) – Grzybowo –
Dźwirzyno (możliwy dojazd 500 m do przystani nad jeziorem Resko Przymorskie i powrót) – most nad Starą Regą – Rogowo – Mrzeżyno (port) – Trzebusz (kościół z końca
XVII w.) – Gorzysław – Bieczyno – Karcino (kościół neogotycki, opuszczamy szlak na
skrzyżowaniu i skręcamy w prawo) – Sarbia (gotycki kościół z XVI w. z cennymi elementami wyposażenia) – most na Dębosznicy – Drzonowo – Głowaczewo (wjeżdżamy ponownie na niebieski szlak) – Grzybowo (wjazd na szlak R10 i ścieżkę rowerową
do Kołobrzegu) – Kołobrzeg.
ków wodnych „Milenium” i „Morska Odyseja”, strzelnica sportowa, całoroczna hala
lodowa, miniboiska do halowej piłki nożnej, kraina zabawy w Regionalnym Centrum
Kultury to tylko część oferty rekreacyjnej miasta.
Kołobrzeska plaża, w sezonie tłoczna i gwarna, jesienią zachęca do długich spacerów. Każde, nawet najkrótsze wyjście nad morze to darmowa terapia jodowa.
Na dłuższą wycieczkę polecana jest 24,5-kilometrowa ścieżka rowerowa z Ustronia
Morskiego przez Kołobrzeg do Dźwirzyna. To fragment międzynarodowego Nadmorskiego Szlaku Hanzeatyckiego R10. Na odcinku Kołobrzeg–Sianożęty–Ustronie Morskie ścieżka przebiega dzikim pasem nadmorskich wydm, mokradeł i lasu.
Ścieżka połączona jest z okrężnymi szlakami rowerowymi po najbliższej okolicy:
Wokół jeziora Resko (52 km), Bocianich Gniazd (27,5 km), Ku Słońcu (40 km).
65
Kołobrzeg przecinają także dwa długodystansowe piesze szlaki turystyczne: Szlak
Nadmorski i Szlak Solny oraz miejski szlak spacerowy im. Jana Frankowskiego
do wsi Budzistowo, gdzie znajdują się gotycki kościół i eklektyczny pałac – obecnie hotel. Pieszy Szlak Nadmorski w okolicy Kołobrzegu pokrywa się częściowo
z przebiegiem ścieżki rowerowej Dźwirzyno–Ustronie Morskie. Szlak Solny rozpoczyna się przy kołobrzeskiej Baszcie Prochowej (siedziba PTTK), a kończy po
149 km w Sośnicy. Szlak ten, oddalając się i przybliżając do Parsęty, prowadzi przez
interesujące krajobrazowo i historycznie miejsca na Pomorzu Zachodnim. Jedną
z atrakcji Kołobrzegu jest także prywatny „poligon” wyposażony w sprzęt pancerny. Można tu pojeździć czołgiem, transporterem opancerzonym lub innym wojskowym pojazdem.
Gąski – kameralne letnisko z ciekawą latarnią morską z 1878 r.
Gryfice – miasto nad Regą z zachowanym średniowiecznym układem i fragmentami murów obronnych. Warta odwiedzenia jest gotycka fara z przełomu XIII
i XIV w.; muzeum i początkowa stacja Gryfickiej Kolejki Wąskotorowej.
Koszalin – drugie co do wielkości miasto na Pomorzu Zachodnim. Warta uwagi jest tu gotycka katedra Niepokalanego Poczęcia NMP z XIV–XV w., jak również
ośmioboczna gotycka kaplica św. Gertrudy. Trzeba też zobaczyć fragment murów
miejskich z kaplicą zamkową, gotycką kamieniczkę zwaną „domkiem kata”, Pałac
Młynarzy z XIX i XX w. (obecnie Muzeum Okręgowe), a także wspiąć się na Górę
Chełmską (137 m n.p.m.), gdzie znajdują się: sanktuarium maryjne Matki Boskiej
Trzykroć Przedziwnej i wieża widokowa z 1888 r.
Niechorze – ośrodek turystyczny położony częściowo na klifowym brzegu Bałtyku. Na wydmie nadmorskiej wznosi się latarnia morska z XIX w.
Trzebiatów – miasto nad Regą, na którego Rynku stoi XV-wieczny gotycki
ratusz. Inne ciekawe obiekty to zabytkowe kamieniczki (najstarsze z XV w.), monumentalny XIV-wieczny kościół Macierzyństwa NMP (Mariacki), gotycka kaplica Ducha Świętego, kaplica św. Gertrudy, Baszta Kaszana i fragmenty murów
miejskich.
Trzęsacz – kameralna wieś na wysokim klifowym brzegu. Na podmywanym
przez fale klifie znajdziemy ruiny gotyckiego kościoła. W centrum znajduje się pałac z XIX–XX w., jest tu też stacja kolei wąskotorowej na linii Gryfice–Trzęsacz–
Pogorzelica, gdzie składy ciągnie zabytkowy parowóz.
66
Kołobrzeg
Garść informacji
Centrum Promocji i Informacji Turystycznej w Kołobrzegu pl. Ratuszowy 2/1, tel. 94 355 13 20, www.klimatycznykolobrzeg.pl.
Uzdrowisko Kołobrzeg Ściegiennego 1, tel. 94 354 88 25,
www.uzdrowisko.kolobrzeg.pl.
Kołobrzeg pokrywa bardzo gęsta sieć połączeń kolejowych i autobusowych
z całą Polską. Koleją dojedziemy tutaj bezpośrednio z Białegostoku, Bydgoszczy,
Katowic, Kielc, Krakowa, Lublina, Łodzi, Poznania, Przemyśla, Radomia, Rzeszowa, Szczecina, Trójmiasta, Warszawy i Wrocławia. Połączenia autobusowe różnych firm przewozowych zapewniają dojazd z Bielska-Białej, Buska-Zdroju, Bydgoszczy, Cieszyna, Częstochowy, Gliwic, Gorzowa Wielkopolskiego, Jeleniej Góry,
Kalisza, Katowic, Krakowa, Krosna, Legnicy, Łodzi, Poznania, Torunia, Tarnowa,
Warszawy, Włocławka, Wrocławia, Zakopanego i Zielonej Góry.
Imprezy cykliczne: Międzynarodowy Bieg Zaślubin
(marzec), Regaty Smoczych Łodzi (czerwiec),
Kołobrzeski Piknik Wojskowy (lipiec), Sunrise Festival
(lipiec), Festiwal Piosenki Poetyckiej im. Jacka Kaczmarskiego
(lipiec), Międzynarodowe Spotkania z Folklorem „Interfolk”
(sierpień), Międzynarodowy Festiwal „Muzyka w Katedrze” (lipiec–
sierpień), Bieg Solidarności (sierpień), Międzynarodowy Konkurs
Satyryczny „Papkinada” (sierpień).
Krynica-Zdrój
Krynica, zwana „perłą polskich uzdrowisk”, od lat cieszy się opinią najpopularniejszej górskiej miejscowości uzdrowiskowej w Polsce. Miasto leży na terenie obfitującego w liczne źródła mineralne dorzecza Popradu, zwanego polskim zagłębiem
balneologicznym. Występowanie na tym obszarze wód mineralnych wynika z jego
budowy geologicznej, którą charakteryzują liczne spękania tektoniczne. Umożliwiają one nasycenie wód związkami mineralnymi z głębszych warstw i występowanie
dużych ilości dwutlenku węgla. W dolinach potoków wpadających na terenie Beskidu Sądeckiego do Popradu trudno by szukać takiej, w której nie występowałyby
wody mineralne. Każda wieś w okolicy może być uzdrowiskiem. Jednym z ciekawych
miejsc w tym obdarzonym tak hojnie przez naturę obszarze są mofety, czyli naturalne wyziewy dwutlenku węgla. W zależności od intensywności zjawiska w takich
miejscach spotkać można martwe owady, a nawet ptaki i małe gryzonie, które padły
w wyniku niedoboru tlenu. Jeśli obszar występowania tego zjawiska jest dodatkowo
podmokły, rozbrzmiewa bulgotaniem uchodzącego do atmosfery gazu. Współczesna
Krynica wiele zawdzięcza odkrytym tu źródłom wody o leczniczych właściwościach.
Pierwsze wzmianki o osadzie, nazywanej w dokumentach Krzenycze, pojawiają się
w połowie XVI w. Wieś należała wówczas do Państwa Muszyńskiego, jak określany
był rozległy obszar na pograniczu Beskidu Sądeckiego i Niskiego należący do biskupów krakowskich. Niespokojny wiek XVII, kiedy odkryto źródła, oraz wiek XVIII nie
sprzyjały rozwojowi miejscowości. Dopiero XIX stulecie przyniosło Krynicy rozwój
i rozgłos. Nieznana dotąd wieś w sercu gór stała się niemal z dnia na dzień atrakcyjnym miejscem spędzania czasu elit. Tak pozostało do dzisiaj, o czym świadczy choćby organizowanie tu dorocznego Międzynarodowego Forum Gospodarczego, które
przyczyniło się do określania miasta mianem polskiego Davos.
Uzdrowisko
Za początek krynickiego uzdrowiska uważa się rok 1793, kiedy tereny w dolinie
potoku Kryniczanki z odkrytym źródłem mineralnym kupił Franciszek Stix von
Saunbergen z zamiarem urządzenia tutaj zakładu leczniczego. Już w 1807 r. Krynica
otrzymała od władz austriackich status miejscowości uzdrowiskowej. Prawdziwy
rozkwit miasto zawdzięcza profesorowi Uniwersytetu Jagiellońskiego Józefowi Dietlowi, którego nazywa się „ojcem polskiej balneologii”. Dzięki niemu w latach 1860–
1890 Krynica przemieniła się w kurort z prawdziwego zdarzenia. Innym ważnym
70
Krynica-Zdrój
zdarzeniem decydującym o popularności uzdrowiska było otwarcie w 1876 r. linii
kolejowej do niedalekiej Muszyny, a później, w 1911 r., do samej Krynicy. W centrum
uzdrowiska podziwiać możemy przegląd stylów architektonicznych w budownictwie
uzdrowiskowym od 2. poł. XIX w. po współczesność. Do najstarszych należą zbudowane w latach 80. XIX w. murowane budynki: Łazienki Borowinowe, Stare Łazienki
i Stary Dom Zdrojowy, a także drewniane wille, których najwspanialszym przykładem jest willa Witoldówka, zbudowana w tzw. stylu szwajcarskim. Okres dwudziestolecia międzywojennego reprezentują pseudobarokowe Nowe Łazienki Mineralne
i modernistyczny Nowy Dom Zdrojowy. Współczesną architekturę, choć już sprzed
pół wieku, reprezentuje przeszklona Pijalnia przypominająca oranżerię. Perłą wśród
sanatoriów jest zaprojektowana na początku lat 30. XX w. przez Bohdana Pniewskiego willa Patria, której właścicielem był Jan Kiepura. Chociaż leży nieco na uboczu,
znajduje się na trasie spacerów deptakiem i Bulwarami nad Kryniczanką, które należą do codziennego rytuału przebywających w uzdrowisku gości. Na terenie Krynicy
wznosi się bardzo wiele interesujących obiektów architektonicznych związanych
bezpośrednio i pośrednio z lecznictwem. Na deptaku znajduje się drewniana Pijalnia
„Jan”, muszla koncertowa oraz oryginalny pomnik Adama Mickiewicza z popiersiem
poety i figurą dziewczyny z naręczem kwiatów. W pobliżu u stóp Góry Parkowej
wznosi się malownicza drewniana kaplica z XIX w. postawiona na planie krzyża
greckiego i przykryta kopułą z gontu. Nad Kryniczanką w zespole drewnianej i murowanej zabudowy znajduje się drewniany dworek Romanówka, gdzie mieści się Muzeum Nikifora; pomnik malarza prymitywisty możemy podziwiać przy deptaku.
W przeszklonej Nowej Pijalni, pośród zieleni egzotycznych drzew i krzewów,
można korzystać z życiodajnych krynickich wód pitnych: Zdrój Główny, Słotwinka,
Karol, Jan, Józef, Mieczysław, Zuber i Tadeusz. Odkrywane na przestrzeni dwóch
wieków mają zróżnicowany skład i właściwości. Są to szczawy wodorowęglanowe
proste i złożone z dodatkiem sodu, wapnia, magnezu, bromu, jodu i żelaza. Chcąc
oferować pełny asortyment zabiegów, uzdrowiska krynickie korzystają także z borowiny ze złóż typu niskiego w Szarowie. Mineralne skarby z Krynicy są również
dostępne w handlu w postaci butelkowanych wód: Jan, Zuber, Słotwinka i Kryniczanka. Najstarszy jest zdrój Główny, zwany popularnie Kryniczanką, ze szczawą
żelazisto-wapniową z dodatkiem dużej ilości kwasu węglowego. Woda ta przydatna
jest w leczeniu chorób układu pokarmowego, a doraźnie pomaga w biegunkach.
Podobne zastosowanie ma Słotwinka. Z kolei Jan, szczawę wapniowo-magnezowo-sodową, zaleca się przy leczeniu chorób układu moczowego: kamicy pęcherzowej,
nieżytów i skazy moczanowej. Zuber, odkryty w 1914 r. przez prof. Zubera, należy
71
do najsilniej zmineralizowanych wód leczniczych Europy. To szczawa alkaliczna
z dodatkiem bromków, jodków i chlorków oraz soli litu i magnezu pomocna w leczeniu chorób przemiany materii i układu wydzielniczego. Dodatkowo oprócz zastosowań typowo leczniczych polecana jest jako odtrutka po nadużyciu alkoholu.
Lecznictwo uzdrowiskowe skupione jest w rękach przedsiębiorstwa Uzdrowisko Krynica-Żegiestów SA oraz w sanatoriach i szpitalach uzdrowiskowych innych
podmiotów gospodarczych, w tym branżowych. Do Krynicy przyjeżdżają pacjenci
z chorobami układu trawienia, układu moczowego, układu wydzielania wewnętrznego i przemiany materii, a także układu krążenia i schorzeń kobiecych. Góra Parkowa, której szczyt wznosi się 100 m powyżej poziomu centrum uzdrowiska, to
niezwykły park Zdrojowy. Strefa zagospodarowanej zieleni, poprzecinana alejkami
spacerowymi, na stokach przechodzi w las. Przy alejkach znajdują się ławki, altany,
miejsca do odpoczynku. Do charakterystycznych elementów tego miejsca należą:
figura Matki Boskiej z 1864 r. i źródło Bocianówka z rzeźbą chłopca obejmującego
bociana. Na szczyt Parkowej można wjechać zabytkową kolejką linowo-terenową.
Przy górnej stacji znajduje się polana rekreacyjna z pięknym górskim widokiem,
znana jednak bardziej jako miejsce do całorocznego opalania się. Atrakcją dla całej
rodziny są znajdujące się w sąsiedztwie Rajskie Ślizgawki – zjeżdżalnie o różnych
profilach rynien, które pokonuje się na ręcznikach. Zimą jest tu czynny wyciąg dla
początkujących i taśma dla uczących się najmłodszych adeptów narciarstwa.
Wypoczynek
W Krynicy sezon trwa cały rok, a kuracjusze kochają to miejsce. Do atrakcji miasta
należy hala lodowa, gdzie nawet latem można nauczyć się jazdy na łyżwach. Przez cały
rok jest także czynny tor saneczkowy na stoku Góry Krzyżowej w centrum. Góra Parkowa, ulubiony teren spacerowy pacjentów uzdrowiska, należy do pierwszych odwiedzanych miejsc na turystycznych szlakach pieszych okolic Krynicy. Na jej szczyt prowadzą
szlaki niebieski i żółty z centrum. Trasa tego drugiego ze szlaków biegnie później okrężnie
przez wszystkie charakterystyczne szczyty wokół miasta. To najłatwiejsza z górskich tras
wycieczkowych Krynicy. Jeden z fragmentów szlaku prowadzi z centrum miasta na Górę
Krzyżową, skąd można podziwiać panoramę uzdrowiska. Prawdziwie górskie pejzaże
rozciągają się z Jaworzyny Krynickiej (1114 m n.p.m.), najwyższego szczytu w okolicy.
Pasmo Jaworzyny to jedno z dwóch składających się na Beskid Sądecki.
Dotarcie na widokowy szczyt ułatwia wyciąg gondolowy. Jaworzyna Krynicka
to jeden z głównych węzłów pieszych szlaków turystycznych w Beskidzie Sądec-
72
Krynica-Zdrój
kim i bardzo dogodny punkt na rozpoczynanie górskich wycieczek. Wielu turystów
wjeżdżających na szczyt „gondolką” kończy jednak górską wycieczkę w nieodległym schronisku PTTK, które można też potraktować jako przystanek w drodze na
szlaku sprowadzającym z Jaworzyny do Krynicy (szlak zielony). Dalsze wyprawy
w góry wymagają jednak powrotu do Krynicy środkami komunikacji lokalnej.
Wybrane górskie wycieczki z Jaworzyny Krynickiej:
Jaworzyna Krynicka – Muszyna-Złockie (zielony szlak; 2 godz.).
Jaworzyna Krynicka – szczyt Runek – schronisko Bacówka nad Wierchomlą –
szczyt Jaworzynka – wieś Szczawnik (szlaki: czerwony – niebieski – żółty; 6 godz.).
Jaworzyna Krynicka – szczyt Runek – schronisko na Hali Łabowskiej – szczyt
Wielka Parchowatka – Łomnica-Zdrój (szlaki: czerwony – żółty; 6 godz.).
Krynica zimą w ciągu ostatniego dziesięciolecia stała się jednym z głównych
ośrodków narciarstwa w Polsce. Szczyt Jaworzyny Krynickiej od dawna znany był
ze swych doskonałych warunków narciarskich. Wyciąg gondolowy otworzył przed
uzdrowiskową Krynicą nowe horyzonty. Uzupełnieniem wyciągu gondolowego są
sześć długich orczyków oraz wyciąg krzesełkowy i krótki orczyk szkoleniowy. Główna
trasa zjazdowa spod górnej stacji kolejki gondolowej prowadzi szerokim, znakomicie
utrzymywanym 2,5-kilometrowym stokiem. Wzdłuż pozostałych wyciągów wytyczono sześć tras zjazdowych o długości 650–1000 m. Stoki zaopatrzone są w nowoczesne urządzenia do naśnieżania, co pozwala na utrzymanie dobrych warunków
narciarskich od grudnia do kwietnia. Drugi znany ośrodek narciarski znajduje się
w Krynicy Słotwinach. Sąsiadują tu ze sobą dwie stacje narciarskie. Dwa wyciągi
krzesełkowe, trzy długie orczykowe i dwa krótkie szkoleniowe obsługują łatwe trasy
zjazdowe. Ze względu na długość tras i w większości łagodne stoki to doskonała baza
dla osób, które chcą doskonalić technikę jazdy na nartach. Narciarze biegowi mają
do dyspozycji przygotowaną i wyratrakowaną trasę biegową o długości 14 km, która
łączy Krynicę (Góra Parkowa) ze wsią Tylicz. Na odcinku ze szczytu Góry Parkowej
do osiedla Roma trasa jest nawet wyposażona w oświetlenie. W Krynicy i Tyliczu
znajdziemy także wypożyczalnie nart biegowych.
Nowy Sącz – stare miasto z licznymi zabytkami, takimi jak Baszta Kowalska, gotycka kolegiata św. Małgorzaty, liczne kościoły, renesansowa kamienica Lubomirskich,
ratusz, zabudowa rynku i ulic z przełomu XIX i XX w. Na obrzeżach miasta Muzeum
Wsi Sądeckiej, obok którego wyrosło Miasteczko Galicyjskie (zob. 352–367).
73
Spacerem wokół Krynicy
Szlaki: żółty szlak pieszy PTTK.
Początek i koniec trasy: Góra Parkowa; Bulwary
J. Dietla.
Wycieczka pozwala zapoznać się z najbliższą górską okolicą Krynicy. Z wielu szczytów i grzbietów rozciągają się ładne widoki w kierunku uzdrowisk Beskidu Niskiego i Beskidu Sądeckiego.
Przebieg trasy: Góra Parkowa (wjazd kolejką) – Palenica – Roma – Huzary
(864 m n.p.m., widoki z podejścia) – Jakubik (osiedle Mochnaczki) – Hawrylakówka (780 m n.p.m.) – Kopciowa (osiedle, przecięcie drogi Nowy Sącz–Krynica) –
Jaworzynka (899 m n.p.m.) – Przełęcz Biała – Drabiakówka (893 m n.p.m., ładne
widoki ze stoków od Przełęczy Białej) – Urdy (widok na Jaworzynę Krynicką) –
Przełęcz Krzyżowa – Krzyżowa (812 m n.p.m.) – Bulwary J. Dietla.
Stary Sącz – malownicze miasteczko nad Popradem. Z pewnością zaciekawią nas:
gotycki klasztor i kościół Klarysek założony przez św. Kingę, przebudowany w XVII
i XVIII w.; gotycki kościół św. Elżbiety; rynek z podcieniowymi domami; Dom na Dołkach mieszczący Muzeum Okręgowe (zob. s. 359).
Tylicz – wieś, niegdyś miasto, gdzie zobaczymy ciekawy rynek i pozostałości murów obronnych; drewniany kościół św.św. Piotra i Pawła z XVII w.; XVIII-wieczną drewnianą cerkiew św.św. Kosmy i Damiana. Zalegają tu niewykorzystane pokłady źródeł mineralnych.
Muszyna – uzdrowisko nad Popradem. Na uwagę zasługują: rynek i uliczki
z oryginalną małomiasteczkową zabudową z końca XIX w.; ruiny zamku biskupów
krakowskich na górze Zamczysko; drewniana cerkiew św. Demetriusa z 1872 r.
w osiedlu Złockie.
Jastrzębik – wioska, do której ciekawych elementów należą: cerkiew św. Łukasza z 2. poł. XIX w. i mofety, czyli naturalne wyziewy dwutlenku węgla (Dychawka
i Bulgotka).
Kamianna – malowniczo położona wieś w Beskidzie Niskim słynąca z bartnictwa. Warto zwiedzić: Dom Pszczelarza, Muzeum Pszczelarstwa i Pasiekę „Barć”
założoną przez ks. dr. Henryka Ostacha.
74
Krynica-Zdrój
Powroźnik – wieś, gdzie wznosi się drewniana cerkiew św. Jakuba Młodszego
z 1632 r.
Muszynka – wieś z drewnianą cerkwią św. Jana z 1689 r.; w sąsiedztwie wsi
nad Przełęczą Tylicką znajdują się okopy konfederatów barskich.
Garść informacji
Informacja turystyczna Pułaskiego 4, tel. 18 471 51 07; Zdrojowa 4/2,
tel. 18 472 55 77, www.krynica.pl.
Uzdrowisko Krynica-Żegiestów SA Nowotarskiego 9, tel. 18 471 55 22,
http://ukz.nazwa.pl.
W Krynicy znajduje się kraniec linii kolejowej. Dojeżdżają tu pociągi lokalne
i dalekobieżne. Do Krynicy pociągiem dojechać można z Krakowa, Nowego Sącza,
Tarnowa i Warszawy. Sieć komunikacji autobusowej łączy Krynicę-Zdrój z Katowicami, Kielcami, Koszalinem, Krakowem, Lublinem, Radomiem, Poznaniem,
Warszawą i Wrocławiem. Lokalna komunikacja autobusowa łączy Krynicę z Nowym Sączem oraz wszystkimi miejscowościami w najbliższej okolicy.
Imprezy cykliczne: Wielkanocny Bieg
Nowosądeczanina, Festiwal Majówkowy
(kwiecień–maj), Międzynarodowe Biennale Kultury
Łemkowskiej (maj), Festiwal Piosenki Turystycznej (maj), Festiwal
Wina (lipiec), Święto Dzieci Gór (lipiec), Letni Festiwal Muzyczny
(lipiec), Międzynarodowy Festiwal im. Jana Kiepury (sierpień),
Sądecki Jarmark Regionalny (wrzesień), Forum Ekonomiczne
(wrzesień), Krynickie Spotkania z Kulturą Chrześcijańską (cały sezon
letni).
Kudowa-Zdrój
to największe uzdrowisko w polskich Sudetach. Powstało w XVIII w., kiedy zaczęto wykorzystywać odkryte wiek wcześniej
pod wsią Czermna źródła wód mineralnych. W ten sposób na polach wyrosły zakłady kąpielowe i pensjonaty przyjmujące gości. Wieś Czermna, zdegradowana do
roli miejskiego osiedla, pozostała jednak ważnym punktem na turystycznej mapie
Kudowy-Zdroju. Zawdzięcza to słynnej Kaplicy Czaszek z 1776 r. Jej przerażające
wnętrze wypełniają trzy tysiące czaszek i piszczele ludzi zmarłych w XVII i XVIII w.
(w kryptach szczątki kolejnych 20 tys.). W Czermnej znajduje się także, lubiana
szczególnie przez dzieci, ruchoma szopka wykonana przez miejscowego rzemieślnika w latach 30. XX w. Drogą przez wieś Czermna prowadziła niegdyś popularna
trasa z Kudowy-Zdroju w kierunku Błędnych Skał. Zdetronizowała ją w 1870 r.
Droga Stu Zakrętów z Kudowy-Zdroju do Radkowa wytyczona przez sam środek
Gór Stołowych. Można nią dojechać także pod Szczeliniec Wielki, najwyższy szczyt
i największy park skalny polskiej części Gór Stołowych.
Uzdrowisko
Naukowy opis wód ze źródeł w ówczesnej Czermnej pochodzi z końca XVII w.,
a pierwszą pijalnię uruchomiono tu w 1772 r. Dzisiaj Kudowa-Zdrój jest najpopularniejszym uzdrowiskiem w polskiej części Sudetów.
Tutejsze wody mineralne to szczawy ziemno-alkaliczne arsenowo-żelaziste
z domieszką radu i dwutlenku węgla. Wykorzystywane są w leczeniu schorzeń
kardiologicznych (miażdżyca tętnic wieńcowych serca, choroba nadciśnieniowa,
nerwice naczyniowe), pulmonologicznych – chronicznych i alergicznych schorzeń dróg oddechowych, endokrynologicznych (początki nadczynności tarczycy).
Do Kudowy przyjeżdżają też pacjenci z otyłością, cukrzycą i niedokrwistością.
Obiekty uzdrowiskowe skupione są w pięknym parku Zdrojowym u podnóża
Góry Parkowej. Najstarszy budynek w uzdrowisku to zbudowany w 1795 r. Zameczek. W tym samym czasie powstał też park Zdrojowy. Po sąsiedzku znajduje
się monumentalny Dom Zdrojowy Polonia wybudowany w 1905 r. W jego budynku mieści się Teatr Zdrojowy, miejsce prestiżowych imprez, w tym koncertów podczas dorocznych Festiwali Moniuszkowskich. Oba obiekty po gruntownym remoncie są ekskluzywnymi sanatoriami należącymi do Zespołu Uzdrowisk
Kłodzkich. W Zameczku znajdują się Słoneczne Termy z basenem rekreacyjnym
i stanowiskami do masażu, zespołem saun itp. Polonia oferuje wymagającym
78
Kudowa-Zdrój
klientom najwyższej klasy apartamenty: Moniuszko, Śniadecki i Prezydencki.
W unikatowym zespole sanatoryjnym ZUK w parku Zdrojowym znajdują się Stare i Nowe Łazienki z Pijalnią Wód z XIX w., gdzie obecnie mieści się Zakład Przyrodoleczniczy, Pijalnia i Hala Spacerowa. Trzy pozostałe sanatoria ZUK – Koga,
Zacisze i dziecięce Jagusia (leczenie otyłości) – leżą w odległości 100–150 m od
parku Zdrojowego. Na terenie uzdrowiska znajdują się również sanatoria należące do innych właścicieli oraz hotele i pensjonaty z zapleczami zabiegowymi. Część
z nich, na przykład Sanatorium MSWiA, leży w centrum, a część, w tym Szpital Rehabilitacyjny Hematologiczny dla Dzieci „Orlik” czy Hotel Uzdrowiskowy
„St. George”, w oddalonych od centrum dawnych wsiach w Górach Stołowych
włączonych w granice miasta. Kudowa-Zdrój stała się także jednym z popularnych i często odwiedzanych ośrodków SPA & wellness.
Wypoczynek
Park Zdrojowy z kilkusetletnimi drzewami ozdobnymi, kępami azalii i rododendronów kwitnących w maju, ujęciem wód mineralnych, estradą koncertową
i stawem z fontanną to jeden z terenów rekreacyjnych w uzdrowisku, z którego
korzystają nie tylko kuracjusze. Spotykają tu się rodziny przyjeżdżające na wypoczynek z dziećmi. To jedno z bezpiecznych miejsc, gdzie dzieci mogą biegać lub
jeździć na rowerkach czy wrotkach. Oczywiście w sąsiedztwie budynków uzdrowiska przepisy zakazują tego rodzaju rozrywek, ale park jest tak obszerny, że ze
znalezieniem miejsca do zabawy nie ma trudności. Bezpiecznie można dojść do
kościoła przy kaplicy w Czermnej czy kładkami do Czech, gdyż granica przecina
miasto tuż obok zabudowy w sąsiedztwie parku Zdrojowego. Otwarcie granic pozwoliło na spacery i korzystanie z sieci czeskich tras spacerowych i szlaków turystycznych. Z myślą o dzieciach w Kudowie-Zdroju powstały także Muzeum Żaby
i Muzeum Zabawek oraz park wodny i park linowy. Jest też „Szlak ginących zawodów”, gospodarstwo z kilkoma drewnianymi chatami, wiatrakiem, pracownią
garncarską i minizoo. Odbywają się tam codziennie w sezonie pokazy wypieku
chleba oraz prac garncarskich (każdy może wytoczyć swoje własne naczynie). Ze
wszystkich tych atrakcji możemy korzystać w uroczym otoczeniu Gór Stołowych.
Już z daleka budzą ciekawość płaskimi niczym stół szczytami opadającymi przepastnymi skalnymi urwiskami ku łagodnym zalesionym stokom poniżej. Okazuje
się jednak, że i te łagodne stoki kryją swe skalne tajemnice. Zróżnicowanie form
skalnych związane jest z budową Gór Stołowych, które stanowią jedyny w na-
79
szym kraju przykład gór płytowych. Tworzące je płyty skalne leżą w poziomych
warstwach jedna na drugiej. Co ciekawsze, granice poszczególnych warstw w różnych miejscach gór pokrywają się dokładnie z poziomicami wysokościowymi.
W ten sposób na obszarze całych Gór Stołowych można zaobserwować trzy poziomy: najwyższy (850–920 m n.p.m.), średni (500–800 m n.p.m.) i najniższy
(400–500 m n.p.m.). Każdy z nich składa się ze skał innego typu, a różna odporność skał na erozję i wietrzenie przyczyniła się do powstania tak charakterystycznej rzeźby. Dzięki temu powstały tu imponujące stoliwa najwyższej warstwy Gór
Stołowych zbudowanej z kompleksów odpornych na procesy wietrzenia piaskowców kwarcowych, spoczywających na łagodnie opadających stokach warstwy niższej, zbudowanej z miękkich mułowców i margli. Różnice te wpływają na odmienność skalnej rzeźby na różnych poziomach. Najwyższy poziom to potrzaskane stoliwa płyty piaskowców ciosowych, pokryte siatką pęknięć i rozpadlin. Niższa marglowa warstwa o zrównanej i zniszczonej wierzchowinie, pokryta łąkami
i lasem, swój skalny rodowód zachowała na postrzępionych krawędziach, gdzie
spotkać można ponadgryzane zębem czasu, ciągnące się kilometrami urwiska
i grupy skał. Tu spotkamy fantazyjne Skalne Grzyby, czyli skały węższe u podstawy, a grubsze na wierzchołkach, przypominające kształtem grzyby, maczugi czy
młoty. Swym kształtom zawdzięczają zabawne nazwy: Trzy Borowiki, Głowa Psa,
Pingwinki i Piętrowe Grzyby. Ten niezwykły krajobraz skalnej rzeźby i związany
z nim świat roślin i zwierząt chroni Park Narodowy Gór Stołowych. Jeśli ktoś nie
ma dużo czasu na poznanie tej baśniowej krainy, wystarczy, że odwiedzi gigantyczne skalne labirynty Błędnych Skał i Szczelińca Wielkiego (919 m n.p.m.; najwyższy szczyt Gór Stołowych). Takiego nagromadzenia form skalnych nie spotkamy w żadnym innym miejscu w Polsce. Tu nagrywano ujęcia do filmu Książę
Kaspian, ekranizacji Opowieści z Narnii C.S. Lewisa. Błędne Skały to najpopularniejszy cel wycieczek z Kudowy-Zdroju. Proces wietrzenia piaskowca wytworzył tu niezwykłe formy skał. Kurza Stopka, najsłynniejsza z nich, prezentuje
skrajny efekt tego procesu. Zupełnie inny, jakby wyciosany w skałach, jest labirynt na szczycie Szczelińca. W czasie spaceru turyści przechodzą obok Małpoluda, Wielbłąda, Murzynka i Świątyni Indyjskiej, pokonują Ucho Igielne, odwiedzają Piekło i podziwiają zachwycające panoramy z Wielkich Tarasów. Po czeskiej stronie granicy największą atrakcją są Skalne Miasta w miejscowościach
Adršpach i Teplice oraz skalny masyw Broumovské Stěny pomiędzy miastami
Broumov i Police nad Metuji. Warto też zajrzeć do miast Náchod i Hronov. Cały
obszar gór po polskiej i czeskiej stronie granicy pokryty jest gęstym systemem
80
Kudowa-Zdrój
pieszych szlaków turystycznych. Ważny punkt i węzeł szlaków turystycznych po
polskiej stronie to wieś Karłów na Drodze Stu Zakrętów, położona w sercu Gór
Stołowych 10 km od Kudowy-Zdroju. Prowadzi stąd najkrótsza droga na Szczeliniec Wielki. Stąd też najprościej można dojść do czeskich Broumovskich Stěn
i na najwyższy szczyt skalnego masywu Božanovský Špičák.
Kudowa to także dobra baza do wycieczek rowerowych, które ułatwiają nie tylko szlaki rowerowe po obu stronach granicy, ale też czeskie cyklobusy, czyli autobusy z przyczepami na rowery, zatrzymujące się na przystankach komunikacji
zbiorowej – idealne rozwiązanie na rodzinne wycieczki rowerowe (szczegółowy
opis tras rowerowych: www.pngs.com.pl). W wyznaczonych rejonach Parku Narodowego Gór Stołowych możliwe jest uprawianie wspinaczki skałkowej (informacje
w dyrekcji parku narodowego).
Dobrą na mroźne dni atrakcją Kudowy jest Dolina Sportów Zimowych z 200-metrowym wyciągiem, oświetlonym stokiem narciarskim i polem do snowtubingu, czyli
jazdy na oponach. Większość narciarskich gości uzdrowiska jeździ jednak do nieodległego Zieleńca, dużego centrum sportów zimowych w Górach Orlickich, gdzie
znajduje się ponad 30 wyciągów z oświetlonymi po zmroku i naśnieżanymi trasami.
Amatorzy biegania na nartach mogą pojechać 10 km Drogą Stu Zakrętów do Karłowa, gdzie znajduje się centrum narciarstwa biegowego. Wytyczono tutaj trasy o łącznej długości 50 km.
Kłodzko – zob. s. 46 oraz s. 340–349.
Duszniki-Zdrój – uzdrowisko. Warto odwiedzić Rynek z zabudową z XIX w.,
zobaczyć kolumnę maryjną z 1725 r., młyn papierniczy z XVII w. (obecnie Muzeum Papiernictwa), park Zdrojowy i zabytkową XIX-wieczną zabudowę sanatoryjną, w tym Teatr Zdrojowy i Pijalnię. W 1826 r. leczył się w uzdrowisku Fryderyk
Chopin, dlatego też organizuje się tu festiwale szopenowskie (zob. s. 42–48 oraz
s. 346–347).
Polanica-Zdrój – zob. s. 46–47.
Wambierzyce – zob. s. 47, 345.
Radków – zob. s. 46.
Pstrążna – wieś o interesującej zabudowie, mieszcząca Muzeum Kultury Ludowej Pogórza Sudeckiego.
Broumov – zabytkowe miasteczko z odrestaurowanym rynkiem i rene-
81
Wycieczka do Błędnych Skał
Szlaki: zielony – czerwony.
Początek i koniec wycieczki: park Zdrojowy; Dom
Zdrojowy Polonia.
Na trasie wycieczki poza atrakcjami przyrodniczymi znajdziemy
także miejsca związane z historią i kulturą regionu. Przez labirynt Błędnych Skał
prowadzi ścieżka spacerowa, na której trasie znajdują się najbardziej charakterystyczne i najatrakcyjniejsze formy skalne.
Przebieg trasy: park Zdrojowy – Czermna (Kaplica Czaszek, Pomnik Trzech
Narodów, ruchoma szopka) – przełęcz między Małą a Dużą Dufałką – Pstrążna
(możliwe zejście ze szlaku i dojście drogą do Skansenu Kultury Ludowej Pogórza
Sudeckiego) – Bukowina Kłodzka – Błędne Skały (po wizycie w rezerwacie zmiana szlaku na czerwony) – Rozdroże pod Lelkową – Jakubowice – Miechy – Kudowa-Zdrój – park Zdrojowy.
sansowym ratuszem. Nad rzeką Ścinawą wznosi się tu klasztor Benedyktynów
z kościołem św. Wojciecha (dzisiaj Muzeum Ziemi Broumowskiej). W piwnicach
klasztoru można obejrzeć zmumifikowane szczątki ofiar zarazy. Do atrakcji należy browar założony w 1348 r. przez benedyktynów.
Náchod – miasto graniczne nad rzeką Metuje. Na wzgórzu ponad doliną stoi
renesansowo-barokowy zamek z pięcioma dziedzińcami i dominującą cylindryczną wieżą z renesansową galerią (punkt widokowy). Wewnątrz mieści się muzeum
z ciekawą kolekcją arrasów. W fosie zamkowej znajduje się wybieg z niedźwiedziami: Daszą i Ludwikiem. Popularny jest też tutejszy browar.
Garść informacji
Kudowski Ośrodek Kultury Sportu i Promocji Zdrojowa 44,
tel. 74 866 13 87, www.kudowa.pl.
Zespół Uzdrowisk Kłodzkich oddział w Kudowie-Zdroju Moniuszki 2,
tel. 74 868 04 01, http://zuk-sa.pl.
Linia kolejowa Kłodzko–Kudowa-Zdrój została ponownie uruchomoona po re-
82
Kudowa-Zdrój
moncie pod koniec 2013 r. W niedziele i święta istnieje bezpośrednie połączenie
z Warszawą. Dworzec autobusowy znajduje się przy stacji kolejowej. Można tu dojechać bezpośrednio z Gorzowa Wielkopolskiego, Katowic, Kielc, Kłodzka, Legnicy, Łodzi, Opola, Wałbrzycha, Warszawy, Wrocławia oraz Zakopanego. Stąd także
możemy wybrać się na wycieczkę do Pragi lub przygranicznego Náchodu.
Imprezy cykliczne: Wielka Majówka (kwiecień–maj),
Międzynarodowy Festiwal Moniuszkowski (sierpień),
Lato Filmowe w Hrabstwie Kłodzkim (sierpień), Święto
Pieczonego Ziemniaka (wrzesień).
Lądek-Zdrój
leży u podnóża Gór Złotych w dolinie Białej Lądeckiej. W średniowieczu biegł tędy szlak z Pragi do Krakowa. Miasto zawdzięcza swój rozwój handlowi, rzemiosłu oraz złożom cieplicowych wód mineralnych
wzmiankowanych już w połowie XIII w. Zamożność dawnego kupieckiego miasta
można podziwiać we wspaniale zachowanym oryginalnym historycznym centrum,
które mimo wojen i klęsk żywiołowych przetrwało do dzisiaj. Szczególnie zachwyca
Rynek otoczony wspaniałą zabytkową zabudową. Podcieniowe kamieniczki z pięknymi dekoracjami fasad pochodzą z przełomu XVI i XVII w. W kamienicy nr 1
mieszkał Michał Klahr, najsłynniejszy barokowy rzeźbiarz Ziemi Kłodzkiej. Dzisiaj
znajduje się tu jego muzeum. Stworzył on barokową kolumnę Trójcy Świętej obok
ratusza oraz dekoracje i wyposażenie parafialnego kościoła Narodzenia NMP. Obok
eklektycznego ratusza na płycie Rynku znajdziemy także średniowieczny pręgierz,
niegdyś jeden z ważnych elementów pejzażu miast. Perełkę centrum stanowi gotycki kamienny most św. Jana z XVI w. spinający brzegi Białej Lądeckiej. Ozdobą
przeprawy jest XVIII-wieczna figura św. Jana Nepomucena. Na szczęście dla zabytków miasta już od dawna ruch samochodowy z Kłodzka w kierunku Stronia Śląskiego omija centrum obwodnicą poprowadzoną stokami Dzielca. Również główna
niegdyś droga ze Złotego Stoku przebiega z dala od centrum, prowadząc na most
nad Białą Lądecką. Po okresie prosperity nadszedł czas klęsk żywiołowych i wojen
w XVII i XVIII w. Potem funkcja uzdrowiskowa Lądka-Zdroju przewyższyła dotychczasową handlową i rzemieślniczą. Na początku XIX w. tutejsze uzdrowisko
należało do najpopularniejszych na terenie Niemiec. Rangę uzdrowiska zwiększały
wizyty tak znanych postaci jak król pruski Fryderyk Wilhelm III czy poeta Johann
Wolfgang Goethe. Duże zasługi dla popularności tego miasta miała królewna Marianna Orańska, która od 1838 r. była właścicielką okolicznych dóbr, nazywanych
kluczem strońskim. Jednym z jej celów stało się udostępnienie tych pięknych terenów turystom. Do pierwszych przedsięwzięć należała budowa drogi z Kamieńca
Ząbkowickiego przez Złoty Stok i Lądek-Zdrój do Stronia Śląskiego, a następnie
na przełęcz Płoszczyna w Masywie Śnieżnika. Ten wygodny górski trakt umożliwił dojazd do Lądka-Zdroju z ominięciem Kłodzka. Do dzisiaj droga ta, choć kręta
i wąska, pełni swoją funkcję, skracając drogę i omijając zatłoczoną stolicę Kotliny
Kłodzkiej.
86
Lądek-Zdrój
Uzdrowisko
Góry Złote to niewielkie, ale zasobne w bogactwa mineralne pasmo górskie w Sudetach. Najcenniejszym ich skarbem było kiedyś złoto wydobywane w kopalniach Złotego Stoku. Pokłady cennego kruszcu wyczerpały się, ale pozostało jeszcze inne, nie
mniej cenne bogactwo w postaci złóż wód mineralnych. Pod koniec XV w. przeprowadzono pierwsze naukowe analizy składu lądeckich cieplic. Uzdrowisko w pełnym tego
słowa znaczeniu zaczęło się rozwijać wiek później. Wówczas to w zbudowanych tu zakładach kąpielowych stosowano wodę ze źródła św. Jerzy. Dzisiaj eksploatuje się siedem: Jerzy, Wojciech, Chrobry, Maria Skłodowska-Curie, Dąbrówki, Stare i L-2. Wody
lądeckie należą do termalnych. Są wyjątkowe ze względu na domieszkę radonu. Sześć
źródeł o zróżnicowanym składzie i temperaturze 19–45°C stosuje się w leczeniu wielu
chorób, takich jak schorzenia reumatyczne, narządów ruchu oraz miażdżyca i nerwice.
Uzdrowisko jest oddalone o mniej więcej kilometr od centrum Lądka-Zdroju. Króluje
tu elegancka XIX-wieczna zabudowa sanatoryjna skąpana w zieleni parku Zdrojowego. Najpiękniejszy obiekt uzdrowiska to budynek Zakładu Przyrodoleczniczego „Wojciech” wybudowany nad zdrojem o tej samej nazwie. Przykryty kopułą potężny gmach
swą architekturą przypomina pałac. Znajdują się tutaj liczne gabinety, a pod kopułą na
parterze wykładany marmurem owalny basen z wodą termalną oraz pijalnia wód na
piętrze. Wojciech jest jednym z obiektów przedsiębiorstwa Uzdrowisko Lądek-Długopole SA. Należą do niego jeszcze sanatoria: Józef, Jan, Adam, Urszula i Stanisław wybudowane w XIX i na początku XX w. oraz duże współczesne Sanatorium „Jubilat”.
W uzdrowisku znajdują się także obiekty innych firm. W zespole zabudowy wokół
parku Zdrojowego znajdują się również dwa miejsca kultu: kościół NMP na Pustkowiu
z końca XVII w. z dobudowaną w XIX w. wieżą oraz kaplica św. Jerzego. Do malowniczych zespołów historycznej zabudowy należy kompleks willi zlokalizowanych wokół
owalnego pl. Partyzantów na lewym brzegu Białej Lądeckiej, czyli po przeciwnej stronie zabudowy sanatoryjnej. Ciekawostką architektoniczną jest kryty, stylizowany na
gotycki, most nad Białą Lądecką.
Wypoczynek
Lądek-Zdrój to nie tylko uzdrowisko, ale i popularny ośrodek wypoczynkowy.
Alejki parku Zdrojowego i ulice Lądka-Zdroju niepostrzeżenie przechodzą w ścieżki i drogi wprowadzające spacerowiczów w Góry Złote. Ten górski łańcuch razem
87
Na Przełęcz Lądecką przez Karpień
Szlaki: niebieski – zielony – czerwona ścieżka dydaktyczna.
Początek i koniec trasy: pl. Marii Skłodowskiej-Curie;
skrzyżowanie ulic Wolności i Granicznej nad parkiem
Zdrojowym.
Trasa wycieczki obejmuje najatrakcyjniejsze miejsca w Górach Złotych w sąsiedztwie Lądka-Zdroju.
Przebieg trasy: pl. Marii Skłodowskiej-Curie – ul. Leśna – Trojak (766 m n.p.m.,
ciekawe grupy skalne) – Rozdroże Zamkowe – Karpień (ruiny zamku) – Rozdroże
Zamkowe (kontynuacja wycieczki zielonym szlakiem) – Trawieńska Góra (rozpoczęcie widokowego odcinka wycieczki) – Przełęcz Lądecka – Młyńska (828 m
n.p.m.; zmiana szlaku na czerwoną ścieżkę dydaktyczną) – Skalny Wąwóz – Lutynia (kościół św. Jana Nepomucena) – Lądek-Zdrój.
z położonymi na południe od Lądka-Zdroju Górami Bialskimi i Masywem Śnieżnika leżą w granicach Śnieżnickiego Parku Krajobrazowego. Tę niezwykle malowniczą i różnorodną krajobrazowo górską krainę można poznać w czasie wycieczek
i spacerów ścieżkami dydaktycznymi, lokalnymi trasami spacerowymi oraz turystycznymi szlakami pieszymi i rowerowymi. Do najpopularniejszych tras spacerowych w Lądku-Zdroju należy niebieski szlak doliną Białej Lądeckiej do Radochowa
oraz na leżące ponad wsią wzgórze Cierniak, gdzie znajduje się kaplica i Droga
Krzyżowa oraz Jaskinia Radochowska. Drugim popularnym celem jest wycieczka
niebieskim szlakiem do parku skalnego na szczycie Trojaka i dalej ku ruinom średniowiecznego zamku Karpień (ok. 4 km od centrum uzdrowiska). Popularnością
cieszy się szlak na szczyt Borówkowej w głównym grzbiecie Gór Złotych, gdzie
przyciąga wieża widokowa wzniesiona po czeskiej stronie granicy. To najbliżej
Lądka położony punkt widokowy, skąd podziwiać możemy panoramę wszystkich
pasm górskich otaczających Kotlinę Kłodzką. Najpopularniejszym celem wycieczek wysokogórskich jest oczywiście Śnieżnik (1425 m n.p.m.). To najwyższy szczyt
Ziemi Kłodzkiej. Jednak ze względu na oddalenie na początek wyprawy najlepiej
wybrać leżące bliżej szczytu Stronie Śląskie, Kletno lub Sienną. Wycieczki z tej
88
Lądek-Zdrój
ostatniej wsi ułatwia wyciąg krzesełkowy na Czarną Górę (1205 m n.p.m.), gdzie
znajduje się wieża widokowa, a Śnieżnik widać jak na dłoni. Śnieżnik to wspaniały
punkt widokowy, a schronisko leżące na Hali pod Śnieżnikiem jest ważnym węzłem szlaków turystycznych. W najwyższych partiach Masywu Śnieżnika można
spotkać stada muflonów. Góry Bialskie ze względu na wyludnienie nazywa się sudeckimi Bieszczadami. Do najbardziej malowniczych miejsc należy dolina Białej
Lądeckiej, gdzie rozgrywała się akcja powieści Marka Hłaski Ostatni do raju, na
podstawie której zrealizowany został w plenerach Gór Bialskich film Baza ludzi
umarłych. U źródeł rzeki szumi Puszcza Jaworowa (rezerwaty: Nowa Morawa
i Puszcza Śnieżnej Białki). Wspomniany już wyciąg w Siennej należy do kompleksu
ośrodka „Czarna Góra”, największego centrum narciarstwa (zimą) i rowerowego
zjazdu (latem) we wschodniej części Kotliny Kłodzkiej. Uzupełnia go mniejsza stacja narciarska w Kamienicy.
Kłodzko – zob. s. 46 oraz 340–349.
Stronie Śląskie – miasteczko z licznymi ciekawymi zabytkami, takimi jak
pałacyk letni Marianny Orańskiej (obecnie Urząd Miasta), pozostałości dawnego
parku przypałacowego nad Morawką, kościół z 1. poł. XVIII w., huta szkła kryształowego „Violetta”.
Kletno – wieś, w której warto zobaczyć Jaskinię Niedźwiedzią o sieci korytarzy
mającej blisko 2 km długości, z bogatą szatą naciekową. Podziemna trasa turystyczna ma około 400 m. Interesująca jest również Sztolnia Fluorytowa dawnej
kopalni rud uranu, gdzie 200-metrowy odcinek z 37 km korytarzy kopalni udostępniono zwiedzającym.
Złoty Stok – dawny ośrodek wydobycia złota i rud arsenu. Zaciekawią nas
z pewnością zabytkowa zabudowa z XVI–XIX w., udostępniony do zwiedzania
oświetlony fragment sztolni dawnej kopalni arsenu (eksploatacja do 1962 r.),
kolejka podziemna, zabudowania kopalni na powierzchni, Park Linowy Skalisko
w Złotym Jarze (w pobliżu kopalni) (zob. s. 348).
89
Garść informacji
Punkt Informacji Turystycznej Rynek 1, tel. 74 814 64 82, www.ladek.pl.
Uzdrowisko Lądek-Długopole SA Wolności 4, tel. 74 814 64 37,
www.uzdrowisko-ladek.pl.
Stacja kolejowa zlokalizowana jest przy wjeździe do Lądka-Zdroju od strony
Kłodzka. Niestety od kilku już lat ruch pasażerski na linii biegnącej z Kłodzka jest
wstrzymany. Dworzec autobusowy znajduje się na wzgórzu, w sąsiedztwie mostu
nad doliną Białej Lądeckiej pomiędzy Rynkiem a częścią uzdrowiskową miasta.
Dojeżdżają tu autobusy lokalne z Kłodzka, jak również dalekobieżne z Warszawy
i Wrocławia.
Imprezy cykliczne: Festiwal Sygnalistów Myśliwskich
(maj), Międzynarodowy Festiwal Tańca „Lądeckie Lato
Baletowe” (lipiec), Lądeckie Ludowe Zdroje (lipiec),
Festiwal Krystyny Jandy (sierpień), Przegląd Filmów
Górskich im. Andrzeja Zawady (wrzesień).
Nałęczów
swą nazwę zawdzięcza rodowi Małachowskich herbu Nałęcz, a status i pozycję odkrytym tu źródłom mineralnym. Tereny, na których leży miejscowość, od średniowiecza należały do wsi Bochotnica. Początkowo
była ona osadą grodową. W połowie XIV w. erygowano tutaj parafię. W połowie
XVIII w. klucz bochotnicki nabył Stanisław Małachowski, przenosząc tu siedzibę rodu i budując pałac. Zmienił też nazwę miejscowości. Do dzisiaj herb rodowy
Małachowskich widnieje w herbie miasta uzdrowiska. Pałac Małachowskich w Nałęczowie zaprojektował Jan Ferdynand Nax w stylu wczesnego klasycyzmu. Podczas poszukiwań geologicznych na przełomie XVIII i XIX w. natrafiono w majątku
Małachowskich na źródła wody, której lecznicze właściwości potwierdziła analiza
składu przeprowadzona w 1817 r. To zadecydowało o kierunku rozwoju posiadłości. Dzisiaj pałac i park wokół niego to samo centrum uzdrowiska Nałęczów. Do
parku prowadzą trzy bramy – Wschodnia, Zachodnia i Północna – jeden z charakterystycznych elementów zabudowy uzdrowiskowej. Pod koniec XIX i na początku XX w. powstało w Nałęczowie wiele charakterystycznych obiektów tworzących
dzisiaj ciekawy zespół architektoniczny. Największe skupiska pensjonatowej i rezydencjonalnej zabudowy spotkać można w sąsiedztwie parku Zdrojowego przy
ulicach: Armatniej Góry, 1 Maja, Lipowej i Poniatowskiego. Chyba najliczniej reprezentowanym architektem początku XX w. jest Jan Witkiewicz-Koszczyc, brat
stryjeczny Witkacego. Tworzył on charakterystyczne drewniane i murowane budynki, w których wyczuwa się inspirację stylem zakopiańskim. Pierwszym z tych
obiektów jest drewniany Domek Żeromskiego, pełniący funkcję letniej pracowni
pisarza. Dzisiaj mieści się tu Muzeum Stefana Żeromskiego. Niedaleko znajduje się
również drewniana kaplica św. Karola Boromeusza. Autorstwa Witkiewicza-Koszczyca są również dawne: Szkoła Rzemieślnicza, Dom Ludowy i Ochronka (Centrum
Promocji, Historii i Tradycji Nałęczowa) oraz willa Brzozy. Wille innych architektów wznoszone były w modnym stylu uzdrowiskowym, nazywanym szwajcarskim,
oraz w stylu eklektycznym nawiązującym do architektury renesansowej Włoch
i Francji. Do najstarszych, wzniesionych w ostatnim dwudziestoleciu XIX w. należą wille drewniane: Oktawia, należąca do żony Stefana Żeromskiego, Podgórze
i Ustronie, jak również murowane: Tolin, Zofijówka i wytworna Ukraina. W ich
cieniu, niestety, oraz w cieniu drzew po południowej stronie parku Zdrojowego
niszczeje dwór Michała Górskiego, który odkupił uzdrowisko od Małachowskich
w 2. poł. XIX w. i którego działalności uzdrowisko zawdzięcza odrodzenie.
92
Nałęczów
Uzdrowisko
O Nałęczowie można powiedzieć, że jest najpiękniejszym nizinnym uzdrowiskiem
w Polsce. Jak Krynica w górach, Sopot nad morzem, tak Nałęczów króluje w nizinnej
części naszego kraju. Budowę uzdrowiska Małachowscy rozpoczęli niezwłocznie po
otrzymaniu oficjalnych wyników analizy składu źródeł. Już na początku lat 20. XIX w.
otwarto tu Łazienki, Dom Kąpielowy i dom gościnny. Do powstania listopadowego
uzdrowisko rozwijało się bardzo intensywnie. Potem nastąpił regres spowodowany
powstaniami (listopadowym i styczniowym) oraz wydarzeniami Wiosny Ludów.
W 1878 r. Nałęczów odkupił od Małachowskich Michał Górski, który oddał opiekę
zdrowotną nad pacjentami w ręce trzech lekarzy: Fortunata Łowickiego, Konrada
Chmielewskiego i Wacława Lasockiego. Dzięki nim w latach 80. XIX w. nastąpiło odrodzenie popularności Nałęczowa. Michał Górski zapraszał do uzdrowiska znamienitych gości: Henryka Sienkiewicza, Bolesława Prusa, Ignacego Paderewskiego, Henryka Siemiradzkiego i Stanisława Przybyszewskiego. Z Nałęczowem związał się też Stefan Żeromski, który na zaproszenie właściciela został nauczycielem jego dzieci, a w czasie pobytu poznał swoją przyszłą żonę. Uzdrowisko stało się tłem powieści Ludzie
bezdomni. O Nałęczowie pisali też Ewa Szelburg-Zarembina i Bolesław Prus. Słabo
zmineralizowane wodorowęglanowo-wapniowe i żelaziste wody nałęczowskie mają
zbawienny wpływ na układ krążenia i poprawę stanu psychofizycznego ludzkiego organizmu. Do dzisiaj leczy się tutaj wszelkie schorzenia kardiologiczne i choroby układu
krążenia. Do pobytów leczniczych w Nałęczowie kierowani są pacjenci z chorobą wieńcową, nadciśnieniem tętniczym, nerwicą sercowo-naczyniową oraz pacjenci po przebytych zawałach i operacjach kardiologicznych. Nałęczowskie uzdrowisko leży pośród
zieleni parku Zdrojowego, niegdyś parku otaczającego rezydencję Małachowskich.
Przez park przepływają w malowniczych dolinach rzeki Bystra i Bochotniczanka. Nurt
tej drugiej urozmaica malowniczy staw, historyczne centrum uzdrowiska. Na brzegach
stawu znajduje się Aleja Gwiazd Polskiego Kolarstwa oraz spiżowe figurki wędrujących
kaczuszek, które stały się ulubieńcami dzieci. Wśród otaczającej staw zieleni leżą dawne i współczesne budynki uzdrowiska. Po północnej stronie nad samym stawem znajduje się Sanatorium „Książę Józef”, czyli dawna „hydroterapia”, najstarszy z zachowanych obiektów uzdrowiskowych Nałęczowa. Rozbudowany o nowe skrzydła obecnie
należy do Zakładu Leczniczego „Uzdrowisko Nałęczów”, będącego również właścicielem innych leżących w sąsiedztwie budynków. Są to zabytkowe Stare Łazienki, Domek
Grecki i Domek Gotycki (pracownie specjalistyczne), Palmiarnia i Pijalnia. Obok znaj-
93
dują się Atrium oraz Termy Pałacowe Nałęczowianka, obiekty SPA Nałęczów – oddziału spółki Zakład Leczniczy „Uzdrowisko Nałęczów”, który świadczy usługi z zakresu odnowy biologicznej, określane współcześnie jako SPA & wellness. W południowo-wschodniej części parku Zdrojowego znajdują się kolejne budynki sanatoryjne
„Uzdrowiska Nałęczów”: Werandki, czyli obiekt rehabilitacyjny, Pawilon Angielski,
Stary Pałac z siedzibą dyrekcji uzdrowiska oraz pałac Małachowskich mieszczący Muzeum Bolesława Prusa oraz Kawiarnię i Klub Kuracjusza. Przed pałacem na alejce parkowej znajduje się Ławeczka Bolesława Prusa, oryginalny pomnik pisarza, do którego
można się dosiąść. Dwa ostatnie obiekty, Sanatorium „Fortunat” i nowoczesna, niedawno oddana do użytku Jesienna Rezydencja, znajdują się po przeciwnych stronach
al. Kościuszki na wschód od parku Zdrojowego. Z przedsiębiorstwem „Uzdrowisko
Nałęczów” współpracują także: Gabinety Lekarskie Luxmed, Ośrodek Chirurgii Oka
prof. Z. Zagórskiego, Ośrodek Ortopedii i Traumatologii „Arthros” i Ośrodek Kardiologii Inwazyjnej „Ikardia”. W Nałęczowie znajdują się też sanatoria innych firm, np.
Kolejowy Szpital Uzdrowiskowy, Sanatorium Uzdrowiskowe dla Rolników, Sanatorium Związku Nauczycielstwa Polskiego.
Wypoczynek
Nałęczów leży na Płaskowyżu Nałęczowskim pomiędzy Lublinem a Kazimierzem
Dolnym w odległości 23 km od pierwszego i 25 km od drugiego miasta. To pofałdowana
kraina z uroczą mozaiką pól i lasów. Cały region pokrywa gruba warstwa osadów lessowych. Rzeki Bystra i Bochotniczanka oraz ich dopływy pocięły cały region gęstą siecią
dolin, jarów i wąwozów wyżłobionych w lessowym podłożu. Im dalej pojedziemy na zachód w kierunku Wisły, tym głębsze doliny i wąwozy lessowe ujrzymy, krajobraz zaś
miejscami przypomina nieco obszary podgórskie. Rzeka Bystra w rejonie Nałęczowa
i Kazimierza Dolnego meandruje w głębokiej dolinie przypominającej dolinę górskiego
potoku. W pobliżu ujścia głębokość doliny przekracza 80 m. Skarpa doliny Wisły przy
ujściu Chodelki we wsi Dobre pod Kazimierzem osiąga ponad 90 m wysokości. Obszar
na zachód od Nałęczowa aż po Małopolski Przełom Wisły w rejonie Kazimierza Dolnego
obejmują granice Kazimierskiego Parku Krajobrazowego. Pobyt w Nałęczowie to okazja
do organizacji wycieczek po tym pięknym i urozmaiconym terenie. Okolice Nałęczowa
można poznać, poruszając się 10-kilometrowym okrężnym żółtym szlakiem spacerowym. Z Lublinem i Kazimierzem Dolnym łączy Nałęczów czerwony szlak pieszy i rowerowy. Obie miejscowości są w zasięgu jednodniowej rowerowej wycieczki.
Dużą atrakcją regionu jest Nadwiślańska Kolej Wąskotorowa. To 50-kilometrowy
94
Nałęczów
Rowerem przez Płaskowyż Nałęczowski
Szlaki: czerwony – niebieski – żółty – czarny – czerwony.
Początek i koniec trasy: Nałęczów, park Zdrojowy;
ul. Armatnia Góra.
Trasa prowadzi najpiękniejszymi krajobrazowo miejscami w Kazimierskim Parku Krajobrazowym. Po drodze zobaczymy liczne wąwozy i doliny, wysokie brzegi
Małopolskiego Przełomu Wisły w okolicach Kazimierza Dolnego. Urozmaicona trasa, liczne podjazdy i zjazdy.
Przebieg trasy: Nałęczów – Wąwolnica (dolina Bystrej) – Kębło (wąwozy lessowe) – Rąblów (dolina Bystrej) – Witoszyn – Rzeczyca – Kazimierz Dolny (opis poniżej) – Męćmierz (Małopolski Przełom Wisły) – Podgórz (zmiana szlaku na niebieski;
dolina Chodelki) – Dobre (ponad 90-metrowa skarpa wiślana) – Polanówka (zmiana szlaku na żółty) – Bielsko, rzeka Kowalanka (zmiana szlaku na czarny) – Karczmiska – Wymysłów – Obliźniak – Zaborze – Kębło (zmiana szlaku na czerwony) – Wąwolnica – Nałęczów.
fragment historycznej sieci Nałęczowskiej Kolei Wąskotorowej, która łączyła majątki i folwarki z cukrowniami. Pierwsza linia kolejki konnej powstała tu już w 1892 r.,
chociaż sieć aktualnych połączeń powstała dopiero w latach 1900–1911. Pociągi turystyczne kursują na odcinkach Opole Lubelskie–Karczmiska–Polanówka, Poniatowa–Karczmiska–Polanówka, Opole Lubelskie–Karczmiska–Wąwolnica, Poniatowa–
Karczmiska–Wąwolnica. Stacja węzłowa Karczmiska jest najważniejszym miejscem
całej sieci. Znajduje się tutaj wagonownia oraz lokomotywownia. Najstarsze budynki
na stacji pochodzą z 1917 r. Północną część stanowi duża rampa i plac wyładunkowy.
Na stacji zachował się też dawny żuraw do nawęglania parowozów. Są więc widoki na
powrót trakcji parowej na trasie, a na razie pociągi prowadzą lokomotywy spalinowe.
Gołąb – wieś w powiecie puławskim z zespołem sakralnym kościoła św.św.
Floriana i Katarzyny oraz kaplicy Matki Boskiej Loretańskiej, który należy do najcenniejszych zabytków doby renesansu w Polsce.
Kazimierz Dolny – jeden z turystycznych „towarów eksportowych” naszego kraju.
95
Jego fotografie znajdziemy w każdym folderze zapraszającym do Polski. Maleńkie miasto pełne jest zabytków, które świadczą o świetności tego miejsca w XVI i XVII w. Na wysokiej skarpie wznosi się wieża i ruiny zamku Kazimierza Wielkiego. W centrum podziw
wzbudzają manierystyczne kamieniczki pokryte dekoracją rzeźbiarską, manierystyczny
kościół farny oraz spichlerze. Całość miejskiej zabudowy uznana za pomnik historii tworzy naprawdę urokliwy, choć w weekendy dość zatłoczony zakątek (zob. s. 458, 461).
Puławy – dawna osada handlowa, która awansowała do roli magnackiej rezydencji w 2 poł. XVII w. Najcenniejszym zespołem zabytków jest zespół pałacowy leżący na
wysokiej skarpie wiślanej. Dzisiejszy wygląd tego założenia pałacowo-parkowego jest
dziełem przebudowy z przełomu XVIII i XIX w., której dokonał puławski architekt Christian Piotr Aigner, nadworny architekt książąt Czartoryskich. Najokazalszą budowlą jest
klasycystyczny pałac. Piękny park na skarpie urozmaicają zaprojektowane w różnych
stylach pawilony i budynki: Domek Gotycki, Świątynia Sybilli, Brama Rzymska, Altana
Chińska. Kompleks parkowy od strony południowej zamyka Pałac Marynki, zbudowany
dla Marii z Czartoryskich Wirtemberskiej, a od północy wzniesiony na wzór rzymskiego
Panteonu kościół Wniebowzięcia Matki Boskiej (zob. s. 462).
Wąwolnica – wieś mieszcząca sanktuarium maryjne z kultem figurki Matki
Boskiej z Kębła.
Garść Informacji
Centrum Informacji Turystycznej „Kraina Lessowych Wąwozów”
al. Kasztanowa 2, tel. 81 501 61 01, http://kraina.org.pl.
Zakład Leczniczy „Uzdrowisko Nałęczów” SA al. Małachowskiego 5,
tel. 81 501 43 56, www.uzdrowisko-naleczow.com.pl.
Do Nałęczowa można dojechać koleją lub autobusem. Stacja kolejowa znajduje
się 3,5 km na północ od centrum miasta. Zatrzymują się tu wszystkie pociągi, nawet
międzynarodowe. Bezpośrednio dojedziemy tu z: Bydgoszczy, Chełma, Katowic, Kielc,
Kołobrzegu, Krakowa, Opola, Poznania, Radomia, Świnoujścia, Trójmiasta, Warszawy, Wrocławia oraz lokalnymi pociągami z Dęblina, Dorohuska, Lublina i Puław.
Przez Nałęczów nie kursują autobusy dalekobieżne, utrzymywane są za to lokalne połączenia z Puławami, Lublinem i Opolem Lubelskim.
Imprezy cykliczne: Nałęczowski Festiwal Tańca (czerwiec),
Nałęczowskie Divertimento (lipiec), Międzynarodowe
Spotkania Folklorystyczne (lipiec), Festiwal Wokalny
„Nałęczowskie Belcanto” (sierpień).
Polańczyk
Bieszczady to najdalej na południowy wschód wysunięty fragment naszego
kraju, owiany mgłą tajemnicy, którą skutecznie rozpędza kilkaset tysięcy turystów zadeptujących szlaki w sezonie letnim. Jedną z atrakcji regionu, poza pięknymi górami, stanowi Jezioro Solińskie, największe i najbardziej malownicze
sztuczne jezioro w naszym kraju. Powstało niedaleko ujścia Solinki do Sanu,
gdzie wyrosła w 1968 r. najwyższa w Polsce (82 m wysokości) zapora wodna,
spiętrzając wody obu rzek. Dawne kręte doliny, którymi wiły się potoki wpadające do Sanu i Solinki, zamieniły się w zatoki jeziora. Polańczyk, który dysponuje
najdłuższą linią brzegową nad jeziorem, to największa z miejscowości wypoczynkowych nad jego wodami. Położony częściowo na malowniczym półwyspie, a częściowo na stokach wznoszącej się ponad jeziorem góry Wierchy (653 m n.p.m.),
bywa nazywany bieszczadzkim Zakopanem. Liczba ośrodków wczasowych, hoteli, sanatoriów, pensjonatów i kwater prywatnych w pełni uzasadnia to porównanie, chociaż Tatry w Zakopanem są tuż-tuż, natomiast najbliższa z bieszczadzkich połonin znajduje się 15 km w linii prostej od Polańczyka. W pogodny dzień
zobaczyć możemy panoramę najwyższej części Bieszczad z pagórka Sawin (516 m
n.p.m.), wznoszącego się ponad uzdrowiskową częścią miejscowości. Zresztą jest
to też najlepszy punkt widokowy w Polańczyku. Rozciąga się stąd 360-stopniowa
panorama. Znajdują się tu ławy i stoły, a więc kontemplację widoków możemy
połączyć z minipiknikiem rodzinnym. Historyczną pamiątkę stanowi dawna murowana cerkiew z 1907 r. (dzisiaj kościół). W ołtarzu głównym cerkwi znajduje się
cudowna ikona Matki Boskiej z Dzieciątkiem z XVIII w., cel pielgrzymek. W dolince niewielkiego potoczku obok kościoła bije cudowne źródełko.
Uzdrowisko
Polańczyk stał się znany i popularny nie tylko dzięki położeniu nad Jeziorem
Solińskim. Szybki rozwój zawdzięcza odkryciu w latach 70. XX w. źródeł mineralnych, które bieszczadzką wieś zamieniły w uzdrowisko. Oficjalny status uzdrowiska Polańczyk otrzymał w 1999 r. Występują tu źródła wód wodorowęglanowo-chlorkowych, sodowych, bromkowych i jodkowych. Stosuje się je do leczenia chorób układu moczowego i oddechowego oraz chorób kobiecych. Pacjenci korzystają
z usług kilku niezależnych sanatoriów: „Atrium”, „Dedal”, „Ela”, „Plon” i „Solinka”.
Kompleksy współczesnych gmachów sanatoriów wznoszą się po obu stronach
98
Polańczyk
głównej, przecinającej grzbiet półwyspu szerokiej ulicy w otoczeniu parkowej i naturalnej roślinności. Na północnych stokach półwyspu w sercu części uzdrowiskowej Polańczyka leży park Zdrojowy. Alejki wytyczono tu pośród naturalnego lasu,
oczyszczając go tylko z chwastów i wszędobylskich krzaków. Najpiękniejsze są potężne, ponad 20-metrowe świerki. Park schodzi aż nad brzeg Fiordu Nelsona, jak nazywa się zatokę Jeziora Solińskiego, gdzie na przystaniach w sezonie można rozpocząć
wodną wyprawę kajakiem lub rowerem wodnym.
Wypoczynek
Główna ulica uzdrowiskowego Polańczyka, biegnąca grzbietem górskiego
szczytu, który stał się półwyspem Jeziora Solińskiego, w sezonie tętni życiem.
W środkowej części półwyspu znajduje się kompleks kawiarenek, restauracji i małych przytulnych lokali. Droga prowadząca przez uzdrowisko kończy się płatnym
parkingiem. Dalej już nie można wjechać samochodem. Na kąpielisko i przystanie
leżące na cyplu prowadzi asfaltowy trakt. Trawiasta plaża pośród rzadko rosnących
drzew jest w sezonie pełna urlopowiczów. Można tu wypożyczyć kajak, łódkę lub
rower wodny. Do przystani zawijają statki wycieczkowe, którymi można odbyć rejs
po wodach Jeziora Solińskiego. W bliższej gór części Polańczyka w sezonie również
jest gwarno. Znajdują się tu małe hotele, pensjonaty i wiele domów oferujących
noclegi. Nad samymi brzegami i w ich sąsiedztwie położone są pola kempingowe,
kąpieliska i przystanie. Polańczyk ma też wyspę, na którą dostaniemy się promem.
Na wyspie mieści się duży samodzielny ośrodek wypoczynkowy z przystanią, sklepem i zapleczem gastronomicznym. W dużych ośrodkach sanatoryjnych i wypoczynkowych znajdują się kryte baseny. Są też korty tenisowe, boiska do piłki nożnej, siatkówki i koszykówki, jak również wypożyczalnie rowerów.
Spacery i krótkie wycieczki po okolicy Polańczyka umożliwiają okrężne szlaki
spacerowe: żółty, niebieski, czerwony i zielony. Żółty prowadzi na dominujący nad
Polańczykiem szczyt Kabajka (606 m n.p.m.), czerwonym dojść można do Soliny
lub Myczkowa, niebieskim na Wierchowiny (660 m n.p.m.), a zielony oprowadza
wokół całego półwyspu, na którym leży uzdrowisko.
Polańczyk przecina tzw. Mała Obwodnica Bieszczadów – droga, która łączy
miejscowości położone wokół Jeziora Solińskiego w Bieszczadach i Górach Sanocko-Turczańskich z Leskiem i Ustrzykami Dolnymi. Dojazd do połonin umożliwia droga w dolinie Solinki z Bukowca do Dołżycy, która łączy Małą Obwodnicę
z Wielką Obwodnicą. Z Polańczyka można więc łatwo dojechać samochodem lub
99
autobusem w dowolne miejsce pod bieszczadzkimi połoninami. Warto skorzystać
z dobrze zorganizowanej komunikacji autobusowej (www.veolia-transport.pl).
Polańczyk ma dogodne połączenia z Sanokiem i Leskiem – głównymi miastami
regionu. Kilka autobusów dziennie odjeżdża stąd także do Ustrzyk Górnych, umożliwiając dojazd do wyjściowych szlaków, na przykład w Wetlinie, Brzegach Górnych czy na przełęczach Wyżnej i Wyżniańskiej. To główne miejsca, skąd prowadzą szlaki na połoniny Wetlińską, Caryńską, Smerek, Hnatowe Berdo czy Wielką
i Małą Rawkę. Dopasowując czas górskiej wycieczki do rozkładu, można spędzić
w górach cały dzień i wrócić na przystanek. Jeśli wybierzemy się na wycieczkę samochodem, w miejscach rozpoczęcia szlaków znajdziemy płatne parkingi (10–15 zł
za cały dzień).
Wycieczki rowerowe z Polańczyka umożliwiają lokalne drogi w dolinach rzek
i potoków. Dla zaawansowanych możliwości są dużo większe, przez góry bowiem
prowadzą liczne trakty, ścieżki i drogi do zwózki drewna. Zarówno lokalnymi, jak
i górskimi traktami poprowadzono szlaki turystyki rowerowej ułatwiające wybór
trasy. Do szlaków dla wszystkich należy piękna droga doliną Sanu do Dwernika lub
doliną Solinki i Wetliny do Kalnicy. Można też polecić okrężną wycieczkę rowerową
niebieskim szlakiem: Polańczyk – Myczków – Berezka – Wola Matiaszowa – Bereźnica Wyżna – Przełęcz pod Markowską – Górzanka – Wołkowyja – Polańczyk.
Lesko – zabytkowe miasto na wysokim lewym brzegu Sanu. Zachowały się tu zabytki kultury żydowskiej: piękna renesansowa bożnica i kirkut, na którym wciąż można podziwiać około 2 tys. kamiennych nagrobków. Wznosi się tu również zamek Kmitów, gdzie znajduje się obecnie hotel. Nad miastem dominuje wysoka wieża obronnego
kamiennego kościoła ufundowanego w XVI w. przez Kmitów, a przebudowanego po
pożarze w 1706 r. Pod miastem przy drodze do Ustrzyk Dolnych znajduje się Leski
Kamień – wychodnia piaskowca magurskiego o wysokości 20 m i długości kilkudziesięciu metrów. Według legendy skała wypadła z rąk diabła, który zamierzał za jej pomocą zniszczyć klasztor w Zagórzu.
Sanok – zob. s. 60.
Łobozew Górny – wieś w paśmie Żukowa. Znajduje się tu drewniany kościół
Najświętszego Serca Jezusa z połowy XIX w., zabytkowe chałupy i dwór z 2. poł.
XIX w.
Olszanica – wieś w powiecie leskim, gdzie znajduje się zespół pałacowy z począt-
100
Polańczyk
Wycieczka Połoniną Wetlińską
Szlaki: czerwony – żółty.
Początek i koniec wycieczki: Brzegi Górne; Wetlina.
Wycieczka prowadzi na widokowy grzbiet Połoniny
Wetlińskiej, z której można podziwiać całe Bieszczady. Po drodze schronisko
PTTK Chatka Puchatka. Ze względu na oddalenie punktu początkowego i końcowego preferowany dojazd autobusem; przystanki autobusowe w Brzegach
Górnych i Wetlinie znajdują się obok wejścia i zejścia ze szlaków.
Przebieg trasy: Brzegi Górne – schronisko „Chatka Puchatka” (1228 m n.p.m.)
– Hasiakowa Skała – Srebrzysta Przełęcz – Osadzki (1253 m n.p.m.) – Szare Berdo –
Przełęcz M. Orłowicza (1099 m n.p.m., żółty szlak) – Wetlina.
ku XX w. wzniesiony na miejscu XVI-wiecznej budowli obronnej, dzisiaj ośrodek wypoczynkowy.
Równia – położona nieopodal Ustrzyk Dolnych wieś, w której wznosi się cerkiew greckokatolicka Opieki Matki Bożej zbudowana na początku XVIII w. (obecnie kościół), uznawana za jedną z najpiękniejszych drewnianych świątyń w rejonie
Bieszczad.
Ustjanowa Górna – wioska, w której znajduje się drewniana cerkiew św. Paraskewy z końca XVIII w. (dzisiaj kościół).
Uherce Mineralne – dawne uzdrowisko. Zaciekawi nas tu barokowy kościół
św. Stanisława z połowy XVIII w.
Ustrzyki Dolne – miasto nad Strwiążem coraz częściej odwiedzane przez turystów, szczególnie zimą z powodu stacji narciarskich na Gromadzyniu i Kamiennej Laworcie. Przez cały rok turystów zaprasza tutejszy park wodny. W mieście
wznosi się XIX-wieczna synagoga (dzisiaj biblioteka) i neogotycki kościół z początku XX w.
Zwierzyń – wieś w malowniczym przełomie Sanu, gdzie spotkać można żerujące bobry i bociany czarne. W centrum znajduje się murowana cerkiew Zmartwychwstania Chrystusa z XIX w., a o 1,5 km w górę rzeki oddalona jest zlokalizowana na
wysokim brzegu kapliczka nad cudownym źródełkiem.
101
Garść informacji
Centrum Informacji Turystycznej Wiejska 2, tel. 13 470 30 28,
www.esolina.pl.
Sanatorium „Ela” Zdrojowa 27, tel. 13 469 20 10, www.amer-pol.com.pl.
Sanatorium Uzdrowiskowe „Dedal” Zdrojowa 23, tel. 13 469 20 08,
www.dedal.ires.pl.
Sanatorium „Plon” Zdrojowa 32, tel. 13 470 30 43, www.sanatorium-plon.com,
Sanatorium „Solinka” Zdrojowa 16, tel. 13 470 30 10, www.solinka.net2000.pl.
Głównym węzłem komunikacyjnym dla Polańczyka jest Sanok, dokąd dojechać
można koleją i autobusem. Dalekobieżne autobusy w sezonie letnim kursują do Polańczyka z Katowic, Krakowa, Opola, Tarnowa, Wrocławia i uzdrowisk kłodzkich.
Przez cały rok można dojechać do uzdrowiska autobusem z Krakowa i Warszawy.
Imprezy cykliczne: Solińskie Lato (lipiec, sierpień).
Połczyn-Zdrój
leży nad Wogrą na Pojezierzu Drawskim. Początki miasta lokowanego w 1337 r. wiążą się ze szlakiem solnym z Kołobrzegu do Wielkopolski. Zanim osada otrzymała prawa miejskie, znajdował się tutaj gród, a następnie
zamek. Dzięki szlakowi handlowemu do Kołobrzegu miasto rozwijało się niezwykle intensywnie z przerwami w okresach wojen i epidemii, które pustoszyły Pomorze w XVII
i na początku XVIII w. Było gospodarczym centrum regionu Pojezierza Drawskiego.
Po odkryciu pod koniec XVII w. źródeł mineralnych bardzo szybko awansowało do
roli największego i najpopularniejszego uzdrowiska Pomorza. Należy do niewielu zachodniopomorskich miast, którym udało się przetrwać bez szwanku działania II wojny
światowej. Dzisiaj zespół zabytkowej zabudowy miasta i uzdrowiska zachwyca pacjentów i zwykłych turystów. W centrum leży malowniczy rynek (obecnie pl. Wolności)
otoczony kamieniczkami z końca XIX i początku XX w. Z południowej pierzei jedna
z rozchodzących się w dwóch kierunkach uliczek prowadzi na niewielkie wzniesienie
nad Wogrą do wybudowanego pod koniec XIII w. zamku. Przez wieki budowla była
wielokrotnie przekształcana, wskutek czego zatarły się jej charakterystyczne cechy
i pierwotna bryła. Pozostały masywne mury oraz gotyckie piwnice. Pamiątkę jednej
z przebudów stanowi barokowy portal. Sto metrów na południe od zamku przecina
miasto ul. Zdrojowa, która wytycza granicę strefy uzdrowiskowej. Na wschód od rynku
wznosi się, również mnóstwo razy przebudowywany, kościół Niepokalanego Poczęcia NMP, którego początki sięgają okresu lokacji miasta w połowie XIV w. Dzisiejszy
wygląd nadała mu neogotycka XIX-wieczna przebudowa. Z tego też okresu pochodzi
wystrój. Jedną z atrakcji miasta jest browar z 1824 r., który ze zmiennym szczęściem
wciąż produkuje lokalne piwo (www.brewer.pl). Oprócz piwa wytwarza się tu także
butelkowaną wodę mineralną, ale nie jest to woda z leczniczych źródeł. Uzdrowisko
zdominowało jednak całkowicie Połczyn-Zdrój. Powierzchnia uzdrowiska przekracza
znacznie powierzchnię historycznego centrum miasta. Tereny na prawym brzegu rzeki
Wogry z nanizanymi na jej nić stawami i zalewem u południowych granic to przeszło
80-hektarowy obszar zagospodarowanej zieleni poprzecinanej alejkami do spacerów.
Uzdrowisko
W Połczynie-Zdroju leczy się choroby narządów ruchu, reumatyczne i kobiece. Występują tu wody lecznicze: chlorkowo-sodowa, bromkowa i jodkowa. Wykorzystuje się
również borowinę z miejscowych złóż w Bierzwnicy. Do powstania uzdrowiska w Połczynie-Zdroju przyczyniła się powódź, która nawiedziła miasto w 1688 r. Był to czas wojen,
104
Połczyn-Zdrój
chorób i klęsk żywiołowych. Kiedy do tego wylała rzeka, mieszkańcy byli już niemal pewni, że nastąpił koniec świata. Tymczasem wezbrana i wzburzona woda odsłoniła źródła
wód mineralnych, które wkrótce stały się motorem rozwoju i zapewniły dostatni byt. Ich
korzystny wpływ na zdrowie potwierdził miejscowy pastor Joachim Tittel. W 1705 r.
otwarto w Połczynie pierwszy zakład kąpielowy. W 1744 r. odkryto kolejne źródło, któremu nadano nazwę Fryderyk. W XIX w. miasto przecięły brukowane trakty, a pod koniec
wieku linie kolejowe, w tym biegnąca do Szczecina. Sprzyjało to rozwojowi uzdrowiska.
W połowie XIX w. zaczęto też używać do terapii borowiny z miejscowych złóż. W tym
samym czasie powstał również obecny park Zdrojowy. Obecnie jest on cennym zespołem
starodrzewu, w którym występuje kilkadziesiąt gatunków rodzimych i egzotycznych.
W tej pięknej oazie zieleni wznoszą się zabytkowe sanatoria wybudowane w latach 1870–
1908. Wszystkie cztery historyczne budynki wciąż służą pacjentom. Prowadzi w nich leczenie przedsiębiorstwo Uzdrowisko Połczyn SA. Największy z nich to Sanatorium „Gryf”
– potężny czworobok z wewnętrznym dziedzińcem, na którym znajduje się odkryty basen i szachy plenerowe. Neobarokowy budynek Sanatorium „Borkowo” wznosi się
w miejscu, gdzie na początku XVIII w. znajdował się pierwszy zakład kąpielowy, w którym leczył się książę Kurlandii Ferdynand. Sanatorium „Irena” przypomina wiejski pałac
i jest najbardziej kameralnym, choć położonym najbliżej centrum miasta obiektem. Sanatorium „Podhale” zbudowano w stylu pseudorenesansu francuskiego. Uznaje się je za
najpiękniejszy budynek uzdrowiska. Tutaj znajduje się Instytut Kobiecego Zdrowia, który jest kontynuatorem pierwszego polskiego ośrodka leczenia niepłodności i chorób kobiecych założonego przez prof. Gromadzkiego. Popularne powiedzenie „Chcesz mieć
córkę albo syna, wyślij żonę do Połczyna” to zasługa tego właśnie ośrodka. Uzdrowisko
Połczyn SA, oprócz leczenia uzdrowiskowego, prowadzi także odrębny ośrodek SPA
„Zdrojowe Zacisze” nastawiony na zabiegi pielęgnacyjne, relaksacyjne i kosmetyczne.
W strefie uzdrowiskowej działalność leczniczą oraz SPA & wellness prowadzą też sanatoria innych firm: Hopferówka, Marta i Lechia. W parku Zdrojowym znajduje się amfiteatr, zabytkowa pijalnia „Joasia” oraz zespół basenów odkrytych.
Wypoczynek
Park Zdrojowy i zalew Wogry leżą na terenie Drawskiego Parku Krajobrazowego.
Tama i pensjonat Skaut w jej sąsiedztwie to cel spacerów po parku Zdrojowym. Dalej
na południe rozciąga się kraina morenowych wzgórz, którą nazwano kiedyś Szwajcarią
Połczyńską. Wogra i mająca w okolicy swe źródła Drawa meandrują pośród wzgórz,
które przekraczają wysokość 200 m n.p.m. Rzeźba terenu parku krajobrazowego to
105
Rowerem przez Drawski
Park Krajobrazowy
Szlaki: czerwony, okrężny.
Początek i koniec wycieczki: ul. Zdrojowa, wejście do parku
Zdrojowego.
Szlak przebiega północną częścią Drawskiego Parku Krajobrazowego. Na trasie czekają nas liczne podjazdy. Trud ich pokonywania rekompensują wspaniałe
widoki.
Przebieg trasy: Połczyn-Zdrój, ulice: Zdrojowa i Sobieskiego – Międzyborze – Plebanówka – Nowy Toporzyk – Kłokowo (Jezioro Kłokowskie) – Wola Góra
(219 m n.p.m.; wieża widokowa) – Czarnkowie (zabudowa ryglowa) – rezerwat
„Dolina Pięciu Jezior” – Ogrodno – Ogartówko – Połczyn-Zdrój.
zasługa ustępującego lodowca. Ten urozmaicony krajobraz to idealne wprost miejsce
do uprawiania aktywnej turystyki.
Zwiedzanie parku krajobrazowego z Połczyna-Zdroju ułatwiają szlaki piesze i rowerowe. Szlaki rowerowe często pokrywają się z pieszymi oznaczonymi tym samym
kolorem. Jedną z atrakcji jest także ścieżka rowerowa poprowadzona trasą i nasypami nieistniejącej linii kolejowej Połczyn-Zdrój–Złocieniec o długości 27 km. Wiązka
szlaków wyprowadza z miasta lewym brzegiem Wogry ul. Sobieskiego. Wiodą tędy
szlaki piesze (czerwony Szlak Solny i czarny Szlak Przyrodniczy Drawskiego Parku
Krajobrazowego) oraz rowerowe (czerwony, niebieski i zielony). Dwa szlaki rowerowe (niebieski i czerwony) mają okrężne trasy i można nimi wyjechać na południe
także po wschodniej stronie doliny Wogry. Tędy też wyprowadza na południe niebieski szlak pieszy Szwajcarii Połczyńskiej. Trasy szlaków pokrywają się i krzyżują,
umożliwiając planowanie rozmaitych wycieczek. Jedna z najpiękniejszych wycieczek
rowerowych prowadzi do rezerwatu „Dolina Pięciu Jezior”, leżącego w źródliskowym
odcinku rzeki Drawy pomiędzy Połczynem-Zdrojem a Czaplinkiem. Rezerwat obejmuje głęboką, kilkukilometrową rynnę polodowcową o stromych zboczach wznoszących się na wysokość 30–55 m. W obrębie rezerwatu Drawa przepływa przez pięć
niewielkich jezior: Krzywe (Górne), Krąg (Okrągłe), Długie, Głębokie i Małe. W otaczającym lesie niektóre buki i dęby mają około 150 lat. Równie interesująca, a tak-
106
Połczyn-Zdrój
że stosunkowo mało uciążliwa jest trasa ścieżki rowerowej do Złocieńca. Złocieniec
i Czaplinek to kolejne ośrodki, z których rozchodzą się szlaki rowerowe. Czaplinek
leży nad brzegami jeziora Drawsko, jednego z największych akwenów Pojezierza Pomorskiego i drugiego pod względem głębokości (80 m) jeziora w Polsce. Ma ono niezwykle urozmaiconą linię brzegową, rozczłonkowaną na pięć ramion. W sąsiedztwie
Starego Drawska na jeziorze leży Bielawa – śródlądowa wyspa o powierzchni 80 ha,
piąta pod względem wielkości tego typu wyspa w Polsce. Biegnie nią ścieżka przyrodnicza z miejscami do obserwacji zwierząt i wieżą widokową. Z jeziora wypływa rzeka
Drawa, jeden z najpiękniejszych szlaków kajakowych na Pomorzu. Początek szlaku
kajakowego nazwanego imieniem Karola Wojtyły na pamiątkę spływów przyszłego
papieża znajduje się przy ruinach zamku w Starym Drawsku.
Czaplinek – miasto nad brzegami jezior Czaplino i Drawsko. Przesmykiem pomiędzy jeziorami przebiegała w XII i XIII w. granica polsko-pomorska, a następnie
wielkopolsko-pomorska. Był osadą służebną dla zamku w Starym Drawsku, siedziby
templariuszy, a następnie joannitów. Zamek Drahim był siedzibą starosty do czasu,
gdy król Jan Kazimierz odstąpił go Brandenburgii. Później należał do Prus i Niemiec.
Serce miasta to otoczony kamieniczkami czworoboczny Rynek z XIX-wiecznymi: kościołem Krzyża Świętego i ratuszem. Poza Rynkiem wznosi się kościół Trójcy Świętej
zbudowany na ruinach zamku templariuszy w XIV w. i odbudowany w połowie
XVIII w. W mieście zachowało się kilka ryglowych domów z XVIII i XIX w. Nad jeziorem biegnie dwukilometrowa promenada. Sławogród zaś to wierna rekonstrukcja
średniowiecznego grodu słowiańskiego (zob. s. 403–405).
Stare Drawsko – wieś, w której znajdują się ruiny zamku Drahim, zbudowanego w XIV w. przez Kazimierza Wielkiego; miejsce festynów i imprez, między innymi
turniejów rycerskich.
Siemczyno – wieś z zespołem pałacowo-parkowym i barokowym pałacem wybudowanym w latach 1722–1728. Park z licznymi okazami starych i cennych drzew
pochodzi z 1. poł. XVIII w.
Żelisławie – wieś, w której działa Stowarzyszenie Miłośników Żelisławia „Zapiecek”. Jest ono organizatorem życia społecznego i kulturalnego wsi. Odbywają
się tu liczne imprezy, między innymi Festiwal Ceramiczny „Jarmarki Żelisławskie”
i Święto Chleba. Prowadzone są również warsztaty rękodzieła ludowego i tradycji
wiejskich (pracownie: wikliniarska, tkacka, ceramiczna).
107
Garść informacji
Gminne Centrum Informacji pl. Wolności 5 tel. 94 366 24 04,
www.polczyn-zdroj.pl.
Uzdrowisko Połczyn SA ul. Zdrojowa 6, tel. 94 366 26 86,
www.uzdrowisko-polczyn.pl.
Połczyn-Zdrój przecina lokalna linia kolejowa ze Świdwina, na której obecnie
zawieszono ruch pasażerski. Połączenie z uzdrowiskiem zapewnia komunikacja autobusowa. Autobusy dalekobieżne dojeżdżają do Połczyna-Zdroju z Częstochowy,
Gniezna, Kalisza, Koszalina, Kołobrzegu, Łodzi, Poznania, Szczecina i Warszawy.
Imprezy cykliczne: Połczyńska Majówka (kwiecień–maj),
Konfrontacje Kulturalne Młodzieży Szkolnej (czerwiec),
Połczyńskie Impresje Teatralne (czerwiec), Ogólnopolskie
Warsztaty Tańca Współczesnego (lipiec), Dni Miasta (lipiec),
Spotkania Łowieckie „Darz Bór” (sierpień), Miejskie Święto Ogrodów
(sierpień), Ogólnopolski Turniej Sztuki Recytatorskiej i Poezji Śpiewanej
im. Skamandrytów (listopad).
Rabka-Zdrój
leży w dolinie Raby u zbiegu trzech pasm Beskidów –
Gorców, Beskidu Wyspowego i Żywieckiego. Lokował ją w 1364 r. król Kazimierz Wielki. Historyczne centrum rozciąga się w sąsiedztwie ujścia Poniczanki do Raby, w miejscu, gdzie znajduje się Rynek. Na lewym brzegu Poniczanki niedaleko Rynku stworzono Rodzinny Park Rozrywki „Rabkoland” – wesołe miasteczko z licznymi atrakcjami
dla dzieci i rodziców. Jest tu na przykład Dom Rekordów i Osobliwości oraz Muzeum
Orderu Uśmiechu. Order Uśmiechu, odznaczenie nadawane przez dzieci, otrzymują za
pracę na rzecz dzieci wybitne osobistości nauki i kultury. W muzeum obejrzeć można
pamiątki z uroczystości wręczania tych niecodziennych nagród oraz poznać poczet laureatów. Na drugim brzegu Poniczanki przy ujściu do Raby i wylocie ul. Orkana wznosi
się drewniany stary kościół parafialny św. Marii Magdaleny z początku XVII w. Dzisiaj
już nie pełni funkcji liturgicznych. W przedsionku pod wieżą znajduje się ekspozycja
Muzeum Etnograficznego im. Władysława Orkana. Można tu zobaczyć bogatą kolekcję
sztuki regionalnej górali Kliszczaków, Zagórzan i Podhalan. Znajdziemy tu przedmioty
domowego użytku, zabawki, kolekcję świątków, jak również współczesne malarstwo
na szkle. W kościele zachowały się XVIII-wieczne organy, których brzmienie usłyszeć
można w czasie organizowanych tu koncertów. Wokół kościoła rośnie kilkanaście
starych drzew, a niektóre dęby i lipy mają ponad 350 lat. Nieopodal starego kościoła
w 1908 r. wzniesiono nowy neogotycki kościół według projektu Sławomira Nałęcza-Odrzywolskiego. Kościół ten również nosi wezwanie św. Marii Magdaleny. Pomiędzy
kościołami znajduje się siedziba Teatru Lalek „Rabcio”. W jego repertuarze znajdziemy
przedstawienia przeznaczone w większości dla najmłodszych, ale nie tylko. Możemy
tu obejrzeć spektakle z wykorzystaniem rozmaitych technik lalkarskich: od kukiełek
przez pacynki i jawajki do marionetek i masek. Ulica Orkana kawałek dalej przecina
historyczną linię kolejową Żywiec–Nowy Sącz, czyli Galicyjską Kolej Transwersalną
(Galizische Transversalbahn) oddaną w całości do użytku w 1884 r. Przy przejeździe
kolejowym znajduje się wybudowany w 1925 r. stylowy zespół budynków stacji kolejowej. Na placu przed zabytkowym dworcem, wznosi się pomnik św. Mikołaja w otoczeniu dzieci. Dalej ul. Orkana wspina się na pierwsze gorczańskie wzniesienie, położone
pomiędzy dolinami Poniczanki i Słonki – to początek jednego z bocznych grzbietów
masywu Turbacza. Po prawej stronie ulicy leży zabytkowy cmentarz, przed którym
rośnie przeszło 400-letnia piękna sosna zwyczajna. Dalej, na spłaszczonym grzbiecie
i stokach wzniesienia, rozciąga się park Zdrojowy wraz z zabudową sanatoryjną i pensjonatową powstałą w ciągu ostatnich stu lat. Przy ulicach wokół parku Zdrojowego
oraz w dolinie Słonki na stokach Bani i Grzebienia, dwóch rabczańskich wzgórz, znaj-
110
Rabka-Zdrój
dują się skupiska zabytkowych domów z XIX i początku XX w. Dużo tu domów drewnianych, w których architekturze pobrzmiewają echa tzw. szwajcarskiej architektury
uzdrowiskowej zmieszanej ze stylem zakopiańskim. Rabka to także zespół interesującej zabudowy modernistycznej z lat 30. XX w. Do najstarszych, wzniesionych jeszcze
w 1864 r., należą znajdujące się przy ul. Orkana wille: Warszawa (obecnie siedziba
Biblioteki Publicznej) oraz Pod Trzema Różami (dawniej mieściła się tu Przychodnia
Uzdrowiskowa). Wille Anioł i Gwiazda przy ul. Parkowej pochodzą z 1870 r., a Liliana, Krzywoń, Pod Orłem i Luboń mniej więcej z 1880 r. Pięknych starych budynków
w Rabce nie brakuje. Trudno w to dzisiaj uwierzyć, ale w okresie międzywojennym
Rabka jako uzdrowisko dziecięce miała renomę międzynarodową. W tamtych czasach
Rabka zajmowała trzecie miejsce wśród polskich uzdrowisk pod względem liczby odwiedzających. Przyjeżdżało tu co roku 30 tys. gości. Tyle samo przybywało także do
Zakopanego, które miało jeszcze status uzdrowiska.
Uzdrowisko
Wszystko zaczęło się w 1721 r., kiedy przyrodnik Gabriel Rzączyński opisał występujące w Rabce bogate w jod i brom solanki, stwierdzając także ich lecznicze właściwości.
Karierę uzdrowiska wieś nad Rabą rozpoczęła w 1858 r. dzięki Józefowi Dietlowi, profesorowi nauk medycznych, założycielowi Komisji Balneologicznej Towarzystwa Naukowego Krakowskiego i późniejszemu prezydentowi Krakowa. Wnikliwe badania składu
wykazały, że chlorokowo-sodowe wody bromkowe i jodkowe w Rabce należą do najsilniej zmineralizowanych wód leczniczych w Europie. Dodatkiem leczniczym jest górski
klimat, który wzmaga odporność i pobudza siły witalne. Już w 1861 r. powstał tu pierwszy zakład przyrodoleczniczy, a trzy lata później oficjalnie otwarto uzdrowisko. W 1889 r.
z inicjatywy prof. Macieja Jakubowskiego na parceli ofiarowanej przez Juliana Zubrzyckiego, właściciela Rabki, otwarto pierwszy w Polsce, a trzeci w Europie zakład leczenia
gruźlicy u dzieci. Po II wojnie światowej Rabka należała do miejsc, dzięki którym udało
się zwalczyć w Polsce gruźlicę u dzieci i dorosłych. Po długotrwałych kłopotach związanych z upadkiem lecznictwa uzdrowiskowego w Polsce na przełomie XX i XXI w. Rabka
odradza się jako uzdrowisko i ośrodek wypoczynkowy, o czym świadczą liczne inwestycje
w mieście, jak choćby oddanie do użytku w 2009 r. stylowej pijalni wód oraz tężni solankowej w parku Zdrojowym. Dzieci mają też w Rabce swoich nowych ulubieńców – siedem słoni, z których trąb wytryskują strumienie wody w fontannie zdrojowej.
W chwili uruchomienia uzdrowiska w 1864 r. korzystano z czterech odwierconych źródeł: Maria, Rafaela, Krakus i Kazimierz (potem zwane Warzelnią). Po
111
II wojnie światowej doszły odwierty: Bolesław, Helena, Rabka 18, Rabka 19, Rabka IG-1 i termalne Rabka IG-2 o temperaturze około 40°C. Największą wydajność
i znaczenie lecznicze mają Bolesław, Warzelnia i Rabka 19. Z okolic Ludźmierza
pochodzi dostarczana do rabczańskich sanatoriów borowina.
Balneoterapia w połączeniu z mikroklimatem okolic Rabki pomocna jest w leczeniu między innymi przewlekłych nieżytów dróg oddechowych, chorób alergicznych, chorób przemiany materii, układu krążenia, układu mięśniowego oraz
nerwowego. Na terenie miasta znajdują się szpitale uzdrowiskowe: alergologiczny, diabetologiczny, kardiologiczny i reumatologiczny, jak również liczne sanatoria oraz duże zespoły szpitalno-sanatoryjne: Instytut Gruźlicy i Chorób Płuc oraz
Górnośląski Ośrodek Rehabilitacji Dzieci im. dr. Adama Szebesty. Znaczna część
sanatoriów i szpitali należy do spółki Uzdrowisko „Rabka” SA, w tym: Uzdrowiskowy Szpital Kardiologiczny, willa Świt, Sanatorium „Jagiellonka”, Leśne Wzgórze,
Uzdrowiskowy Szpital Kardiologii Dziecięcej „Olszówka” i Uzdrowiskowy Szpital
„Olszówka-Wierchy”. Niezależny oddział firmy prowadzi w nowym Hotelu-Sanatorium „Rabczański Zdrój” działalność z zakresu medical SPA, czyli szeroko rozumianej rehabilitacji połączonej z zabiegami leczniczymi i odnową biologiczną.
Na bazie solanek z Rabki produkowane są także preparaty lecznicze i pielęgnacyjne, na przykład Solankowe SPA i Thermal SPA Line.
Wypoczynek
Ze względu na położenie pomiędzy trzema pasmami Beskidów oraz dogodne połączenia kolejowe i autobusowe Rabka jest idealnym miejscem do organizowania
wycieczek pieszych, rowerowych i narciarskich. Węzeł szlaków pieszych znajduje się
w parku Zdrojowym przy ul. Orkana. Pod dostatkiem jest tutaj pieszych i rowerowych szlaków turystycznych. Obszerny park Zdrojowy i drogi w dolinach wpadających do Raby potoków Poniczanka i Słonka to doskonałe trasy wycieczkowe dla osób
starszych i rodzin z małymi dziećmi. Na rozgrzewkę przed dalszymi wyprawami
w góry polecić można spacerowe szlaki turystyczne: na Piątkową, na Zbójecką i do
Rabki-Zarytego. Żółty szlak na Piątkową prowadzi do drewnianego kościółka Krzyża
Świętego, który był niegdyś ulubioną górską trasą spacerową z Rabki. Dzisiaj utracił
swoje znaczenie ze względu na to, że w pobliżu kościółka i źródełka przebiega dwupasmowa droga do Zakopanego, pozwalająca na dojazd z Rabki samochodem. Mimo
to warto pokonać tą drogę, choćby dla zdrowia, piechotą. Żółty szlak zaczynający się
w parku Zdrojowym prowadzi przez szczyt Krzywonia i Papieżówkę, skąd można
112
Rabka-Zdrój
podziwiać wspaniałe panoramy Rabki na tle potężnego masywu Lubonia Wielkiego.
Szlak na Piątkową jest fragmentem Szlaku Papieskiego w Gorcach, który dalej prowadzi przez Rabską Górę, Przełęcz Sieniawską, Ludźmierz, Nowy Targ i Kowaniec aż
do kaplicy pod Turbaczem. Drugi szlak, na Zbójecką, również pokonuje trasę na popularny niegdyś szczyt, przez który poprowadzono wspomnianą drogę szybkiego ruchu. Czerwony Główny Szlak Beskidzki zaprowadzi nas tam jednak o wiele przyjemniejszą widokową drogą z parku Zdrojowego. Na zmęczonych po dojściu szlakiem
czeka zajazd z tradycyjną polską kuchnią. Zbójecka to pierwszy punkt na szlaku
w kierunku Babiej Góry, oddalonej od Rabki o dwa dni marszu z przerwą w schronisku na Hali Krupowej w paśmie Polic. Do Rabki-Zarytego prowadzi z centrum niebieski i zielony szlak, co uatrakcyjnia wycieczkę. Wchodząc na niebieski szlak, trafimy na malowniczą przełęcz między Banią a Grzebieniem – dwoma niewysokimi
wzgórzami wznoszącymi się ponad centrum Rabki. Potem przejdziemy w rejon Królewskiej Góry, gdzie przy stacji narciarskiej Polczakówka znajduje się wieża widokowa. W pogodny dzień ujrzymy stąd piękną panoramę otaczających Rabkę górskich
pasm Gorców i Beskidu Wyspowego. W oddali na zachodzie zobaczymy też charakterystyczny zarys masywu Babiej Góry, królowej Beskidów. Szlak schodzi następnie
w pobliże współczesnego drewnianego kościoła i stacji kolejowej w Rabce-Zarytem.
W okolicach stacji czas stanął w miejscu i gdyby nie anteny satelitarne przy domach,
można by ulec złudzeniu, że przenieśliśmy się do okresu przedwojennego. Z Rabki-Zarytego wracamy do centrum zielonym szlakiem, początkowo podążając doliną
Raby. Niebieski i zielony szlak z centrum do Rabki-Zarytego można też potraktować
jako pierwszy etap górskiej wycieczki na Luboń Wielki (1022 m n.p.m.) w Beskidzie
Wyspowym, gdzie wznosi się kameralne schronisko oddane do użytku w 1931 r. Wejście na szczyt najlepiej odbyć szlakiem żółtym, najciekawszym z trzech możliwych,
który w podszczytowej partii prowadzi tzw. Percią Borkowskiego przez unikatowy
park skalny złożony z ukrytych w bukowym lesie potężnych rumowisk i ścian skalnych. Popularnym celem wypraw jest także Turbacz (1310 m n.p.m.), najwyższy
szczyt w Gorcach. Dojdziemy tam z parku Zdrojowego czerwonym Głównym Szlakiem Beskidzkim. Po drodze dla złapania oddechu można się zatrzymać w bacówce
PTTK na Maciejowej i schronisku na Starych Wierchach. Jeśli nie chcemy wracać tą
samą drogą, zejdźmy do Nowego Targu, skąd do Rabki dojedziemy bez przeszkód
autobusem. Właśnie dobrze zorganizowana lokalna komunikacja autobusowa ułatwia w Rabce planowanie wycieczek. Rabka leży w komunikacyjnym centrum lokalnej prywatnej komunikacji autobusowej. Częste kursy autobusów do Jordanowa,
Nowego Targu, Mszany Dolnej, Myślenic i mniejszych miejscowości w rejonie Gor-
113
ców oraz Beskidów (Żywieckiego, Średniego i Wyspowego) pozwalają organizować
wycieczki w wiele interesujących miejsc z dojazdem komunikacją autobusową.
W zimie w Rabce królują narciarze. Największą atrakcją jest ośrodek na Maciejowej w Rabce-Słonym z kilometrowym wyciągiem orczykowym i trasami poprowadzonymi stokami o różnej trudności; trasa jest oświetlona i naśnieżana. Nieco mniejszy
ośrodek to stacja narciarska Polczakówka w Rabce-Zarytym z trasą dla zaawansowanych narciarzy; stok również jest tu oświetlony i naśnieżany. W niedalekich Spytkowicach znajduje się Ośrodek Narciarski „Beskid”, którego główną atrakcją jest wyciąg
krzesełkowy. Wspomagają go dwa wyciągi orczykowe i krótki wyciąg szkoleniowy. Po
nartach można tu skorzystać z basenu i centrum odnowy biologicznej. Rabka to także ośrodek narciarstwa biegowego. Najdłuższy regularnie przecierany szlak prowadzi
z Rabki przez Maciejową i Stare Wierchy na Turbacz. Z Maciejowej przez Jasionów do
Rabki wiedzie inny popularny szlak narciarski, można więc zatoczyć koło. Na terenie
Rabki znajdują się jeszcze dwie krótkie pętle dla narciarzy biegowych.
Chabówka – jedyna wieś w Polsce, gdzie zatrzymują się pociągi ekspresowe.
Słynie też ze Skansenu Taboru Kolejowego na terenie zlikwidowanej parowozowni.
Zgromadzono tutaj wiele eksponatów związanych z ponadstuletnią historią kolejnictwa w Małopolsce. Największą atrakcją są oczywiście stare lokomotywy parowe. Najstarszy i najcenniejszy eksponat, parowóz zbudowany w niemieckich zakładach
Schwartzkopff pochodzi z 1878 r. Tutaj też znajduje się Ol12-7, najstarsza wciąż
sprawna lokomotywa parowa w Polsce, która w 2012 r. obchodziła swoje setne urodziny! W 2012 r. reaktywowano przejazdy turystycznymi pociągami retro w sezonie.
Mszana Dolna – miasto malowniczo położone między Gorcami a Beskidem
Wyspowym, oddalone o 15 km od Rabki w dół doliny Raby. Wychodzą stąd szlaki
na Lubogoszcz, Śnieżnicę i Ćwilin.
Poręba Wielka, Niedźwiedź i Koninki – połączone ze sobą wsie na północnych
stokach Gorców. W Niedźwiedziu znajduje się piękny park podworski z kilkusetletnimi okazami drzew – doskonałe miejsce na spacery. Na Stermachowskim Groniu,
wzgórzu wznoszącym się ponad Porębą, można odwiedzić muzeum w domu rodzinnym Władysława Orkana, poety i powieściopisarza, zwanego piewcą Gorców i Podhala. W Koninkach na szczyt Tobołów na wysokość 950 m n.p.m. można wjechać wyciągiem krzesełkowym, skracając sobie drogę w kierunku Turbacza, najwyższego szczytu
Gorców. Zimą krzesełka i trzy wyciągi orczykowe obsługują kilka tras narciarskich.
114
Rabka-Zdrój
Na Stare Wierchy
Szlaki: niebieski – czerwony.
Początek i koniec wycieczki: Obidowa (przystanek autobusowy na trasie Rabka–Nowy Targ); park Zdrojowy.
Opis: Łatwa trasa prowadzi bocznymi grzbietami masywu Turbacza. Na szlaku znajdują się dwa schroniska PTTK. Roztaczają się stąd piękne widoki na Gorce i Tatry.
Przebieg trasy: Obidowa – Kulakowy Wierch (widok na dolinę Lepietnicy i Klikuszową) – Jaworzyna (943 m n.p.m.) – Stare Wierchy (983 m n.p.m.; schronisko
PTTK, zmiana szlaku na czerwony) – Jaworzyna Ponicka (995 m n.p.m.) – bacówka
PTTK na Maciejowej (widoki na Tatry i Babią Górę) – Maciejowa (815 m n.p.m.) – Tatarów (710 m n.p.m.) – Rabka.
Maków Podhalański – miasto w dolinie Skawy, znany w Polsce ośrodek hafciarski (Spółdzielnia „Makowianka”). Na stokach nad centrum wznosi się klasycystyczny kościół pw. Przemienienia Pańskiego z przełomu XVII i XVIII w. Znajduje
się w nim obraz Matki Bożej Opiekunki Rodzin – lokalny obiekt kultu.
Sucha Beskidzka – miasto na skrzyżowaniu dolin rzecznych Stryszawy i Skawy.
Najpiękniejszym miejscem jest tu zespół zamkowo-parkowy z manierystyczną rezydencją Komorowskich i Wielopolskich, zwaną Małym Wawelem. Przy suskim Rynku
zachowała się XVIII-wieczna drewniana karczma. Warto zobaczyć kompleks sakralny
z kościołem fundacji Piotra Komorowskiego zbudowanym w latach 1613–1614 i kościołem wzniesionym na przełomie XIX i XX w. według projektu Teodora Talowskiego. Pamiątkę po walkach konfederatów barskich stanowi kaplica na górze Jasień.
Ludźmierz – najbardziej znane sanktuarium maryjne na Podhalu, miejsce
pielgrzymek górali do Gaździny Podhala, jak okoliczni mieszkańcy nazywają figurkę Matki Boskiej Ludźmierskiej.
Nowy Targ – podhalańskie rozdroże położone w widłach Czarnego i Białego
Dunajca. Zabytkowy układ urbanistyczny. Najcenniejsze są tu kościoły: zespół
sakralny XIV-wiecznego kościoła parafialnego św. Katarzyny i drewniany kościół
św. Anny prawdopodobnie z przełomu XV i XVI w.
Jordanów – miasto z historycznym centrum zlokalizowanym na wzgórzu wznoszącym się ponad doliną Skawy. Dominujący element pejzażu Jordanowa to wysoka
wieża pseudogotyckiego kościoła zbudowanego w 1913 r. Jego wyposażenie pochodzi
115
częściowo z dawnego kościoła drewnianego z XVI w. Kościół jest sanktuarium Matki
Bożej Trudnego Zawierzenia, Pani Jordanowskiej. Na uliczkach odchodzących od
Rynku spotkamy wiele XIX-wiecznych domów zrębowych. W osiedlu Chrobacze
znajduje się XVIII-wieczny dwór.
Wysoka – wieś oddalona o 4 km od Jordanowa. Znajduje się tu zabytkowy
XVIII-wieczny dwór, w którym odbywają się różnego typu imprezy związane z muzyką dawną. Jego właścicielami są Anna i Antoni Pilchowie – muzycy i wielcy miłośnicy gry na starych instrumentach. We dworze przeprowadza się także kursy gry
na dawno zapomnianych barokowych i renesansowych instrumentach.
Garść informacji
Gminne Centrum Informacji Parkowa 2, Rabka-Zdrój, tel. 18 269 20 80,
http://it.rabka.pl.
Uzdrowisko „Rabka” SA Orkana 49, tel. 18 269 34 10,
http://uzdrowisko-rabka.pl.
W Rabce znajduje się zarówno dworzec kolejowy, jak i autobusowy. Na stację
kolejową dojeżdżają tylko pociągi regionalne z Krakowa i Zakopanego, natomiast
na nieodległym dworcu węzłowym w Chabówce zatrzymują się pociągi wszystkich
spółek kolejowych z Bydgoszczy, Katowic, Kielc, Łodzi, Poznania, Radomia, Szczecina, Trójmiasta, Torunia i Warszawy. Na dworzec autobusowy w centrum Rabki
kursują autobusy dalekobieżne z Cieszyna, Katowic, Krosna, Przemyśla, Warszawy
i Wrocławia.
Imprezy cykliczne: Ogólnopolski Konkurs Piosenki „Wygraj
Sukces” (marzec), Konkurs Palm Wielkanocnych (marzec,
kwiecień), Konkurs Recytatorski im. Antoniny Zachary-Wnękowej (maj), Święto Dzieci – Święto Miasta (1 czerwca),
Karpacki Festiwal Dziecięcych Zespołów Regionalnych (czerwiec),
Mistrzostwa Polski w Dmuchaniu Balona z Gumy do Żucia (1 czerwca),
Międzynarodowy Festiwal Muzyki Organowej (lipiec), Wakacyjny
Festiwal Bajek, Baśni i Legend (lipiec–sierpień), Mistrzostwa Polski
w jeździe na muszlach klozetowych (sierpień), Festiwal Dzieci Gór,
Młodzieżowy Zlot Turystyczny im. Elfrydy i Czesława Trybowskich
(wrzesień).
Sopot
to najbardziej prestiżowy ośrodek wypoczynkowy na polskim
wybrzeżu Bałtyku. Jego rangę podkreśla położenie w sercu Trójmiasta. Odbywają się tu liczne imprezy sportowe i kulturalne o randze międzynarodowej, jak organizowany niegdyś przez wiele lat turniej tenisowy Idea Prokom Open. Tereny
sopockiego hipodromu co roku są gospodarzem prestiżowych Międzynarodowych
Zawodów w Skokach CSIO***1. Marina przy molo gości żeglarzy cyklu zawodów
Pucharu Świata. Opera Leśna to miejsce widowiskowych koncertów i spektakli,
w których występują gwiazdy polskiej i światowej estrady. Symbolem renomy Sopotu jest słynny Grand Hotel, któremu przybyła ostatnio konkurencja światowego
formatu i standardu – Sheraton.
Monciak, czyli ul. Monte Cassino, miejski deptak łączący centrum Sopotu z wejściem
na molo, to miejsce, gdzie spotykają się wszyscy sopoccy goście, zarówno z wypchanym
portfelem, jak i mniej zamożni. Na początku XX w. charakterystycznymi elementami
krajobrazu ulicy stały się neogotycki kościół św. Jerzego w pobliżu stacji i secesyjny zespół Zakładu Balneologicznego przy wejściu na molo. Zdążyliśmy się już także przyzwyczaić do Krzywego Domku z początku XXI w. na Monciaku. Nowością jest oddany do
użytku w 2010 r. Dom Zdrojowy, zamykający od północy przestrzeń pl. Zdrojowego, oraz
połączony z nim hotel. Sopockie molo w kształcie litery L z bocznymi pomostami mierzy niemal 700 m. Przylega do niego nowoczesna, duża przystań jachtowa, gdzie mogą
cumować największe jachty pełnomorskie. Z molo roztacza się najpiękniejszy widok na
Sopot i okolice. W południowej części Sopotu zachowały się jeszcze relikty wiejskiej przeszłości miasta w postaci starych chat rybackich. Jest tu także przystań rybacka z wyciągniętymi na brzeg po połowach kutrami. Historyczną atrakcję Sopotu stanowi grodzisko
z VIII–X w. ze skansenem prehistorycznym, gdzie odtworzono realia życia grodowego;
organizowane są tu również pikniki archeologiczne.
Uzdrowisko
Sopot znajduje się na liście polskich uzdrowisk dopiero od 1999 r. Wcześniej było to
znane kąpielisko nadmorskie i popularny ośrodek wypoczynkowy. To jedno z niewielu
miejsc w Polsce, do którego idealnie pasuje słowo kurort. Początki kariery turystycznej
i uzdrowiska związane są z osobą oficera wojsk napoleońskich Jeana Georga Haffnera,
który oczarowany wybrzeżem w rejonie Gdańska zapragnął uruchomić tu uzdrowisko
1
ranga, klasa zawodów.
118
Sopot
nadmorskie. W 1. poł. XIX w. zapanowała moda na kąpiele w morskiej wodzie, które lekarze zalecali na wiele dolegliwości. Na ten okres przypadają początki kariery turystycznej
wielu nadmorskich miejscowości, w tym również Sopotu. Pierwszy zakład kąpielowy
Haffner uruchomił jednak w Gdańsku-Brzeźnie. Dopiero w 1823 r. kupił we wsi Sopot
pod Gdańskiem przylegający do morza odcinek brzegu, gdzie przy współudziale sopockich rybaków rozpoczął budowę Domu Zdrojowego z prawdziwego zdarzenia. Do kąpieli
używana była woda czerpana z Bałtyku i podgrzewana do pożądanej temperatury. Nikt
wówczas jeszcze nie słyszał o sopockiej solance. Dowiercono się do niej dopiero w czasach
współczesnych, w latach 70. XX w. Nie przeszkadzało to jednak w tym, że przez 150 lat
wieś, a od 1902 r. miasto, żyło z turystów, którzy przybywali tu na leczenie. Zyski turystyczne były z pewnością niemałe, skoro pod koniec XIX w. władze zdecydowały się wykupić uzdrowisko z rąk potomków założyciela. Henrykowi Sienkiewiczowi jednak nie podobało się tu zbytnio i w jednym z listów zaprezentował Sopot jako „słota i błota”. W 1903 r.
wybudowano tu stojący do dzisiaj secesyjny Zakład Balneologiczny z charakterystycznym
obudowanym stylowo kominem, który od 1975 r. przestał pełnić swoje funkcje i po przebudowie stał się sopocką latarnią morską; nie jest jednak latarnią morską w pełnym tego
słowa znaczeniu ze względu na zbyt małą moc światła. Po przeciwnej stronie wejścia na
molo wznosi się czwarty już z kolei Dom Zdrojowy zbudowany w 2010 r. w miejscu spalonego po wyzwoleniu budynku z 1910 r. Historia sopockiego molo sięga połowy XIX w., ale
dzisiejszy wygląd zyskało ono w latach 20. XX w. Wtedy też wybudowano obecny Grand
Hotel – kiedyś najbardziej ekskluzywny hotel i miejsce spotkań elit europejskich. Podgrzewana woda morska była tu dostarczana wprost do apartamentów. Do dzisiaj jego
potężna bryła zachwyca gości spacerujących po molo. Od 1904 r. pobyty gości urozmaicały występy teatralne i operowe w Operze Leśnej, gruntownie zmodernizowanej w 2010 r.
Tuż obok znajdował się budynek strzelnicy, obecnie przekształcony w hotel.
Sopot odkryto na nowo w 1974 r., kiedy na głębokości ponad 800 m znaleziono
złoża wód chlorkowo-sodowych jodkowych o dużej wydajności, pozwalające na wykorzystanie w lecznictwie. Wodę doprowadzono do nadmorskiego Zakładu Balneologicznego, do zadaszonej studzienki przed wejściem (zdrój św. Wojciecha) oraz do fontanny
przy skwerku przed dawnym kościołem ewangelickim w parku Południowym.
Do Sopotu przyjeżdżają pacjenci z chorobami narządów ruchu, układu oddechowego i reumatycznymi. Zakład Balneologiczny przyjmujący pacjentów uzdrowiskowych
należy do Wojewódzkiego Zespołu Reumatologicznego im. dr Jadwigi Titz-Kosko.
W Sopocie poza tą jednostką leczenie prowadzą także Samodzielny Publiczny Zakład Opieki Zdrowotnej „Uzdrowisko Sopot” z Sanatorium Uzdrowiskowym „Leśnik”
oraz zakłady niezależne: Sanatorium „Kamienny Potok” i Sanatorium MSWiA „Helios”.
119
Wypoczynek
Położone po obu stronach molo parki (Południowy i Północny), a także nadmorskie bulwary i plaża to ulubione miejsca na spacery zarówno mieszkańców, jak
i gości uzdrowiska. W północnej części uzdrowiska do parku Północnego przylega
kwartał ze sportowym zapleczem miasta, gdzie jest zespół kortów i hala tenisowa
Sopockiego Klubu Tenisowego, hala sportowa „100-lecia Sopotu” oraz zespół sopockich krytych pływalni. Nieco dalej na północ przy granicy z Gdynią znajduje się
nowoczesny Park Wodny Sopot, czyli największa atrakcja na niepogodę. To nie
tylko baseny i zjeżdżalnie, ale i zaplecze odnowy biologicznej z zespołem saun,
a także kręgielnia i pomieszczenia klubowe.
Do najpopularniejszych szlaków spacerowych uzdrowiska należy plaża. Zmierzając w jedną stronę, można nią dojść do Gdańska, a w drugą do Gdyni, gdzie panoramę
zamyka zielona Kępa Redłowska, opadająca w wody Bałtyku klifem Cypla Redłowskiego. Wzdłuż wybrzeża wytyczono ścieżkę rowerową, którą po przekroczeniu granicy Sopotu i Gdańska można dojechać do parku Oliwskiego i zespołu klasztoru Cystersów.
Wycieczki rowerowe oraz spacery po Trójmieście i okolicach ułatwia kolej miejska
SKM. Na zachód od zabudowy Sopotu rozciągają się nadmorskie wzgórza i lasy Trójmiejskiego Parku Krajobrazowego. Teren parku przecinają znakowane ścieżki zdrowia
i szlaki turystyczne. Szlaki, których nazwy pochodzą od występujących w okolicy zwierząt – wiewiórek, dzików, mew, zajęcy, saren, lisów – o długości 4–9,5 km pozwolą na
zaplanowanie wycieczek po lasach w sąsiedztwie Sopotu. Na Łysej Górze, jednym ze
wzniesień na terenie miasta, działa także wyciąg narciarski. Do atrakcji Sopotu należą
rejsy tramwajem wodnym do Helu z przystani na molo (www.mzkzg.org).
Gdańsk – najpiękniejsze miasto polskiego wybrzeża. Zabytkowy zespół historycznego centrum: Główne Miasto, Stare Miasto, Osiek, Wyspa Spichrzów. Dzisiejszy wygląd zawdzięcza kilkudziesięcioletniej odbudowie po II wojnie światowej.
Dziesiątki zabytków architektury, spośród których na czoło wysuwają się: gotycko-renesansowy ratusz, Dwór Artusa, kościół Mariacki, Żuraw (Muzeum Morskie), kościoły, zespoły spichrzów, zespół fortyfikacji z bramami miejskimi i basztami oraz
zespoły kamienic renesansowych i barokowych. Poza centrum zespół pocysterski
w Oliwie z katedrą, pałacem opatów, palmiarnią, spichlerzem i parkiem (zob. s. 335).
120
Sopot
Rowerem na Westerplatte
Szlaki: ścieżki rowerowe i ulice (bez szlaku).
Długość trasy: 30 km (dojazd i powrót).
Początek i koniec wycieczki: Skwer Kuracyjny u nasady
molo.
Wycieczka prowadzi przeważnie wzdłuż wybrzeża
i piaszczystej plaży w Sopocie i Gdańsku. Po wjechaniu w obszar zabudowany
trasa wiedzie obok nowego stadionu Euro 2012 w Gdańsku-Letnicy i Twierdzy
Wisłoujście na półwysep Westerplatte. Po drodze czeka nas przeprawa promowa
na Martwej Wiśle.
Przebieg trasy: Skwer Kuracyjny (początek ścieżki rowerowej) – al. Wojska Polskiego – granica Sopotu z Gdańskiem – park Jelitkowski – ul. Jantarowa – molo w Jelitkowie – deptak – ul. Czarny Dwór (koniec ścieżki rowerowej) – ul. Uczniowska (na
wiadukcie fragment ścieżki rowerowej, stadion PGE Arena) – ul. Marynarki Polskiej
(ścieżka rowerowa) – ul. Wyzwolenia – przeprawa promowa (koniec ścieżki rowerowej) – ul. Jana Charpantiera – ul. Stara Twierdza (Twierdza Wisłoujście) – ul. Jana
Charpantiera – ul. Pokładowa (na łuku ulicy po przejechaniu pod dwoma pomostami z instalacjami skręt w prawo w krótką uliczkę poprzeczną) – ul. mjr. Henryka Sucharskiego (wygodny chodnik) – Westerplatte, pomnik. Powrót tą samą drogą.
Hel – obecnie miasto, dawniej wieś rybacka. Zachowała się tu stara zabudowa
z ryglowymi i murowanymi domkami mieszczącymi obecnie stylowe kafejki, tawerny i winiarnie. W budynku kościoła św.św. Piotra i Pawła znajduje się Muzeum
Rybołówstwa Morskiego. Warto też odwiedzić fokarium, gdzie stacja naukowa Uniwersytetu Gdańskiego realizuje program odtwarzania populacji fok szarych w Morzu
Bałtyckim. Godne uwagi są również: latarnia morska z 1942 r., stanowiska artyleryjskie z 1939 r., schrony i bunkry (zob. s. 335–336).
Jastarnia – stara osada rybacka. Zachowały się tu chaty rybackie murowane i ryglowe z XIX w. W jednej z najstarszych ryglowych chat zorganizowano muzeum regionalne. Do ciekawych obiektów należą: kościół Nawiedzenia NMP z 1931 r. z wystrojem
nawiązującym do tradycji rybackich; schrony z 1939 r.; Jurata – ekskluzywne osiedle
Jastarni powstałe w okresie międzywojennym. Wizytówką Jastarni jest molo na Zatoce
Puckiej połączone z deptakiem „Międzymorze”. Znajdują się tu luksusowe hotele i rezydencje, w tym należące do prezydentów Polski (zob. s. 335–336).
Kartuzy – miasto u bram Szwajcarii Kaszubskiej. Trzeba zobaczyć zabytkową
121
XIX- i XX-wieczną zabudowę Rynku i otaczających go ulic. Na obrzeżach znajdują
się ponadto Muzeum Kaszubskie i zespół poklasztorny Kartuzów z gotyckim kościołem o niezwykłym dachu w kształcie wieka trumny.
Puck – miasto nad Zatoką Pucką. W jego centrum znajduje się rynek z XIX-wieczną zabudową. Interesująca jest tu gotycka fara św. św. Piotra i Pawła z XIV w. z wystrojem barokowo-klasycystycznym, a w niej kaplica Wejherów z XVII w. Pomnik zaślubin
z morzem w 1920 r. z popiersiem gen. Hallera. W porcie znajduje się duża i nowoczesna przystań jachtowa. Warto zwiedzić Muzeum Ziemi Puckiej (zob. s. 337).
Władysławowo – do 1938 r. Wielka Wieś, nazwę na cześć króla Władysława IV
otrzymała po wybudowaniu portu. Do ciekawych obiektów należą tu: Dom Rybaka
z 90-metrową wieżą – platformą widokową, Hallerówka, willa gen. Hallera, siedziba Centrum Pamięci Józefa Hallera oraz Błękitnej Armii i Muzeum Przyrodniczego
Nadmorskiego Parku Krajobrazowego. Zaintryguje nas również Aleja Gwiazd Sportu,
gdzie upamiętniono w formie mosiężnych gwiazd ponad 90 wybitnych polskich sportowców (co roku przybywają kolejni). W Cetniewie mieści się znany ośrodek przygotowań olimpijskich (zob. s. 336–337).
Żukowo – wieś, gdzie wznosi się gotycki klasztor norbertanek, których hafty
rozsławiały Kaszuby na całą Europę.
Garść informacji
Punkt informacji turystycznej Dworcowa 4, tel. 58 550 37 83, www.sopot.pl.
Samodzielny Publiczny Zakład Opieki Zdrowotnej „Uzdrowisko Sopot”, Chrobrego 6/8, tel. 58 555 08 82; Sanatorium „Leśnik” 23 Marca 105,
tel. 58 551 72 63–65.
Wojewódzki Zespół Reumatologiczny, Grunwaldzka 1/3, tel. 58 555 75 20,
http://wzr.internetdsl.pl.
Położony w sercu Trójmiasta Sopot ma dogodne połączenia kolejowe z całą Polską. Dojedziemy tu pociągami wszystkich spółek kolejowych bezpośrednio z najodleglejszych zakątków Polski, między innymi z Bielska-Białej, Jeleniej Góry, Lublina,
Wrocławia, Zakopanego, Zielonej Góry oraz wszystkich miast wojewódzkich.
Imprezy cykliczne: Orkiestrada (maj), Międzynarodowy Festiwal
Chóralny „Mundus Cantat” (maj), Święto Monciaka (czerwiec),
Top Trendy Festiwal (czerwiec), Sopocki Festiwal Teatru Polskiego
Radia i Telewizji Polskiej Dwa Teatry (czerwiec), Sopot Jazz Festival (sierpień),
Festiwal im. Agnieszki Osieckiej (sierpień), Sopot Festival (wrzesień).
Szczawnica
, położona w ciasnej dolinie Grajcarka, otoczonej
masywami Beskidu Sądeckiego i Małych Pienin, to chyba najbardziej malownicze
polskie uzdrowisko. Przepływający przez uzdrowisko i wpadający tu do Dunajca
Grajcarek rozdziela dwie zupełnie odmienne geologicznie grupy Karpat. Zróżnicowanie skał tworzących masywy Beskidu Sądeckiego i Pienin owocuje urozmaiceniem górskiego krajobrazu obu grup górskich i występowaniem bogatej szaty roślinnej. Skały podatne na wietrzenie tworzą przełęcze, dolinki, wąwozy, żleby i płaskie szczyty. Kontrastują z nimi urwiska skalne, strzeliste turnie i samotne skałki
zbudowane z twardych i odpornych wapieni jurajskich. Na pograniczu oprócz skał
osadowych spotkać można również wulkaniczne – produkt intensywnych procesów geologicznych, które występowały w okresie formowania się masywów. Z wulkanicznych andezytów zbudowany jest szczyt Jarmuty w Małych Pieninach oraz
szczyt Bryjarka w Beskidzie Sądeckim. W dolinie Białej Wody w Małych Pieninach
występują dwa skupiska skałek bazaltowych. Pozostałością wulkanizmu są także
złoża wód mineralnych. Chociaż Szczawnica istniała już w XIV w., a w XVI w. była
siedzibą wójtostwa i parafii, to dopiero XIX w. przyniósł jej rozgłos, przyczyniając
się do jej rozwoju. Jednym z walorów Szczawnicy, szczególnie dzisiaj docenianym,
jest to, że przez miasto nie przebiega żadna droga przelotowa. Główna droga w dolinie Grajcarka gubi się na pograniczu Beskidu Sądeckiego i Małych Pienin, wśród
gór, podobnie jak drogi w bocznych dolinach. Charakterystyczna stara zabudowa
z domami zwróconymi szczytami do ulic, drewnianymi gankami i balkonami obiegającymi ściany po okresie fascynacji nowymi formami ponownie wraca do łask
w architekturze Szczawnicy. Gdyby nie wykorzystanie wód mineralnych, Szczawnica byłaby tylko jedną z wielu miejscowości wypoczynkowych, jakie spotyka się
w polskich górach. Ale dzięki pomysłowości i przedsiębiorczości pochodzących
z Węgier Anny i Józefa Szalayów przeobraziła się w perłę polskich wód.
Uzdrowisko
Rodzaj wód mineralnych, z których słynie Szczawnica, sugeruje już sama nazwa
miejscowości. Występujące tu szczawy, wodorowęglanowo-chlorkowo-sodowe i wapniowe z dodatkiem bromków i jodków, były znane przez okoliczną ludność i wykorzystywane w lecznictwie ludowym od stuleci. Pod koniec XVIII w. i na początku XIX w.
właściciele okolicznych dóbr próbowali bez większego powodzenia i szerszego zainteresowania rozpocząć działalność uzdrowiska. W 1810 r. przeprowadzona została
124
Szczawnica
pierwsza analiza chemiczna wód szczawnickich, potwierdzająca możliwości ich wykorzystania w lecznictwie. Kariera uzdrowiskowa miasta rozpoczęła się w XIX w., kiedy
stało się własnością rodziny Szalayów, a przede wszystkim Józefa Szalaya, który odziedziczył w 1839 r. miejscowość po swoim ojcu Stefanie. Józef i Anna Szalayowie nieznaną wcześniej nikomu miejscowość przekształcili w kurort, do którego przyjeżdżali najwybitniejsi przedstawiciele polskiej inteligencji: Cyprian Kamil Norwid, Henryk Sienkiewicz, Maria Konopnicka, Bolesław Prus i Jan Matejko. Rozwojowi zdroju szczawnickiego przysłużyli się też lekarze i prezydenci Krakowa: Józef Dietl i Mikołaj Zyblikiewicz. Szalayowie stawiali sobie za cel zrobienie ze Szczawnicy miejscowości uzdrowiskowej na miarę szwajcarskich i austriackich modnych kurortów. Chcąc spopularyzować Szczawnicę i jej okolice, Józef Szalay sam napisał przewodnik oraz wydawał albumy z własnymi szkicami pokazującymi piękno Pienin i Beskidów. To, co udało się
osiągnąć tej niestrudzonej parze, możemy podziwiać do dzisiaj w postaci zabytkowej
zabudowy uzdrowiskowej i pensjonatowej. Niepowtarzalny jest zespół zabudowy
uzdrowiskowej wokół dzisiejszego pl. Jozefa Dietla. Wznoszą się tutaj: Dom nad Zdrojami, Pałac i Łazienki. W Pałacu znajduje się Muzeum Pienińskie z ekspozycją poświęconą kulturze ludowej regionu i historii Szczawnicy oraz salą poświęconą pisarzowi
Janowi Wiktorowi. W Domu nad Zdrojami mieści się pijalnia, a w Łazienkach – stylowa kawiarnia. Na stokach za zabudową pl. Dietla rozciąga się park Górny, na którego
alejki wchodzi się z placu obok zabytkowej kaplicy ufundowanej przez Józefa Szalaya.
W położonym w centrum miasta parku Dolnym znajduje się inna zabytkowa kaplica,
wcześniej pijalnia nad wyczerpanym źródłem Wanda. Do najładniejszych miejsc
uzdrowiska należy brukowana ul. Jana Wiktora, gdzie zachował się zespół drewnianych pensjonatów z XIX w. W jej sąsiedztwie w 2011 r. zrekonstruowano dawny Dworzec Gościnny z 2. poł. XIX w., który spłonął 50 lat wcześniej. Szczawnica jednak cały
czas się zmienia. Starą fontannę na placu zastąpiła nowa; zmieniono też ozdabiającą ją
figurę dziewczyny z dzbanem. Modernizację przeszła też ul. Zdrojowa, na której fragmencie zbudowano sztuczny strumień, imitujący potok Szczawny zasypany w latach
60. XX w. W dolnej części ul. Zdrojowej w pobliżu centrum znajduje się skwer z pomnikiem Henryka Sienkiewicza i zegarem kwiatowym.
Nie wszystkie z ośmiu szczawnickich zdrojów (Józefina, Stefan, Jan, Szymon, Waleria, Wanda, Józefina II i Magdalena) są nadal eksploatowane. Źródło Magdalena
o najwyższym w Polsce stopniu mineralizacji wynoszącym 24,4 g/l stałych składników
mineralnych odkryli w XIX w. goście uzdrowiska. Magdalena to także nazwa wybudowanej w latach 60. XX w. okrągłej pijalni wód przy ul. Zdrojowej, która obecnie oprócz
tego, że jest pijalnią wód Jan i Magdalena, pełni także funkcję galerii sztuki. Wody mi-
125
neralne ze Szczawnicy leczą choroby dróg oddechowych, w tym przewlekłych stanów
zapalnych nosa i gardła, schorzenia aparatu głosowego, schorzenia alergiczne dróg
oddechowych, astmę oskrzelową, schorzenia układu ruchu (choroby zwyrodnieniowe
stawów i kręgosłupa), choroby reumatyczne oraz układu trawienia i dróg moczowych.
Jednym z piękniejszych obiektów lecznictwa uzdrowiskowego jest zbudowane w latach 30. XX w. modernistyczne Sanatorium „Inhalatorium”, dzisiaj jeden
z obiektów „Uzdrowiska Szczawnica” SA. Dalej na wschód poza parkiem Górnym
wznosi się Sanatorium „Papiernik”, drugi spośród obiektów tegoż przedsiębiorstwa. Działalność leczniczą prowadzą jeszcze sanatoria uzdrowiskowe: Nauczyciel, Budowlani, Dzwonkówka i Hutnik. W Szczawnicy znajdują się ponadto hotele
i ośrodki z ofertą medical SPA oraz SPA & wellness.
Wypoczynek
Szczawnica to dzisiaj nie tylko uzdrowisko. Miasto postawiło na rekreację i aktywny wypoczynek. Największą atrakcją dla turystów goszczących w Szczawnicy
jest – oczywiście – słynny Przełom Dunajca w Pieninach. Można go pokonać tratwami pienińskich flisaków (www.flisacy.com.pl) lub samemu, zmierzając pod
prąd pieszo albo rowerem Drogą Pienińską do słowackiego Czerwonego Klasztoru.
Centrum Szczawnicy z początkiem Drogi Pienińskiej nad Dunajcem łączy reprezentacyjny deptak nad Grajcarkiem. Najbardziej popularna góra to Palenica w Małych Pieninach, wyrastająca z dna potoku Grajcarek w samym centrum uzdrowiska. Na szczyt można wejść szlakami turystycznymi lub skorzystać z wyciągu krzesełkowego. Atrakcję na szczycie stanowi całoroczny tor saneczkowy. Z Palenicą
sąsiaduje nieco wyższa Szafranówka – doskonały punkt widokowy na Beskid Sądecki. Zimą na Palenicy i Szafranówce szaleją narciarze i snowboardziści. Ze szczytu Szafranówki prowadzi jedna z najpopularniejszych rodzinnych tras zjazdowych
w Polsce. „Rodzinna”, bo taką nosi nazwę, jest na całej 2-kilometrowej długości
oświetlona i wyposażona w armatki śnieżne.
Najpopularniejszy tutejszy górski szlak spacerowy to wąwóz Homole w niedalekich Jaworkach, miniatura dolin w Tatrach Zachodnich. Równie chętnie turyści
odwiedzają dolinę Białej Wody o podobnym charakterze. Popularnym celem wycieczek pieszych są schroniska PTTK w Beskidzie Sądeckim pod Bereśnikiem i na
Przehybie. Schronisko PTTK pod Bereśnikiem, do którego można dotrzeć żółtym
szlakiem z pl. Dietla, to najbliżej centrum Szczawnicy położone górskie schronisko w Beskidzie Sądeckim. Roztaczają się stąd panoramy Pienin i Małych Pienin
126
Szczawnica
Wycieczka na Dzwonkówkę
Początek i koniec wycieczki: Rynek w Krościenku;
pl. J. Dietla w Szczawnicy.
Opis: Trasa obejmuje najbliższe Szczawnicy i Krościenka szczyty
południowo-zachodniej części pasma Jaworzyny Krynickiej. Ze szlaku roztaczają
się piękne panoramy Pienin, Gorców i Tatr oraz dolin: Grajcarka i Dunajca.
Przebieg trasy: Rynek w Krościenku – dolina Szczawnego – Groń (803 m
n.p.m.) – przełęcz Siodełko – Dzwonkówka (903 m n.p.m.; piękna panorama Beskidów i Pienin z Tatrami w tle, zmiana szlaku na żółty) – Bankowa Polana (panorama
Pienin i Małych Pienin) – Kotelnica (847 m n.p.m.) – Cieluszki (osiedle i szczyt) – Bereśnik (843 m n.p.m.) – schronisko PTTK pod Bereśnikiem – Bryjarka – pl. J. Dietla.
z Tatrami w tle. Można je potraktować jako przystanek na trasie do położonego na
grzbiecie Pasma Radziejowej schroniska na Przehybie. Wyciąg na Palenicę często
służy jako punkt startowy wycieczki grzbietem Małych Pienin do Jaworek lub krótkiej wycieczki tym samym szlakiem do schroniska PTTK Sokolica w dolinie Dunajca przy Drodze Pienińskiej. Dobrze funkcjonująca lokalna komunikacja autobusowa pozwala na zaplanowanie wycieczek w Gorce, Beskid Sądecki, Pieniny, Małe
Pieniny, a nawet w Tatry (www.pksnowytarg.com). Dojechawszy autobusem do
Sromowców Niżnych, można w ciągu jednej wyprawy zdobyć Okrąglicę, najwyższy
szczyt Pienin Czorsztyńskich, i Sokolicę, którą rozsławia słynna sosna reliktowa.
Czorsztyn – zob. s. 238.
Dębno – wieś, w której wznosi się najcenniejszy na Podhalu, wpisany na Listę
światowego dziedzictwa kulturalnego i przyrodniczego UNESCO drewniany kościół z 2. poł. XV w. Część polichromii i gotycki tryptyk w ołtarzu głównym ze sceną
Świętej Rozmowy pochodzą z początku XVI w.
Grywałd – po raz pierwszy odnotowana w dokumentach niemieckich jako
Grünewald wieś, w której warto obejrzeć drewniany kościół św. Marcina z XV w.
Jaworki – połemkowska wieś, gdzie trzeba zobaczyć cerkiew z 1798 r. z ko-
127
lonią nietoperzy (podkowców małych) na poddaszu. Tutejszą ciekawostką kulturalną jest Muzyczna Owczarnia – organizator oryginalnych koncertów jazzowych,
folkowych i klasycznych (koncerty daje tu m.in. Nigel Kennedy). Nieopodal znajdują się skalne rezerwaty: Wąwóz Homole i Biała Woda. Mała stacja narciarska
z wyciągiem krzesełkowym i dwoma wyciągami orczykowymi to kolejna atrakcja.
Kluszkowce – wieś rekreacyjna u podnóża Gorców; kąpielisko i przystań nad
Jeziorem Czorsztyńskim, ośrodek narciarski i rowerowy na górze Wdżar. Znajdują
się tutaj także tor saneczkowy i ścianka wspinaczkowa. Osada Czorsztyn nad Jeziorem Czorsztyńskim to połączenie skansenu i ośrodka wypoczynkowego.
Krościenko – miasto w dolinie Dunajca założone przez Kazimierza Wielkiego. W centrum wznosi się kościół Wszystkich Świętych z XIV w. z cennymi polichromiami z 1589 r. Warto zobaczyć kaplice: św. Rocha z 1723 r. i Przemienienia
Pańskiego z 1710 r. Do tutejszych źródeł mineralnych należą: Ziemróźka na Rynku,
Stefan, Michalina i Maria w dolinie Szczawnego (zob. s. 238–239, 242).
Niedzica – wieś letniskowa na Spiszu z zaporą na Dunajcu, dzięki której powstało Jezioro Czorsztyńskie. Na wzgórzu ponad koroną zapory wznosi się zamek
zbudowany w 1. poł. XIV w. lub pod koniec XIII w. przez węgierski ród Berzeviczych. W sąsiedztwie zamku znajduje się szachulcowy budynek nazywany Leśniczówką i drewniany spichlerz zamkowy ze stałą wystawą sztuki ludowej Spiszu.
W centrum wsi dojrzymy kościół św. Bartłomieja z XV w.
Garść informacji
Informacja Turystyczna Oddział Pieniński PTTK, tel. 18 262 22 95,
www.szczawnica.pl
Przedsiębiorstwo „Uzdrowisko Szczawnica” SA Zdrojowa 26,
tel. 18 262 22 97, www.uzdrowiskoszczawnica.pl
Do Szczawnicy można dojechać autobusami dalekobieżnymi z: Katowic, Lublina, Radomia, Rzeszowa, Sanoka oraz Warszawy; regionalne połączenia z Krakowem i Nowym Sączem.
Imprezy cykliczne: Święto Wód Szczawnickich (kwiecień–maj),
Letni Festiwal „Muzyka nad Zdrojami” (czerwiec), Pieniński
Festiwal Kultur Górskich Łemków, Rusnaków i Górali (lipiec),
Lato Pienińskie (lipiec–sierpień).
Świeradów-Zdrój
leży w dolinie Kwisy w Górach Izerskich. Był to do XVI w. teren dzikich i niemal bezludnych górskich lasów. Rejon
ten występował w legendach plemion łużyckich. Po raz pierwszy nazwa miejscowości Flinsberg pojawia się około połowy XVI w. W kolejnym stuleciu wspomniano o okolicach i samej miejscowości w opisach działań zbrojnych podczas wojny
trzydziestoletniej. Co ciekawe, razem z pierwszymi wzmiankami podawano informację o źródłach wód mineralnych bijących na terenie miejscowości. Pomimo braku wcześniejszego zainteresowania nimi, wiadomo, że były wykorzystywane przez
okoliczną ludność. Dopiero w 2. poł. XVIII w. za sprawą hrabiego Schaffgotscha,
właściciela okolicznych dóbr, rozpoczął się rozwój Świeradowa jako miejscowości
uzdrowiskowej. O tym, że był to okres gwałtownego rozwoju, świadczy wybudowanie w 1785 r. pierwszej kaplicy. Do tego czasu najbliższe nabożeństwa odprawiane
były w odległym o kilka kilometrów na północ Mirsku. Neogotycki kościół św. Józefa, do dzisiaj stojący w mieście powyżej Domu Zdrojowego, został zbudowany
w 1899 r. z fundacji Schaffgotschów, do których Świeradów należał aż do 1945 r.
Znajduje się w nim ołtarz św. Józefa przeniesiony tu z pierwszej świeradowskiej
kaplicy. Warto podkreślić, że pierwszym proboszczem po 1945 r. i wysiedleniu
ludności niemieckiej został kapelan Schaffgotschów ks. Paweł Klimański, którego
ojciec był Polakiem; ksiądz jednak nie mówił po polsku. Dzisiaj Świeradów-Zdrój
rozwija się jako popularne uzdrowisko, do którego przyjeżdżają na leczenie również mieszkańcy Niemiec. Stanowią oni dużą część przebywających tu przez cały
rok pacjentów.
Zabudowa Świeradowa zajmuje północne stoki opadającego w dolinę Kwisy
Stogu Izerskiego (1108 m n.p.m.). Amfiteatralnie położone miasto wymaga od
mieszkańców i gości ciągłego pokonywania różnic wysokości. Tarasowo ułożone
główne ulice połączone są czasami dość stromymi krótkimi uliczkami, po pokonaniu których można dostać lekkiej zadyszki. Miastu, podobnie jak regionowi, udało
się przetrwać bez większego szwanku II wojnę światową. Zachował się tu ładny
zespół zabudowy wypoczynkowej z XIX i początku XX w. Domy i wille najeżone
wieżyczkami, wykuszami i ozdobnymi elementami elewacji przypominają romantyczne pałace. W granice administracyjne Świeradowa-Zdroju włączono także wieś
uzdrowiskową Czerniawę-Zdrój położoną u południowo-zachodniego podnóża
masywu Stogu Izerskiego. Występują tu źródła mineralne o podobnym co w Świeradowie składzie i zastosowaniu.
130
Świeradów-Zdrój
Uzdrowisko
Działalność uzdrowiskową w Świeradowie rozpoczął książę Schaffgotsch, właściciel tutejszych dóbr. Z jego inicjatywy w 1739 r. świeradowskie wody doczekały się
naukowego opisu. Potwierdziły się możliwości używania i leczniczy wpływ zarówno
kuracji pitnych, jak i kąpieli. Za rozpoczęcie działalności uzdrowiska uznaje się rok
1768, kiedy został wybudowany nieistniejący już stary Dom Zdrojowy. Przez cały
XIX w. uzdrowisko rozwijało się bardzo intensywnie. Przybywało kuracjuszy i miejsc
w hotelach. Specjalnością uzdrowiska były – stosowane również dzisiaj – kąpiele
z dodatkiem kory świerkowej. Świerk pomaga w leczeniu schorzeń układu oddechowego i nerwowego, jak również zwiększa napięcie skóry. Wybudowanie w 1866 r. linii kolejowej przecinającej odległy o 17 km na północ Gryfów Śląski, a następnie doprowadzenie w 1909 r. linii do samego Świeradowa sprawiły, że uzdrowisko mogło
się rozwijać. W latach 30. XX w. odkryto radoczynność niektórych tutejszych źródeł,
co również przyczyniło się do poprawy sytuacji tej miejscowości. Świeradów stał się
konkurencją dla Lądka-Zdroju, gdzie radoczynność źródeł odkryto już na początku
XX w. Kąpiele radoczynne poprawiają ukrwienie wszystkich narządów, stymulują
intensywność procesów biologicznych oraz produkcję hormonów.
Dzisiaj w leczeniu chorób narządu ruchu, reumatologicznych, neurologicznych,
ginekologicznych, miażdżycy tętnic obwodowych, nadciśnienia tętniczego i osteoporozy wykorzystuje się tu jedenaście rodzajów wód leczniczych: szczaw radoczynnych
i szczaw wodorowęglanowo-wapniowo-magnezowych żelazistych. W świeradowskim uzdrowisku oprócz kąpieli, kuracji pitnych i inhalacji wykonuje się zabiegi borowinowe z wykorzystaniem borowiny ze złóż typu wysokiego z Gór Izerskich.
Wizytówką Świeradowa-Zdroju jest drewniana Hala Spacerowa o długości 80 m,
największa na Dolnym Śląsku. Stanowi część Domu Zdrojowego oddanego do użytku
w 1899 r. Charakterystycznym elementem budynku jest 50-metrowa wieża zegarowa.
Cały ten piękny kompleks uzdrowiskowy ozdabiają tarasy spacerowe obsadzone krzewami i drzewami, skąd schodami można zejść do parku Zdrojowego. Dom Zdrojowy należy do przedsiębiorstwa Uzdrowisko „Świeradów-Czerniawa” sp. z o.o. Należą do niego
jeszcze inne obiekty na terenie Świeradowa-Zdroju: Szpital Uzdrowiskowy „Wacław”,
Centrum Rehabilitacji i Reumatologii „Goplana”, Sanatorium „Gracja”, Sanatorium
„Słoneczko” i Szpital Uzdrowiskowy dla Dzieci. Z leczenia w tych placówkach korzystają
pacjenci skierowani tu w ramach NFZ. Na terenie miasta znajdują się również hotele
oraz ośrodki SPA & wellness i medical SPA, w których również prowadzony jest szeroki
131
zakres typowych zabiegów rehabilitacyjnych, leczniczych oraz odnowa biologiczna. Do
największych należą: Sanatorium „St. Lukas”, Hotel Górski „Malachit” i Park Hotel SPA
„Buczyński”. Ozdobą dzielnicy uzdrowiskowej leżącej na stokach Stogu Izerskiego są wyremontowane ostatnio piękne pensjonaty w stylu tyrolskim z przełomu XIX i XX w.
Wypoczynek
Świeradów-Zdrój pełni nie tylko funkcję uzdrowiska, lecz również centrum aktywnego i rodzinnego wypoczynku w Górach Izerskich i na Przedgórzu Izerskim.
Góry Izerskie to najdalej na zachód wysunięte pasmo polskich Sudetów. W granicach naszego kraju leżą dwa pasma Gór Izerskich – Wysoki Grzbiet i Grzbiet Kamienicki – rozdzielone głęboką doliną Kwisy. W paśmie Wysokiego Grzbietu króluje Wysoka Kopa (1126 m n.p.m.) – najwyższy szczyt całego łańcucha położony
pomiędzy Świeradowem-Zdrojem a Szklarską Porębą. Charakterystyczne dla Gór
Izerskich są łagodne wierzchołki szczytów tworzące na wysokości 800–1000 m
n.p.m. spłaszczoną wierzchowinę przypominającą pofałdowany płaskowyż. Kraj
obraz Gór Izerskich urozmaicają liczne skały i grupy skalne na stokach i szczytach.
Szlaki piesze w Góry Izerskie są znane od wielu lat. W Świeradowie-Zdroju ma początek Główny Szlak Sudecki im. prof. Mieczysława Orłowicza, a pierwszy jego etap prowadzi
na położony nad miastem Stóg Izerski, który zawsze był popularnym celem wycieczek gości uzdrowiska, zwłaszcza gdy w 1924 r. wzniesiono pod szczytem drewniane schronisko.
Przed budynkiem znajduje się taras widokowy z imponującą panoramą na Przedgórze
Izerskie z malowniczymi miasteczkami i wsiami, które widać stąd jak na dłoni. Odkąd kilka lat temu oddano do użytku wyciąg gondolowy łączący Świeradów ze Stogiem Izerskim
(http://skisun.pl), szczyt stał się łatwo dostępny nawet dla osób z problemami zdrowotnymi. Uruchomienie wyciągu zwiększyło zasięg wycieczek pieszych po Górach Izerskich
i umożliwiło dalszy rozwój turystyki. Szczyt stał się dodatkowo węzłem górskiej turystyki
rowerowej latem, a zimą centrum ośrodka narciarskiego. Ze szczytu prowadzi 2,5-kilometrowa trasa zjazdowa, oświetlona i wyposażona w urządzenia do sztucznego naśnieżania.
W rejonie Świeradowa-Zdroju biegną dwa niezależne od siebie systemy dróg rowerowych: szlaki oraz ścieżki, tzw. singltrek. Szlaki poprowadzone są szerokimi górskimi
drogami, a ścieżki tworzą sieć oznakowanych tras wiodących wąskimi dróżkami głównie
po czeskiej stronie granicy (www.singltrekpodsmrkem.cz). Wjazd na ścieżki znajduje się
przy przejściu granicznym w Czerniawie-Zdroju. Większość tych znakowanych tras jest
przystosowana do możliwości zwykłych turystów rowerowych, a nie wyczynowców.
Szlaki rowerowe Świeradowa-Zdroju połączone są w jeden system ze szlakami ro-
132
Świeradów-Zdrój
Rowerem na Halę Izerską
Szlaki: zielony szlak pieszy – górska droga bez szlaku –
szlak nr 10 „Izerska Pętla” – szlak ER-2 „Liczyrzepa”.
Początek i koniec wycieczki: górna stacja kolejki gondolowej; Świeradów-Zdrój, ul. Mickiewicza.
Opis: Trasa prowadzi do najpiękniejszej śródgórskiej polany w dolinie Izery. Po drodze znajdują się liczne miejsca widokowe oraz schronisko. Na
trasie czeka nas jeden dwukilometrowy łagodny podjazd asfaltową drogą. Rowerowe szlaki lokalne oznaczone są czarnym symbolem roweru na białym tle
i numerem szlaku oraz strzałkami oznaczającymi kierunek jazdy; szlak międzynarodowy – z zielonym rowerem na białym kwadracie w zielonej obwódce.
Przebieg trasy: górna stacja gondolek, schronisko na Stogu Izerskim (zjazd zielonym szlakiem drogą okrążającą szczyt Stogu Izerskiego) – rozjazd, gdzie opuszczamy
szlak i podjeżdżamy drogą – Łącznik (przełęcz, którą przecinają szlaki piesze: żółty i zielony; kontynuujemy zjazd drogą) – Droga Telefoniczna (łagodny zjazd trawersem Świeradowca) – Polana Izerska (dojazd do asfaltowej drogi; wjazd na szlak rowerowy nr 10)
– Krowia Kopa – Hala Izerska (panorama Gór Izerskich z Karkonoszami w tle) – schronisko „Chatka Górzystów” (zmiana szlaku na ER-2 prowadzący początkowo podjazdem
drogą asfaltową 2 km razem ze znakami niebieskiego szlaku pieszego) – Polana Izerska
(początek zjazdu asfaltową drogą w kierunku Świeradowa-Zdroju) – Nowa Droga Izerska – most na Świeradówce – ul. Graniczna – ul. Górska – ul. Mickiewicza.
werowymi wychodzącymi ze Szklarskiej Poręby i Starej Kamienicy. Opis wszystkich
szlaków znajdziemy na stronie www.rowerowakraina.com. Głównymi węzłami rowerowymi w Górach Izerskich są: Polana Jakuszycka, Hala Izerska i Rozdroże Izerskie.
Szlaki rowerowe Świeradowa-Zdroju łączą się także ze szlakami powiatu lwóweckiego.
Gryfów Śląski – miasto nad Kwisą, gdzie zainteresują nas: zespół kamienic
mieszczańskich z XVIII w. z wcześniejszymi elementami wystroju, ratusz z 1. poł.
XVI w. z żelbetową modernistyczną wieżą z lat 30. XX w. oraz kościół św. Jadwigi
z XVI w. przebudowany w XVII w. (zob. s. 481–482).
133
Leśna – przecięte trzema rzekami miasto. Warto tu zobaczyć: Rynek z zachowaną zabudową podcieniową i ratuszem z 1699 r., kościół św. Jana Chrzciciela
z końca XVI w., zamek Czocha z 1329 r. nad Jeziorem Leśniańskim, przebudowany
w XVI i na początku XX w. (zob. s. 484–485).
Lubomierz – najmniejsze miasto na Dolnym Śląsku, gdzie zainteresują nas: zabytkowa zabudowa, ratusz z 1688 r., dom płócienników z XVI w., kolumna św. Maternusa i pręgierz, barokowy kościół Wniebowzięcia NMP i św. Maternusa z XVIII w.
W miejskich i okolicznych plenerach Sylwester Chęciński kręcił tu trylogię Sami Swoi,
Nie ma mocnych i Kochaj albo rzuć. W miasteczku otwarto Muzeum Kargula i Pawlaka, w sierpniu zaś odbywa się tu Festiwal Filmów Komediowych (zob. s. 482–483).
Lwówek Śląski – miasto lokowane na prawie niemieckim, gdzie zobaczymy
średniowieczne mury obronne, baszty Lubańską i Bolesławiecką, ratusz z 1. poł.
XVI w., ławy chlebowe i obuwnicze z 1494 r. Wart uwagi jest także kościół Wniebowzięcia NMP z XV i XVI w. W okolicach miasta rozciągają się labirynty skalne:
Lwóweckie i Panieńskie Skały (zob. s. 489).
Garść informacji
Punkt Informacji Turystycznej Zdrojowa 10, tel. 75 78 16 350,
www.swieradowzdroj.pl.
Uzdrowisko „Świeradów-Czerniawa” sp. z o.o. Konstytucji 3 Maja 1,
tel. 75 782 06 00, www.uzdrowisko-swieradow.pl.
Głównym węzłem regionalnej i lokalnej komunikacji autobusowej dla Świeradowa-Zdroju jest Lubań (www.pksvoyager.pl). Na dworzec autobusowy w Świeradowie-Zdroju przyjeżdżają autobusy dalekobieżne z Łodzi, Ostrowa Wielkopolskiego, Sieradza, Turka i Wrocławia.
Imprezy cykliczne: Festiwal Muzyki Sakralnej „Pro Musica
Sacra” (kwiecień–październik), Eurochestries Dolny Śląsk
(lipiec), Europejskie Spotkania Młodych Muzyków (sierpień),
Bike Maraton (październik), Międzynarodowe Spotkania
z Muzyką Dawną (październik).
Ustroń
leży w Beskidzie Śląskim u wylotu doliny Wisły. Była to do
XVIII w. cicha i spokojna osada pasterska. Sytuacja zmieniła się, kiedy odkryto tutaj
złoża rud darniowych, surowiec do produkcji żelaza. Syn króla polskiego Augusta III,
książę Albrecht Kazimierz, wybudował tu hutę, kuźnię i walcownię. Wkrótce Ustroń
stał się jednym z najbardziej uprzemysłowionych ośrodków regionu. Któż mógł przypuszczać, że miejscowość, w której rozkwitł przemysł ciężki, stanie się znanym i cenionym uzdrowiskiem. Dzisiejszy Ustroń to jakby dwa oddzielne ośrodki: miejski
i turystyczno-uzdrowiskowy. Miasto leży na lewym brzegu Wisły. Przebiega tędy linia
kolejowa, a na północnym skraju znajdują się różnej wielkości zakłady przemysłowe,
w tym duże zakłady kuźnicze – spadkobiercy hutniczych tradycji Ustronia. Tutaj też
znajduje się centrum administracyjne i handlowe z Rynkiem i ratuszem. Nieopodal
wznoszą się dwa kościoły: katolicki św. Klemensa z 2. poł. XVIII w. i ewangelicki
św. Jakuba apostoła z 1. poł. XIX w. Najstarszy obiekt sakralny to drewniany kościół
św. Anny w Nierodzimiu, kiedyś osobnej wsi, która dzisiaj stanowi osiedle Ustronia,
leżące przy wyjeździe w kierunku Skoczowa. W centrum miasta znajdują się też relikty starej huty i kuźni, czyli budynek dyrekcji Muzeum Hutnictwa i Kuźnictwa, do
którego zapraszają potężne maszyny kuźnicze oraz Staw Kajakowy, dawny zbiornik
zaopatrujący zakład w wodę. Obok rozciąga się park z nowoczesnym amfiteatrem,
gdzie odbywają się koncerty i spektakle towarzyszące licznym imprezom w mieście.
Przerzucona ponad Wisłą kładka dla pieszych z przepięknym widokiem doliny rzeki
jest codzienną drogą spacerów kuracjuszy z Zawodzia do parku i centrum miasta. Zachowały się też stare zrębowe XIX-wieczne chałupy drewniane, przy których znajduje się ekspozycja wiekowych narzędzi gospodarskich. W zachodniej części przebiega
dwupasmowa obwodnica – spuścizna po czasach PRL-u, przygotowana specjalnie
dla I Sekretarza PZPR Edwarda Gierka, który w Ustroniu miał willę. To wysunięty
najdalej na południe odcinek drogi zwanej popularnie „gierkówką”. Przy tej drodze
znajduje się Park Dinozaurów z ekspozycją gigantycznych owadów. Ogromne, poruszające głowami i ogonami oraz ryczące gady robią duże wrażenie, ale chyba jeszcze
bardziej malców interesuje dwumetrowa biedronka, pszczoła czy mrówka.
Na prawym brzegu Wisły u podnóża masywu Równicy leżą: mieszkaniowe Zawodzie Dolne, uzdrowiskowe Zawodzie Górne oraz wypoczynkowy Jaszowiec. To piękny
i zadbany, częściowo porośnięty dziką roślinnością obszar miasta. Na różnej wysokości, na tarasach wznoszą się tu wkomponowane w zieleń i otaczający krajobraz budynki uzdrowiska, hotele i ośrodki wypoczynkowe, w tym te najbardziej charakterystyczne
136
Ustroń
dla Ustronia, czyli piramidy. Pośród zabudowy hotelowo-uzdrowiskowej znajduje się
tutaj Leśny Park Niespodzianek. Na wybiegach można podziwiać dziki, jelenie, sarny,
daniele, muflony, a nawet żubry. Specjalne miejsce w parku zajmują ptaki drapieżne
– orły, jastrzębie, sokoły, sowy i wiele innych – które możemy oglądać nie tylko w wolierach, ale także w locie na specjalnie organizowanych pokazach.
Uzdrowisko
Już w XIX w. hutnicy zauważyli, że kąpiele w wodach ustrońskich źródeł, podgrzewanych żużlem z huty, mają właściwości lecznicze. W 1802 r. książę Albrecht
wybudował tu łaźnię i pijalnię, a potem założył park Zdrojowy, chociaż wciąż dymiły kominy huty. Na szczęście dla Ustronia złoża rudy wyczerpały się i w 1897 r.
wygaszono ostatni wielki piec. miejscowość położona w bramie Wisły, pomiędzy
masywami Równicy i Czantorii, mogła odetchnąć świeżym powietrzem i zbudzić
się do nowego życia. W 1883 r. odkryto silnie zmineralizowane źródło Żelaziste.
Ono oraz odkryte pięć lat później pokłady borowiny pozwoliły na otwarcie w 1901 r.
pierwszego na Śląsku Cieszyńskim zakładu balneologicznego. W okresie dwudziestolecia międzywojennego za sprawą wieloletniego wojewody śląskiego faworyzowana była położona głębiej w górach Wisła, która w krótkim czasie z małej wsi nad
Wisłą stałą się popularnym kurortem. Ustroń stracił wówczas znaczenie, ale już po
II wojnie światowej stał się oczkiem w głowie władz PRL-u i głównym górskim
ośrodkiem leczniczym i wypoczynkowym dla pracowników śląskich kopalń i hut.
W 1967 r. odzyskał status miejscowości uzdrowiskowej. Wcześniej, w latach 50.
XX w., odkryto tu także termalne źródła radonowe. Ustrońskie solanki wapniowe,
bromkowe, jodkowe i żelaziste oraz solanki termalne stosowane są w leczeniu chorób narządów ruchu i reumatycznych oraz chorób układu oddechowego.
Uzdrowisko w Ustroniu kojarzy się z zespołem kilkunastu charakterystycznych
budynków zwanych „piramidami”, które wyrosły u stóp Równicy w latach 70. i 80.
XX w. Teren uzdrowiska rozdziela dolina potoku Gościeradowiec. Po północnej
stronie znajduje się potężny kompleks Śląskiego Szpitala Reumatologiczno-Rehabilitacyjnego im. gen. Jerzego Ziętka otoczony sześcioma piramidami. Po południowej stronie doliny potoku wznoszą się obiekty Przedsiębiorstwa Uzdrowiskowego
„Ustroń” SA. Największy jest zbudowany na osi północ–południe zespół Sanatorium
i Szpitala Uzdrowiskowego „Równica”. Obok, po południowej stronie, znajduje się
Dom Zdrojowy z Przychodnią Uzdrowiskową i Uzdrowiskowym Zakładem Przyrodoleczniczym, gdzie mieści się zaplecze lecznicze obejmujące między innymi kom-
137
pleks czterech basenów solankowych, sale do kinezyterapii o powierzchni 1,5 tys. m2,
sale z 50 wannami do kąpieli oraz 28 stanowiskami do zabiegów borowinowych. Trzy
spośród pięciu położonych w pobliżu piramid – Kos, Narcyz i Wilga – to sanatoria
Przedsiębiorstwa Uzdrowiskowego „Ustroń” SA. W Sanatorium „Rosomak” tego samego przedsiębiorstwa, położonym dalej na południe, znajduje się Ustrońskie Centrum Rehabilitacji Onkologicznej i Limfologii. W 2011 r. w pobliżu Uzdrowiskowego
Zakładu Przyrodoleczniczego otwarto park Zdrojowy z nowoczesną Pijalnią, fontanną solankową oraz stanowiskami do ćwiczeń na świeżym powietrzu.
Zawodzie Górne, na którego terenie leży główna część uzdrowiska, to również sanatoria, hotele i ośrodki rehabilitacyjno-lecznicze innych przedsiębiorstw;
część z nich mieści się w pozostałych tak charakterystycznych piramidach. Po tej
samej stronie Wisły, jeszcze dalej na południe, na stokach doliny Jaszowca znajduje się z kolei typowo wypoczynkowy kompleks hoteli, tzw. tarasowców, które
– podobnie jak piramidy – połączyła jednorodna forma architektoniczna.
Wypoczynek
Malownicze położenie Ustronia pomiędzy masywami Równicy i Czantorii ściąga
tu nie tylko pacjentów sanatoryjnych. Ponad 50 ośrodków wczasowych i hoteli oraz
niezliczona liczba pensjonatów i kwater zapraszają wszystkich spragnionych wypoczynku. Okolica oferuje gościom wiele niezapomnianych przeżyć. Otoczony górami
Ustroń można polecić zarówno tym, którzy zamierzają pieszo przemierzać górskie
szlaki, jak i lubiącym dobrze się zabawić. Jedni i drudzy z powodzeniem mogą wybrać się na wycieczkę na Czantorię, gdzie z Ustronia-Polany można wjechać wygodnym wyciągiem krzesełkowym. Górna stacja, co prawda, nie leży na samym szczycie,
ale i tak znacznie upraszcza dotarcie na leżący ponad 150 m wyżej wierzchołek. Ze
Stokłosicy i wieży widokowej na szczycie roztacza się piękna panorama miasta z dominującymi po przeciwnej stronie na stokach Równicy piramidami w Ustroniu-Zawodziu. Niestety znaczną część widokowej polany zajmuje całoroczny tor saneczkowy. Niedaleko górnej stacji wyciągu w lesie znajduje się Park Linowy „Tyrolandia”.
Równica po przeciwnej stronie doliny Wisły również zaprasza do odwiedzin.
Szczyt słynie między innymi z tego, że pod położone na wysokości 785 m n.p.m.
schronisko PTTK można dojechać samochodem, a nawet autobusem. Z centrum
Ustronia prowadzi tu także pierwszy odcinek znakowanego na czerwono Głównego
Szlaku Beskidzkiego. Pod szczytem wiedzie on obok ambony skalnej nazywanej Kamieniem Ewangelików. Niedaleko schroniska znajdują się dwie oryginalne karczmy,
138
Ustroń
mieszczące się w starych góralskich chatach, poniżej Pod Czarcim Kopytem i powyżej Zbójnicka Chata. W rejonie tej pierwszej karczmy pod schroniskiem znajduje się
Rodzinny Park Rozrywki z torem saneczkowym, batutami, ścianką wspinaczkową
i kinem 4D. Po sąsiedzku rozciąga się Park Linowy „Funtour” z czterema trasami zawieszonymi wśród drzew na wysokości 2,5–12 m. Zamiłowanym piechurom, wybierającym się na Wielką Czantorię i Równicę, nie trzeba żadnych dodatkowych atrakcji
poza szlakami turystycznymi. Grzbietowe szlaki ciągną się daleko na południe po
obu stronach doliny Wisły. Z Wielkiej Czantorii można przejść czerwonym szlakiem
na sąsiedni Soszów Wielki lub jeszcze dalej na Stożek i przełęcz Kubalonka. Z Równicy niebieski szlak grzbietowy prowadzi na Orłową i Trzy Kopce, skąd można kontynuować wycieczkę dalej aż do Przełęczy Salmopolskiej. Zawsze też można przerwać
wycieczkę i zejść w którąś z pięknych dolin, a następnie w dolinę Wisły. Korzystając
z samochodu lub dobrze zorganizowanej lokalnej komunikacji kolejowej i autobusowej (www.wispol.pl, www.transkom.pl), można odbywać jeszcze dalsze wycieczki.
Celem wszystkich przybywających do Ustronia jest Barania Góra. Dojdziemy tam
wieloma szlakami z Wisły. Na krótsze spacery po miejskich zakątkach Ustronia zapraszają szlaki spacerowe, których główny węzeł znajduje się na Rynku pod ratuszem. W hotelach i ośrodkach wypoczynkowych mieszczą się baseny kryte i centra
wodnej rekreacji, doskonałe na zregenerowanie sił po górskich wycieczkach. Szerokie bulwary nad brzegami Wisły to miejsce na spacery, nordic walking i przejażdżki rowerowe. Po obu stronach rzeki biegną trzy szlaki rowerowe: zielony, czerwony
i niebieski. Zielony i czerwony to łatwe trasy wiodące przez dolinę aż do zapory na
Jeziorze Czerniańskim w Wiśle-Czarnem. Dalej szlaki prowadzą ostrym podjazdem,
już nie dla wszystkich. Niebieskim szlakiem w przeciwnym kierunku przez Górki
Wielkie dojechać można do Jaworza pod Bielsko-Białą, a zielonym do Skoczowa. Na
amatorów rowerowej adrenaliny czeka BikePark na stokach Palenicy w Ustroniu Jaszowcu. Przygotowano tu pięć tras do rowerowych zjazdów (kolejne są w budowie).
Jest to jednak atrakcja nie dla amatorów, lecz raczej dla wyczynowców. Wyciąg, który w sezonie letnim wwozi żądnych emocji rowerzystów, zimą służy narciarzom. Stoki Palenicy to jeden ze znanych ośrodków narciarskich w Ustroniu. Większy znajduje
się na stokach Czantorii, gdzie trasy przy wyciągu krzesełkowym wspomaga długi
wyciąg orczykowy na polanie Faturka. W Ustroniu są jeszcze wyciągi orczykowe na
Zawodziu i w Poniwcu. W parku przy promenadzie nad Wisłą zimą wytycza się trasy
do narciarstwa biegowego; prowadzone są tu lekcje biegania dla wszystkich, którzy
chcą spróbować tej dyscypliny sportu. Sąsiednia Wisła ma znacznie więcej do zaoferowania narciarzom zjazdowym. Największy jest ośrodek w dolinie Jawornika,
139
Na Wielką Czantorię
Szlaki: czerwony – czarny – żółty.
Początek i koniec wycieczki: górna stacja wyciągu na
Wielkiej Czantorii; Rynek w Ustroniu.
Wycieczka północną częścią głównego grzbietu Pasma Stożka i Czantorii z wejściem na najwyższy szczyt pasma. Z trasy widoki na dolinę Wisły i Ustroń.
Przebieg trasy: polana Stokłosica – Wielka Czantoria (995 m n.p.m., zmiana szlaku
na czarny) – grzbiet Czantorii – Mała Czantoria (866 m n.p.m., zmiana szlaku na żółty)
– Ustroń.
na stokach Soszowa Wielkiego. Wyciąg krzesełkowy i cztery orczykowe obsługują
system kilku tras zjazdowych oświetlonych i wyposażonych w urządzenia do sztucznego naśnieżania. Popularny jest ośrodek narciarski na Stożku Wielkim z wyciągiem
krzesełkowym wspomaganym dwoma orczykowymi. W Nowej Osadzie znajduje się
wyciąg krzesełkowy i dwa krótkie orczyki, podobnie jak na stokach Cieńkowa.
Bielsko-Biała – miejscowość mająca dwa rynki: w dawnym Bielsku z zachowaną częścią starych XVII-wiecznych podcieniowych kamieniczek i w Białej z secesyjną zabudową z końca XIX i początku XX w. Zamek z XV w. został przebudowany przez Sułkowskich w 1752 r. Interesująca jest XV-wieczna katedra św. Mikołaja po przebudowie w stylu modernizmu na początku XX w. z charakterystyczną 60-metrową wieżą. Warto też zobaczyć Dom Tkacza (obecnie Muzeum
Okręgowe, gdzie eksponowane jest tkactwo bielskie), kościół ewangelicki
z 1788 r., secesyjny ratusz w dawnej Białej, barokowy kościół Opatrzności Bożej
z lat 1760–1769. Poza centrum wznosi się drewniany kościół św. Barbary z końca
XVII w. w Mikuszowicach oraz gotycki murowany kościół św. Stanisława z 2. poł.
XIV w. w Starym Bielsku (zob. 310–323).
Wisła – miejscowość wypoczynkowa na południe od Ustronia. W centrum
znajduje się rynek z modernistycznym Domem Zdrojowym i klasycystyczny kościół ewangelicki. W pobliżu dworca zobaczymy drewniany pałacyk myśliwski
140
Ustroń
Habsburgów z przełęczy Przysłop oraz kościół katolicki Wniebowzięcia NMP
z XVIII w. Do atrakcji Wisły należy rezydencja Prezydenta Rzeczypospolitej
w Wiśle-Czarnem. U stóp wzgórza, na którym została zbudowana, czyli u zbiegu
dolin Białej i Czarnej Wisełki, można podziwiać jezioro zaporowe. W Wiśle-Głębce znajduje się wiadukt kolejowy nad głęboką doliną potoku Łabajów, zwany „wiślańskim akweduktem”. Z Wisłą związany jest Adam Małysz, nasz najbardziej
utytułowany skoczek narciarski i czterokrotny triumfator Pucharu Świata w skokach narciarskich. Nową skocznię w Wiśle-Malince wzniesiono z jego inicjatywy.
Przy Domu Zdrojowym w Alei Wiślańskich Gwiazd Sportu znajduje się tablica
pamiątkowa Adama Małysza.
Trójwieś (Istebna, Koniaków i Jaworzynka) – centrum ludowej twórczości i stolica beskidzkiej koronki. Izby: regionalna Gwarków w domu Marii
Gwarkowej, jednej z najsławniejszych, nieżyjących już koniakowskich koronczarek, i pamięci w domu Kamieniarzy. Liczne są tu galerie twórców regionalnych.
W Istebnej zaciekawi nas zabytkowa chałupa Kawuloków, Izba Pamięci Jerzego
Kukuczki. W Jaworzynce-Trzycatku zaś stykają się trzy granice: polska, słowacka
i czeska.
Cieszyn – stolica Śląska Cieszyńskiego rozdzielona granicą polsko-czeską.
Historyczne centrum leży po polskiej stronie granicy. Warto tu zobaczyć: Rynek
z zabytkowymi kamienicami i ratuszem, barokowy kościół św. Marii Magdaleny
o gotyckim rodowodzie (sanktuarium Matki Boskiej Cieszyńskiej), późnobarokowy ewangelicki kościół Łaski Bożej, barokowy kościół Wniebowzięcia NMP, renesansowy kościół Trójcy Świętej z końca XVI w. W sąsiedztwie centrum wznosi się
wzgórze z Wieżą Piastowską z XIV w., romańską rotundą św. Mikołaja z przełomu
XI i XII w., a tuż obok pałac Karola Habsburga z XIX w. wraz zabudową arcyksiążęcego browaru, wciąż produkującego lokalne piwo.
Skoczów – miasto nad Wisłą z interesującym zabytkowym zespołem architektonicznym, w którym zainteresuje nas zabudowa Rynku z ratuszem z XVIII w.,
kościół św.św. Piotra i Pawła z XVI w. z barokowym wyposażeniem, jak również
kościół ewangelicki z połowy XIX w. (zob. s. 321).
Garść informacji
Miejska Informacja Turystyczna Rynek 2, tel. 33 854 26 53, www.ustron.pl.
Przedsiębiorstwo Uzdrowiskowe „Ustroń” SA tel. 33 854 54 54,
www.uzdrowisko-ustron.pl.
141
Do Ustronia można dojechać koleją lub autobusem. Linia kolejowa do Wisły-Głębców ma na terenie miasta kilka przystanków, w tym główny Ustroń-Zdrój.
Zatrzymują się tu regionalne pociągi z Katowic (także z Gliwic) oraz dalekobieżne
z Częstochowy i Warszawy. Głównym węzłem regionalnej i lokalnej komunikacji
autobusowej dla Ustronia jest Skoczów. Komunikacja lokalna i regionalna łączy
uzdrowisko z Bielsko-Białą, Cieszynem i aglomeracją Górnego Śląska. Do Ustronia
dojeżdżają także autobusy dalekobieżne z Częstochowy, Kołobrzegu, Warszawy
i Wrocławia.
Imprezy cykliczne: Ustrońskie Spotkania Teatralne (marzec),
Ustrońska Majówka, Beskidzka Krajowa Wystawa Psów
Rasowych (lipiec), Military Festival (lipiec), Dni Ustronia
(sierpień), Święto Baraniny (sierpień).
Wysowa-Zdrój
Początki wsi związane są z osadnictwem w Beskidzie Niskim, któremu patronował
król Kazimierz Wielki. Wówczas to tereny w dorzeczu Ropy otrzymał od króla ród Gładyszów. Sto lat później Wysowa położona niemal u źródeł rzeki wymieniana była jako
wieś wołoska. Rozwój wsi związany był ze szlakiem handlowym przebiegającym doliną
do Bardiowa. Na terenie Wysowej, wówczas nazywanej Słotwiną, znajdowały się liczne
składy towarów. W czasie konfederacji barskiej oddział powstańców pod dowództwem
Kazimierza Pułaskiego założył w górach oddalonych na zachód ufortyfikowany obóz.
Pod Jaworem niedaleko Wysowej doszło na początku sierpnia 1770 r. do bitwy polskich
oddziałów z jednostką wojsk rosyjskich pod dowództwem płk. Iwana Drewicza. Śladów
po tej krwawej potyczce, w czasie której zginęło ponad stu konfederatów, trudno by
jednak szukać. Pierwsze wzmianki o źródłach leczniczych w Wysowej, które stały się
podstawą jej rozwoju w 2. poł. XIX w. i na początku XX w., pochodzą sprzed ponad
trzech wieków. Do rozwoju uzdrowiska, oprócz budowy urządzeń kąpielowych, przyczyniło się położenie utwardzonego traktu w dolinie Ropy. Wciąż jednak Wysowa jako
uzdrowisko rozwijała się w cieniu niedalekiej Krynicy. Podczas I wojny światowej wieś
została spalona, a po II wojnie światowej miejscową ludność wysiedlono na Ukrainę.
Położenie na uboczu, tak długo wstrzymujące rozwój, teraz okazuje się jednym z atutów
tego miejsca. Rzadka, rozrzucona wśród łąk i pól zabudowa i przestrzeń szerokiej doliny otoczonej górami przyciąga tu coraz więcej spragnionych kameralnego spędzenia
urlopu. Do historycznych pamiątek należą: drewniana cerkiew św. Michała Archanioła
z 1779 r. i drewniany kościół NMP wybudowany w latach 30. XX w.
Uzdrowisko
Uzdrowisko w Wysowej-Zdroju położone jest na stokach wzniesienia Gródek, należącego do masywu Koziego Żebra. U podnóża w dolince potoku Szumniak rozciąga
się park Zdrojowy, na terenie którego znajdują się altany nad odwiertami wysowskich
wód mineralnych. Należą do nich: Henryk, Franciszek, Aleksandra, Józef I, Józef II,
Bronisław oraz Słone i W-24. Ostatnie z wymienionych źródeł wykorzystuje się do produkcji butelkowanej wody mineralnej Wysowianka. Są to szczawy wodorowęglanowo-chlorkowo-sodowe i wapniowe, bromkowe, jodkowe i żelaziste. Stosuje się je w leczeniu chorób układu pokarmowego (refluks, wrzody, zapalenia itd.) oraz dróg oddechowych (przewlekłe zapalenie zatok, zapalenie błon śluzowych, przewlekłe zapalenia
krtani). Wody można spożywać w altankach parkowych oraz w odbudowanym drew-
144
Wysowa-Zdrój
nianym budynku pijalni wód, pierwotnie zaprojektowanym przez Karola Stryjeńskiego. Poniżej wśród zieleni drzew zachował się stary budynek Domu Zdrojowego wzniesiony na początku XX w., w którym znajduje się dziś restauracja. Najnowszą atrakcją
parku Zdrojowego jest zespół krytych basenów.
Przedsiębiorstwo Uzdrowisko „Wysowa” SA oferuje pobyty lecznicze i rehabilitacyjne w Sanatorium Uzdrowiskowym „Biawena” oraz Szpitalu Uzdrowiskowym „Beskid”. Poza tymi obiektami lecznictwo sanatoryjne prowadzą Instytut Zdrowia Człowieka „Uzdrowisko Wysowa” nad parkiem oraz Sanatorium „Glinik”.
Wypoczynek
Dolina Ropy i Białej oraz pasma otaczających je Gór Hańczowskich i pasma Magury Małastowskiej to doskonałe miejsca na spędzenie aktywnego urlopu. Pieszo, na
rowerze lub konno można poznawać te piękne i wciąż jeszcze odludne zakątki. To
najbardziej wysunięta na południowy zachód, najwyższa i najbardziej zróżnicowana
część Beskidu Niskiego. Wznosi się tu Lackowa (997 m n.p.m.) – najwyższy szczyt
całego łańcucha. Nie jest jednak łatwo dojrzeć ją z okolic Wysowej w całej okazałości.
Trzeba się wspiąć polną drogą na wschodnim brzegu doliny Ropy, najlepiej w okolicach położonej dalej na południe wsi Blechnarka. Wszystkie ważne szczyty w rejonie
Wysowej-Zdroju charakteryzują się stromymi i dość męczącymi podejściami. Ostatni odcinek podejścia Głównym Szlakiem Beskidzkim na Kozie Żebro (847 m n.p.m.)
z Hańczowej należy do najbardziej stromych w całym Beskidzie Niskim.
Z Wysowej po całej tej górskiej krainie rozchodzą się szlaki spacerowe i turystyczne, piesze oraz rowerowe. W centrum przy skrzyżowaniu z drogą w kierunku sanatoriów znajduje się węzeł szlaków i to zarówno pieszych (żółty, niebieski i zielony),
jak i rowerowych (żółty i czerwony). Wszystkie są tak poprowadzone, że umożliwiają
zaplanowanie okrężnych tras z uzdrowiska. Od szlaków pieszych turystycznych odchodzą spacerowe prowadzące do ciekawych obiektów w sąsiedztwie, na przykład
na cmentarze z I wojny światowej nad Blechnarką i do kaplicy prawosławnej Opieki
Matki Boskiej na Świętej Górze Jawor ponad Wysową. Na Lackową z Wysowej-Zdroju prowadzi zielony szlak pieszy, którym można dojść na zalesiony szczyt w niecałe
cztery godziny. Ten sam szlak w przeciwnym kierunku prowadzi na Kozie Żebro.
Przez Wysową prowadzi też międzynarodowy Maziarski Szlak Turystyczny, który
łączy powiat gorlicki z krajem preszowskim na Słowacji. Szlak prowadzi trasą: Łosie–Nowica–Przysłup–Gładyszów–Smerekowiec–Skwirtne–Zdynia–Konieczna–
Chmelova–Zborov–Bardejovskie Kupele–Stebnik–Blechnarka–Wysowa–Ropki–
145
Hańczowa–Uście Gorlickie–Klimkówka–Łosie. Latem jedną z atrakcji okolicy jest
jezioro Klimkówka, utworzone przez spiętrzenie Ropy zaporą we wsi Klimkówka.
Jezioro „grało rolę” Dniepru w filmie Ogniem i mieczem Jerzego Hoffmana. W Klimkówce i Uściu Gorlickim nad zalewem znajdują się stanice wodne, gdzie możemy
wypożyczyć sprzęt pływający.
Sieć lokalnych dróg łączących wsie w dolinach to doskonałe miejsce do
organizowania wycieczek rowerowych. Wysową przecinają okrężne rowerowe
szlaki gminy Uście Gorlickie (żółty i czarny) oraz czerwony regionalny Wielokulturowy Szlak Rowerowy. Można nimi dojechać do innych szlaków w okolicy,
na przykład zielonego w dolinie rzeki Zdyni czy niebieskiego Transgranicznego
Szlaku Rowerowego.
Bartne – malownicza wieś położona u stóp Magury Wątkowskiej (845 m
n.p.m.), na szczycie której znajduje się rezerwat skalny Kornuty. Drewniana cerkiew greckokatolicka z 1842 r. (filia Muzeum Dwory Karwacjanów i Gładyszów
w Gorlicach) warta jest uwagi. Obejrzymy tu XVIII-wieczny barokowy ikonostas
oraz kolekcję ikon. Kamienne krzyże i kapliczki to pamiątka działających tutaj znanych warsztatów kamieniarskich. Na stokach Mereszki mieści się bacówka PTTK
– jedno z nielicznych całorocznych schronisk w Beskidzie Niskim.
Gładyszów – rozległa wieś letniskowa u stóp pasma Magury Małastowskiej.
Zaciekawi nas tu drewniana cerkiew w stylu huculskim z lat 30. XX w. oraz drewniana kaplica z XIX w. Dwa cmentarze z okresu I wojny światowej projektu Duszana Jurkowicza także warto zwiedzić.
Hańczowa – połemkowska wieś, w której wznosi się drewniana cerkiew,
prawdopodobnie z XVIII w., rozbudowana w 2. poł. XIX w.
Kwiatoń – wieś nad rzeką Zdynią. Warto tu zwiedzić cerkiew św. Paraskewy
z XVII w. (obecnie kościół rzymskokatolicki), uważaną za jedną z najpiękniejszych
świątyń Beskidu Niskiego. Wnętrza zdobi XVII-wieczna polichromia.
Łosie – wieś nad Ropą leżąca poniżej zapory, od końca XIX w. ośrodek handlu
smarami. Stąd wywodzą się maziarze, czyli obwoźni handlarze mazią, jak nazywano wówczas produkty ropopochodne do smarowania osi i wałów. Maziarskie
wozy docierały stąd nawet na Węgry i Śląsk. We wsi Zagroda Maziarska znajduje
się oddział Muzeum Dwory Karwacjanów i Gładyszów w Gorlicach z ekspozycją
historyczną i etnograficzną.
146
Wysowa-Zdrój
Rowerem nad Klimkówkę
Szlaki: czerwony – żółty – zielony – niebieski – bez
szlaku (ostatni etap wycieczki doliną Ropy między
Uściem Gorlickim a Hańczową, biegnący drogą lokalną).
Początek i koniec wycieczki: centrum Wysowej.
Trasa łączy położone w sąsiedztwie dawne wsie łemkowskie, gdzie zachowały się zabytki budownictwa regionalnego i dawne drewniane cerkwie.
Przebieg trasy: Wysowa-Zdrój – Hańczowa (krótki odcinek bez szlaku po
skręcie w prawo na most na Ropie; po drugiej stronie rzeki szlak żółty, podjazd)
– przełęcz pod Kiczerką – Skwirtne (koniec żółtego szlaku, wjazd na zielony; do
cerkwi szlakiem w prawo, później powrót w dół doliny Zdyni) – most na Zdyni
– Kwiatoń (opis poniżej) – Uście Gorlickie (koniec zielonego szlaku; dojazd z centrum nad jezioro Klimkówka bez szlaku; powrót do centrum i kontynuacja niebieskim szlakiem) – dolina Ropy (niebieski szlak skręca z doliny w prawo; dalej
bez szlaku drogą) – Hańczowa – Wysowa-Zdrój.
Regietów – piękna leżąca wśród łąk górska wioska z największą w Polsce stadniną zarodową koni huculskich.
Szymbark – siedziba rodu Gładyszów z zachowanym renesansowym dworem
obronnym. Obok dworu rozciąga się Ośrodek Budownictwa Ludowego prezentujący zabytkowe chałupy i budynki gospodarcze z okolicy. Obok nowego współczesnego kościoła wznosi się drewniany XVIII-wieczny kościół św. Wojciecha. Zachowała
się też drewniana cerkiewka Narodzenia Bogarodzicy w oddalonym od centrum
wsi osiedlu Doliny. Od początku XX w. Szymbark rozwijał się jako popularne letnisko; z okresu turystycznej prosperity zachowały się stare pensjonaty.
Zdynia – wieś znana z odbywającego się tu co roku Święta Kultury Łemkowskiej „Łemkowska Watra”. We wsi zachował się zespół sakralny drewnianej XVIII-wiecznej cerkwi Opieki NMP z ogrodzeniem, bramką i dzwonnicą. Na cmentarzu
pochowany jest Maksym Sandowycz, rozstrzelany podczas I wojny światowej przez
Austriaków greckokatolicki duchowny, a zarazem pierwszy łemkowski święty, kanonizowany przez Polski Autokefaliczny Kościół Prawosławny.
147
Garść informacji
Strona miasta w internecie www.wysowa-zdroj.pl.
Uzdrowisko „Wysowa” SA Wysowa-Zdrój 149, tel. 18 353 24 00,
www.uzdrowisko-wysowa.pl.
Do Wysowej dojechać można autobusami lokalnymi z Gorlic (www.voyager-transport.pl), które pełnią funkcję głównego węzła komunikacyjnego w zachodniej części Beskidu Niskiego. Do Gorlic najwięcej autobusów kursuje z Krakowa
i Nowego Sącza. Bezpośrednio do miasta można dojechać także z Katowic, Lublina,
Przemyśla, Rzeszowa i Warszawy. Pociągi dalekobieżne w Gorlicach zatrzymują
się na stacji Gorlice-Zagórzany, ale ze względu na dodatkową potrzebę przejazdu
autobusem MZK do dworca autobusowego dojazd pociągiem jest uciążliwy i czasochłonny.
Imprezy cykliczne: Majówka (kwiecień–maj), Letnie
Muzykowanie w Parku Zdrojowym (czerwiec–wrzesień), Święto
Rydza (październik); ciekawe imprezy kulturalne w okolicy:
Łemkowska Watra w Zdyni (lipiec), Dni Huculskie w Regietowie
(wrzesień).
15 najpiękniejszych
parków narodowych
Babiogórski Park Narodowy
Białowieski Park Narodowy
Biebrzański Park Narodowy
Bieszczadzki Park Narodowy
Park Narodowy Gór Stołowych
Kampinoski Park Narodowy
Karkonoski Park Narodowy
Magurski Park Narodowy
Ojcowski Park Narodowy
Pieniński Park Narodowy
Słowiński Park Narodowy
Świętokrzyski Park Narodowy
Tatrzański Park Narodowy
Wielkopolski Park Narodowy
Wigierski Park Narodowy
153
161
169
179
189
197
205
217
225
235
243
253
263
273
281
Wstęp
Spędzanie wolnego czasu na obszarach chronionej przyrody określa się często
mianem ekoturystyki. W Polsce są aktualnie 23 parki narodowe, których powstanie, zakres działania i kompetencje reguluje Ustawa z dnia 16 kwietnia 2004 r.
o ochronie przyrody. Są to miejsca chronione przez prawo i nie należy o tym zapominać. Każdy park narodowy ma swój odrębny regulamin i zasady obowiązujące
w ruchu turystycznym na jego terenie. Jedną z podstawowych reguł obowiązujących we wszystkich parkach narodowych jest zakaz poruszania się poza wyznaczonymi trasami turystycznymi. Pamiętajmy o tym, ponieważ przyczynia się to do
zachowania chronionych obszarów i pozwala przetrwać naturalnym ekosystemom.
Ze względów zachowawczych właśnie często nawet te dopuszczone do ruchu turystycznego drogi są okresowo zamykane.
Miejscowości wypoczynkowe i letniskowe położone w granicach lub nieopodal
parków narodowych są popularnymi miejscami spędzania urlopów i weekendów
nie tylko przez miłośników i znawców przyrody. Wypoczynek i wycieczki po parkach narodowych to okazja, aby bliżej zainteresować się otaczającą nas przyrodą.
Spacerując łąkami, lasami, po górach i nad jeziorami mamy niepowtarzalną okazję
poznać najcenniejsze siedliska przyrodnicze w Polsce.
Współczesny świat oddala nas od przyrody. Być może pewnego dnia każde
żywe stworzenie ze skrzydłami będziemy określali mianem ptaka, ponieważ nie będziemy już wiedzieli, czy jest to sikora, wróbel czy jaskółka. Już teraz wielu mieszkańców miast nazywa wróblem wszystko, co ma skrzydła, jest szare i zbliżone wielkością do tego miejskiego zabijaki.
Wypoczynek w sąsiedztwie najpiękniejszych przyrodniczo obszarów w Polsce
z pewnością pobudzi u większości zainteresowanie przyrodą. Każdy pobyt na obszarach chronionych to okazja do obserwowania w naturze setek gatunków roślin
i zwierząt. Mamy szansę poznać ich nazwy i zwyczaje, a niekiedy nawet utrwalić ich
wizerunki na zdjęciach. Później, wychodząc na spacer z psem na łąkę lub do parku,
151
zobaczymy nawłoć kanadyjską, wrotycz, arcydzięgiel litwor, lebiodę, a na wiosnę
zakwitający podbiał czy jaskier, a nie „chwast” czy „kwiatek”.
Kontakt z przyrodniczym otoczeniem, któremu zawdzięczamy nasze przetrwanie, to jedyna i niepowtarzalna okazja na powrót do natury i zrozumienie jej znaczenia. Jeśli to pojmiemy, będziemy ją szanować także w pobliżu miejsca zamieszkania.
Naprawdę trudno sobie wyobrazić piękniejsze miejsca na wypoczynek. Zapraszamy więc na wyprawę po piętnastu parkach narodowych, gdzie z pewnością, jeśli
tylko będziemy tego chcieli, poczujemy prawdziwy zew natury.
Babiogórski Park Narodowy to jeden z trzech najmniejszych polskich parków
narodowych. Obejmuje obszar masywu Babiej Góry po polskiej stronie granicy. Na
Słowacji najwyższe partie masywu znajdują się pod ochroną rezerwatu przyrody
„Babia hora”.
Historia ochrony przyrody na Babiej Górze rozpoczęła się w 1933 r., kiedy dzięki staraniom prof. Władysława Szafera, wybitnego polskiego botanika, utworzono
pierwszy rezerwat. Park powstał 21 lat później, w 1954 r. W 1977 r. włączono go do
rezerwatów biosfery UNESCO.
Babia Góra, a właściwie Diablak, jak nazywają kulminację masywu okoliczni
górale, rozdziela Orawę od Żywiecczyzny. Jest też miejscem, gdzie zimne masy powietrza z północy spotkają się z ciepłymi z południa, co sprawia, że często występują tu zamglenia szczytu oraz porywiste wiatry w partiach grzbietowych. Często się
zdarza, że przy pięknej, słonecznej pogodzie w dolinach szczyt spowity jest grubym
szalem mgieł. To przyczyniło się właśnie do nadania nazwy Babia Góra i Diablak.
Miejscowi wierzyli bowiem, że szczyt ten jest miejscem spotkań sił nieczystych
i dlatego zasnuwa się mgłami. Masyw Babiej góry słynie z pogodowej huśtawki.
Częste są tutaj gwałtowne załamania pogody kończące się latem potężnymi i niebezpiecznymi burzami, a zimą obfitymi opadami śniegu.
Masyw Babiej Góry rozciąga się pomiędzy przełęczami Jałowiecką i Krowiarki,
zwaną też Lipnicką. Składa się dwóch grup szczytów: Diablaka i Cyla, czyli Małej
Babiej Góry (1515 m n.p.m.), rozdzielonych przełęczą Brona (1408 m n.p.m.). Obie
grupy dominują nad okolicą, przewyższając najbliższe szczyty o kilkaset metrów.
Różnica wysokości pomiędzy szczytem Babiej Góry a Kotliną Orawską wynosi ponad kilometr.
Pasmo Babiogórskie dominuje w pejzażu Beskidu Żywieckiego. Jest dobrze widoczne i rozpoznawalne z innych łańcuchów Beskidów. Leży w grupie najwyżej wypiętrzonej części całych Beskidów Zachodnich. Pasmo Babiogórskie i sąsiadująca
z nim grupa Pilska to jedyne masywy w tej części Beskidów przekraczające 1500 m
n.p.m. Decyduje to o ich niezwykłej wartości przyrodniczej.
Babiogórski Park Narodowy powołano dla ochrony niepowtarzalnego w Beskidach Zachodnich ekosystemu. Chroni on unikatowe dla Beskidów środowisko ze
stanowiskami wielu rzadkich gatunków roślin i zwierząt. Babia Góra jest jedynym
szczytem w Beskidach Zachodnich z wyraźnie wykształconym alpejskim piętrem
roślinności występującym w warunkach szczytu od wysokości 1650 m n.p.m.
154
Silnie nasłonecznione, łagodne stoki południowe kontrastują z zacienionymi,
stromymi, silnie wyrzeźbionymi stokami po północnej stronie góry. Takie ukształtowanie masywu jest wypadkową oddziaływania procesów tektonicznych, budowy
geologicznej oraz wpływów klimatycznych i atmosferycznych.
Do najciekawszych przyrodniczo i krajobrazowo miejsc należą silnie urzeźbione stoki północnej części masywu. Występują tu liczne osuwiska, urwiska, żleby,
kotły polodowcowe, progi skalne i rumowiska. Bardzo charakterystyczne są obszary pokryte na dużej przestrzeni potrzaskanym rumoszem skalnym – gołoborza.
Samą kopułę szczytową po północnej stronie pokrywa takie właśnie głazowisko złożone z płyt piaskowców magurskich, najtwardszego składnika karpackiego fliszu,
z którego zbudowane jest całe pasmo. Ten skalny świat poprzerastany w piętrze
alpejskim murawami, a poniżej kosodrzewiną, to dwa z zachowanych w naturalnej postaci ekosystemów piętrowej roślinności. Równie cenne, choć nie tak łatwo
zauważalne dla zwykłego turysty, są naturalne zbiorowiska roślinności niższych
pięter. W reglu dolnym (700–1200 m n.p.m.), który w pewnym stopniu został
zmieniony przez gospodarkę leśną, wciąż występują obszary charakterystycznych
dla Beskidów naturalnych lasów bukowych z domieszką jodły i jawora oraz naturalnych borów jodłowo-świerkowych. W reglu górnym, sięgającym tu 1400 m
n.p.m., zachowały się naturalne lasy świerkowe. Gęsty naturalny las świerkowy
wraz ze wzrostem wysokości rzednie. W górnej partii tego piętra występuje strefa
przejściowa z charakterystycznymi karłowatymi świerkami, między którymi rosną
jarzębiny i sosny górskie. Tutaj też w trudno dostępnych miejscach spotyka się
okrzyn jeleni, potężne, dorastające do dwóch metrów ziołorośle – herbową roślinę
Babiogórskiego Parku Narodowego. Jej dzikie stanowiska stwierdzono w Polsce
tylko w masywie Babiej Góry oraz na Malinowskiej Skale w Paśmie Wiślańskim
Beskidu Śląskiego. W piętrze subalpejskim i alpejskim stwierdzono natomiast jedyne na terenie Polski dzikie stanowiska niepozornej rogownicy alpejskiej. Oba gatunki wpisano do Polskiej czerwonej księgi roślin. Do najpiękniejszych, a zarazem
chronionych należą licznie tu występujące: śnieżyczka przebiśnieg, lilia złotogłów,
tojad mocny, sasanka alpejska, storczyki czy dziewięćsił bezłodygowy – symbol
karpackiej przyrody. Park, choć niewielki, jest ostoją dzikich zwierząt. Najciekawszym przedstawicielem świata przyrody jest niedźwiedź brunatny pojawiający się
okresowo na stokach. Przez cały rok możemy natomiast spotkać rysia. Do rzadkich
przedstawicieli ptaków spotykanych tylko w wyższych partiach należy płochacz
halny. Park jest siedliskiem cietrzewia i głuszca. Żyje tu także bardzo wiele gatunków dzięciołów, sów oraz ptaków wróblowatych. W wielu miejscach da się zoba-
155
czyć żmiję zygzakowatą, salamandrę plamistą oraz traszki i jaszczurki. Niezwykle
bogaty jest świat owadów, reprezentowany przez ponad 4000 gatunków. Znaczną
część tego owadziego świata stanowią chrząszcze (1500 gatunków).
Najpiękniejszą wycieczką, podczas której można poznać pełnię bogactwa krajobrazu i świata przyrody Babiej Góry, jest podejście z Zawoi-Markowej przez schronisko PTTK Markowe Szczawiny i tzw. Perć Akademików na szczyt oraz zejście
południowymi stokami do Lipnicy Wielkiej. Niełatwo jednak zorganizować taką
wyprawę ze względu na brak bezpośrednich połączeń komunikacyjnych pomiędzy
punktami wejścia w Zawoi i zejścia w Lipnicy Wielkiej, skomunikowanymi z dwoma różnymi ośrodkami regionalnymi. Z tej przyczyny tylko wspominamy o takiej
możliwości, a proponujemy inną, wygodniejszą trasę. Babiogórski Park Narodowy
najlepiej odwiedzić w maju i czerwcu, kiedy budzi się do życia górska roślinność,
oraz w październiku, gdy występuje najmniejsza ilość opadów oraz zaczyna się festiwal barw złotej jesieni. W październiku powyżej 1000 m n.p.m. stoki może już
przykrywać cienka śnieżna kołderka, która wprowadza dodatkowy element kolorystyczny do jesiennego pejzażu.
Na urlop
Zawoja jest jedną z najdłuższych wsi w Polsce. Od granicy ze Skawcami w dolinie Skawicy po przełęcz Krowiarki mierzy 12 km. Włączając osiedla położone w dolinach bocznych, Zawoja tworzy kompleks zabudowy porównywalny ze średniej wielkości miastem. Wieś otaczają ze wszystkich stron pasma górskie, których najwyższe
szczyty przekraczają 1000 m n.p.m. Od wschodu wznosi się Pasmo Polic, od zachodu
– Pasmo Jałowieckie. Łączy je ze sobą na południu potężny masyw Pasma Babiogórskiego. Krajobraz Zawoi kształtują boczne grzbiety wszystkich trzech pasm górskich,
na których rozlokowały się liczne osiedla. W Paśmie Polic największe są Podpolice
i Mosorne, w Paśmie Jałowieckim – Przysłop i Wełcza, a pod Pasmem Babiogórskim leżą Czatoża, Markowa, Wilczna i Policzne. Centrum Zawoi leży w północnej
części wsi. Znajduje się tam drewniany kościół parafialny z XVIII w., przebudowany
i powiększony w 1888 r., z wyposażeniem w stylu rokokowym i klasycystycznym.
Naprzeciwko wznosi się dawny Dworzec Babiogórski, duży drewniany budynek z początku XX w., w którym mieściły się pokoje dla gości oraz siedziba Towarzystwa
Tatrzańskiego. W pobliżu stoi także zabytkowa XIX-wieczna drewniana karczma,
dzisiaj Restauracja „Zawojanka”. Tutaj też rozciąga się plac targowy, na którym w so-
156
boty i niedziele, a w sezonie również w dni powszednie można kupić regionalne wyroby rzemieślnicze i spożywcze, na przykład wyśmienite sery i przetwory z mleka. Po
przeciwnej stronie wznosi się duża hala sportowa i boisko – miejsce, gdzie odbywają
się różne gminne imprezy, w tym znana „Babiogórska Jesień” ściągająca do Zawoi
licznych gości w połowie września. Spacerując po Zawoi, co – ze względu na rozległość wsi – już jest swoistym turystycznym wyzwaniem, można natknąć się na wiele
interesujących obiektów kultury materialnej górali babiogórców. Jednym z elementów dawnej Zawoi były charakterystyczne kamienne piwniczki przykryte stromymi
gontowymi dachami. Służyły gospodarzom do przechowywania produktów spożywczych. Można je znaleźć w wielu miejscach na terenie wsi. W Zawoi-Czatoży znajduje
się zespół trzech takich piwniczek; obok wznosi się dzwonnica loretańska oraz kilka
drewnianych chałup. Duży zespół dawnego budownictwa regionalnego znajduje się
w Zawoi-Markowej, gdzie na terenie jednego z gospodarstw stworzono skansen im.
Józefa Żaka złożony z trzech drewnianych chałup, kuźni, spichlerzyka i kapliczki.
Nieopodal w Zawoi-Barańcowej wznosi się siedziba dyrekcji i Ośrodka Edukacyjnego Babiogórskiego Parku Narodowego, przy której znajduje się ekspozycja muzealna. Na terenie wsi przy głównych drogach, szlakach, a także na polach znaleźć
można stare i nowe kapliczki oraz krzyże przydrożne. W Zawoi-Policznem wznosi się
kapliczka, której legendarnymi fundatorami byli ponoć zbójnicy i od tego wzięła się
jej nazwa: Kapliczka Zbójecka.
Zawoja jest bardzo popularnym centrum zimowego wypoczynku. Narciarzom
miejscowość oferuje kilka stoków i wyciągów narciarskich. Istniejące od lat centra
narciarskie na Czatoży (www.e-zawoja.pl/wojtek/) i Kolistym Groniu uzupełnia
ośrodek narciarski na stokach Mosornego Gronia, jedyny dysponujący wyciągiem
krzesełkowym, który latem ułatwia turystom start ku szczytom Pasma Polic. Do
atrakcji Zawoi należy Park Czarnego Daniela w dolinie Skawicy Górnej w osiedlu
Podpolice. To nietypowe gospodarstwo, w którym oprócz koni hoduje się jelenie
i daniele.
Zawoja to centrum turystyki górskiej. Oplata ją gęsta sieć znakowanych szlaków turystycznych pieszych, spacerowych i rowerowych. Główny ich węzeł znajduje się w centrum obok karczmy. Tu zaczyna się historyczny czerwony szlak PTTK
Hugona Zapałowicza wyznaczony w 1906 r., tędy również przebiega zielony szlak
PTTK ze Stryszawy do Sidziny przez Pasmo Polic. W punkcie tym spotykają się też
górskie szlaki rowerowe: czerwony i niebieski należące do sieci szlaków MTB wokół
Babiej Góry. Osiedla: Widły, Markowa, Podryżowane, Czatoża, i przełęcz Krowiarki to również ważne miejsca na turystycznej mapie wsi. Zawoja-Widły leży 3 km
157
na południe od centrum. W osiedlu przy rondzie na rozwidleniu dróg, gdzie łączą
się doliny dwóch potoków, Jaworzyny i Skawicy, znajduje się początek pieszych
szlaków PTTK żółtego i zielonego. Przełęcz Krowiarki przecina droga wojewódzka
nr 957 łącząca Zawoję z Zubrzycą Górną i Lipnicą Wielką. To najpopularniejszy
punkt rozpoczynania wycieczek w kierunku szczytu Babiej Góry. Znajdują się tu
dwa duże (płatne) parkingi oraz węzeł szlaków; przełęcz przecinają szlaki PTTK
czerwony i niebieski.
Do najciekawszych miejsc w rejonie Babiej Góry należy Orawski Park Etnograficzny w Zubrzycy Górnej. Zajmuje teren dawnego majątku Moniaków, dawnych
sołtysów wsi Zubrzyca Górna. W skansenie obok drewnianego dworu i dawnych
budynków gospodarskich Moniaków znajdują się przeniesione z innych orawskich
wsi obiekty budownictwa regionalnego, między innymi kilka chałup i zagród orawskich z Chyżnego, Zubrzycy Górnej, Piekielnika, Jabłonki i Lipnicy Małej reprezentujących różne stopnie zamożności ich właścicieli. Są wiejskie zakłady rzemieślnicze, takie jak warsztat tkacki czy folusz i tartak ze skomplikowanym systemem
naprowadzania wody z potoku na koła młyńskie.
Szlaki Babiogórskiego
Parku Narodowego
Żółty: Zawoja-Widły – Zawoja-Składy – Zawoja-Czatoża – granica parku – Fickowe
Rozstaje (węzeł ze szlakiem czerwonym; w pobliżu Hali Czarnego z piękną panoramą Zawoi) – Marków Stawek (jeziorko osuwiskowe) – schronisko PTTK Markowe
Szczawiny – Górny Płaj – Perć Akademików – Babia Góra (4 godz. 30 min).
Zielony: Zawoja-Widły – Zawoja-Składy – Zawoja-Barańcowa (Ośrodek Edukacyjny BPN) – Zawoja-Markowa (wejście na teren parku) – dolina Marków Potoku
– Suchy Groń – schronisko PTTK Markowe Szczawiny (2 godz.).
Czerwony: Krowiarki – Sokolica – węzeł ze szlakiem zielonym – Kępa – Wołowe
Skały – Babia Góra – Kościółki – przełęcz Brona – schronisko PTTK Markowe Szczawiny – Marków Stawek – Fickowe Rozstaje – Hala Czarnego – Przełęcz Jałowiecka
– Jałowcowy Garb (węzeł ze szlakiem czarnym do Zawoi-Czatoży) (6 godz.).
158
Niebieski: Krowiarki – Mokry Stawek – węzeł ze szlakiem zielonym – Skręt Ratowników – schronisko PTTK Markowe Szczawiny. Szlak prowadzi trawersem górską drogą, tzw. Górnym Płajem (2 godz.).
Zielony, tzw. Perć Przyrodników: połączenie szlaków czerwonego grzbietowego
i niebieskiego trawersującego stoki Babiej Góry; umożliwia odbycie okrężnego spaceru (2 godz. 30 min) po Babiogórskim Parku Narodowym z punktem początkowym i końcowym na przełęczy Krowiarki.
[2] Na spotkanie przyrody
Na spotkanie przyrody
Wycieczka na szczyt Babiej Góry biegnie jedną z najpiękniejszych tras spacerowych po Babiogórskim Parku Narodowym.
Szlaki: zielony – żółty – czerwony – zielony – czerwony – żółty.
Czas trwania wycieczki: 7 godz. 30 min (trasa okrężna dostępna tylko od
wiosny do jesieni).
Początek i koniec wycieczki: Zawoja-Składy.
Zawoja-Składy – osiedle Zawoi u zbiegu dolin Skawicy i Marków Potoku; zielony szlak.
Zawoja-Markowa – osiedle leżące na stokach doliny Marków Potoku u samego podnóża Babiej Góry. Znajduje się tu parking i brama wejściowa do BPN.
Początek 3-godzinnego podejścia na szczyt Babiej Góry.
Schronisko PTTK Markowe Szczawiny (1180 m n.p.m.) – górskie schronisko w sąsiedztwie zarośniętej już w większości Markowej Hali. Najstarsze polskie
schronisko w Beskidach (tel. 33 877 51 05), otwarte w 1906 r. W 2006 r. w miejscu
starego budynku wzniesiono nowy, murowany obiekt. Obok schroniska w drewnianym budynku z 1966 r. mieści się Muzeum Turystyki Górskiej. Schodzimy tu ze
szlaku zielonego i zaczynamy podążać żółtym.
Perć Akademików – najciekawsza i najtrudniejsza do pokonania ścieżka turystyczna na Babiej Górze. To najbardziej strome połączenie szczytu Babiej Góry ze schroniskiem na Markowych Szczawinach. Na krótkim dystansie przekracza się granice pięter
roślinności od regla dolnego do piętra alpejskiego ze wszystkimi ich charakterystycznymi elementami. Do pokonania mamy tu wysokie progi skalne i żleby, na których zamocowane są łańcuchy do asekuracji, co przypomina wysokogórskie szlaki w Tatrach.
Babia Góra (1725 m n.p.m.) – Królowa Beskidów – jak się ją często określa –
159
wita przybyszów porywistym wiatrem. Jedyną osłoną na szczycie jest chroniący przed
wiatrem kamienny mur. Od 1905 do 1949 r. na południowych stokach pod szczytem
(1616 m n.p.m.) znajdowało się schronisko turystyczne, po którym pozostało tylko gruzowisko. Szczyt pokrywają rumowiska skalne, pomiędzy którymi rosną mchy i murawy
wysokogórskie. Ze szczytu roztacza się wspaniały widok. U południowych stoków połyskują w słońcu wody zbiornika zaporowego na Orawie. Za nim majestatycznie piętrzą się
skalne granie Tatr, a dalej Orawskiej Magury i Małej Fatry. Na północy i zachodzie w szeregu prezentują się szczyty Beskidu Żywieckiego, Makowskiego, Wyspowego i Gorców.
Żółty szlak kończy się, a my wkraczamy na drogę grzbietową zielonym szlakiem.
Przełęcz Brona (1408 m n.p.m.) – obniżenie grzbietu pomiędzy Babią Górą
a Małą Babią Górą zwaną Cylem. Można stąd podziwiać panoramę grzbietu Babiej
Góry aż po skalną kopułę. Zaskoczy nas również ładny widok na Zawoję i otaczające ją Pasmo Polic i Pasmo Jałowieckie.
Mała Babia Góra (1515 m n.p.m.) – niższa kulminacja Pasma Babiogórskiego. Kamienisty szczyt poprzerastany jest połaciami muraw i kępami kosodrzewiny.
Widać stąd cały grzbiet Babiej Góry, a na zachodzie grzbiet graniczny oraz leżące
za nim i dominujące w panoramie Pilsko.
Żywieckie Rozstaje (1050 m n.p.m.) – węzeł szlaków; koniec zejścia i wędrówki grzbietem zielonym szlakiem, początek krótkiego trawersu czerwonym szlakiem.
Hala Czarnego (1050–1100 m n.p.m.) – zarastająca powoli łąka górska, największa z pozostałych na stokach masywu babiogórskiego.
Fickowe Rozstaje (1070 m n.p.m.) – węzeł szlaków; koniec czerwonego trawersu,
początek końcowego etapu żółtym szlakiem; początkowo strome i kamieniste zejście.
Zawoja-Czatoża – osiedle głęboko wciśnięte w stoki zachodniego krańca Pasma Babiogórskiego. Szlak wychodzi z Babiogórskiego Parku Narodowego na drogę
w dolinie potoku Czatożanka; do końca wycieczki w Zawoi-Składach szlak prowadzi
drogą. Zachowała się tu częściowo typowa drewniana zabudowa podbabiogórskiej
wsi; przy drodze znajdują się tzw. „piwniczki na Czatoży” oraz dzwonnica loretańska.
Garść informacji
Gminna Informacja Turystyczna tel. 33 877 55 33, www.zawoja.pl.
Orawski Park Etnograficzny w Zubrzycy Górnej tel. 18 285 27 09.
Dyrekcja i Ośrodek Edukacyjny Babiogórskiego Parku Narodowego
Zawoja-Barańcowa, tel. 33 877 51 10, www.bgpn.pl.
Białowieski Park Narodowy leży na terenie Puszczy Białowieskiej, zwartego
kompleksu leśnego na pograniczu polsko-białoruskim. Historia ochrony przyrody
w puszczy sięga wielu wieków wstecz. Były to tereny łowieckie władców polskich
i litewskich, a w okresie zaborów – carów Rosji. Z tego też względu obszar ten
znajdował się niejako pod specjalnym nadzorem. Ochronie puszczańskiej przyrody nadano formę aktów prawnych w dwudziestoleciu międzywojennym, kiedy na
terenie utworzonego w 1921 r. Leśnictwa Rezerwat powołano w 1932 r. Park Narodowy w Białowieży. Po II wojnie światowej w 1947 r. utworzono obecny Białowieski
Park Narodowy. Trzydzieści lat później park stał się jednym z rezerwatów biosfery
UNESCO, a w 1979 r. został wpisany na Listę światowego dziedzictwa kulturowego i przyrodniczego UNESCO. Od 1998 r. ochroną objęto tereny Puszczy Białowieskiej w Białorusi. Białowieski Park Narodowy obejmuje obszar puszczy na
północ od Białowieży, przylegający bezpośrednio do granicy polsko-białoruskiej;
zajmuje 20% całej leżącej po polskiej stronie granicy Puszczy Białowieskiej. Składa
się z dwóch części: Obszaru Ochrony Ścisłej Orłówka i Obrębu Ochronnego Hwoźna, które rozdziela rzeka Hwoźna. To największe naturalne, niezmienione przez
człowieka kompleksy lasów na terenie Polski. Najcenniejszy pod względem przyrodniczym i zachowany do celów badawczych jest Obszar Ochrony Ścisłej Orłówka.
Przetrwał on w stanie pierwotnym dzięki położeniu na trudnym, niedostępnym
terenie w widłach rzek Narewka i Hwoźna. Prowadzi do niego z Białowieży dosłownie i w przenośni „brama do puszczy”, czyli drewniane wrota zaprojektowane
jeszcze przed II wojną światową. Ten fragment parku nie jest udostępniony do indywidualnego zwiedzania. Wytyczono tutaj 4-kilometrową ścieżkę przyrodniczą,
którą zwiedza się w zorganizowanych grupach z przewodnikiem; indywidualni
turyści zbierają się na dziedzińcu przed Muzeum Przyrodniczo-Leśnym Białowieskiego Parku Narodowego w parku Pałacowym w Białowieży (o muzeum i parku
poniżej). W obrębie ochronnym jest jeszcze 20-kilometrowa trasa dla grup przyrodniczych i związanych zawodowo z przyrodą, gospodarką leśną itp. Po przejściu
przez drewnianą bramę zwiedzający wkraczają w świat, gdzie rządzą tylko prawa
przyrody. Tutaj nie sprząta się ani nie wycina powalonych i suchych drzew, nie
przerzedza lasu. Rośliny żyją tu tak, jak pozwala im na to natura, a kiedy umierają, stają się pożywką dla innych organizmów. Pośród spróchniałych, pokrytych
grubym kożuchem mchów i porostów drzew wyrastają nowe. To środowisko życia
niespotykanych nigdzie indziej gatunków roślin i zwierząt. Miejsce to jest praw-
162
dziwym królestwem grzybów, których stwierdzono tu około 2500 gatunków, jak
również owadów (żyje ich tu przeszło 8500 gatunków).
Obręb Ochronny Hwoźna znajduje się w otulinie najcenniejszego fragmentu
parku. Ten obszar Białowieskiego Parku Narodowego mogą zwiedzać indywidualnie bez przewodnika wszyscy turyści.
Białowieski Park Narodowy to obszar, gdzie zwiedzający mogą zobaczyć, jak
wyglądały pradawne naturalne obszary leśne. Średnia wieku drzew w puszczy
przekracza 100 lat, a nierzadko zdarzają się dostojne drzewa, które pamiętają czasy
sprzed I rozbioru Polski. Największe i najstarsze są dęby, których wiek szacuje się
na 400–500 lat. Lipy, graby, olchy, wiązy, świerki i sosny nie są tak wiekowe, ale
też osiągają sędziwy wiek i rozmiary, na przykład wiele świerków białowieskich ma
ponad 300 lat. W parku występują niemal wszystkie typy naturalnych zbiorowisk
leśnych ukształtowanych przez warunki przyrodnicze. Duże obszary porastają lasy
dębowo-grabowe z domieszką lip i klonów. Spotykane są bory mieszane i sosnowe,
a w zagłębieniach terenowych i na torfowiskach mszary sosnowe i sosnowe bory
bagienne. Na podmokłych terenach w dolinach Hwoźnej i Orłówki występują lasy
łęgowe olszowo-jesionowe.
Królem Puszczy Białowieskiej, podobnie jak innych puszcz i lasów w naszej
części Europy, był żubr – największy ssak kontynentu europejskiego. Po I wojnie
światowej padł ostatni dziko żyjący żubr w Puszczy Białowieskiej i podjęto decyzję o przywróceniu dzikiej populacji z wykorzystaniem zwierząt z hodowli i zwierzyńców. Na szczęście białowieskie żubry znajdowały się w zwierzyńcu książąt
pszczyńskich. Pierwsze cztery sztuki ofiarował księciu Janowi Henrykowi XI car
Aleksander II w 1864 r. Stały się one podstawą do odtworzenia dzikiego białowieskiego stada. Dzisiaj w Puszczy Białowieskiej na wolności żyje niemal 300 żubrów. Ciekawostką jest fakt, że współczesna populacja jeleni puszczańskich pochodzi w znacznej mierze od 20 jeleni, którymi za carskie żubry zrewanżował się
książę pszczyński.
Nie jest jednak łatwo podejrzeć puszczańskie zwierzęta. Dla ułatwienia obserwacji utworzono w naturalnych warunkach Rezerwat Pokazowy Żubrów, oddalony
mniej więcej o 2 km na zachód od Białowieży. Na dużych wybiegach zobaczyć możemy oprócz żubrów także innych przedstawicieli puszczańskiej przyrody: jelenie,
łosie, łanie, dziki i wilki. Swoją zagrodę mają także koniki polskie oraz żubronie,
zwierzęta będące krzyżówką żubra i krowy.
Wycieczki po Puszczy Białowieskiej urozmaica położony na północ w Dolinie Górnej Narwi sztuczny zbiornik wodny nazywany jeziorem Siemianówka. Latem to miej-
163
sce spotkań amatorów sportów wodnych oraz wędkarzy. Inną atrakcją puszczy jest
kolejka leśna zbudowana przez Niemców w czasie I wojny światowej, której sieć rozbudowywano w okresie międzywojennym i po II wojnie światowej. Łączna długość linii
kolei leśnej w Puszczy Białowieskiej wynosiła w latach 40. XX w. 360 km. Od 1991 r.
kolejkę na ograniczonym zasięgu trasy wykorzystuje się do przejazdów turystycznych.
W sezonie organizowane są przejazdy z Hajnówki do wsi Topiło nad malownicze stawy
leśne w południowo-zachodniej części Puszczy Białowieskiej oraz do Postołowa.
Na urlop
Białowieża to największy ośrodek turystyczny w rejonie Puszczy Białowieskiej. Wieś leży w sercu lasów przy samej granicy z Białorusią nad rzeką Narewką. Była zawsze książęcą i królewską rezydencją myśliwską. Książęta litewscy,
królowie polscy, a następnie carowie rosyjscy budowali tu swoje myśliwskie
siedziby. Ostatnią taką rezydencję wybudował w 1894 r. car Aleksander III.
Rozłożony na dużej przestrzeni w parku Pałacowym kompleks rezydencji carskiej nie przetrwał w całości. Dotyczy to przede wszystkim pałacu cara, który został spalony w 1944 r. i nigdy go nie odbudowano. Miejsce pałacu zajął
budynek Muzeum Przyrodniczo-Leśnego Białowieskiego Parku Narodowego.
Po gruntownej rozbudowie należy on do najnowocześniejszych placówek muzealnych w Polsce. Życie Puszczy Białowieskiej zaprezentowano przy użyciu
najnowszych technologii multimedialnych. Zobaczymy tu nie tylko eksponaty,
ale i filmy, usłyszymy nagrane odgłosy, na przykład śpiew ptaków. Integralną
częścią muzeum jest wieża widokowa o wysokości 25 m. W zespole budynku
muzeum znajduje się także hotel i restauracja. Przed wejściem rośnie czternaście wspaniałych, kilkusetletnich dębów. Są one pozostałością XVIII-wiecznego parku króla polskiego Augusta III. W pobliżu muzeum na terenie parku
pałacowego zachowały się budynki zespołu pałacowego: Brama Pałacowa, Stajnia Kozacka, Budynek Zarządu, Dom Marszałkowski, Dom Szoferów, Łaźnia.
Najstarszym obiektem jest drewniany dworek myśliwski z 1845 r., w którym
znajduje się Ośrodek Edukacji Przyrodniczej. Przed wschodnią bramą do parku
wznosi się dawna carska cerkiew św. Mikołaja Cudotwórcy wybudowana w latach 1889–1893. Park pałacowy to najpiękniejsze miejsce na spacery w Białowieży. W południowej jego części znajdują się dwa stawy. Na grobli pomiędzy
nimi ustawiono obelisk z napisami w językach polskim i niemieckim, upamiętniający polowanie króla Augusta III z małżonką w 1753 r. Przez groblę prowadzi
164
jedna z głównych alei parkowych, zwana Królewską Drogą. Na jej początku przy
bramie i moście na Narewce znajduje się dzisiaj Punkt Informacji Turystycznej
PTTK i Białowieskiego Parku Narodowego.
Centrum Białowieży rozciąga się na wschód od zespołu pałacowego. Główną ulicę otacza zespół drewnianej zabudowy z małymi domami odwróconymi
szczytami do drogi. Tutaj też wznosi się murowany kościół św. Teresy z kaplicą
św. Huberta zbudowany w dwudziestoleciu międzywojennym. Przy zachodniej
granicy Białowieży, przy drodze do wsi Pogorzelce, Teremiski i Budy, znajduje
się Skansen Architektury Drewnianej Ludności Ruskiej Podlasia.
Białowieża staje się powoli bardzo atrakcyjnym ośrodkiem turystycznym.
Przyjeżdżają tu nie tylko wycieczki szkolne, ale też coraz częściej bogaci turyści
skuszeni wypoczynkiem w puszczańskich ostępach. To właśnie z myślą o nich
powstały tu hotele spa & wellness. W Białowieży zatrzymamy się także w mniej
luksusowych warunkach w kwaterach agroturystycznych.
Narewka to wieś gminna i ośrodek turystyczny w północnej części Puszczy
Białowieskiej. Zamieszkuje ją znaczny odsetek ludności pochodzenia białoruskiego. Charakterystycznym elementem pejzażu wsi są liczne drewniane domy.
W centrum wznosi się eklektyczna murowana cerkiew prawosławna św. Mikołaja zbudowana w 2. poł. XIX w. Wieś jest dogodną bazą dla wycieczek pieszych i rowerowych po północnej części puszczy oraz po Obrębie Ochronnym
Hwoźna, czyli udostępnionej do indywidualnego zwiedzania części Białowieskiego Parku Narodowego.
Szlaki Puszczy
Białowieskiej
Białowieża jest największym węzłem szlaków w Puszczy Białowieskiej. Szlaki piesze PTTK, rowerowe regionalne i ścieżki dydaktyczne wytyczono drogami
i ścieżkami; część z nich prowadzi po ogólnodostępnym obszarze Białowieskiego
Parku Narodowego. Oprócz szlaków znajdziemy tu ścieżki spacerowe: Miejsca
Mocy, Dęby Królewskie, Wielkich Książąt Litewskich (Stara Białowieża), Leśne
osobliwości (Topiło). W rejonie Białowieży wytyczono także okrężne trasy do nordic walkingu o długości 3,6–10,6 km.
Główny węzeł szlaków turystycznych w Białowieży znajduje się przy połu-
165
dniowym wejściu do parku Pałacowego przy punkcie informacyjnym PTTK i parkingu w sąsiedztwie dawnej stacji kolejowej Białowieża Towarowa. Węzeł szlaków pieszych i rowerowych w Narewce leży w centrum wsi. Szlaki z Białowieży
i Narewki łączą się w węzłach turystycznych ze szlakami z innych miejscowości,
na przykład zielony szlak na odcinku dolina Leśnej–Topiło ma wspólny przebieg
z rowerowym niebieskim szlakiem okrężnym z Hajnówki (42 km), a szlak czerwony w rejonie Narewki spotyka się ze szlakami zielonym i niebieskim, łączącymi Narewkę, Obręb Ochronny Hwoźna, Masiewo i Siemianówkę. Połączenia
szlaków urozmaicają trasy i pozwalają na zaplanowanie ciekawych wycieczek po
całej Puszczy Białowieskiej.
Szlaki piesze
Czerwony: okrężny szlak przebiegający lasami na wschód i południe od Białowieży; łączy miejsca pamięci (14 km).
Zielony: Białowieża – Rezerwat Pokazowy Żubrów – Rezerwat Krajobrazowy im.
Władysława Szefera – Hajnówka (25 km).
Żółty: Białowieża – rezerwat Podcerkwa – rezerwat Berezowo – rezerwat Olszanka – rezerwat Myśliszcze – rezerwat Michnówka – Topiło (19 km).
Żółty (w przeciwnym kierunku): Białowieża – Pogorzelce – Stara Białowieża –
Droga Narewkowska (leśny dukt przez Puszczę Białowieską) – Narewka (21 km).
Niebieski: Białowieża – Podolany I i II – Ośrodek Edukacji Leśnej Jagiellońskie –
Czerlonka – Zwierzyniec (17 km).
Niebieski (w przeciwnym kierunku): Białowieża – Pogorzelce – Stara Białowieża
– Gruszki – Babia Góra – Siemianówka (41 km).
Szlaki piesze Obrębu Ochronnego Hwoźna
Wilczy Szlak (11,5 km), Wokół Uroczyska Głuszec (5,5 km) i Carska Tropina
(4 km).
Szlaki rowerowe
Zielony: Białowieża – Rezerwat Pokazowy Żubrów – Podcerkwy – rezerwat Podcerkwa – rezerwat Berezowo i dolina Leśnej – Topiło – Wojnówka – Dubicze Cerkiewne (41 km).
166
Podlaski Szlak Bociani, czerwony: Białowieża – Rezerwat Pokazowy Żubrów – Stara
Białowieża – Droga Narewkowska – dolina Narewki – Gruszki – Narewka – Zabłotczyzna – Stare Lewkowo – Eliaszuki – Suszcza – Bindziuga – Odrynki – Narew (50 km).
Białowieski Szlak Transgraniczny, żółty: (w granicach Polski): Białowieża – Pogorzelce – Teremiski – Budy – rezerwat Dębowy Grąd – Linia Hajnowska (droga)
– Hajnówka – Nowoberezowo – Nowokornino – Kuraszewo – Kamień – Tyniewicze Duże – Narew (52 km).
Szlak Walk Partyzanckich, czerwony: Narewka – Świnoroje (ścieżka dydaktyczna Pod Dębami) – Droga Lipińska – rezerwat Szczekotowo (kurhany z X–XIII w.)
– rezerwat Lipiny – Krynoczka (cerkiew św.św. Braci Machabeuszów, kapliczka
i cudowne źródełko) – Hajnówka.
Zielony: Narewka – Masiewo – Narewka (36 km).
Niebieski: Narewka – Masiewo (25 km).
Czarny: Narewka – Składnica Szypulowa (9 km).
Wokół Puszczy Białowieskiej to wycieczka rowerowa, której trasa łączy najciekawsze miejsca lasów pomiędzy Białowieżą a Hajnówką.
Szlaki: rowerowy żółty transgraniczny – rowerowy niebieski – pieszy żółty.
Długość: 49 km.
Początek i koniec wycieczki: główny węzeł szlaków w Białowieży przy biurze
informacji turystycznej PTTK.
Skansen Architektury Drewnianej Ludności Ruskiej Podlasia – zespół
zabytkowych zabudowań przeniesionych tu z okolicznych wsi. Znajduje się w nim
kilka chat z końca XIX w., dwa wiatraki koźlaki z XX w., warsztat stolarski, stodoła
i kaplica św. Aleksandra Newskiego.
Pogorzelce, Teremiski, Budy – puszczańskie wsie z zachowanymi zespołami tradycyjnego budownictwa drewnianego.
Rezerwat Dębowy Grąd – duży obszar leśny o charakterze naturalnym
z drzewostanami grądu wilgotnego oraz łęgu olszowo-jesionowego.
167
Hajnówka – centrum administracyjne Puszczy Białowieskiej. Wznosi się tu
współczesny sobór prawosławny Trójcy Świętej o niezwykle interesującej formie
architektonicznej, jak również kościół św.św. Braci Machabeuszów z połowy XIX w.
Liczne budynki z 1. poł. XX w., w tym z dwudziestolecia międzywojennego, okresu gwałtownego rozwoju miejscowości. Stacja węzłowa Białowieskiej Kolei Leśnej
z ekspozycją muzealną (ul. Kolejki Leśne). W centrum zmieniamy szlak na okrężny niebieski Hajnówka–Topiło–Hajnówka i kierujemy się nim ul. 3 Maja, drogą
nr 689 w kierunku Białowieży.
Rezerwat Głęboki Kąt – miejsce chroniące dobrze zachowany naturalny nizinny fragment borealnej świerczyny torfowej, przypominający krajobraz tajgi syberyjskiej.
Rezerwat Berezowo – rezerwat faunistyczny chroniący obszar bytowania
wielu rzadkich gatunków owadów, w tym dziennych i nocnych motyli. Na skrzyżowaniu leśnych dróg skręcamy na żółty szlak w lewo na tzw. Tryb Olenburski.
Rezerwat Podcerkwa – kolejny faunistyczny rezerwat, gdzie stwierdzono występowanie rzadkich gatunków motyli.
Podcerkwy – osada leśna w Puszczy Białowieskiej.
Białowieża – główny ośrodek turystyczny w Puszczy Białowieskiej. Dojeżdżamy do węzła szlaków obok punktu informacyjnego przy wejściu do parku Pałacowego główną drogą nr 689 Hajnówka–Białowieża.
Garść informacji
Punkt Informacji Turystycznej Białowieskiego Parku Narodowego Park
Pałacowy 5, tel. 85 681 23 06.
Muzeum Przyrodniczo-Leśne Białowieskiego Parku Narodowego Park
Pałacowy 11, Białowieża, tel. 85 682 97 02.
Białowieskie Stowarzyszenie Agroturystyczne „Żubr” Południowa 4,
Hajnówka, adres korespondencyjny: Zabłotczyzna 12, 17-220 Narewka,
tel. 85 685 80 80.
Turystyczna Kolejka Wąskotorowa, Nadleśnictwo Hajnówka
Dzielnicowa 12, Hajnówka, tel. 85 682 26 89. Kolejka leśna kursuje od początku
lipca do końca września w określone dni tygodnia.
Biebrza ma swoje źródła na wschód od Dąbrowy Białostockiej. Należy do typu
nizinnych rzek o niskim spadku i licznych meandrach. Fenomenem jest wytworzona w okresie ustępowania lodowca kotlina, w której płynie. Przez ostatnie 10 tys.
lat systematycznie odkładały się w niej rozkładające się szczątki roślin, tworząc
unikatowy w skali europejskiej krajobraz torfowisk, bagien i podmokłych łąk, które
przecina wstęga Biebrzy. Niedostępność obszarów Kotliny Biebrzańskiej sprawiła,
że rozwinął się tu naturalny ekosystem, który w 1993 r. doczekał się prawnej ochrony i utworzenia Biebrzańskiego Parku Narodowego. To jeden z niewielu przykładów wielusetletniego współistnienia człowieka i przyrody, w którym wytworzyły się
oryginalne mechanizmy symbiozy. Człowiek wykorzystywał dary natury, nie szkodząc jej. Rzeką spławiano drewno i inne produkty pochodzące z okolicy, koszono
łąki. Również melioracja nad Biebrzą nie miała na celu osuszenia tych terenów,
a jedynie umożliwienie szybszego odpływu nadmiaru wód w okresie wiosennym.
Bagna biebrzańskie miały także znaczenie strategiczne. Wraz z doliną Narwi
stanowiły naturalną przeszkodę pomiędzy ziemiami polskimi a Prusami Wschodnimi. Powstanie rosyjskiej twierdzy Osowiec w czasie zaborów w okolicach Goniądza nad Biebrzą było tego najlepszym dowodem. Tutaj w rejonie wsi Wizna,
gdzie łączą się ze sobą doliny Biebrzy i Narwi, w 1939 r. garstka żołnierzy broniąca
przeprawy powstrzymywała przez kilka dni natarcie kolumn pancernych z Prus
Wschodnich w kierunku Warszawy.
Biebrzański Park Narodowy chroni nie tylko przyrodę, ale i kulturę regionu.
Do dzisiaj przetrwały wśród łąk i nad rzeką tradycyjne wsie z oryginalnym budownictwem i zwyczajami.
Kotlina Biebrzańska to największy w Polsce kompleks bagien i mokradeł. Jednocześnie Biebrzański Park Narodowy jest pod względem powierzchni największym w Polsce. Jego oś wytycza 159-kilometrowa dolina Biebrzy. Park rozciąga się
od okolic Lipska przy granicy z Białorusią po ujście do Narwi na zachód od Tykocina. W rejonie Sztabina oraz Osowca znajdują się naturalne przewężenia Kotliny
Biebrzańskiej, które dzielą ją na trzy baseny: północny, środkowy i południowy.
W okresie wiosennych roztopów czy też wzmożonych opadów deszczu Biebrza
rozlewa się szeroko, a woda podchodzi pod gospodarstwa, wdziera się na szlaki
turystyczne i lokalne drogi. Miejscowi oswoili się z tymi kaprysami natury. To między innymi dzięki nim trawa z biebrzańskich łąk jest tak wartościową paszą dla
zwierząt.
170
Na bagnach biebrzańskich występują prawie wszystkie rodzaje roślinnych
zbiorowisk typowych dla obszarów podmokłych: bagiennych i torfowiskowych.
Lasy olszowo-brzozowe i zarośla wierzbowo-brzozowe to jedne z najcenniejszych
przyrodniczo obszarów na bagnach. Brzozy niskie czy wierzby lapońskie spotykane
nad Biebrzą znajdują się w Polskiej Czerwonej Księdze Roślin.
Tereny parku to także obszar odwiedzany przez liczne gatunki ptactwa wodnego. Ptaki zatrzymują się tu w czasie przelotów, żerują, gniazdują. W okresie wiosennych i jesiennych przelotów na terenie parku bytuje ponad 260 gatunków. Podmokłe łąki i lasy są na stałe siedliskiem cietrzewi i batalionów, a tokujący przedstawiciel tego drugiego z wymienionych gatunków występuje w herbie Biebrzańskiego
Parku Narodowego. Teren parku jest obszarem występowania wodniczki, ptaka
z rodziny trzciniaków, kiedyś masowo występującego w Europie, a obecnie bardzo
rzadkiego z powodu zmniejszenia się powierzchni naturalnych torfowisk i mokradeł. Nad Biebrzą gniazduje najliczniejsza kolonia tych ptaków w Unii Europejskiej.
Królem biebrzańskich mokradeł jest łoś. Tu znajduje się największa ostoja tych
potężnych ssaków. Nie na darmo też występuje on na znakach ostrzegawczych przestrzegających kierowców przed nagłym wtargnięciem tych majestatycznych zwierząt
na drogę. Spotkania z łosiami na szlaku czy podczas jazdy samochodem wcale nie należą do rzadkości. Jeśli zdecydujemy się na nocleg w którejś z licznych kwater agroturystycznych na terenie parku, z pewnością je spotkamy.
Na urlop
Wypoczynek w Biebrzańskim Parku Narodowym zmusza do ruchu. To doskonałe miejsce na aktywny weekend lub urlop. Na olbrzymiej przestrzeni parku narodowego rozpiętego wzdłuż biegu rzeki na odcinku 150 km jest kilka miejsc, które
ze względu na swoje położenie i możliwości organizowania wycieczek po wodzie
i lądzie można polecić na dłuższy pobyt.
Goniądz i Osowiec-Twierdza tworzą chyba największy turystyczny kompleks
nad Biebrzą. Znajdują się tu hotele, duże ośrodki wypoczynkowe, pensjonaty i gospodarstwa agroturystyczne. Jest to popularny punkt wypadowy na wycieczki szlakami wodnymi i lądowymi. Zaletą wypoczynku w Goniądzu i Osowcu jest możliwość
penetracji zarówno obszarów położonych w środkowym, najszerszym basenie Kotliny Biebrzańskiej, jak i położonych w dolnym biegu rzeki.
W basenie południowym kotliny koryto Biebrzy meandruje w sąsiedztwie za-
171
chodniego brzegu doliny, wzdłuż której leży kilka wsi połączonych wygodną lokalną drogą. Obszary mokradeł zlokalizowane są po wschodniej stronie koryta
Biebrzy. Najcenniejszy obszar stanowi dzikie bagno Gugny. Tutaj, w okolicy osady
Gugny na zachód od gminnej wsi Trzcianne, na terenie torfowisk położonych obok
wieży widokowej na końcu ścieżki przyrodniczej Grobla Honczarowska, odbywają
się każdego roku Biebrzańskie Sianokosy. To impreza kultywująca pamięć o tradycyjnych metodach gospodarowania w rejonie biebrzańskich bagien.
Woźnawieś i Kuligi to dwie położone nad Jegrznią wsie przy północnych
granicach Biebrzańskiego Parku Narodowego. Blisko stąd do Czerwonego Bagna
i leśniczówki Grzędy, węzła największego skupiska szlaków pieszych w BPN. Do
leśniczówki Grzędy w Biebrzańskim Parku Narodowym prowadzi szlak rowerowy
łączący wsie na obrzeżach biebrzańskich bagien: Wojdy, Rybczyznę, Woźnąwieś
i Kuligi. Rzeka Jegrznia i pobliskie dwa jeziora – Dręstwo i Tajenko – pozwalają
na urozmaicenie pobytu odpoczynkiem na kąpielisku lub krótkim spływem kajakowym. W Woźnejwsi znajduje się Zagroda Kuwasy – pensjonat i ośrodek jazdy
konnej, skąd możemy odbyć na przykład wycieczkę szlakiem konnym po północnej
części Biebrzańskiego Parku Narodowego.
Strękowa Góra to wieś w pobliżu ujścia Biebrzy do Narwi na południowych
krańcach Biebrzańskiego Parku Narodowego. Miejsce śmierci dowódcy odcinka
obrony Wizna kpt. Władysława Raginisa. Ścianę schronu wysadzonego przez bohaterskiego kapitana zamieniono na pomnik walczących i poległych tu żołnierzy
polskich. We wsi znajduje się Ośrodek Edukacji Ekologicznej „Brama na Bagna”,
organizator warsztatów ekologicznych, rajdów i wycieczek na biebrzańskie bagna,
jak również wielu turystycznych przedsięwzięć i ruchu turystycznego w rejonie Biebrzańskiego Parku Narodowego.
Szlaki Biebrzańskiego
Parku Narodowego
Biebrzański Park Narodowy ze względu na swoją specyfikę najlepiej zwiedzać
szlakiem wodnym. Kajak, łódź lub tradycyjna tratwa to najlepsze środki lokomocji
w tej krainie wód, trzęsawisk i bagien. Spływy Biebrzą można rozpocząć także na
dopływach Biebrzy, na przykład Jegrzni, Ełku, Kanale Augustowskim i Netcie, Sidrze lub Wissie.
Wszystkim, którzy przyjadą do parku lub w jego okolice do hoteli, pensjonatów
172
i kwater agroturystycznych, polecić można jednodniowe spływy Biebrzą, na przykład z Lipska do Nowej Kamiennej, z Nowej Kamiennej do Sztabina, z Jagłowa do
Wrocenia, z Wrocenia do Goniądza lub Osowca-Twierdzy i z Brzostowa do Rusia
lub Wizny.
Osoby preferujące turystykę pieszą, rowerową lub konną największe pole do popisu
mają w najszerszym odcinku Kotliny Biebrzańskiej, w środkowym biegu rzeki i miejscu,
gdzie styka się ona z Pojezierzem Ełckim w okolicach położonych na południe od Rajgrodu. Pomiędzy Rajgrodem a obszarem bagien nad Biebrzą leży malownicza kraina
z kompleksem stawów rybnych (Wojdy) zasilanych rzeką Jegrznią oraz duże rynnowe
jezioro Dręstwo. Ten rolniczo-leśny obszar przylega do położonego już w Kotlinie Biebrzańskiej Czerwonego Bagna, jednego z najcenniejszych obszarów parku narodowego. Spotkać tu można spacerujące po mokradłach stada łosi. Bramą i głównym węzłem
szlaków Czerwonego Bagna jest leśniczówka Grzędy. Mieści się tu Terenowy Ośrodek
Edukacji Biebrzańskiego Parku Narodowego obejmujący sieć szlaków turystycznych
i ścieżek edukacyjnych w Obwodzie Ochronnym Grzędy na Czerwonym Bagnie. Szlakami czerwonym (głównym), zielonym, niebieskim i czarnymi (łącznikowymi) możemy
obejść cały ten ciekawy przyrodniczo i historycznie obszar. Trasy turystyczne poprowadzone są przez najbardziej charakterystyczne dla Kotliny Biebrzańskiej tereny: torfowiska, lasy bagienne, lasy mieszane oraz pasma wydm, niezwykłych w tym podmokłym
krajobrazie. Tu możemy poznać dokładnie charakterystyczne dla parku rośliny: brzozę
niską, wierzbę lapońską, rosiczkę okrągłolistną, pełnik europejski. Nierzadko spotyka
się tu łosie oraz liczne gatunki ptaków, w tym drapieżnego orlika krzykliwego lub grubodziobego. Na trasach znajdują się także pola walk i cmentarze z czasów powstania
styczniowego, I i II wojny światowej. Na południe od leśniczówki w sąsiedztwie Kanału
Woźnawiejskiego znajduje się 200-hektarowy ogrodzony obszar hodowli zachowawczej
koników polskich.
Turystykę konną można uprawiać na szlaku konnym Puszczy Augustowskiej
i Mazur, którego odcinkiem w rejonie Rajgrodu i Bagien Biebrzańskich opiekuje się
Nadleśnictwo Rajgród. Szlak przebiega lasami pomiędzy Rajgrodem a Woźnąwsią,
obejmuje leśniczówkę Grzędy, wsie: Orzechówkę i Tajenko (do śluzy Sosnowo nad
Kanałem Augustowskim).
Z ziemi i wody da się objąć wzrokiem tylko niewielki fragment Kotliny Biebrzańskiej. Szersze panoramy i prawdziwe piękno krainy podziwiać można z powietrza.
Park narodowy jest bowiem krainą idealną do oglądania jej z góry, kiedy widać bezkresne obszary bagien, torfowisk, grzęzawisk i podmokłych lasów z cienką nitką
przecinającej je, meandrującej Biebrzy. Nic zatem dziwnego, że nad Biebrzą rozkwita
173
turystyka balonowa. Loty nie są tanie, ale cena w pełni rekompensuje doznania. Przy
pięknej pogodzie i sprzyjających warunkach termicznych możemy pokonać balonem
do 20 km. Starty i lądowania odbywają się z różnych miejsc, do których można bez
przeszkód dowieźć balony samochodami.
Szlaki kajakowe
Biebrza: Lipsk – Kamienna Nowa – Sztabin – Dębowo – Dolistowo – Goniądz –
Osowiec-Twierdza – Biały Grąd – Brzostowo – Ruś (137 km).
Jegrznia: jezioro Dręstwo (Rybczyzna) – Woźnawieś – Kuligi – Kanał Woźnawiejski – rzeka Ełk – Biebrza (Wroceń) – Dawidowizna – Goniądz (42 km).
Długodystansowe szlaki piesze
Niebieski: Wizna – Strękowa Góra – Laskowiec – leśniczówka Barwik – Budy
– Olszowa Droga – Goniądz – Wroceń – Dolistowo – Dębowo (śluza Dębowo –
pierwsza ze śluz Kanału Augustowskiego łącząca Biebrzę z Nettą) – Jagłowo – Domuraty (okolice Sztabina) – Trzyrzeczki – Jałowo – Lipsk (131 km; od Wizny do
Jagłowa w całości możliwy do pokonania rowerem).
Żółty: Wizna – Wierciszewo – Rutkowskie – Burzyn (punkt widokowy na dolinę
Biebrzy) – Brzostowo – Okrasin – Mścichy – Sośnia – Osowiec-Twierdza – Goniądz (64,3 km). Szlak przecina typowe nadbiebrzańskie wsie z zachowanymi zespołami gospodarstw. W całości da się go przejechać rowerem.
Zielony: Osowiec-Twierdza – Przechody – Sojczyn Grądowy – Sojki – doliny rzek
Ełk i Jegrznia – Ciszewo – Kuligi (38 km). Szlak prowadzi częściowo poza obszarem
parku narodowego przez podmokłe tereny nad Kanałem Rudzkim oraz rzekami Ełk i Jegrznia; dostępny w okresie niewielkich opadów.
Czerwony: Goniądz – Wólka Piaseczna – Kapice – dolina rzeki Ełk – Ruda
(30 km). Szlak typowo pieszy w trudnym terenie. Ma podobny charakter do szlaku
zielonego (powyżej) i krzyżuje się z nim nad rzeką Ełk.
Zielony: Laskowiec – Zajki – Krynica – Szorce – Nowa Wieś – Trzcianne – Chojnowo – leśniczówka Barwik (36 km). Ze szlakiem tym powiązany jest krótki szlak
czerwony Gugny–leśniczówka Barwik. W okolicy leśniczówki znajduje się wieża
widokowa i ścieżka edukacyjna Barwik.
174
Żółty: Tama – Kuligi – Woźnawieś – Czerwone Bagno (północny skraj) – Tajenko
(20 km).
Czerwony: Woźnawieś – leśniczówka Grzędy – uroczysko Nowy Świat (węzeł szlaków) – góra Perewida (129,9 m n.p.m.) – Góra Wilcza (123,9 m n.p.m.) – Tchórze
Grzędy (wieża widokowa) – Kapli Dołek (węzeł z krótkim szlakiem czarnym) – Dział
Kumkowskiego (121,8 m n.p.m.) – węzeł szlaków przy wodopoju w zachowawczej
hodowli konika polskiego (31 km). Z czerwonym szlakiem od leśniczówki Grzędy
są powiązane: szlak żółty do wsi Polkowo, zielony do wodopoju, niebieski do góry
Perewida oraz krótki szlak czarny łączący niebieski z czerwonym. W sumie sieć szlaków na Czerwonym Bagnie ma 57 km długości. Korzystanie ze szlaków pieszych na
Czerwonym Bagnie ułatwia możliwość zarezerwowania noclegu w leśniczówce.
Szlaki rowerowe
Podlaski Szlak Bociani (odcinek), czerwony: carska droga z Laskowca przez Gugny do Osowca-Twierdzy (31 km). Szlak prowadzi przez południowy basen Biebrzańskiego Parku Narodowego i pozwala na odwiedzenie ścieżek edukacyjnych:
Grobla Honczarowska na bagnie Ławki (wieża widokowa), Barwik i Wokół Fortu
IV Twierdzy Osowiec.
EuroVelo 11: Wizna – Burzyn – Brzostowo – Radziłów – Klimaszewnica – Białaszewo – Okół – Ruda – Modzelówka – Pieńczykówek – Stoczek – Ciszewo – Kuligi
– Woźnawieś – Orzechówka –Tajenko – śluza Sosnowo (106,4 km). Szlak przebiega drogami w pobliżu granic Biebrzańskiego Parku Narodowego.
Żółty: Woźnawieś – Kuligi – leśniczówka Grzędy (9 km).
Biebrzański Park Narodowy to woda i związane z nią środowisko, dlatego do
najlepszych sposobów jego poznania należą drogi wodne Biebrzy oraz Jegrzni.
Szlak Biebrzy zaczyna się w Lipsku, a kończy już po ujściu do Narwi we wsi
Ruś lub dalej w Wiźnie. Na spokojne przepłynięcie całego szlaku trzeba około dziewięciu dni. Jeśli chcemy dodatkowo zwiedzać na przykład twierdzę Osowiec lub
ścieżki przyrodnicze, trzeba doliczyć do tego jeszcze dzień lub dwa.
175
Trasa wycieczki: Lipsk – Kamienna Nowa (17 km), Kamienna Nowa – Sztabin
(17 km), Sztabin – Dębowo (16 km), Dębowo – Dolistowo (8 km), Dolistowo – Goniądz (18 km), Goniądz – Osowiec-Twierdza (8 km), Osowiec-Twierdza – Biały
Grąd (14 km), Biały Grąd – Brzostowo (24 km), Brzostowo – Wizna (16 km).
Czas trwania wycieczki: 9 dni.
Początek wycieczki: Lipsk; koniec wycieczki: Wizna.
To prawdziwa wyprawa w nieznane. Na kajak trzeba wziąć kanister z wodą
ze względu na brak możliwości skorzystania z zakupów na dłuższych odcinkach,
przekraczających dystans pokonywany w ciągu jednego dnia, na przykład odcinek
z Osowca-Twierdzy do Brzostowa ma 38 km i – poza miejscami do biwakowania –
pozbawiony jest infrastruktury, a najbliższe wsie leżą w odległości kilku kilometrów
od nurtu rzeki. Musimy także pamiętać o zabraniu chemicznych i mechanicznych
(moskitiery) środków przeciw owadom. Gzy, komary i inne latające, uprzykrzające
życie insekty występują tutaj bardzo licznie. Warto też wziąć środki stosowane po
ukąszeniach. Ze względu na brak drzew i oddziaływanie słońca pamiętać musimy
o nakryciach głowy oraz kremach z filtrami UV. Na spływ kajakowy trzeba kupić
zezwolenie, na przykład w Miejsko-Gminnym Ośrodku Kultury w Lipsku, Rynek 23.
Lipsk – główny ośrodek miejski nad górną Biebrzą; znaczenie podkreśla obszerny Rynek. Najbardziej okazałym obiektem miasta jest pseudogotycki kościół
Matki Boskiej Anielskiej z początku XX w., którego początki sięgają XVI w. Popularne miejsce rozpoczynania spływów Biebrzą.
Kamienna Nowa – mała wieś na lewym brzegu Biebrzy przy linii kolejowej
z Dąbrowy Białostockiej do Augustowa. We wsi bunkry Linii Mołotowa z lat 1939–
1941. Za mostami drogowymi i i kolejowym miejsce na biwak.
Sztabin – miasto na prawym brzegu Biebrzy przy drodze nr 8 Białystok–Augustów.
Miasto rozkwitło w 1. poł. XIX w. dzięki właścicielowi hrabiemu Karolowi Brzostowskiemu; w niedalekim Cisowie dwór. W mieście wznosi się okazały pseudogotycki kościół
św. Jakuba Apostoła. W Sztabinie można rozpocząć spływ tratwami biebrzańskimi.
Dębowo – śluza z 1. poł. XIX w. w miejscu połączenia Kanału Augustowskiego
z nurtem Biebrzy. W sąsiedztwie śluzy pole biwakowe.
Dolistowo Stare – duża wieś na lewym brzegu Biebrzy, plaża i pole biwakowe,
dużo kwater agroturystycznych. We wsi klasycystyczny kościół fundacji Izabelli
Branickiej z końca XVIII w.
Goniądz – miasto i największy ośrodek turystyczny nad Biebrzą. Przystań
i pole biwakowe na lewym brzegu za mostem (zob. s. 171).
Osowiec-Twierdza – wieś w sąsiedztwie carskiej twierdzy zbudowanej do
176
obrony przewężenia Kotliny Biebrzańskiej. Za pierwszym mostem wpływ do kanału na lewym brzegu, który prowadzi na pole biwakowe. Rozpoczyna się tu najbardziej dziki i oddalony od ludzkich siedzib odcinek rzeki; do 23 czerwca wpłynięcie
dozwolone jedynie po uzyskaniu dodatkowego zezwolenia Biebrzańskiego Parku
Narodowego (www.biebrza.org.pl).
Biały Grąd – pole biwakowe, na którym do 23 czerwca biwakowanie jest
zabronione, co znacznie utrudnia spływy.
Brzostowo – mała wieś na prawym brzegu szeroko rozlanej Biebrzy; pola biwakowe i gospodarstwa agroturystyczne nad rzeką.
Wizna – wieś nad Narwią 3 km od ujścia Biebrzy. Niegdyś ważny punkt na królewskim trakcie z Krakowa do Wilna i miejsce, gdzie wznosił się zamek. Najcenniejszym zabytkiem we wsi jest gotycki kościół św. Jana Chrzciciela z 1525 r. Pod Wizną
w czasie wojny obronnej w 1939 r. kilkuset polskich żołnierzy utrzymywało pozycję
przez kilka dni, opóźniając natarcie ponad 40-tysięcznego korpusu niemieckiego.
Szlak Jegrzni podobny pod względem doznawanych wrażeń do szlaku Biebrzy
jest krótszy i pozwala na trzydniową wyprawę, podczas której przemierza się wodą
najszerszy odcinek Kotliny Biebrzańskiej, w tym 30 km przez odludną bagienną
dzicz Biebrzańskiego Parku Narodowego. Ostatnie kilometry spływu od ujścia rzeki Ełk do plaży i pola namiotowego w Goniądzu pokonujemy Biebrzą. Trasę można
podzielić na jeden dłuższy i dwa krótsze odcinki: 9-kilometrowy Rybczyzna–Kuligi
pierwszego dnia, 22-kilometrowy Kanałem Woźnawiejskim drugiego dnia spływu
i 11-kilometrowy Wroceń–Goniądz trzeciego dnia.
Garść informacji
Zespół Udostępniania BPN w Osowcu-Twierdzy Biebrzański Park
Narodowy, Osowiec-Twierdza 8, 19-110 Goniądz, tel. 85 738 30 35, 85 738 06 20,
wew. 243.
Punkt Informacji Turystycznej, Gminny Ośrodek Kultury w Goniądzu
Stary Rynek 23, 19-110 Goniądz, tel. 85 738 00 21.
Ośrodek Edukacji Ekologicznej „Brama na Bagna” Strękowa Góra 24,
16-075 Zawady, tel. 85 738 43 33, www.bramanabagna.pl
Bieszczady leżą na pograniczu trzech państw: Polski, Ukrainy i Słowacji. Należą do zespołu Karpat Wschodnich. Są częścią Beskidów Lesistych wchodzących
w skład Beskidów Wschodnich. Masyw Bieszczadów dzieli się na Bieszczady Zachodnie i Bieszczady Wschodnie. Polska część należy do Bieszczadów Zachodnich
i jest najdalej na południowy wschód wysuniętym łańcuchem górskim polskiej części Karpat. Naturalnymi granicami Bieszczadów są doliny Sanu, Osławicy i Osławy.
Geneza powstania i budowa Bieszczadów nie różni się od pozostałych grup
Karpat Fliszowych. Bieszczady mają budowę pasmową, charakteryzującą się równoległym przebiegiem grzbietów górskich. Taki układ jest typowy dla tzw. gór
rusztowych. Doliny rzeczne przebiegają wzdłuż i w poprzek pasm, tworząc kratowy
układ sieci rzecznej.
W Bieszczadach występuje ropa naftowa oraz liczne źródła mineralne, jednak do tej pory wykorzystywano jedynie wody wodorowęglanowo-chlorkowo-sodowo-bromkowe z Polańczyka. Źródła mineralne występują także we wsiach:
Komańcza, Prełuki, Buk, Polana, Czarna i Rabe. Charakterystyczną cechą Bieszczadów, odróżniającą je od innych łańcuchów Beskidów, jest nisko położona górna granica lasu, utworzona z lasów regla dolnego złożonych ze zniekształconych
karłowatych buczyn o poskręcanych pniach i gałęziach. W stosunku do innych
grup polskich Karpat piętro lasu w Bieszczadach jest obniżone o 250–400 m. Zamiast typowego dla innych łańcuchów beskidzkich lasów regla górnego występuje w Bieszczadach piętro połonin, czyli łąk wysokogórskich. Występują one powyżej 1100 m n.p.m. Krajobraz połonin urozmaicają liczne wychodnie piaskowców
fliszowych w postaci wyzierających ze stoków i grzbietów ostrych płyt skalnych
w różnych rozmiarach: od niewielkich skałek po potężne grzędy i urwiska. Z nagromadzenia tego typu form słyną Rozsypaniec oraz Krzemień. Dla ochrony skał
oraz związanych z nimi środowisk bytowania cennych gatunków roślin i zwierząt
zamknięto szlak grzbietowy przez Krzemień; szlak poprowadzono trawersem stokami tego pięknego szczytu.
Południową część polskich Bieszczadów, gdzie leżą Pasmo Połonin oraz Pasmo
Graniczne, a także najdalej na południowy wschód wysunięta część doliny Sanu,
obejmuje Bieszczadzki Park Narodowy. Do najcenniejszych obszarów należą najwyższe bieszczadzkie grupy szczytów: Pasmo Graniczne z Wielką Rawką (1307 m
n.p.m.), Pasmo Połonin z masywami Połoniny Wetlińskiej, Połoniny Caryńskiej,
Połoniny Bukowskiej oraz Grupą Bukowego Berda i Gniazda Tarnicy. Tarnica
180
(1346 m n.p.m.) to najwyższy szczyt polskich Bieszczadów. Najwyższy szczyt całych
Bieszczadów, Pikuj (1408 m n.p.m.), położony na Ukrainie dobrze widać z odcinka
Czerwonego Głównego Szlaku Beskidzkiego pomiędzy Przełęczą Bukowską a Rozsypańcem. Do najpiękniejszych, a zarazem najdzikszych rejonów należą Puszcza
Bukowa obejmująca masywy Działu, Wielkiej Rawki i Pasma Granicznego oraz położoną u ich stóp dolinę Górnej Solinki, a także dolinę górnego Sanu.
Kręta dolina Sanu poniżej wsi Smolnik tworzy naturalną granicę Bieszczadów
i Gór Sanocko-Turczańskich. Północna część Bieszczadów nad Sanem leży w Parku Krajobrazowym Doliny Sanu, pełniącym funkcję otuliny Bieszczadzkiego Parku
Narodowego. Krajobraz kształtują tu bieszczadzkie masywy Magurki, Jawornika
i Magury Stuposiańskiej przechodzące w leżące niejako na drugim planie połoniny:
Wetlińską i Caryńską. Masywy rozdzielają głębokie doliny licznych potoków spływających w kierunku Sanu. Do najpiękniejszych należą doliny potoków: Hulskiego
spływającego spod Smereka, Głębokiego (w górnym biegu nazywanego Hylatym)
oraz Dwernika, zbierającego wodę z Nasiczniańskiego i Caryńskiego.
Zachodnią część Bieszczadów od dolin Osławicy i Osławy po granice parku
powyżej wsi Smerek obejmuje Ciśniańsko-Wetliński Park Krajobrazowy pełniący funkcję otuliny. Tam krajobraz kształtują masywy Wysokiego Działu, Hyrlatej,
Jasła i Łopiennika poprzedzielane głębokimi dolinami Solinki, Wetlinki, Roztoczki
i mniejszych potoków. Dolina Solinki to jedna z głównych arterii komunikacyjnych
Bieszczadów.
Obszar parku narodowego i jego otuliny jest terenem występowania wielu rzadkich roślin i zwierząt. Do najpiękniejszych tego typu obszarów należą oczywiście
połoniny. Każdy dostrzeże piękno tych miejsc na wiosnę, kiedy mienią się setkami
zakwitających kwiatów. Oprócz roślin rzadkich spotkać tu można także endemity,
których nie zobaczymy nigdzie indziej w polskich górach. Należą do nich: tojad
bukowiński, fiołek dacki, ostrożeń wschodniokarpacki i pszeniec Herbicha. Występują tu również endemity charakterystyczne dla całych Karpat Wschodnich, takie
jak pszeniec biały, tojad wschodniokarpacki lub goździk kartuzek skalny. Wczesną
wiosną w dolinach rzek można ujrzeć dywany śnieżycowe. Co ciekawe, występująca w Bieszczadach odmiana ma często po dwa kwiaty na jednej łodydze, a nie – jak
zazwyczaj – jeden.
Z dużych ssaków żyją tu niedźwiedzie, żubry, łosie i jelenie szlachetne. Zwiększa
się populacja drapieżnych wilków i rysi; ryś jest zwierzęciem herbowym parku. Ptactwo reprezentują orły: bielik i przedni, puchacze i bociany czarne.
Żubry, których naturalna populacja w Bieszczadach wyginęła, zostały tu sprowa-
181
dzone ponownie w latach 60. XX w. z ośrodków hodowlanych w Pszczynie i Niepołomicach. Zwierzęta te zaaklimatyzowały się i dostosowały do górskich warunków tak
dobrze, że obecnie ich liczba sięga 280 osobników, spośród których kilkadziesiąt przebywa na terenie parku.
Bieszczadzki Park Narodowy wraz z otuliną, Parkami Krajobrazowymi Doliny Sanu i Ciśniańsko-Wetlińskim, stały się w 1992 r. obszarem rezerwatu biosfery
MaB UNESCO. Stanowi on część Międzynarodowego Rezerwatu Biosfery „Karpaty Wschodnie”, który obejmuje także obszary chronione Bieszczadów na Ukrainie
i Słowacji.
Na urlop
Piękne, dzikie góry były do 1945 r. dość gęsto zaludnionym obszarem zamieszkanym przez Łemków i Bojków. Walki na granicy polsko-ukraińskiej (sowieckiej) w latach 1944–1947 i masowe wysiedlenia ludności rusińskiej w ramach
operacji „Wisła” spowodowały wtórne zdziczenie obszaru Bieszczadów. Tereny te
początkowo były niemal bezludne ze względu na nieustaloną długo po wojnie
kwestię przynależności państwowej. Granica pomiędzy Polską a ówczesną Ukraińską SRR na terenie Bieszczadów została wytyczona dopiero na początku lat 50.
XX w. Po wielu wsiach, które w czasie wysiedleń dosłownie równano z ziemią, nie
pozostał nawet ślad. Nie oszczędzano nawet zabytkowych cerkwi, które palono
lub wysadzano w powietrze. Obecnie jedynym śladem po dawnych osadach są
cerkwiska, czyli miejsca po zniszczonych świątyniach, fundamenty domostw i zapomniane cmentarze. Ocalałe cerkwie, zwłaszcza we wschodniej części, to dzisiaj
prawdziwe perły.
Dzikość Bieszczadów przyciągała tu wszystkich odważnych, ciekawskich i outsiderów. Pod koniec lat 60. XX w. po zbudowaniu Wielkiej i Małej Obwodnicy
Bieszczadzkiej oraz wzniesieniu systemu zapór na Sanie rozpoczęło się powolne
turystyczne oswajanie Bieszczadów. Obecnie to jeden z najpopularniejszych w Polsce kierunków wyjazdów wakacyjnych. Największym ośrodkiem turystycznym jest
oczywiście rejon Jeziora Solińskiego. Solina i uzdrowiskowy Polańczyk to najczęściej odwiedzane miejscowości wypoczynkowe w Bieszczadach, ale położone daleko od granic parku narodowego. Turyści, którzy chcą być bliżej gór, wybierają
raczej położone wzdłuż Wielkiej Obwodnicy Bieszczadów u stóp połonin: Przysłop,
Kalnicę, Smerek, Wetlinę i Ustrzyki Górne. Po północnej stronie połonin najbliżej szlaków prowadzących do parku leżą: Zatwarnica, Nasiczne, Dwernik, Bereżki
182
i Muczne. Wędrówki po Bieszczadzkim Parku Narodowym umożliwiają szlaki turystyczne i ścieżki przyrodnicze. Ich przebieg sprzyja jednak raczej wielodniowym
wyprawom z plecakiem niż krótkim wycieczkom.
Ustrzyki Górne to wieś położona w dolinie Wołosatki w sercu Bieszczadzkiego
Parku Narodowego. Ze względu na wygodny dojazd Wielką Obwodnicą Bieszczadów
jest ważnym węzłem szlaków w najdalej na wschód wysuniętej części polskich Bieszczadów. Kiedyś przy drodze wyjazdowej ze wsi znajdował się wiele mówiący napis:
„Następna stacja benzynowa 24,5 km”. Znajdują się tu duże obiekty PTTK: Hotel
Górski, schronisko Kremenaros, kemping oraz kilka innych obiektów noclegowych
(w tym kwatery prywatne na osiedlu domków pracowników Bieszczadzkiego Parku
Narodowego). To dogodna baza wypadowa na Połoninę Caryńską, Bukowe Berdo,
Szeroki Wierch z Tarnicą, Krzemień i Wielką Rawkę. Ustrzyki Górne to także ważny
punkt na konnej mapie Bieszczadzkiego Parku Narodowego. Wieś przecinają odnogi
Transbeskidzkiego Szlaku Konnego PTTK z Nasicznego do Wołosatego. Węzeł szlaków znajduje się w sąsiedztwie schroniska PTTK Kremenaros. Ustrzyki Górne mają
dobre połączenie autobusowe z Cisną, Leskiem i Sanokiem.
Wołosate to wieś w dolinie Wołosatki pomiędzy masywami Szerokiego Wierchu
i Tarnicy a Beskidem Wołosackim i Wołowym Berdem. Przed II wojną światową była
jedną z bardziej zaludnionych wsi w całym regionie. Pozostało niewiele: cerkwisko, kilka żeliwnych krzyży cmentarza, przydrożne kapliczki. Swoją siedzibę ma tu Stacja Hodowlana Konia Huculskiego Bieszczadzkiego Parku Narodowego i ośrodek naukowy
Międzynarodowego Rezerwatu Biosfery „Karpaty Wschodnie”. W Wołosatem znajduje się początek Czerwonego Głównego Szlaku Beskidzkiego im. Kazimierza Sosnkowskiego. Wieś pełni funkcję głównego węzła turystycznego pod Tarnicą (1346 m n.p.m.),
najwyższym szczytem polskiej części Bieszczadów. Stąd prowadzi najkrótsza trasa niebieskim szlakiem z parkingu w centrum, którym w ciągu 2 godzin można podejść pod
charakterystyczny 13-metrowy krzyż wieńczący szczyt.
Wetlina i Smerek to duży kompleks zabudowy rozciągnięty wzdłuż Wielkiej Obwodnicy Bieszczad w dolinie Wetlinki u podnóży Smereka i Połoniny
Wetlińskiej. To największy węzeł turystyczny w zachodniej części Bieszczadzkiego Parku Narodowego. Przeżywa ostatnio bardzo gwałtowny rozwój turystyczny. Tradycyjną główną bazę turystyczną w postaci obiektów PTTK Hotelu
Górskiego i domu wycieczkowego uzupełniają dzisiaj liczne hoteliki, pensjonaty i kwatery agroturystyczne. Wieś przecinają szlaki piesze, rowerowe i narciarskie. Jest dogodną bazą wypadową w pasma Smereka, Połoniny Wetlińskiej,
Działu, Pasma Granicznego oraz Puszczy Bukowej i doliny Górnej Solinki. Sme-
183
rek i Wetlina leżą w pobliżu dróg w dolinach Solinki i Nasiczniańskiego, którymi prowadzą drogi w kierunku doliny Sanu i północnej części Bieszczadów.
Położenie u stóp połonin z dostępem do głównych kanałów komunikacyjnych
sprzyja popularności i rozwojowi turystycznemu, z tego powodu obie miejscowości są popularnymi celami dłuższych pobytów turystycznych zarówno latem,
jak i zimą. Zimą zapraszają tu atrakcyjne okrężne szlaki narciarstwa biegowego
i wyciąg narciarski. Wsie mają dobre połączenia autobusowe z Ustrzykami Górnymi, Cisną, Leskiem i Sanokiem.
Zatwarnica to jedna z wielu wsi, gdzie II wojna światowa pozostawiła niezatarte do dzisiaj piętno. Leży w dolinie uchodzącego do Sanu Potoku Głębokiego,
który w górnej części wsi tworzy się ze zlewających się wód Hylatego i Rzeki –
dwóch malowniczych potoków spływających z północnych stoków Smereka i Połoniny Wetlińskiej. Tutaj kończy się droga jezdna biegnąca niżej doliną Sanu do
Smolnika. Dalej można już tylko iść pieszo lub jechać rowerem. Zatwarnica jest
dzisiaj zaciszną wsią rekreacyjną i bazą wypadową w północną część Bieszczadzkiego Parku Narodowego. Żółty szlak pieszy przecinający Zatwarnicę prowadzi na
Przełęcz Mieczysława Orłowicza, rozdzielającą Smerek od grzbietu Szarego Berda, i dalej do Wetliny. We wsi zaczyna się ścieżka historyczo-przyrodnicza Hylaty.
Centrum przecina ścieżka historyczno-przyrodnicza prowadząca z nieistniejących
wsi Hulskie i Krywe do schroniska Koliba na Przysłupie Caryńskim. Drogami leśnymi, tzw. stokówkami, i lokalnymi poprowadzono szlaki rowerowe. Przebiega
tędy także Transbeskidzki Szlak Konny PTTK.
Muczne i Tarnawa Niżna to niewielkie osady w północno-wschodniej części
Bieszczadzkiego Parku Narodowego. Dzisiejsze wsie zostały zasiedlone na nowo
dopiero w latach 70. XX w. W Mucznem wybudowano rządowy ośrodek wypoczynkowy i łowiecki dostępny dla władz PRL i zaproszonych gości. Przekształcony
w hotel jest dzisiaj ogólnodostępny. W Mucznem i Tarnawie Niżnej powstało kilka innych pensjonatów dla wszystkich spragnionych wypoczynku na łonie natury.
Przy drodze ze Stuposian znajduje się Zagroda Pokazowa Żubrów Bieszczadzkiego
Parku Narodowego. Obie miejscowości to węzły turystyczne umożliwiające poznanie dzikiego obszaru doliny górnego Sanu włączonej w granice Bieszczadzkiego
Parku Narodowego. Umożliwiają to ścieżki przyrodnicze i drogi lokalne z wytyczonymi szlakami rowerowymi i konnymi; jest też specjalny szlak dla zaprzęgów
konnych (stanica konia huculskiego Bieszczadzkiego Parku Narodowego, Tarnawa
Niżna). Z Mucznego wychodzi najkrótsze podejście na Bukowe Berdo – najbardziej
na północ wysuniętą w tej części parku bieszczadzką połoninę.
184
Szlaki Bieszczadzkiego
Parku Narodowego
Szlaki piesze
Czerwony Główny Szlak Beskidzki: Wołosate – dolina Wołosatki – Przełęcz Bukowska – Rozsypaniec – Halicz – Przełęcz Goprowska – Przełęcz pod Tarnicą (stąd
krótki żółty szlak podejściowy na szczyt Tarnicy) – Szeroki Wierch – Ustrzyki Górne
– Połonina Caryńska (1297 m n.p.m.) – Brzegi Górne – Połonina Wetlińska (1253 m
n.p.m.) – Przełęcz Mieczysława Orłowicza – Smerek (1222 m n.p.m.) – Smerek
(wieś); cały odcinek do pokonania w ciągu trzech dni z noclegami w Ustrzykach
Górnych oraz schronisku PTTK Chatka Puchatka na Połoninie Wetlińskiej.
Niebieski: Riaba Skała (węzeł ze szlakiem żółtym z Wetliny) – Borsuk (991 m
n.p.m.) – Czerteż (1071 m n.p.m.) – Krzemieniec (1221 m n.p.m., styk trzech
granic) – Wielka Rawka (1307 m n.p.m., krótkie podejście na kulminację żółtym szlakiem) – Ustrzyki Górne – rezerwat „Torfowisko Wołosate” – Wołosate – Przełęcz pod Tarnicą (węzeł szlaków; zob. szlak czerwony) – Przełęcz Goprowska (1160 m n.p.m.) – Krzemień (1335 m n.p.m.) – Bukowe Berdo (węzeł
z żółtym szlakiem łącznikowym do wsi Muczne) – Widełki, Wielka Obwodnica
Bieszczadów (15 godz. 30 min). Uwaga! To przecinający Bieszczadzki Park Narodowy fragment długodystansowego szlaku niebieskiego (tzw. szlak graniczny
zaczynający się w zachodniej części Beskidu Niskiego), rzadko odwiedzany, którego pokonanie w całości jest bardzo uciążliwe ze względu na brak równomiernie
rozmieszczonych schronisk lub miejsc noclegowych. Najbardziej uczęszczane są
odcinki z Ustrzyk Górnych przez Wielką Rawkę na Krzemieniec i z Wołosatego
na Przełęcz pod Tarnicą.
Zielony: Jawornik (1021 m n.p.m., węzeł ze szlakiem żółtym) – Wetlina – Dział
(1146 m n.p.m.) – Mała Rawka (1272 m n.p.m.) – bacówka PTTK Pod Małą Rawką – Przełęcz Wyżniańska – Połonina Caryńska (najwyższy wierzchołek poza szlakiem; 1239 m n.p.m.) – przełęcz Przysłup Caryński, schronisko Koliba – węzeł ze
szlakiem niebieskim pod Magurą Stuposiańską (7 godz. 30 min).
185
Żółty: Wetlina – Przełęcz Mieczysława Orłowicza – Suche Rzeki – Zatwarnica
(4 godz. 30 min).
Czarny: bacówka Jaworzec (dolina Wetliny) – Krysowa (840 m n.p.m.) – Wysokie Berdo (968 m n.p.m.) – Przełęcz Mieczysława Orłowicza (3 godz.).
Żółte szlaki łącznikowe: Muczne – Bukowe Berdo (1 godz. 15 min); Mała Rawka
– Wielka Rawka (40 min); Przełęcz pod Tarnicą – Tarnica (15 min); Przełęcz Wyżna
– schronisko PTTK Chatka Puchatka na Połoninie Wetlińskiej (1 godz. 15 min), Bereżki – przełęcz Przysłop Caryński (1 godz.).
Czarny szlak łącznikowy: Górna Wetlinka – Końska Droga pod Połoniną Wetliń-
ską (1 godz.).
Szlaki rowerowe
Czarny (Wielką Obwodnicą Bieszczad): Kalnica – Wetlina – Brzegi Górne – Przełęcz Wyżniańska – Ustrzyki Górne – Bereżki – Widełki. W Kalnicy i Widełkach
szlak ten łączy się z innymi szlakami rowerowymi.
Jedną z najpiękniejszych, chociaż dość uciążliwych ze względu na długość, wycieczek w Bieszczadzkim Parku Narodowym jest okrężna wędrówka z Wołosatego
na Przełęcz Bukowską, Halicz i Tarnicę.
Szlaki: czerwony – żółty – niebieski.
Czas trwania wycieczki: 5 godz. 30 min.
Początek i koniec wycieczki: Wołosate.
Wołosate – na szlak wychodzimy przy parkingu w centrum wsi.
Dolina Wołosatki – szlak prowadzi doliną początkowo u stóp Tarnicy. Droga
łączyła Wołosate z leżącymi w dolinie Sanu Bukowcem i Beniową. W pewnym miejscu trakt opuszcza dolinę Wołosatki i wspina się na stoki Połoniny Bukowskiej.
Przełęcz Bukowska (1107 m n.p.m.) – obniżenie pomiędzy Rozsypańcem
a Kińczykiem Bukowskim. Grzbietem od przełęczy na wschód prowadzi granica
186
polsko-ukraińska. Czerwony szlak nie dochodzi do samej przełęczy i opuszcza drogę, kierując się na prowadzącą grzbietem ścieżkę wśród traw, stąd roztaczają się
widoki na ukraińską część Bieszczadów; w tle ujrzymy Pikuj – najwyższy szczyt
tych gór.
Rozsypaniec (1280 m n.p.m.) – należący do masywu Połoniny Bukowskiej
szczyt złożony z trzech skalistych kulminacji. Nazwę zawdzięcza rozsypanym na
jego stokach wychodniom fliszu karpackiego.
Halicz (1333 m n.p.m.) – przepiękny szczyt oddalony o mniej więcej kilometr
na północ od Rozsypańca i oddzielony od niego płytką przełęczą (1235 m n.p.m.). Na
szczycie wznosi się stalowy krzyż. Rozpościera się stąd widok na świerkowe lasy w dolinie Sanu, a po przeciwnej stronie na tzw. Gniazdo Tarnicy, czyli źródliskową dolinę
Wołosatki otoczoną najwyższymi w polskiej części Bieszczadów szczytami.
Kopa Bukowska (1320 m n.p.m.) i Krzemień (1335 m n.p.m.) – dwa leżące
blisko siebie urodziwe szczyty bieszczadzkie. Kopa Bukowska ma niemal regularny stożkowy kształt kopuły szczytowej. Krzemień to szczyt w formie wydłużonego
spłaszczonego grzbietu najeżonego wychodniami fliszowymi. Szlak prowadzi trawersem po południowych stokach obu szczytów.
Przełęcz Goprowska (1160 m n.p.m.) – obniżenie pomiędzy masywami Krzemienia i Tarnicy. Nazwa pochodzi od rozbijanego tutaj namiotu sezonowego posterunku GOPR. Znajduje się tu węzeł szlaków turystycznych.
Przed nami ostre podejście na przełęcz pomiędzy Tarnicą i Tarniczką.
Przełęcz pod Tarnicą (1276 m n.p.m.) – korytarz komunikacyjny w masywie Tarnicy. Roztacza się stąd ładny widok na ciąg szczytów: Krzemień, Kopę
Bukowską, Halicz i Rozsypaniec. Z przełęczy na Tarnicę prowadzi krótki żółty
szlak (15 min).
Tarnica (1346 m n.p.m.) – najwyższy szczyt polskich Bieszczadów. Na szczycie
wznosi się potężny stalowy krzyż ustawiony w 1987 r. na pamiątkę wejścia tutaj
w 1953 r. ks. Karola Wojtyły, późniejszego papieża Jana Pawła II. Z Tarnicy roztacza się imponująca 360-stopniowa panorama. W pogodny dzień zobaczymy stąd
całe Bieszczady. Wracamy na przełęcz i zmieniamy szlak na niebieski.
Niebieski szlak prowadzi początkowo bardzo zniszczoną, ostro opadającą
ścieżką. Później, gdy wkracza ona w las karłowatych buczyn, droga jest w lepszym
stanie. Schodząc niżej, dostrzegamy, że drzewa stają się coraz potężniejsze. Gałęzie
i konary prostują się i rozrastają, przypominając korony pospolitych buków. Po
wyjściu z lasu szlak przecina łąkę, która kończy się przy wyjściu z Bieszczadzkiego
Parku Narodowego w Wołosatem.
187
Garść informacji
Ośrodek Edukacji i Informacji Turystycznej Bieszczadzkiego Parku
Narodowego Lutowiska, tel. 13 461 03 50, www.bdpn.pl.
Stowarzyszenie Agroturystyczne „Galicyjskie Gospodarstwa Gościnne
– Bieszczady” pl. Pułaskiego 1, Lesko, tel. 13 469 72 66,
www.bieszczady.podkarpackie.pl.
Gminne Centrum Informacji Turystycznej w Cisnej 38-607 Cisna,
tel. 13 468 64 65, www.cisna.pl.
Centrum Informacji Turystycznej w Wetlinie tel. 500 047 743,
czynne IV/V–X.
Góry Stołowe już z daleka wyglądają interesująco i wzbudzają ciekawość płaskimi, wyrównanymi przez jakąś niezwykłą siłę szczytami opadającymi urwiskami
ku łagodnym stokom poniżej. Takie ukształtowanie jest charakterystyczne dla gór
płytowych, zbudowanych z ułożonych warstwowo potężnych płyt skalnych o odmiennych właściwościach. Granice tych warstw są w całych Górach Stołowych
jednakowe i pokrywają się z poziomicami wysokościowymi. Występują tu trzy
poziomy: najwyższy (850–920 m n.p.m.), średni (500–800 m n.p.m.) i najniższy
(400–500 m n.p.m). Każdy z nich zbudowany jest ze skał innego typu. Najtwardsza, a zarazem najwyższa warstwa tworzy imponujące stoliwa z odpornych na
procesy wietrzenia piaskowców kwarcowych spoczywających na łagodnie opadających stokach warstwy niższej, zbudowanej z miękkich mułowców i margli. Różna
odporność na erozję i wietrzenie skał poszczególnych warstw przyczyniła się do
powstania niezwykłej rzeźby Gór Stołowych. Stoliwa najwyższych szczytów zbudowane z piaskowców ciosowych pokrywa siatka pęknięć i rozpadlin. Niższa marglowa warstwa o zrównanej i zniszczonej wierzchowinie, pokryta łąkami i lasem,
swój skalny rodowód zachowała na krawędziach, gdzie spotkać można ponadgryzane zębem czasu, ciągnące się kilometrami urwiska i grupy skał o przedziwnych
kształtach. Właśnie dla ochrony tego wspaniałego zespołu naturalnej skalnej rzeźby i związanego z nim świata roślin i zwierząt w 1993 r. powołano Park Narodowy
Gór Stołowych. Do najbardziej atrakcyjnych skupisk skał należą Szczeliniec Wielki
i Mały, Błędne Skały, Skalniak, Narożnik, Skalne Grzyby i Radkowskie Skały.
Największym i najbardziej widowiskowym skalnym parkiem jest Szczeliniec
Wielki – najwyższy szczyt Gór Stołowych. Potężna ławica piaskowca o wymiarach
600 × 300 m i krawędziach dochodzących do 100 m wysokości to najpiękniejsza
ekspozycja skalnych osobliwości w Polsce. Skalny świat, który z oddali przypomina
stolnicę o postrzępionych brzegach, nie jest bowiem płaski. W rzeczywistości płyta
ze względu na niejednorodność swojej struktury i budowy uległa erozji, w wyniku
czego wytworzyły się w niej aż trzy poziomy, a różnica wysokości pomiędzy nimi
przekracza 25 m. Najniżej położone są najsilniej spękane obszary w sąsiedztwie
krawędzi. Tutaj znajduje się miejsce nazywane Piekłem, czyli sieć niemal 20-metrowej głębokości rozpadlin, do których nie zagląda słońce i gdzie panuje specyficzny mikroklimat. Śnieg utrzymuje się tutaj niekiedy nawet do późnego lata.
Środek płyty jest nieco wzniesiony w stosunku do krawędzi. Można tu podziwiać
pojedyncze grupy skał: Świątynia Indyjska, Głowa Emilki, Wielbłąd i Tron Liczy-
190
rzepy – najwyższy punkt masywu (919 m n.p.m.) z punktem widokowym. W czasie
spaceru turyści przechodzą też przez Ucho Igielne oraz obok Małpoluda, Murzynka
i innych fantastycznych form skalnych. Z krawędzi płyty roztaczają się wspaniałe
widoki. Najpiękniejszym punktem widokowym są Wielkie Tarasy – rozległa półka
skalna na północnej krawędzi Szczelińca Wielkiego. W najbliższym otoczeniu widoczne są charakterystycznie spłaszczone Broumovské Stěny. Na horyzoncie widoczny jest masyw Karkonoszy ze Śnieżką. Na jednej ze skał widnieje zabytkowa
tablica upamiętniająca wizytę Goethego w 1790 r. Na Wielkich Tarasach znajduje
się schronisko Na Szczelińcu zbudowane w 1845 r. Właśnie przy nim kryje się jedno
z wielu wejść w skalny labirynt Szczelińca Wielkiego. Zwiedzanie jest płatne. Park
skalny o podobnym charakterze rozciąga się również na niedostępnym turystycznie Szczelińcu Małym; turyści przechodzą przełęczką pomiędzy oboma Szczelińcami. Fantastycznie ukształtowane skały krawędzi tego szczytu można podziwiać ze
szlaku z Pasterki do Karłowa przebiegającego u podnóży Szczelińców.
Na zachód od masywu Szczelińców na północnej krawędzi Skalniaka leżą
Błędne Skały (852 m n.p.m.) – kolejny labirynt skalny, ale o nieco innym charakterze. Odmienna budowa tworzących go piaskowców spowodowała powstanie bardziej opływowych form skalnych. Wierzchowinę tworzą tu skały o większej odporności na erozję i wietrzenie, w wyniku czego skały położone wyżej są
mniej zerodowane od tworzących niższe warstwy. Powstały w ten sposób liczne
okapy, przewieszki i zadaszone skalne korytarze. Kurza Stopka, zwana też Końską Nogą, jedna z najsłynniejszych tutejszych skał, to skrajny efekt tego rodzaju
erozji. Jej potężny masywny korpus i nadwieszony kapelusz wsparte są na niezwykle cienkiej nóżce. W wielu miejscach korytarze są tak niskie i wąskie, że
trzeba je przechodzić w pozycji zgarbionej. Jest też Droga Krasnoludków, którą
przejść mogą jedynie osoby nieodczuwające lęku przed ciasnymi pomieszczeniami; wychodzi się z tego korytarza w pozycji kucznej. Niezwykłe formy Błędnych Skał i sąsiedztwo Kudowy-Zdroju stały się powodem ich międzynarodowej
sławy. Były scenerią niejednego filmu, między innymi Księcia Kaspiana, ekranizacji drugiego tomu Opowieści z Narnii C.S. Lewisa. Masyw Skalniaka z kulminacją położoną na wysokości 915 m n.p.m. zakończony na północy urwiskiem
Błędnych Skał tworzy rozległe stoliwo o długości niemal 3,5 km. Porośnięty
lasem, spłaszczony teren zajmują nie tylko skalne osobliwości. Na płaskim terenie położonym na warstwie nieprzepuszczalnych skał wytworzyły się tereny
podmokłe i torfowiska. Największym z nich jest Krągłe Mokradło – torfowisko
typu wysokiego położone na wysokości 860 m n.p.m. Powstało w zagłębieniu
191
terenu źródliskowego obszaru potoku Židovka, spływającego stąd do Czech.
Warto zaznaczyć, że przez teren Parku Narodowego Gór Stołowych przechodzi granica wododziałowa zlewisk mórz Bałtyckiego i Północnego. Na terenie
Polski w Górach Stołowych mają swoje źródła potoki i rzeki, które znajdują się
w zlewisku obu mórz.
Radkowskie Skały i Skalne Grzyby leżą na krawędzi środkowego poziomu
Gór Stołowych. Pierwsze z nich tworzą kilkukilometrowe postrzępione urwisko
skalne urozmaicone pojedynczymi ostańcami. Skalne Grzyby to rozrzucone na
znacznej przestrzeni wśród lasów samotne skały i grupy skał o charakterystycznych kształtach. Skały są węższe u podstaw, a grubsze na wierzchołkach, czemu zawdzięczają swoje często bardzo zabawne nazwy: Trzy Borowiki, Piętrowe
Grzyby, Głowa Psa czy Pingwinki. Podobne do Radkowskich Skał i Skalnych
Grzybów są zespoły Białych Skał w masywie Narożnika (poprzez Lisią Przełęcz
sąsiaduje ze Skalniakiem) oraz Urwisko Batorowskie.
Spłaszczone przestrzenie środkowego poziomu Gór Stołowych pokrywają kompleksy lasów. Większość obszarów leśnych parku pokrywają drzewostany świerkowe, efekt gospodarki leśnej. Tylko na niewielkich obszarach zachowały się naturalne
dla regla dolnego lasy mieszane porośnięte jaworami, bukami oraz jodłami i modrzewiami. Do najcenniejszych obszarów przyrodniczych Parku Narodowego Gór
Stołowych należy objęte rezerwatem Wielkie Torfowisko Batorowskie. To zajmujący
powierzchnię 40 ha obszar podmokłego lasu z typową szatą roślinną, w tym naturalnymi cennymi zespołami sosny bagiennej. Obszar torfowiska jest niedostępny, ale
jego skrajem przebiega po drewnianych kładkach żółty szlak turystyki pieszej PTTK,
skąd można rzucić okiem na roślinny świat mokradeł. Na wiosnę obszar bieli się
przypominającymi kłębuszki kwiatkami wełnianki pochwowatej, a jesienią czerwieni
owocami żurawiny błotnej.
Wylesione obszary średniego poziomu Gór Stołowych to bogate zespoły roślinności łąkowej. Do najbardziej atrakcyjnych należy obszar Łężyckich Skał
pod Skalniakiem, które nazywane są „sawanną łężycką”. To duży obszar łąk
urozmaicony samotnymi ostańcami skalnymi i pojedynczymi drzewami i krzewami, których krajobraz do złudzenia przypomina afrykańskie płaskowyże –
brakuje tylko wylegujących się na skałach lwów i biegających po trawie antylop.
Poznanie całego obszaru parku narodowego ułatwia gęsta sieć szlaków turystycznych. Liczne na obszarze Gór Stołowych górskie trakty to dzisiaj trasy rowerowe,
którymi poprowadzono szlaki dla amatorów jazdy na rowerach górskich. Dodatkowo
całe góry przecina wybudowana w 1870 r. droga jezdna zwana z powodu licznych
192
serpentyn Drogą Stu Zakrętów. Łączy ona leżące na przeciwległych krańcach gór
Radków w Kotlinie Kłodzkiej i Kudowę-Zdrój.
Na urlop
Rozwój turystyki w Górach Stołowych zapoczątkowały uzdrowiska: Polanica-Zdrój (zob. s. 46–47), Duszniki-Zdrój (zob. s. 42–48, 346–347) oraz Kudowa-Zdrój (zob. s. 78–83, 346). Pacjenci przyjeżdżali tu nie tylko dla życiodajnych wód
mineralnych, ale też żeby zobaczyć na własne oczy przyrodnicze cuda Gór Stołowych.
Karłów, położony w samym sercu Parku Narodowego Gór Stołowych, to najlepsze miejsce na spędzenie urlopu pośród najwspanialszych w Polsce zespołów skalnych. Wieś znajduje się na wysokości 800 m n.p.m. pomiędzy masywami Szczelińca
i Skalniaka. Już na przełomie XVIII i XIX w. z Karłowa odbywali ostatni etap wycieczki na Szczeliniec Wielki goście z uzdrowisk położonych u stóp Gór Stołowych.
Szlak z Karłowa na Szczeliniec wytyczył i zbudował na początku XIX w. sołtys, a jednocześnie właściciel tutejszej gospody Franz Pabel. Dzisiaj Karłów jest największym węzłem szlaków w Górach Stołowych. Stąd rozchodzą się turystyczne ścieżki
do wszystkich najpiękniejszych i najbardziej interesujących miejsc: Błędnych Skał,
Łężyckich Skał, Torfowiska Batorowskiego, Radkowskich Skał, Skalnych Grzybów
i wielu innych. Zimą Karłów zaprasza narciarzy biegowych, dla których wytyczono
dwie pętle oznaczone kolorami zielonym i czerwonym oraz połączoną z nimi pętlę
z Batorówka, oznakowaną kolorem niebieskim. W Karłowie w okresie zimowym
działa też wypożyczalnia sprzętu narciarskiego.
Szlaki Parku Narodowego
Gór Stołowych
Szlaki piesze
Główny Szlak Sudecki im. Mieczysława Orłowicza, czerwony: Kudowa-Zdrój
– Jakubowice – Rozdroże pod Lelkową – Błędne Skały – Skalniak – Karłów – Radkowskie Skały – Skalne Grzyby – Studzienno (dwa dni z noclegiem w Karłowie).
193
Zielony: Kudowa-Zdrój – Pstrążna – Bukowina Kłodzka – Błędne Skały – Pasterka – Karłów – Białe Skały (Narożnik) – Urwisko Batorowskie – Batorów (dwa dni
z noclegiem w Pasterce lub Karłowie).
Żółty: Szczytna-Ocieszów – Batorów – Skalne Grzyby (najdłuższy odcinek ze wszystkich przecinających ten piękny fragment parku narodowego) – Wielkie Torfowisko
Batorowskie (obrzeża) – Białe Skały – Lisia Przełęcz – Karłów – Szczeliniec Wielki –
Pasterka – Wrota Pośny (przełom rzeki) – Radków (dwa dni z noclegiem w Karłowie).
Główne szlaki przecinające Park Narodowy Gór Stołowych uzupełnione są licznymi krótszymi szlakami pieszymi łączącymi najciekawsze miejsca na terenie parku
oraz wsie i miasta u podnóża gór z węzłami turystycznymi. Uzupełniają je prowadzące w większości odcinkami szlaków pieszych ścieżki przyrodnicze parku narodowego
z tablicami informacyjnymi dotyczącymi różnych zagadnień przyrodniczych.
Wyjście na szlaki ułatwiają parkingi (w sezonie i weekendy tylko wczesny przyjazd umożliwia znalezienie miejsca) rozlokowane w głównych węzłach szlaków turystycznych przy Drodze Stu Zakrętów i bocznych drogach udostępnionych dla samochodów. Największy z nich znajduje się w centrum Karłowa. Sieć parkingów i szlaków umożliwia planowanie wycieczek okrężnych o różnych długościach i trudności.
Szlaki rowerowe
Szlak Szczeliniec, zielony: Karłów – Pasterka – Droga nad Urwiskiem – Skalne
Grzyby – Batorów – Karłów (24 km).
Międzynarodowy Szlak Rowerowy Góry Stołowe nr 4020, niebieski: Czermna – Kudowa-Zdrój – Dańczów – Gołaczów – Kulin – Słoszów – Duszniki-Zdrój
– Szczytna – Polanica-Zdrój – Wolany – Chocieszów – Studzienna – Wambierzyce
– Ratno Dolne – Radków – Gajów – Tłumaczów (65 km w granicach Polski).
Międzynarodowy Szlak Rowerowy Ściany nr 4000, czerwony: Radków –
Droga Stu Zakrętów – Karłów – Machowska Droga – Ostra Góra (19 km na terenie Polski).
Międzynarodowy Szlak im. Masaryka, zielony: Pstrążna – rozdroże pod Lelkową – Jakubowice – Kudowa-Zdrój – Czermna – Kudowa-Zdrój – Słone (18 km na
terenie Polski).
Międzynarodowy Szlak Karłów–Rytně, czerwony: Karłów – Droga Stu Zakrętów – Rozdroże pod Lelkową – Pstrążna – Czermna – Kudowa-Zdrój – Słone
(17,5 km po stronie polskiej).
194
Poruszanie się szlakami i planowanie wycieczek ułatwiają szlaki łącznikowe
oznaczone kolorem żółtym.
Wycieczka do Skalnych Grzybów to jedna z wielu tras, na które można wyruszyć z Karłowa. Wieś przecinają szlaki turystyki pieszej i rowerowej we wszystkich
kolorach.
Szlaki: niebieski – żółty – czerwony.
Początek i koniec wycieczki: centrum Karłowa, przy głównym parkingu.
Centrum Karłowa – główny węzeł szlaków turystycznych z efektownymi drogowskazami z drewna.
Lisia Przełęcz – obniżenie pomiędzy Skalniakiem a Narożnikiem, którym
przebiega Droga Stu Zakrętów, węzeł szlaków turystycznych. Kończymy krótki
etap niebieskim szlakiem i rozpoczynamy marsz żółtym szlakiem.
Białe Skały – grupa piaskowcowych skał na krawędzi stoliwa Narożnika, jeden z najciekawszych zespołów skalnych w parku narodowym. Obszar udostępniono amatorom wspinaczki skałkowej.
Wielkie Torfowisko Batorowskie – największy obszar torfowiskowy na terenie PNGS (patrz w części opisowej).
Dolina Czerwonej Wody – dolina potoku (w górnym biegu przepływa przez
Karłów) o brunatnoczerwonej barwie powstałej w wyniku odwadniania położonego powyżej torfowiska.
Skalne Grzyby – niezwykle oryginalny park skalny. Szlak przez około 3 km
prowadzi środkiem, mijając najbardziej fantastycznie ukształtowane grzyby, maczugi, baszty skalne. Żółty szlak przy wejściu w Skalne Grzyby spotyka czerwony,
po czym odchodzi od niego, aby przy końcu ponownie go przeciąć. Tutaj wchodzimy na szlak czerwony, którym wracamy na miejsce pierwszego węzła z żółtym
szlakiem i kontynuujemy wycieczkę czerwonym szlakiem.
Krzywa Droga – jeden z traktów stołowogórskich, który doprowadza nas do
Drogi Stu Zakrętów.
Droga nad Urwiskiem – ciekawy odcinek szlaku biegnący lasem w pobliżu
krawędzi średniego poziomu Gór Stołowych. W początkowej fazie od Drogi Stu Za-
195
krętów szlak prowadzi powyżej Filarów Skalnych. W dalszym biegu szlak przecina
wąwozy źródliskowych potoków Pośnej.
Pusta Ścieżka – ostre podejście w masywie Szczelińca Wielkiego.
Popielna Skała – duża, charakterystyczna skała przy asfaltowej drodze do Pasterki.
Szczeliniec Wielki – najwyższy szczyt Gór Stołowych. Szlak prowadzi podnóżami skalistych urwisk do głównego skrzyżowania, skąd można podejść żółtym
szlakiem w kierunku Wielkich Tarasów i Labiryntu.
Karłów – wioska, w której centrum przy drodze od strony Szczelińca Wielkiego znajduje się Park Dinozaurów.
Garść informacji
Park Narodowy Gór Stołowych Słoneczna 31, Kudowa-Zdrój,
tel. 74 866 14 36, www.pngs.pl.
Park Dinozaurów w Karłowie tel. 694 320 118, www.park-dinozaury.pl.
Puszcza Kampinoska to jedna z pozostałości po dawnych zwartych obszarach
leśnych Mazowsza. Jej fenomen polega między innymi na przetrwaniu w sąsiedztwie gwałtownie rozwijającej się od początku XVII w. stołecznej Warszawy. Dzisiaj północno-zachodnie dzielnice stolicy polski i przedmieścia dosłownie graniczą
z puszczańskimi ostępami. Puszcza zajmuje obszar pradoliny Wisły od okolic ujścia
Narwi pod Nowym Dworem Mazowieckim na wschodzie po dolinę Bzury na zachodzie. Lasy Puszczy Kampinoskiej porastają zróżnicowany pod względem rzeźby
obszar, który wytworzył ustępujący z terenów dzisiejszej Polski lodowiec. Tereny
wokół Warszawy zostały w znacznym stopniu zmienione przez człowieka, ale puszcza pozostała w stanie zbliżonym do naturalnego. Brak większych wsi i osad, dróg,
rozległe obszary mokradeł i torfowisk w połączeniu z piaszczystą glebą nie tworzyły
dobrych warunków dla intensywnego rozwoju rolnictwa. Również umiejscowienie
puszczy miało duże znaczenie dla jej przetrwania. Dzięki położeniu na zachód od
aglomeracji warszawskiej i dominującej w naszym kraju zachodniej cyrkulacji powietrza ominęły Puszczę Kampinoską zanieczyszczenia środowiska pochodzące ze
stołecznej aglomeracji. Jeszcze jednym czynnikiem sprzyjającym niezakłóconemu
rozwojowi przyrody jest to, że przepływające tędy cieki wodne mają swoje źródliska wewnątrz puszczy, więc nie ma możliwości zanieczyszczenia ich wód. Niezwykłość przyrodnicza tych terenów, doceniona już w latach międzywojennych, doczekała się uregulowań prawnych w 1959 r., kiedy utworzony został Kampinoski Park
Narodowy. Prawdopodobnie to uchroniło puszczę przed ekspansją cywilizacyjną
i przekształceniem jej w podmiejski las, jakich wiele wokół Warszawy, w którym
wśród drzew budowali swoje rezydencje możni i wpływowi mieszkańcy stolicy.
Zresztą ekspansję tę można zaobserwować w pochodzących jeszcze z dwudziestolecia międzywojennego osadach letniskowych, takich jak Izabelin, Laski czy Dziekanów. Dzisiaj można więc cieszyć się oazą dzikiej przyrody w samym sercu zagospodarowanego rolniczo, przemysłowo i cywilizacyjnie Mazowsza.
Puszcza to przeplatające się obszary podmokłych łąk, lasów i wydm. Właśnie
kampinoskie wydmy, sięgające do 30 m wysokości względnej, uważane są za największą atrakcję puszczy. Przeciętnie wydmy osiągają wysokość 90–92 m n.p.m.,
najwyższe nieznacznie przekraczają 100 m n.p.m. Należą do najlepiej zachowanych
kompleksów wydm śródlądowych w Europie (podobne obszary wydmowe występują
między innymi w Puszczy Noteckiej, którą jednak tworzą lasy całkowicie zagospodarowane przez człowieka). Przetrwały od ustąpienia lodowca tysiące lat dzięki pokryciu
198
warstwą gleby i zarośnięciu roślinnością, której korzenie niczym zbrojenie w betonie
wzmocniły ich strukturę. Na terenie Puszczy Kampinoskiej występują wszystkie typy
śródlądowych utworów wydmowych. Najciekawsze są wydmy o kształcie parabol,
często występujące w zespołach, przechodzące jedna w drugą, tworzące długie wały
wydmowe. Ich duże skupiska: Łyse Góry, Czerwińskie Góry, Białe Góry Śladowskie,
Piaszczyste Góry, zajmują całą północną część parku narodowego. Występują także
w mniejszych zbiorowiskach na południu i we wschodniej części puszczy. Obszary
wydmowe na północy i południu rozdzielają głębokie obniżenia terenu, w których
leżą mokradła i torfowiska. Środkiem Kampinoskiego Parku Narodowego płynie ze
wschodu na zachód kanał Łasica, kierujący wody z całego obszaru puszczy do Bzury.
Puszcza Kampinoska to także miejsce związane z polską historią, głównie XIX
i XX w. Tutaj toczyły się walki powstańcze powstania styczniowego oraz walki partyzanckie w czasie II wojny światowej. Znajdują się tu groby ofiar tych walk oraz masowych egzekucji, których dopuścił się podczas ostatniej wojny hitlerowski okupant.
W wielu zakątkach natkniemy się na miejsca pamięci, pomniki i mogiły. Największym i najważniejszym z nich jest puszczański cmentarz w Palmirach i wznoszące
się na jego terenie Muzeum Walki i Męczeństwa. Na cmentarzu znajduje się ponad
2100 grobów ofiar hitlerowskich egzekucji z lat 1939–1941, w tym groby Janusza Kusocińskiego – polskiego olimpijczyka – i Macieja Rataja – marszałka sejmu w okresie międzywojennym. Z wydarzeniami historycznymi związana jest również przyroda puszczy, jak choćby słynny i często odwiedzany pomnikowy Dąb Powstańców
z 1863 r. na zachód od Granicy czy powalona i uschnięta Sosna Powstańców z 1863 r.
we wsi Górki.
Najcenniejsze obszary parku narodowego objęto ochroną ścisłą. Największym z nich
jest OOŚ Sieraków im. prof. Romana Kobendzy, położony we wschodniej części parku
pomiędzy Dziekanowem Leśnym a Sierakowem. Znaczną część rezerwatu zajmują podmokłe lasy i łąki z cenną, typową dla takich obszarów naturalną roślinnością. Występują
tu skupiska charakterystyczne dla tego środowiska borów wilgotnych, łęgów olszowo-jesionowych oraz olsów. Obszar jest między innymi ostoją łosia, który ma tutaj idealne warunki bytowania. Teren grzęzawisk i mokradeł jest całkowicie odizolowany i niedostępny. Szlaki turystyczne i ścieżki przyrodnicze przebiegają obrzeżami, co nie przeszkadza
podczas porannej wycieczki stanąć oko w oko z królem kampinoskich kniei. W południowej i północnej części obszaru leżą też pasma wydm Białej Góry, Wywrotniej Góry (północ) oraz Wierzejnej Góry i Kąt Góry (południe). Drugi pod względem obszaru jest OOŚ
Krzywa Góra, który obejmuje pas mokradeł przylegający do północnego brzegu kanału
Łasica oraz wydm Krzywej Góry, Kozich Gór i Demboskich Gór, jak również sąsiadują-
199
cej bezpośrednio kanałem Łasica Rzepowej Góry. Na pograniczu bagien i wydm w północnej części obszaru rosną skupiska wiekowych dębów, z których najbardziej okazały
400-letni okaz o obwodzie przekraczającym 5 m nazwano Dębem Profesora Kobendzy.
Tereny największego w puszczy skupiska śródlądowych wydm w północnej części parku
pomiędzy Leoncinem a Starą Dąbrową zajmuje OOŚ Wilków. Tam wysokości względne wydm dochodzą do 25–30 m. Wydmy porasta bór sosnowy z okazami 200-letnich
drzew. W sąsiedztwie leży ciekawy OOŚ Biela, który obejmuje niewielki obszar lasu bagiennego otoczonego wydmami. W pobliżu dawnej osady Granica, oddalonej na północ
od wsi Kampinos, jednego z głównych węzłów turystycznych w Kampinoskim Parku Narodowym, położonych jest blisko siebie aż pięć OOŚ: Granica, Pożary, Nart, Zamczysko
i Karpaty. OOŚ Granica to pierwszy objęty ochroną w 1936 r. obszar Puszczy Kampinoskiej. Zajmuje on duży obszar wydm porośniętych 160-letnim borem sosnowym z domieszką dębów. W OOŚ Nart spotkać można najstarsze na terenie puszczy drzewostany
sosnowe w wieku 200 i więcej lat. Tutaj przy Drodze Górczyńskiej znajduje się Sosna
Królowej Bony, uznawana za najpiękniejsze drzewo tego gatunku w parku. W Granicy
wznosi się zespół drewnianych budynków dyrekcji Kampinoskiego Parku Narodowego
i Ośrodka Dydaktyczno-Muzealnego KPN, mieszczącego się w zabytkowym drewnianym
dworku przedwojennego Nadleśnictwa Kampinos, oraz skansen budownictwa, w lesie
zaś rozciąga się cmentarz wojenny. Od 1999 r. powstaje tu Aleja III Tysiąclecia z dębami sadzonymi przez znane osobistości. Należą do nich: Prezydent, Prymas, Ambasador
i wiele innych, a datę i uroczystość posadzenia każdego drzewa upamiętniają mosiężne
tabliczki. Wychodząc z punktów węzłowych, przy których zlokalizowano parkingi, takich
jak Granica, da się poznać cały obszar Kampinoskiego Parku Narodowego. Rozmaitość
szlaków umożliwia zaplanowanie wycieczek z uwzględnieniem zarówno kondycji, jak
i chęci. Park narodowy można przejść lub przejechać na rowerze wzdłuż i wszerz.
Na urlop
Kampinoski Park Narodowy to przede wszystkim teren rekreacyjny i spacerowy
mieszkańców Warszawy. Leśne aleje i ścieżki oraz szlaki Kampinoskiego Parku Narodowego zapełniają się w wolne dni spacerowiczami. Zimą szlakami podążają narciarze biegowi; to najpopularniejszy w okolicy Warszawy teren do uprawiania tej dyscypliny sportu. Osobom spoza Warszawy, które chcą skorzystać z pobytu w rejonie
Puszczy Kampinoskiej, można polecić gospodarstwa agroturystyczne zlokalizowane
we wsiach gmin Kampinos, Leszno i Leoncin, położonych w pobliżu granic parku
narodowego. Informacje o kwaterach znajdują się na gminnych stronach interne-
200
towych. Wypoczywając w rejonie Kampinoskiego Parku Narodowego, turyści mają
oczywiście szansę odwiedzić także Warszawę oraz historyczne miejscowości rozsiane
wokół puszczy. Jedną z ciekawszych jest niewątpliwie Żelazowa Wola położona przy
południowo-zachodnich granicach parku narodowego. Wieś nad Utratą jest miejscem narodzin Fryderyka Chopina. Znajduje się tu zespół dworsko-parkowy z Muzeum Fryderyka Chopina, gdzie odbywają się koncerty fortepianowe. Obecny dworek to tylko jedna z oficyn dawnego dworu Skarbków, który strawił pożar. W Brochowie nad Bzurą wznosi się na skarpie rzecznej gotycko-renesansowy kościół z połowy XVI w. zbudowany przez Jana Baptystę z Wenecji, miejsce zaślubin rodziców
Fryderyka Chopina. Warto pojechać do niedalekiego Sochaczewa, gdzie znajduje się
największe w Europie Muzeum Kolei Wąskotorowej; jest to oddział Muzeum Kolejnictwa z Warszawy. Oprócz eksponatów stojących na rozjazdach dawnej stacji kolejowej można stąd w sezonie letnim pojechać zabytkowym pociągiem do Wilczy Tułowskich w zachodniej części Kampinoskiego Parku Narodowego. Atrakcją są pociągi, które prowadzi parowóz Px29 wyprodukowany przed II wojną światową. W centrum Kampinosu, który użyczył swej nazwy puszczy, wznosi się urokliwy drewniany
kościół Wniebowzięcia NMP zbudowany w latach 1773–1782. Naprzeciwko kościoła
rosną dwa stare dęby noszące imiona Fryderyka Chopina i kardynała Stefana Wyszyńskiego. W cieniu ich koron znajduje się głaz narzutowy z tablicą upamiętniającą
pontyfikat Jana Pawła II. Dwór, w którym znajdował się dom wycieczkowy PTTK,
jest obecnie niedostępny. Po przeciwnej stronie Wisły leży historyczny Czerwińsk
nad Wisłą – jedna z najstarszych osad na Mazowszu, miejsce ogłoszenia przywilejów czerwińskich, wydania Kodeksu Czerwińskiego oraz zgrupowania wojsk przed
wymarszem pod Grunwald w 1410 r. Na skarpie wiślanej wznosi się zespół opactwa
Kanoników Regularnych z romańskim kościołem Zwiastowania NMP z 1. poł. XII w.
Szlaki Kampinoskiego
Parku Narodowego
Kampinoski Park Narodowy pokrywa bardzo gęsta sieć szlaków turystycznych.
Na obszarze puszczy biegnie również kilka dróg dopuszczonych do ruchu samochodowego. Parkingi wewnątrz puszczy pozwalają na dojazd i kontynuowanie wycieczek rowerem lub piechotą.
201
Szlaki piesze długodystansowe
Główny Szlak Puszczy Kampinoskiej, czerwony: Dziekanów Leśny (pętla
autobusowa) – OOŚ Sieraków (część północna, uroczysko Szczukówek, Mogilny
Mostek) – cmentarz Palmiry – Ćwikowa Góra – Wiersze (cmentarz partyzancki)
– Roztockie Dęby – Duża Góra – OOŚ Karpaty – OOŚ Zamczysko (wczesnośredniowieczne grodzisko) – Sosna Powstańców z 1863 r. – Górki – posada Cisowe
– OOŚ Krzywa Góra (Dąb Profesora Kobendzy) – OOŚ Czerwińskie Góry – OOŚ
Czapliniec – Góra Kapturowa – Białe Góry Śladowskie – Tułowice (osada puszczańska PTTK) – Tułowicki Borek – kościół w Brochowie (55,8 km).
Południowy Szlak Leśny, zielony: Dziekanów Leśny (pętla autobusowa) – OOŚ
Sieraków (południowa część) – węzeł szlaków na południe od cmentarza Palmiry
– OOŚ Cyganka – OOŚ Zaborów Leśny – OOŚ Kalisko – Wyględy Górne – Ławska
Góra – Dębowa Góra – Roztoka – Babska Górka – Sosna Powstańców z 1863 r. –
OOŚ Granica – Granica (osada leśna) – Dąb Powstańców z 1863 r. – Biała Górka
– Góra św. Teresy (wieża przeciwpożarowa) – strażnica Izabelin Leśny – Borowa
Góra – Kirsztajnów – Mokas – zespół dworsko-parkowy w Żelazowej Woli (56 km).
Południowy Szlak Krawędziowy, niebieski: Dąbrowa Leśna – Sosna Kandelabrowa – Góra Ojca – Laski – Lipków (kościół klasycystyczny i dworek z XVIII w.,
miejsce związane z Henrykiem Sienkiewiczem) – Mały Truskaw – OOŚ Zaborów
Leśny – OOŚ Kalisko – Zaborowskie Lasy – Zaborów – Klomby – Zaborówek –
Łysa Góra – Leszno (XVIII-wieczny zespół pałacowo-parkowy, neogotycki kościół
z XIX w., Topola Lesznowolska o obwodzie 11 m, najgrubsze drzewo w Polsce –
wszystkie obiekty poza szlakiem) – OOŚ Karpaty – OOŚ Zamczysko – OOŚ Nart
– OOŚ Pożary – OOŚ Granica – osada leśna Granica – Kampinos (50 km).
Północny Szlak Leśny im. Teofila Lenartowicza, niebieski: Janówek – Małocice – Czeczotki – Cybulice Duże – Helenowskie Góry – OOŚ Biela – OOŚ Wilków
– Wilkowska Góra – posada Cisowe – Kromnowska Droga (sosna Figa) – Kanał
Kromnowski – Śladów (39,6 km).
Północny Szlak Krawędziowy, zielony: Modlin (dworzec kolejowy) – Kazuń
Nowy – Grochale Nowe – OOŚ Rybitew – Teofile-Las – OOŚ Czarna Woda – leśniczówka Wilków – Poleskie Dęby (Denny Las) – Piaski Królewskie – Piaski – Białe
Góry Śladowskie (Kurlancka Góra, Góra Czerwińska) – Wilcze Tułowskie – osada
leśna PTTK w Tułowicach (41 km).
202
Szlaki piesze krótkodystansowe
Wszystkie cztery długodystansowe szlaki przebiegają wzdłuż Kampinoskiego Parku Narodowego ze wschodu na zachód, przeplatając się ze sobą w węzłach na terenie puszczy. Ze względu na to, że wymagają przebycia znacznych odległości, przeważnie wykorzystywane są ich fragmenty i kombinacje wraz ze szlakami łącznikowymi okrężnymi, a także szlakami krótszymi, przebiegającymi w poprzek parku
narodowego. Szlaki poprzeczne są oznakowane żółtym kolorem.
Szlak im. Zygmunta Padlewskiego, żółty: Kampinos – OOŚ Granica – osada
leśna Granica – cmentarz z 1939 r. w Granicy – Kacapska Droga – kanał Łasica
– Demboskie Góry – posada Cisowe – Poleska Góra – Denny Las – Nowe Polesie
(16,3 km).
Szlak im. Aleksandra Janowskiego, żółty: Leszno – Łubiec – Posada Łubowska – Babska Górka – OOŚ Żurawiowe – Nowa Dąbrowa – Stara Dąbrowa – OOŚ
Biela – Piaszczyste Góry – Leoncin (21 km).
Szlak im. Powstańców Warszawskich, żółty: Leszno – Wierszowska Droga – Debły – Wierszowskie Góry – Wiersze (cmentarz partyzancki) – Mogiła Powstańców
z 1863 r. – OOŚ Zaborów Leśny – Truskawska Droga – Truskaw (19,5 km).
Zarówno główne, jak i krótsze szlaki łącznikowe tworzą sieć umożliwiającą
odbywanie wycieczek o zróżnicowanych dystansach. Dla ułatwienia organizacji
wycieczek na terenie parku narodowego utworzono parkingi w pobliżu węzłów
szlaków: Granica, Pociecha, cmentarz Palmiry, Dziekanów Leśny, Palmiry (wieś),
Dąbrowa Leśna, Sieraków, Truskaw, Laski, Roztoka.
Granica należy do popularnych miejsc rozpoczynania wędrówek po Kampinoskim Parku Narodowym. Jedna z najpiękniejszych wycieczek, jakie można zorganizować z punktem wyjścia i zakończenia na parkingu w Granicy, prowadzi do OOŚ
Krzywa Góra. Można ją odbyć pieszo lub na rowerze.
Szlaki: żółty Szlak im. Zygmunta Padlewskiego – czerwony Główny Szlak
Puszczy Kampinoskiej – zielony Południowy Szlak Leśny.
Długość: 25 km.
Początek i koniec wycieczki: Granica.
203
Parking w Granicy – duży parking leśny przy północnej granicy Kampinos
kiego Parku Narodowego.
Cmentarz wojenny z 1939 r. w Granicy – leśny cmentarz żołnierzy poleg
łych w czasie wojny obronnej we wrześniu 1939 r.
OOŚ Granica – pierwszy objęty ochroną teren w Puszczy Kampinoskiej. Zajmuje obszary leśne porastające wydmy z wiekowymi dębami i sosnami. Żółty szlak prowadzi Kacapską Drogą w kierunku podmokłych lasów w sąsiedztwie kanału Łasica.
Most na kanale Łasica – drewniana kładka na głównym cieku wodnym Puszczy Kampinoskiej. Na północnym brzegu wchodzimy do OOŚ Krzywa Góra.
Rzepowa Góra – wydma w bezpośrednim sąsiedztwie kanału Łasica należąca
do OOŚ Krzywa Góra.
Demboskie Góry – kolejne z nielicznych na terenie OOŚ Krzywa Góra zespołów wydm porośniętych lasem.
Posada Cisowe – ważny węzeł szlaków przy północnej granicy OOŚ Krzywa
Góra. Schodzimy tu z żółtego szlaku i wkraczamy na czerwony.
Górki – śródleśna wieś w sercu Kampinoskiego Parku Narodowego. Na południowym skraju przy skrzyżowaniu drogi leśnej i asfaltowej z Górek do Kampinosu znajduje się powalona już Sosna Powstańców z 1863 r. i głaz pamiątkowy. Na rozwidleniu
dróg zmieniamy szlak z czerwonego na zielony.
OOŚ Granica – szlak prowadzi wschodnią, a następnie południową granicą
rezerwatu i doprowadza do osady leśnej w Granicy, gdzie znajduje się park etnograficzny, dyrekcja Kampinoskiego Parku Narodowego oraz Ośrodek Dydaktyczny
i Aleja III Tysiąclecia.
Garść informacji
Ośrodek Dydaktyczno-Muzealny Kampinoskiego Parku Narodowego
im. Jadwigi i Romana Kobendzów Granica, tel. 22 725 01 23.
Miejsce Pamięci Palmiry www.palmiry.mhw.pl.
Karkonosze to najwyższe pasmo górskie całych Sudetów. Zbudowane są z kilku rodzajów skał powstałych w różnych okresach dziejów Ziemi. Najstarsze skały:
gnejsy i łupki, tworzą południową i zachodnią część masywu Karkonoszy. Mniejsza,
północna część zbudowana jest z granitu i hornfelsu. Powstanie tych skał wiąże się
z paleozoicznymi ruchami górotwórczymi, tzw. orogenezą hercyńską. Wówczas to
w rejonie dzisiejszych Karkonoszy w warstwy starszych skał tworzących skorupę
ziemską wdarła się magma, z której powstały skały granitowe. W wyniku oddziaływania magmy skały gnejsowe uległy przeobrażeniu w twarde hornfelsy. Z tych skał
zbudowane są grzbietowe partie Śląskiego Grzbietu oraz szczyt Śnieżki, najwyższy
w Karkonoszach i całych Sudetach. Pas skał hornfelsowych to również geologiczna
granica pomiędzy zbudowaną z granitów częścią północną a złożoną głównie z łupków i gnejsów południową.
Dzisiejszy wygląd Karkonosze zawdzięczają kolejnym okresom obniżania się
terenu i niszczenia starej warstwy wierzchniej, spod której wyłoniły się skały granitowe, oraz ponownego wypiętrzenia w wyniku alpejskich ruchów górotwórczych.
Ostateczny kształt nadały im następujące po sobie zlodowacenia i związane z nimi
procesy przyspieszonego wietrzenia skał.
W krajobrazie dzisiejszych Karkonoszy zobaczyć można elementy, które powstały podczas kilku epok geologicznych ostatnich 280 mln lat. Charakterystycznym elementem tych gór jest między innymi nieobecność warstwy skał osadowych,
ponieważ obszar ten nigdy nie został zalany wodami mórz, które pokrywały znaczne obszary innych grup sudeckich. Przez ten czas uległy zniszczeniu wierzchnie
warstwy starych miękkich skał, w wyniku czego na powierzchni ujawniły się ukryte
pod spodem skały granitowe oraz hornfelsy powstałe już wcześniej, ale dotąd przykryte grubą warstwą starych skał metamorficznych.
Jednym z ciekawszych elementów pejzażu Karkonoszy jest przypominający
płaskowyż obszar Równi pod Śnieżką położony na wysokości 1400–1450 m n.p.m.,
ukształtowany w wyniku stopniowego obniżania się terenu i erozji w okresie prawie 200 mln lat pomiędzy orogenezą hercyńską a alpejską. To relikt krajobrazu
sprzed mniej więcej 70 mln lat. Tak bowiem wyglądały Karkonosze przed alpejskim wypiętrzeniem, które wyrwało ten obszar wzdłuż dotychczasowych uskoków
tektonicznych i wyniosło na dziś obserwowaną wysokość bez większych zniekształceń. Ten okres zakończył się około 2 mln lat temu. W epoce glacjalnej lokalne lodowce spływające z gór utworzyły głębokie kotły polodowcowe o postrzępionych,
206
urwistych stokach. Należą do nich: Śnieżne Kotły, Kocioł Małego Stawu, Kocioł
Łomniczki, Obři důl.
Wszystkie te elementy krajobrazu oraz oryginalna i niezwykle urozmaicona
szata roślinna ukształtowana w procesie stabilizacji klimatu po zlodowaceniu stały się powodem objęcia Karkonoszy ochroną w ramach Karkonoskiego Parku Narodowego utworzonego w 1959 r. i zaliczanego do terenów rezerwatów biosfery
UNESCO. W Polsce obejmuje on całą grzbietową część łańcucha od przełęczy Okraj
na wschodzie po Mumlawski Wierch na zachodzie, a ponadto dwie enklawy na
terenie Pogórza Karkonoskiego: górę Chojnik i Wodospad Szklarki. Park chroni
unikatową szatę roślinną, faunę i krajobraz Karkonoszy, które są niepowtarzalną górską wyspą na mapie Europy. Wyjątkowość Karkonoszy polega na tym, że
warunki klimatyczne panujące w ich najwyższej części przypominają występujące w o wiele wyższych górach lub na terenach położonych w strefie subpolarnej.
Z tego też względu Karkonosze nazywa się „wyspą arktyczno-alpejskiej tundry”.
Wiele występujących tu roślin i zwierząt jest typowa, ale dla obszarów leżących setki, a nawet tysiące kilometrów stąd. Należy do nich na przykład skalnica śnieżna,
roślina arktyczna, która w Małym Śnieżnym Kotle ma jedyne siedlisko na terenie
Europy Środkowej, oraz rozrzutka alpejska, gatunek paproci występujący w Polsce
jeszcze tylko w kilku miejscach w Tatrach.
Surowszy niż w sąsiednich pasmach klimat zaowocował także specyficznym
układem pięter roślinności, których górne granice są znacznie obniżone. Piętro
regla dolnego położone na wysokości 500–1000 m n.p.m. zostało niestety w wyniku prowadzonej gospodarki leśnej sztucznie zalesione monokulturami świerka,
które zastąpiły naturalne lasy liściaste z przewagą buczyny górskiej i sudeckiej. Był
to jeden z czynników, które wywołały katastrofę ekologiczną; do pozostałych spośród nich należą zanieczyszczenia i szkodniki lasu. Dzisiaj na setkach hektarów
zniszczonych lasów świerkowych przywraca się typowy dla tego obszaru naturalny drzewostan wielogatunkowy z przewagą drzew liściastych. Zniszczenia sięgnęły także wyższego piętra regla górnego (1000–1250 m n.p.m.), gdzie dominowały
świerki. Naturalne górnoreglowe bory świerkowe, również przetrzebione w wyniku
skażenia i ataku szkodników, odzyskują swe dawne środowisko. Do najbogatszych
zbiorowisk roślinnych w Karkonoszach należy subalpejskie piętro kosodrzewiny
pokrywające stoki do wysokości 1450 m n.p.m. Na znacznym obszarze porastają
je bujne pola kosodrzewiny osiągającej tu wysokość 3 m. Przez jeden z takich „kosodrzewinowych lasów” na stokach Smogorni prowadzi turystyczny szlak łączący
grupy skalne Słonecznik i Pielgrzymy. Na obszarach nieporośniętych kosodrze-
207
winą spotyka się zbiorowiska zarośli subalpejskich z jarzębiną karłowatą, brzozą
karpacką i wierzbą lapońską. Na leżącym w tym piętrze roślinności unikatowym
pod względem krajobrazu obszarze Równi pod Śnieżką wyspy kosodrzewiny i zarośli toną w morzu traw i ziół. Tutaj oraz w innych partiach wierzchowiny Karkonoszy występują też obszary torfowisk wysokich. W najwyższej, alpejskiej części
Karkonoszy położonej na stokach Śnieżki, Wielkiego Szyszaka i Łabskiego Szczytu,
zajętej przez rumowiska skalne, spotyka się murawy wysokogórskie i porosty. Środowisko Karkonoszy to teren zamieszkiwany przez wiele gatunków zwierząt. Do
występujących tu rzadkich ptaków należą płochacz halny i sóweczka – najmniejsza
z występujących na terenie Polski sów. Znajdują się tu także ostoje głuszca i cietrzewia. Interesujące są muflony – sztucznie wprowadzony w środowisko Karkonoszy gatunek, który znalazł dogodne dla siebie warunki życia.
Karkonosze otoczone gęsto zaludnionymi terenami stosunkowo wcześnie zostały odkryte turystycznie. Już w XVIII w. stały się celem wypraw. Brukowane szlaki,
kamienne mosty, ocembrowane źródełka i schroniska górskie to efekt zagospodarowywania turystycznego w XIX w. Ta legendarna kraina Ducha Gór, zwanego też
Liczyrzepą (Rübezahl) czy Karkonoszem ma swoich wielbicieli. Jedną z jej charakterystycznych i atrakcyjnych turystycznie cech jest niezwykła różnorodność krajobrazu. Na niewielkiej przestrzeni przechodzi się od porośniętych lasem i urozmaiconych
dolinami potoków łagodnych stoków do alpejskich krajobrazów postrzępionych skał,
żlebów, kotłów i stawów.
Na urlop
Najważniejsze miejscowości turystyczne w Karkonoszach to Szklarska Poręba i Karpacz. Popularne są także wsie: Przesieka, Podgórzyn, Borowice, Zachełmie, Sosnówka, Jagniątków (należący do Jeleniej Góry), Michałowice (należące do
Piechowic) czy – dawniej przemysłowe – miasteczko Piechowice. Wszystkie muszą sprostać w sezonie potokowi 2 mln turystów, którzy przyjeżdżają, aby zdobyć
Śnieżkę czy spojrzeć w czeluście Śnieżnych Kotłów.
Cieplice Śląskie-Zdrój to znane uzdrowisko objęte administracyjnymi granicami Jeleniej Góry. Początki lecznictwa sięgają tu średniowiecza, a pierwszy opis
naukowy wód powstał w XVI w. To historycznie pierwsza miejscowość turystyczna, z której wyruszano kiedyś na podbój Karkonoszy. Później ta rola przypadła
rozwijającym się turystycznie wsiom położonym bliżej gór. Cieplice przyciągają
nie tylko leczniczymi wodami termalnymi, ale też licznymi zabytkami, do których
208
należą: barokowy kościół pocysterski św. Jana Chrzciciela z początku XVIII w., klasycystyczny pałac Schaffgotschów zbudowany w latach 1784–1788, poewangelicki
kościół Zbawiciela z 1777 r. i drewniany Pawilon Norweski z początku XX w. z ekspozycją Muzeum Przyrodniczego. Park Zdrojowy otacza zabytkowa i współczesna
zabudowa uzdrowiskowa (zob. s. 34–40).
Karpacz leży u stóp Śnieżki. Majestatyczna królowa Sudetów jest widoczna
niemal z każdego punktu w mieście. Już pod koniec XVIII w. do wybudowanej
na szczycie kaplicy św. Wawrzyńca zdążali pielgrzymi. Karpacz był dla nich miejscem rozpoczynania pielgrzymki na szczyt. Dzięki temu osada drwali i pasterzy
rozpoczęła swą turystyczną karierę. Dzisiaj Karpacz jest miejscem, gdzie można
wypocząć o każdej porze roku. Turystyka górska i narty to główne motory rozwoju
Karpacza. Turystów przyciąga malownicze położenie, a także inne, niekoniecznie
z górami związane atrakcje: zespoły parków wodnych, profesjonalne ośrodki spa
& wellness, ośrodki sportowe, parki linowe, najdłuższy w Polsce całoroczny tor saneczkowy, najstarsze w Polsce miasteczko w stylu dzikiego zachodu „Western City”
czy wreszcie klimatyczne kawiarenki, karczmy i restauracje. Największą historyczną atrakcją miasta jest świątynia Wang, drewniany kościół z XIII w. przeniesiony
w XIX w. z Norwegii. Większość turystów chce jednak choć przez chwilę poczuć
magię gór.
Do najpopularniejszych celów spacerów z Karpacza należą: Pielgrzymy, największa w Karkonoszach grupa skalna, schronisko Samotnia nad Małym Stawem
oraz oczywiście szczyt Śnieżki.
Szklarska Poręba leży pomiędzy Karkonoszami a Górami Izerskimi. Do miejskich atrakcji przyrodniczych należą dwa największe wodospady w Sudetach Zachodnich: Szklarki i Kamieńczyka, liczne ciekawe formy skalne i punkty widokowe,
na przykład Złoty Widok, Zakręt Śmierci i Sowie Skały. Miasto obfituje też w pamiątki historyczne. Jedną z największych jest dom braci literatów Carla i Gerharta
Hauptmannów, z końca XIX w.; Gerhart w 1912 r. otrzymał literacką Nagrodę Nobla. Wśród dorodnych rododendronów wznosi się skromna Wlastimilówka, dom
Wlastimila Hofmana, malarza czeskiego pochodzenia, ucznia Jacka Malczewskiego, który mieszkał tu i tworzył w latach 1947–1970. Zabytki sakralne reprezentują:
kościół Niepokalanego Serca NMP, dawniej ewangelicki, zbudowany w stylu barokowym w latach 1755–1787; kościół parafialny Bożego Ciała, kamienna świątynia
zbudowana w stylu pseudogotyckim w latach 1884–1886 z neorenesansowym ołtarzem i obrazem Wlastimila Hofmana, a ponadto kościół cmentarny Matki Bożej
Różańcowej zbudowany w 1819 r. z wykorzystaniem murów kaplicy mniej więcej
209
z 1650 r. Miejscowość jest bazą wypadową w zachodnią część Śląskiego Grzbietu
Karkonoszy. Główną jej atrakcję stanowią Śnieżne Kotły. Wiele osób kończy jednak wycieczki na szczycie Szrenicy, dokąd wwozi turystów dwuodcinkowy wyciąg
krzesełkowy. Stoki Szrenicy zimą są jednym z najpopularniejszych w naszym kraju
terenów narciarskich.
Podgórzyn i Przesieka to dwie graniczące ze sobą wsie rozciągnięte od Kotliny Jeleniogórskiej, przez obszar Pogórza Karkonoszy, po Karkonosze. Podgórzyn,
którego centrum leży u wylotu Doliny Podgórnej w stronę Kotliny Jeleniogórskej,
był jeszcze w latach 60. XX w. połączony z centrum Jeleniej Góry linią tramwajową.
Pamiątką po zlikwidowanej trasie jest wagon tramwajowy wyeksponowany w miejscu dawnej pętli. Najcenniejsze są zabytki sakralne: kościół Trójcy Świętej z 1792 r.
oraz poewangelicki kościół Matki Boskiej Częstochowskiej z 1780 r. Zachowała się
zabudowa letniskowa i mieszkalna wsi, a najstarsze domy pochodzą z XIX w. Do
najpiękniejszych miejsc należy kompleks stawów rybnych zakładanych przez cieplickich cystersów od XV do XVII w., znajdujący na granicy Podgórzyna i Cieplic. Na
udostępnionym do zwiedzania fragmencie w sąsiedztwie restauracji rybnej można
odpocząć nad wodą, kontemplując piękną panoramę Karkonoszy. Przesieka jest
luźno zabudowaną wsią letniskową rozciągniętą u podnóży głównego grzbietu Karkonoszy w paśmie Pogórza Karkonoszy pomiędzy dolinami Czerwienia i Podgórnej.
Pod koniec XIX w. piękne położenie osady odkryli przybywający do Cieplic kuracjusze. Od tej pory wieś nieprzerwanie pełni funkcję popularnego letniska. Zabudowa
Przesieki rozsiana jest na stokach góry Złoty Widok (610 m n.p.m.) wzdłuż pnącej
się serpentynami drogi. Zachowało się tu wiele starych i pięknych zabytkowych pensjonatów. Największą atrakcją Przesieki jest 10-metrowy próg skalny Wodospadu
Podgórnej. Niedaleko znajduje się druga przyrodnicza atrakcja Przesieki, czyli grupa
skalna z Walońskim Kamieniem i Chybotkiem. Atrakcją pierwszej z nich jest wyżłobiona w jej bocznej ścianie nisza kształtem przypominająca sylwetkę człowieka.
Druga skała Chybotek opiera się o skalne podłoże w taki sposób, że można ją wprawić w ruch. Na główny karkonoski grzbiet wyprowadza z Przesieki niebieski szlak,
którym w niespełna 2 godziny można podejść na Przełęcz Karkonoską.
Sosnówka to wieś u podnóża i na stokach wzniesień Pogórza Karkonoszy. Największą jej atrakcją jest położona w górnej części wsi barokowa kaplica św. Anny
przy Źródle Miłości. W centrum znajdują się dwa zabytkowe barokowe kościoły:
katolicki i ewangelicki. Atmosferę wsi tworzy zabytkowa zabudowa. Sztuczne jezioro Sosnówka, rezerwuar wody pitnej dla Jeleniej Góry, dodatkowo urozmaica
krajobraz wsi, choć jest niedostępne rekreacyjnie.
210
Zachełmie, położona na wysokości 500 m n.p.m. wieś sąsiadująca poprzez
Przesiecką Górę z Przesieką, to najbardziej kameralna miejscowość letniskowa
w okolicy. Przyciąga ciszą i luźną zabudową porozrzucaną na stokach wzniesień
Pogórza Karkonoszy.
Borowice to wioska w Dolinie Pięciu Potoków na wysokości około 650 m
n.p.m. Zajmuje śródgórską kotlinkę na granicy Pogórza Karkonoszy i Karkonoszy.
Wśród luźnej zabudowy wsi, rozłożonej wśród łąk i otoczonej lasami, zachowały
się tradycyjne drewniane domy sudeckie, tzw. boudy – charakterystyczny element
krajobrazu dawnych wsi.
Jagniątków i Michałowice, położone u stóp Karkonoszy wsie letniskowe,
obecnie znajdują się w granicach administracyjnych odpowiednio Jeleniej Góry
i Piechowic. W Jagniątkowie wznosi się willa Gerharta Hauptmanna z 1901 r., dzisiaj muzeum pisarza i noblisty. Michałowice słyną ze wspaniałego widoku w kierunku Śnieżnych Kotłów.
Jedną z atrakcji pasma Pogórza Karkonoszy jest malownicza sieć lokalnych dróg,
głównie asfaltowych, które łączą wszystkie podkarkonoskie miasta i wsie. Należy do
nich również niedokończona Droga Sudecka, która miała połączyć Kotlinę Jeleniogórską z miejscowościami po południowej stronie Karkonoszy. Wytyczona przez Przełęcz
Karkonoską, obniżenie na głównym grzbiecie, została ukończona tylko po obecnej czeskiej stronie granicy. Pod leżące na przełęczy schroniska czeskie (Špindlerova Bouda)
i polskie (Odrodzenie) można z Czech dojechać samochodem. Po polskiej stronie granicy droga urywa się nad Przesieką. Innym atrakcyjnym miejscem jest tunel wykuty
w granitowej skale na drodze pomiędzy Piechowicami a Michałowicami.
Szlaki Karkonoskiego
Parku Narodowego
Najpiękniejsze wycieczki górskie po Karkonoszach prowadzą szlakami turystycznymi wytyczonymi po Śląskim Grzbiecie i Czarnym Grzbiecie. Są tu także piękne szlaki, które nie prowadzą wysoko w góry, ale dzięki nim możemy poznać bogactwo przyrodnicze i kulturowe, a przy okazji ujrzeć najwyższe szczyty w całej krasie i majestacie.
Formą rozgrzewki przed dalszymi wyprawami w Karkonosze są wycieczki licznymi
szlakami turystycznymi łączącymi wsie na Pogórzu Karkonoszy. Popularnym celem
wycieczek stał się wznoszący się na górze Chojnik zamek o tej samej nazwie, zbudo-
211
wany przez księcia świdnicko-jaworskiego Bolka II w połowie XIV w. Szlaki powyżej
1200 m n.p.m. prowadzą wśród bujnych pól kosodrzewiny urozmaiconych granitowymi grupami skalnymi; najbardziej charakterystyczne to Pielgrzymy i Słonecznik.
Interesujących miejsc jako celów wypraw tu nie brakuje: Śnieżne Kotły, Kocioł
Małego Stawu i schronisko Samotnia, źródła Łaby czy Łabski Szczyt. Planowanie
ułatwiają schroniska, węzły szlaków i miejsca odpoczynku.
Główny Szlak Sudecki im. Mieczysława Orłowicza, czerwony: Szklarska Poręba – Wodospad Kamieńczyka – schronisko PTTK Na Hali Szrenickiej – Szrenica
(1362 m n.p.m.) – Trzy Świnki – Twarożnik – Łabski Szczyt – stacja przekaźnikowa nad Śnieżnymi Kotłami – Wielki Szyszak (trawers) – Przełęcz pod Śmielcem
– Czarna Przełęcz – Czeskie Kamienie – Śląskie Kamienie – Przełęcz Karkonoska (schronisko PTTK Odrodzenie) – Tępy Szczyt – Słonecznik – Kocioł Wielkiego Stawu (góra) – Kocioł Małego Stawu (góra) – Równia pod Śnieżką – Przełęcz
pod Śnieżką (schronisko Dom Śląski) – Kocioł Łomniczki – schronisko PTTK Nad
Łomniczką – Karpacz (8 godz.). Uwaga: szlak dostępny na całej długości od maja
do października.
Ścieżka nad Reglami, zielony: Hala Szrenicka – Końskie Łby – Trzy Świnki
– Szrenickie Mokradła – Hala pod Łabskim Szczytem (węzeł nad schroniskiem
PTTK) – Łabski Kocioł – Śnieżne Kotły: Mały i Wielki (Śnieżne Stawki) – Rozdroże
pod Wielkim Szyszakiem – Rozdroże pod Śmielcem – Czarny Kocioł Jagniątkowski – Hutniczy Grzbiet (Wisząca Skała) – Przełęcz Karkonoska (schronisko PTTK
Odrodzenie) – Kocioł Smogorni – Pielgrzymy (7 godz.). Uwaga: szlak okresowo
ze względów przyrodniczych na niektórych odcinkach wyłączany z użytkowania;
informacji udziela Karkonoski Park Narodowy.
Niebieski: stacja Biały Jar w Karpaczu – świątynia Wang (brama Karkonoskiego
Parku Narodowego) – Polana – Kozi Mostek – Domek Myśliwski – Mały Staw
(schronisko Samotnia) – Złotówka (schronisko Strzecha Akademicka) – Równia
pod Śnieżką – Przełęcz pod Śnieżką (schronisko Dom Śląski) – Droga Jubileuszowa (trawers Śnieżki) – Czarna Kopa – Sowia Przełęcz – Skalny Stół – Czoło – przełęcz Okraj (5 godz.).
Droga Przyjaźni, czerwony: Przełęcz pod Śnieżką, schronisko Dom Śląski –
Śnieżka (1603 m n.p.m.) – Czarna Kopa – Sowia Przełęcz (przejście na czeskie
stoki Skalnego Stołu i Czoła) – przełęcz Okraj (3 godz. 30 min).
212
Szlaki te pełnią funkcję głównych tras turystycznych na terenie KPN. Uzupełniają je liczne szlaki podejściowe z podkarkonoskich miejscowości na główny grzbiet
oraz szlaki łącznikowe. Oto kilka z nich:
Żółty: Szklarska Poręba-Marysin – Złote Jamy – most na Szrenickim Potoku (granica KPN) – Kukułcze Skały (Wahadło) – schronisko PTTK Pod Łabskim Szczytem
– Hala pod Łabskim Szczytem – Łabski Szczyt – stacja przekaźnikowa nad Śnieżnymi Kotłami – granica – schronisko Labska Bouda (3 godz.).
Koralowa Ścieżka, niebieski: Jagniątków – Paciorki – Rozdroże pod Śmielcem
– Czarna Przełęcz (główny grzbiet) (2 godz. 30 min).
Niebieski: Przesieka-Złoty Widok – Droga Sudecka – Przełęcz Karkonoska (schronisko PTTK Odrodzenie; główny grzbiet) (2 godz.).
Śląska Droga, czarny: dolna stacja wyciągu na Kopę w Karpaczu – Biały Jar
(miejsce całorocznego zalegania śniegu) – Kopa, górna stacja wyciągu – schronisko Dom Śląski na Równi pod Śnieżką (2 godz.).
Wycieczka Śląskim Grzbietem to najpiękniejsza trasa w Karkonoskim Parku Narodowym. Podczas wyprawy zobaczymy niezwykle urokliwe krajobrazy.
Wyruszamy z Karpacza, co wynika z sąsiedztwa Śnieżki. Podejście na szczyt jest
najtrudniejszym etapem całej wycieczki, dlatego trzeba je odbyć na początku,
kiedy jeszcze nie będziemy zmęczeni.
Rozpoczynamy wycieczkę od wjazdu wyciągiem krzesełkowym na Kopę, a kończymy zejściem lub zjazdem dwuodcinkowym wyciągiem spod Szrenicy do Szklarskiej Poręby.
Szlaki: czarny – czerwony – niebieski – czerwony.
Czas trwania wycieczki: 7 godz.
Początek wycieczki: Karpacz; koniec wycieczki: Szklarska Poręba.
Kopa (1375 m n.p.m.) – kopulasta kulminacja na krawędzi Równi pod Śnieżką. Szczyt pokrywają duże połacie kosodrzewiny, murawy wysokogórskie, wrzosowiska, karłowate świerki, jarzębiny i inne gatunki karłowatych drzew. Od stacji
wyciągu czeka nas podejście do szlaku czarnego biegnącego Śląską Drogą.
213
Równia pod Śnieżką – płaski obszar wierzchowiny Karkonoszy pomiędzy
Smogornią (1489 m n.p.m.) a Śnieżką. Obok pól kosodrzewiny i wysokogórskich
muraw występują tu również rozległe torfowiska, z których biorą początek rzeki Bílé
Labe, Úpa i Łomniczka. Obniżenie równi u stóp Śnieżki nazywa się Przełęczą pod
Śnieżką; wznosi się tam schronisko PTTK Śląski Dom – jeden z głównych węzłów
polskich i czeskich szlaków turystycznych w Karkonoszach. Stąd rozpoczynamy mozolne, półgodzinne podejście czerwonym szlakiem zakosami na leżący 200 m wyżej
szczyt Śnieżki.
Śnieżka (1603 m n.p.m.) – najwyższy szczyt Karkonoszy i Sudetów. Należy
do grupy szczytów Czarnego Grzbietu. Południowe i północne stoki podcięte są
stromymi kotłami Obři důl i Łomniczki. Stoki pod szczytem pokrywa rumowisko
skał hornfelsowych. Po polskiej stronie szczytu wznosi się futurystyczny budynek
obserwatorium meteorologicznego i schroniska; po stronie czeskiej – górna stacja wyciągu krzesełkowego z Pecu pod Snežkou oraz nowoczesny budynek poczty
i platformy widokowej. W sąsiedztwie znajduje się drewniana kaplica św. Wawrzyńca z 1681 r. Po odpoczynku schodzimy ze szczytu Drogą Jubileuszową, którą od
pewnego momentu prowadzi także niebieski szlak na Przełęcz pod Śnieżką.
Równia pod Śnieżką – po powrocie pod schronisko Śląski Dom rozpoczynamy grzbietową wędrówkę Głównym Szlakiem Sudeckim im. Mieczysława Orłowicza.
Przecinamy ten obszar ze wschodu na zachód w kierunku łagodnej, kopulastej Smogorni. Po czeskiej stronie granicy widoczne są łagodne Luční hora i Studniční hora.
Kocioł Małego Stawu – rozległy polodowcowy kocioł z Małym Stawem na
dnie. Jego skalisty krajobraz tworzą liczne dolinki i żleby. Ze szlaku możemy spoglądać w głąb czeluści kotła. Roztacza się stąd jedna z najpiękniejszych karkonoskich panoram z widokiem na szczyty Luční hory i Śnieżki oraz na Mały Staw
i schroniska Samotnia oraz Strzecha Akademicka.
Kocioł Wielkiego Stawu – wcięty w północne stoki Smogorni kocioł ukształtowany w okresie ostatniego zlodowacenia. Z punktów widokowych przy szlaku widać leżący na dnie kotła Wielki Staw (1225 m n.p.m.) – największe jezioro
polodowcowe w Karkonoszach. Staw znajduje się na terenie rezerwatu ścisłego
i jest niedostępny dla turystów.
Słonecznik (1420 m n.p.m.) – grupa skalna o wysokości 12 m położona w podszczytowej części Smogorni; ważny węzeł szlaków.
Tępy Szczyt (1388 m n.p.m.) – skalista kulminacja głównego grzbietu z pięknym panoramicznym widokiem na Karkonosze. Za szczytem szlak prowadzi dalej
przez skalne rumowisko pod szczytem Małego Szyszaka (1435 m n.p.m).
214
Przełęcz Karkonoska (1198 m n.p.m.) – głębokie obniżenie w głównym
grzbiecie; miejsce, które miała przeciąć Droga Sudecka. Turyści polscy ze zdziwieniem obserwują parkujące tu samochody i autobusy, gdyż po stronie czeskiej na
przełęcz prowadzi szeroka asfaltowa droga. Na odpoczynek zapraszają schroniska:
czeska Špindlerova Bouda i polskie Odrodzenie.
Czeskie i Śląskie Kamienie – dwa leżące w odległości kilkuset metrów kulminacje głównego grzbietu o podobnej, przekraczającej nieco 1400 m n.p.m. wysokości.
Oba szczyty pokrywają liczne, spękane grupy skał, doskonałe punkty widokowe. Po
drodze z Przełęczy Karkonoskiej po czeskiej stronie granicy w pobliżu grzbietu leży
schronisko Petrova Bouda.
Czarna Przełęcz, Śmielec, Przełęcz pod Śmielcem – następujące po sobie
obniżenia i kulminacja grzbietu głównego o niewielkiej różnicy wzniesień (40–
70 m).
Wielki Szyszak (1509 m n.p.m.) – drugi pod względem wysokości szczyt polskich Karkonoszy, a najwyższy w granitowej ich części, którego szczytowe partie
pokrywa rozległe rumowisko skalne. Z ogromnych bloków granitowych ułożony
jest misternie chodnik, po którym szlak, omijając od północy kulminację, trawersuje zbocza. Z podejścia od Przełęczy pod Śmielcem roztacza się piękna panorama
na cały główny grzbiet i stożek Śnieżki.
Śnieżne Kotły – dwa kotły – Mały i Wielki – rozdzielone skalną grzędą, pozostałe po lodowcu spływającym z grzbietu Karkonoszy. Ich nazwa nawiązuje do
śniegu długo zalegającego w zacienionych partiach; płaty śniegu leżą tu nawet
w okresie letnim. Kotły kształtują krajobraz północnych stoków grzbietu Karkonoszy pomiędzy Łabskim Szczytem a Wielkim Szyszakiem. Górna ich krawędź sięga
1409 m n.p.m. Postrzępione skalne urwiska Wielkiego Kotła osiągają wysokość
100 m. Dzięki platformom widokowym można zajrzeć w głąb skalnych żlebów i podziwiać najbardziej interesujące fragmenty kotłów. Na skalnej grzędzie rozdzielającej kotły wznosi się telewizyjna stacja przekaźnikowa, mieszcząca się w budynku
dawnego schroniska Nad Śnieżnymi Kotłami, a obok znajduje się charakterystyczna skałka Czarcia Ambona.
Łabski Szczyt (1471 m n.p.m.) – charakterystyczna kulminacja głównego
grzbietu zwieńczona skałkami i rumowiskiem skalnym. Północne stoki podcięte
są przez Łabski Kocioł. Czerwony szlak omija wierzchołek od południa. W dalszej
fazie wycieczki z drogi grzbietowej możemy zboczyć żółtym szlakiem (5 min) na
czeską stronę do źródła Łaby (Pramen Labe; 1386 m n.p.m.), ocembrowanego źródła królowej czeskich rzek.
215
Twarożnik i Trzy Świnki – położone blisko siebie na wysokości około 1300 m
n.p.m. grupy skalne. Po minięciu Trzech Świnek docieramy do węzła szlaków, skąd
odchodzi czarny łącznikowy szlak do widocznego na szczycie Szrenicy schroniska.
Szrenica (1362 m n.p.m.) – kulminacja zachodniej części głównego grzbietu
z 360-stopniową panoramą obejmującą Karkonosze i Góry Izerskie. Na jej wierzchołku wznosi się schronisko PTTK zbudowane w 1922 r. Tuż za nim czarny szlak
wygodnym kamiennym chodnikiem sprowadza nas do górnej stacji dwuodcinkowego wyciągu, którym zjeżdżamy do Szklarskiej Poręby. Można też spod schroniska dojść ponownie do czerwonego szlaku, którym szeroką, brukowaną drogą
podążamy do miasta, po drodze mijając Halę Szrenicką ze schroniskiem oraz Wodospad Kamieńczyka. W tym wariancie 700 m od wodospadu opuszczamy czerwony szlak i Szlakiem Dookoła Szklarskiej Poręby (czarnym) dochodzimy do dolnej
stacji wyciągu. Od tego miejsca oba warianty trasy przebiegają już wspólnie czarnym szlakiem, który sprowadza do niedalekiego centrum i głównego przystanku
autobusowego w Szklarskiej Porębie.
Garść informacji
Szklarska Poręba, Informacja Turystyczna Jedności Narodowej 1a,
tel. 75 754 77 40, www.szklarskaporeba.pl.
Karpacz, Informacja Turystyczna Referat Promocji Miasta,
Konstytucji 3 Maja 25, tel. 75 761 86 05, www.karpacz.pl.
Podgórzyn, Informacja Turystyczna Żołnierska 14, tel. 75 754 81 13,
www.podgorzyn.pl.
Karkonoski Park Narodowy Chałubińskiego 23, Jelenia Góra,
tel. 75 755 33 48, www.kpnmab.pl.
PKS Jelenia Góra www.pks.jgora.pl, informacja (płatna) tel. 703 403 337
Beskid Niski to najdalej na wschód wysunięty łańcuch Beskidów Zachodnich
należący do prowincji Zewnętrznych Karpat Zachodnich. Zbudowany jest, podobnie jak pozostałe beskidzkie pasma, ze skał fliszowych. Flisz to zespół skał osadowych składający się z naprzemianległych warstw piaskowców, łupków osadowych,
zlepieńców, mułowców i iłowców. Są to osady, które poddane wysokiemu ciśnieniu
panującemu na dnie morza zmieniły się w lite skały. Proces powstawania skał Karpat
Fliszowych trwał 60–70 mln lat. Około 25 mln lat temu w wyniku ruchów tektonicznych i naporu platform kontynentalnych doszło do ściśnięcia i sfałdowania obszaru,
na którym leżą współczesne Beskidy. Ciągły nacisk spowodował oderwanie utworzonych fałd od macierzystego podłoża i przesunięcie ich na znaczną odległość w kierunku północnym. W ten sposób powstały płaszczowiny, tworzące skalne pokrywy
Karpat Fliszowych. Cały obszar Karpat został dodatkowo wydźwignięty z wód oceanu w wyniku alpejskich ruchów górotwórczych 9–7 mln lat temu (orogeneza alpejska). Kolejne okresy aktywności tektonicznej i związane z nimi wypiętrzenia, które
trwały do 4–3,5 mln lat, ukształtowały ostatecznie Karpaty. Płaszczowiny twardych
piaskowców tworzą łagodne szczyty dzisiejszych Beskidów, natomiast w mniej odpornych skałach tworzących flisz w wyniku erozji powstały doliny. Szczyty Beskidu
Niskiego zbudowane są w znacznej części z płaszczowiny magurskiej, która tworzy
także warstwę szczytową innych pasm Beskidów.
Beskid Niski to rozległe pasmo rozciągnięte równoleżnikowo od Przełęczy Tylickiej, położonej na wschód od Krynicy, po Przełęcz Łupkowską w rejonie Komańczy.
Od XVI w. był intensywnie kolonizowany, czemu sprzyjała mnogość dolin rzecznych
oraz łatwo dostępne nisko położone przełęcze. Osiadła tu ludność, głównie łemkowska,
została po II wojnie światowej wysiedlona. Tereny dawnych wsi, łąk i pól w dolinach
rzek wtórnie zdziczały. Linia lasów pokrywających części grzbietowe gór przesunęła się
w niższe partie dolin, a miejscami objęła całe obszary zajmowane przez dawne wsie.
Centralny obszar Beskidu Niskiego z dominującym i majestatycznym rozległym
pasmem Magury Wątkowskiej z kulminacjami Kamienia (714 m n.p.m.), Kolanina
(705 m n.p.m.), Świerzowej (801 m n.p.m.), Wątkowej (846 m n.p.m.) i Ferdela
(648 m n.p.m.) został w 1995 r. objęty ochroną Magurskiego Parku Narodowego.
Park powstał w celu zachowania zwartych, naturalnych kompleksów leśnych na
terenie dorzecza górnej Wisłoki. Obejmuje on trzy rozległe obszary ochrony ścisłej:
Magura Wątkowska, Zimna Woda i Kamień. To tereny występowania rzadkich,
naturalnych zbiorowisk leśnych oraz cenna ostoja dzikiej zwierzyny: niedźwiedzia,
218
wilka, rysia i ptaków drapieżnych. Do zachodniej granicy OOŚ Magura Wątkowska
przylega rezerwat skalny Kornuty, jeden z najciekawszych krajobrazowo rejonów
w Beskidzie Niskim. Obejmuje on grzbietowe wychodnie piaskowców magurskich
odsłoniętych dzięki osuwaniu się i erozji mniej odpornych warstw fliszu. Ta duża
grupa skał osiągających miejscami kilkanaście metrów wysokości jest jednym
z częściej odwiedzanych miejsc na obszarze Magurskiego Parku Narodowego.
Z obszaru, na którym leży park narodowy, wyłączono zamieszkane i użytkowane
rolniczo fragmenty dolin Wisłoki i jej dopływów.
Na urlop
Krempna to wieś w dolinie Wisłoki położona w samym sercu Magurskiego
Parku Narodowego pośród szczytów Pasma Magurskiego. To główny ośrodek turystyczny i węzeł szlaków parku. Malownicze położenie nad rzeką na skrzyżowaniu
dawnych górskich traktów sprzyja rozwojowi aktywnej turystyki. Krempną można
określić mianem bramy Magurskiego Parku Narodowego. Wybiegają stąd szlaki
piesze i rowerowe, którymi możemy urządzać spacery oraz wyprawy do wszystkich
zakątków parku. Zalew na Wisłoce z kąpieliskiem i przystanią umila czas spędzony
we wsi, zwłaszcza w czasie upałów. Historycznymi pamiątkami wsi są: drewniana
cerkiew św.św. Kosmy i Damiana (obecnie kościół katolicki) oraz cmentarz wojenny na wzgórzu Łokieć. Drewniana świątynia z końca XVIII w. ma piękne wyposażenie. Obok ikonostasu z połowy XIX w. znajdują się tu elementy ikonostasu
z 1664 r. Przed kościołem stoi kamienna figura św. Mikołaja z XIX w., pochodząca
z lokalnego warsztatu kamieniarskiego. Krempna była dawniej jednym z ważniejszych ośrodków rzemiosła kamieniarskiego w Beskidzie Niskim. Figura jest jednym z nielicznych zachowanych wyrobów tutejszych rzemieślników. W centrum
Krempnej zachował się austriacki słup informujący o cmentarzu wojennym na górze Łokieć. Na cmentarzu zaprojektowanym przez słowackiego architekta Duszana Jurkowicza spoczywają żołnierze armii rosyjskiej i austriackiej polegli podczas
operacji gorlickiej w 1915 r. Cmentarz wyremontowano przy współudziale żołnierzy austriackiego 54. Kadrowego Pułku ze Styrii.
W Krempnej znajduje się dyrekcja Magurskiego Parku Narodowego oraz Muzeum i Ośrodek Edukacyjny mieszczące się w nowoczesnym budynku o interesującej architekturze. To cel szkolnych wycieczek i turystów indywidualnych zainteresowanych przyrodą.
219
Świątkowa Mała i Wielka, dwie wsie położone w dolinie Wisłoki i jej lewobrzeżnego dopływu, potoku Świerzówka, są jednymi z najstarszych w regionie; starsza Świątkowa Mała została założona w 1510 r. W obu wsiach zachowały się XVIII-wieczne cerkwie drewniane, obie pw. św. Michała Archanioła; obecnie są użytkowane przez Kościół katolicki. W pobliżu obu cerkwi znajdują się cmentarze łemkowskie
z zachowanymi krzyżami pochodzącymi z okolicznych warsztatów kamieniarskich
w Krempnej. We wsiach zachowały się nieliczne łemkowskie chyże, kamienne figury
i kapliczki. Położenie wsi na przecięciu górskich dróg prowadzących do innych wyludnionych wsi połemkowskich: Świerzowej Ruskiej, Wołowca, Bartnego i Folusza,
stwarza dogodne warunki do aktywnego wypoczynku. Ułatwiają to przechodzące
przez wsie szlaki turystyki pieszej i rowerowej oraz ścieżki przyrodnicze.
Kotań to niewielka wieś w dolinie uchodzącego do Wisłoki potoku położona
pomiędzy Krempną a Świątkową Małą. Zachowała się tu drewniana cerkiew św.św.
Kosmy i Damiana z 1782 r. Przy niej znajduje się ekspozycja kamiennych nagrobków
łemkowskich, które przywieziono tu z innych wsi, w ten sposób ocalając je przed
całkowitym zniszczeniem.
Żydowskie to wysiedlona wieś położona głęboko w Beskidzie Niskim w Magurskim Parku Narodowym na południe od Krempnej. Zachowało się tu kilka przydrożnych starych kapliczek i cmentarz z zabytkowymi kamiennymi nagrobkami
łemkowskimi. Na stokach góry Wysokie (657 m n.p.m.) znajduje się wyciąg narciarski. Szczyt, jako jedyny na terenie parku narodowego, nie jest pokryty lasem
i można zeń podziwiać piękną panoramę okolicy.
Folusz to niewielka wieś w dolinie rzeczki Kłopotnicy na północno-zachodnim
krańcu Magurskiego Parku Narodowego. Nazwa miejscowości pochodzi od folusza, młyna służącego do obróbki płótna i materiałów tkanych. Dzisiaj w górnej części wsi nad potokiem znajdują się stawy hodowlane. We wschodniej części wsi na
dużym obszarze rozciąga się pole wydobywcze ropy naftowej z wieżami i kiwonami, swoista atrakcja przemysłowo-turystyczna. W dawnym Szpitalu Przeciwgruźliczym spędził ostatnie miesiące swojego życia Epifaniusz Drowniak, znany jako
Nikifor. Dzisiaj w budynkach po szpitalu mieści się dom pomocy społecznej. Wieś
słynie z klimatu i niezwykle malowniczego położenia. Ponad Foluszem piętrzą się
kolejne zalesione kulminacje Wątkowej – najwyższego szczytu Magury Wątkowskiej. Do odwiedzin zapraszają ośrodki wypoczynkowe i kwatery agroturystyczne.
Ze wsi wybiegają szlaki turystyczne do atrakcji położonych w sąsiedztwie, takich
jak Diabli Kamień czy Wodospad Magurski, a także do innych ciekawych miejsc
leżących w głębi parku narodowego.
220
Szlaki Magurskiego
Parku Narodowego
Beskid Niski to góry dla turystów lubiących wędrówki po mało uczęszczanych
szlakach. Z Krempnej oraz Świątkowej Wielkiej i Małej wybiegają szlaki i ścieżki
przyrodnicze parku narodowego prowadzące do wielu interesujących krajobrazowo, przyrodniczo i historycznie miejsc.
Gęsto poprzecinany szlakami pieszymi jest fragment parku na północ od Krempnej, gdzie wznoszą się Kamień (714 m n.p.m.) i Kolanin (705 m n.p.m.) rozdzielone
Przełęczą Hałbowską, przez którą prowadzi droga dojazdowa z Nowego Żmigrodu
do Krempnej. Szczyty łączy Główny Szlak Beskidzki, z którym łączą się wychodzące
z Krempnej czy Folusza inne szlaki. Umożliwiają krótkie wycieczki oraz dojście do dalej położonych rejonów. Można na przykład udać się do zachodniej części parku na
Wątkową (846 m n.p.m.) – najwyższy szczyt Magurskiego Parku Narodowego – i znajdujące się na jej grzbiecie skały Kornuty. Wycieczki rowerowe łatwo tu zorganizować,
a to ze względu na liczne szlaki, które mają połączenia ze szlakami rowerowymi sąsiednich gmin i powiatu Jasielskiego. Atrakcją dla osób jeżdżących konno jest przecinający
Magurski Park Narodowy Transbeskidzki Szlak Konny.
Szlaki piesze
Główny Szlak Beskidzki im. Kazimierza Sosnkowskiego, czerwony: bacówka
PTTK w Bartnem – przełęcz Majdan – Magura (tablica pamiątkowa, krzyż papieski
i ołtarz polowy) – Świerzowa (801 m n.p.m.) – Ostrysz (trawers) – Kolanin – Przełęcz Hałbowska (mogiła 1250 Żydów z Nowego Żmigrodu zamordowanych przez
niemieckiego okupanta 7 lipca 1942) – Kamień (trawers) – Kąty (9 godz. 30 min).
Bardzo trudno pokonać go w ciągu jednego dnia marszu.
Szlak Graniczny im. Kazimierza Pułaskiego, niebieski: Ożenna – Grzbiet
nad Tysowem – Przełęcz Filipowska – Filipowski Wierch – przełęcz Mazgalica –
Czerszla – Baranie (754 m n.p.m., drewniana wieża widokowa z rozległą panoramą
Beskidu Niskiego) – Przełęcz Szarbowska – Barwinek (8 godz.). I ten szlak trudno
przemierzyć w jeden dzień.
Zielony: Ożenna – Wysokie (657 m n.p.m.) – Żydowskie – dolina Krempnej –
Krempna – Kamień – Kąty (6 godz.).
221
Zielony: Wapienne – Mały Ferdel – Ferdel – Barwinok – rezerwat skalny Kornuty
– Wątkowa – Magura – dolina Kłopotnicy – Folusz (5 godz.).
Żółty: Bartne, centrum – węzeł z zielonym szlakiem na grzbiecie Magury Wątkowskiej w sąsiedztwie rezerwatu skalnego Kornuty – dolina Kłopotnicy – Folusz
(2 godz. 30 min).
Żółty: Krempna – Przełęcz Hałbowska – Kotań – dolina Rzeszówki (wyludniony
przysiółek Świątkowej Wielkiej) – Ostrysz (trawers) – kapliczka przy cudownym
źródełku pod Trzema Kopcami – Mrukowa (4 godz.).
Czarny: Folusz – Diabli Kamień – Ferdel, węzeł ze szlakiem zielonym na grzbiecie
Magury Wątkowskiej (2 godz.).
Szlaki rowerowe
Czerwony: Grab (cmentarz z I wojny światowej o ciekawej architekturze zaprojektowany przez Duszana Jurkowicza) – Rozstajne – Świątkowa Wielka – masyw
Kolanina – Desznica (21 km).
Zielony: Krempna – Huta Krempska (zachowane stare chyże łemkowskie) –
Krempna (12 km).
Żółty: Krempna – dolina Wisłoki – Myscowa (zabytkowe chyże łemkowskie, cerkiew św. Paraskewy z 1796 r.) – Polany (murowana cerkiew św. Jana Złotoustego
z 1914 r.) – Huta Polańska (17 km).
Wycieczka z Folusza na Kornuty to jedna z atrakcyjniejszych i obfitująca
w atrakcje krajoznawcze trasa przez Magurski Park Narodowy. Podczas wycieczki
zwiedzamy ciekawe geologicznie i przyrodniczo zakątki OOŚ Magura Wątkowska.
Szlaki: czarny – zielony.
Początek i koniec wycieczki: Folusz.
Folusz – wieś, w której centrum schodzą się dwa górskie trakty w dolinie Potasówki i Kłopotnicy. Węzeł szlaków znajduje się przy przystanku autobusowym.
Po przejściu 100 m po prawej stronie mijamy dom pomocy społecznej, na którym
222
widnieje tablica pamiątkowa Nikifora. Dalej szlak prowadzi doliną Kłopotnicy
obok stawów rybnych do węzła szlaków, od którego odchodzi ścieżka do Diablego
Kamienia.
Diabli Kamień – piaskowcowa grupa wychodni skalnych. Najwyższe skałki
osiągają tu 10 m wysokości. Powracamy stąd do węzła szlaków.
Lasy OOŚ Magura Wątkowska – największy kompleks naturalnych lasów Magurskiego Parku Narodowego o charakterze puszczańskim. Dominuje tu
drzewostan bukowy z domieszką drzew iglastych. W mniej dostępnych miejscach
spotyka się okazy starych, ponadstuletnich, rozłożystych buków. Dzikie ostępy
leśne są ostoją rzadkich drapieżników. Można tu spotkać rysie, wilki, a nawet
niedźwiedzie.
Barwinok (670 m n.p.m.) – jedna z niższych zachodnich kulminacji grzbietu
Magury Wątkowskiej. Na węźle opuszczamy szlak czarny i kończymy mozolne podejście. Dalej idziemy szlakiem zielonym.
Kornuty (830 m n.p.m.) – kulminacja grzbietu Magury Wątkowskiej z rozleg
łą skalną grupą wychodni piaskowcowych. Skały w wyniku wietrzenia i osuwisk
przybrały tu niezwykłe kształty. Pośród nich znajdują się jaskinie, z których najdłuższa (Jaskinia Mroczna) ma ponad 170 m długości i 17 m głębokości (niedostępna turystycznie). Ze skałek roztaczają się czarowne widoki.
Wątkowa (846 m n.p.m.) i Magura (842 m n.p.m.) – najwyższe, porośnięte
lasem kulminacje grzbietowe pasma. Na Magurze na pamiątkę wędrówek, które
odbywał tu kardynał Karol Wojtyła, postawiono krzyż papieski, głaz z tablicą pamiątkową i ołtarz polowy.
Dolina Kłopotnicy – źródliskowy wąwóz potoku, który poniżej płynie już
wartkim strumieniem, gdzie dochodzimy szlakiem z Magury. Malowniczą śródleś
ną doliną docieramy do węzła szlaków pod Diablim Kamieniem i dalej do centrum
Folusza.
Garść informacji
Ośrodek Edukacyjny i Muzeum Magurskiego Parku Narodowego
Krempna 59, tel. 13 441 40 99, www.magurskipn.pl.
Informacje o noclegach i atrakcjach w okolicy Krempnej
www.krempna.pl.
Wyżyna Olkuska to część Wyżyny Krakowsko-Częstochowskiej, popularnie nazywanej od okresu powstania występujących tu skał Jurą. Obszar wyżyny to nieregularny czworobok zamknięty obniżeniami tektonicznymi i dolinami rzek, położony na północ i północny zachód od Krakowa. Wierzchowina wyżyny znajduje się
na wysokości 400–500 m n.p.m. Cechuje się charakterystycznymi wzniesieniami
urozmaiconymi ostańcami zbudowanymi z twardych górnojurajskich wapieni.
Najwyższe wzgórze, z którego wyziera potężny wapienny ostaniec, nazywane Skałką, wznosi się na wysokość 512,8 m n.p.m. To jednocześnie najwyższy punkt całej
Wyżyny Krakowsko-Częstochowskiej. Ciekawostką jest fakt, że dawniej za najwyższe wzgórze uważana była leżąca na Wyżynie Częstochowskiej Góra Aleksandra
Janowskiego, na której wznosi się zamek Ogrodzieniec.
Obszar Jury Krakowsko-Częstochowskiej wielokrotnie był pokrywany wodami
płytkich mórz, czego dowodem są budujące go skały osadowe: dolomity i wapienie. Najtwardsze z nich tworzą dzisiaj niezwykłe skalne krajobrazy w dolinach i na
wierzchowinie wyżyny. Co ciekawe, w okresie zlodowaceń, a zwłaszcza największego z nich, kiedy lodowiec skandynawski oparł się o Sudety i Karpaty, wyżyna
nie była pokryta lodem. Świadczy o tym brak zniszczeń spowodowanych erozją lodową. Obszar jury był w tym okresie wyspą na morzu lodu, podobnie jak szczyty
Masywu Ślęży czy Gór Świętokrzyskich.
Krajobraz dzisiejszej Wyżyny Olkuskiej, kształtowany przez miliony lat, to obszar gęsto zaludniony i w znacznym stopniu zmieniony przez człowieka. Tereny
wierzchowiny są wykorzystywane rolniczo, a w dolinach potoków i rzek powstały
liczne wsie. Rozwój tych terenów nie pociągnął za sobą dewastacji tego, co w nich
najpiękniejsze. Tutaj dzieła rąk ludzkich współistnieją, a niejednokrotnie dopełniają piękno naturalnego krajobrazu. Dopiero współcześnie, kiedy wzrósł popyt na
piękne krajobrazowo miejsca i pojawiła się realna groźba zniszczenia wyjątkowego
klimatu tych ziem, rozpoczęto działania ochronne.
Ojcowski Park Narodowy utworzono 14 stycznia 1956. Jego osią jest najpiękniejszy fragment Doliny Prądnika od Pieskowej Skały we wsi Sułoszowa do Prądnika Korzkiewskiego. To najmniejszy ze wszystkich polskich parków narodowych
(2146 ha powierzchni), ale jego atrakcje przyrodnicze, krajoznawcze i historyczne
stawiają go w czołówce najciekawszych. W najwęższym miejscu pomiędzy Wolą
Kalinowską a Skałą park ma zaledwie 350 m szerokości.
Dolina Prądnika jest najdłuższa i najbardziej urozmaicona spośród dolin roz-
226
cinających południową część Wyżyny Olkuskiej. Wapienne brzegi Doliny Prądnika tworzą skalne ściany, ciągnące się nawet kilkaset metrów wzdłuż obu brzegów
Prądnika. Urwiska skalne zamieniają miejscami dolinę w kanion. Najbardziej urozmaicona część doliny rozciąga się od Góry Zamkowej w Ojcowie do Góry Smardzowickiej w Prądniku Czajowskim. W połowie tego pięknego odcinka, niedaleko centrum Ojcowa, Dolina Prądnika łączy się z Doliną Sąspowską, która mierzy 6 km.
Na całej długości jest ona również objęta granicami Ojcowskiego Parku Narodowego. Większość odwiedzających park turystów zwraca uwagę przede wszystkim
na niezwykłą różnorodność skalnych krajobrazów. Proces wietrzenia nadał skałom niezwykłe formy i kształty. Spotkamy ostańce wyrastające samotnie jak wieże z dna lub brzegów doliny oraz potężne, postrzępione mury skalne zwieńczone
gdzieniegdzie dominującą skalną basztą. Fantazyjne kształty przyczyniły się do
nadania skałom ciekawych nazw: Igła Deotymy, Skamieniały Wędrowiec, Brama
Krakowska, Rękawica, Maczuga Herkulesa. Wiele z nich ukuli w XIX w. odwiedzający dolinę goście. Przyjęły się one z czasem, wypierając starsze, zwyczajowe nazwy
lokalne, na przykład Maczuga Herkulesa, najbardziej znana w parku baszta skalna,
nazywana była przez miejscową ludność Sokolicą. Jednym z ciekawszych zespołów
skalnych jest Brama Krakowska, złożona z dwóch 15-metrowych baszt. Tak pięknym skalnym akcentem kończy się wąwóz Ciasne Skałki, jedna z wielu bocznych
dolinek. Po przeciwnej stronie doliny nieco na północ od Bramy Krakowskiej przy
głównej drodze w sąsiedztwie willi Pod Koroną wznosi się charakterystyczna samotna skalna iglica nazywana Igłą Deotymy. To jeden z modelowych przykładów
wapiennych ostańców.
Park jest również miejscem występowania zjawisk krasowych. Znajduje się tu
około 220 jaskiń, grot i zagłębień skalnych. Były prehistorycznym schronieniem
ludzi i zwierząt, a w czasach nam bliższych miejscem, gdzie ukrywała się ludność okolicznych wsi podczas wojen i niepokojów. W Jaskini Maszyckiej leżącej
na wschodnim brzegu Doliny Prądnika w południowej części Ojcowskiego Parku
Narodowego (w sąsiedztwie wsi Maszyce) znaleziono oprócz narzędzi kamiennych
także zdobione przedmioty z kości i rogów zwierzęcych z okresu paleolitu. Wyroby
te uznaje się za najstarsze na ziemiach polskich wytwory rzemiosła artystycznego.
W osadach wielu jaskiń natrafiono na szczątki wymarłych zwierząt. Dzisiaj jaskinie
są dziennym i zimowym schronieniem dla wielu gatunków nietoperzy. Sylwetka
nocka orzęsionego, jednego z gatunków żyjących tu nietoperzy, znajduje się w herbie Ojcowskiego Parku Narodowego. Z wieloma jaskiniami wiążą się także liczne opowieści i legendy. Do najsłynniejszych należy Jaskinia Łokietka, zwana też
227
Królewską, położona na stokach Góry Chełmowej (478 m n.p.m.) – najwyższego
wzniesienia na terenie Ojcowskiego Parku Narodowego. Legenda wiąże jej nazwę
z królem Władysławem Łokietkiem, który w ostatnich latach rozbicia dzielnicowego ponoć ukrywał się tutaj przed ścigającymi go wojskami króla czeskiego Wacława. Wówczas jeszcze księciu Władysławowi miał pomóc w ukryciu pająk, który
zasnuł gęstą siecią wejście do jaskini, zasłaniając wnętrze przed oczami prześladowców. W Jaskini Ciemnej zaś odnaleziono ślady obozowiska człowieka sprzed
120 tys. lat, co jest jednym z najstarszych znalezisk osadnictwa na terenie Polski.
Jaskinia Ciemna, a właściwie połączone ze sobą skalnymi przejściami groty, położona jest blisko 65 m ponad dnem doliny Prądnika w zespole skał Góry Koronnej.
Do jej wejścia prowadzi wąska ścieżka wśród drzew i skał, a zasłonięte jest ono
od strony Doliny Prądnika skałą zwaną Rękawicą, Pięciopalcówką lub Ręką Boga.
Według miejscowej legendy kształt skały jest odciskiem dłoni Boga, który osłonił
w ten sposób ukrywających się w jaskini ludzi z okolicznych wsi przed Tatarami.
Dla przyrodników i obserwatorów przyrody park to prawdziwy raj. Bytuje tu
120 gatunków ptaków, 3 tys. gatunków owadów i mnóstwo rzadkich roślin górskich
i stepowych. Wiele z nich to gatunki występujące tylko tutaj, na przykład brzoza
ojcowska. Obecność innych gatunków roślin i zwierząt związana jest z klimatem
panującym w dolinach Prądnika i Sąspowskiej. Tutaj zawsze zimą śnieg leży dłużej,
a pokrywa śnieżna jest zawsze o wiele obfitsza niż na terenach sąsiednich. W Dolinie Sąspowskiej u wylotu wąwozu Jamki w jednym z krasowych źródeł nazywanym
Źródłem Harcerza (ok. 800 m od wylotu doliny w Dolinę Prądnika) przetrwały
wypławki alpejskie, relikt zlodowacenia, rzadko występujący na terenach wyżynnych i nizinnych gatunek płazińca. Dorastający do 16 mm długości płaziniec żywi
się larwami owadów. Bogactwem parku są także piękne lasy bukowe i jaworowe,
porastające brzegi dolin Prądnika i Sąspowskiej.
Wartki nurt Prądnika wykorzystywano niegdyś jako siłę napędową młynów,
z których niektóre zachowały się do naszych czasów. Dawniej na odcinku 30 km
doliny znajdowało się ich kilkadziesiąt, do dzisiaj przetrwało kilka. W Ojcowskim
Parku Narodowym jest w sumie dziewięć zabytkowych młynów. Najstarszy z nich,
zwany od nazwiska dawnego właściciela Młynem Boronia, w obecnej postaci pochodzi z połowy XIX w.; zachowały się tu oryginalne urządzenia młynarskie. Na
terenie parku narodowego znajdują się także inne obiekty związane z historycznym dziedzictwem. Należą do nich zamki w Ojcowie i Pieskowej Skale, Kaplica
na Wodzie i charakterystyczny typ zabudowy drewnianej i murowanej w Ojcowie,
który otrzymał nawet nazwę „stylu ojcowskiego”, a ponadto kościół w Grodzisku.
228
Zamki to spadek po prowadzącym niegdyś Doliną Prądnika trakcie handlowym
z Krakowa w kierunku Śląska. Zabudowa Ojcowa powstała wskutek jego zagospodarowania na początku XIX w. w charakterze uzdrowiska. Grodzisko to ciekawe
i rzadko odwiedzane miejsce. Tutaj w połowie XIII w. książę krakowski Bolesław
Wstydliwy ufundował klasztor dla sióstr klarysek, które w 1. poł. następnego stulecia przeniosły się do nowej fundacji w Krakowie. Opuszczony klasztor w Grodzisku
popadł w ruinę. Za sprawą beatyfikacji przeoryszy grodziskiego klasztoru Salomei,
siostry Bolesława Wstydliwego, w XVII w., wybudowano tu nowy kościół i pustelnię bł. Salomei.
Doliny Prądnika i Sąspowska nie są jedynymi na Wyżynie Olkuskiej. Południowa część opadająca stromym progiem ku tektonicznemu zapadlisku Rowu Krzeszowickiego pocięta jest dolinami o podobnym charakterze. Są to, poczynając od
zachodu doliny: Eliaszówki, Będkowska, Kobylańska, Bolechowicka, Wierzchówki
i Kluczwody. Dla ich ochrony utworzono Park Krajobrazowy Dolinki Krakowskie,
pełniący funkcję zachodniej otuliny Ojcowskiego Parku Narodowego.
Na urlop
Ojców to położona w środkowym biegu Prądnika wieś już na początku XIX w.
znana jako letnisko. W czasie zaborów do 1815 r. Ojców i Dolina Prądnika znajdowały w granicach zaboru austriackiego. Po kongresie wiedeńskim weszły w skład
Królestwa Kongresowego pod zaborem rosyjskim. Od 1855 r. przez blisko pół wieku Ojców był nawet oficjalnie uzdrowiskiem. Jest miejscowością o typowo ostrym,
bodźcowym, górskim klimacie. Bywali tu: Julian Ursyn Niemcewicz, Fryderyk
Chopin, Cyprian Kamil Norwid, Stanisław Staszic i Klementyna Hoffmanowa.
Historia Ojcowa sięga czasów panowania Piastów. W XIV w. król Kazimierz
Wielki wybudował na wapiennej skale nad Prądnikiem zamek, który miał strzec
biegnącego dnem Doliny Prądnika szlaku handlowego ze Śląska przez Olkusz do
Krakowa. Warownia otrzymała nazwę „Ociec u Skały” na cześć ojca króla – Władysława Łokietka. Zachowały się do dzisiaj częściowo zrekonstruowane brama
wjazdowa i ośmioboczna baszta. W pomieszczeniach znajdujących się w bramie
wjazdowej mieści się sala wystawowa Muzeum Ojcowskiego Parku Narodowego.
Pozostałością z czasów uzdrowiskowej świetności jest park zamkowy, niegdyś
zdrojowy, z pięknymi okazami drzew, a ponadto drewniane domy w stylu ojcowskim, goszczące dawniej pacjentów uzdrowiska. Najokazalszą budowlą jest budynek Hotelu Pod Kazimierzem, pełniący dzisiaj funkcję reprezentacyjnej siedziby
229
dyrekcji Ojcowskiego Parku Narodowego. Dawny Hotel Pod Łokietkiem stanowi
obecnie siedzibę muzeum Ojcowskiego Parku Narodowego im. prof. Władysława
Szefera. W tzw. Bazarze Warszawskim znajduje się Muzeum Regionalne PTTK.
Wystawa prezentuje etnografię Ojcowa i historię uzdrowiska, w muzeum znajduje
się także Izba Pamięci Powstania Styczniowego. Kaplica na Wodzie pw. św. Józefa
Rzemieślnika wybudowana została w 1901 r. na miejscu dawnych łazienek zdrojowych. Kaplica wznosi się na przerzuconej nad Prądnikiem konstrukcji przypominającej most, co było obejściem zakazu wznoszenia świątyń na ziemi ojcowskiej,
który wprowadziły władze carskie jako jedną z sankcji po powstaniu styczniowym.
Sąspów, wieś na wierzchowinie Wyżyny Olkuskiej, w której centrum, już w głębokiej dolinie u stóp potężnego skalnego masywu, znajdują się źródła potoku Sąspówki. Na szczycie skalnego wzgórza wznosi się murowany jednonawowy kościół
św. Katarzyny ufundowany w 1760 r. W ołtarzu głównym wisi późnobarokowy obraz
Matki Boskiej Śnieżnej z XVIII w. Obok kościoła wznosi się drewniana dzwonnica
o pochyłych ścianach, nakryta namiotowym dachem zwieńczonym baniastą kopułą.
Na wzgórzu znajdują się dwie jaskinie, które z racji położenia noszą nazwę jaskiń
Pod Kościołem. Wieś przecina szlak turystyczny, którym w jednym kierunku można
dojść do zamku w Pieskowej Skale, a w drugim do Ojcowa. Jest dogodnym miejscem
rozpoczynania wycieczek po Ojcowskim Parku Narodowym i Wyżynie Olkuskiej.
Sułoszowa to rozległa wieś, w której znajdują się źródła Prądnika. Zwiedzających przyciąga tu renesansowy zamek Pieskowa Skała położony na południowym
krańcu wsi, najcenniejsza pamiątka historyczna Ojcowskiego Parku Narodowego.
Zamek wybudowany w średniowieczu był wielokrotnie przebudowywany. Gospodarzyli tu Szafrańcy, Wielopolscy i Zebrzydowscy. Dzisiejszy wygląd obiekt zawdzięcza
pracom budowlanym prowadzonym przez wszystkich właścicieli. Zaniedbany zabytek został w latach 1902–1939 częściowo, a w latach 1948–1970 już pieczołowicie odrestaurowany. Dzięki tej powojennej renowacji przywrócono renesansowy charakter
budowli; odkryto galerię w wieży zegarowej, dekoracje okien, krużganków i wiele
innych elementów. Z XVIII-wiecznej przebudowy zachowały się kamienne bastiony
z ozdobnymi wieżyczkami. W murach zamkowych na najniższym poziomie odtworzono także ogrody włoskie. Mury zamkowe zamieszkują ponoć dwa duchy – duch
Krzysztofa Szafrańca ściętego w Krakowie z rozkazu króla Stefana Batorego i duch
Dorotki, żony Piotra Szafrańca, wtrąconej do lochu głodowego za małżeńską zdradę.
Niedaleko zamkowego wzgórza z dna Doliny Prądnika wyrasta Maczuga Herkulesa, najsłynniejsza skała Ojcowskiego Parku Narodowego. W sąsiedztwie leżą dawne zamkowe stawy, dzisiaj ostoja wylęgu żab i innych zwierząt wodnych.
230
Wola Kalinowska to niewielka wieś na wierzchowinie Wyżyny Olkuskiej.
Osiedla rozproszone w dolinkach znajdujących swe ujścia w Dolinie Prądnika
w ciągu ostatnich kilku lat zamieniły się w prawdziwą turystyczną sypialnię dla gości, którzy chcą odwiedzić Ojcowski Park Narodowy i Wyżynę Olkuską. Jest bardzo
dogodną bazą wypadową na wycieczki piesze i rowerowe.
Szlaki Ojcowskiego
Parku Narodowego
Dzięki szlakom turystycznym można dotrzeć do najpiękniejszych miejsc na
terenie parku narodowego. Główny węzeł turystycznych dróg znajduje się w parku Zamkowym w centrum Ojcowa, chociaż najwięcej szlaków przecina miejsce
spotkania dolin Prądnika i Sąspowskiej. Większość przecinających Ojcowski Park
Narodowy szlaków to długodystansowe szlaki piesze łączące najciekawsze miejsca
Wyżyny Krakowsko-Częstochowskiej. Należą do nich Szlak Orlich Gniazd, biegnący z Krakowa do Częstochowy, oraz Szlak Warowni Jurajskich.
Szlak Orlich Gniazd, czerwony: Prądnik Korzkiewski – Prądnik Czajowski –
Wąwóz Smardzowicki – Brama Krakowska – Dolina Sąspowska (wylot) – park
zamkowy w Ojcowie – Kaplica na Wodzie – Młyn Boronia – Skamieniały Wędrowiec – Grodzisko – Dolina Zachwytu (wylot) – zamek Pieskowa Skała – Sułoszowa
(3 godz. 30 min).
Szlak Warowni Jurajskich, niebieski: Czajowice-Dąbrówka (parking) – wąwóz
Ciasne Skałki – Brama Krakowska – Dolina Sąspowska (wylot) – dalej wspólny
przebieg ze Szlakiem Orlich Gniazd do Grodziska – Skała (3 godz.).
Szlak Jaskini Ciemnej, zielony: Prądnik Ojcowski – Wąwóz Smardzowicki –
góra Okopy – Skała Barania – Góra Koronna (Jaskinia Ciemna i jaskinia Rękawica) – Dolina Prądnika (most na asfaltowej drodze w pobliżu Bramy Krakowskiej)
– willa Pod Koroną i Igła Deotymy – park Zamkowy – zamek w Ojcowie – parking
pod Złotą Górą – Dolina Sąspowska u podnóża Złotej Góry, węzeł ze szlakiem żółtym (1 godz. 45 min).
Szlak Dolinek Jurajskich, żółty: Prądnik Czajowski – Prądnik Ojcowski – Brama
Krakowska – Dolina Sąspowska (wylot) – wąwóz Jamki w Dolinie Sąspowskiej
231
– węzeł ze szlakiem zielonym – wąwóz Słupianka – wąwóz Koziarnia – Sąspów –
wierzchowina Wyżyny Olkuskiej (droga z Jerzmanowic do Ojcowa) – Dolina Prądnika – Maczuga Herkulesa – zamek Pieskowa Skała (3 godz. 45 min).
Do Groty Łokietka, czarny: parking pod Złotą Górą – zamek w Ojcowie – park
Zamkowy – Dolina Sąspowska (wylot) – Jonaszówka (punkt widokowy) – wąwóz
Ciasne Skałki – Jaskinia Łokietka (1 godz. 30 min).
Wycieczka wokół Ojcowskiego Parku Narodowego to kilkugodzinny spacer
pozwalający poznać najpiękniejsze miejsca w okolicy Ojcowa. Wycieczka rozpoczyna się i kończy na dużym parkingu pod Złotą Górą, leżącym przy drodze z Ojcowa
do Woli Kalinowskiej.
Szlaki: zielony – żółty – czarny – niebieski – zielony.
Początek i koniec wycieczki: Ojców.
Parking pod Złotą Górą – jedno z wygodnych miejsc do pozostawienia samochodu (jest tu też przystanek autobusowy; dojazd z Krakowa i Olkusza) i rozpoczęcia wycieczki po Ojcowskim Parku Narodowym. Obok znajduje się restauracja. Szlak zielony prowadzi drogą dojazdową do zatoczek parkingowych i kieruje wędrowców na ścieżkę prowadzącą w dół do Doliny Sąspowskiej.
Dolina Sąspowska – dziksza i węższa od Doliny Prądnika. Odchodzą od niej
na boki liczne wąwozy i mniejsze dolinki skalne. Największym z nich jest objęty
ścisłą ochroną wąwóz Jamki, usiany skałkami i licznymi skalnymi odgałęzieniami.
W górnej części Doliny Sąspowskiej zachowało się kilka starych drewnianych wiejskich chałup. Dolina prowadzi od wsi Sąspów do Ojcowa.
Wylot Doliny Sąspowskiej do Doliny Prądnika – jeden z głównych węzłów turystycznych Ojcowskiego Parku Narodowego. Przy węźle znajduje się
karczma, jak również kioski z pamiątkami. Zmieniamy szlak wędrówki na czarny.
Jonaszówka – samotna skała w południowej części wylotu Doliny Sąspowskiej z atrakcyjnym punktem widokowym na Ojców. Perspektywę zamyka skalna
grzęda z ruinami zamku w Ojcowie. Czarny szlak trawersuje Chełmową Górę powyżej dna Doliny Prądnika.
Wąwóz Ciasne Skałki – jeden z licznych wąwozów odchodzących od Doli-
232
ny Prądnika. Czarny szlak ma tutaj na pewnym odcinku wspólny przebieg z niebieskim.
Jaskinia Łokietka – jedna z wielu jaskiń w Ojcowskim Parku Narodowym (legenda w części opisowej); oświetlona. Jaskinia o łącznej długości 270 m podzielona
jest na trzy komory – Rycerską, Sypialnię (z Łożem Łokietka) i Kuchnię – połączone
korytarzami. Najdłuższy Korytarz Główny łączy Komorę (Salę) Rycerską z wejściem
do jaskini. Szata naciekowa niemal tu nie występuje. Z Jaskini Łokietka kierujemy
się ponownie do wąwozu Ciasne Skałki. Wracamy początkowo czarnym szlakiem,
a następnie niebieskim podążamy do wylotu wąwozu.
Brama Krakowska – skalna brama złożona z masywnych filarów skalnych; jedna z najbardziej znanych na terenie Ojcowskiego Parku Narodowego. Zmieniamy tu
szlak na czerwony, którym idziemy z biegiem Prądnika do Prądnika Ojcowskiego.
Wąwóz Smardzowicki – boczny wąwóz przecinający wschodni brzeg Doliny
Prądnika. U wylotu wąwozu rozpoczynamy wędrówkę zielonym szlakiem. To prawdziwie górski etap wycieczki, podczas którego pokonujemy progi i półki skalne.
Góra Okopy – wzniesienie nad Doliną Prądnika z punktem widokowym, z którego dobrze widoczne są inne zalesione wzgórza Ojcowskiego Parku Narodowego:
Góra Koronna, Chełmowa Góra i Złota Góra.
Rękawica i Jaskinia Ciemna – osobliwości i atrakcje parku narodowego położone na Górze Koronnej.
Igła Deotymy (Dolina Prądnika) – samotna skałka wapienna wyrastająca
z dna doliny. Nazwa pochodzi od pseudonimu literackiego Jadwigi Łuszczewskiej,
autorki wierszy i powieści historycznych (Panienka z okienka), która wypoczywała
w znajdującej się obok willi Pod Koroną. Zielony szlak prowadzi asfaltową drogą
dnem Doliny Prądnika aż do Bazaru Warszawskiego, zabytkowej willi przy południowej granicy parku Zamkowego.
Park Zamkowy – centrum dawnego uzdrowiska. Zielony szlak przecina park
aleją spacerową pomiędzy dawnymi hotelami Pod Kazimierzem i Pod Łokietkiem
do węzła szlaków przy moście na Prądniku. Dalej szerokimi schodami wyprowadza
na podejście pod zamek.
Zamek Ojcowski – jedno z Orlich Gniazd Wyżyny Krakowsko-Częstochowskiej. Brama wjazdowa wyprowadza na dziedziniec otoczony kamiennymi fundamentami dawnego zamku. Na ośmiobocznej zrekonstruowanej na starych murach
bastei znajduje się punkt widokowy.
Spod zamku trzeba podejść 1200 m na parking pod Złotą Górą początkowo
drogą, a następnie lasem po prawej stronie drogi.
233
Garść informacji
Dyrekcja Ojcowskiego Parku Narodowego Ojców 9, tel. 12 389 20 05,
www.ojcowskiparknarodowy.pl.
Stowarzyszenie Przyjaciół Ojcowa Ojców 15.
Bazar Warszawski tel. 12 389 20 02.
Muzeum im. prof. Władysława Szafera w Ojcowie Hotel Pod Łokietkiem,
tel. 12 389 20 40.
Muzeum Regionalne PTTK w Ojcowie Bazar Warszawski, tel. 12 389 20 10.
Zwiedzanie możliwe po zgłoszeniu w Biurze Obsługi Ruchu Turystycznego PTTK.
Jaskinia Łokietka na Chełmowej Górze tel. 12 389 20 27.
Jaskinia Ciemna na Górze Koronnej tel. 12 389 22 19.
Zamek Pieskowa Skała, Oddział Państwowych Zbiorów Sztuki na
Wawelu tel. 12 389 60 04, www.pieskowaskala.eu.
Pieniny leżą w Pienińskim Pasie Skałkowym, który dzieli Karpaty Zachodnie
na dwie prowincje: Karpaty Centralne i Zewnętrzne. Pieniński Pas Skałkowy to
wygięty ku północy łuk o długości blisko 600 km. Rozciąga się od Białych Karpat
na Słowacji, aż po Karpaty Marmaroskie na pograniczu rumuńsko-ukraińskim.
Pas ten zbudowany jest ze skał jurajskich i kredowych – głównie z wapieni i margli oraz zalegających w obniżeniach łupków, piaskowców i zlepieńców. Pieniński
Pas Skałkowy powstał w wyniku bardzo złożonych procesów geologicznych i zachodzących wieloetapowo procesów tektonicznych, które doprowadziły do nagromadzenia na szerokości od kilku do kilkunastu kilometrów osadów tworzonych
wcześniej w płytkim basenie morskim o szerokości kilkuset kilometrów. Tworzenie
się masywu przebiegało od początku ery mezozoicznej przez 250 mln lat do okresu
paleogenu 23 mln lat temu. W Polsce pas ten ciągnie się 50 km od okolic Nowego
Targu po okolice Piwnicznej i obejmuje Skalice Nowotarskie, Pieniny Spiskie, Pieniny Czorsztyńskie, Pieniny Właściwe i Małe Pieniny.
Pieniny to centralny pas wypiętrzenia Pienińskiego Pasa Skałkowego. Skały
podatne na wietrzenie tworzą przełęcze, dolinki, wąwozy, żleby i płaskie powierzchnie garbów. Z nimi kontrastują urwiska skalne, strzeliste turnie i samotne skałki zbudowane z twardych i odpornych wapieni jurajskich. Na pograniczu oprócz skał osadowych spotkać można skały wulkaniczne – produkt
intensywnych procesów geologicznych, jakie występowały w okresie formowania się masywów. Z wulkanicznych andezytów zbudowany jest szczyt Wdżar na
pograniczu Gorców i Pienin Czorsztyńskich, Jarmuty w Małych Pieninach oraz
szczyt Bryjarka na pograniczu Beskidu Sądeckiego i Małych Pienin. W dolinie
Białej Wody w Małych Pieninach występują też dwa skupiska skałek bazaltowych. Pozostałością wulkanizmu w rejonie Pienin są źródła mineralne Szczawnicy i Krościenka.
Pieniny to niezwykła skalista wyspa pośród morza łagodnych zaokrąglonych
szczytów Gorców, Beskidu Sądeckiego i Magury Spiskiej. Najbardziej zróżnicowaną krajobrazowo i najciekawszą grupę stanowią Pieniny Właściwe, rozdzielone głęboką przełomową doliną Dunajca.
Dzięki swojej budowie i specyficznym warunkom klimatycznym Pieniny są unikatowym siedliskiem wielu niespotykanych w sąsiednich masywach roślin i owadów. Do
endemitów pienińskich należą: pszonak pieniński, mniszek pieniński, chaber barwny,
rozchodnik ostry (odmiana wapienna), mokrzyca szczeciolistna i bylica piołun. Do ro-
236
ślin obecnych w Pieninach, których występowania nie potwierdzono w naszym regionie geograficznym, należy chryzantema Zawadzkiego.
Leżący po obu stronach granicy polsko-słowackiej Pieniński Park Narodowy powstał dla ochrony najbardziej interesującego przyrodniczo obszaru Pienin
Czorsztyńskich i Właściwych. Najcenniejszym obszarem parku jest grupa górska
Trzech Koron z najwyższą kulminacją skalnej piramidy Okrąglicy (982 m n.p.m.).
Wapienne podłoże i duże nasłonecznienie eksponowanych stoków sprzyjają rozwojowi w tym rejonie najcenniejszych zbiorowisk unikalnych roślin. Należą do
nich mniszek pieniński, mokrzyca szczeciolistna i traganek jasny. Pieniny są dla
wielu gatunków zwierząt najdalej na północ wysuniętą rubieżą występowania.
Bytują tu dwa śródziemnomorskie gatunki ptaków oraz aksamitka podkasaniec
– gatunek tropikalnego nietoperza. Największym skarbem jest świat owadów.
Dotychczasowe badania wykazały występowanie 6,5 tys. gatunków. Do najpiękniejszych przedstawicieli owadziego świata należą duże motyle niepylaki: apollo,
mnemozyna, i paź żeglarz. Niepylak apollo to jeden z zagrożonych wyginięciem
gatunków motyli, którego występowanie w Polsce stwierdzono tylko w Pieninach. Jezioro Czorsztyńskie i spowodowana jego powstaniem zmiana warunków
klimatycznych w Pieninach może być powodem nieodwracalnych zmian w ekosystemie. Czas pokaże, czy jego utworzenie nie okaże się zabójcze dla pienińskiej
przyrody.
Poznanie najpiękniejszych miejsc w parku umożliwiają szlaki turystyczne.
Przygotowane platformy widokowe na Okrąglicy i Sokolicy pozwalają spojrzeć nie
tylko na panoramę gór, ale i na świat pienińskiej przyrody tak bujnie rosnącej na
słonecznych południowych wapiennych stokach skalic. Szczególnym sposobem
zwiedzenia Pienin jest także przepłynięcie przełomem Dunajca ze Sromowców do
Szczawnicy; spływ trwa około 2 godz. 30 min. To siedem zakrętów na długości
15 km wśród skalnych masywów pienińskich szczytów i niezapomniane, zmieniające się w rytm zakoli rzeki krajobrazy. Skalne ściany opadają tu miejscami w wody
rzeki przepaściami o wysokości 300 m. Nieregularne koryto Dunajca ma w wielu
miejscach ciasne przewężenia, gdzie nurt rzeki gwałtownie przyspiesza. Jednym
z takich sławnych miejsc jest Zbójnicki Skok, gdzie koryto ma tylko 12 m szerokości. Po drodze, oprócz podziwiania fantastycznych form skalnych nad rzeką, posłuchać możemy barwnych opowieści flisaków. Gawędy z życia wzięte i legendy pienińskie dodają kolorytu mijanym miejscom, jak choćby skałom Siedmiu Mnichów
na zboczu słowackiej Holicy, Osobitej czy wyłaniającemu się zza zakrętu masywowi
Sokolicy.
237
Na urlop
Czorsztyn to popularna wieś letniskowa na zachodnim krańcu Pienin Czorsztyńskich. Leżąca nad Dunajcem część wsi została zalana wodami jeziora. Cenną zabytkową
zabudowę drewnianą przeniesiono do Kluszkowców (Osada Czorsztyn). Osada rozwinęła się u stóp zamku – strażnicy strzegącej królewskiego szlaku na Węgry wybudowanego przez Kazimierza Wielkiego w XIV w. Zamek przez stulecia był ważnym elementem
w systemie obronnym południowych granic Polski. Kres jego świetności przyniosło uderzenie pioruna i spowodowany nim pożar. Zachowały się resztki murów obwodowych,
dziedziniec zamku dolnego, Baszta Baranowskiego, część pomieszczeń zamku średniego
i fragment zamku górnego, na którym znajduje się platforma widokowa.
Zachowana baszta nosi nazwisko starosty czorsztyńskiego Jana Baranowskiego, który w latach 1620–1650 odnowił gotycki zamek. W piwnicach zamkowych
znajduje się mała ekspozycja muzealna zapoznająca z historią wsi i zamku.
Sromowce Niżne leżą dokładnie u stóp Trzech Koron, u wrót pienińskiego przełomu Dunajca. Tu kończy się asfalt i dalszą drogę da się odbyć już tylko pieszo lub rowerem.
Dzięki kładce rowerowo-pieszej przerzuconej nad Dunajcem można odwiedzić słowacką
Lechnicę i oddalony o 500 m w górę rzeki Czerwony Klasztor z pokamedulskim zespołem klasztornym. W Sromowcach Niżnych znajduje się także cenny zabytek sakralny.
Jest nim niewielki drewniany kościół św. Katarzyny z 1513 r. z dobudowanymi w XVII w.
wieżą, zakrystią i kruchtą. Całe cenne wyposażenie kościoła, poza amboną i dwoma obrazami, przeniesione zostało częściowo do nowego kościoła parafialnego, a częściowo do
Muzeum Diecezjalnego w Tarnowie. Najcenniejszy zabytek z kościoła, gotycki tryptyk
z kopią XIV-wiecznej figury Matki Boskiej z Dzieciątkiem (oryginał w muzeum) i malowanymi wizerunkami św. Barbary i św. Katarzyny w centrum, znajduje się w kościele parafialnym ponad ołtarzem. Na drzwiach przedstawieni są apostołowie, ojcowie kościoła,
święci męczennicy i męczennice oraz Matka Boska Bolesna i Chrystus.
Krościenko leży nad Dunajcem pomiędzy masywami Pienin, Gorców i Beskidu Sądeckiego. Układ ulic centrum z Rynkiem i wychodzącymi z niego uliczkami pochodzi z czasu lokacji miasta w 1348 r. przez króla Kazimierza Wielkiego.
W XIX w. po odkryciu w dolinie Szczawnego Potoku na Zawodziu źródeł wód mineralnych miasto rozpoczęło karierę uzdrowiskową. Zagospodarowanie wydajniejszych źródeł w pobliskiej Szczawnicy spowodowało utratę funkcji uzdrowiskowej.
Dzisiaj ogólnodostępne źródła mineralne, szczawy alkaliczno-słone Stefan, Michalina i Maria na Zawodziu, są tylko atrakcją turystyczną.
238
Najcenniejszy zabytek Krościenka to kościół Wszystkich Świętych zbudowany
w XIV w. i wielokrotnie przebudowywany, uszkodzony w wyniku silnego trzęsienia
ziemi w 1840 r. Południową pierzeję rynku zajmuje zespół XIX-wiecznej zabudowy
miejskiej Krościenka. Tworzą ją drewniane domy zwrócone szczytami do płyty rynku.
Na rynku jest też studzienka z pienińską wodą źródlaną Ziemróźką. Na Małym Rynku
u zbiegu ulic Jagiellońskiej i Mickiewicza wznosi się popiersie króla Władysława Jagiełły, którym w mieście uczczono 500-lecie zwycięstwa pod Grunwaldem. Na terenie
Krościenka znajdują się liczne kaplice. Najstarsze są: kaplica św. Rocha z 1723 r. w zachodniej części wsi przy ul. Jagiellońskiej i kaplica Przemienienia Pańskiego z 1710 r.
na Zawodziu przy ul. Zdrojowej. W Krościenku siedzibę ma dyrekcja Pienińskiego Parku Narodowego; w tym samym budynku mieści się wystawa przyrodnicza.
Szczawnica (zob. s. 124–128) to popularne uzdrowisko w dolinie potoku Grajcarek w pobliżu jego ujścia do Dunajca. Kariera Szczawnicy jako uzdrowiska rozpoczęła
się w XIX w. Największy rozkwit uzdrowiska przypadł na lata 1840–1876 i związany
jest z działalnością rodziny Szalayów. Do dzisiaj zachowały się liczne XIX-wieczne budynki dawnego uzdrowiska: Dom nad Zdrojami, Pałac, Łazienki, zabudowa ul. Jana
Wiktora oraz dwa parki zdrojowe: dolny w centrum miasta i górny w części uzdrowiskowej. W budynku XIX-wiecznego Pałacu nad Zdrojami mieści się Muzeum Pienińskie z ekspozycją poświęconą kulturze ludowej regionu i historii Szczawnicy. Znajduje
się tu sala poświęcona pisarzowi Janowi Wiktorowi. Jedną z turystycznych wizytówek
Szczawnicy stanowią biegnące wzdłuż Grajcarka bulwary, łączące centrum Szczawnicy
z Drogą Pienińską w przełomie Dunajca. Drogą tą prowadzi trakt rowerowo-pieszy
łączący Szczawnicę z Czerwonym Klasztorem i Lechnicą po słowackiej stronie granicy.
Wyciąg krzesełkowy na szczyt Palenicy to mechaniczne wspomaganie wycieczek
w Małe Pieniny. Zimą wwozi narciarzy na trasy zjazdowe na Palenicy i Szafranówce.
Największą atrakcją są dwie długie trasy zjazdowe z Palenicy, jedna dla zaawansowanych narciarzy, a druga łagodna, rodzinna.
Szlaki Pienińskiego
Parku Narodowego
Pieniny Właściwe były popularnym celem wycieczek przyjeżdżających do Krościenka i Szczawnicy gości już w XIX w. Pierwsze turystyczne trasy Towarzystwo
Tarzańskie wytyczyło w pierwszych latach XX w.
239
Niebieski: Czorsztyn – przełęcz Osice – Macelak (857 m n.p.m.) – przełęcz Trzy
Kopce – Czoło – przełęcz Szopka (780 m n.p.m.) – Siodło (dojście na galerię na
Okrąglicy) – polana Kosarzyska – Zamek Pieniński – polana Wyrobek – Bajków
Groń (początek Sokolej Perci) – Czerteż (774 m n.p.m.) – Czertezik – Sokolica
(747 m n.p.m.) – Szczawnica-Nowy Przewóz (przeprawa przez Dunajec; kwiecień–
październik) – schronisko Orlica w Szczawnicy (6 godz.). To główny szlak pieniński
przecinający całe Pieniny na osi wschód–zachód.
Żółty: Sromowce Niżne – schronisko PTTK Trzy Korony – Wąwóz Szopczański –
przełęcz Szopka – Bajków Groń – Krościenko (2 godz.).
Zielony: przełęcz Sosnów, węzeł ze szlakiem niebieskim na Sokolej Perci –
kaplica św. Kingi w Krościenku – Rynek w Krościenku – kaplica św. Rocha
w Krościenku – Toporzysko – Przełęcz Burzana – obniżenie między Czerteżem
a Czertezikiem na Sokolej Perci, węzeł z niebieskim szlakiem (2 godz.). Szlak
umożliwia zamknięcie pętli wycieczkowej z Krościenka oraz połączenie niebieskiego szlaku na Sokolej Perci w sezonie jesienno-zimowym, kiedy nieczynna
jest przeprawa łodzią przez Dunajec w Szczawnicy.
Zielony: Wąwóz Szopczański w Sromowcach Niżnych – przełęcz Wyżni Łazek –
polana Ligarki – węzeł z niebieskim szlakiem na przełęczy Kosarzyska (1 godz.
45 min). Szlak umożliwia wycieczkę okrężną ze Sromowiec Wyżnych na Okrąglicę.
Czerwony: węzeł z niebieskim szlakiem na przełęczy Trzy Kopce – Sromowce Wyżne-Kąty (30 min). Szlak pozwala zorganizować wycieczkę do Pienińskiego Parku
Narodowego ze Szczawnicy lub Krościenka, z której wraca się przełomem Dunajca
tratwami.
Wycieczka ze Sromowców Niżnych do Krościenka to piękna widokowa trasa dla
całej rodziny. Po drodze zdobywamy Okrąglicę, najwyższą skalicę masywu Trzech
Koron, gdzie znajduje się taras widokowy. Do miejsca rozpoczęcia wycieczki w Sromowcach Niżnych można dojechać autobusami komunikacji lokalnej, na przykład
z Krościenka, Szczawnicy (informacja i rozkład jazdy: www.pksgrupa.pl). Wejście do
Pienińskiego Parku Narodowego jest płatne; dodatkowo uiszcza się taksę za wejście
na platformę widokową.
Szlaki: żółty – niebieski – żółty.
240
Początek wycieczki: Sromowce Niżne; koniec wycieczki: Krościenko.
Pawilon Wystawienniczy Pienińskiego Parku Narodowego w Sromowcach Wyżnych – wejście na teren parku narodowego i kasa biletowa oraz niewielka ekspozycja prezentująca przyrodę parku. Żółty szlak doprowadza asfaltową
drogą z centrum wsi.
Schronisko Trzy Korony – zbudowany w 1930 r. u wylotu Wąwozu Szopczańskiego budynek przetrwał szczęśliwie II wojnę światową i po rozbudowie i modernizacji nadal służy turystom na pienińskim szlaku.
Wąwóz Szopczański – głęboka dolina Szopczańskiego Potoku wypreparowana przez erozję w miękkich warstwach skał osadowych. Rozdziela stoki masywu
Trzech Koron i Podskalniej. To jedno z wielu na terenie parku narodowego osobliwych siedlisk roślin ciepłolubnych, które upodobały sobie środowisko osłoniętych
od wiatrów skał wapiennych. Krajobraz wąwozu kształtują pionowe ściany, urwiska i boczne wąskie żleby i dolinki. Czeka nas strome, ale krótkie podejście pod
przełęcz Szopka.
Przełęcz Szopka (780 m n.p.m.) – przełęcz nazywana również Chwała Bogu,
która oddziela masyw Trzech Koron od grzbietu Macelaka. Prowadziła przez nią
główna droga z Krościenka do Sromowiec, odcinek górskiego traktu na Słowację
i Węgry. Na przełęczy leży piękna widokowa polana Szopka, jedno z cenniejszych
zbiorowisk roślin w Pieninach. Zmieniamy szlak żółty na niebieski, a przed nami
ostre podejście na stoki masywu Trzech Koron. Szlak dochodzi do tzw. Siodła, skąd
prowadzi płatne dojście po metalowych galeriach na Okrąglicę (bilet uprawnia także do wejścia na punkt widokowy na Sokolicy, który nie leży na trasie opisywanej
wycieczki).
Okrąglica (982 m n.p.m.) – najwyższa z pięciu skalic z platformą widokową.
Widać stąd całe Pasmo Radziejowej w Beskidzie Sądeckim, Małe Pieniny, Magurę Spiską, całe Pieniny Właściwe, cały łańcuch Tatr, Pieniny Spiskie z Jeziorem
Czorsztyńskim, Pasmo Lubania w Gorcach; daleko w tle widać także Babią Górę.
Polana Kosarzyska (821–880 m n.p.m.) – polana na przełęczy o tej samej
nazwie, rozdzielającej Trzy Korony od Ostrego Wierchu (851 m n.p.m.).
Zamek Pieniny – ruiny warowni pod Zamkową Górą w sercu Pienin Właściwych,
której historia sięga 2. poł. XIII w.; budowniczym zamku był prawdopodobnie Bolesław Wstydliwy. Wzniesiono go na półce skalnej nad urwistą doliną Pienińskiego Potoku. W XIX i XX w. w miejscu tym, związanym legendami ze św. Kingą, przebywali
241
pustelnicy, będąc jedną z ówczesnych atrakcji. W niszy skalnej znajduje się figurka
świętej. Z zamku roztacza się ograniczony widok na Pieninki i Pasmo Lubania.
Polana Wyrobek – łąka pienińska w sercu Pienin Właściwych w górnym odcinku doliny Pienińskiego Potoku, który na wypłaszczeniu terenu w dolnej części tworzy
rozlewisko. Łąkę porastają rzadkie gatunki roślin; w czerwcu zakwitają tu storczyki.
Znajdziemy tu miejsce na odpoczynek z ławkami i punkt czerpania wody z potoku.
Z polany łagodne podejście prowadzi na grzbiet Pieninek.
Bajków Groń – zalesiona kulminacja Pieninek bez widoków. Pod szczytem, przez
który nie prowadzą turystyczne trasy, znajduje się węzeł szlaków, gdzie opuszczamy
szlak niebieski i kontynuujemy wycieczkę żółtym w kierunku Krościenka.
Krościenko – miasto u stóp Beskidu Sądeckiego, Gorców i Pienin. Żółty szlak
sprowadza przez zagajniki rozdzielające polany na północnych stokach Pieninek. Z odkrytych miejsc roztaczają się ładne widoki na miasto na tle doliny Dunajca i Pasma
Lubania. Po wejściu między zabudowania przechodzimy obok pracowni malarskiej
jednego z lokalnych artystów, a następnie przed zejściem do głównej drogi mijamy
XVIII-wieczną kaplicę św. Rocha (zob. s. 128).
Garść informacji
Pieniński Park Narodowy Jagiellońska 107B, Krościenko, tel. 18 262 56 01.
Informacja Turystyczna Rynek 32, Krościenko, tel. 18 262 33 04.
Polskie Stowarzyszenie Flisaków Pienińskich Kąty 14, Sromowce Wyżne,
tel. 18 262 97 21.
Muzeum Pienińskie im. Józefa Szalaya w Szczawnicy pl. J. Dietla 2,
tel. 18 262 22 58.
Pomiędzy ujściami Łupawy i Łeby rozciąga się najdziksze 35 km polskiego
wybrzeża Bałtyku. Ten niezamieszkany teren należy w całości do przyrody. Tu na
plażach można spotkać odpoczywające foki, a w przybrzeżnych wodach morświny,
czyli bałtyckie walenie spokrewnione z delfinami. To najpiękniejszy i najbardziej
zróżnicowany odcinek wybrzeża nad polskim Bałtykiem. Tworzą go leśne i wydmowe mierzeje oddzielające od morza nadbrzeżne jeziora Gardno i Łebsko oraz
niewielkie Dołgie Małe i Wielkie. Jeziora nadmorskie w przeszłości były zatokami
Morza Bałtyckiego. Powstały po ustąpieniu lodowca, kiedy wody morza podniosły się i wdarły głęboko w ląd. Stopniowo jednak morze się cofało, ale w nadmorskich zagłębieniach terenu pozostały mniejsze i większe zatoki. Kiedyś południowe
wybrzeże miało bardziej urozmaiconą linię brzegową. Zaczęło się wyrównywać za
sprawą zachodniego prądu bałtyckiego, który omywał brzegi. Niesiony przez niego piach osadzał się na krawędziach zatok, tworząc mierzeje. W budowie mierzei
pomagały także osady uchodzących do zatok rzek. W efekcie końcowym powiększające się mierzeje zamknęły morskie zatoki, dając początek płytkim przybrzeżnym jeziorom. Dzięki zasilaniu słodką wodą spływającą z rzek, odpływowi wód do
morza oraz sprzyjającemu niskiemu parowaniu klimatowi słone zatoki zamieniły
się w słodkowodne akweny. Silny nadmorski wiatr ukształtował wydmowy kraj
obraz mierzei, tworząc w wielu miejscach prawdziwie górskie pejzaże, usypując
w sąsiedztwie morza wydmy sięgające 50 m n.p.m. Proces osadzania się materiału mineralnego na mierzejach trwa nadal, współzawodnicząc z siłami niszczycielskimi sztormów, które napierają na cienką barierę mierzei. Piaszczyste mierzeje,
szczególnie w swych niższych partiach, pokrywały się warstwą gleby, co sprzyjało
rozwojowi roślinności. Wyższe obszary wydm do dzisiaj bronią się przed ekspansją
otaczającego je lasu. We wschodniej części wysokie wydmy z Łącką Górą (42 m
n.p.m.) dodatkowo przesuwają się z prędkością kilkunastu metrów rocznie, zajmując nowe obszary, co skutkuje systematycznym zasypywaniem nowych partii
nadmorskiego lasu. Przywalane piaskiem drzewa giną powoli pod coraz grubszą
jego warstwą. W końcu ponad powierzchnią wiecznie poruszającego się piasku
sterczą tylko suche kikuty. Pod Łącką Górą znajduje się zasypana słowińska wieś
Łącko. W przeszłości również sama Łeba położona w sąsiedztwie ruchomych wydm
musiała uciekać w bezpieczniejsze miejsce, na którym dzisiaj leży. Pozostałością
tzw. Starej Łeby są ruiny kościoła w lesie niedaleko wsi Rąbka. Jeziora zatokowe
charakteryzują się pewnym zasoleniem, co jest spowodowane wpychaniem wody
244
morskiej przez ujścia rzek, czyli tzw. cofką. Sprzyja to powstaniu oryginalnego ekosystemu, w którym reprezentowane są zarówno gatunki roślin tolerujących sól, jak
i tych, których rozwój wiąże się ze środowiskiem słodkowodnym. Brzegi płytkich
jezior pokrywają szerokie pasy trzcinowisk. Dodatkowo z brzegami od strony południowej sąsiadują rozległe obszary mokradeł i torfowisk, które wyznaczają dawny
zasięg morskich zatok. Stwarza to idealne warunki do gniazdowania i żerowania
licznych gatunków ptaków.
Nagromadzenie przyrodniczych osobliwości na niewielkim obszarze leżało
u podstaw podjęcia decyzji o ochronie prawnej. Cały odcinek wybrzeża od Łeby po
Rowy wraz z jeziorami i leżącymi na południe od nich podmokłymi łąkami oraz lasami należy do Słowińskiego Parku Narodowego, który od 1977 r. jest jednym z rezerwatów biosfery UNESCO. W granicach parku znajdują się także liczne obszary
ochrony ścisłej obejmujące najcenniejsze przyrodniczo tereny parku. Największym z nich jest Mierzeja, rozciągnięta od Rowów po Rąbkę, chroniąca pas wydm
o różnym stopniu pokrycia roślinnością: od ruchomych po całkowicie zalesione.
Najwięcej obszarów ochrony ścisłej chroni miejsca gniazdowania ptaków w pasie
nadjeziornych mokradeł i jeziornych trzcinowisk. Największe z nich to Klukowe
Lęgi, Gackie Lęgi i Gardnieńskie Lęgi. Z pewnością zaciekawi nas OOŚ Moroszka
pod wsią Kluki, który chroni podmokły obszar, gdzie występuje malina moroszka,
rzadki w Polsce gatunek dzikiej maliny w kolorze żółtym, relikt okresu lodowcowego, powszechnie występujący na przykład w Skandynawii (norweskie molte).
W parku można dokładnie zaobserwować ekspansję roślinności na wydmy.
Do pierwszych roślin pojawiających się na plażach należą słonorośla (honkenia
piaskowa i rukwiel nadmorska), które są odporne na oddziaływanie wody morskiej. Krawędzie plaży porastają gatunki pionierskich traw, takich jak wydmuszyca
piaskowa czy piaskownica zwyczajna. Tworzą grunt pod kolejne, mniej odporne
gatunki traw i roślin, w tym mikołajki nadmorskie. Na tak przygotowanym gruncie mogą już rosnąć wrzos pospolity czy bażyna czarna. Wzmacniając i użyźniając
grunt, tworzą warunki pozwalające na wzrost sosen. W ten sposób rozpoczyna się
tworzenie wydmowych borów sosnowych.
Łebsko to pod względem powierzchni trzecie po Śniardwach i Mamrach jezioro w Polsce. Jego ogrom w pełni podziwiać można z Łąckiej Góry – najwyższej ruchomej wydmy we wschodniej części Mierzei Łebskiej. Jezioro przy swej
rozległej powierzchni ma zaledwie niewiele ponad 6 m w najgłębszym miejscu.
W zasadzie jednak jego średnia głębokość wynosi tylko 2,5 m. Tyle osiąga w najgłębszym miejscu prawie 3 razy mniejsze Gardno, położone na zachód od jeziora
245
Łebsko. Na Gardnie znajduje się Wyspa Kamienna utworzona z głazów narzutowych. Wraz z pasem wody wokół jest najmniejszym obszarem ochrony ścisłej
w parku; to miejsce lęgowe kormoranów i mew. Wody Łebska i Gardna są częściowo dopuszczone dla rekreacji wodnej w okolicach wsi letniskowych, między
innymi Żarnowskiej pod Łebą i Gardny Wielkiej. W tej drugiej wsi znajduje się
nawet duży ośrodek żeglarski zajmujący się między innymi szkoleniami.
Wokół parku narodowego rozciąga się również interesująca przyrodniczo i krajoznawczo strefa ochronna. Do najciekawszych miejsc na jej obszarze należy potężny wał moreny czołowej, którego podnóżem płynie rzeka Łupawa. Kulminacją
moreny jest góra Rowokół (115 m n.p.m.), charakterystyczny i dobrze widoczny
z daleka element słowińskiego pejzażu. Widoczna również z morza pełniła kiedyś
funkcję naturalnego znaku nawigacyjnego dla statków. W czasach pogańskich było
to miejsce kultu, którym pozostało, jak wiele tego typu miejsc, również po przyjęciu chrześcijaństwa. W okresie średniowiecza znajdowało się tam sanktuarium
Matki Boskiej, którego ślady w postaci murów niezidentyfikowanych budowli zobaczyć można do dzisiaj. Dominujące w krajobrazie wzgórze za sprawą wieży widokowej jest jednym z najpopularniejszych miejsc odwiedzanych przez turystów.
Rowokół wraz z fragmentem moreny znajduje się w granicach rezerwatu, na którego teren wejście jest płatne. Jeśli mówimy o punktach widokowych, to na terenie
Słowińskiego Parku Narodowego poza Łącką Górą na wydmach ruchomych znajduje się jeszcze galeria widokowa w latarni morskiej na pokrytej lasem Wydmie
Czołpińskiej na Mierzei Gardnieńsko-Łebskiej na północny zachód od brzegów
jeziora Łebsko. Na terenie Słowińskiego Parku Narodowego na obszarach mokradeł i trzcinowisk dostrzeżemy także liczne pomosty i wieże widokowe ułatwiające
obserwację ptaków.
Na urlop
Wokół Słowińskiego Parku Narodowego rozwinęły się mniejsze i większe miejscowości wypoczynkowe. Popularność turystyki wiejskiej wzmogła zainteresowanie wypoczynkiem na łonie natury we wsiach leżących nad Łebskiem i Gardnem.
Ten rodzaj urlopowania preferują rodziny z dużych miast, szukające miejsc na odpoczynek na łonie natury z dala od zgiełku zatłoczonych deptaków i ulic. Magia
Bałtyku i jego plaż wciąż jednak powoduje, że najpopularniejszymi miejscowościami, do których przyjeżdżają od wielu dziesięcioleci turyści, są Łeba i Rowy.
246
Łeba to największa miejscowość wypoczynkowa z dostępem do Słowińskiego
Parku Narodowego. Położona u ujścia rzeki Łeby w sezonie letnim pęka w szwach.
Łeba jednak chce i ma czym przyciągnąć turystów zarówno na wiosnę czy jesienią,
jak i zimą. Do spędzenia tu czasu, niekoniecznie podczas wakacji, zachęcają takie
imprezy jak grudniowy Festiwal Pomuchla. Po kaszubsku pomuchlem nazywany jest
dorsz bałtycki, z którego potrawy są główną atrakcją imprezy. Zima nad morzem jest
równie piękna. Niezwykłych wrażeń dostarcza widok zamarzniętej tafli jeziora Łebsko lub ośnieżonych wydm Słowińskiego Parku Narodowego. Centrum Łeby skupia
się w sąsiedztwie portu rybackiego. Niektóre uliczki zachowały klimat dawnego portowego miasteczka. W jednym z takich zakątków Łeby znajduje się barokowy kościół
z końca XVII w. Wzdłuż portowej promenady zachował się zespół dawnej rybackiej
zabudowy złożony z małych domków odwróconych szczytami w kierunku portowego
kanału. Przy nabrzeżach stoją kutry rybackie i statki turystyczne. Można stąd wypłynąć w morze stylizowanym galeonem, łodzią wikingów czy inną jednostką pływającą. Miejscowi rybacy proponują też morskie połowy pod okiem zawodowców. Po zachodniej stronie kanału portowego znajduje się nowoczesna przystań, gdzie cumują
morskie jachty i łodzie motorowe. Długi betonowy falochron u wejścia do portu pełni
funkcję spacerowego molo. Miasto od plaży oddziela pas nadmorskiego lasu. Ponad
baldachimem koron drzew wynurza się tu wieża przypominającego zameczek dawnego Domu Zdrojowego wybudowanego na początku XX w., dzisiaj ekskluzywnego
hotelu. Do atrakcji nie tylko urlopowych należy Muzeum „Motyle Świata” ze zbiorem
kilku tysięcy motyli ze wszystkich stref klimatycznych. Prehistoryczną faunę można
podziwiać w Łeba Parku położonym na granicy Łeby i Nowęcina. Znajdują się tu
naturalnej wielkości modele gadów z okresu kredy i jury, zwierzęta z epoki lodowej
oraz prezentacja życia przodków współczesnego człowieka, a także wystawa skamieniałości i minerałów.
Ciągnące się kilkadziesiąt kilometrów na wschód i zachód od ujścia rzeki Łeby
plaże to jeden z największych skarbów miasta. Dzika plaża po zachodniej stronie aż
do ujścia Łupawy w Rowach niemal w całości leży w granicach Słowińskiego Parku Narodowego. To miejsce wieczornych spacerów, marszów nordic walking i powrotów z wycieczki na ruchome wydmy, najbardziej popularny cel turystycznych
wypraw przyjeżdżających do miasta gości. Z Łeby na Łącką Górę prowadzi szlak
turystyczny, który po przejściu Łąckiej Góry, najwyższego wzniesienia ruchomych
wydm, kieruje się przez mierzeję ku plaży. Militarną atrakcję na jego trasie stanowi
dawny niemiecki poligon doświadczalny rakiet V-2 w Rąbce.
Rowy to wieś rybacka leżąca przy zachodniej granicy Słowińskiego Parku Na-
247
rodowego u ujścia Łupawy. Centrum skupione jest w okolicy małego, ale rozbudowującego się portu rybackiego. Jest tu wszystko, co kojarzy się z nadmorską miejscowością wypoczynkową: deptak, bulwar, sklepy, restauracje, kafejki i smażalnie.
Główna ulica i deptak to miejsca w sezonie raczej tłoczne, ale wystarczy odejść
kilkadziesiąt metrów i gwar znika. Najpiękniejszym zakątkiem jest część Rowów
położona na zachód od portu. Tu, w wydmowym lesie sosnowym, rozłożyły się już
dawno ośrodki wypoczynkowe: domy, pawilony, zespoły domków kempingowych.
Równie urokliwy zakątek to niewielki fragment we wschodniej części Rowów nad
Łupawą, przy granicy ze Słowińskim Parkiem Narodowym. Królują tu małe pensjonaty, z których kilka opiera się o nadmorskie wydmy. Ostatnio wieś intensywnie
rozbudowuje się w kierunku południowym wzdłuż drogi dojazdowej. Elementem
historycznym zabudowy jest kamienny kościółek zbudowany w 1856 r. na miejscu
rozebranej XIII-wiecznej świątyni. Wśród sosnowego lasu prowadzą tędy szlaki turystyczne: Północny Szlak Słowińskiego Parku Narodowego i okrężny Rowy–jezioro Dołgie Wielkie–Rowy. Wyprowadzają piechurów na punkty widokowe nad jeziorem Gardno, skąd obserwować można życie ptactwa wodnego. W tle ponad wodami jeziora widać zamgloną sylwetkę Rowokołu. Brzegami jeziora Gardno można
dalej dojść do wsi Gardna Wielka i zdobyć szczyt góry Rowokół, ale wygodniej jest
dojechać do Smołdzina, skąd na szczyt dojdziemy w pół godziny.
Kluki, dawna osada rybacka na zachodnim brzegu Łebska, to wieś i skansen
w jednym. Jest unikatowym zespołem budownictwa ryglowego na polskim wybrzeżu.
W samym centrum wśród drzew znajduje się Muzeum Wsi Słowińskiej, obchodzące
niedawno swoje 50-lecie. Trzy zachowane w Klukach oryginalne zagrody uzupełniono
budynkami i obiektami pochodzącymi z innych wsi. Dzisiaj w skansenie eksponowanych jest dwadzieścia obiektów z wyposażeniem, a najstarszy pochodzi z XVIII w. To
niezwykle malowniczy zespół wiejskiej zabudowy. Odbywają się tu w sezonie imprezy
kulturalne. Tutaj też wypieka się słowiński chleb według oryginalnej receptury. Do wypieku służą dwa piece chlebowe znajdujące się na terenie skansenu. Poza skansenem
Kluki to także zwykła wieś.
Smołdziński Las to wieś letniskowa położona pomiędzy jeziorami Łebsko
i Gardno. Do licznych kwater agroturystycznych, pensjonatów i kilku ośrodków
wypoczynkowych przyciąga bliskość brzegu morza oraz jezior. Jest bardzo dobrym
punktem organizacji wycieczek po całym Słowińskim Parku Narodowym ze względu na położenie w sąsiedztwie jego środkowej części. Przechodzą tędy liczne szlaki
turystyki pieszej i rowerowej.
Smołdzino leży nad Łupawą u stóp Rowokołu w pewnym oddaleniu od granic
248
Słowińskiego Parku Narodowego. Na górę Rowokół prowadzi z centrum okrężna
ścieżka przyrodnicza. We wsi wznosi się interesujący kościół z 1632 r. z zachowanym polichromowanym stropem kasetonowym z XVII w. i cennym wyposażeniem;
ołtarz ozdabiają portrety fundatorki kościoła księżnej Anny de Croy, córki księcia
pomorskiego Bogusława XIII, i jej syna Ernesta Bogusława, późniejszego biskupa
kamieńskiego. We wsi znajduje się Muzeum Słowińskiego Parku Narodowego oraz
udostępniona do zwiedzania elektrownia wodna na Łupawie.
Gardna Wielka leży na południowym brzegu jeziora Gardno. To popularna wieś
letniskowa i ośrodek żeglarski (centrum szkolenia windsurfingowego). We wsi znajduje się neogotycki kościół zbudowany na murach romańskiego kościoła z 1282 r.
Wieś jest dobrą bazą wypadową na wycieczki w zachodnią część Słowińskiego Parku
Narodowego, położoną blisko Słupska, głównego miasta Pobrzeża Słowińskiego.
Izbica, Gać i Żarnowska to wsie rybackie położone na południowych brzegach Łebska. W Gaci znajduje się ujście Łeby do jeziora. Dzisiaj są kameralnymi
letniskami z dostępem do szlaków turystycznych SPN.
Szlaki Słowińskiego
Parku Narodowego
Zwiedzanie terenu parku i jego atrakcji przyrodniczych i krajoznawczych
umożliwiają szlaki turystyczne PTTK oraz ścieżki przyrodnicze.
Północny, czerwony: Łeba – Rąbka – Łącka Góra – plaża – Wydma Czołpińska –
Czołpino – jezioro Dołgie Wielkie – jezioro Dołgie Małe – jezioro Gardno – Rowy
(36,5 km). Szlak najczęściej pokonywany we wschodnim i zachodnim odcinku
w rejonie Łeby oraz Rowów i Czołpina. Po obfitych opadach oraz na wiosnę i jesienią fragmenty w zagłębieniach terenu zalewane są wodą.
Południowy, żółty: Łeba – Żarnowska – Gać – Izbica – Lisia Góra – Kluki – Łokciowe – Smołdzino – Gardna Wielka (38 km).
Północny i południowy to dwa główne szlaki turystyczne Słowińskiego Parku Narodowego. Trasą szlaku południowego prowadzi też rowerowy żółty szlak, który w miejscach trudniejszych terenowo przebiega nieco inaczej. Szlaki główne powiązane są ze
249
sobą łącznikowymi, ułatwiającymi wycieczki w rejonie Rowów, Smołdzina, Gardnej
Wielkiej i Czołpina.
Zielony: Rowy – brzeg jeziora Gardno – jezioro Dołgie Wielkie – brzeg Bałtyku –
plaża – Rowy (18 km).
Zielony: Łeba – Rąbka – Łącka Góra – plaża – Łeba (18 km).
Niebieski: Czołpino – latarnia morska – plaża – Czołpino (5 km).
Czarne łącznikowe: połączenie brzegu morza ze szlakami w Rowach, nad jeziorem Gardno i w Rąbce (wyrzutnie V-2) (0,5–1 km).
Czarny: Gardna Wielka – most na Łupawie – węzeł szlaków przy północno-wschodnim brzegu Gardna (4,5 km).
Czarny: Smołdzino – węzeł szlaków nad jeziorem Dołgie Wielkie (6 km).
Wycieczkę na Wydmę Czołpińską można polecić o każdej porze roku. Jej zaletą,
zwłaszcza latem, są mniejsze tłumy na szlaku niż na Łącką Górę, a widoki podobne.
Na trasie możemy podziwiać różne typy krajobrazów i wszystkie etapy tworzenia
się wydmowych ekosystemów roślinnych.
Szlaki: niebieski – bez szlaku (plaża) – czerwony.
Dystans: 9 km.
Początek i koniec wycieczki: parking leśny w Czołpinie.
Parking w Czołpinie – duży parking przy granicy Słowińskiego Parku Narodowego, zlokalizowany przy węźle szlaków turystycznych, w tym pieszych. Rozpoczynamy wycieczkę niebieskim szlakiem.
Lasy wydmowe – szlak prowadzi wśród różnych typów porastających park
narodowy zbiorowisk leśnych. Na niżej położonych podmokłych terenach dominują buczyny i dąbrowy, wyżej bory sosnowe z polami wrzosowisk.
Latarnia morska – budowla wzniesiona w 1875 r. na najwyższej zalesionej
wydmie Słowińskiego Parku Narodowego. Z galerii widokowej roztacza się panorama okolicy z obszarem ruchomych Wydm Czołpińskich na pierwszym planie i leżącymi dalej na wschód Górami Sowimi oraz rozdzielonymi mierzeją taflami Bałtyku
i jeziora Łebsko.
250
Plaża – szlak przez wydmowy las wyprowadza na plażę, na której opuszczamy
szlak kierujący się na zachód. Idziemy około 3 km plażą bez szlaku do charakterystycznego dużego drewnianego drogowskazu wyznaczającego kierunki do Rowów,
Łeby i na Wydmy Czołpińskie. Tutaj wkraczamy na czerwony szlak.
Wydmy Czołpińskie – drugi duży obszar ruchomych wydm. Najwyższa Wydma Czołpińska o wysokości 40 m n.p.m. jest już częściowo ustabilizowana dzięki
roślinności. Czerwony szlak przecina pasmo u jej stóp. Po opuszczeniu wydm czerwony szlak wchodzi w las, którym doprowadza do parkingu w Czołpinie.
Garść informacji
Słowiński Park Narodowy Bohaterów Warszawy 1A, Smołdzino,
tel. 59 811 72 04, http://slowinskipn.pl.
Lokalna Organizacja Turystyczna Łeba ul. 11 Listopada 5a, Łeba,
tel. 59 866 16 23, www.lotleba.pl.
Sezonowy punkt informacji turystycznej Nadmorska 17, Rowy,
tel. 59 814 18 18, www.rowy.pl.
Góry Świętokrzyskie uznawane są za góry w zasadzie tylko ze względu na ich
geologiczną przeszłość, bo tylko jedno z pasm swymi dwoma najwyższymi wierzchołkami – Łysicą i Agatą – przekracza wysokość 600 m n.p.m.
Góry Świętokrzyskie to najwyżej wzniesiony obszar Wyżyny Kieleckiej. Są górami rusztowymi o układzie pasmowym. Tworzy je kilkanaście pasm ułożonych
jedno za drugim i obok siebie na osi południowy wschód–północny zachód. Pasma
rozdzielone są obniżeniami niepokrywającymi się w pełni z siecią rzek i potoków.
Obszar, na którym leżą, był wypiętrzany czterokrotnie podczas wielkich orogenez,
kształtujących góry na całym świecie. Mniej więcej 500 mln lat temu wypiętrzyły
się z morza podczas ruchów górotwórczych, nazwanych sandomierskimi. Kolejne
wydźwignięcie masywu nastąpiło 100 mln lat później podczas kaledońskich ruchów górotwórczych. Najwyżej w dziejach wyniosła je orogeneza hercyńska około
320 mln lat temu. To jej zawdzięczamy ich dzisiejszy układ. Przez kolejne miliony
lat góry podlegały procesom denudacji, czyli obniżania. Alpejskie ruchy górotwórcze w paleogenie nie spowodowały większych zmian w Górach Świętokrzyskich,
doprowadzając jedynie do ustąpienia wód morza, które wlało się na ich terytorium
w okresie poprzednim. Około 20 mln lat temu po raz ostatni południową część dzisiejszych gór zajęło płytkie i ciepłe morze, którego osady wytworzyły pokłady skał
wapiennych i gipsu. Proces gwałtownego niszczenia górotworu nastąpił w okresie
zlodowaceń zakończonym około 10 tys. lat temu. Podczas najstarszego zlodowacenia południowopolskiego lądolód miał największy zasięg, docierając aż do podnóża
Karpat i Sudetów. Gruba pokrywa lodowa nie zdołała jednak zakryć w całości Gór
Świętokrzyskich, których najwyższe szczyty wystawały ponad warstwą lodu (nunataki). Przez cały okres lodowcowy skały Gór Świętokrzyskich ulegały gwałtownemu
rozpadowi w wyniku oddziaływania niskich temperatur. Pozostałością tego procesu są głazowiska w najwyższych pasmach Gór Świętokrzyskich.
To góry wyjątkowe pod względem geologicznym, ponieważ na ich niewielkim
obszarze zaobserwować można niemal całą historię kształtowania się skorupy ziemskiej od okresu kambryjskiego po okres polodowcowy. Góry Świętokrzyskie były
wielokrotnie w swych dziejach fałdowane, wypiętrzane, zalewane przez morza i poddawane wszystkim znanym procesom geologicznym. Nie trzeba wykonywać głębokich odwiertów, żeby dotrzeć do warstw najwcześniejszych. W wielu miejscach na
terenie Gór Świętokrzyskich doszło w wyniku trwających miliony lat procesów do
przemieszczania się warstw, których efektem jest na przykład położenie warstw naj-
254
starszych skał kambryjskich na samej powierzchni. Rejon ten stał się więc rajem dla
naukowców oraz osób zafascynowanych geologią i skamieniałościami.
Pierwszymi ludźmi, którzy odnajdowali na terenie Gór Świętokrzyskich skalne skarby, byli górnicy. Już w okresie prehistorycznym pozyskiwano z kopalni
w Krzemionkach Opatowskich i obrabiano na miejscu krzemień pasiasty, a nieco
później wydobywano rudę żelaza i wytapiano z niej w prymitywnych piecach dymarkowych żelazo w rejonie Nowej Słupi. Od późnego średniowiecza bogactwa mineralne Gór Świętokrzyskich przyczyniły się do powstania Staropolskiego Okręgu
Przemysłowego. Na przełomie XVIII i XIX w. powstały w regionie pierwsze nowoczesne huty i walcownie, których spadkobiercami są współczesne zakłady, między
innymi w Stąporkowie, Suchedniowie, Skarżysku-Kamiennej, Starachowicach czy
Ostrowcu Świętokrzyskim. Wiele historycznych zakładów już nie istnieje, ale pozostały po nich ruiny hal, wielkich pieców, jak również jeziora zaporowe.
Bogactwa naturalne, które leżały u podstaw rozwoju Gór Świętokrzyskich,
przyczyniły się również do dewastacji ich przyrody. W wyniku uprzemysłowienia
i powstania wielu fabryk góry zostały prawie zupełnie wylesione. Proces intensywnego pozyskiwania materiału opałowego do hut trwał jeszcze do połowy XX w. Na
zdjęciach z lat 60. w miejscach, gdzie dzisiaj już odrodziły się lasy, widoczne są
nagie stoki i skały. Jedyną z tego korzyścią było powstanie wspaniałych punktów
widokowych, które dzisiaj już zarosły.
Jednym z nielicznych obszarów, który ustrzegł się przed ingerencją człowieka,
są Łysogóry – najwyższe pasmo Gór Świętokrzyskich – i ich sąsiedztwo. Piękno tego
rejonu i szumiącej tu Puszczy Jodłowej opiewał w swych utworach Stefan Żeromski.
Upominali się o ochronę przyrodnicy. W okresie międzywojennym powstały pierwsze rezerwaty przyrody, a w całym rejonie zakazano wyrębu. W 1950 r. powstał tu
Świętokrzyski Park Narodowy. Dzisiaj obejmuje on pasmo Łysogór, Pasmo Klonowskie oraz doliny: Czarnej Wody, Dębniańską i Wilkowską. Do parku należą również
enklawy poza zwartym obszarem: Chełmowa Góra, Las Serwis i Skarpa Zapusty. Lasy
będące pod ochroną Świętokrzyskiego Parku Narodowego ciągną się dalej, obejmując także Pasmo Bielińskie i Pasmo Jeleniowskie, które jest drugim pod względem
wysokości pasmem w Górach Świętokrzyskich. Świętokrzyski Park Narodowy otaczają wokół parki krajobrazowe: Jeleniowski, Cisowsko-Orłowiński, Sieradowicki
i Suchedniowsko-Oblęgorski, pełniące funkcję jego otuliny.
Na terenie Świętokrzyskiego Parku Narodowego znajdują się trzy obszary
ochrony ścisłej: największy OOŚ Łysica rozciąga się na wierzchowinie i podszczytowych partiach lasu zachodniej części Łysogór; OOŚ Święty Krzyż obejmuje szczyt
255
Łysej Góry z zespołem klasztornym Świętego Krzyża i lasami na stokach; najmniejszy OOŚ Czarny Las ciągnie się zaś w dolinie pomiędzy Łysicą a Miejską Górą,
chroniąc podmokły las mieszany z udziałem olszy czarnej, lipy drobnolistnej, buka
i jodły; przepływa przezeń Czarna Rzeka.
Największym skarbem parku są zespoły naturalnych lasów: jodłowych borów
mieszanych, buczyny karpackiej i jarzębiny świętokrzyskiej. Jodły i buki osiągają
tu imponujące rozmiary. Najstarsze i największe jodły z powodu swej wielkości
nazywane są mamucimi. W Puszczy Jodłowej spotyka się jodły w wieku ponad 150
lat, a najstarsza i największa ma ponad 250 lat i 50 m wysokości. Innym cennym
gatunkiem niegdyś rozpowszechnionym w regionie świętokrzyskim i na terenie
Polski były modrzewie. Wycinane na potrzeby budownictwa i szkutnictwa występują dzisiaj w warunkach naturalnych rzadko, objęto je więc ochroną prawną. Na
Chełmowej Górze znajduje się jedno z największych naturalnych skupisk modrzewia polskiego, gdzie rośnie ponad 150 pomnikowych drzew.
Do najcenniejszych obszarów na terenie Świętokrzyskiego Parku Narodowego należą słynne świętokrzyskie gołoborza. To duże obszary pokryte głazowiskami powstałymi z poddanych erozji lodowej skał w czasie epoki lodowej. Niegdyś obszar stoków
pokrytych skalnym gruzem był o wiele większy, a grubej warstwy skał nie porastała
żadna roślinność. Z biegiem lat powierzchnia pozbawionych roślinności gołoborzy się
kurczy. Największym w Świętokrzyskim Parku Narodowym obszarem zasłanym ostrokrawędziastymi głazami jest blisko 4-hektarowe głazowisko na północnych stokach
Łysej Góry, niedaleko pobenedyktyńskiego zespołu klasztornego. Nosi imię prof. Romana Kobendzy, zasłużonego dla ochrony przyrody polskiej botanika. Na ten najcenniejszy fragment grzbietowej części Łysogór pokryty kambryjskim piaskowcem kwarcytowym, który uległ destrukcji w okresie zlodowacenia, nie wolno wchodzić, żeby nie
naruszyć kruchego biosystemu. Obserwację umożliwiają zawieszone nad nim platformy widokowe, sięgające daleko ku jego centrum. Na krawędziach gołoborza rosną już
na wytworzonej na głazach warstwie gleby drzewa zespołu jarzębiny świętokrzyskiej.
W ich sąsiedztwie rozwijają się mniejsze i większe krzewy. Jeszcze dalej kamienie pokrywają mchy, skupiska traw i mniejszych roślin. W centrum, gdzie warstwa największych głazów o wadze dochodzącej do 90 kg osiąga grubość ponad 4 m, poza porostami
pokrywającymi powierzchnię głazów nie rośnie nic. Spojrzenie na gołoborze pozwala
zrozumieć, w jaki sposób rośliny rozpoczynają swoją ekspansję na obszarach o niesprzyjających warunkach. Gołoborze na Łysej Górze to nie tylko niesprzyjające warunki do ukorzeniania się roślin, ale również surowy klimat panujący na północnym stoku
na wysokości niemal 600 m n.p.m. O odporności i sile ekspansji roślin można przeko-
256
nać się na innych obszarach gołoborzy w Górach Świętokrzyskich już w większości poprzerastanych krzewami i drzewami; znajdują się one na północnych podszczytowych
stokach Łysicy i Agaty po wschodniej stronie pasma Łysogór oraz w rezerwatach Góra
Jeleniowska i Szczytniak, położonych poza parkiem narodowym na grzbiecie Pasma
Jeleniowskiego (Jeleniowski Park Krajobrazowy).
Świętokrzyski Park Narodowy chroni nie tylko przyrodę, ale i związane z regionem cenne pamiątki historyczne. Do najważniejszych z nich należy pobenedyktyński
klasztor na Łysej Górze, która nosi drugą oficjalną nazwę Święty Krzyż od przechowywanych w przyklasztornym kościele relikwii Krzyża Świętego, przywiezionych
z Węgier. Według tradycji klasztor powstał w XI w., jednak źródła historyczne wiążą jego powstanie z fundacją Bolesława Krzywoustego w XII w. Najstarszym obecnie fragmentem zespołu są gotyckie krużganki fundacji Kazimierza Jagiellończyka.
W skrzydle klasztoru mieści się Muzeum Świętokrzyskiego Parku Narodowego. Po
przeciwległej stronie Łysogór znajduje się zespół XVII-wiecznych zabudowań klasztoru bernardynek we wsi Święta Katarzyna. Przy szlaku na Łysicę wznosi się kapliczka z pamiątkową datą wizyty napisaną na ścianie przez Stefana Żeromskiego, a nieco
wyżej źródełko i drewniana kaplica św. Franciszka.
Na urlop
Ze względu na bliskie położenie aglomeracji miejskich (Łodzi i Warszawy) Góry
Świętokrzyskie cieszyły się dużą popularnością turystyczną. Przyciągają tu ważne historycznie miejsca, takie jak Chęciny z zamkiem na Górze Zamkowej, pobenedyktyński
zespół klasztorny na Świętym Krzyżu czy zespół dworsko-parkowy Henryka Sienkiewicza w Oblęgorku. Lata ogólnopolskiej świetności turystycznej Góry Świętokrzyskie
mają już za sobą, wciąż jednak są popularnym regionem turystycznym dla mieszkańców Kielc, Radomia, Skarżyska-Kamiennej, Ostrowca Świętokrzyskiego i innych leżących na ich obszarze miast. Ścieżkami przedeptanymi przez Stefana Żeromskiego,
piewcę regionu, do Ciekot, Kielc, Świętej Katarzyny i do Puszczy Jodłowej podążają też
liczne wycieczki szkolne. Warto zmienić swe urlopowe przyzwyczajenia i przyjechać tu,
aby poznać najpiękniejszą górską krainę prawie w środku Polski.
Nowa Słupia to najbardziej znana i najpopularniejsza miejscowość turystyczna
w rejonie Świętokrzyskiego Parku Narodowego. Stąd prowadzi najkrótsze podejście
na Łysą Górę do klasztoru Świętego Krzyża. Pod bramę klasztoru z Nowej Słupi dochodzi się dawnym szlakiem pątniczym, nazywanym Drogą Królewską. Podążali nim
257
polscy królowie pielgrzymujący do klasztoru. Na początku Drogi Królewskiej przed
wejściem do Świętokrzyskiego Parku Narodowego stoi figura Pielgrzyma, według
miejscowej tradycji przestawia ona św. Emeryka. Nowa Słupia to również prehistoryczny ośrodek metalurgiczny. Od I do III w. n.e. była centrum największego poza
Imperium Rzymskim zagłębia hutniczego w Europie. Znaleziska i proces produkcji prezentuje Muzeum Starożytnego Hutnictwa Świętokrzyskiego im. Mieczysława
Radwana. Tutaj na tzw. piecowisku organizowane są co roku Dymarki Świętokrzyskie – kilkudniowa impreza, która ściąga do Nowej Słupi tysiące turystów. To jedyne
miejsce, gdzie można zobaczyć wygląd osady z tamtej epoki i prześledzić proces wytopu żelaza w prymitywnych piecach zwanych dymarkami. Historyczną wizytówką
wsi jest także kościół św. Wawrzyńca z 1678 r. w centrum, a także kapliczki i figury
świętych. Zespoły drewnianej tradycyjnej zabudowy tworzą klimat wsi, która dzisiaj
jest jednym z agroturystycznych centrów w Górach Świętokrzyskich.
Bodzentyn to zaciszne miasteczko u stóp Miejskiej Góry. Kiedyś był to najważniejszy ośrodek administracyjny dóbr biskupów krakowskich w rejonie Łysogór. Dzisiaj jest turystyczną bramą i ważnym węzłem na świętokrzyskich szlakach
prowadzących w pasmo Łysogór. Nazwa miasta pochodzi od imienia założyciela,
biskupa Bodzanty. Z wytwornego pałacu i siedziby biskupów pozostały jedynie ruiny, w skład których wchodzą mury obwodowe pałacu z częściowo zachowanymi
kamiennymi obramieniami otworów okiennych oraz ozdobny barokowy portal.
O niegdysiejszej świetności miasta świadczy ufundowana przez Zbigniewa Oleśnickiego gotycka kolegiata pw. Wniebowzięcia NMP i św. Stanisława. Renesansowy
ołtarz główny z obrazem Ukrzyżowanie był pierwotnie ozdobą katedry na Wawelu.
Wnętrza kolegiaty wypełniają liczne zabytki sakralne ze wszystkich epok, między
innymi gotycka figurka Madonny z początku XV w. oraz renesansowy tryptyk zwany bodzentyńskim. Kolejnym współcześnie odbudowanym zabytkiem jest gotycki
kościół Świętego Krzyża. Dawne regionalne tradycje prezentuje Zagroda Czernikiewiczów z ekspozycją etnograficzną. Położenie Bodzentyna sprawiło, że stał się
on jednym z głównych ośrodków turystycznych w Górach Świętokrzyskich. Do jego
odwiedzenia zapraszają gospodarstwa agroturystyczne.
Bieliny to duża wieś u południowych podnóży pasma Łysogór nad malowniczą
rzeką Belnianką. Tradycyjną architekturę drewnianą reprezentuje tu kilka domów
z XIX w. Na wzgórzu w centrum wsi wznosi się wczesnobarokowy kościół św. Józefa Oblubieńca z 1643 r. fundacji biskupa krakowskiego Jakuba Zadzika. W skład
cennego wyposażenia z XVII i XVIII w. wchodzą ołtarze i obraz ołtarzowy pochodzący prawdopodobnie ze szkoły flamandzkiej. Wieś leży w podobnej odległości
258
od Łysicy i Świętego Krzyża, dzięki czemu można ją polecić jako punkt wypadowy
w pasmo Łysogór. Niebieskim szlakiem z Bielin szybko można dojść do przecinającego całe pasmo Łysogór szlaku czerwonego i powędrować dalej na zachód ku
Łysicy lub na wschód na Święty Krzyż.
Święta Katarzyna swą nazwę zawdzięcza ufundowanemu tu w XV w. u zachodniego podnóża pasma Łysogór kościołowi św. Katarzyny i klasztorowi Bernardynów. Dzisiejszy barokowy klasztor i kościół to efekty odbudowy po pożarze,
który strawił większość zabudowy. Od 1815 r. gospodarują tu bernardynki. Powyżej
klasztoru zachowała się kapliczka cmentarna z napisem wykonanym własnoręcznie przez późniejszego prozaika: „Stefan Żeromski uczeń klasy drugiej”. Przy szlaku, idąc w kierunku Łysicy, natkniemy się na kapliczkę i źródełko św. Franciszka.
Szlaki do Bodzentyna przez Łysą Górę oraz na Łysicę stały się podstawą turystycznego rozwoju wsi. Znajdują się tu hotele, zajazdy i liczne kwatery agroturystyczne.
Szlaki Świętokrzyskiego
Parku Narodowego
Ze względu na ochronę przyrody nie ma wielu szlaków turystycznych przecinających park narodowy. Sieć oznakowanych tras w Świętokrzyskim Parku Narodowym liczy zaledwie 30 km. Na szczęście można nimi dojść do najbardziej
atrakcyjnych przyrodniczo i historycznie miejsc. Trudno tu zorganizować okrężną
wyprawę; drogi do celu oraz powrotne muszą się ze sobą pokrywać.
Główny Szlak Świętokrzyski, czerwony: Święta Katarzyna – Łysica (612 m
n.p.m.) – Agata – Przełęcz św. Mikołaja – Kakonin – Podlesie – leśniczówka
w Hucie – Podłysica – Huta Szklana – Łysa Góra (Święty Krzyż) – Trzcianka (droga nr 753) (6 godz. 30 min).
Niebieski: Bodzentyn – Miejska Góra – Dolina Czarnej Wody (rezerwat) – Święta
Katarzyna (2 godz. 30 min).
Niebieski: Nowa Słupia – Łysa Góra (Święty Krzyż) (1 godz. 30 min).
Czarny: Nowa Słupia – Chełmowa Góra (351 m n.p.m.) – Grzegorzewice (1 godz.
30 min). Szlak prowadzi do OOŚ Chełmowa Góra, enklawy Świętokrzyskiego Parku Narodowego.
259
Chwile spędzone na szlakach Świętokrzyskiego Parku Narodowego można połączyć ze zwiedzaniem interesujących miejsc w rejonie Łysogór. W Tarczku zachował się romański kamienny kościół św. Idziego z XIII w. z renesansowym tryptykiem z połowy XVI w.; w Grzegorzewicach romański kamienny kościół św. Jana
Chrzciciela z początku XII w. W Radkowicach zaś można zwiedzić przeniesiony tu
z Miedzierzy drewniany kościół św.św. Stanisława i Anny z 1621 r. z zachowanym
częściowo oszkleniem z 1. poł. XVII w. z malowanymi szybkami – gomółkami.
Warto pojechać do wznoszącej się na stokach Kamienia Michniowskiego kaplicy
św. Barbary we Wzdole Rządowym, by zobaczyć najpiękniejszą panoramę Gór Świętokrzyskich.
Wyprawa na Święty Krzyż to wycieczka, a zarazem pielgrzymka, drogą, którą podążali na szczyt pątnicy, wśród których znaleźli się liczni królowie polscy. Największym
orędownikiem sanktuarium na Świętym Krzyżu był Władysław Jagiełło, który wiele
razy pokonywał drogę na szczyt. Pielgrzymowali tędy także Kazimierz Jagiellończyk,
Zygmunt Stary i Stefan Batory. Droga prowadzi przez las bardzo stromo; różnica wysokości wynosi prawie 300 m. Do odpoczynku, a także do modlitwy zachęcają dwie
zabytkowe wzniesione w XVI w. kapliczki Drogi Krzyżowej oraz drewniane wzniesione
niedawno.
Szlaki: niebieski – czerwony – niebieski.
Początek i koniec wycieczki: Nowa Słupia.
Nowa Słupia, parking – duży plac na końcu ul. Świętokrzyskiej przed wybrukowanym podejściem pod bramę Świętokrzyskiego Parku Narodowego. Tu znajduje się figura św. Emeryka i początek Drogi Królewskiej.
Buk Jagiełły – pomnikowy buk, który ujrzymy po przejściu jednej trzeciej trasy, kilkadziesiąt metrów od szlaku. Według legendy król zwykł pod nim odpoczywać w czasie każdej ze swych jedenastu pielgrzymek.
Wał kultowy – wał, który niegdyś otaczał szczyt Świętego Krzyża, położony w miejscu, gdzie droga zaczyna biec nieco mniej stromo. Dostrzeżemy go po obu jej stronach
wśród drzew. Od VII w., czyli od czasu, kiedy – jak się sądzi – wał został usypany, zachował się do dzisiaj jego 1,5-kilometrowy odcinek. Wał prawdopodobnie wyznaczał granice
obszaru kultu i obrzędów pogańskich. Łysiec, lub inaczej Łysa Góra, już nazwą związany
260
jest z tą obrzędowością, a powstanie klasztoru chrześcijańskiego na szczycie miało umocnić dawne miejsce kultu, a jednocześnie pozyskać je dla chrześcijaństwa.
Kopiec Czartoryskiego – usypany z kamieni w 1861 r. pagórek z dwiema kaplicami, który dostrzeżemy po lewej stronie drogi po przeciwnej stronie szlaku,
kiedy las zaczyna rzednąć i w dali widać wylot polany pod szczytem.
Klasztor na Świętym Krzyżu (595 m n.p.m.) – według tradycji benedyktyńskiej
klasztor ufundowany przez Bolesława Chrobrego, dlatego w 2006 r. obchodzono tu uroczystości milenijne. Fakty historyczne wiążą jednak powstanie klasztoru z fundacją Bolesława Krzywoustego w XII w. Kilkusetletnia historia benedyktynów na Świętym Krzyżu
została przerwana kasatą klasztoru przez władze carskie w XIX w. Dzisiaj pobenedyktyński zespół klasztorny znajduje się pod opieką księży oblatów. Najstarszym zachowanym elementem kompleksu są gotyckie krużganki fundacji Kazimierza Jagiellończyka.
Kościół Trójcy Przenajświętszej, Bramę Wschodnią i dzwonnicę wzniesiono pod koniec
XVIII w. Z wcześniejszego kościoła klasztornego zachowała się późnorenesansowa kaplica Oleśnickich, w której przechowywane są relikwie Krzyża Świętego. Pod kościołem
znajdują się krypty, między innymi Oleśnickich, a w jednej z nich spoczywa zmumifikowane ciało nieznanej osoby, uważane za szczątki Jeremiego Wiśniowieckiego.
Do klasztoru szlak prowadzi przez grzbietową podszczytową polanę, z której widać
dobrze cel wędrówki: bramę wschodnią, dzwonnicę i budynki kościoła oraz klasztoru
z... wieżą telewizyjną w tle. Przy klasztorze kończy się niebieski szlak. Do gołoborza pod
szczytem dochodzimy szlakiem czerwonym.
Gołoborze im. prof. Romana Kobendzy – nagi stok położony na północ od
wierzchołka. Można go podziwiać ze stalowych pomostów zakończonych tarasem
widokowym, skąd otwiera się piękna panorama na północną część Gór Świętokrzyskich. Droga powrotna do Nowej Słupi ponownie wiedzie Drogą Królewską.
Garść informacji
Wystawa Świętokrzyskiego Parku Narodowego na Świętym Krzyżu
Święty Krzyż 1, tel. 41 317 70 87.
Związek Gmin Gór Świętokrzyskich Suchedniowska 3, Bodzentyn,
tel. 41 311 55 11, http://zggs.com.pl.
Muzeum Starożytnego Hutnictwa Świętokrzyskiego im. Mieczysława
Radwana Świętokrzyska 59, Nowa Słupia, tel. 041 317 70 18.
Muzeum Misyjne Misjonarzy Oblatów Maryi Niepokalanej na Świętym
Krzyżu Święty Krzyż 1, tel. 41 317 70 21, www.swietykrzyz.pl.
Tatry nie należą do najbardziej rozległych pasm górskich Karpat, ale za to są
ich najsilniej wypiętrzoną i najbardziej interesującą geologicznie częścią. Górujący
nad Tatrami Gerlach (2655 m n.p.m.) jest też najwyższym szczytem w całych Karpatach.
Łańcuch Tatr rozciągnięty od Zdziarskiej Przełęczy na wschodzie do Przełęczy
Huciańskiej na zachodzie tworzą: Tatry Bielskie, Tatry Wysokie, Tatry Zachodnie
i Pasmo Siwego Wierchu. Główny grzbiet tatrzański ma 80 km długości i 18,5 km,
szerokości. To niedużo, a mimo to na tej niewielkiej przestrzeni spotkać można
w zasadzie wszystkie typy górskiego pejzażu i w pełni rozwinięte wszystkie piętra
roślinności. Są jakby esencją całego karpackiego łuku rozciągniętego na przestrzeni ponad 1500 km od doliny Dunaju na pograniczu austriacko-słowackim po... dolinę Dunaju, czyli Żelazne Wrota na granicy Rumunii i Serbii.
Tatry należą do gór o charakterze alpejskim. Wypiętrzyły się w czasie trwającej
wiele milionów lat orogenezy alpejskiej, ostatniego z wielkich procesów górotwórczych na obszarze kontynentu europejskiego. Są górami wyjątkowymi, choćby ze
względu na swoją niewielką powierzchnię. Stanowią coś w rodzaju muzeum alpejskiego krajobrazu, gdyż to, co w Alpach występuje na przestrzeni setek kilometrów
kwadratowych, w Tatrach skupia się w jednym miejscu. To właśnie jeden z fenomenów tych gór.
Tatry są zbudowane z różnych typów skał powstałych w kilku okresach dziejów
Ziemi. Do najstarszych należą skały metamorficzne powstałe z osadowych około
400–420 mln lat temu. Tworzą one krystaliczny trzon Tatr Zachodnich. Nieco
młodsze, utworzone w wyniku aktywności wulkanicznej około 300 mln lat temu
jest krystaliczne jądro Tatr Wysokich. Najpóźniej ukształtowały się skały osadowe: wapienie, piaskowce i dolomity wytworzone w erze mezozoicznej na dnie
mórz, które okresowo zalewały te tereny w triasie, jurze i kredzie. Mają one swój
udział w tworzeniu wszystkich grup tatrzańskich łańcuchów. Są budulcem całego pasma Tatr Bielskich, a w Tatrach Wysokich i Zachodnich występują w postaci
płaszczowin. Płaszczowiną osadową jest niemal cała północna część Tatr Zachodnich. W Tatrach Zachodnich występują też odosobnione, oderwane i przesunięte
od swojego macierzystego podłoża fragmenty trzonu krystalicznego, tworzące tzw.
czapy tektoniczne. Ze skał tej grupy zbudowana jest wschodnia część głównego
grzbietu od Beskida, przez Kasprowy Wierch, po Goryczkową Czubę. Ważną rolę
w kształtowaniu krajobrazu Tatr odegrały też lodowce. W wyniku oddziaływania
264
surowych warunków klimatycznych skały uległy erozji, pokrywając się spękaniami.
Lodowce tatrzańskie pozostawiły po sobie u-kształtne doliny, strome stoki grzbietów, moreny, głazowiska oraz to, co w Tatrach najpiękniejsze: polodowcowe jeziora. W podatnej na zjawiska krasowe osadowej, zbudowanej z wapieni i dolomitów
części Tatr wytworzył się system jaskiń. W Polsce odkryto ich dotychczas ponad
500; łączna długość ich korytarzy przekracza 125 km.
W Tatrach występują wszystkie piętra roślinności górskiej. Żyje tu wiele gatunków zwierząt górskich, rzadko bytujących lub niespotykanych poza tym środowiskiem. Z tego powodu góry te stały się obiektem badań naukowców: geologów, botaników i zoologów. Niepowtarzalny krajobraz i piękno Tatr zachęcały do odwiedzin
również turystów. Z roku na rok przybywało ich tu coraz więcej. Walkę o ochronę
Tatr, rozpoczętą przez przyrodników i miłośników przyrody, zwieńczyło w 1949 r.
utworzenie parku narodowego po stronie słowackiej, a pięć lat później także polskiej.
Polska część Tatr Wysokich i Tatr Zachodnich, zajmująca około 25% powierzchni całego obszaru gór, niemal w całości objęta jest granicami Tatrzańskiego Parku
Narodowego. Doliny, wąwozy, żleby, skaliste turnie, kotły polodowcowe, górskie
jeziora, wartkie potoki i wodospady, źródła krystalicznie czystej wody, dolno- i górnoreglowe lasy bukowe, jodłowe i świerkowe, bory limbowe, pola kosodrzewiny,
hale pełne rzadkich gatunków roślin, przemykające graniami kozice, chowające się
pomiędzy kamieniami i pogwizdujące ostrzegawczo świstaki, pojawiający się czasem w oddali niedźwiedź brunatny, a także towarzyszące temu wszystkiemu piękne
krajobrazy – to największe bogactwa tej krainy. Swoistymi symbolami tatrzańskiej
przyrody są limby, szarotki, krokusy i kozice.
Na urlop
To, że Zakopane jest stolicą polskich Tatr, nie jest stwierdzeniem ani nowym,
ani odkrywczym. Już małe dzieci wiedzą, że to najpopularniejsza miejscowość letniskowa w polskich górach. Co roku Zakopane i Tatry muszą sprostać lawinie turystów.
Jest to coraz trudniejsze, gdyż sezon właściwie się tu nie kończy. Dla turystyki odkryli je artyści, którzy przyjeżdżali pod Tatry w poszukiwaniu natchnienia. Już w latach
30. XIX w. krajobrazami tatrzańskimi zachwycał się poeta Seweryn Goszczyński.
Jednym z pierwszych stałych bywalców gór był Walery Eljasz-Radzikowski, krakowski malarz, a jednocześnie autor wydanego w 1870 r. przewodnika po Tatrach. Do
piewców tych terenów należał warszawski lekarz Tytus Chałubiński. W odkrywaniu
uroków Zakopanego i Tatr pomagał Chałubińskiemu i jego znajomym Jan „Sabała”
265
Krzeptowski, którego muzyka i bajanie umilały gościom górskie wycieczki. Po wybudowaniu w 1899 r. linii kolejowej z Chabówki z roku na rok gości przybywało. Można
powiedzieć, że to jedyny kurort w Polsce w pełnym tego słowa znaczeniu. U podnóża
Gubałówki przy ul. Kościeliskiej leży historyczne centrum Zakopanego. Tworzy je
zespół oryginalnych chałup góralskich należących do znanych zakopiańskich rodów
gazdowskich. Wznosi się tu drewniany kościół Matki Boskiej Częstochowskiej z lat
60. XIX w., a obok na Pęksowym Brzyzku znajduje się stary cmentarz, nazywany
„zakopiańskim Panteonem”. W sąsiedztwie tradycyjnej góralskiej zabudowy znaleźć
można też inspirowane podhalańskim budownictwem domy. Najsłynniejszym z nich
jest zbudowana w 1893 r. według projektu Stanisława Witkiewicza willa Koliba –
pierwszy budynek reprezentujący styl zakopiański. Za najładniejszy przykład tego
stylu uchodzi dom Pod Jedlami. Stanisław Witkiewicz ojciec – architekt, malarz i pisarz – był także projektantem pięknej drewnianej kaplicy na Jaszczurówce. Ulicę
Krupówki, najpopularniejszy w Polsce deptak, wypełnia mieszanina starego i nowego budownictwa we wszystkich stylach ostatnich stu kilkudziesięciu lat: drewniane
parterowe domki w stylu podhalańskim, eklektyczne, secesyjne i modernistyczne
kamienice oraz współczesne szklane domy. Tu także wznosi się strzelista sylwetka
wybudowanego w latach 1877–1896 murowanego kościoła pw. św. Jana Apostoła.
W wielu miejscach Zakopanego znajdują się zabytki związane z elitą kulturalną Polski, między innymi willa Atma z 1905 r., w której w latach 1930–1936 mieszkał Karol
Szymanowski, czy też willa Na Harendzie zakupiona na trzy lata przed śmiercią przez
Jana Kasprowicza. Uczucia miłości i przywiązania, jakimi górale darzyli papieża
Jana Pawła II, symbolizuje bazylika mniejsza Matki Boskiej Fatimskiej, zbudowana
jako wotum za ocalenie życia papieża po zamachu. Zimą do miasta ciągną narciarze.
Celem większości jest Kasprowy Wierch, najwyżej w Polsce położona stacja narciarska, gdzie można zjeżdżać w alpejskiej scenerii kotłów Gąsienicowego i Goryczkowego. Nosal, Szymoszkowa Polana, Gubałówka i Harenda to kolejne miejsca nadające
się do uprawiania białego szaleństwa. Poważnym mankamentem jest jednak wciąż
brak porozumienia pomiędzy właścicielami terenów narciarskich i karnetu. Centralny Ośrodek Sportu oferuje także zimą przygotowane trasy do narciarstwa biegowego
oraz sztuczne lodowisko i tor. Na Wielkiej Krokwi w kompleksie skoczni narciarskich
odbywają się co roku w styczniu zawody w skokach narciarskich. Do atrakcji Zakopanego należy zasilany wodą geotermalną aquapark położony u podnóża Antałówki.
Kościelisko, sąsiadujące z Zakopanem od zachodu, to również popularne
miejsce spędzania weekendów i urlopów. Letniskowa wieś rozrzucona jest na dużym obszarze stoków Palenicy Kościeliskiej (najwyższego wzniesienia Pasma Gu-
266
bałowskiego) i sąsiedniego Butorowego Wierchu oraz dna kotlin: Zakopiańskiej
i Kościeliskiej. Można się tutaj pogubić w gęstej sieci dróg łączącej liczne osiedla.
Na pograniczu Zakopanego i Kościeliska znajduje się najstarsza zachowana na
Podhalu chata, rodzinny dom Jana „Sabały” Krzeptowskiego; fragment drewnianego budynku pochodzi prawdopodobnie jeszcze z XVIII w. Najbardziej znanym
osiedlem Kościeliska są Kiry, położone w dolinie Potoku Kościeliskiego u północnych podnóży Tatr Zachodnich. Tu znajduje się wylot Doliny Kościeliskiej, bodaj
najsłynniejszej z tatrzańskich dolin walnych po polskiej stronie granicy. Stąd też
turyści rozpoczynają wycieczki w doliny: Chochołowską i Małej Łąki.
Bukowina Tatrzańska nie rywalizuje z Zakopanem o turystyczny prymat
w Tatrach. Jest doskonałym uzupełnieniem oferty Zakopanego. To doskonała baza
wypadowa w Tatry Wysokie. Już w 2. poł. XIX w. właśnie stąd, prowadzeni przez
góralskich przewodników, turyści wyruszali w Dolinę Rybiego Potoku i nad Morskie Oko. Bukowina to zespół kilkunastu malowniczo rozrzuconych przysiółków na
grzbietach wzniesień (wierchów) Pogórza Spisko-Gubałowskiego, zbiegających się
na Klinie przy drodze z Poronina do Łysej Polany. Centrum Bukowiny skupione jest
na Kramarskim Wierchu wzdłuż grzbietowej drogi łączącej Dolinę Białki z Klinem.
Tutaj znajdują się historyczne i godne uwagi obiekty. Jednym z nich jest Dom Ludowy zbudowany w latach 1928–1932 – miejsce, gdzie narodziły się takie popularne
imprezy folklorystyczne jak sierpniowe Sabałowe Bajania i styczniowy Karnawał Góralski. Nieco dalej znajduje się drewniany kościół wzniesiony i wyposażony w 1887 r.
przez bukowińskiego górala Jędrzeja Kramarza. Willa Primula zbudowana została
w 1900 r. przez ks. Walentego Gadowskiego – twórcę Orlej Perci.
Szlaki Tatrzańskiego
Parku Narodowego
Tatrzański Park Narodowy oplata gęsta sieć 275 km szlaków turystycznych. Za
pozwoleniem władz parku możemy z przewodnikami tatrzańskimi poznać także
miejsca leżące z dala od turystycznych dróg. To prawdziwy róg obfitości dla turystów kochających góry i wędrówki. Najpiękniejsze trasy prowadzą wysokogórskimi
odcinkami szlaków. Ze względu na oddalenie od Zakopanego, Kościeliska czy Bukowiny Tatrzańskiej najlepiej jest skorzystać z noclegów w schroniskach górskich.
Na okrężne trasy lub wejścia i zejścia na najbardziej atrakcyjne grzbiety i szczyty
267
najlepiej nadają się schroniska: Morskie Oko, Murowaniec w Dolinie Gąsienicowej
oraz położone na halach Ornak i Chochołowskiej. Za najpiękniejszy szlak w polskiej części Tatr uważa się Orlą Perć prowadzącą ze Świnicy na Krzyżne.
Ze względu na ogromną liczbę szlaków zaprezentujemy tylko niektóre z nich.
Droga pod Reglami, czarny: wylot Doliny Kościeliskiej w Kościelisku-Kirach –
Dolina Bystrej (droga do Kuźnic). Szlak ten łączy wyloty dolin, którymi prowadzą
szlaki w głąb Tatr Zachodnich: Staników Żleb, Małej Łąki, Za Bramką, Strążyskiej,
Ku Dziurze i Białego.
Droga nad Reglami, czarny: Dolina Chochołowska wylot Doliny Dudowej – Niżnia Kominiarska Polana (Dolina Lejowa) – Kominiarski Przysłop – Dolina Kościeliska – Dolina Miętusia – Przysłop Miętusi – Dolina Małej Łąki – Przełęcz w Grzybowcu – Dolina Strążyska – Czerwona Przełęcz – Przełęcz Białego – Hotel Górski PTTK
Kalatówki; (6 godz. 30 min). Szlak ciągnie się pasmem Regli, najdalej na północ
wysuniętych wzniesień tatrzańskich, równolegle do Drogi pod Reglami, łącząc górne
lub środkowe odcinki wspomnianych wyżej dolin.
Oba szlaki są najczęściej wykorzystywane do okrężnych spacerów tatrzańskimi
dolinami.
Czerwony: Zakopane (Toporowa Cyrhla) – Dolina Suchej Wody – Dolina Pańszyca – Polana Waksmundzka – Rówień Waksmundzka – Dolina Waksmundzka
– Polana pod Wołoszynem – Wodogrzmoty Mickiewicza – Wanta – Polana Włosienica – schronisko PTTK Morskie Oko – Czarny Staw pod Rysami – Rysy. Pierwszego dnia wyprawy dochodzimy do schroniska nad Morskim Okiem, a drugiego
wchodzimy na Rysy i wracamy stamtąd.
Czerwony: Kasprowy Wierch – Beskid – Świnica (2301 m n.p.m., początek Orlej Perci) – przełęcz Zawrat – Mały Kozi Wierch (2228 m n.p.m.) – Kozi Wierch
(2291 m n.p.m.) – Granaty – Krzyżne (2114 m n.p.m., węzeł z żółtym szlakiem,
schronisko Murowaniec) – Wielki Staw (8 godz.).
Niebieski: Zakopane (Kuźnice) – Boczań – Skupniów Upłaz – Przełęcz między
Kopami – schronisko PTTK Murowaniec (Dolina Gąsienicowa) – Czarny Staw Gąsienicowy – Zawrat (2158 m n.p.m.) – Dolina Pięciu Stawów Polskich (schronisko
PTTK) – Świstówka – schronisko PTTK Morskie Oko (8 godz.).
Czerwony: schronisko PTTK Polana Chochołowska – Wyżnia Dolina Chochołowska – Dolina Jarząbcza – Trzydniowiański Wierch (1758 m n.p.m.) – Polana
Trzydniówka (Dolina Chochołowska) (4 godz.).
268
Zielony: Kościelisko-Kiry – Dolina Lejowa – Siwa Polana – Dolina Chochołowska
– schronisko PTTK Na Polanie Chochołowskiej – Wyżnia Dolina Chochołowska –
Hala Chochołowska – Rakoń (1879 m n.p.m.) (5 godz. 30 min).
Zielony: Kościelisko-Kiry – Dolina Kościeliska – schronisko PTTK Na Hali Ornak
– Dolina Tomanowa – Hala Tomanowa – Chuda Przełączka – Ciemniak (2096 m
n.p.m.) (6 godz.).
Możliwości zorganizowania wycieczek w Tatry jest mnóstwo. Skomponowanie
trasy to wypadkowa pory roku, kondycji i tego, ile mamy czasu. Chyba każdy szlak
w Tatrzańskim Parku Narodowym sprawi, że przeżyjemy niezapomnianą górską
przygodę. Ze względu na liczbę atrakcji w odróżnieniu od pozostałych rozdziałów
prezentujemy kilka wycieczek do popularnych i uczęszczanych miejsc w Tatrzańskim Parku Narodowym.
Na Gęsią Szyję
Na trasie czekają nas słynne z widoku Tatr Wysokich miejsca, gdzie odnosimy
wrażenie, że szczyty mamy na wyciągnięcie ręki.
Szlaki: zielony – czerwony – czarny – niebieski – zielony.
Początek i koniec wycieczki: Wierch Poroniec.
Przebieg trasy: Wierch Poroniec (parking i przystanek autobusowy przy drodze Bukowina Tatrzańska–Łysa Polana) – Rusinowa Polana – Gęsia Szyja – Rówień
Waksmundzka – Potok Waksmundzki – Polana pod Wołoszynem – Rusinowa Polana – Wierch Poroniec.
W Dolinę Pięciu Stawów Polskich
Dwa w jednym, czyli Siklawa – najpotężniejszy wodospad w Tatrach – i Wielki
Staw – najdłuższe i drugie pod względem powierzchni jezioro w Tatrach.
Szlaki: zielony – czarny – niebieski.
Początek i koniec wycieczki: Palenica Białczańska; Wielki Staw.
Przebieg trasy: Palenica Białczańska (parking) – Wodogrzmoty Mickiewicza
269
– Dolina Roztoki – Siklawa – Dolina Pięciu Stawów Polskich, schronisko PTTK –
Wielki Staw. Wracamy tą samą drogą.
Na Przysłop Miętusi
Przysłop Miętusi to widokowa, łatwo dostępna polana w Tatrach Zachodnich.
Panoramę otwiera od wschodu masyw Giewontu. Centralną część panoramy zajmuje łańcuch Czerwonych Wierchów. W zachodniej części ujrzymy samotny masyw Kominiarskiego Wierchu, a bliżej nad polaną skalną iglicę Zawiesistej Turni.
Szlaki: niebieski – czarny – żółty.
Początek i koniec wycieczki: Dolina Małej Łąki.
Przebieg trasy: Dolina Małej Łąki (parking) – Przysłop Miętusi (1187 m
n.p.m.) – Droga nad Reglami – Dolina Małej Łąki. To trasa okrężna.
W Dolinę Strążyską
Na Polanie Strążyskiej znajduje się niewielkie schronisko turystyczne i trzy zabytkowe szałasy góralskie. Dolinę kończy kilkunastometrowy próg skalny, z którego spływa Siklawica.
Czas trwania wycieczki: 2 godz. w obie strony.
Początek i koniec wycieczki: wylot Doliny Strążyskiej, ul. Kasprusie.
Przebieg trasy: Dolina Strążyska – Polana Strążyska – Siklawica.
Do Doliny Gąsienicowej
Jeden z najpiękniejszych widokowo, a jednocześnie łatwych szlaków turystycznych. Czarny Staw Gąsienicowy otaczają szczyty, którymi poprowadzona jest Orla
Perć.
Szlaki: niebieski.
Początek i koniec wycieczki: Kuźnice.
Przebieg trasy: Kuźnice – Skupniów Upłaz – Przełęcz między Kopami – Hala
Gąsienicowa – schronisko PTTK Murowaniec – Czarny Staw Gąsienicowy.
Dwie doliny
Wycieczka, podczas której jednego dnia odwiedzamy dwie najdłuższe i najbardziej urozmaicone doliny w polskiej części Tatr Zachodnich. Najpiękniej trasa ta wygląda na wiosnę, kiedy na tatrzańskich polanach rozkwitają krokusy.
Szlaki: zielony – żółty – zielony.
270
Początek i koniec wycieczki: Kościelisko-Kiry.
Przebieg trasy: Kościelisko-Kiry – Dolina Chochołowska – schronisko PTTK
Na Polanie Chochołowskiej – Dolina Iwaniacka – Iwaniacka Przełęcz – schronisko
PTTK Na Hali Ornak – Dolina Kościeliska – Kościelisko-Kiry.
Garść informacji
Tatrzański Park Narodowy Kuźnice 1, Zakopane, tel. 18 202 33 00,
www.tpn.pl.
Centrum Informacji Turystycznej Kościuszki 17, Zakopane, tel. 18 201 22 11.
Centrum Organizacji Turystyki Droga na Gubałówkę 2A, Zakopane,
tel. 18 201 52 59.
Tatrzańska Informacja Turystyczna Zamoyskiego 3, Zakopane,
tel. 18 200 02 02.
Punkt Informacji Turystycznej Kościuszki 20, Zakopane, tel. 18 200 01 77.
Rejon okolic dzisiejszego Poznania znajdował się w zasięgu trzech zlodowaceń, które objęły obecne terytorium Polski na kilkaset tysięcy lat. Oczywiście
w tym czasie klimat również trzykrotnie się ocieplał, a lodowiec wycofywał. To
właśnie wpływowi lądolodu Wielkopolska zawdzięcza swój malowniczy kraj
obraz. W wielu miejscach, choć to nizina, w krajobrazie pojawiają się czasami całkiem niespodziewanie głębokie doliny i wzniesienia. Podczas trzeciego
i ostatniego zlodowacenia lądolód zatrzymał się na południe od Poznania, przyczyniając się do powstania między innymi Wzgórz Ostrzeszowskich i Wału Żerkowskiego. W trakcie powolnego wycofywania się pozostawił niezwykle urozmaicony krajobraz w sąsiedztwie dzisiejszych południowych granic Poznania.
Zabawił się w rzeźbiarza, którego narzędziem była woda, a tworzywem materiał
skalny i osady. Niezwykle urozmaicony krajobraz, na którym na przestrzeni
75 km2 występują wszystkie charakterystyczne elementy krajobrazu polodowcowego – jeziora rynnowe, głazy narzutowe, wzgórza morenowe, czyli owalne
pagórki zwane kemami i drumlinami, oraz wały przypominające potężne nasypy
kolejowe, zwane ozami. Obszar ten określa się często jako „muzeum polodowcowego krajobrazu”. Piękno i niecodzienna koncentracja zjawisk geologicznych
i przyrodniczych na tym terenie już w 1922 r. zaowocowały staraniami o utworzenie tu parku narodowego. Inicjatorem objęcia tych terenów ochroną był profesor Adam Wodziczko. Jego działalność doprowadziła w 1932 r. do utworzenia
dwóch pierwszych rezerwatów przyrody: w Puszczykowie i nad jeziorem Kociołek. W 1957 r. powstał Wielkopolski Park Narodowy. Na jego terenie znajduje
się osiemnaście obszarów ochrony ścisłej (OOŚ), które obejmują ochroną różne
formy krajobrazu polodowcowego wraz z charakterystyczną roślinnością; jeden
z nich, OOŚ Trzcielińskie Bagno, tworzy enklawę parku poza jego granicami.
W parku są 32 pomnikowe drzewa i głaz narzutowy.
Na terenie parku leży część najdłuższego w Polsce Ozu Bukowsko-Mosińskiego o długości 37 km. Największą powierzchnię w parku zajmuje wysoczyzna morenowa Morena Pożegowska z kulminacją Osowej Góry (132 m n.p.m.). Obszar
wysoczyzny przecinają potężne zagłębienia wyżłobione przez przepływające kiedyś
pod czapą lodowca wody. W rynnach tych leżą jeziora: Dymaczewskie, Witobelskie, Góreckie, Rosnowskie, Chomęcickie, Budzyńskie, Jarosławieckie, Kociołek,
Skrzynka, Lipno, Wielkowiejskie i Trzcielińskie. Jezioro Dymaczewskie jest największe na terenie Wielkopolskiego Parku Narodowego. Wzdłuż północnych brze-
274
gów jeziora ciągną się lasy, a na wschodnim jego brzegu znajduje się rezerwat Czaplisko – miejsce żerowania czapli siwej.
Jezioro Góreckie uznaje się za najpiękniejsze jezioro Wielkopolskiego Parku Narodowego. Rynna, w której leży, ma kształt rogalika. Taflę urozmaica
duża, porośnięta drzewami Wyspa Zamkowa z ruinami zameczku zbudowanego
w 1825 r. przez Tytusa Działyńskiego w prezencie ślubnym dla siostry Klaudyny z Działyńskich Potockiej. W Jeziorach w najpiękniejszym punkcie widokowym na Jezioro Góreckie, na stromym, wysokim brzegu znajduje się dyrekcja
i Ośrodek Muzealno-Dydaktyczny Wielkopolskiego Parku Narodowego. Siedzibą instytucji jest obszerny, przypominający pałac budynek wzniesiony w czasie II wojny światowej dla Arthura Greisera, gubernatora utworzonego przez
III Rzeszę na terenie Wielkopolski Kraju Warty. Na życzenie gubernatora wybudowano tzw. grejserówkę, drogę dojazdową do rezydencji, przecinającą dzisiaj WPN. Kociołek to jedyny na terenie parku przykład polodowcowego jeziora
eworsyjnego. Powstało w wyniku oddziaływania ruchu wirowego wód i kamieni
pod lodowcem, które wydrążyły w podłożu owalny krater. Jezioro oraz jego otoczenie to jeden z obszarów ochrony ścisłej.
Na urlop
Puszczykowo położone w dolinie Warty na skraju Wielkopolskiego Parku Narodowego to miasto utworzone w 1962 r. z dawnych wsi: Niwki, Puszczykówko,
Nowe i Stare Puszczykowo. Znaleźć tu można wiele interesujących przykładów architektury letniskowej z początku XX w. i międzywojnia: zabytkowe wille, dworki
i pałacyki, dawne pensjonaty i zajazdy, a także ciekawe budynki stacji kolejowych
– drewniany w Puszczykowie i murowany w Puszczykówku. W 1948 r. w ówczesnym Puszczykówku osiadł pisarz i podróżnik Arkady Fiedler. W 1973 r., jeszcze za
jego życia, powstała w domu pisarza Pracownia Literacka „Pod Totemem”. Dzisiaj
mieści się tu muzeum literackie pisarza prowadzone przez jego synów Arkadego
Radosława i Marka. Na teren muzeum wprowadza gości kopia Bramy Słońca z Tiahuanaco znad jeziora Titicaca. Przed domem znajduje się drogowskaz wskazujący
wszystkie kraje odwiedzone przez pisarza w ciągu całego życia. Strzałki drogowskazu pokazują daty odbytych podróży i odległości, jakie dzieli Puszczykowo od tych
miejsc. Wokół willi-muzeum rozciąga się Ogród Tolerancji, gdzie zobaczyć można
kopie rzeźb i budowli z wielu krajów świata. Jest tu 23 razy mniejsza piramida
275
Cheopsa, Sfinks, głowa Olmeków z Meksyku, posąg z Wyspy Wielkanocnej, Budda
z Bamianu w Afganistanie, zniszczony kilkanaście lat temu przez talibów. Największą atrakcję stanowi wierna kopia okrętu Santa Maria. Uroczystego zakończenia
jego budowy i symbolicznego wodowania dokonał potomek słynnego podróżnika.
Już niedługo w ogrodzie będzie można podziwiać replikę samolotu Hawker Hurricane Mk I w barwach Dywizjonu 303; wszyscy chyba znają książkę Arkadego Fiedlera opowiadającą o zmaganiach polskich pilotów w czasie bitwy o Anglię. W muzeum znajdują się eksponaty związane z pracą pisarską oraz ekspozycja przyrodnicza i etnograficzna. W części przyrodniczej zobaczyć można bogatą kolekcję motyli.
Zbiory etnograficzne zawierają przywiezione ze wszystkich zakątków kuli ziemskiej
sprzęty, broń, ubiory, rzeźby i maski. Co roku autorowi najlepszej książki podróżniczej muzeum wspólnie z poznańską Biblioteką Raczyńskich przyznaje nagrodę
Bursztynowego Motyla. Do przyrodniczych atrakcji Puszczykowa należy Morena
Puszczykowska, wał morenowy wznoszący się przeszło 50 m ponad dolinę Warty.
Stroma krawędź moreny biegnie wzdłuż północnej części miasta, przy drodze Poznań–Mosina. Znajduje się tutaj OOŚ Puszczykowskie Góry.
Dymaczewo Nowe i Stare to dwie wsie przy zachodnim i południowym brzegu Jeziora Dymaczewskiego. Na wysokich brzegach zlokalizowane są ośrodki wypoczynkowe oraz hotele z kąpieliskami i przystaniami.
Szreniawa to wieś przy południowo-zachodniej granicy Wielkopolskiego Parku Narodowego. Znajduje się tu pałac Bierbaumów zbudowany w 1852 r. Pałac
wraz z otaczającym go parkiem tworzą dzisiaj Muzeum Narodowego Rolnictwa
i Przemysłu Rolno-Spożywczego. Znajdziemy tu narzędzia i maszyny ze wszystkich
gałęzi rolnictwa, rzemiosła i przetwórstwa. Podziw wzbudzają potężne lokomobile,
zwane kiedyś parowozami drogowymi. Retro Show to organizowana tu co roku
impreza, podczas której odbywają się pokazy pracy starych maszyn i urządzeń.
Na wzgórzu w sąsiedztwie muzeum, leżącym już na terenie Wielkopolskiego Parku Narodowego, znajduje się kaplica grobowa Bierbaumów zbudowana w 1860 r.
Wysoki, ponaddwudziestometrowy budynek pełni dzisiaj nie tylko funkcję mauzoleum, lecz i wieży widokowej; z galerii na szczycie rozciągają się widoki na Wielkopolski Park Narodowy.
Łódź leży na przesmyku pomiędzy jeziorami Dymaczewskim i Witobelskim,
największymi akwenami Wielkopolskiego Parku Narodowego. Wznosi się tam
drewniany kościół pw. św. Jadwigi z początku XVII w. z dobudowanymi w 1854 r.:
kaplicą grobową Potockich z Będlewa oraz ośmioboczną zakrystią z lat 30. XX w.;
wewnątrz znajduje się cenny manierystyczny ołtarz główny z połowy XVII w.
276
Szlaki Wielkopolskiego
Parku Narodowego
Czerwony: stacja kolejowa w Puszczykówku – Puszczykowo Stare – Mogiły Powstańców z 1848 r. – Głaz Leśników (węzeł ze szlakiem żółtym na grejserówce)
– OOŚ Pod Dziadem – Muzeum Przyrodnicze Wielkopolskiego Parku Narodowego w Jeziorach – OOŚ Jezioro Góreckie – południowe i zachodnie brzegi Jeziora Góreckiego – OOŚ Jezioro Skrzynka – leśniczówka Górka – jezioro Kociołek
– Głaz prof. Adama Wodziczki – Głaz Władysława Zamoyskiego, siedziba obwodu
ochronnego Osowa Góra (13 km).
Niebieski: Mosina, centrum – Głaz Władysława Zamoyskiego, siedziba obwodu
ochronnego Osowa Góra – jezioro Kociołek – jezioro Żabiak – węzeł szlaków na
południowym krańcu Jeziora Góreckiego – jezioro Skrzynka – Górka – Łódź (Jezioro Dymaczewskie) – Jezioro Witobelskie (wzdłuż północnych brzegów) – OOŚ
Trzcielińskie Bagno (13 km).
Pomarańczowy im. Franciszka Jaśkowiaka: stacja kolejowa w Puszczykowie
– brzegi Warty – Muzeum A. Fiedlera – stacja kolejowa w Puszczykówku – Osowa Góra – węzeł szlaków na południowym krańcu Jeziora Góreckiego (10 km).
Żółty im. Bernarda Chrzanowskiego: stacja kolejowa w Puszczykówku – OOŚ
Pojniki – Głaz Leśników, węzeł ze szlakiem czerwonym – Jarosławiec (południowy
brzeg Jeziora Jarosławieckiego) – grejserówka – OOŚ Las Mieszany na Morenie –
OOŚ Puszczykowskie Góry – Puszczykowo, stacja kolejowa (12 km).
Najpiękniejsza wycieczka z Puszczykowa prowadzi nad jeziora Kociołek i Góreckie.
Szlaki: żółty – czerwony – niebieski – pomarańczowy.
Długość wycieczki: 15 km.
Początek i koniec wycieczki: stacja kolejowa w Puszczykówku.
Puszczykowo – miasto na południe od Poznania, baza wypadowa wycieczek
277
w Wielkopolski Park Narodowy. Od stacji idziemy ulicami do granic Wielkopolskiego Parku Narodowego. Po wejściu w las szlak wspina się na stok wału morenowego.
OOŚ Pojniki – lasy w Rynnie Rosnowsko-Jarosławieckiej oraz położone na
dnie zarastające śródleśne jeziorka, ciekawy zespół roślinności wodnej i leśnej.
Głaz Leśników – jedyny pomnik przyrody nieożywionej Wielkopolskiego Parku Narodowego usytuowany przy drodze Komorniki–Jeziory. Przetransportowano go tutaj z okolic Osowej Góry. Ma obwód 10,5 m. Nieopodal, przy parkingu,
znajduje się węzeł szlaków. Rozpoczynamy wycieczkę czerwonym szlakiem, który
Betonką prowadzi wprost do bramy zespołu dyrekcji i Muzeum Wielkopolskiego
Parku Narodowego w Jeziorach.
Muzeum Przyrodnicze Wielkopolskiego Parku Narodowego – niezwykle
interesująca ekspozycja prezentująca świat zwierząt i roślin parku narodowego. Do
najciekawszych należą sale prezentujące ptaki oraz owady. Jest też dział prehistoryczny, gdzie można zobaczyć szczątki zwierząt wymarłych: mamuta, nosorożca
włochatego i tura. Gdy otwierano muzeum, posadzono przy nim drzewa gatunków
rosnących w parku. Znajduje się tu również ekspozycja przyrody nieożywionej.
Jezioro Góreckie – jedno z rynnowych, dużych jezior na terenie parku narodowego. Z alejki biegnącej nad brzegiem otwierają się ładne panoramy na jego
taflę i porośnięte lasem brzegi. Na południowych wysokich brzegach znajduje się
OOŚ Grabina, zespół naturalnych lasów zachowanych na terenie Wielkopolskiego Parku Narodowego.
Głaz Franciszka Jaśkowiaka – głaz, w pobliżu którego na wysokim brzegu
Jeziora Góreckiego znajduje się węzeł szlaków. Schodzą się tu dwie trasy turystyczne. Od tego miejsca krótki odcinek przejdziemy niebieskim szlakiem.
Żabiak – śródleśne małe owalne jeziorko na terenie OOŚ Sarnie Doły.
Jezioro Kociołek – malownicze, należące do najpopularniejszych celów wycieczek jezioro w Wielkopolskim Parku Narodowym. Ma niemal idealnie okrągły
kształt, co zawdzięcza ruchowi wirowemu wód pod lodowcem. Mniej więcej 300 m
na południe od brzegów jeziora znajduje się zespół dawnego sanatorium w Ludwikowie zbudowany w tzw. stylu szwajcarskim; dzisiaj budynki zatopione w lesie zajmuje szpital pneumonologiczny.
Głaz prof. Adama Wodziczki – pamiątkowy głaz usytuowany w miejscu odbycia się uroczystości symbolicznego otwarcia Wielkopolskiego Parku Narodowego. Znajduje się tu węzeł szlaków: niebieskiego i czerwonego.
Głaz Władysława Zamoyskiego – pamiątkowy głaz poświęcony inicjato-
278
rowi utworzenia Tatrzańskiego Parku Narodowego i fundatora Zakładów Kórnickich. W jego sąsiedztwie wznosi się siedziba Obwodu Ochronnego Osowa
Góra, a nieco dalej parking z widokiem na Osową Górę.
Morena Pożegowska – wał polodowcowy, którego kulminacją jest Osowa
Góra. Wychodzimy na ul. Pożegowską w Mosinie, gdzie spotykamy pomarańczowy
szlak; będzie nam towarzyszył do końca wycieczki. Wspinamy się na stoki Osowej Góry. Przechodzimy przez urozmaicony sztucznymi jeziorkami park, założony
na terenie kamieniołomu. Możemy wejść na wieżę widokową. Na szczycie Osowej
Góry kompleks zbiorników na wodę pitną.
Puszczykówko – miejscowość, do której szlak wyprowadza nas z parku narodowego. Docieramy do stacji kolejowej.
Garść informacji
Wielkopolski Park Narodowy Jeziory, Mosina, tel. 61 813 22 06,
61 813 62 99, www.wielkopolskipn.pl.
Muzeum-Pracownia Literacka Arkadego Fiedlera Słowackiego 1,
Puszczykowo, tel. 61 813 37 94.
Suwalszczyzna to region, który większości Polaków kojarzy się z biegunem
zimna. Coś w tym jest, ponieważ ten fragment Polski był w epoce lodowej aż
czterokrotnie przykryty czapą lodowca skandynawskiego. Tu dotarło pierwsze
ze zlodowaceń, nazywane podlaskim, które objęło tylko dzisiejszy północno-wschodni kraniec Polski. Poprzedziło następujące po sobie trzy kolejne, które
pokryły o wiele większą część dzisiejszego terytorium naszego kraju. Suwalszczyznę można określić także jako krainę nizinnych gór. To obszar położony na
wysokości około 150–200 m n.p.m., urozmaicony wzgórzami i głębokimi dolinami, których część jest wypełniona wodami jezior. Tutaj leży Góra Szeska
(309 m n.p.m.) – najwyższy punkt wszystkich Pojezierzy Wschodniobałtyckich.
Najbardziej doświadczony działaniem lodowca jest obszar położony na wschód
i północ od Suwałk. Tutaj rozciąga się zespół Suwalskiego Parku Krajobrazowego, pierwszego parku krajobrazowego w Polsce, oraz Wigierski Park Narodowy.
Wigierski Park Narodowy utworzony w 1989 r. obejmuje swoim obszarem
południowe tereny Pojezierza Wschodniosuwalskiego i północną część Równiny Augustowskiej. Jego centralną część stanowi jezioro Wigry, największe
na całej Suwalszczyznie. Kształtem przypomina zdeformowaną literę S, a w linii osi symetrii pomiędzy najdalszymi punktami ma ponad 17,5 km długości.
W 1975 r. jezioro Wigry uwzględniono w „Projekcie Aqua” Międzynarodowej
Unii Ochrony Przyrody (IUCN), który obejmuje listę najcenniejszych akwenów
świata. Od 2002 r. jest także objęte ochroną w ramach konwencji Ramsar.
W granicach parku leżą 42 naturalne jeziora. Na szczególną uwagę zasługują wśród nich niewielkie jeziora śródleśne, nazywane przez okoliczną ludność
„sucharami”. Jest ich siedemnaście i tworzą one tutaj największe skupisko tego
typu akwenów w Polsce. To jeziora, które znajdują się w różnym stadium zaras
tania. Brzegi pokrywa wciąż rozrastający się kożuch mchów torfowców, które
zamieniają powoli akweny w torfowiska. Związki humusowe powstałe z gnijących części roślin powodują zakwaszenie wody i jej zabarwienie na ciemnobrunatny kolor. Jeziora tego typu powstały z izolowanych brył lodu, które pozostawiał na swojej drodze wycofujący się lodowiec. To jeden z charakterystycznych
elementów kształtowania krajobrazu przez lodowiec. Na terenie Wigierskiego
Parku Narodowego znaleźć można wszystkie charakterystyczne elementy oddziaływania lodowca. To jedyny taki obszar obejmujący urozmaicony i dobrze
wykształcony krajobraz pojezierny zlodowacenia bałtyckiego, które zakończyło
282
się 10–12 tys. lat temu. Oprócz jezior w krajobrazie zaobserwować można inne
charakterystyczne elementy rzeźby polodowcowej: moreny czołowe i denne,
kemy, ozy oraz sandry.
Wigierski park to również połacie lasów otulających jezioro Wigry od
wschodu, południa i zachodu. Zajmują one ponad 60% powierzchni parku.
Jedną z jego osobliwości jest nieobecność w naturalnych zespołach buka, dębu
bezszypułkowego, jawora i jodły, a bardzo rozpowszechnione występowanie
kojarzonego ze Skandynawią oraz górami świerka. Dzikie lasy są ostoją wielu
gatunków zwierząt związanych ze środowiskiem wodno-lądowym. Należą do
nich bobry europejskie, symbol parku, ocalone właśnie tutaj przed całkowitym
wyginięciem. Dzisiaj mają się dobrze i zamieszkują brzegi wpadającej do Zatoki
Hańczańskiej Czarnej Hańczy. Dzikie lasy na południe od doliny rzeki i jej zatoki oraz półwyspu Wysoki Wągieł to ostoja łosia. Najcenniejsze obszary parku
objęto kilkunastoma obszarami ochrony ścisłej. W jeziorach i rzekach parku
żyją wszystkie występujące na Niżu Polskim gatunki ryb słodkowodnych. Wiele
z nich po wcześniejszym wytrzebieniu dzięki zarybianiu powróciło do swych
naturalnych siedlisk. Należą do nich między innymi sum i troć jeziorna. Jezioro
Wigry jest także jednym z dwóch na terenie Polski tarłowisk siei. Wędkowanie
jest dozwolone w siedmiu jeziorach po wykupieniu licencji w dyrekcji parku we
wsi Krzywe.
Na urlop
Na obrzeżach parku narodowego leżą liczne wsie, które podczas ostatnich
dwudziestu lat stały się popularnymi letniskami. Leżące nad Wigrami i Czarną
Hańczą od strony jej ujścia z jeziora są popularne ze względu na szlak kajakowy, któremu patronuje bł. Jan Paweł II. Jeszcze w czasach kardynalskiej posługi
w Krakowie spływał on rzeką z młodzieżą.
Gawrych Ruda i Płociczno to dwie wsie w sąsiedztwie południowo-zachodniego krańca jeziora Wigry. Trudno byłoby oddzielić w terenie granice obu wsi,
gdyby nie tablica informacyjna oznajmiająca koniec jednej, a początek drugiej.
Za punkt orientacyjny służy współczesny kościół, który swą formą i architekturą
nawiązuje do świątyń barokowych. Od wielu lat ten zakątek Suwalszczyzny jest
popularnym, cichym letniskiem. Do przystani chętnie zawijają turyści opływający jezioro Wigry na kajakach. Spotkamy tu także żeglarzy skuszonych dzikim
283
pięknem i rozległością wód. Na kąpielisku można popływać w niezwykle czystych
i, niestety, dość zimnych wodach lub zagrać w siatkówkę plażową. Ponad kąpieliskiem na wzniesieniu tworzącym przesmyk pomiędzy Wigrami a Jeziorem Okrągłym wznosi się wieża widokowa, skąd spojrzeć możemy na zatokę i okoliczne
mniejsze otoczone lasami akweny. Przy strudze łączącej jezioro Staw i zatokę
rzeki Uklei znajduje się drewniany młyn z początku XX w. – siedziba ośrodka
zarybieniowego. Jedną z atrakcji jest możliwość przejażdżki zabytkowym, wyremontowanym odcinkiem wigierskiej kolejki leśnej z Płociczna po zachodnich
rubieżach Wigierskiego Parku Narodowego.
Bryzgiel to malowniczo położona wieś letniskowa na wysokim południowym
brzegu jeziora Wigry. Piękne panoramy jeziora z wyspami Ordów i Ostrów leżącymi naprzeciwko to prawdziwy wabik przyciągający do licznych we wsi kwater
agroturystycznych. Na południe od wsi rozciąga się Puszcza Augustowska, której
niechronione obszary są późnym latem i jesienią mekką grzybiarzy. To również
wspaniały teren do jazdy na rowerze; umożliwia ją gęsta sieć leśnych dróg. Nie
wyjeżdżając z lasu, można stąd dojechać aż do Kotliny Biebrzańskiej. Do wypoczynku nad wodą zaprasza zrewitalizowane kąpielisko z przystanią. Można stąd
wyruszyć na kajakową, żeglarską lub wędkarską przygodę. W sezonie cumuje tu
również stateczek wycieczkowy z Wigier.
Stary Folwark to duża wieś letniskowa na północnym brzegu jeziora Wigry. Pierwszą przystań żeglarską nad Wigrami założyło tu Polskie Towarzystwo
Krajoznawcze w okresie międzywojennym. Zachował się pierwszy budynek
schroniska turystycznego, które rozpoczęło działalność w 1929 r. Wieś rozrastała się systematycznie i dzisiaj stanowi turystyczne serce Wigierskiego Parku
Narodowego. Jest tu największa nad Wigrami przystań żeglarska i duże kąpielisko. W sezonie bywa tu bardzo gwarno i tłoczno. Na morenowym wzgórzu na
północ od zabudowy znajduje się wieża widokowa z panoramą Starego Folwarku na tle jeziora Wigry i pokamedulskiego zespołu klasztornego.
Wigry to mała wieś na półwyspie wrzynającym się w głąb jeziora Wigry. Znajduje się tu zespół poklasztorny kamedułów, odbudowany i pieczołowicie odrestaurowany w barokowej formie nadanej mu w latach 1671–1745. Składa się z kościoła
Niepokalanego Poczęcia NMP, zabudowań klasztoru z pałacem opackim oraz zespołu eremów z wieżą zegarową. Obecnie kompleks mieści siedzibę Wigierskiego
Areopagu Nowej Ewangelizacji. Przystań nad jeziorem odwiedzają kajakarze i żeglarze. Jest też portem stateczku Kameduła, który w sezonie odbywa stąd regularne
rejsy po jeziorze.
284
Szlaki Wigierskiego
Parku Narodowego
Do parku narodowego przyciągają czyste wody jeziora Wigry, urozmaicona linia
brzegowa oraz trzynaście wysp. To wprost wymarzone miejsce dla kajakarzy i żeglarzy. Przez jezioro z miejscowości Bryzgiel do Wigier przebiega 14-kilometrowy szlak
kajakowy im. Jana Pawła II, nazwany imieniem wielkiego Polaka na pamiątkę jego
spływów w czasach, kiedy pełnił jeszcze funkcje kościelne w Krakowie. Żeglarze po
wypłynięciu z mariny w Starym Folwarku lub mniejszych przystani mają także na
wodach swoje szlaki, a najbardziej urozmaicona jest południowa część jeziora w okolicach Bryzgla, gdzie osiąga ono szerokość 3 km, a taflę urozmaicają trzy duże wyspy.
Turyści korzystający z dróg wodnych muszą jednak przestrzegać zakazu wpływania
na kilkudziesięciometrowy pas od brzegu na całej niemal zachodniej części akwenu
od Zatoki Hańczańskiej. Szlak kajakowy Czarnej Hańczy, której spławna część rozpoczyna się od wypływu z jeziora Wigry, należy do najpopularniejszych turystycznych dróg wodnych w Polsce.
Brzegi jezior, lasy i wszystkie interesujące miejsca w parku i jego sąsiedztwie
można penetrować szlakami turystycznymi. Znaczne odległości preferują tutaj turystykę rowerową. Okolice jeziora Wigry to jakby dwa rowerowe światy. Na północy
bardziej pofałdowane tereny zapraszają tych, którzy lubią częste podjazdy. Południe
jest łagodniejsze i sprzyja osobom dopiero zaczynającym swoją rowerową przygodę.
Główne węzły szlaków turystycznych znajdują się w Krzywem przy budynku dyrekcji
Wigierskiego Parku Narodowego, w Starym Folwarku i w Płocicznie przy zabytkowej
drewnianej leśniczówce.
Teren parku można także zwiedzać ścieżkami przyrodniczymi, które prowadzą
częściowo znakowanymi trasami turystyki pieszej. Ścieżki przyrodnicze wyposażono
w tablice informacyjne, a w miejscach trudno dostępnych w pomosty. W wielu miejscach parku przy szlakach i ścieżkach przyrodniczych znajdują się wieże i platformy
widokowe.
Szlaki piesze
Szlak „Wokół Wigier” im. Antoniego Patli, zielony: Stary Folwark – Wigry
– Mikołajewo – Jastrzęby – Bryzgiel – Gawrych Ruda – Leszczewek – Stary
Folwark (50 km).
285
Szlak „Nad Sucharami”, zielony, okrężny: Krzywe – Leszczewo – Krzywe (7,2 km).
Szlak „Nad Czarną Hańczą”, czerwony, okrężny: Wysoki Most – Sarnetki –
Wysoki Most (14 km).
Szlak „Śladami Lityńskiego”, czerwony: Krzywe – Leszczewek – Stary Folwark
(8 km).
Szlak „Znad Wigier do Cmentarzyska Jaćwingów”, czarny: Stary Folwark
– Leszczewo – Nowa Wieś (9,2 km).
Żółty: Krzywe – Jezioro Czarne – leśniczówki Samle I i II – Gałęziste – Wyrobki (rzeka Wiatrołuża) – Wiatrołuża – Kaletnik (17,5 km).
Niebieski: Gawrych Ruda – Sobolewo – Krzywe – Jezioro Czarne – Kamionka
– Huta (12 km).
Niebieski: uroczysko Węgzał – Maćkowa Ruda – Wysoki Most – Buda Gremzdówka (8 km).
Czerwony: Krusznik – Monkinie – Danowskie (8 km).
Żółty: Danowskie – Tobołowo – Sarnetki (12 km).
Czarne, łączniki: Wysoki Most – Dziewiętnasty Kilometr (2,7 km); Sobolewo
– Łąkowa Droga – Kładka na Czarnej Hańczy (1,7 km); Sobolewo I – Bielańska
Droga – Kładka na Czarnej Hańczy (1,5 km).
Szlaki rowerowe
Podlaski Szlak Bociani, czerwony: Sarnetki – Czerwony Krzyż – Mikołajewo
– Czerwony Folwark – Magdalenowo – Stary Folwark – Leszczewek – Krzywe –
Mała Huta – Nowa Wieś – Lipniak – Dębowo (20 km).
Szlak EuroVelo 11: Danowskie – Monkinie – Bryzgiel – Gawrych Ruda – Sobolewo – Leszczewek – Stary Folwark – Magdalenowo – Czerwony Folwark – Rosochaty Róg – Maćkowa Ruda – Wysoki Most (30 km).
Wycieczka rowerowa dookoła jeziora Wigry. Na trasie czekają nas liczne
podjazdy.
Szlaki: EuroVelo 11 – zielony pieszo-rowerowy – czerwony Podlaski Szlak Bo-
ciani – EuroVelo 11.
286
Długość: 50 km.
Początek i koniec wycieczki: Stary Folwark.
Stary Folwark – wieś na początku wycieczki, którą opuszczamy szlakiem EuroVelo 11, początkowo prowadzącym boczną drogą równoległą do drogi nr 653. Po
pokonaniu pasa lasów w zachodniej części Wigierskiego Parku Narodowego szlak
wjeżdża w Sobolewie na drogę asfaltową i prowadzi dalej przez Płociczno-Tartak
do Gawrych Rudy.
Gawrych Ruda – kameralna wieś letniskowa nad zatoką rzeki Uklei w południowo-zachodniej części jeziora Wigry. Na węźle szlaków przy leśniczówce wjeżdżamy na zielony szlak pieszy, który po chwili opuszcza asfaltową drogę i kieruje
się drogą leśną. Po drodze do wsi Bryzgiel mijamy dwie widokowe polany: Binduga
i Powały, z których roztacza się panorama jeziora Wigry.
Bryzgiel – Mała wieś wypoczynkowa na południowym brzegu jeziora Wigry.
Przed wsią wjeżdżamy na asfalt i podążamy drogą przez wieś wzdłuż brzegów jeziora. Po opuszczeniu asfaltu szlak prowadzi nad jezioro Mulaczysko, gdzie na
wzgórzu znajduje się punkt widokowy, i dalej nad jezioro Krusznik. Na wzniesieniu w osadzie Zakąty również natrafimy na ciekawy punkt widokowy. Docieramy
do drogi lokalnej Bryzgiel–Mikołajewo, którą jedziemy do osady leśnej Czerwony
Krzyż.
Czerwony Krzyż – wieś spacyfikowana przez Niemców w 1944 r., co upamiętnia pomnik na skrzyżowaniu dróg. Na wysokim brzegu Zatoki Krzyżańskiej
(za znakami zielonego szlaku) znajduje się okazały drewniany krzyż, spod którego rozciąga się panorama jeziora. Nie kontynuujemy już wycieczki zielonym
szlakiem, tylko jedziemy asfaltową drogą w kierunku wsi Mikołajewo czerwonym
Podlaskim Szlakiem Bocianim.
Mikołajewo – wieś przy północno-wschodniej granicy lasów Wigierskiego
Parku Narodowego. Na skrzyżowaniu dróg opuszczamy czerwony Podlaski Szlak
Bociani i wjeżdżamy ponownie na EuroVelo 11. Zaprowadzi nas on między innymi
na ładny punkt widokowy na północnej części jeziora Wigry. Mijamy następnie
rozrzucone po okolicy gospodarstwa wsi Rosochaty Róg.
Czerwony Folwark – kolejna luźno zabudowana wieś w sąsiedztwie parku. Leży
na półwyspie utworzonym pomiędzy zatoką jeziora Wigry, jeziorem Postaw oraz rzeką Czarną Hańczą. Szlak prowadzi na pewnym odcinku asfaltem, po czym podąża
drogą gruntową na półwyspie. Przez most na rzece dojeżdżamy do drogi asfaltowej,
gdzie opuszczamy szlak, aby dojechać do klasztoru Kamedułów w Wigrach.
287
Wigry – wieś z ciekawym klasztorem. Po jego zwiedzeniu wracamy na skrzyżowanie, skąd kontynuujemy wycieczkę szlakiem EuroVelo 11 do Starego Folwarku.
Garść informacji
Centrum Informacji Turystycznej Wigierskiego Parku Narodowego
Krzywe 82, 16-402 Suwałki, tel. 87 563 25 62.
Punkt informacji turystycznej, Wigierskie Stowarzyszenie Turystyczne
Stary Folwark 19, tel. 87 563 77 22.
Punkt informacji turystycznej przy Wigierskiej Kolei Wąskotorowej
Płociczno-Tartak 40, 16-402 Suwałki, tel. 87 563 92 63, www.augustowska.pl.
Suwalska Izba Rolniczo-Turystyczna
Kościuszki 82/7, Suwałki, tel. 87 566 58 72, www.suwalki-turystyka.info.pl.
7na urlop
najciekawszych propozycji
w mieście
Białystok
293
Bielsko-Biała 309
Gdynia
323
Kłodzko
339
Nowy Sącz
351
Olsztyn
369
Szczecin
381
Wstęp
Urlop w dużym mieście? Czemu nie? Jest wiele miast, nawet wojewódzkich,
które z racji swojego położenia mogą być wspaniałym miejscem na wypoczynek. Bez
przeszkód do nich dojedziemy, nawet bez samochodu. Własny środek transportu
nie jest też potrzebny do zwiedzania ani samych miast, ani okolic, gdyż zapewni to
komunikacja miejska i lokalna. Miasta położone na terenach, które kojarzą się nam
z urlopem, czyli nad morzem i jeziorami czy w górach, swoją ofertą mogą równać
się z niejednym kurortem. Właśnie to, że nie są miejscowościami turystycznymi,
stanowi ich największą zaletę. Można je odwiedzać cały rok. Zawsze coś się w nich
dzieje. Znajdziemy w nich muzea, teatry, sale koncertowe, hale sportowe i boiska,
gdzie można być świadkiem interesującego wydarzenia kulturalnego lub sportowego. Ważnym elementem atrakcyjności jest również to, że nie są nastawione na życie
z turystów, co wpływa chociażby na ceny w lokalach gastronomicznych. W restauracjach i kawiarniach przesiadują tubylcy i my też się możemy dołączyć. Z pewnością
nie będziemy żałować. Tutaj nawet deszcz i słota nie są przeszkodą w zaplanowaniu
ciekawego pobytu. Warto więc skorzystać z propozycji opisanych w tej książce.
291
Białystok
Białystok, jedno z trzech miast wojewódzkich, o których napiszemy, to główny i największy ośrodek miejski północno-wschodniej Polski, który jest najlepszym
punktem wyjścia do poznania historycznych i krajoznawczych atrakcji położonych
w tej części kraju. Spacery, wycieczki piesze, rowerowe, samochodowe, autobusowe lub kolejowe do dalej leżących miejscowości regionu zadowolą niemal każdą
grupę gości. Do atutów Białegostoku należy duża liczba miejsc noclegowych o rozmaitym standardzie w różnych częściach miasta.
Miasto to leży na terenie Wysoczyzny Białostockiej. To brama do krainy lasów
Puszczy Knyszyńskiej otaczających miasto od północy i wschodu oraz do krainy
wód doliny Narwi, którą w swym najpiękniejszym odcinku na zachód od miasta
obejmuje Narwiański Park Narodowy. Unikatowe położenie stało się powodem
włączenia Białegostoku do międzynarodowego projektu Sieci Zdrowych Miast realizowanego przez Światową Organizację Zdrowia. Dzięki północnej obwodnicy
cały ruch tranzytowy omija dzisiaj miasto, co poprawia stan jego środowiska i bezpieczeństwo. Mieszkańcy i turyści mogą również korzystać z sieci ścieżek rowerowych o długości 41 km; nie tworzą one jeszcze w pełni zintegrowanego systemu, ale
pomagają już poruszać się po mieście i okolicy na dwóch kółkach.
Obszar, na którym leży Białystok, pokrywała w średniowieczu puszcza.
W XIV w. teren ten należał do Litwy. Miasto według legendy założył wielki książę litewski Giedymin, który w trakcie polowania i pościgu za zwierzyną zabłądził
w puszczańskich ostępach. Następnego dnia rano, kiedy się przebudził, a miejsce
noclegu oświetliło słońce, zobaczył przepiękną dolinę potoku o krystalicznie czystej
wodzie. Wówczas powziął decyzję, że wybuduje tu miasto. Słowo „stok” oznaczało
kiedyś „potok”. W ten sposób miała powstać nazwa Białegostoku.
Biała, dopływ Supraśli, przepływa szerokimi zakolami przez całe miasto.
Wzniesienia w zakolach rzeki sprzyjały powstaniu tu osady, która miała dzięki nim
naturalną osłonę. Nad Białą powstały pierwsze dwory obronne na terenie miasta –
w jego centrum i dzielnicy Dojlidy. Pierwsze historyczne wzmianki o Białymstoku,
wówczas Bielszczanym Stoku, pojawiają się w 1. poł. XV w. W XVI w. osada znalazła się w granicach Korony Polskiej. W XVII w., wraz z obszarem całego starostwa
tykocińskiego, miasto stało się własnością hetmana Stefana Czarnieckiego. Córka hetmana Katarzyna Aleksandra wniosła starostwo tykocińskie jako wiano do
małżeństwa z Janem Klemensem Branickim w 2. poł. XVII w. Rodowi Branickich
294
Białystok
cały region zawdzięczał szybki rozwój w XVIII w. W 1749 r. osada Białystok położona na trakcie z Warszawy do Grodna otrzymała prawa miejskie. Jan Klemens
Branicki, wnuk i imiennik pierwszego z Branickich właścicieli Białegostoku, zaczął
przekształcać miasto w wytworną stolicę swoich dóbr. W jej centrum znalazł się
wspaniały pałac, siedziba dworu i ośrodek kultury promieniujący na całą okolicę.
Na dworze Branickich tętniło życie kulturalne i społeczne. Działały tu teatr, orkiestra dworska i zespół baletowy, a na występy przyjeżdżali liczni artyści. Odbywały
się w pałacu przedstawienia operowe z udziałem największych ówczesnych gwiazd.
Gośćmi pałacu do końca XVIII w. byli królowie i książęta. Tu schronił się w czasie
rewolucji francuskiej przyszły król Francji Ludwik XVIII. Przy rezydencji rozplanowane zostało administracyjne i handlowe centrum z trójkątnym rynkiem i ratuszem. W 1753 r. dawne i powstające obok pałacu nowe centrum strawił prawie
doszczętnie potężny pożar. Była to tragedia dla nowo rozwijającego się ośrodka
miejskiego, którą jednak jej właściciel dzięki swojemu bogactwu i wpływom przekuł w sukces. Jan Klemens Branicki zatrudnił urbanistów, którzy rozplanowali
nowy układ ulic. I tak za sprawą pożaru narodził się współczesny Białystok.
Niestety zabory zahamowały jego rozwój. Kolejny okres dużych sukcesów gospodarczych nastąpił po powstaniu listopadowym, kiedy w mieście zaczęli lokować swoje fabryki właściciele zakładów włókienniczych z Łodzi. Do końca XIX w.
Białystok stał się dużym ośrodkiem włókienniczym, nazywanym nawet „podlaskim
Manchesterem”. Rozwój przemysłu i handlu w 2. poł. XIX w. wspomogła linia Kolei Warszawsko-Petersburskiej otwarta w 1862 r. Świadectwem włączenia Białegostoku w sieć europejskich połączeń kolejowych (z węzłem w Warszawie) jest klasycystyczny dworzec kolejowy, zabytek architektury i historii kolei. Współcześnie
miasto rozwija się jako ośrodek przemysłowy, usługowy i akademicki, a od pewnego czasu również turystyczny, w czym ważną rolę odgrywa położenie.
Spacerowo
Wszystkie wycieczki i osoby zatrzymujące się na kilka dni w Białymstoku swe
pierwsze kroki kierują do „podlaskiego Wersalu”, jak nazywany bywa zespół pałaco-
295
wo-parkowy Branickich. To niewątpliwie jedna z najcenniejszych magnackich rezydencji w Polsce. Podziw budzi już sama wielkość założenia, które jest równie obszerne co pobliskie historyczne centrum miejskie Białegostoku. W momencie powstania
miasto w pewnym stopniu było dodatkiem do rezydencji właściciela. To on po pożarze
decydował, co i gdzie zostanie zbudowane.
Siedziba Branickich, a następnie Potockich, dopiero dzisiaj odzyskuje swój
dawny blask po zniszczeniach powstałych podczas zaborów i II wojny światowej.
Zespołowi pałacowo-parkowemu, ograbionemu przez zaborcę, a później spalonemu
przez hitlerowskich okupantów, niedawno dzięki wieloletniej odbudowie i rekonstrukcji przywrócono splendor; wciąż trwają prace mające na celu odtworzenie wyglądu przypałacowego parku. Pałac jest siedzibą Uniwersytetu Medycznego.
Pierwszą rezydencją właścicieli okolicznych dóbr był gotycki dwór obronny. Pod
koniec XVII w. rozbudował go w stylu barokowym Tylman z Gameren. Ostateczny
wygląd pałac uzyskał w latach 1728–1758, kiedy Jan Zygmunt Deybel i Jan Henryk
Klemm dokonali na polecenie Jana Klemensa Branickiego przebudowy i powiększenia barokowej budowli. W okresie zaborów na polecenie cara Aleksandra I w pałacu
urządzono szkołę dla dziewcząt, Instytut Panien Szlacheckich, funkcjonującą tu aż
do I wojny światowej.
Do rezydencji wprowadza od północnego wschodu brama Gryfów, którą zaprojektował Jan Zygmunt Deybel. Pomiędzy dziedzińcem wstępnym a honorowym
znajdują się dwie monumentalne rzeźby Jana Chryzostoma Redlera z wyobrażeniami walczącego Herkulesa. Zespół pałacowy zbudowano na planie litery U. W elewacji korpusu pałacu zwraca uwagę trójkątny fronton zwieńczony figurami wojowników i Atlanta podtrzymującego kulę ziemską. We wnętrzach zrekonstruowany został
częściowo wystrój sztukatorski i malarski, wykonany oryginalnie przez Samuela
Contesse, Antoniego Herliczkę i Szymona Czechowicza.
Odtworzono przylegający do pałacu taras dawnego parku Górnego z Pawilonem
pod Orłem, bukszpanowymi parterami oraz przyciętymi stożkowo i kuliście krzewami.
Środkiem parku od pałacu prowadzi reprezentacyjna, ozdobiona rzeźbami bóstw aleja, nazywana bulwarem Tadeusza Kielanowskiego. Most ozdobiony rzeźbami sfinksów
z amorkami Jana Chryzostoma Redlera łączy ponad kanałem parkowym pałac i park
Górny z parkiem Dolnym.
Historyczne centrum miasta leży na północny zachód od kompleksu parkowego.
Tworzą go połączone ze sobą dwa place: Jana Pawła II i Rynku Kościuszki. To reprezentacyjna przestrzeń miejska Białegostoku, która w ostatnich latach nabrała blasku dzięki
296
Białystok
gruntownemu remontowi. Na północ od bramy Gryfów na styku zieleni parkowej i zabudowy pl. Jana Pawła II wznosi się barokowy pałacyk gościnny Branickich z 1771 r.,
w którym znajduje się Pałac Ślubów. Sąsiadująca z placem ul. Kilińskiego, której perspektywę zamyka pałacyk, to zespół zabytkowej XIX‑wiecznej zabudowy. Znajduje się tu
Muzeum Wojska Polskiego oraz wybudowany na początku XIX w. budynek loży masońskiej, dzisiaj Książnica Podlaska. W jej sąsiedztwie, w miejscu gdzie łączą się ze sobą dwa
place, wznosi się monumentalny neogotycki kościół katedralny Wniebowzięcia NMP
zaprojektowany przez Józefa Piusa Dziekońskiego i zbudowany w latach 1900–1905.
Co ciekawe, ta ogromna świątynia powstała jako przybudówka do mniejszego kościoła
z XVII w., zwanego „białym” i przebudowanego przez Branickich. Niewiele osób spoza
Białegostoku wie, że to ten maleńki kościół zbudowano tu jako pierwszy. Obok na placu
znajdują się pomniki bł. Jana Pawła II oraz bł. Jerzego Popiełuszki, który urodził się
w niedalekiej wsi Okopy. Po zachodniej stronie katedry wznosi się budynek dawnego
szpitala z 2. poł. XVIII w., w którym dzisiaj mieści się kino Ton. Obok niego w zabytkowym budynku zbrojowni z XVIII w. znajduje się Archiwum Państwowe. Rynek Kościuszki ma kształt wydłużonego trójkąta. Centrum placu zajmuje zespół ratusza pierwotnie zbudowanego w połowie XVIII w., odbudowanego po zniszczeniach wojennych
w latach 1954–1958. Ratusz nie pełni już funkcji urzędowych i jest siedzibą Muzeum
Podlaskiego. Znajduje się tu duża kolekcja malarstwa polskiego XVIII–XX w. oraz zbiory etnograficzne. Muzeum ma również oddziały w Białymstoku i poza nim. Wokół rynku iskrzy się mozaika zabudowy z XVIII–XX w. z najstarszą narożną kamienicą przy
ul. Sienkiewicza. Na zachód z Rynku Kościuszki wybiega ul. Lipowa, dawniej główna
arteria Białegostoku. Na obszernym placu przylegającym do jej środkowej części wznosi
się klasycystyczna cerkiew św. Mikołaja Cudotwórcy wybudowana w latach 1843–1846
w miejscu dawnej drewnianej świątyni unickiej. W cennym wnętrzu znajdują się zabytkowe ikony z lat 40. XIX w. Perspektywę ulicy od zachodu zamyka wzgórze św. Rocha,
na którym wzniesiono kościół Chrystusa Króla i św. Rocha. Świątynię o oryginalnej bryle zaczęto budować w 1927 r. według projektu Oskara Sosnkowskiego, a dokończono już
po II wojnie światowej. Kościół zalicza się do najciekawszych obiektów architektonicznych powstałych w okresie międzywojennym w Polsce.
Współczesną wizytówką architektoniczną Białegostoku jest oddany do użytku jesienią 2012 r. nowoczesny kompleks Opery i Filharmonii Podlaskiej – Europejskiego
Centrum Sztuki w parku Centralnym. W sąsiedztwie nowoczesnych budynków wśród
drzew na niewielkim wzniesieniu znajduje się cerkiew św. Marii Magdaleny, dawniej
kaplica cmentarna, ufundowana w 1758 r. przez Branickich. Gmach opery i cerkiew
297
wznoszą się na terenie dawnej dzielnicy Chanajki zamieszkiwanej przed II wojną światową w znacznej większości przez ubogą społeczność żydowską. Niemcy po wkroczeniu
w 1941 r. do Białegostoku dokonali pacyfikacji i wyburzenia całej dzielnicy, a wywiezionych stąd Żydów przetransportowano do utworzonego w północnej części miasta getta.
Na wschód od zespołu pałacowo-parkowego Branickich za rzeką Białą leżą Bojary.
To dzielnica o dwóch obliczach. Wzdłuż ul. Warszawskiej zachowała się jej typowo miejska
część, która zaczęła się kształtować od 2. poł. XIX w., kiedy Białystok przeżywał rozkwit
gospodarczy. Tu wznoszą się ciekawe budynki pochodzące z tego okresu, na przykład pałac
Cytronów, pałac Tryllingów czy dawny kościół ewangelicko-augsburski św. Jana (dzisiaj
katolicki św. Wojciecha). Za tym pasem zabudowy leży część Bojar o charakterze wiejskim,
jakby drewniane serce dawnego Białegostoku. Dzisiaj otoczona blokami i budynkami wielorodzinnymi jest wsią w centrum miasta. To unikatowy zespół dawnej drewnianej zabudowy tonący w zieleni przydomowych ogrodów. Warto odbyć spacer ulicami Poprzeczną,
Wiktorii, Staszica, Koszykową czy Glinianą.
Ważnym elementem wizerunku Białegostoku są tereny zielone. Najpiękniejszy jest
oczywiście park Pałacowy. Na południowy-wschód od niego rozciągają się Planty – miejski park założony w latach 30. XX w. Przy ul. Mickiewicza parkową zieleń urozmaica
niewielki staw z rzeźbą Praczki Stanisława Horno-Popławskiego. Park po przekątnej
przecina szeroka, reprezentacyjna al. Zakochanych, w której środkowej części znajdują
się Tańczące Fontanny. Poprzez pl. Katyński Planty łączą się z Lasem Zwierzynieckim,
ciągnącym się aż do lotniska Aeroklubu Białostockiego przy południowych granicach
miasta. Ciąg parków jest jednym z najpopularniejszych terenów weekendowych spacerów i przejażdżek na rowerze. Las Zwierzyniecki objęty jest ochroną rezerwatową.
W północnej części Białegostoku znajduje się duży kompleks leśny w sąsiedztwie doliny
Supraśli. Znaczną jego część obejmuje rezerwat Antoniuk, który powstał dla zachowania naturalnych zbiorowisk roślin leśnych typowych dla Wysoczyzny Białostockiej. Jest
również wskaźnikiem jakości środowiska w mieście.
W południowo-wschodniej części Białegostoku nad Białą znajduje się zabytkowy
zespół pałacowo-parkowy Rydygierów i należący niegdyś do majątku zespół Stawów
Dojlidzkich, dzisiaj ośrodek rekreacji wodnej mieszkańców miasta. W sąsiedztwie
znajdują się także zabudowania dojlidzkiego browaru.
Po Białymstoku oprowadza sześć miejskich szlaków: Dziedzictwa Żydowskiego,
PRL, Śladami bł. ks. Michała Sopoćki, Białystok Branickich, Białystok Fabrykantów
oraz Kulinarny. Ten ostatni może w zasadzie służyć pomocą podczas wycieczek po-
298
Białystok
zostałymi; na jego trasie znajdują się lokale serwujące potrawy kuchni regionalnej:
kiszkę ziemniaczaną, bliny, białys, kartacze, soliankę czy kołduny tatarskie.
Rower w Białymstoku może okazać się pomocny również podczas wycieczek poza
centrum. Niedokończona jeszcze sieć ścieżek rowerowych wzdłuż głównych i bocznych
ulic jest bardzo przydatna. Rowerem łatwiej dotrzeć do miejskich rezerwatów leśnych
Antoniuk i Las Zwierzyniecki, do ośrodka rekreacyjnego i pałacu w Dojlidach czy też do
interesujących miejsc za miastem. Umożliwią to miejskie ścieżki rowerowe i połączone
z nimi szlaki turystyczne.
Kulturalnie
Oferta kulturalna Białegostoku jest bardzo bogata i, przyjeżdżając tu na dłużej,
warto z niej skorzystać. Opera i Filharmonia Podlaska zaprasza na koncerty i inscenizacje dzieł artystów dawnych i współczesnych. W jej sąsiedztwie znajduje się
Białostocki Teatr Lalek, który w programie ma przedstawienia zarówno dla dzieci, jak i dla dorosłych. Interesującą propozycją jest także teatralne muzeum, gdzie
można obejrzeć kostiumy, lalki i scenografie historycznych spektakli granych tu od
lat 60. XX w. Niedaleko zespołu pałacowo-parkowego ma swoją siedzibę Teatr Dramatyczny im. Józefa Piłsudskiego, zapraszający miłośników teatru na przedstawienia klasyczne i eksperymentalne. Sale domów kultury w różnych częściach miasta
również goszczą liczne imprezy kulturalne: koncerty, kabarety, wieczory poezji itp.
Warto również odwiedzić tutejsze galerie. Obok wymienionej już siedziby Muzeum
Podlaskiego i Muzeum Wojska Polskiego w Białymstoku znajdują się jeszcze oddziały Muzeum Podlaskiego: Muzeum Historyczne i Muzeum Rzeźby Alfonsa Karnego.
Inne placówki muzealne to: Muzeum Regionalne Kresowego Muzycznego Domu,
Muzeum Motoryzacji i Techniki, Uniwersyteckie Muzeum Przyrodnicze i Muzeum
Szkolne LO im. Króla Zygmunta Augusta.
W mieście odbywają się liczne imprezy cykliczne. Teatry i filharmonia są organizatorami najbardziej prestiżowych z nich: Międzynarodowego Festiwalu Szkół
Lalkarskich, Podlaskich Spotkań Teatrów Lalkowych, Międzynarodowego Konkursu Duetów Fortepianowych, Międzynarodowego Przeglądu Młodych Dyrygentów
299
im. Witolda Lutosławskiego. Kulturalne wydarzenia muzyczne uzupełniają: Jesień
z Bluesem, Zaduszki Bluesowe, Festiwal Muzyki Barokowej, Moniuszkowski Festiwal
Podlasia czy Międzynarodowy Przegląd Orkiestr Dętych. Mieszkańców i gości przyciągają też inne wydarzenia kulturalne: Dni Sztuki Współczesnej, Białostockie Spotkania
Folkowe, Podlaski Festiwal Krótkich Filmów Niezależnych „ŻubrOFFka”, Letnie Koncerty w Ogrodach Branickich, Białostocka Wiosna Muzyczna, Katedralne Koncerty
Organowe czy masowe i rodzinne Dni Miasta Białegostoku.
Wycieczkowo
Białystok ze swoim położeniem może konkurować z miejscowościami o ugruntowanej renomie turystycznej. Największy obszar wokół miasta zajmuje Puszcza
Knyszyńska otaczająca je od północy i wschodu. Niemal cała znajduje się w granicach Parku Krajobrazowego Puszczy Knyszyńskiej. Popularnym miejscem na przejażdżki rowerowe jest wieś Osowicze nad rzeką Supraślą połączona z Białymstokiem
ścieżką rowerową biegnącą wylotową ul. Lodową. Wieś słynie z pięknych krajobrazów doliny rzeki z widokami na położoną po przeciwnej stronie Puszczę Knyszyńską.
We wschodniej części wsi w sąsiedztwie drogi S8 i mostu na Supraśli znajduje się
podlaski Park Dinozaurów oraz Białostockie Muzeum Wsi z ekspozycją starych chałup, zagród i innych budynków typowych dla podlaskich wsi. Wycieczka pozwala też
na odwiedziny leśnego rezerwatu przyrody Antoniuk.
Do najciekawszych miejsc w okolicach Białegostoku należy Supraśl, niewielkie
miasto nad rzeką Supraślą, które w 2002 r. zyskało status uzdrowiska. Klimat Supraśla pozwala na leczenie osób w podeszłym wieku, rekonwalescentów i dzieci z chorobami dróg oddechowych i reumatycznych. Dojazd do Supraśla umożliwia 10-kilometrowa ścieżka rowerowo-piesza rozpoczynająca się w Białymstoku na ul. Raginisa,
wylotowej drodze nr 676 do przygranicznych Krynek.
W Supraślu żyli przedstawiciele trzech odłamów religii chrześcijańskiej: prawosławia, katolicyzmu i protestantyzmu. Świadectwem ich współistnienia są dzisiaj
świątynie oraz cmentarze wszystkich trzech wyznań. Najcenniejszy zabytek miasta to
kompleks prawosławnego klasztoru Zwiastowania NMP, którego budowa dała początek miastu. Prawosławnych mnichów z Kijowa sprowadził tu Aleksander Chodkiewicz
300
Białystok
około 1500 r. Wokół zbudowanego przez nich obronnego klasztoru zaczął rozwijać
się późniejszy Supraśl. Murowaną cerkiew Zwiastowania NMP wzniesiono w latach
1503–1511 w oryginalnym stylu będącym mieszanką gotyku i stylu bizantyjskiego.
Świątynię otaczają budynki zespołu klasztornego. Wejście na teren klasztoru prowadzi przez barokową bramę-dzwonnicę z 1752 r. We wschodnim skrzydle znajduje się
Pałac Opatów z 1. poł. XVII w., w którym zachowała się część oryginalnej polichromii.
Tutaj też mieści się muzeum klasztoru z ekspozycją oryginalnych fresków i ikon uratowanych ze zniszczonej działaniami wojennymi cerkwi klasztornej.
Kościoły (katolicki Świętej Trójcy i dawny zbór ewangelicki, dzisiaj także siedziba
parafii katolickiej) zostały zbudowane w 2. poł. XIX w., kiedy Supraśl był dużym ośrodkiem włókiennictwa. Z tego okresu pochodzą także drewniane, parterowe budynki
mieszkalne w centrum. Ich wyjątkowo malowniczy zespół tworzy zabudowę ul. Tkaczy, której widok zamyka wieża kościoła Trójcy Świętej. W centrum miasta wznosi się
pałac Buchholtza wybudowany na przełomie XIX i XX w. w stylu nawiązującym do
francuskiego i niderlandzkiego renesansu. We wnętrzu zachowały się secesyjne sztukaterie, gabinet, sala bankietowa z dębowym stropem oraz klatka schodowa. Adolf
Buchholtz był jednym z przemysłowców, którzy w XIX w. założyli w Supraślu fabryki
włókiennicze. Rodzinne mauzolea Buchholtzów oraz Zachertów, drugiego z tutejszych
fabrykanckich rodów, znajdują się na zabytkowym cmentarzu ewangelickim.
Nad rzeką Supraślą znajduje się miejskie kąpielisko z piaszczystą plażą. Do kąpieli zapraszają czyste wody rozlewającej się szeroko rzeki w okolicach centrum miasta. Supraśl rozsławia współcześnie Teatr Wierszalin – grupa teatralna, która obrała
miasto za swoją siedzibę i tu wystawia swoje spektakle. Jest jedną z dobrze znanych
w Polsce i na świecie grup teatralnych, laureatem wielu prestiżowych nagród, w tym
kilkakrotnie na festiwalu teatralnym w szkockim Edynburgu.
Duży plac przed pałacem Buchholtza to ważny węzeł turystyczny Puszczy Knyszyńskiej. Tu krzyżują się szlaki piesze i rowerowe, znajdują się tablice informacyjne
z mapami miasta i jego okolic oraz drogowskazy. Jeśli dojedziemy tu z Białegostoku,
możemy kontynuować wycieczkę rowerową po Puszczy Knyszyńskiej. W węźle spotykają się aż cztery szlaki pieszo-rowerowe: czerwony, zielony, niebieski i żółty. Czerwony
Świętojański, żółty Supraski i niebieski Świętej Wody zaczynają się w supraskim węźle. Czerwony prowadzi na najwyżej wzniesioną część Puszczy Knyszyńskiej nazywaną
Wzgórzami Świętojańskimi z kulminacją Góry św. Jana (211 m n.p.m.), aby po 27 km
zakończyć bieg w Sokolu Białostockim. Na 15. kilometrze szlaku znajduje się wieś Królowy Most, miejsce akcji trylogii filmowej U Pana Boga... Jacka Bromskiego. Żółty
jest 16-kilometrową turystyczną kontynuacją szlaku czerwonego i prowadzi z Supraśla
301
do Horodnianki i Czarnego Bloku (przystanek kolejowy na trasie Białystok–Sokółka).
Niebieski szlak łączy Supraśl z Białymstokiem okrężną drogą przez sanktuarium Matki
Boskiej Bolesnej Święta Woda i Wasilków. Od węzła przy rondzie pod obwodnicą Białegostoku (droga nr 8) można jechać ścieżką rowerową ul. Świętokrzyską. Zielonym
szlakiem Borami Dorzecza Supraśli przecinającym Supraśl w jednym kierunku dojedziemy przez wieś Surażkowo do Kopnej Góry (18,5 km), a w przeciwnym przez Ciasne do podbiałostockiej wsi Grabówka (15,5 km). Szlak biegnie przez najpiękniejsze
uroczyska Puszczy Knyszyńskiej, w tym rezerwat Krzemienne Góry obejmujący lasy
porastające morenowe wzniesienia, jeden z ciekawszych w puszczy. Supraśl z Czarną
Białostocką, kolejnym ważnym węzłem w Puszczy Knyszyńskiej, łączy niebieski szlak
rowerowy; w przeciwnym kierunku z Supraśli dojechać nim można do Białegostoku
(ul. 27 lipca) przez Królowy Most.
Czarna Białostocka to puszczańskie miasto, którego powstanie w połowie
XVIII w. wiąże się z budową drogi grodzieńskiej z Białegostoku. W 1782 r. powstała tu
stacja pocztowa o nazwie Buksztel, dzisiaj część Czarnej Białostockiej. Osiemdziesiąt
lat później w sąsiedztwie równolegle do traktu grodzieńskiego powstała Kolej Warszawsko-Petersburska i przystanek kolejowy Czarna Wieś, który wkrótce stał się głównym miejscem przeładunku drewna z Puszczy Knyszyńskiej. Miejscowość rozrastała
się wokół stacji kolejowej i zakładów przetwórstwa drzewnego. Dziesięć lat po II wojnie światowej otrzymała prawa miejskie jako Czarna Białostocka. Dzisiaj puszczańskie
miasto jest jednym z głównych węzłów szlaków turystycznych. Oprócz wspomnianego
już niebieskiego szlaku rowerowego z Supraśla z miasta wychodzi czerwony szlak rowerowy do Janowa (40 km), a ponadto szlaki pieszo-rowerowe: czerwony Puszczański (przebieg podobny do rowerowego, ale o 10 km krótszy) oraz zielony im. Witolda
Sławińskiego do Jurowiec (23 km). Czerwony szlak do Janowa prowadzi przez wsie
Szlaku Rękodzieła Ludowego. W Czarnej Wsi Kościelnej znajdziemy dwa warsztaty: kowalski i garncarski, w Zamczyskach pracownię łyżkarską, a w Janowie – cztery
warsztaty tkackie.
Czarną Białostocką przecina niebieski pieszo-rowerowy Szlak Królowej Bony;
w jednym kierunku prowadzi on do Knyszyna, a w drugim do Kopnej Góry przez
rezerwaty przyrody: Budzisk i Międzyrzecze. Z Białegostoku do Czarnej Białostockiej
najwygodniej jest dojechać pociągami regionalnymi do Suwałk, Kuźnicy Białostockiej i Grodna (czas przejazdu 20 min). Pozwoli to zaoszczędzić siły na właściwą wycieczkę po Puszczy Knyszyńskiej i powrót rowerem do Białegostoku.
302
Białystok
Pociągami tych samych relacji można dojechać do Sokółki położonej na północ
od Puszczy Knyszyńskiej, gdzie zaczyna się pieszo-rowerowy Szlak Tatarski. Prowadzi on do oddalonej o 57 km wsi Kruszyniany przez wsie, które Jan III Sobieski
nadał w 1679 r. Tatarom. Do dzisiaj mieszkają w nich potomkowie pierwszych tatarskich osadników. W Bohonikach pod Sokółką znajdują się zabytkowy XIX-wieczny
drewniany meczet oraz największy w Polsce mizar – cmentarz muzułmański. W Kruszynianach na końcu szlaku wznosi się najstarszy w Polsce meczet, zbudowany
w XVIII w. Liczący 33 km Szlak Tatarski przebiega północno-wschodnim krańcem
Puszczy Knyszyńskiej. W powrotną drogę z Kruszynian do Białegostoku wyruszyć
można najpierw Małym Szlakiem Tatarskim do stacji Waliły (19 km) i następnie żółtym szlakiem Skrajem Puszczy Knyszyńskiej (56 km).
Ze względu na długość szlaku można go polecić na letnie długie dni osobom o dobrej kondycji; do przejechania mamy wraz z powrotem do Białegostoku
około 130 km. Pozostali turyści niech lepiej wybiorą wycieczkę samochodową
śladami Tatarów. Lokalnymi drogami z Białegostoku dojedziemy do Bohonik
i Kruszynian, a przy okazji możemy też odwiedzić leżące poza turystycznym Szlakiem Tatarskim miasto Krynki o nietypowym układzie urbanistycznym z rynkiem w kształcie sześcioboku, promieniście wychodzącymi z niego dwunastoma
drogami i otaczającymi go dwoma pierścieniami ulic. Miasto zamieszkiwały niegdyś trzy religijne społeczności: katolicy, prawosławni oraz żydzi. Świadectwem
koegzystencji trzech wyznań są świątynie: pseudogotycki kościół św. Anny z XIX-wieczną dzwonnicą, cerkiew Narodzenia NMP z 1868 r. i budynki dwóch synagog. Znajdziemy tu również największy w północno-wschodniej Polsce kirkut
z trzema tysiącami zachowanych macew.
Wybierając się do Sokółki pociągiem lub samochodem i zabierając ze sobą
rowery, możemy odbyć okrężną wycieczkę pasmem Wzgórz Sokólskich. Z Sokółki jedziemy początkowo za znakami Szlaku Tatarskiego do Bohonik. Potem przez
Bobrowniki dojeżdżamy do Samogrodu, gdzie wznosi się drewniana XIX-wieczna
cerkiew. Stąd jedziemy przez Szczęsnowice, Zubrzycę Małą i Minkowce, gdzie zachowały się zabytkowe drewniane wiatraki sokólskie. Przez Góry Wojnowskie z kulminacją Góry Wojnowskiej (239 m n.p.m.) dojeżdżamy do Malawiczy Górnych, gdzie
znajduje się kolejny wiatrak sokólski. Z tego miejsca już lokalną drogą dojedziemy
z powrotem do Sokółki.
Przy zachodniej granicy Parku Krajobrazowego Puszczy Knyszyńskiej leży
Knyszyn – dawna puszczańska rezydencja króla Zygmunta Augusta i miejsce jego
303
śmierci. Z zabytkowej zabudowy zniszczonej w czasie wojen światowych zachował
się XVI-wieczny, przebudowany później kościół parafialny, lamus z początku XIX w.
i drewniana chałupa z XVIII w. Na północ od miasta znajduje się jezioro Zygmunta
Augusta – sztuczny zbiornik utworzony na Nereśli w XVI w. obecnie hoduje się tu
karpie. W Knyszynie ma początek żółty pieszo-rowerowy Szlak Dawnego pogranicza (50 km) do Sokółki. Miasto przecina niebieski Szlak Królowej Bony z Tykocina
do Kopnej Góry (75 km). Z Białegostoku do Knyszyna najwygodniej jest wyjechać
ul. Produkcyjną w kierunku wsi Fasty. Stąd mostami na Białej i Supraśli trzeba dotrzeć do Dobrzyniewa Fabrycznego i dalej podążać drogami asfaltowymi i gruntowymi równolegle do drogi nr 65 przez Ogrodniki, Krynice, Obrubniki i Chraboły do
Knyszyna (28 km).
W Puszczy Knyszyńskiej wytyczono również konny szlak o długości 120 km, biegnący półkoliście przez otaczający Białystok od wschodu i północy kompleks puszczy
z Folwarków Tylwickich przez Waliły, Podsupraśl, Rudą Rzeczkę do wsi Krynice.
Puszczę Knyszyńską da się też zwiedzać drogami wodnymi. Rzeki puszczańskie
to dogodne szlaki dla kajakarzy. Najdłuższy spływ Supraślą prowadzi z Gródka przez
Supraśl do Wasilkowa. Utrudnienia na trasie w postaci licznych meandrów, przeniosek na progach, niskich kładkach i mostkach to jedna z atrakcji spływu leniwą,
nizinną rzeką. Zalesione brzegi to oazy spokoju i ostoje leśnej zwierzyny i ptactwa.
Na 60-kilometrowej trasie leżą tylko niewielkie śródleśne wsie i osiedla. Wypożyczyć
kajak lub zorganizować spływ po Supraśli, lub po jej dopływach Sokołdzie i Słoi można w Supraśli i Surażkowie.
Drugą krainą dostępną z Białegostoku jest dolina Narwi. Nad rzeką lub w jej sąsiedztwie leżą dwa historyczne miasta, do których z Białegostoku można zaplanować
interesującą wycieczkę. Do Choroszczy, położonej niedaleko zachodnich granic Białegostoku, najwygodniej jest dojechać autobusem komunikacji miejskiej (linia 103). Choroszcz była letnią rezydencją Branickich. Zniszczonemu i zaniedbanemu kompleksowi
pałacowemu dzięki wieloletnim pracom rekonstrukcyjnym częściowo przywrócono wygląd z końca XVIII w. Nie udało się co prawda odbudować wszystkich tworzących rezydencję budynków, ale jej najważniejszy element, barokowy pałac na sztucznej wyspie
otoczonej kanałem, wzbudza dzisiaj podziw. Park geometryczny, przechodzący w kierunku niedalekiej Narwi w angielski, przecięty jest systemem kanałów. Granicą parku
przepływa rzeka Horodnianka wpadająca niedaleko do Narwi. W pewnym oddaleniu od
zespołu pałacowego leży historyczne centrum miasta z rynkiem otoczonym częściowo
304
Białystok
zabytkowymi domami drewnianymi z XIX w. Nad zabudową dominuje kościół podominikańskiego zespołu klasztornego z 1756 r.
Choroszcz na turystycznej mapie okolic Białegostoku można potraktować jako
etap dalszych wycieczek. Miasto przecinają szlaki turystyczne: zielony Zygmunta
Glogera (pętla autobusowa Białystok-Starosielce na rogu Litewskiej i Meksykańskiej–Stare Jeżewo; 48 km) i niebieski Włókniarzy (Fasty–Strabla; 65 km). Na rynku w Choroszczy znajduje się początek okrężnego czerwonego szlaku Obwodnica
Narwiańskiego Parku Narodowego (Choroszcz–Łapy–Kurowo–Tykocin–Złotoria–
Choroszcz; 90 km). Na jego trasie leży Tykocin (20 km od Choroszczy) – jeden z najcenniejszych zespołów barokowej architektury w Polsce, położony na lewym brzegu
Narwi na północny zachód od Białegostoku.
Tykocin lokowali książęta mazowieccy w 1424 r. na pograniczu Wielkiego
Księstwa Litewskiego. To najstarszy na Podlasiu ośrodek miejski. W XVII w.
wraz z całym starostwem stał się, podobnie jak Białystok, własnością hetmana
wielkiego koronnego Jana Klemensa Branickiego. Centrum Tykocina tworzy trapezowy rynek, wytyczony w czasie lokacji. Dzisiejszy wygląd to efekt przebudowy
z połowy XVIII w., zrealizowanej na polecenie Jana Klemensa Branickiego. On
także ufundował na rynku pomnik swojego pradziada hetmana Stefana Czarnieckiego, wykonany w latach 1761–1763 przez francuskiego rzeźbiarza Piotra
Coudraya. Wokół rynku zachowała się barokowa zabudowa z czasów wielkiej
przebudowy. Wschodnią pierzeję rynku zamyka zespół kościoła Trójcy Świętej
wzniesiony w latach 1742–1750. Zachwyt wzbudza elewacja frontowa kościoła,
którą tworzy korpus połączony półkolistymi arkadami z dwoma wieżami. Wnętrze zachwyca piękną rokokową polichromią i wyposażeniem, a zwłaszcza pozłacanymi i bogato zdobionymi ołtarzami: głównym i sześcioma bocznymi z obrazami Szymona Czechowicza. Dumą świątyni są także oryginalne organy z XVIII w.,
dzięki którym w kościele odbywają się koncerty. Pomiędzy kościołem a brzegami
Narwi wznosi się wojskowy alumnat ufundowany latach 1633–1639 dla żołnierzy
weteranów. Pełniący do początku XX w. funkcję zgodną z pierwotnym przeznaczeniem jest jedynym tego typu zabytkiem zachowanym w Polsce. Obecnie mieści hotel i restaurację.
Na południe od rynku wznosi się pobernardyński klasztor wybudowany
w latach 1771–1791. Dzisiaj znajduje się tu dom opieki, a najcenniejszym zabytkiem jest XV-wieczna Pasja Chrystusa, której autorstwo przypisuje się Witowi
Stwoszowi. W zachodniej części Tykocina, zamieszkiwanej kiedyś przez ludność
305
żydowską, zachowała się synagoga z 1642 r. Odremontowana po II wojnie światowej i po pożarze w 1965 r. jest dzisiaj siedzibą Muzeum Żydowskiego w Tykocinie. Wnętrze ozdabiają polichromie. Centralną część tworzy sklepiona, wsparta na czterech bogato zdobionych filarach bima. Na wschodniej ścianie zwraca
uwagę piękna szafa Aron ha-kodesz przeznaczona do przechowywania zwojów
tory. Przy ścianach umieszczono gabloty z przedmiotami i szatami obrzędowymi.
W wieży znajduje się odtworzony pokój rabina. Na zachodnich obrzeżach rozciąga się najstarszy w Polsce cmentarz żydowski założony w 1522 r. Najnowszym
zabytkiem tykocińskim jest zamek. Jeszcze kilka lat temu na prawym północnym
brzegu rzeki na terenie rozlewisk widoczne były tylko ruiny gotyckiej budowli,
której w 2. poł. XVI w. na polecenie króla Zygmunta Augusta nadano renesansowy wygląd. Kilka lat temu prywatny właściciel terenu, na którym znajdowały się
ruiny, postanowił odbudować zamek w formie z czasów ostatniego z Jagiellonów.
Zamek pełni funkcje hotelowe.
Na zachód od Białegostoku na odcinku 60 km Narew płynie szeroką doliną,
zataczającą kilka szerokich zakoli. Trzy z nich pomiędzy Łapami a Choroszczą tworzą unikatową krainę mokradeł i bagien poprzecinanych dziesiątkami odnóg rzeki.
Obszar doliny na tym odcinku podlega ochronie Narwiańskiego Parku Narodowego. Krainę tę określa się mianem „polskiej Amazonii”. Trochę w tym przesady, ale
rzeczywiście Narew na tym odcinku tworzy niezwykły wodny świat. Rzeka płynie
wieloma korytami; rozdzielając się i łącząc, tworzy nieregularną, skomplikowaną
sieć hydrograficzną, która każdego roku jest nieco inna. Pełny obraz tej wodnej
plecionki można dostrzec jedynie z lotu ptaka. Ptaki upodobały sobie ten obszar
jako miejsce żerowania i lęgów. W okresach wiosennych i jesiennych przelotów
Narwiański Park Narodowy i położony nieco dalej na północ Biebrzański Park Narodowy stają się dogodnymi terenami dla migrujących ptaków. Można częściowo
podglądać życie tej krainy z ziemi lub z wody, co umożliwiają piesze, rowerowe
i kajakowe szlaki oraz ścieżki edukacyjne. W wielu miejscach na turystów czekają wieże widokowe oraz pomosty umożliwiające zajrzenie głębiej w gąszcz nadrzecznych trzcin i sitowia. Białystok jest dogodną bazą wypadową na wycieczki
do Narwiańskiego Parku Narodowego. Jedna z najłatwiejszych dróg dojazdowych
biegnie ścieżką rowerową do Kruszewa nad Narwią, która rozpoczyna się na wylotowej ul. ks. Jerzego Popiełuszki w Białymstoku. Prowadzi tędy zielony rowerowy
szlak Światowida. Koniec ścieżki znajduje się na Zerwanym Moście, przyczółku
zniszczonego mostu na Narwi łączącego dawniej Kruszewo z Kurowem. Z Kruszewa można wrócić do Białegostoku żółtym pieszym (dostępnym dla rowerów)
306
Białystok
szlakiem Nadnarwiańskim (32 km). Tą trasą można dojechać też do położonej na
południe od Kruszewa wsi Śliwno, gdzie znajduje się oryginalna przeprawa przez
narwiańskie mokradła, która łączy je z położonym na zachodnim brzegu doliny
Waniewem. Przeprawa składa się z długich odcinków pomostów poprowadzonych
podmokłymi łąkami i promów linowych na odnogach Narwi. W najpiękniejszym
miejscu na środku doliny wzniesiono wieżę widokową. Przez Waniewo przechodzi
znakowany czerwono długodystansowy rowerowy Podlaski Szlak Bociani (przez
Narwiański Park Narodowy przebiega odcinek Boćkiny–Radule). Można nim
dojechać do wsi Baciuty, skąd rowerową Obwodnicą Narwiańskiego Parku Narodowego (także oznaczoną kolorem czerwonym) wrócimy do ścieżki rowerowej
Białystok–Kruszewo pod Choroszczą. Podlaskim Szlakiem Bocianim możemy też
dojechać do Tykocina, skąd również wrócimy na ścieżkę rowerową, ale od strony
północnej.
Wybrawszy ten wariant wycieczki, można odwiedzić Kurowo – wieś na skraju doliny Narwi i parku narodowego, gdzie w zabytkowym dworze otoczonym starym parkiem
mieści się siedziba dyrekcji i muzeum przyrodnicze Narwiańskiego Parku Narodowego.
W okolicy znajdują się wieże widokowe i kładka przyrodnicza oraz początek okrężnego 10-kilometrowego szlaku kajakowego po rozlewiskach Narwi. Na dłuższe wycieczki
kajakowe w Narwiańskim Parku Narodowym zaprasza szlak kajakowy Suraż–Rzędziany, podzielony na etapy Suraż–Uhowo (10 km), Uhowo–Bokiny (5 km), Bokiny–Topilec (5 km), Topilec–Izbiszcze (10 km), Izbiszcze–Waniewo (5 km), Waniewo–Kurowo (5 km), Kurowo–Rzędziany (10 km). Stowarzyszenie Gmin Górnej Narwi realizuje
projekt zagospodarowania turystycznego regionu parku narodowego, w ramach którego
budowane są wiaty, wieże widokowe, pomosty, kładki i inne elementy infrastruktury
turystycznej.
Rekreację w Białymstoku zapewniają obiekty Miejskiego Ośrodka Sportu
i Rekreacji, którego siedziba mieści się w parku Zwierzyniec przy ul. 11 Listopada.
Na miejscu znajdują się hotel, kompleks boisk i czynna cały rok hala ze sztucznym
lodowiskiem. W innych częściach miasta usytuowane są jeszcze trzy kryte baseny
MOSiR: pływalnia sportowa, rodzinna i kameralna. Zaprasza też park wodny Tropikana przy jednym z hoteli w centrum miasta. Latem amatorzy kąpieli i sportów
wodnych spotykają się na kąpielisku nad Stawami Dojlidzkimi.
Białystok to również dobre miejsce na zakupy. Oprócz licznych galerii i centrów handlowych miasto ma targowisko przy ul. Konstantego Ciołkowskiego w pobliżu lotniska, największy plac targowy północno-wschodniej Polski.
307
Garść informacji
Centrum Informacji Turystycznej Podlaskie ROT Malmeda 6, Białystok,
tel. 85 732 68 31, www.podlaskieit.pl.
Pałac Branickich Uniwersytet Medyczny w Białymstoku, Jana Kilińskiego 1, Białystok, tel. 85 748 56 14.
Muzeum Podlaskie Rynek Kościuszki 10, Białystok, tel. 85 740 77 42,
www.muzeum.bialystok.pl.
Komunikację miejską w Białymstoku obsługują autobusy trzech przedsiębiorstw; informacje o wszystkich liniach autobusowych znaleźć można w internecie:
www.komunikacja.bialystok.pl.
Narwiański Park Narodowy Kurowo 10, Kobylin-Borzymy, tel. 85 718 14 17,
www.npn.pl.
Park Krajobrazowy Puszczy Knyszyńskiej abp. gen. M. Chodakowskiego 6,
Supraśl, tel. 85 718 37 85.
Centrum Informacji Ekologicznej i Turystycznej Cieliczańska 1, Supraśl,
tel. 85 718 35 10.
Teatr Wierszalin Kościelna 4, Supraśl, tel. 85 710 88 45.
Kajaki: Mokol, Sowia 10, Supraśl, tel. 85 718 37 18.
Bielsko-Biała
Bielsko-Białą utworzono w 1951 r. z dwóch historycznych ośrodków miejskich
Bielska i Białej, rozdzielonych rzeką Białą. Starsze Bielsko już w 1263 r. uzyskało prawa
miejskie, Biała rozwinęła się dopiero w XVI w., a miastem stała się oficjalnie dopiero
w 1723 r. Oba miasta leżały na przeciwległych brzegach rzeki, która była jednocześnie
granicą pomiędzy Królestwem Polskim a księstwem cieszyńskim, lennem Królestwa
Czech, następnie włączonym do Cesarstwa Austriackiego. Od wojen śląskich przebiegała tędy granica pomiędzy Śląskiem Austriackim a Galicją. Jeszcze w dwudziestoleciu
międzywojennym Bielsko należało do województwa śląskiego a Biała do krakowskiego. Różnice były obecne nawet w mowie mieszkańców obu miast.
Bielsko rozwijało się jako ośrodek tkacki. Od bielenia płótna, jednego z zajęć
osiedlających się tu tkaczy, pochodzi też nazwa miasta, które początkowo nazywano Bieliskiem. Tkactwo było motorem rozwoju obu granicznych miejscowości.
W XIX w. w czasie rewolucji przemysłowej warsztaty i manufaktury zostały wyparte
przez duże zakłady włókiennicze. Jeszcze do niedawna określenie „bielska wełna”
było synonimem przędzy dobrej jakości. Było, bo niestety przemysł włókienniczy
w Bielsku-Białej podczas ostatnich dwudziestu lat podupadł. Wiele zakładów przestało istnieć, a miejsca po nich przeznaczono na inne cele lub pozwolono im popaść
w ruinę. W 2012 r. „Bielska Wełna” stała się nazwą fundacji, którą powołała rada
miejska, aby pomóc bielskim firmom. Celem fundacji jest promocja produktów bielskiego przemysłu ze szczególnym uwzględnieniem włókiennictwa. Od początku lat
70. XX w. Bielsko-Biała stała się jednym z centrów rozwoju polskiej motoryzacji za
sprawą budowy Fabryki Samochodów Małolitrażowych, gdzie produkowano rodzime syreny i licencyjne fiaty 126p. W 1992 r. ogromny zakład przejęła spółka Fiat Auto
Poland i produkowała tu kolejne modele samochodów włoskiego koncernu Fiat. Na
początku XXI w. zaprzestano produkcji samochodów w bielskiej fabryce, która stała
się wytwórcą podzespołów i silników. Dzisiejsi rodzice i dziadkowie kojarzą Bielsko-Białą z Bolkiem i Lolkiem oraz Reksiem, bohaterami popularnych filmów rysunkowych Studia Filmów Rysunkowych. Powstało tu jeszcze wiele innych filmów dla
dzieci, a także dla dorosłych. W 2009 r. studio wyprodukowało kolejny cieszący się
popularnością film Gwiazda Kopernika. Amatorom sportu Bielsko-Biała stała się
bliższa za sprawą klubu Podbeskidzie, który w 2011 r. wszedł do piłkarskiej Ekstraklasy i utrzymał się w lidze w pierszym sezonie po awansie.
Mieszkańcy Bielska-Białej już pod koniec XIX w. doceniali położenie miasta
u stóp Beskidów. Beskid Śląski i Beskid Mały w granicach Bielsko-Białej rozdziela
310
Bielsko-Biała
Brama Wilkowicka, czyli przełomowa dolina Białej. Dalej na południe oba pasma
oddalają się od siebie rozdzielone szeroką Kotliną Żywiecką. Na północ od miasta rozciąga się pasmo łagodnych wzniesień Pogórza Śląskiego, które odcina od
Górnego Śląska dolina Wisły. Górskie i pogórskie okolice miasta to popularny rejon wycieczek i spacerów. W najatrakcyjniejszych turystycznie rejonach Beskidów
rozwinęły się wprawdzie miejscowości wypoczynkowe, ale Bielsko-Białą też warto
wziąć pod uwagę jako miejsce na urlop lub weekend. Łatwo się stąd wybrać na
wycieczkę w góry, a wieczór można spędzić na koncercie lub spektaklu teatralnym.
Spacerowo
Starsze Bielsko jest bogatsze w interesujące i historyczne pamiątki. Najstarsza
część miasta zachowała owalny kształt średniowiecznej osady targowej. Ponad zabudową dominuje wysoka, 60-metrowa wieża katedry św. Mikołaja. Wybudowany
w połowie XV w. kościół był wielokrotnie przebudowywany. Dzisiejszy wygląd uzyskał
w wyniku przebudowy trwającej do 1912 r., podczas której powstała wysoka, zwieńczona galerią wieża i efektowna fasada z elementami neoromańskimi. Katedra wznosi
się na pl. Katedralnym, który przecina wychodząca z Rynku ul. Cieszyńska, dawny
trakt handlowy z Bielska na Morawy. Bielski Rynek zachował pochyłość, na której został wytyczony w czasie lokacji. Otacza go jednak już nie tak stara zabudowa, głównie
z XVII–XX w. Wszystkie kamienice wybudowane do początku XIX w. miały podcienia, obecnie w części kamienic zamurowane; podcienia zachowały się w zachodniej
pierzei oraz wzdłuż wybiegającej na północ ul. Podcienia. Płyta Rynku została wyremontowana, pokryta nową kostką i ozdobiona elementami małej architektury. Jest tu
fontanna Neptuna ze sztucznym kanałem oraz figura św. Jana Nepomucena (kopia
oryginalnej przeniesionej w latach 30. XX w. do katedry). Wyeksponowano też mury
fundamentów dawnej wagi miejskiej i studni odkryte podczas wykopalisk. Rynek to
współczesna wizytówka miasta. Perspektywę ul. Podcienia zamykają ściany i wieża
bielskiego zamku, u którego stóp znajduje się pl. Chrobrego, drugi z efektownych placów miejskich Bielska. Zamek bielski wybudował w połowie XV w. książę cieszyński
Wacław I. Później wielokrotnie go przebudowywano. Ostatnimi jego właścicielami (od
1752 do 1945 r.) byli książęta Sułkowscy. Dzisiejszy wygląd eklektycznej rezydencji
jest efektem przeprowadzonej na ich polecenie przebudowy w 2. poł. XIX w. Zamek
311
powstał na planie nieregularnego czworoboku z dziedzińcem pośrodku. W północno-zachodnim narożniku wznosi się masywna czworoboczna baszta zwieńczona krenelażem. Po przeciwnej stronie do południowo-wschodniego narożnika przylega kaplica
św. Anny z mauzoleum Sułkowskich. Zamek mieści obecnie siedzibę główną Muzeum
w Bielsku-Białej. W salach i komnatach znajduje się wiele ekspozycji: historyczna, etnograficzna, broni, myśliwska, sztuki i malarstwa, a także salon muzyczny, Salonik
Pani, Gabinet Pana oraz lapidarium.
U stóp zamku przebiega główna arteria komunikacyjna Bielska-Białej, którą
tworzy ciąg ulic: 3 Maja, Zamkowa i Partyzantów. To jeden z cenniejszych zespołów
architektonicznych miasta. W sąsiedztwie zamkowych murów wznoszą się eklektyczne, zbudowane w latach 90. XIX w. gmachy Teatru Polskiego i Poczty Głównej.
W północnej części arterii podziw wzbudza niedawno wyremontowany, a wzniesiony
w 1890 r. zabytkowy dworzec kolejowy Kolei Północnej Cesarza Ferdynanda z oryginalnym napisem na gzymsie fasady: „KAIS. FERD.-NORDBAHN”. Na południe od
dworca znajduje się 268-metrowy tunel, kolejny zabytek techniki kolejowej wybudowany w 1877 r. podczas prowadzenia linii do Żywca. Nad tunelem wzdłuż ul. 3 Maja
znajduje się zespół eklektycznej zabudowy z końca XIX w., między innymi neorenesansowy dawny Kaiserhof, hotel Cesarski, a od 1922 r. hotel Prezydent (od 2007 r.
President). Zwracają również uwagę neorenesansowe i neobarokowe kamienice przy
leżącym dalej na południe pl. Chrobrego. Przestrzeń placu urozmaicają fontanna
z wyobrażeniem trzech figlarnych chłopców oraz efektowne schody wprowadzające
na wyższy poziom placu, gdzie w narożniku ul. Orkana wznosi się urokliwa piętrowa
rokokowa kamieniczka. Plac jest współczesnym sercem Bielska-Białej i łączy dwa
dawniej oddzielne organizmy miejskie. Na placu znajduje się wejście do podziemnego przejścia pod ul. 3 Maja, prowadzącego na tzw. Przechód – pieszy trakt pomiędzy
kamienicami wiodący na most na Białej. Skręciwszy w pierwszą przecznicę jeszcze
przed mostem, dochodzi się do ul. 11 listopada – handlowego deptaku w centrum
Białej. Można też pozostać nad rzeką Białą, której brzegi w ostatnich latach dzięki
położonym po sąsiedzku centrom handlowym wybudowanym na terenach poprzemysłowych zamieniły się w nadrzeczne bulwary. Z pewnością jest to handlowo-rozrywkowe centrum miasta. Pełno tu sklepików, kawiarni, restauracji i zieleni. Zaraz
za mostem na niewielkim placyku przy ul. 11 listopada znajduje się fontanna, obok
której stoi metrowej wysokości figura psa Reksia, ulubieńca dzieci. Innych bohaterów Studia Filmów Animowanych, Bolka i Lolka, można przytulić na placu przed
Centrum Handlowym „Sfera” przy ul. Mostowej, również w sąsiedztwie rzeki Białej.
312
Bielsko-Biała
Ulica 11 listopada przecina pl. Wojska Polskiego, dawny rynek Białej. Dominuje
tutaj zabudowa z końca XIX i początku XX w. Najpiękniejszą budowlą jest secesyjny
dom z czworoboczną wieżą w narożniku ul. Targowej, ze względu na figurki dwóch
stylizowanych żab nad portalem północnej fasady nazywany kamienicą Pod Żabami.
W jej sąsiedztwie wznosi się kościół ewangelicki z 1788 r. W kościele o typowym dla
ewangelickich świątyń rozplanowaniu wnętrza znajdują się wspaniałe organy z połowy
XIX w. Dalej na wschód ul. 11 listopada przecina pl. Wolności, przy którym zwracają
uwagę wysokie kamienice eklektyczne z przełomu XIX i XX w. Do charakterystycznych
budynków należy eklektyczna trzypiętrowa kamienica dawnego hotelu Pod Orłem.
W północnej pierzei placu wznosi się wolnostojący Dom Cechowy z początku XIX w.
Na południe od placów Wojska Polskiego i Wolności znajduje się pl. Ratuszowy, gdzie wznosi się ratusz bialski, najpiękniejszy budynek w Bielsku-Białej.
Podziw wzbudza wspaniała, ozdobiona sztukateriami neorenesansowa fasada oraz
wysoka wieża zegarowa z galerią i narożnymi wieżyczkami.
Wschodni kraniec ul. 11 listopada kończy się ślepo przy ul. Lwowskiej, obwodnicy centrum miasta. Niegdyś przecinał ją i przechodził w wylotową ul. Krakowską.
Na południe od zbiegu tych ulic leży pl. Opatrzności Bożej, przy którym znajduje się
katolicki kościół pod tym samym wezwaniem. Wzniesiona w latach 1760–1769 świątynia rozbudowana w XIX w. była bialskim kościołem farnym. Kościół zachwyca piękną
barokową formą i zdobieniami lekkiej, dwuwieżowej fasady oraz wspaniałym barokowym i rokokowym wyposażeniem wnętrza. Od kościoła i placu na wschód wybiega ul. Lipnicka. To oś położonego nieco dalej Lipnika, dzisiaj dzielnicy Bielska-Białej,
a historycznie osobnej osady, siedziby dawnego starostwa lipnickiego utworzonego
w 1499 r. przy granicy ze Śląskiem. W centrum Lipnika Dolnego, przeciętego dzisiaj
drogą S69, obwodnicą Bielska-Białej, wznosi się kościół Narodzenia NMP z XIX w.
To tu, w parafii lipnickiej, której historia rozpoczyna się w XIV w., urodził się ojciec
papieża Jana Pawła II. Siedziba starostów lipnickich położona była w zachodniej części
Lipnika, na terenie osady Biała. W siedzibie rezydowali między innymi Komorowscy
i Habsburgowie. Ci ostatni w XIX w. przebudowali siedzibę starostwa na okazały pałac, który wznosi się w obszernym parku pomiędzy ulicami Broniewskiego i Żywiecką
na południe od kościoła Opatrzności Bożej. Dzisiaj pałac wraz z parkiem należy do
sióstr Zgromadzenia Córek Bożej Miłości prowadzących tu dom zakonny oraz placówki oświatowe.
Kontynuując spacer po Bielsku-Białej, wróćmy do dawnego Bielska znajdującą się przy ratuszu kładką nad Białą. Na zachodnim brzegu rzeki przechodzimy
ul. Bohaterów Warszawy, w której zabudowie wyróżnić można kilka ciekawych
313
przykładów modernistycznej architektury międzywojennej. Obok zamku bielskiego
ponownie wchodzimy na pl. Chrobrego, skąd podchodzącą pod górkę uliczką Nad
Niprem dochodzimy na pl. Marcina Lutra – centrum religijne i oświatowe dawnego ewangelickiego Bielska. Ta część tzw. Górnego Przedmieścia została wydzielona
ewangelikom na mocy reform cesarza Józefa II. Głównym elementem kwartału
nazywanego „bielskim Syjonem” jest kościół ewangelicko-augsburski Zbawiciela
z 1782 r. ze strzelistą wieżą dobudowaną w 1848 r. po kolejnych XIX-wiecznych
reformach zezwalających na budowę wież przy protestanckich świątyniach. Przed
kościołem znajduje się pomnik Marcina Lutra, a wokół wznoszą się dawne budynki plebanii oraz ewangelickich szkół i instytucji. Nieco dalej na północ od placu
i kościoła, za ul. Frycza Modrzewskiego leży Stary Cmentarz Ewangelicki założony
w latach 30. XIX w.; od kościoła prowadzi do niego krótka uliczka zakończona
neogotycką bramą wejściową.
Na południe od zespołu ewangelickiego, przy ul. Jana III Sobieskiego znajduje się wczesnobarokowy kościół katolicki Trójcy Świętej wybudowany w 1608 r.,
zwracający uwagę układem okien ścian nawy. Nieco dalej po przeciwnej stronie
ulicy znajduje się Dom Tkacza, oddział Muzeum w Bielsku-Białej. W oryginalnym
typowym, drewnianym domu, w jakim mieszkali i pracowali sukiennicy, zaprezentowano historię tkactwa bielskiego. Ulica Jana III Sobieskiego prowadzi daleko ku
zachodniej części współczesnego miasta. Łączy centrum ze Starym Bielskiem, dawną osadą, której historycznym dziedzictwem jest olbrzymie grodzisko o średnicy
ponad 200 m. Było ono zamieszkane do XIV w., kiedy spustoszył je pożar. Jego
obszar w późniejszych wiekach wykorzystywano okazjonalnie; w XVII w. podczas
wojny trzydziestoletniej było tutaj ufortyfikowane obozowisko wojsk szwedzkich,
o czym przypomina miejscowa nazwa Wał Szwedzki, dzisiaj ulica okrążająca grodzisko od północy. Grodzisko współcześnie jest miejscem, gdzie odbywa się Śred
niowieczny Jarmark Świętojański organizowany przez Muzeum w Bielsku-Białej.
W południowo-zachodniej części grodziska znajduje się jedyny zagospodarowany
fragment, który zajmuje parafia ewangelicka. W latach 20. XIX w. w miejscu zasypanej fosy grodziska wzniesiono kościół ewangelicki św. Jana Chrzciciela, do którego korpusu w 1852 r. dobudowana została wieża. Trzysta metrów na zachód od
grodziska, również przy ul. Sobieskiego, ale już za zachodnią obwodnicą miasta,
znajduje się murowany gotycki kościół św. Stanisława z 2. poł. XIV w. z zachowanymi pierwotnymi elementami średniowiecznej architektury oraz XVI-wiecznym
tryptykiem w ołtarzu głównym.
314
Bielsko-Biała
Kulturalnie
Spacery po mieście i wycieczki po otaczających Bielsko-Białą górach można
przeplatać z imprezami kulturalnymi. Najważniejszą placówką muzealną w mieście
jest wspomniane już Muzeum w Bielsku-Białej. Kolejnym jego oddziałem oprócz
Domu Tkacza jest Muzeum Techniki i Włókiennictwa mieszczące się w dawnej
fabryce sukna Büttnerów przy ul. Sukienniczej 7 (wejście od pl. Żwirki i Wigury).
W dolinie Białki w Bystrej, już poza granicami miasta, znajduje się willa Juliana Fałata, gdzie artysta i dyrektor Szkoły Sztuk Pięknych w Krakowie, mieszkał w latach
1910–1929. Willa jest kolejnym oddziałem Muzeum w Bielsku-Białej. Zobaczyć tu
można pamiątki po artyście oraz jego obrazy. Ciekawostkę stanowi pokój japoński,
gdzie zgromadzono eksponaty z Dalekiego Wschodu, pochodzące z podróży artysty dookoła świata w 1885 r. Interesującą propozycją dla miłośników starej techniki
jest znajdujące się w halach poprzemysłowych Muzeum Motoryzacji powstałe dzięki
Automobilklubowi Beskidzkiemu. Eksponowane są tu stare samochody należące do
jego członków. Muzeum jest organizatorem Beskidzkiego Rajdu Pojazdów Zabytkowych, który zainteresuje nie tylko amatorów starej techniki motoryzacyjnej.
Wieczorami skorzystać możemy z oferty dwóch renomowanych scen: Teatru
Polskiego i Teatru Lalek Banialuka. W pięknej siedzibie Teatru Polskiego zbudowanej w 1890 r. wystawiane są spektakle klasyczne, współczesne i eksperymentalne. Teatr organizuje odbywający się w marcu Przegląd Teatralny Laureatów Złotych Masek, podczas którego gościnnie występują zespoły teatralne z innych miast.
Teatr Lalek Banialuka należy do europejskiej czołówki teatrów tego typu.
Założony w 1947 r. jest także jednym z najstarszych teatrów lalkowych w Polsce.
Nie należy go kojarzyć z teatrem dla dzieci, gdyż spektrum jego działalności obejmuje również przedstawienia dla dorosłych oraz organizację Międzynarodowego
Festiwalu Sztuki Lalkarskiej, chyba najbardziej prestiżowej imprezy kulturalnej
Bielska-Białej. W 2012 r. odbyła się już 25. edycja tego wspaniałego wydarzenia,
w którym zawsze uczestniczy kilkadziesiąt zespołów teatralnych z całego świata.
Zespół Banialuki także uczestniczy w tym przedsięwzięciu, jak również w innych
festiwalach lalkarskich na świecie.
315
W ciągu roku odbywają się w Bielsku-Białej liczne imprezy o charakterze
kulturalnym i masowym. Do tych pierwszych należą Bielska Zadymka Jazzowa na
przełomie stycznia i lutego czy Jazzowa Jesień w Bielsku-Białej w listopadzie. Imprezy masowe to wspomniany już Średniowieczny Jarmark Świętojański oraz Dni
Bielska-Białej i Święto Ulicy 11 Listopada organizowane w czerwcu oraz Międzynarodowy Zlot Pojazdów Militarnych „Operacja Południe” w sierpniu.
Wycieczkowo
Największą turystyczną atrakcją Bielska-Białej są Beskidy, wyrastające niemal
z centrum miasta. Rekreacyjnym zapleczem i najbardziej turystycznie rozwiniętym rejonem miasta są położone w jego południowo-zachodniej części u stóp Beskidu Śląskiego
dzielnice: Mikuszowice Śląskie, Olszówka Górna oraz Wapienica. To miejsca, w których
dzięki położeniu można miło i aktywnie wypocząć, jak również wyruszyć z nich na górską
wycieczkę. Prym wiedzie Cygański Las znajdujący się na terenie Mikuszowic Śląskich
u stóp Koziej Góry. Tutaj znajduje się otwarty w 2010 r. nowoczesny kompleks odkrytych
basenów rekreacyjnych „Start” z dwoma dużymi nieckami basenowymi, zjeżdżalniami,
kaskadami oraz dużym obszarem do plażowania. Nieco wyżej na tzw. Błoniach leżą tereny rekreacyjne z dużym placem zabaw dla dzieci, skateparkiem, boiskiem, polem do
minigolfa, amfiteatrem, małą gastronomią itp. Tutaj znajduje się Centrum Rekreacyjne
„Granda” zapraszające do parku linowego oraz na tor off-roadowy. Na terenie Błoń organizowane są liczne imprezy o charakterze masowym, między innymi wspomniany już
Międzynarodowy Zlot Pojazdów Militarnych „Operacja Południe”.
Olszówka Górna to beskidzka brama, która zyskała turystyczną popularność dzięki uruchomieniu wyciągu gondolowego na Szyndzielnię (1026 m n.p.m.). Szyndzielnia
to najbardziej na północny zachód wysunięty masyw Beskidu Śląskiego, opadający ku
Olszówce Górnej prawie 500-metrowym, stromym stokiem. Na północ odchodzi od masywu boczny grzbiet z kulminacją Kozińca (735 m n.p.m.), na którym leży Dębowiec. Na
jego stokach nad Olszówką Górną znajduje się schronisko PTTK Dębowiec – popularny
cel krótkich wycieczek rodzinnych. Przy schronisku działa całoroczny tor saneczkowy.
Przy schronisku na stoku Dębowca działa nowoczesny wyciąg krzesełkowy w miejscu
dobrze znanym starszym narciarzom, gdzie niegdyś działał już wyciąg narciarski.
316
Bielsko-Biała
Osiedle Wapienica to kolejne miejsce idealne na rodzinną rekreację. Położona
u wylotu beskidzkiej doliny potoku Wapienica ma obszar do pikników i zabawy, obok
którego znajduje się duży plac zabaw. Stąd można wyruszyć na krótki spacer doliną potoku do 23-metrowej zapory, która powstała w 1931 r. Utworzone przez spiętrzenie wód Wapienicy sztuczne jezioro Wielka Łąka jest zbiornikiem wody pitnej
dla Bielska-Białej. Na koronę zapory nie da się wejść, ale udostępniono tam punkty
widokowe przy przyczółkach, skąd można podziwiać ładną panoramę jeziora otoczonego odbijającymi się w jego niebieskiej toni stokami Błatni i Szyndzielni. Znad
jeziora można też wyruszyć ku obu szczytom na wycieczkę szlakami turystycznymi.
W Mikuszowicach Śląskich, Olszówce Górnej i Wapienicy przy pętlach autobusowych rozpoczynają się szlaki turystyczne w Beskid Śląski. Gęsta sieć szlaków
pozwala na zaplanowanie wycieczek o różnej skali trudności i długości – od krótkich rodzinnych spacerów z małymi wędrowcami po całodniowe górskie wyprawy.
Bardzo wielu turystów korzysta z wyciągu gondolowego łączącego Olszówkę Górną
z rejonem podszczytowym Szyndzielni. Górna stacja wyciągu to chyba najpopularniejsze miejsce rozpoczynania górskich wycieczek w tej części Beskidu Śląskiego.
Szczyt Szyndzielni jest jedną z najwyższych kulminacji Grupy Klimczoka i Szyndzielni – bocznego ramienia Pasma Wiślańskiego (Baraniej Góry), najbardziej wypiętrzonego pasma Beskidu Śląskiego. Od górnej stacji gondolek na Szyndzielni
można udać się na wycieczkę ku położonemu w sąsiedztwie wyższemu Klimczokowi (1117 m n.p.m.) lub Błatni (917 m n.p.m.). Rodzinne krótkie wycieczki z Szyndzielni prowadzą wzdłuż grzbietu odchodzącego na wschód ramienia Kołowrotu
(798 m n.p.m.) i Koziej Góry (683 m n.p.m.), gdzie znajduje się urokliwe prywatne
schronisko Romanka. Obszerna łąka przy schronisku zamienia się w plac zabaw
i gier dla dzieci, jako że miejsce to bywa z reguły odwiedzane przez rodziny z pociechami. Stąd zejść można do Cygańskiego Lasu.
Szyndzielnię i Klimczok można też potraktować jako węzły, na których zmieniamy szlaki na inne, prowadzące dalej w góry. Ze szczytu Klimczoka poprzez przełęcz
Kowiorek i schronisko PTTK Klimczok możemy przejść na Magurę (1109 m n.p.m.)
lub przez przełęcz Karkoszczonka dotrzeć na Kotarz (971 m n.p.m.) i na Przełęcz Salmopolską, oddzielającą Szczyrk od Wisły. Powroty i dojazdy do Bielska-Białej z innych miejscowości, na przykład ze Szczyrku, umożliwia dobrze zorganizowana lokalna komunikacja autobusowa. Dzięki temu możemy dojechać autobusem na Przełęcz
Salmopolską i stąd wyruszyć na szlak w kierunku Bielska-Białej lub nawet Baraniej
Góry (1220 m n.p.m). Nieco bliżej położone Skrzyczne można próbować zdobyć
z centrum Szczyrku, dokąd z Bielska-Białej kursuje kilkanaście autobusów dzien-
317
nie. Na szczyt da się wjechać dwuodcinkowym wyciągiem krzesełkowym. Stamtąd
dwoma szlakami zejdziemy do centrum Szczyrku lub widokowym grzbietem Pasma
Wiślańskiego dotrzemy na Malinowską Skałę, a z niej do Szczyrku-Salmopola, gdzie
kończy trasę większość autobusów relacji Bielsko-Biała–Szczyrk.
Masyw Beskidu Śląskiego ma swój udział również w kształtowaniu atrakcji
kulturalnych miasta, ponieważ koncert finałowy Bielskiej Zadymki Jazzowej odbywa się w schronisku PTTK na Szyndzielni, dokąd uczestnicy docierają w pochodzie
z pochodniami od górnej stacji wyciągu gondolowego.
Zimą w grupie Szyndzielni i Klimczoka za pomocą ratraków przygotowuje się
szlaki narciarstwa biegowego. Co ciekawe, można tu spotkać na biegówkach wielu
starszych mieszkańców miasta. Młodsi wolą zjazdówki, ale ostatnie lata nie były
dla amatorów narciarstwa alpejskiego w Bielsku-Białej zbyt udane. Działały jedynie dwa wyciągi talerzykowe: jeden w okolicy schroniska PTTK na podszczytowej
polanie na Szyndzielni, a drugi na stoku łączącym przełęcz Kowiorek (w sąsiedztwie schroniska PTTK Klimczok) ze szczytem Klimczoka. Wspomniany już wyciąg
na Dębowcu w pewnym stopniu zaspokoi narciarskie apetyty.
Beskid Mały to drugi łańcuch w tym paśmie, który sąsiaduje z Bielskiem-Białą. Południowa granica miasta leży w sąsiedztwie tzw. Bramy Wilkowickiej – przełomowego odcinka rzeki Białej, która oddziela Beskid Śląski od Małego. Mikuszowice Krakowskie, Straconka i wspomniany już Lipnik to osiedla położone u stóp
tego drugiego, niższego beskidzkiego łańcucha. Gaiki (868 m n.p.m.) i Magurka
Wilkowicka (909 m n.p.m.), najwyższe kulminacje tej części Beskidu Małego, nazywanej Pasmem Magurki i Czupla, są głównymi celami wycieczek z Bielska-Białej.
Oba szczyty rozdziela przełęcz Przegibek (663 m n.p.m.) – komunikacyjny kanał
łączący Bielsko-Białą z doliną Soły i rekreacyjnym centrum nad Jeziorem Międzybrodzkim, jednym z trzech zaporowych zbiorników tzw. kaskady Soły.
W centrum Straconki z placu przy kościele Matki Bożej Pocieszenia wychodzą
trzy szlaki turystyczne: czerwony na Gaiki oraz zielony i żółty na Magurkę Wilkowicką. Schronisko PTTK na Magurce Wilkowickiej to ważny węzeł turystyczny i miejsce docelowe większości wycieczek w tej części Beskidu Małego. Na szczyt prowadzą
też bezpośrednio inne szlaki: czerwony z Mikuszowic i zielony z sąsiadującej z nimi
wsi Wilkowice. Ta różnorodność pozwala na zaplanowanie interesujących wycieczek
w tej części Beskidu Małego. Szlakami turystycznymi z Magurki Wilkowickiej można
przejść również dalej do Czernichowa i Międzybrodzia Bialskiego w dolinie Soły lub
do Łodygowic w dolinie Żylicy. Gaiki, drugi ze wspomnianych szczytów, można po-
318
Bielsko-Biała
traktować jako etap wycieczki przez przełęcz Przegibek w kierunku Magurki Wilkowickiej lub do schroniska pod szczytem Hrobaczej Łąki, ważnego węzła turystycznego w północnej części Pasma Czupla i Magurki. Wycieczki w tę część Beskidu Małego
ułatwiają autobusy miejskiej komunikacji Bielska-Białej oraz gęsta sieć lokalnych
połączeń autobusowych do Czernichowa, Międzybrodzia Bialskiego i Żywca.
W 2012 r. oferta Magurki Wilkowickiej wzbogaciła się o profesjonalne trasy
do narciarstwa biegowego z homologacją FIS. Budynek zaplecza tras znajduje się
obok schroniska PTTK nieopodal centrum czterech pętli narciarskich o długości
od 1 do 3,75 km. To prawdziwa gratka dla osób uprawiających tę dyscyplinę sportu amatorsko i profesjonalnie. Budowa tras pozwoliła też na remont drogi dojazdowej (ul. Harcerska), którą można dojechać z Wilkowic pod budynek centrum
biegowego na szczycie. Asfaltowa droga pod schronisko i budynek zaplecza technicznego tras narciarskich jest wyzwaniem dla amatorów MTB. To wygodna, choć
miejscami stroma, 4-kilometrowa droga, której pokonanie na rowerze wymaga
dobrej kondycji. Z Magurki można zjechać drogą za znakami czerwonego szlaku
pieszego na Łysą Przełęcz (563 m n.p.m.) i drogą za znakami żółtego szlaku pieszego do Małej Straconki i Straconki, skąd już ulicami dotrzemy do Bielska-Białej.
Wiele remontowanych i nowych ulic Bielska-Białej ma już oprócz chodników
także ścieżki rowerowe. Mimo to rowerzyści w Bielsku-Białej nie mają jeszcze lekko.
Najwięcej ścieżek rowerowych wytyczono w południowej części miasta. Najdłuższa
ścieżka rowerowa prowadzi ulicami Partyzantów i Bystrzańską niemal do granic
miasta, ułatwiając wycieczki rowerowe w kierunku Bystrej, Buczkowic i Szczyrku.
Ścieżka rowerowa od ul. Górskiej do ul. Kolejowej łączy Straconkę z Mikuszowicami.
Ośmiokilometrową bezpieczną wycieczkę okrężną do Olszówki Górnej i Kamienicy
umożliwiają ścieżki rowerowe prowadzące wzdłuż al. Andersa oraz ulic: Armii Krajowej, Karbowej i Kolistej. Każdego roku do sieci dołączane są kolejne odcinki dróg
dla rowerów. Ścieżkom rowerowym towarzyszą szlaki rowerowe, którymi można pojechać za miasto. Czerwonym szlakiem rowerowym dotrzemy spod ratusza w Bielsku-Białej na północ do Czechowic-Dziedzic, a w kierunku południowym częściowo
ścieżkami rowerowymi na terenie miasta do Wilkowic, Bystrej i dalej wzdłuż podnóży Beskidu Śląskiego przez Meszną, Buczkowice, Godziszkę, Lipową, Radziechowy,
Węgierską Górkę do Milówki w południowej części Kotliny Żywieckiej. Z Milówki
szlak podąża przez Beskid Żywiecki aż do granicy polsko-słowackiej na przełęczy
Glinne. Zielonym szlakiem od ratusza dojechać można również częściowo ścieżkami
rowerowymi do Kamienicy i Wapienicy oraz do Starego Bielska. Ze szlakami tymi łączy się niebieski ponadpięćdziesięciokilometrowej długości szlak okrężny nazywany
319
„bielską obwodnicą”. Prowadzi on leżącymi przy granicach miasta osiedlami: Lipnik
Górny, Lipnik Dolny, Straconka, Mikuszowice, Olszówka Górna, Kamienica, Wapienica, Komorowice Krakowskie, a także do wsi podmiejskich Międzyrzecze Górne,
Mazańcowice i Kozy. Bielsko-Białą przecina też międzynarodowa trasa rowerowa
(MTR) Greenways, która na terenie miasta przebiega od ul. Monte Cassino, czyli
północnej obwodnicy (rejon ul. Zuchów), do Wapienicy. W kierunku północnym trasą można dojechać do Pszczyny, a w południowym przez Jaworze do Nierodzimia,
skąd prowadzą dalej dwa warianty: zielony przez Skoczów do Cieszyna i niebieski
przez Ustroń, Wisłę i Istebną do Jasnowic; oba wiarianty docierają do granicy polsko-czeskiej. Przecinająca Bielsko-Białą MTR Greenways to odcinek szlaku Kraków–Morawy–Wiedeń.
Bielsko-Biała to bardzo dobry punkt wypadowy na wycieczki po okolicy. Rowerem, samochodem lub autobusem można z miasta wyruszyć na poznanie wielu interesujących miejsc położonych zarówno w górach, jak i na obszarze pogórza. Jednym
z ciekawszych i niedaleko położonych miejsc, do których możemy dojechać MTR
Greenways, jest zabytkowa Pszczyna – jedno z najładniejszych śląskich miast. Najcenniejsze zabytki miasta skupione są w rejonie Rynku. To niezwykle malowniczy
zespół zabudowy złożony z XVIII- i XIX-wiecznych kamienic, w którego panoramie
uwagę skupiają połączone ze sobą neorenesansowe budynki ratusza i kościoła ewangelickiego zbudowane na początku XX w. W pobliżu znajduje się kościół katolicki
wzniesiony w połowie XVIII w. Najcenniejszym zabytkiem Pszczyny jest zespół pałacowo-parkowy, który zalicza się do najpiękniejszych w Polsce. Na teren rezydencji
od strony miasta prowadzi późnorenesansowy budynek Warty z bramą Wybrańców
z 1686 r. Park Pszczyński otaczający zamek ma imponującą powierzchnię ponad
150 ha. Główną jego częścią jest 48-hektarowy park Zamkowy założony w 2. poł.
XVIII w. przez księcia pszczyńskiego Fryderyka Erdmanna Anhalt-Köthena. Dzisiejszy kształt parku pochodzi z 2. poł. XIX w. Na wzniesieniu pomiędzy rozlewiskami
rzeki Pszczynki znajduje się neobarokowy zamek. Jest jednym z najcenniejszych muzeów-rezydencji w Polsce. Budynek pochodzący z XIV w. był wielokrotnie przebudowywany. Aktualny wygląd zamku to efekt modernizacji przeprowadzonej w latach 70.
XIX w. przez księcia pszczyńskiego Jana Henryka XI Hochberga. W zamku mieści
się Państwowe Muzeum Zamkowe, które prezentuje oryginalne historyczne wnętrza
z przełomu XIX i XX w. Zachwyt wszystkich zwiedzających wzbudza Sala Lustrzana,
zaliczana do najefektowniejszych XIX-wiecznych wnętrz w Europie. W dawnym parku Dworcowym sąsiadującym z parkiem Zamkowym znajduje się skansen Zagroda
320
Bielsko-Biała
Wsi Pszczyńskiej. Zgromadzono tu cenne zabytki drewnianej architektury ludowej,
pochodzące z okolicznych wsi. Zobaczymy tu zabytkową chałupę z wyposażeniem,
ośmioboczną stodołę oraz różne typy zabudowań gospodarskich. Na północ od miasta rozciąga się kompleks dawnej Puszczy Pszczyńskiej, dzisiaj leśna oaza na południowej granicy Górnego Śląska. Wśród lasów między Pszczyną a Tychami wznosi
się neogotycki zameczek myśliwski zbudowany przez Jana Henryka XI Hochberga,
pierwszego cesarskiego łowczego. Najsłynniejszymi mieszkańcami zameczku byli
książę pszczyński Jan Henryk XV Hochberg wraz ze swą słynącą w całej Europie
z urody żoną, angielską arystokratką Marią Teresą Cornwallis-West, nazywaną Daisy, czyli Stokrotką. Dzisiaj w zameczku myśliwskim mieści się luksusowy hotel. Zameczek wznosi się nad brzegami Jeziora Paprocańskiego – największego puszczańskiego zbiornika wodnego. Na północny wschód od Pszczyny w lasach w pobliżu wsi
Studzenice znajduje się ośrodek hodowli żubrów założony w 1865 r. Dzisiaj hodowla
liczy około 50 sztuk; zwierzęta można zobaczyć w Pokazowej Zagrodzie Żubrów.
Rowerową trasą Greenways dojedziemy także z Bielska-Białej do oddalonego
o 20 km na zachód Skoczowa, historycznego miasta handlowego u wylotu beskidzkiej doliny Wisły. Serce Skoczowa tworzy malowniczy Rynek otoczony zabytkową
zabudową z XVII–XIX w. Najcenniejszym obiektem jest urokliwy niewielki ratusz
z XVII w. W sąsiadującej z ratuszem kamienicy znajduje się Muzeum Jana Sarkandra, kanonizowanego przez papieża Jana Pawła II w 1995 r. Płytę Rynku ozdabia
fontanna z 1775 r. z wizerunkiem Jonasza siedzącego na wielorybie. Na północ od
Rynku znajduje się kościół św.św. Piotra i Pawła z XVIII w. Na przewyższeniu na
zachód od Rynku wznosi się także kościół ewangelicki Trójcy Świętej zbudowany
w 1865 r., dopełniający panoramę typowego śląskiego miasteczka.
Interesującym celem wycieczki na południe od Bielska-Białej jest Żywiec – stolica Kotliny Żywieckiej otoczonej trzema łańcuchami Beskidów: Żywieckim, Śląskim
i Małym. Historyczną spuścizną po dawnych właścicielach Żywiecczyzny są dwie
rezydencje. Stary Zamek był siedzibą Komorowskich i Wielopolskich – rodów, do
których miasto i okolica należały od 2. poł. XV w. do 1. poł. XIX w. Jego najpiękniejszym elementem jest wewnętrzny renesansowy dziedziniec. Zamek mieści obecnie
siedzibę Muzeum Miejskiego. Obok Starego Zamku znajduje się zbudowany w latach 1885–1895 w stylu pseudoklasycystycznym pałac Habsburgów. Obie rezydencje otacza obszerny 25-hektarowy park. W sąsiedztwie kompleksu rezydencjonalnego wznosi się gotycko-renesansowa katedra Narodzenia NMP. Do najpiękniejszych
elementów architektonicznych kościoła należy renesansowa wieża z arkadową ga-
321
lerią pod hełmem wybudowana w latach 1582–1585 przez Jana Ricciego. Najcenniejszym elementem barokowego wyposażenia jest ołtarz Matki Boskiej Różańcowej
z obrazem Tomasza Dolabelli z 1643 r. Przy kościele wznosi się przysadzista kamienna dzwonnica z XVIII w. Najstarsza świątynia w Żywcu to murowany, kryty gontem
kościół Świętego Krzyża z prezbiterium z XIV w. i nawą z 1679 r. Po drodze do lub
z Żywca warto zatrzymać się we wsi Łodygowice, gdzie znajdują się dwa interesujące
zabytki: dwór obronny Zbarskich i Warszyckich z XVII w., przebudowany w stylu
neogotyckim w XIX w., i drewniany kościół św.św. Szymona i Judy Tadeusza powstały w latach 1631–1634. Na południe od centrum Żywca w przemysłowej części
miasta znajdują się zabudowania browaru mieszczące Muzeum Browaru Żywiec.
Rekreacyjnym zapleczem Żywca jest leżące po północnej stronie miasta Jezioro Żywieckie, zwane ze względu na swą wielkość „żywieckim morzem”. Powstało w latach
60. XX w. przez spiętrzenie wód Soły zaporą w Tresnej. Jest to najwyżej położony
z trzech sztucznych zbiorników tworzących w przełomowej dolinie rzeki tzw. kaskadę Soły. Jezioro Żywieckie i leżące poniżej Jezioro Międzybrodzkie spiętrzone wybudowaną w latach 30. XX w. zaporą w Porąbce to górskie pojezierze, które latem
przyciąga amatorów sportów wodnych.
Garść informacji
Miejskie Centrum Informacji Turystycznej pl. Ratuszowy 4, Bielsko-Biała,
tel. 33 819 00 50, www.it.bielsko.pl.
Miejski Zakład Komunikacyjny www.mzk.bielsko.pl.
Muzeum w Bielsku-Białej Wzgórze 16, Bielsko-Biała, tel. 33 822 06 56,
www.muzeum.bielsko.pl.
Teatr Polski 1 Maja 1, Bielsko-Biała, tel. 33 822 84 53,
www.teatr.bielsko.biala.pl.
Teatr Lalek Banialuka im. Jerzego Zitzmana Mickiewicza 20, Bielsko-Biała,
tel. 33 8150915, www.banialuka.pl.
Beskidzkie Towarzystwo Cyklistów www.btcbb.pl.
Gdynia
Gdynia zajmuje północne rubieże Trójmiasta. Miasto nad Bałtykiem powstało od podstaw w okresie dwudziestolecia międzywojennego jako polskie okno na
świat. Uniezależnienie się od portu w Wolnym Mieście Gdańsku było motorem
rozwoju kaszubskiej wsi Gdynia, wzmiankowanej w dokumentach już w połowie
XIII w. Była to nadmorska osada rybacka, rzemieślnicza i handlowa. W 1894 r.
został zbudowany w Gdyni drewniany budynek stacji na linii kolejowej Gdańsk–
Koszalin–Szczecin uruchomionej w 1870 r. (Szczecin–Koszalin w 1859 r.). Gdynia
zyskała dzięki temu połączenie z siecią kolei niemieckich, co przyczyniło się do rozwoju letniska. Po odzyskaniu niepodległości w 1918 r. obszar Pobrzeża Kaszubskiego od Gdyni po Karwię znalazł się w granicach Polski. Rozpoczął się intensywny
rozwój tego jedynego przyległego do Bałtyku obszaru Rzeczpospolitej. W okresie
międzywojennym kaszubskie wsie Jastrzębia Góra i Jurata awansowały do miana
nadmorskich kurortów, Władysławowo (do 1938 r. Wielka Wieś) stało się głównym portem rybackim, Gdynia – głównym portem wojennym i handlowym, Hel
– bałtyckim „lotniskowcem” osłaniającym podejście od morza do Gdyni, a Puck
– główną bazą polskiego lotnictwa morskiego. Skala przedsięwzięć okresu międzywojennego realizowanych na tym obszarze mogłaby być jeszcze większa, gdyby nie
wielki kryzys z przełomu lat 20. i 30. XX w.
Spośród kilku miejsc właśnie Gdynię uznano za najbardziej odpowiednie na
ówczesnym polskim odcinku wybrzeża Bałtyku miejsce do budowy bazy wojennej i portu handlowego. Płaski odcinek wybrzeża z sięgającym daleko w głąb lądu
pasem mokradeł otoczony nadmorskimi wzgórzami nadawał się idealnie na to
przedsięwzięcie. Pierwsze prace przy budowie portu rozpoczęły się już w 1921 r.,
ale tempa nabrały dopiero po uchwaleniu specjalnej ustawy sejmowej. Uroczyste otwarcie portu nastąpiło w 1923 r., chociaż wybudowano do tego czasu tylko
niewielką jego część. Północną część zatoki w sąsiedztwie nadmorskich wzgórz
Kępy Oksywskiej przeznaczono dla marynarki wojennej, a w południowej części
w sąsiedztwie rozbudowującej się wsi Gdynia powstawał port handlowy. Tempo
budowy portu handlowego wzmogło się po 1925 r., kiedy Niemcy odzyskały niezależność w handlu z krajami ententy. Zaprzestały importu węgla z polskich kopalń
i podwyższyły cła na polskie towary. Wywołało to polsko-niemiecką wojnę celną
oraz falę niezadowolenia i niepokojów w Polsce, co skutkowało wydarzeniami majowymi w 1926 r. W celu pobudzenia gospodarki i wzmożenia ekspansji na nowe
rynki zbytu polskich towarów (przede wszystkim węgla) przystąpiono do budowy
324
Gdynia
linii kolejowej, która połączyła Gdynię ze Śląskiem z pominięciem Gdańska, oraz
zwiększono nakłady na rozbudowę portu. W 1926 r. Gdynia uzyskała prawa miejskie. Na miejscu drewnianych i murowanych domów wiejskich zaczęły powstawać
większe budynki. Dawne wiejskie drogi przeprojektowano i wytyczono siatkę ulic,
przy których wyrastały eleganckie kamienice i biurowce. Na wzgórzach wznoszono wille i domy. W przededniu wojny Gdynia miała 120 tys. mieszkańców. Już
w okresie międzywojennym na południe od centrum powstającego miasta, gdzie
malownicze wzgórza schodzą bezpośrednio na brzeg morski, rozwinęły się tereny letniskowe. Kamienna Góra, Orłowo to były nadmorskie dzielnice wypoczynkowe powstającego przed wojną miasta. Duża konkurencja niemieckiego Sopotu
nie przeszkadzała rozwojowi turystyki w Gdyni. Do wizyty i wypoczynku zachęcały
spokój i ciekawsza, bardziej urozmaicona linia brzegowa, pełna wysokich klifów
i wzgórz porośniętych lasami. Do leżącego u stóp Kępy Redłowskiej Orłowa na odpoczynek przyjeżdżał między innymi Stefan Żeromski. Na terenie miasta, zwłaszcza w dzielnicach sąsiadujących z brzegiem, jest bardzo wiele hoteli i pensjonatów.
Władze miasta w trosce o mieszkańców, a także dla skuszenia turystów zwracają
uwagę na ekologię poprzez rozbudowę sieci ścieżek rowerowych oraz inwestycje
w miejski transport, w którym ważną rolę odgrywa komunikacja trolejbusowa. Jej
znaczenie można docenić w centrum miasta oraz w zielonych dzielnicach turystycznych.
Spacerowo
Gdynia to duże miasto, rozrzucone na znacznej przestrzeni. Mieszka tu dzisiaj ponad ćwierć miliona mieszkańców. Dzięki swojemu malowniczemu położeniu przyciąga co roku wielu turystów. Stare i nowe pensjonaty i hotele rozrzucone
w najpiękniejszych nadmorskich rejonach Gdyni konkurują nie bez powodzenia
z oddalonym na południe Sopotem.
Sercem miasta jest bez wątpienia skwer Kościuszki oraz molo Południowe.
Tutaj spotyka się historia miasta reprezentowana przez modernistyczne okaza-
325
łe budynki wzniesione w latach 30. XX w. ze współczesnością, której widomym
akcentem są Centrum Kulturalno-Oświatowe „Gemini” i stalowoszary najwyższy
budynek północnej Polski, czyli Sea Towers, którego wyższa, południowa część
ma 125 m wysokości. Przestrzeń skweru i molo to szeroki miejski deptak z alejkami, zagospodarowanymi zieleńcami i fontanną. Trakt spacerowy wzdłuż molo
Południowego nazwano aleją Jana Pawła II. Przy północnym Nabrzeżu Pomorskim zacumowane są dwa okręty-muzea: niszczyciel ORP Błyskawica i żaglowiec
szkolny ORP Dar Pomorza. Wybudowane jeszcze przed II wojną światową jednostki to pływająca historia polskiej marynarki wojennej. Po przeciwnej stronie molo
wznoszą się dwa kompleksy budynków zaprojektowanych i postawionych w latach
30. XX w. Rozbudowany zespół gmachów Wyższej Szkoły Morskiej wybudowano
w 1938 r. jako Dom Żeglarza Polskiego. Położone nieco dalej Gdyńskie Akwarium
znajduje się w gmachu, którego budowę przerwał wybuch II wojny światowej, lecz
dokończono go w latach 60. XX w., zachowując jego pierwotne przeznaczenie.
Akwarium Gdyńskie ma status ogrodu zoologicznego. Na trzech piętrach w akwariach o pojemności do 10 tys. litrów można zobaczyć podwodne życie rafy koralowej, ciepłych mórz tropikalnych, toni oceanicznej oraz oczywiście Morza Bałtyckiego. Uwaga: w sezonie przy niesprzyjającej aurze kolejka oczekujących przed
wejściem ma kilkaset metrów! Na końcu molo Południowego znajdują się punkty
widokowe, z których można obserwować statki wpływające do portu i wypływające z niego oraz oczekujące na redzie. Są tu też dwa pomniki: stalowa kompozycja
przestrzenna Wawrzyńca Sampa wyobrażająca trzy maszty żaglowca oraz kamienny, upamiętniający Josepha Conrada (Józefa Korzeniowskiego). W nawierzchnię
przy końcu molo wmontowane są tablice upamiętniające wizyty wyjątkowych statków pasażerskich w gdyńskim porcie. Jest tu między innymi tablica przypominająca zawinięcie do portu w Gdyni w 2007 r. MS Navigator of the Seas – 311-metrowej
długości statku wycieczkowego, największego, jaki zawinął dotychczas do polskich
portów. Inna spośród jedenastu dotychczas odsłoniętych tablic upamiętnia wizytę
statku pasażerskiego MS Queen Victoria w 2008 r. Przy molo leży również przystań statków Żeglugi Gdańskiej oraz tramwajów wodnych Zakładu Komunikacji
Miejskiej.
U południowej nasady molo Południowego znajduje się Basen Jachtowy
im. Mariana Zaruskiego, czyli gdyńska marina, z której pomostów korzystają żeglarze oraz zespoły gdyńskich klubów jachtowych. Niemal codziennie na przylegających do mariny wodach w sąsiedztwie molo można spotkać młodych adep-
326
Gdynia
tów żeglarstwa szlifujących swe umiejętności. Tutaj też rozpoczynają się wszystkie
gdyńskie regaty.
Z portem jachtowym sąsiaduje plaża miejska, w sezonie zwykle zatłoczona,
ale plażowiczów ściągają tutaj liczne atrakcje okołoplażowe: rejsy na bananie, loty
na spadochronie za motorówką, rejsy katamaranami, plac zabaw itp. Przy miejskiej
plaży zaczyna się bulwar Nadmorski im. Feliksa Nowowiejskiego, ciągnący się na
dystansie ponad 2 km wzdłuż wybrzeża u stóp wysokiego brzegu Kamiennej Góry.
Niedaleko plaży w sąsiedztwie bulwaru znajdują się obok siebie trzy placówki kulturalne: Muzeum Miasta Gdyni, Muzeum Marynarki Wojennej oraz, nieco w głębi,
już na wzgórzu, Teatr Muzyczny. Placówki muzealne znajdują się w nowoczesnym,
oddanym niedawno do użytku zespole budynków. Muzeum Miasta Gdyni przeniosło się do swojej części kompleksu już kilka lat temu, natomiast otwarcie nowej
placówki muzealnej marynarki wojennej odbyło się późną jesienią 2012 r. Przed
muzeum morskim otwarto plenerową ekspozycję uzbrojenia: dział i baterii przybrzeżnych, samolotów itp. Znajduje się tu także odrestaurowany okręt patrolowy
ORP Batory – najstarszy zachowany okręt polskiej marynarki wojennej. Od Teatru Muzycznego niedaleko jest do punktu widokowego na Kamiennej Górze, skąd
widać skwer Kościuszki, molo Południowe, plażę i port gdyński. Tutaj też wznosi
się 20-metrowy stalowy krzyż w miejscu, gdzie przed II wojną planowano budowę bazyliki morskiej. Poniżej wznosi się nowoczesna siedziba Teatru Muzycznego,
a po drugiej stronie ulicy w parku Rady Europy dostrzeżemy pomnik Festiwalu
Polskich Filmów Fabularnych wystylizowany na taśmę filmową, w której poszczególnych klatkach znajdują się nazwiska laureatów nagród i tytuły nagrodzonych
filmów. Ulicą Armii Krajowej można stąd podejść do ul. Świętojańskiej – reprezentacyjnej arterii gdyńskiego Śródmieścia. Przy skrzyżowaniu obu ulic znajduje
się kościół NMP Królowej Polski – pierwszy parafialny kościół Gdyni zbudowany
z inicjatywy Jana Radtkego, pierwszego po odzyskaniu niepodległości wójta Gdyni. Świątynię wzniesiono w latach 1922–1924 w eklektycznym stylu łączącym elementy charakterystyczne dla architektury renesansu i baroku. Kościół nosi dziś
godność kolegiaty. Przy pl. Jana Pawła II po północnej stronie świątyni wznosi
się współczesny kościół pod tym samym wezwaniem, który charakteryzuje się niezwykłą – jak na budowlę sakralną – bryłą. To może być pretekst do spaceru po
centrum miasta w poszukiwaniu najciekawszych budynków wzniesionych w stylu
międzywojennej moderny. Gdynia jest największym w Polsce zespołem modernistycznej architektury, która na szczęście przetrwała bez większych zniszczeń okres
327
II wojny światowej. Pośród modernistycznych budynków znaleźć można też obiekty wznoszone w innym nawiązującym do klasycznych wzorów stylu oraz dobre
przykłady architektury współczesnej. W zasadzie Gdynia jest jak żywe muzeum
architektury XX w. Spotkać tu można wszystkie prądy sztuki architektonicznej
ostatnich stu lat. Przy ul. Świętojańskiej wznosi się kilkanaście domów, które są
wspaniałymi przykładami polskiej moderny. Do najbardziej charakterystycznych
należą kamienice: Kolińskiego (nr 41), Glesenappowej (nr 42), Orłowskich (nr 68),
Wieczorkowskiej (nr 78A) i Ogończyka-Blocha (nr 122). Równie ciekawy zespół
tworzy śródmiejska oś wschód–zachód, czyli ciąg skweru Kościuszki i ul. 10 lutego. Na skwerze Kościuszki listę otwierają dwie narożne kamienice Prączkowskiego
(nr 10/12) i Peszkowskiego (nr 14) u wylotu ul. Żeromskiego. Obok wznosi się kamienica Jurkowskiego z elewacją obłożoną ceramiką. Dalej w kierunku zachodnim przy ul. 10 Lutego najbardziej widowiskowe są należące do najwspanialszych
przykładów gdyńskiego modernizmu: gmach dawnego ZUS-u, dzisiaj należący do
Urzędu Miasta, oraz PLO (w półokrągłym rogu domu mieści się punkt informacji
turystycznej) i Zespół Mieszkaniowy Banku Gospodarstwa Krajowego, największy
niegdyś budynek mieszkalny w Gdyni. Oba budynki wznoszą się przy skrzyżowaniu
z ul. 3 maja. W ich sąsiedztwie wznosi się nawiązujący do wzorców klasycznych,
postawiony w tym samym okresie budynek dawnego Banku Polskiego. W sąsiedztwie można zobaczyć kilka udanych przykładów architektury współczesnej. Przy
ul. 3 maja zaraz za budynkiem mieszkalnym BGK wznosi się zaprojektowany przez
Leopolda Taraszkiewicza w latach 50. XX w. kościół Najświętszego Serca Pana Jezusa o urozmaiconej bryle, ozdobiony mozaikami i witrażami, ze strzelistą, wolnostojącą dzwonnicą. Niedaleko na skrzyżowaniu ulic Władysława IV i 10 lutego
współczesną architekturę reprezentują Centrum Kwiatkowskiego i Centrum Handlowe „Batory”. Przed tym pierwszym obiektem znajduje się pomnik Eugeniusza
Kwiatkowskiego, inżyniera i polityka, współtwórcy idei budowy miasta i portu.
Ciekawe zespoły modernistycznej architektury dostrzeżemy także przy ulicach Antoniego Abrahama, Wójta Radtkego, Jana z Kolna i Starowiejskiej. Ta ostatnia ulica jest dawną wiejską drogą przecinającą niegdyś wieś Gdynia. Przy jej dzisiejszym
zachodnim krańcu znajduje się dworzec Gdynia Główna. W środkowej części ulicy
pod numerem 30 zachował się relikt wiejskiej Gdyni w postaci murowanego parterowego domku z facjatką, w którym przez ostatnie cztery lata swojego życia mieszkał Antoni Abraham – wybitny działacz społeczny ruchu kaszubskiego i zwolennik polskości całego regionu. Nazywano go „królem Kaszubów”. Dom jest siedzibą
328
Gdynia
oddziału Muzeum Miasta Gdynia. Od skrzyżowania ulic Starowiejskiej i Świętojańskiej, dawniej centrum wsi, rozciąga się pl. Kaszubski, na którym ustawiono
pomnik Antoniego Abrahama. Jest tutaj również spiżowa ławeczka z wyobrażeniem dwojga rozmawiających Kaszubów; mężczyzna wskazuje palcem w kierunku
znajdującej się w północnej części placu narożnej kamienicy Scheibów. Ten czteropiętrowy, ozdobiony półkolumnami, smukły dom jest podwyższony w części narożnej o jeszcze jedno piętro, co sprawiło, że mieszkańcy nazywali go żartobliwie
„drapaczem chmur”. Za kamienicą w narożniku ulic Portowej i Tadeusza Wendy
wznosi się kościół Matki Bożej Nieustającej Pomocy – kolejny przykład polskiej
architektury 2. poł. XX w.
Zielone dzielnice Gdyni położone pośród nadmorskich wzgórz to: Kamienna
Góra, Wzgórze św. Maksymiliana, Redłowo i Orłowo. O sąsiadującej ze śródmiejską zabudową Kamiennej Górze wspomnieliśmy już przy okazji wizyty u północnych rubieży miasta, w sąsiedztwie Teatru Muzycznego i punktu widokowego, na
którym umieszczono dobrze widoczny stalowy krzyż. Krzyż i punkt widokowy znajdują się na terenie parku, któremu nadano imię Marii i Lecha Kaczyńskich. Cały
zespół urbanistyczny Kamiennej Góry został wpisany do rejestru zabytków Gdyni.
To wyspa podmiejskiej zabudowy w samym sercu miasta. Ten zielony raj to najdroższa dzielnica w Polsce. Zabudowa willowa i niewielkie kamieniczki zaczęły tu
powstawać w pierwszych latach budowy portu i miasta. Już w czasach powstania
była to dzielnica urzędników i kadry inżynierskiej wyższego szczebla. Przy wąskich
uliczkach, których patronami są najwięksi polscy pisarze i poeci, wznoszą się interesujące przykłady modernistycznych domów jednorodzinnych. Wszystkie domy
to dzieła architektury modernistycznej. Niektóre mają ponad 80 lat, a ich architektura przypomina wiele współczesnych realizacji. Najbardziej charakterystyczne
to: willa-bliźniak z 1934 r. przy Korzeniowskiego 3/5, willa Guttmana z 1936 r. przy
Sienkiewicza 38 oraz willa Piotrowskiego z 1938 r. przy Sieroszewskiego 1A. Są
też większe ciekawe budynki: pensjonat Albatros z 1930 r. przy Sienkiewicza 33,
biurowiec firmy POLSKAROB z 1935 r. przy Korzeniowskiego 8/10 czy Opolanka
z 1939 r. przy Piotra Skargi 9. Można tu godzinami spacerować wśród drzew i podziwiać przedwojenne realizacje znanych architektów. Z tej zielonej oazy wychodzimy na szeroką, tonącą w zieleni al. Marszałka Józefa Piłsudskiego, wytyczoną
w latach 20. XX w. w obniżeniu pomiędzy Kamienną Górą a Wzgórzem św. Maksymiliana i pasmem kolejnych wzniesień nadmorskich. Aleję zaprojektowano jako
jedną z reprezentacyjnych arterii miasta. U jej wylotu w sąsiedztwie brzegu Bał-
329
tyku znajduje się ciekawy, zbudowany przed wojną Dom Zdrojowy, dzisiaj hotel
Dom Marynarza. Malowniczo położone miejsce miało stać się zalążkiem gdyńskiego uzdrowiska, którego rozwój planowała spółka Towarzystwo Kąpieli Morskich.
W sąsiedztwie budynku wznoszą się modernistyczne wille należące jeszcze do zespołu architektonicznego Kamiennej Góry. W zachodniej części reprezentacyjnej
alei znajduje się pomnik Ofiar Grudnia 1970 r. i gmach Urzędu Miasta; dochodzi
tutaj śródmiejska ul. Świętojańska, której architekturę reprezentuje wspominana
już wcześniej narożna kamienica Ogończyka-Blocha. Na tyłach gmachu urzędu
miejskiego wznosi się Teatr Miejski im. Witolda Gombrowicza.
Dzielnice Wzgórze Świętego Maksymiliana i leżące dalej Redłowo na Wzgórzach Redłowskich są równie malowniczo położone, ale już nie tworzą jednolitych
i interesujących zespołów architektonicznych. Krajobraz zdominowały bloki osiedli budowanych od lat 60. XX w. Jest tu jednak bardzo zielono i wieżowce pośród
wiekowych drzew wyglądają nawet dość malowniczo. Jednym z wielu widocznych
punktów Gdyni jest zespół klasztoru franciszkanów i kościoła św. Antoniego wyróżniający się gotycką formą i elewacjami z cegły, charakterystyczną fasadą i wieżą zwieńczoną dwoma strzelistymi hełmami. Zespół klasztoru i kościoła został
zaprojektowany jeszcze przed II wojną światową, ale dokończony już po 1945 r.
W południowej części na wzgórzu przy tarasowo ułożonych uliczkach znajduje się
wybudowane w latach 30. XX w. duże osiedle domów jednorodzinnych, bliźniaków
i wolnostojących, o jednolitej architekturze; to także przykład mniej prestiżowej,
ale utrzymanej w jednolitym stylu modernistycznej architektury Gdyni.
W północnej części Gdyni na Kępie Oksywskiej leży dawna wieś rybacka
Oksywie, historyczna siedziba gdyńskiej parafii. Dzisiaj tereny sąsiadujące z brzegiem Bałtyku to główna baza polskiej marynarki wojennej. Zresztą na terenie całej
Kępy Oksywskiej rozmieszczono wiele wojskowych obiektów o różnym przeznaczeniu; poza granicami Gdyni w Babich Dołach jest też lotnisko, baza lotnictwa
morskiego. Na położonych wyżej terenach leżą współczesne osiedla mieszkaniowe.
W południowo-wschodnim fragmencie Kępy Oksywskiej o dawnej wsi przypomina
zabudowa oraz gotycki kamienno-ceglany kościół św. Michała Archanioła wybudowany w XV w. Na ścianie zewnętrznej znajdują się tablice upamiętniające zatopione w czasie II wojny światowej okręty marynarki wojennej. U podnóża Kępy
Oksywskiej przy porcie wojennym powstał w latach 20. i 30. XX w. kompleks budynków: dowództwa floty, szkoły wojskowej, koszar i budynków pomocniczych. Od
ronda Bitwy pod Oliwą do kompleksu przedwojennych budynków prowadzi wystylizowana na element cytadeli brama wjazdowa. Obecnie rozbudowany po woj-
330
Gdynia
nie kompleks mieści Akademię Marynarki Wojennej i Komendę Portu Wojennego
Gdynia. Poza zespołem znajduje się również wybudowany przed II wojną światową kościół garnizonowy Matki Boskiej Częstochowskiej. Powyżej kościoła ponad
ul. Żeglarzy leży punkt widokowy na port i miasto. W odległości 200 m od krańca
cypla oksywskiego znajduje się wybudowana w okresie II wojny światowej przez
Niemców torpedownia.
Kulturalnie
Kiedy myślimy o kulturze w Gdyni, od razu przychodzi nam na myśl Teatr
Muzyczny, którego spektakle są zawsze wydarzeniami. Patronem placówki jest Danuta Baduszkowa, zmarła w 1978 r. dyrektor teatru, reżyser, pedagog, twórczyni
Studium Wokalno-Aktorskiego przy Teatrze Muzycznym i pomysłodawca budowy obecnej przestronnej i nowoczesnej siedziby. Zespół teatru zaskakuje repertuarem, w którym znajdziemy nie tylko klasyczne musicale, takie jak Skrzypek na
dachu, My fair lady i Grease, ale też inne przedstawienia, na przykład Shreka,
SPAMALOT, czyli Monty Python i Święty Graal czy musicalową adaptację Lalki
Bolesława Prusa. W repertuarze znajdują się też spektakle muzyczne dla dzieci:
Przygody Koziołka Matołka, Pinokio i Mały Książę. Teatr jest organizatorem Festiwalu Teatrów Muzycznych, podczas którego widzowie w jednym miejscu mają
możliwość obejrzenia najlepszych spektakli muzycznych zespołów teatralnych
z całej Polski. Drugą ważną instytucją na kulturalnej mapie Gdyni jest Teatr Miejski im. Witolda Gombrowicza.
Jedną z najbardziej niezwykłych placówek muzealnych jest Muzeum Inkluzji w Bursztynie przy Wydziale Oceanografii i Geografii Uniwersytetu Gdańskiego.
W zbiorach muzeum zgromadzono kilka tysięcy bryłek bursztynu z zatopionymi
w nich przedstawicielami świata zwierząt: owadami, skorupiakami, pajęczakami,
a nawet ssakami sprzed tysięcy lat.
Równie interesująca jest ekspozycja Gdyńskiego Muzeum Motoryzacji, które
zostało utworzone z prywatnej kolekcji w Gdyni-Chyloni (ul. Żwirowa). Zobaczyć
tu można kilkadziesiąt egzemplarzy zabytkowych samochodów i motocykli.
331
Najbardziej znaną imprezą kulturalną Gdyni jest Festiwal Polskich Filmów
Fabularnych organizowany w Teatrze Muzycznym, który co roku zamienia się
w Centrum Festiwalowe. Tu spotykają się aktorzy i reżyserzy, tu odbywa się gala
festiwalowa. Teatr Miejski im. Gombrowicza co roku jest gospodarzem Festiwalu
Polskich Sztuk Współczesnych R@PORT – przeglądu spektakli zespołów teatralnych, które przygotowują nowe interpretacje klasyki, adaptacje współczesnych autorów oraz teatralne wizje reżyserskie. Na festiwalu najlepszym spektaklom przyznawana jest Gdyńska Nagroda Dramaturgiczna.
Jednym z najważniejszych organizatorów imprez kulturalnych w Gdyni jest
Centrum Kultury, które organizuje: Międzynarodowy Festiwal Muzyki Sakralnej,
Ogólnopolski Przegląd Młodych Zespołów Jazzowo-Bluesowych, Gdynia Blues Festiwal, Ogólnopolskie Warsztaty Gitarowe, Koncerty Muzyki Promenadowej, Festiwal Rytmu i Ognia oraz wiele innych.
Wycieczkowo
Brzeg Bałtyku i porośnięte lasem wzgórza są w Gdyni naturalnym terenem
rekreacyjnym. Kępy Redłowska i Orłowska nad morzem i podobne w charakterze wzniesienia w zachodniej części miasta wokół osiedli Witomino, Wielki Kack,
Chwarzno oraz Dąbrowa zachęcają do krótkich i długich spacerów. Najczęstszym
celem wycieczek jest poprzecinany dziesiątkami ścieżek las na Kępie Redłowskiej.
Ta nadmorska wyspa zieleni w 1938 r. stała się rezerwatem. Kępa Redłowska to
pocięte dolinami i wąwozami pasmo nadmorskich wzgórz wznoszących się 90 m
n.p.m., urywających się na brzegu stromym klifem. To prawdopodobnie jedno
z najpiękniejszych miejsc w całym Trójmieście. Tutaj można się poczuć trochę jak
w górach, a niektóre podejścia z pewnością mogą wywołać zadyszkę. W południowej części Kępa Redłowska opada w wody Bałtyku widowiskowym, 20-metrowym
progiem Cypla Redłowskiego. Tutaj znajduje się też ujście rzeki Kaczej, której głęboka dolina oddziela Kępę Redłowską od Orłowskiej. U ujścia rzeki leży Orłowo
– jedna z dawnych kaszubskich wsi rybackich. Centrum zabytkowej części Orłowa
tworzy zespół domów rybackich, dom zdrojowy i ryglowy budynek dawnej gospody
Adlerówki, mieszczący dziś szkołę. W jednym z domków rybackich wypoczywał
niegdyś Stefan Żeromski i stąd wzięła się jego nazwa „Domek Żeromskiego”. Dzi-
332
Gdynia
siaj mieści się tu centrum kulturalne Orłowa z salami wystawienniczymi. W pobliżu falochronu suszą się sieci, a na piasku wygrzewają się w słońcu zielono-żółte
łodzie rybackie. Z pobliskiego molo tworzą z Cyplem Redłowskim w tle niezwykle
malowniczy widok uwieczniany co roku na setkach tysięcy zdjęć przez turystów.
Wokół ul. Orłowskiej, głównej arterii komunikacyjnej osiedla łączącej wybrzeże i historyczne centrum Orłowa z przystankiem kolejowym oraz główną arterią komunikacyjną Gdyni, od lat 20. XX w. rozrastała się sieć uliczek, przy których
wznoszą się ciekawe domy z okresu modernizmu i współczesne. Najbardziej prestiżową lokalizacją był zawsze teren Kępy Orłowskiej, u której stóp ciągnie się piękna
orłowska plaża. Na Kępie Orłowskiej w południowo-wschodniej części Orłowa leżą
Kolibki – dawna nadmorska posiadłość Wejherów, Sobieskich i Przebendowskich.
Znajduje się tu zespół pałacowo-parkowy składający się z pałacu wzniesionego
w XVIII w. i rozbudowanego w XIX w. W jego sąsiedztwie stoi kamienna stajnia
z końca XVIII w. i kuźnia z XIX w. W kompleksie należącym do miasta odbywają
się imprezy plenerowe, na przykład targi roślin.
Zachodnia część Gdyni położona na morenowych wzgórzach leży na terenie
Trójmiejskiego Parku Krajobrazowego. Obszar ten przecina sześć szlaków turystyki pieszej. Najciekawszy jest prowadzący lasami i wzgórzami żółty szlak Trójmiejski (50 km) łączący dworce kolejowe Gdynia Główna i Gdańsk Główny. Na
jego trasie w granicach Gdyni znajduje się malownicza Dolina Kaczej oraz wieża
widokowa na górze Donas (205,7 m n.p.m.), najwyższym wzniesieniu w Gdyni,
jak również Źródło Marii w Wielkim Kacku. Dalej prowadzi dolinami: Kamienistą,
Ewy, Strzyży, Królewską i wzniesieniami Marii, Górą Strzyską i Sobótką. Różnice
poziomów na szlaku spowodują, że nad morzem poczujemy się jak w prawdziwych
górach. W Dolinie Kaczej szlak ten spotyka czerwony szlak Wejherowski łączący
stację kolejową Sopot Kamienny Potok z Wejherowem. Na stacji kolejowej Gdynia Wzgórze Świętego Maksymiliana zaczyna się czarny szlak Zagórskiej Strugi
prowadzący również do Wejherowa. W środkowej i południowej części przecinają
Trójmiejski Park Krajobrazowy również szlaki: niebieski Kartuski, zielony Skarszewski i czarny Wzgórz Szymbarskich. Przy planowaniu wycieczek pomocne okażą się niedawno wytyczone krótsze szlaki turystyczne o długości 3–10 km: żółty
Kępy Redłowskiej i czarne: Do Wieży Kolibkowskiej i Źródła Marii. Można je potraktować jako łączniki lub jako samodzielne trasy na spacery, na przykład do wieży widokowej w Kolibkach, gdzie na wieży telekomunikacyjnej znajduje się taras
widokowy na wysokości około 30 m.
333
Gdynia to też dobre miejsce na rower. Ścieżki rowerowe wybudowane wzdłuż
głównych arterii komunikacyjnych chociaż jeszcze nie tworzą jednolitej sieci, to już
ułatwiają poruszanie się po mieście. W samym centrum osobne pasy dla rowerów
wytyczono wzdłuż fragmentu ul. Władysława IV i al. Piłsudskiego. Od dworca Gdynia Główna ścieżka rowerowa biegnie główną ul. Morską prowadzącą w kierunku
Rumi. Ciągle rozbudowywana jest ścieżka wzdłuż al. Zwycięstwa, osi komunikacyjnej miasta. Sieć uliczek na Kamiennej Górze, Wzgórzu św. Maksymiliana, Redłowie, Orłowie i innych osiedlach to bezpieczne szlaki na rowerowe wycieczki po
mieście. Opracowano plan dróg rowerowych Gdyni, dzięki któremu zaplanujemy
wycieczkę. Udostępniono go na stronie www.gdynia.pl.
Spacery, wycieczki rowerowe i plażowanie możemy uzupełnić innymi atrakcjami. Wypoczynek z odrobiną adrenaliny zapewni Kolibki Adventure Park, gdzie
znajduje się tor do terenowej jazdy na quadach, park linowy i ścianka wspinaczkowa. Na tenis zaprasza Klub Tenisowy Arka, którego dwadzieścia kortów (w tym
sześć krytych), położonych na Kępie Redłowskiej, to najbardziej malowniczo
położony ośrodek tenisowy w Polsce. Z pola golfowego Golf Park Gdynia mogą
korzystać zarówno profesjonaliści, jak i nowicjusze. W razie problemów zawsze
można wynająć trenera. Na niepogodę warto polecić Aquapark Sopot położony
w północnej części Sopotu przy granicy z Gdynią. To nie tylko baseny i zjeżdżalnie,
ale również zaplecze odnowy biologicznej z zespołem saun, a także kręgielnia oraz
pomieszczenia klubowe.
Gdynia to doskonała baza wypadowa do Trójmiasta oraz ziemi kaszubskiej.
Miejska komunikacja autobusowa, trolejbusowa, Szybka Kolej Miejska, pociągi
i autobusy regionalne oraz żegluga pasażerska umożliwiają dotarcie do wielu interesujących miejsc. Najbliżej leży Sopot (zob. s. 118–122), dokąd w ramach doświadczeń komunikacyjnych możemy dojechać trolejbusem.
Sopot to jeden z polskich kurortów w pełnym tego słowa znaczeniu. Tu znajduje się jeden z dwóch najsłynniejszych deptaków w Polsce, czyli Monciak, jak
nazywana bywa potocznie ul. Monte Cassino – miejski deptak łączący pl. Konstytucji 3 Maja w centrum Sopotu z wejściem na molo. Od początku XX w. charaktrystycznymi elementami krajobrazu ulicy stały się neogotycki kościół św. Jerzego
w pobliżu stacji i secesyjny zespół Zakładu Balneologicznego przy wejściu na molo.
Przybywają tu również nowe elementy, takie jak Krzywy Dom czy Dom Zdrojowy
zamykający od północy przestrzeń placu Zdrojowego oraz połączony z nim hotel
Sheraton, konkurencja dla zbudowanego na początku XX w. wspaniałego Grand
334
Gdynia
Hotelu. Sopockie molo w kształcie litery L z bocznymi pomostami mierzy niemal
700 m. Po jego południowej stronie znajduje się nowoczesna marina, do której
przybijają jachty pełnomorskie i gdzie odbywają się prestiżowe regaty. Wybrzeże
z obu stron molo to reprezentacyjne tereny miejskiej zieleni. Po południowej stronie od deptaku i molo rozciąga się park Południowy. Tutaj w sąsiedztwie Łazienek
Południowych i dawnego kościoła ewangelickiego można usiąść na skwerku przy
fontannie z życiodajną solanką, której Sopot zawdzięcza status uzdrowiska. Wodę
z sopockich źródeł zaczerpniemy z zadaszonej studzienki pod Zakładem Balneologicznym. W południowej części Sopotu zachowały się stare chaty rybackie. Jest tu
także przystań rybacka.
Położony dalej na południe Gdańsk to stolica Trójmiasta i jednocześnie najpiękniejsze miasto polskiego wybrzeża. Zabytkowy zespół najstarszej części miasta: Główne Miasto, Stare Miasto, Osiek i Wyspa Spichrzów to miejsca idealne
na spacery, odpoczynek i zakupy, szczególnie w trakcie trwania Jarmarku Dominikańskiego na przełomie lipca i sierpnia. Dziesiątki zabytków architektury,
spośród których na czoło wysuwa się Długi Targ, gdzie gotyckie, manierystyczne
i barokowe kamienice są tłem dla wspaniałego gotycko-renesansowego ratusza.
Fontanna Neptuna przed Dworem Artusa to ulubione miejsce spotkań gdańszczan
i turystów. W pobliżu wznosi się kościół Wniebowzięcia NMP – największy ceglany kościół Europy. Żuraw, zespoły spichrzów oraz zespół fortyfikacji z bramami
miejskimi i basztami to niejedyne historyczne atrakcje. Poza centrum chyba najpiękniejsza jest Oliwa, gdzie znajduje się zespół pocysterskiego opactwa z katedrą,
pałacem opatów, palmiarnią, spichlerzem i parkiem. Koniecznie też trzeba wysłuchać koncertu granego na słynnych organach w katedrze.
Odpoczywając w Gdyni, warto odwiedzić Jastarnię i Hel na Półwyspie Helskim. Dojedziemy tam bez przeszkód autobusem komunikacji regionalnej (Veolia)
lub pociągiem. W wakacje do obu popularnych ośrodków turystycznych możemy
dopłynąć także tramwajem wodnym obsługiwanym przez ZKM Gdynia. Jastarnia
to miasto i siedziba najcieńszej polskiej gminy; w najwęższym miejscu gmina ma
zaledwie 200 m, w najszerszym 1200 m szerokości. Centrum Jastarni to dawna
osada rybacka z portem rybackim, jachtowym i pasażerskim nad Zatoką Pucką.
Centrum Jastarni leży w najszerszym miejscu środkowej części półwyspu. Zachowały się tu urokliwe zakątki przypominające dawną Jastarnię z zespołami murowanych i ryglowych chat rybackich z końca XIX i początku XX w. W najstarszej
chacie o konstrukcji ryglowej, zbudowanej w 1881 r., znajduje się muzeum. W są-
335
siedztwie wznosi się masywna wieża kościoła Nawiedzenia NMP wybudowanego
w 1931 r. Dwa i pół kilometra na zachód od centrum Jastarni, w miejscu, gdzie
półwysep się zwęża, leży linia obrony z 1939 r. – wielka gratka dla miłośników
militariów. Znajdują się tu cztery zachowane bunkry; dwa w pobliżu wyjścia na
plażę, jeden w środkowej części w pobliżu linii kolejowej i jeden w okolicy brzegu
Zatoki Puckiej. W granicach Jastarni leży Jurata – jeden z najbardziej eleganckich
kurortów polskiego wybrzeża. Historię Juraty rozpoczęło powołanie Spółki Akcyjnej „Jurata”, która na wydzierżawionych od Skarbu Państwa terenach na wschód
od centrum Jastarni rozpoczęła budowę ekskluzywnego miejsca wypoczynku dla
polskich elit. Od początku lat 30. XX w. spędzali tu wakacje arystokraci, artyści
i ludzie interesu. Po kilkudziesięciu latach Jurata ponownie przyciąga elity. Wizytówką współczesnej Juraty jest przecinający półwysep w poprzek deptak Międzymorze oraz jego przedłużenie, molo spacerowe na Zatoce Puckiej. Tu spotykają się
przynajmniej raz dziennie wypoczywający w Juracie turyści. W Helu, gdzie Małe
Morze, jak Kaszubi nazywają Zatokę Pucką, spotyka Wielkie Morze, czyli otwarte
wody Bałtyku, najbardziej urokliwym miejscem jest ul. Wiejska, wokół której zachowała się zabudowa dawnej wsi rybackiej z ryglowymi i murowanymi domkami,
zamienionymi dzisiaj na stylowe kafejki, tawerny oraz galerie. W gotyckim kościele św.św. Piotra i Pawła w porcie znajduje się Muzeum Rybołówstwa Morskiego.
W sąsiedztwie przy promenadzie można zwiedzić Fokarium – stację naukową Uniwersytetu Gdańskiego, w której basenach żyją foki, wypuszczane później na wolność. Placówka ta realizuje program odtwarzania populacji fok szarych w Morzu
Bałtyckim. Na wydmach w pobliżu plaży nad Bałtykiem wznosi się piękna i smukła
latarnia morska wybudowana w 1942 r. W wydmowych lasach przy drogach na
plaże wyeksponowano stanowiska artyleryjskie z 1939 r., schrony oraz bunkry.
Pociągiem dojedziemy do Władysławowa u nasady Półwyspu Helskiego.
W sezonie ten środek komunikacji jest najpewniejszym i najszybszym, jeśli chodzi o dotarcie gdziekolwiek na zatłoczonym odcinku kaszubskiego wybrzeża, nie
mówiąc już o Mierzei Helskiej. Dworzec kolejowy znajduje się w samym sercu historycznego Władysławowa, które do 1938 r. było Wielką Wsią. Nową nazwę otrzymało na cześć króla Władysława IV po wybudowaniu portu rybackiego. Ulicę gen.
Józefa Hallera, mającą początek przy dworcu, zamyka na drugim końcu 90-metrowa wieża Domu Rybaka. Znajdują się tam na dwóch poziomach galerie widokowe.
Wyższa, położona na wysokości 63 m n.p.m., jest najwyższym punktem widokowym w okolicy. Jeśli nie ma mgły, można z tej wysokości zobaczyć całą 34-kilo-
336
Gdynia
metrową Mierzeję Helską. Za Domem Rybaka znajdują się zabudowania portu,
którego wychodzący w głąb morza długi falochron służy jako molo spacerowe. Turystyczną część Władysławowa, położoną na północ od stacji kolejowej, nazywano
dawniej Hallerowem na cześć generała Józefa Hallera – dowódcy Błękitnej Armii
we Francji. Domek letniskowy generała Hallera przy ul. Morskiej, popularnie nazywany „Hallerówką”, mieści obecnie siedzibę Muzeum Nadmorskiego Parku Krajobrazowego. W muzeum znajduje się także stała wystawa poświęcona generałowi
Józefowi Hallerowi i Błękitnej Armii. Na początku lat 50. XX w. Władysławowo,
a właściwie Cetniewo (obecnie część miasta), odkrył Feliks „Papa” Stamm, który
zorganizował tu obóz szkoleniowy dla kadry polskich pięściarzy. Dzisiaj znajduje
się tu Ośrodek Przygotowań Olimpijskich z nowoczesnymi obiektami sportowymi,
z których mogą korzystać również przybywający do Władysławowa turyści. W sąsiedztwie ośrodka, na skwerze Antoniego Abrahama, bierze początek Aleja Gwiazd
Sportu – 300-metrowy odcinek promenady, na której znajduje się już blisko sto
mosiężnych gwiazd z nazwiskami najbardziej utytułowanych polskich sportowców.
Na przedłużeniu alei za pasem wydm rozciąga się jedna z najpiękniejszych plaż
w Polsce urozmaicona pięknym klifowym wybrzeżem, które w okolicach Rozewia
i Jastrzębiej Góry, 5 km od centrum Władysławowa, osiąga ponad 30 m wysokości.
Przy okazji wizyty we Władysławowie warto wstąpić do położonego bliżej
Gdyni Pucka, gdzie w 1920 r. odbyła się uroczystość zaślubin Polski z morzem,
w której uczestniczył generał Józef Haller. Oczywiście jak na kaszubskie miasto
nadmorskie przystało, najważniejszym miejscem jest port, w którym znajduje się
jedna z najładniejszych przystani jachtowych na polskim wybrzeżu. Na wysokim
brzegu ponad portem wznosi się gotycka fara św.św. Piotra i Pawła z XIV w. z wystrojem barokowo-klasycystycznym i barokową kaplicą Wejherów z XVII w. Po
południowej stronie fary rozciąga się pucki rynek z XIX-wieczną zabudową.
SKM z gdyńskiego dworca zawiezie nas nie tylko do Gdańska i Sopotu, ale
także w przeciwnym kierunku do Wejherowa, historycznego gniazda rodu Wejherów, zasłużonego dla rozwoju Kaszub. Pomnik założyciela miasta Jakuba Wejhera
znajduje się na dawnym rynku. Zabudowa rynku i deptaku, czyli ul. Sobieskiego, to
najcenniejszy zespół architektoniczny miasta. Wznosi się tu kolegiata Trójcy Świętej z połowy XVIII w. i neobarokowy ratusz z 1908 r. Najstarszym domem w rynku
jest niepozorny ryglowy dawny szpital zbudowany w 1760 r. Na południe od rynku leży ceglany kościół św. Anny ufundowany przez Wejherów w połowie XVII w.
W parku oddalonym na południowy wschód od rynku znajduje się pałac Przeben-
337
dowskich z XIX w. Na południu na stromym, zalesionym i pociętym wąwozami
brzegu Pradoliny Kaszubskiej znajduje się zespół kaplic Kalwarii Wejherowskiej,
przy czym pierwsze z nich, pochodzące z połowy XVII w., ufundował założyciel
miasta po szczęśliwym powrocie z wojny.
Garść informacji
Miejska Informacja Turystyczna 10 Lutego 24 (budynek PLO),
tel. 58 622 37 66, www.gdynia.pl.
Informacje na temat oferty turystycznej Gdyni: gastronomii,
noclegów i komunikacji, można znaleźć na stronie internetowej miasta:
http://gdyniaturystyczna.pl.
Aktualności kulturalne: repertuar teatrów, informacje o imprezach znajdują
się na stronie www.gdyniakulturalna.pl.
Rozkłady, taryfy i wszelkie informacje dotyczące miejskiej komunikacji
w Gdyni można znaleźć na stronie www.zkmgdynia.pl.
Akwarium Gdyńskie MIR-PIB al. Jana Pawła II 1, tel. 58 732 66 01,
www.akwarium.gdynia.pl.
Wydarzenia w porcie gdyńskim, w tym przybycia ciekawszych jednostek
pływających, na przykład wycieczkowców, są prezentowane na stronie
www.port.gdynia.pl.
Muzeum Miasta Gdyni Zawiszy Czarnego 1, tel. 58 662 09
10, http://muzeumgdynia.pl.
Teatr Muzyczny im. Danuty Baduszkowej pl. Grunwaldzki 1,
tel. 58 620 95 21.
Teatr Miejski im. Witolda Gombrowicza gen. Józefa Bema 26,
www.teatrgombrowicza.art.pl.
Tenisowy Klub Sportowy Arka Ejsmonda 3, tel. 58 662 49 53,
www.ktarka.pl.
Kłodzko
Kłodzko leży nad Nysą Kłodzką pośród łańcuchów górskich otaczających
Kotlinę Kłodzką. Od początku swojego istnienia związane było z Królestwem
Czech. Prawdopodobnie jeszcze przed 1250 r. Kłodzko otrzymało prawa miejskie. Od 1278 do 1341 r. ziemia kłodzka znajdowała się w formie lenna pod
panowaniem śląskiej gałęzi dynastii Piastów. Do połowy XVIII w. Kłodzko było
stolicą samodzielnego hrabstwa, najpierw pod panowaniem Korony Czeskiej,
później austriackich Habsburgów, a następnie Prus.
Miasto leżało na skrzyżowaniu szlaków handlowych, dzięki czemu intensywnie się rozwijało. Położenie pośród gór w pobliżu górskich przełęczy czyniło
z miasta ważny punkt strategiczny. Docenili to Prusacy, którzy zamienili Kłodzko w silną górską twierdzę. Wskutek tego potężne mury Twierdzy Kłodzkiej
zdominowały leżące w dolinie miasto. W erze pary i kolei żelaznych doliną Nysy
Kłodzkiej poprowadzono strategiczną linię kolejową. Na przełomie XIX i XX w.
rozpoczęto rozbiórkę murów obronnych wokół miasta, dzięki czemu mogło się
ono swobodnie rozbudowywać. Nie dotarł do Kłodzka front podczas II wojny
światowej, co uchroniło miasto od zniszczeń wojennych. Zostało jednak splądrowane przez wojska sowieckie.
W 1997 r. nawiedziła Kłodzko straszna powódź. Franciszkanie zaznaczają
od prawie 300 lat poziom wody w trakcie wielkich wylewów i poziom 390 cm
z 1997 r. był o 20 cm wyższy od najwyżej dotąd zanotowanego w 1738 r. Sprawdziła się częściowo przepowiednia Filipa Fediuka, mieszkańca jednej z wsi
w Kotlinie Kłodzkiej, który przepowiedział w latach 70. XX w., że w dniu, kiedy
spotkają się trzy siódemki, napije się wody wilk w Kłodzku. Siódmego lipca 1997
rzeka osiągnęła rekordowy poziom i rzeczywiście wilk, a dokładnie jego rzeźbiarskie wyobrażenie umieszczone na barokowej kamieniczce przy ul. Grott
gera na prawym brzegu Nysy Kłodzkiej, umoczył pysk w wodzie, a poziom rzeki
aż tam sięgający był widoczny na ścianie kamieniczki jeszcze w 2009 r. Obserwując to miejsce z wyremontowanej dzisiaj uliczki, trudno sobie wyobrazić,
że woda sięgała w tym miejscu tak wysoko. Dalsza część przepowiedni mówiła
o spotkaniu trzech dziewiątek i potopie wszech czasów, który miałby zatopić
całą kotlinę, co – miejmy nadzieję – nie nastąpi.
340
Kłodzko
Spacerowo
Kłodzkie Stare Miasto nie zajmuje dużej powierzchni. Pochodząca z XVII w.
kamieniczka Pod Wilkiem, o której już wspomnieliśmy, leży w części historycznego centrum na wyspie Piasek, utworzonej pomiędzy korytem Nysy Kłodzkiej
a Młynówką – odnogą rzeki. W sąsiedztwie, również na wyspie, wznoszą się zabudowania wspomnianego klasztoru Franciszkanów i kościoła Matki Boskiej
Różańcowej. Późnobarokowy kościół zbudowano w latach 1628–1631. Powodzie
oraz kasata klasztoru w XIX w. pozbawiły go wyposażenia. Przetrwały XVIII-wieczne malowidła na sklepieniach kościoła i refektarzu klasztoru autorstwa
Feliksa Antoniego Schefflera. Wyspa Piasek i brzegi Młynówki po rewitalizacji
należą do najbardziej urokliwych miejsc Starego Miasta. Alejki spacerowe, ławeczki, latarnie i zieleńce zachęcają do spacerów. W sezonie po Młynówce pływają także łodzie spacerowe. Jedną z tutejszych atrakcji jest spinający brzegi Młynówki czteroprzęsłowy gotycki most św. Jana ozdobiony sześcioma barokowymi
figurami; porównuje się go często do praskiego mostu Karola. Figury na moście (Pieta, Ukrzyżowanie, Koronacja NMP, św. Jan Ksawery – patron Kłodzka,
św. Jan Nepomucen i św. Wacław) fundowali bogaci mieszkańcy Kłodzka. Nad
rzeką za mostem wznoszą się wysokie kilkukondygnacyjne kamienice z końca
XIX w. Reprezentacyjne domy świadczyły o zamożności mieszkańców i znaczeniu miasta. Piękny zespół kamienic z XVII–XIX w. otacza lekko pochyły kłodzki
rynek, dzisiejszy pl. Bolesława Chrobrego. Najpiękniejszym budynkiem jest tu
ratusz, któremu obecną formę nadała neobarokowa przebudowa przeprowadzona pod koniec XIX w. Najstarsza część ratusza to czworoboczna wieża zegarowa z XVI w. Przy narożniku ratusza znajduje się barokowa studnia z fontanną
z wyobrażeniem czeskiego lwa. Po przeciwnej stronie stoi figura wotywna Matki
Boskiej z 1680 r. upamiętniająca pożar i epidemię dżumy w mieście. Centralną
częścią pomnika jest figura Najświętszej Marii Panny na kolumnie, poniżej której umieszczono rzeźbę śpiącej św. Rozalii, oraz posągi św. Józefa, św. Floriana,
Anioła Stróża i Archanioła Gabriela. Na kamiennej balustradzie ustawiono figury
świętych: Franciszka Ksawerego, Karola Boromeusza, Rocha i Sebastiana.
Nieopodal rynku wznosi się parafialny gotycki kościół Wniebowzięcia NMP.
Początki świątyni związane są z fundacją arcybiskupa Pragi Arnoszta z Pardubic
341
około 1344 r. Budowa potężnej świątyni trwała do XVI w. W 1624 r. kościół przejęli jezuici, którzy dokonali jego modernizacji i nadali barokowy styl wnętrzom.
Obok kościoła w latach 1665–1690 powstało obszerne założenie kolegium jezuickiego na planie prostokąta o wymiarach 49 × 40 m z wewnętrznym dziedzińcem,
a przy sąsiedniej ulicy budynek konwiktu (dzisiaj znajduje się w nim Muzeum
Ziemi Kłodzkiej). W kościele wśród barokowego wystroju znajdują się cenne gotyckie rzeźby: Madonna z Dzieciątkiem w ołtarzu głównym oraz Madonna z czyżykiem. Zachował się też XIV-wieczny nagrobek biskupa Arnoszta – fundatora
świątyni. Pod Starym Miastem znajduje się udostępniona do zwiedzania podziemna trasa turystyczna o długości 600 m. Przebiega ona korytarzami miejskich
piwnic od ul. Zawiszy Czarnego w okolicy Muzeum Ziemi Kłodzkiej do wyjścia
w pobliżu Twierdzy Kłodzkiej (ul. Grodzisko).
Twierdza Kłodzka to wyjątkowy zespół XVIII-wiecznych fortyfikacji na Fortecznej Górze i Owczej Górze. Do zwiedzania udostępniono Twierdzę Główną na
Fortecznej Górze. Do połowy XVII w. w miejscu Twierdzy Głównej wznosił się
zamek i zabudowania klasztoru Augustianów. Po wojnie trzydziestoletniej Austriacy rozpoczęli budowę pierwszych bastionów. Kiedy Kłodzko w 1742 r. znalazło się w granicach Prus, rozpoczęła się budowa zachowanej do dzisiaj twierdzy.
W Twierdzy Głównej można się zagłębić w sieć kilometrowych korytarzy, schronów i innych pomieszczeń. Na Bastionie Wysokim znajduje się taras widokowy, skąd można podziwiać piękną panoramę Kłodzka z kotliną i otaczającymi ją
górskimi pasmami w tle. Po mieście oprowadzają szlaki miejskie City Walk, wyposażone w urządzenia multimedialne informujące o ciekawych miejscach oraz
w urządzenia typu audio guide.
Kulturalnie
W ciągu roku w Kłodzku odbywa się wiele imprez. Przed Wielkanocą można przyjechać na Jarmark Wielkanocny. W maju organizowane są dwie miejskie
imprezy masowe: Święto Ulicy Daszyńskiego oraz Dni Kłodzka. Historyczne wydarzenia sprzed ponad dwustu lat przypominają Dni Twierdzy Kłodzkiej, których
342
Kłodzko
kulminacyjnym momentem jest rekonstrukcja bitwy z 1807 r. z czasów kampanii
napoleońskiej. W czerwcu organizowany jest kilkudniowy rodzinny Open Summer Festival, na który składają się koncerty, spektakle, zawody itp. W październiku Kłodzko staje się sceną Festiwalu Teatralnego.
Wycieczkowo
Kłodzko to jedno z najbardziej malowniczo położonych miast w Polsce.
Wspaniałe górskie otoczenie najlepiej podziwiać z tarasu kłodzkiej twierdzy.
Widać stąd zabudowę Starego Miasta i pozostałych rozrzuconych na łagodnych wzniesieniach dzielnic na tle otaczających Kotlinę Kłodzką gór. Ujrzymy
tu wszystkie łańcuchy od Gór Bardzkich w bezpośrednim sąsiedztwie miasta,
Gór Złotych, Bialskich i masywu Śnieżnika, poprzez ciągnące się wzdłuż południowo-zachodniej granicy Góry Bystrzyckie i Orlickie, aż po charakterystyczne
stoliwa Gór Stołowych na zachodzie. Oczywiście sama Kotlina Kłodzka też jest
urozmaicona licznymi wzgórzami i meandrującymi pośród nich rzekami oraz
potokami. Najdłuższe pasmo na obszarze kotliny nosi nazwę Krowiarek. Wszystkie te góry są oplecione siecią szlaków turystycznych, których węzły znajdują się
w turystycznych miejscowościach u ich podnóży. Właśnie z Kłodzka najszybciej
i najwygodniej dotrzemy do wszystkich interesujących turystycznie i historycznie miejsc w otaczających kotlinę górach. Północna obwodnica miasta na drodze
krajowej nr 8 prowadzącej do granicy z Czechami w Kudowie-Zdroju-Słonem odciąża od wielu już lat ruch w centrum miasta.
Jeśli ktoś lubi aktywną turystykę i poznawanie historii, Kłodzko jest najlepszym celem na taki urlopowy pobyt. Dzięki lokalnej komunikacji w zasadzie
nie musimy przyjeżdżać tu samochodem. Wszędzie dotrzemy autobusami głównego przewoźnika w regionie, jakim jest PKS Kłodzko obsługujący komunikację
miejską (razem z firmą A-Vista) i lokalną, oraz mniejszych firm komunikacji autobusowej. Również koleją dojedziemy z Kłodzka do miejsc położonych w głębi
kotliny w dolinie Nysy Kłodzkiej. Z Kłodzka kursują też międzynarodowe pociągi
regionalne do Uścia nad Orlicą (Ústí nad Orlicí) oraz do Pardubic.
343
Kłodzko to bezpośrednia baza wypadowa na wycieczki piesze w pobliskie
Góry Bardzkie. Najpopularniejszym celem turystycznym jest Kłodzka Góra
(763 m n.p.m.) – najwyższy szczyt Gór Bardzkich. Z centrum na szczyt prowadzi
żółty szlak turystyki pieszej PTTK. Po drodze można odsapnąć w zajeździe Kukułka pod szczytem Kostry (491 m n.p.m.), skąd roztacza się najpiękniejsza w rejonie Kłodzka górska panorama na otaczające kotlinę masywy górskie. Z Kłodzkiej
Góry grzbietem Gór Bardzkich można kontynuować wycieczkę niebieskim szlakiem do Barda – miasta położonego w przełomie Nysy Kłodzkiej. Przed zejściem
do miasta na Bardzkiej Górze znajduje się kalwaria z kaplicami drogi krzyżowej
z XVIII i XIX w. Ponad gęstą zabudową Barda dominuje potężny kościół i sanktuarium Nawiedzenia NMP. Drugim słynnym zabytkiem jest tu kamienny most
gotycki z XV w. Z Barda możemy wrócić do Kłodzka pociągiem lub autobusem.
Wycieczka piesza z Kłodzka do Barda to 6 godzin górskiej wędrówki.
Bezpośrednio z Kłodzka można także organizować wycieczki rowerowe.
Miasto przecina międzynarodowy szlak rowerowy ER-8, w centrum zaczynają się
dwa lokalne szlaki rowerowe: czerwony i niebieski. W kierunku zachodnim szlak
ER-8 prowadzi z Kłodzka do Polanicy-Zdroju i dalej podnóżem Gór Stołowych do
Wambierzyc, a następnie ku Nowej Rudzie. W drugą stronę można dojechać do
Barda i Kamieńca Ząbkowickiego. Czerwony szlak lokalny prowadzi w kierunku
południowym do Bystrzycy Kłodzkiej, Międzylesia, Jodłownika i granicy polsko-czeskiej u podnóża Masywu Śnieżnika. Niebieskim szlakiem dojedziemy lokalnymi drogami przez Góry Bardzkie do Kamieńca Ząbkowickiego. Dzięki szlakom
ER-8 i niebieskiemu możemy zaplanować rowerową okrężną wycieczkę do Kamieńca Ząbkowickiego. Miejscowość ta od XIII do XIX w. należała do cystersów.
Zachowały się po nich zabudowania poklasztorne oraz kościół Wniebowzięcia
NMP i św. Jakuba. Na wzgórzu nad miastem należącym niegdyś do cystersów,
a po kasacie do państwa pruskiego, wznosi się pałac o architekturze średniowiecznego zamku angielskiego. Stworzył go na zamówienie Marianny Orańskiej
niemiecki architekt Karol Fryderyk Schinkel. Wspaniałą pseudostaroangielską
budowlę otaczają tarasowe ogrody, w których znaleźć można elementy stylizowane na architekturę obronną.
Szlaki rowerowe z Kłodzka łączą się dalej z innymi znakowanymi trasami
rowerowymi, co ułatwia planowanie różnych wariantów wycieczek. Przebieg
szlaków rowerowych znajdziemy w internecie na stronie: http://emapy.com/
glacensis/.
344
Kłodzko
Do szlaków pieszych w otaczające Kotlinę Kłodzką i oddalone od Kłodzka
góry musimy podjechać samochodem lub lokalnymi autobusami. Najpopularniejsze w regionie kłodzkim są Góry Stołowe oraz Masyw Śnieżnika. Przy okazji
wycieczki w Góry Stołowe koniecznie trzeba odwiedzić Wambierzyce, nazywane „śląską Jerozolimą” z racji położonego na ich terenie zespołu sanktuarium
i krajobrazowej drogi krzyżowej. Początki kultu wiążą się z objawieniami Matki
Boskiej w XII w. W centralnym punkcie Wambierzyc na niewielkim wzniesieniu
znajduje się bazylika Nawiedzenia NMP z początku XVIII w. z bogato zdobionym wnętrzem i cennym wyposażeniem. W ołtarzu głównym centralne miejsce
zajmuje figurka Matki Boskiej z Dzieciątkiem z XIV w. We wsi i na okolicznych
wzgórzach rozsianych jest około 150 kaplic, krzyży i figur Kalwarii Wambierzyckiej. Wzniesienie Kalwaria naprzeciw bazyliki z największym zespołem kaplic
i Drogą Krzyżową to doskonały punkt widokowy, z którego widać całe Wambierzyce na tle stoliw Gór Stołowych. Dodatkową atrakcją wsi jest ruchoma szopka
z ośmiuset figurkami wykonana w latach 1854–1882 przez wambierzyckiego zegarmistrza Longina Wittiga. Z Wambierzyc możemy też wyruszyć na górską wycieczkę w Góry Stołowe. Szlaki niebieski i czerwony pozwalają na zaplanowanie
wycieczek do Skalnych Grzybów – jednego z najciekawszych skupisk skalnych
w tych górach.
Najlepszym jednak miejscem rozpoczynania wycieczek w Góry Stołowe jest
Karłów – wieś położona w samym ich sercu. Wychodzą stąd szlaki turystyczne do
najpiękniejszych miejsc, takich jak Szczeliniec Wielki, Błędne Skały, Białe Skały,
Skalniak, Narożnik czy Radkowskie Skały.
W Masywie Śnieżnika najlepszym, dobrze skomunikowanym z Kłodzkiem
punktem wyjściowym w góry jest Międzygórze. To bardzo malownicza wieś letniskowa położona w głębokiej dolinie potoku Wilczka. Tutaj też potok pokonuje
22-metrowy próg skalny, tworząc jeden z najpiękniejszych sudeckich wodospadów. Międzygórze to ciekawy zespół XIX-wiecznej architektury letniskowej. Prowadzi stąd najkrótsza droga czerwonym szlakiem na Śnieżnik (1425 m n.p.m.)
– najwyższy szczyt gór otaczających Kotlinę Kłodzką. Po drodze na odpoczynek
można zatrzymać się w schronisku PTTK na Hali pod Śnieżnikiem. W kierunku
szczytu można z Międzygórza dojść wieloma drogami. Umożliwiają to prowadzące w Masyw Śnieżnika inne szlaki: żółty, niebieski i zielony, pozwalające na
zaplanowanie wycieczek o różnej długości. Wyjść na szlak ku szczytowi da się
również z Kletna – wsi położonej w północnej części Masywu Śnieżnika, dokąd
345
dojechać można przez Lądek-Zdrój i Stronie Śląskie. W Kletnie znajduje się Jaskinia Niedźwiedzia o niezwykle bogatej szacie naciekowej. Można ją zwiedzać
specjalnie przygotowaną 400-metrową trasą turystyczną. W Kletnie udostępniono także do zwiedzania sztolnię fluorytową w dawnej kopalni rud uranu.
W kierunku Śnieżnika można wyruszyć z Czarnej Góry, na którą dotarcie
ułatwia wyciąg krzesełkowy z letniskowej wsi Sienna.
Na mapie gór otaczających Kotlinę Kłodzką Sienna jest punktem docelowym zimowych wyjazdów narciarskich. To jeden z dwóch dużych ośrodków tego
typu w regionie. Są tu dostępne dwa wyciągi krzesełkowe i osiem orczykowych;
w planach znajdują się kolejne. Drugim z narciarskich celów jest Zieleniec w Górach Orlickich, administracyjnie należący do Dusznik-Zdroju. To ośrodek dysponujący największą liczbą wyciągów w całych Sudetach (trzydzieści wyciągów
orczykowych i trzy krzesełkowe). Zieleniec leży bliżej Kłodzka i łatwo tam dotrzeć
zarówno samochodem, jak i komunikacją zbiorową.
Zatrzymując się w Kłodzku, można zwiedzić wiele interesujących miejsc
w Kotlinie Kłodzkiej i jej okolicach. Na początek proponujemy odwiedzenie trzech
uzdrowisk kłodzkich leżących na zachód od Kłodzka. Najdalej z nich, już poza
Kotliną Kłodzką, leży Kudowa-Zdrój, największe i najpopularniejsze uzdrowisko
w polskich Sudetach. Najstarszym budynkiem uzdrowiska jest Zameczek wybudowany w 1795 r., dawny dom gościnny dla kuracjuszy. Obok znajdują się Stare
i Nowe Łazienki z XIX w. oraz monumentalny dom zdrojowy Polonia z 1905 r.
Budynki położone są w parku Zdrojowym założonym w XVIII w., w pierwszych
latach istnienia uzdrowiska. Obecnie miasto wchłonęło też dawne wsie, które historycznie istniały wcześniej niż Kudowa-Zdrój. W Czermnej znajduje się zespół
kościoła św. Bartłomieja z dzwonnicą z początku XVII w. i słynną barokową kaplicą czaszek z 1776 r., której wnętrze wyłożone jest mniej więcej trzema tysiącami czaszek i piszczeli ludzi zmarłych podczas epidemii i wojen XVII i XVIII w.
W Czermnej można też zobaczyć ruchomą szopkę wykonaną w latach 30. XX w.
przez Františka Stepana. Jest też tutaj Muzeum Ginących Zawodów. W Pstrążnej, położonej już pośród szczytów Gór Stołowych, znajduje się Muzeum Kultury
Ludowej Pogórza Sudeckiego stworzone na bazie zabudowy wsi z XIX i początku
XX w. Atrakcję przeznaczoną dla dzieci stanowią Muzeum Żaby i Muzeum Zabawek. Duszniki-Zdrój, kolejne z tutejszych uzdrowisk, to dawna osada handlowa
i rzemieślnicza na szlaku z Czech na Śląsk, która leży nad Bystrzycą Dusznicką
pomiędzy Górami Stołowymi a Bystrzyckimi. Najcenniejszym tutejszym zabyt-
346
Kłodzko
kiem jest młyn papierniczy nad Bystrzycą Dusznicką z początku XVII w., gdzie
znajduje się Muzeum Papiernictwa. W centrum miasta rozciąga się urokliwy Rynek z zabudową z XVIII i XIX w. Na południowy wschód od centrum miasta leży
uzdrowisko. W parku Zdrojowym wznoszą się zabytkowe budynki sanatoryjne,
między innymi Teatr Zdrojowy, gdzie w 1826 r. dawał koncerty przebywający
tu na leczeniu Fryderyk Chopin. Na pamiątkę tamtych wydarzeń co roku odbywają się tu festiwale szopenowskie. Najbliżej Kłodzka leży Polanica Zdrój. To
najmniejsze z uzdrowisk usytuowanych na łagodnych stokach wschodniej części
Gór Stołowych. Urokliwe centrum z deptakiem nad Bystrzycą Dusznicką przylega do parku Zdrojowego z interesującą zabudową sanatoryjną głównie z końca
XIX i początku XX w. Do najciekawszych budynków miejscowości należą: zakład
przyrodoleczniczy Wielka Pieniawa, dawny Dom Zdrojowy oraz pijalnia.
Interesującą kolejową wycieczkę okraszoną wspaniałymi widokami z okien
pociągu można odbyć do Bystrzycy Kłodzkiej, Długopola-Zdroju i Międzylesia.
Bystrzyca Kłodzka to niewielkie miasto w dolinie Nysy Kłodzkiej. Zachował się tu
średniowieczny układ urbanistyczny z dwoma rynkami: Dużym i Małym. Na płycie dawnego Dużego Rynku, obecnie pl. Wolności, wznosi się neogotycki ratusz.
Tutaj też znajduje się barokowa statua Trójcy Świętej z 1736 r. Na Małym Rynku znajduje się pręgierz z połowy XVI w. Miasto do dzisiaj otaczają fragmenty
XIV-wiecznego owalu murów obronnych z basztą bramy Kłodzkiej i zachowaną
bramą Wodną. Nad zabudową dominuje wieża kościoła św. Michała Archanioła.
Najstarszym jego elementem jest prezbiterium z 2. poł. XIII w.
Długopole-Zdrój jest wsią uzdrowiskową nad przełomowym odcinkiem
Nysy Kłodzkiej. Tutejsze wody mineralne, należące do szczaw, znane były już
w XVI w., ale zaczęto je wykorzystywać dopiero w XIX w. Z tego też okresu pochodzi zabudowa uzdrowiskowa wokół parku Zdrojowego. W uzdrowisku leczy
się choroby wątroby, układu krążenia i nerwowego. Międzylesie jest przygranicznym miastem na południowym krańcu Kotliny Kłodzkiej na styku Masywu
Śnieżnika i Gór Bystrzyckich. Chlubę miasta stanowi renesansowy zamek z przełomu XVI i XVII w. z Czarną Wieżą z XIV w. i przylegającym do niej barokowym
pałacem wybudowanym w latach 1686–1695. Zespół świeckich budowli obronnych połączony jest arkadowym gankiem z barokowym kościołem Bożego Ciała.
Samochodem lub autobusem lokalnej komunikacji można wybrać się
do Złotego Stoku leżącego już poza Kotliną Kłodzką na północno-wschodnim
krańcu Gór Złotych. Było to dawniej bogate miasto, które czerpało zyski z wy-
347
dobycia złota. Resztki tej świetności są zauważalne w miejskiej zabudowie, która
przetrwała bez szwanku II wojnę światową. W mieście znajdują się dwa duże
miejskie place: Rynek oraz pl. Kościuszki, połączone reprezentacyjną ul. Wojska
Polskiego. Dawną zamożność tego niewielkiego miasta dostrzec można w jego
zachowanej zabudowie z XVII–XX w. Najładniejsze zespoły kamienic znajdują
się wokół Rynku (budynek dawnej mennicy książęcej i barokowa kamienica Fuggerów) i przecinającej go ul. 3 Maja. W mieście wznoszą się także dwa kościoły:
kamienny neogotycki kościół Niepokalanego Poczęcia NMP i renesansowy kościół św. Barbary. W dolinie Złotego Potoku u wylotu Złotego Jaru, niegdyś centrum wydobywczego, znajduje się udostępniony do zwiedzania oświetlony fragment kopalni rudy arsenu (eksploatowanej do 1962 r.), w tym kolejka podziemna
i zabudowania kopalni na powierzchni. Nieco dalej w głębi Złotego Jaru przy
czerwonym szlaku turystycznym prowadzącym z Rynku rozciąga się park linowy
Skalisko.
Dziesięć kilometrów na wschód, już na terenie województwa opolskiego,
nad Nysą Łużycką leży Paczków – jedno z najpiękniejszych zabytkowych miasteczek w Polsce. Zachował się w nim pełny owal średniowiecznych kamiennych
murów z czatowniami, basztami, wieżami dawnych bram: Wrocławskiej (punkt
widokowy), Ząbkowickiej i Kłodzkiej oraz bramą Nyską. Ten fakt przyczynił się
do określenia miasta mianem „śląskiego Carcassonne”. Do najcenniejszych jego
zabytków należy gotycko-renesansowy kościół obronny św. Jana Ewangelisty,
najpotężniejszy budynek w Paczkowie. Zachowały się tu piękne gotyckie sklepienia gwiaździste nawy głównej oraz gotyckie sklepienie gwiaździste w kaplicy NMP. Z racji pełnienia funkcji obronnych kościół jest wyposażony w studnię, która znajduje się między ławami w nawie. Rynek paczkowski otacza zespół
kamieniczek z XVI–XX w. z klasycystycznym ratuszem dobudowanym w latach
1821–1822 do renesansowej wieży.
Do największych atrakcji w rejonie Kłodzka należy też Srebrna Góra – dawna osada górnicza pod Przełęczą Srebrną oddzielającą Góry Sowie od Bardzkich.
Po wojnach śląskich w 2. poł. XVIII w. Prusy, umacniając swe zdobycze terytorialne na terenie Dolnego Śląska, przystąpiły do budowy potężnego zespołu
górskiej twierdzy w rejonie przełęczy. Dodatkową atrakcją są potężne wiadukty
Kolei Sowiogórskiej, która przecięła przełęcz na początku XX w. Niestety linia
jest nieczynna od lat 30.
348
Kłodzko
Wycieczki po Kotlinie Kłodzkiej i spacery po mieście można sobie urozmaicić wizytą w nowym kompleksie kłodzkich krytych basenów ze zjeżdżalnią, jacuzzi i centrum odnowy biologicznej.
Garść informacji
Informacja Turystyczna pl. B. Chrobrego 1, tel. 74 865 46 89, www.klodzko.pl.
PTTK Ziemi Kłodzkiej Wita Stwosza 1, tel. 74 867 37 40, www.klodzko.pttk.pl.
Komunikacja lokalna www.pks-klodzko.pl.
Nowy Sącz
Beskidy nie mają swojej stolicy, lecz wiele mniejszych i większych miast pretenduje to tego tytułu. Nowy Sącz, położony w środkowej części rozległego łańcucha ciągnącego się od Beskidu Śląskiego po Bieszczady, spełnia wszystkie kryteria takiego
miasta, zresztą pełnił już w latach 1976–1999 podobną funkcję, będąc stolicą województwa nowosądeckiego. To między innymi na ten okres przypada najszybszy jego
rozwój gospodarczy. Dzisiaj należy do czołówki gospodarczej Polski, a takie firmy jak
Fakro, Wiśniewski, Newag czy Koral to marki rozpoznawalne daleko poza granicami
naszego kraju. Do gospodarczego trzeba dorzucić także potencjał turystyczny tego historycznego i malowniczo położonego pomiędzy beskidzkimi pasmami miasta. Trudno
o lepsze miejsce na poznanie obszaru Beskidów Wyspowego, Sądeckiego, zachodniej
części Niskiego oraz rozdzielonych doliną Dunajca Pogórzy Karpackich: Wiśnickiego
i Rożnowskiego.
Nowy Sącz lokowany został w 1292 r. przez króla Wacława II na terenach należących do wsi Kamienica. Położenie na zbiegu ważnych szlaków handlowych w widłach
rzek Dunajec i Kamienica oraz nieopodal ujścia do Dunajca rzeki Poprad przyczyniło
się do szybkiego rozwoju miejscowości. Od XIV do XVII w. było to jedno z największych miast Małopolski, konkurujące o wpływy gospodarcze nawet z Krakowem.
Znaczenie miasta od początku podkreślał rozległy Rynek o wymiarach 150 × 120 m,
należący do największych w Rzeczpospolitej. Rozwojowi sprzyjały królewskie przywileje na organizowanie targów i jarmarków, prawo składu żelaza, miedzi i soli oraz pozwolenie na bicie własnej monety. W bogatym mieście handlowym rozwijała się także
sztuka. Tutaj w XV w. ukształtowała się oryginalna szkoła malarska, której zachowane
w wielu miejscach Małopolski zabytki historycy sztuki określają mianem szkoły sądeckiej. Okres prosperity przerwał potop szwedzki, a następnie najazd wojsk księcia
siedmiogrodzkiego Rakoczego. Zniszczone i ograbione miasto już do końca istnienia
I Rzeczpospolitej nie odzyskało swojego gospodarczego statusu. W okresie zaborów
znalazło się na obszarze należącej do Austrii Galicji, pełniąc funkcję prowincjonalnego
ośrodka władzy. Ponowne ożywienie gospodarki nastąpiło po doprowadzeniu z Tarnowa w 1876 r. linii kolejowej, wybudowaniu parowozowni i warsztatów kolejowych.
Osiem lat później Nowy Sącz stał się ważnym węzłem komunikacji kolejowej po doprowadzeniu linii Galicyjskiej Kolei Transwersalnej, przecinającej Karpaty od Czadcy
na dzisiejszej Słowacji do Husiatynia obecnie położonego na terenie Ukrainy. Dzięki
kolei powstały składy, magazyny towarów i zakłady przemysłowe. Jednym z nich była
duża cegielnia w Biegonicach istniejąca już wcześniej, ale rozbudowana pod koniec
352
Nowy Sącz
XIX w. Na początku XX w. w Nowym Sączu działała już elektryczność i sieć wodociągowa. Węzeł kolejowy i zakłady kolejowe odegrały jednak najważniejszą rolę w rozwoju miasta na przełomie XIX i XX w. i w okresie dwudziestolecia międzywojennego.
Dawne Zakłady Naprawcze Taboru Kolejowego, dzisiejszy Newag, to jeden z motorów
napędowych gospodarki Nowego Sącza. Kolejowe tradycje podkreśla piękny secesyjny
budynek dworca głównego, obok którego stoi parowóz Tkt48. Przy przejściu na pasie
zieleni przed dworcem można dostrzec naturalnej wielkości spiżową figurę kolejarza
z charakterystyczną torbą.
Spacerowo
Historyczne centrum Nowego Sącza w widłach Kamienicy i Dunajca zachowało średniowieczny układ urbanistyczny. W jego centrum leży rozległy Rynek, nad
którego płytą dominuje zbudowany w 1897 r. secesyjny ratusz z wieżą zegarową,
zaprojektowany przez Karola Knausa. Wokół wznoszą się eklektyczne i secesyjne
kamienice z przełomu XIX i XX w. Perspektywę jednej z uliczek wybiegających
ze wschodniej pierzei Rynku zamyka wznosząca się na pl. Kolegiackim kolegiata
św. Małgorzaty. Ta wielokrotnie przebudowywana gotycka świątynia jest dzisiaj
trójnawową bazyliką z zamkniętym trójbocznie i opiętym skarpami prezbiterium
oraz z dwoma wieżami w fasadzie. Czworoboczną wieżę północną wzniesiono około 1460 r. na fundamentach kaplicy św. Anny. Niegdyś wieża była wyższa, ale obniżono ją na początku XIX w., a materiał pozyskany z rozbiórki wykorzystano do
podwyższenia zbudowanej przed 1630 r. wieży południowej. Pomiędzy wieżami,
nieco cofnięty, znajduje się dobudowany w XX w. gotycki w formie szczyt. W kolegiacie zachowały się piękne gotyckie sklepienie krzyżowo-żebrowe i dwa oryginalne gotyckie portale – jeden prowadzi do zakrystii, a drugi do kruchty. Odkryto
tu też stare polichromie: gotyckie w prezbiterium oraz XVI-wieczne w wieży południowej. Prezbiterium zamyka monumentalny późnorenesansowy ołtarz z połowy
XVII w. W polu głównym znajduje się najsłynniejszy polski obraz Przemienienia
Pańskiego, veraikon. Został on przeniesiony do kościoła ze skasowanego w 1785 r.
klasztoru Franciszkanów. W kolegiacie znajdują się także dwa późnorenesansowe
bliźniacze ołtarze boczne przy łuku tęczowym oraz dwa ołtarze w nawie głównej:
353
rokokowy i barokowy. W bocznym ołtarzu północnym ujrzymy cenny, namalowany około 1620 r. obraz wotywny Adoracja Trójcy Świętej.
Południową stronę pl. Kolegiackiego zamyka zbudowany na przełomie XV
i XVI w. Dom Kanoniczny, zwany też Domem Gotyckim, do którego prowadzą późnogotyckie portale. Dzisiaj mieści się tu Muzeum Okręgowe z ekspozycjami prezentującymi sztukę, przyrodę i historię Sądecczyzny. Wśród wielu eksponatów znajdują się tu
cenny zbiór ikon oraz prace Nikifora.
Przy ul. Piotra Skargi, wychodzącej z północno-wschodniego narożnika Rynku,
wznoszą się zabudowania kościoła pw. Ducha Świętego i dawnego klasztoru Norbertanów, ufundowanego przez króla Władysława Jagiełłę. Budynki klasztoru przylegają do północnej ściany kościoła, tworząc czworobok z wewnętrznym wirydarzem. Po
kasacie klasztoru przez kilkadziesiąt lat były opuszczone; od 1831 r. znajdują się pod
opieką jezuitów. Kompleks zabudowań pochodzi z lat 1612–1620, kiedy klasztor odbudowano po pożarze; później był jeszcze kilkakrotnie modernizowany. Na dziedziniec
przed kościołem prowadzą dwie barokowe bramy. Kościół zachował gotyckie elementy
pierwotnej budowli w postaci skarpy opinającej ściany boczne oraz sklepienia sieciowego prezbiterium. Neogotycki ołtarz główny zdobi wizerunek Matki Boskiej Pocieszenia z 1569 r. W ołtarzu przylegającej do prezbiterium kaplicy św. Anny znajdują
się cenne stare obrazy: XVI-wieczny wizerunek św. Anny Samotrzeciej i kopia veraikonu z 1636 r. W nawie zachował się manierystyczny portal mniej więcej z 1620 r.
Pochodzące z XIX i XX w. ołtarze boczne ozdobione są licznymi obrazami i rzeźbami.
W sąsiedztwie, przy ul. Berka Joselewicza, wznosi się nowosądecka synagoga wzniesiona w 1746 r. i odbudowana po pożarze w 1894 r. Prostokątny budynek ozdabiają
dwie flankujące fasadę czworoboczne wieżyczki. Obecnie mieści się tu galeria Dawna
Synagoga z ekspozycją judaików. Tuż obok na niewielkim wzniesieniu znajdują się ruiny zamku, dawnej siedziby kasztelanów sądeckich. Wzniósł go król Kazimierz Wielki,
który otoczył także miasto murami obronnymi z trzynastoma basztami. Zamek nowosądecki był miejscem ważnych wydarzeń historycznych; tu król Władysław Jagiełło
spotkał się z księciem Witoldem przed wojną z zakonem krzyżackim. Podczas II wojny
światowej zamek wysadziły w powietrze wycofujące się oddziały niemieckiego okupanta. Do dzisiaj z obwarowań pozostały jedynie zrekonstruowane po wojnie Baszta
Kowalska wraz z częścią muru obronnego oraz niewielkie fragmenty murów w ogrodzie kolegiaty św. Małgorzaty i między ulicami Sobieskiego i Matejki.
Przy ul. Pijarskiej położonej na południe od zamku wznoszą się pozostałości
klasztoru Franciszkanów: przykryta kopułą renesansowa kaplica z 1611 r. oraz dwa
354
Nowy Sącz
skrzydła budynku klasztornego wraz z wieżą. W tej samej części Starego Miasta przy
ul. Franciszkańskiej znajduje się XVII-wieczna kamienica Lubomirskich.
Reprezentacyjnym deptakiem handlowym miasta jest wychodząca z południowo-wschodniego narożnika Rynku ul. Jagiellońska. Pierzeje ulicy zabudowane są
eklektycznymi i secesyjnymi kamienicami o bogatym wystroju elewacji. W narożniku
jednej z kamienic znajduje się pomnik króla Władysława Jagiełły odsłonięty z okazji
500-lecia bitwy pod Grunwaldem. Na skrzyżowaniu ulic Jagiellońskiej i Tadeusza Kościuszki wznosi się kaplica św. Marka z 1711 r. Nazywana jest „kaplicą szwedzką”, gdyż
zbudowano ją w miejscu, gdzie pochowano poległych w czasie potopu szwedzkich
żołnierzy. Wewnątrz znajdują się kopie gotyckich rzeźb Matki Boskiej z Dzieciątkiem,
Matki Boskiej Bolesnej ze św. Janem, św. Weroniki, Chrystusa upadającego pod krzyżem oraz krucyfiksu ołtarzowego (oryginały rzeźb w Muzeum Okręgowym w Domu
Gotyckim).
Na południe od Starego Miasta za linią rozebranych murów i fortyfikacji rozciąga
się dzielnica, której budowę rozpoczęto w 2. poł. XIX w. Jej główne osie to dalszy ciąg
staromiejskiej ul. Jagiellońskiej oraz ul. Długosza. Jednym z wyróżniających się obiektów na terenie tego nowego miasta jest kościół św. Kazimierza w narożniku ulic Kościuszki i Długosza. Charakterystyczna świątynia z fasadą ozdobioną dwiema smukłymi wieżyczkami wybudowana została w latach 1908–1912 według projektu Teodora
Talowskiego. Do wnętrza prowadzi portal zwieńczony secesyjną mozaiką z wizerunkiem Chrystusa. Interesującym elementem budowli są ostrołukowe okna z maswerkami, ozdobione witrażami zaprojektowanymi przez Stefana Matejkę. Secesyjne wnętrze
stworzył urodzony w Nowym Sączu profesor krakowskiej Akademii Sztuk Pięknych
Jan Bukowski. Uwagę zwracają polichromie oraz ołtarz główny w formie tryptyku
z obrazem Matki Boskiej Częstochowskiej w centrum. Za kwartałem zabudowanym
eklektycznymi kamienicami na południe od ul. Kościuszki leżą Planty Miejskie, założony w 1885 r. najstarszy park Nowego Sącza. Na jego południowym krańcu na dużym
placu znajduje się pomnik Adama Mickiewicza. Na placu bierze początek szeroka al.
Wolności, główna ulica i oś tej części miasta. Jej przedłużenie, al. Stefana Batorego, zamyka na południu secesyjny budynek Dworca Głównego z 1910 r. W tej części miasta
warto obejrzeć ciekawe architektonicznie kompleksy budynków użyteczności publicznej, powstające tu od końca XIX w. Po zachodniej stronie al. Wolności znajduje się
stary cmentarz z kaplicą. Dzisiaj mieści się tu Cmentarz Zasłużonych, z symbolicznymi
grobami i płytami pamiątkowymi ofiar terroru niemieckiego okupanta. Znajdziemy
tu również pamiątkowy grób poległych w Norwegii żołnierzy Samodzielnej Brygady
355
Strzelców Podhalańskich. Dalej na południe w narożniku alei Batorego i Zygmuntowskiej wznosi się zaprojektowany przez Teodora Talowskiego kościół Najświętszego
Serca Pana Jezusa zbudowany w 1897 r.
Na pograniczu osiedli Falkowa i Gołąbkowice znajduje się Sądecki Park Etnograficzny. Na obszarze 20 ha zgromadzono tu 68 obiektów reprezentujących architekturę i kulturę materialną zamieszkujących Sądecczyznę grup etnicznych: Lachów
i Górali Sądeckich, Pogórzan, Łemków, a także Cyganów Karpackich. Znaleźć tu można dziewięć zagród chłopskich, cztery pojedyncze chałupy, XVIII-wieczne obiekty
sakralne: kościół rzymskokatolicki i cerkiew greckokatolicką, oraz XIX-wieczny zbór
protestancki. Są tu także obiekty dawnego przemysłu wiejskiego: kuźnia, olejarnia,
wiatraki, spichlerze, warsztat tkacki, warsztat szewski oraz urządzenie do produkcji
gontów. Osobny sektor zajmuje osada Cyganów. Spośród wielu zabytków warto wymienić XVII-wieczny dwór szlachecki z folwarkiem dworskim z Rdzawy, XIX-wieczną
zagrodę biedniacką z Kamienicy czy XIX-wieczną zagrodę bogatego handlarza bydłem
z Moszczenicy. Chałupa z Wierchomli Wielkiej jest także atrakcją innego rodzaju – podobno pojawia się w niej czasami duch. Ofertę skansenu uzupełnia położone w sąsiedztwie Miasteczko Galicyjskie, w którym odtworzono centrum takiego XIX-wiecznego
miasteczka z typową zabudową rynku i przylegających do niego uliczek. Wybudowano
tu dwadzieścia obiektów, w tym ratusz i dwa domy wzorowane na architekturze Starego Sącza, dwór z Łososiny Górnej, remizę strażacką i kapliczkę św. Floriana z Zakliczyna. To miasteczko tętni w sezonie i w weekendy życiem. Swoje pracownie mają tu
rzemieślnicy, w sklepach sprzedawane są lokalne produkty, a w regionalnej karczmie
można skosztować tutejszych specjałów.
W okolicach Nowego Sącza można zwiedzić także dwa drewniane XVII-wieczne
kościoły: św. Heleny w Chełmcu Polskim i św. Rocha w Dąbrówce Polskiej.
Kulturalnie
O kilku instytucjach kulturalnych w Nowym Sączu wspomnieliśmy w poprzednim podrozdziale. Głównymi animatorami kultury w mieście są: Małopolskie Centrum Kultury Sokół i Miejski Ośrodek Kultury. Pierwsza z tych instytucji od kilku lat
356
Nowy Sącz
zaprasza na występy, spektakle i koncerty w Nowym Sączu zespoły teatralne, operowe
i grające muzykę klasyczną; cykl tego typu imprez nosi nazwę Wieczorów Małopolskich. Jest także organizatorem odbywającej się w sierpniu oryginalnej imprezy, Międzynarodowego Multimedialnego Festiwalu Sztuki „Karpaty OFFer”, której otwarta
formuła ma tylko jedno ograniczenie – artyści muszą wywodzić się z karpackiego kręgu kulturowego. Miejski Ośrodek Kultury przygotowuje co roku prestiżowy Jesienny
Festiwal Teatralny – jedną z najważniejszych imprez kulturalnych w mieście, podczas
której można obejrzeć inscenizacje przygotowane przez zespoły teatralne z całej Polski. Ważnym organizatorem życia kulturalnego jest Sądecki Park Etnograficzny. Cykl
dorocznych imprez w skansenie i Miasteczku Galicyjskim trwających przez cały sezon
letni inicjuje Majówka. Później odbywają się między innymi Dzień Dziecka, Kociołek Galicyjski i Pożegnanie Lata. W kalendarzu imprez kulturalnych Nowego Sącza
znajdują się też: cykl imprez na przełomie roku z Koncertem Noworocznym, Festiwal
Wirtuozerii i Żartu Muzycznego, Dni Sztuki Wokalnej im. Ady Sari, Małopolski Festiwal Orkiestr Dętych „Echo Trombity”, Ogólnopolski Festiwal Piosenki Dziecięcej
„Skowroneczek”, Festiwal Muzyki Organowej „L’Arte Organica” i Święto Dzieci Gór.
Do masowych imprez o charakterze rodzinnym zaliczają się Imieniny Miasta, Festiwal
Smaku i Jarmark św. Małgorzaty.
Wycieczkowo
Nowy Sącz to dobra baza na wycieczki po Beskidach i Pogórzu Karpackim.
Umożliwia to między innymi dobrze zorganizowana lokalna komunikacja autobusowa i kolejowa, z której możemy skorzystać, jeśli nie chcemy używać własnego środka
transportu. Z Nowego Sącza do Krynicy-Zdroju, Piwnicznej-Zdroju, Krościenka nad
Dunajcem, Szczawnicy, Limanowej i wielu innych miast i wsi, w których znajdują się
interesujące obiekty naszego dziedzictwa kulturalnego, da się łatwo dotrzeć, a odległość jest niewielka. Do tego dochodzi jeszcze możliwość zaplanowania wycieczek
w otaczające miasto Beskidy. Najciekawsze szlaki są dostępne po wjechaniu w głąb
beskidzkich łańcuchów. Bezpośrednio z Nowego Sącza możemy wyruszyć na rowerowe wycieczki szlakami, których większość przeznaczona jest dla pasjonatów kolarstwa górskiego i ostrych podjazdów, ale znajdą się też odcinki dla kolarzy rodzinnych.
357
Niestety budowa ścieżek rowerowych w mieście dopiero się zaczyna i tylko na kilku
ulicach znajdziemy to udogodnienie. Na szczęście w mieście jest wiele bocznych i osiedlowych ulic o niewielkim natężeniu ruchu, którymi rowerzyści mogą bezpiecznie się
poruszać.
Na początek jednak omówmy ofertę dla piechurów. Na placu przed dworcem
zaczynają się dwa szlaki turystyki pieszej PTTK: zielony, kierujący się ku ważnemu
węzłowi szlaków pod Makowicą w Beskidzie Sądeckim, i niebieski, prowadzący najpierw w kierunku Jodłowej Góry, a następnie do Kamiannej i Krzyżówki na pograniczu Beskidów Niskiego i Sądeckiego. Oba pokonują rzadko odwiedzane przez turystów
regiony w Beskidach.
Jodłowa Góra (713 m n.p.m.) to najdalej na północ wysunięty w okolicach Nowego Sącza szczyt Beskidu Niskiego. Na północnych stokach góry znajduje się rezerwat
leśny Cisy w Mogilnie.
W rezerwacie o powierzchni 36 ha rośnie około 1300 cisów, z których blisko połowa występuje w postaci krzewiastej. Około 30% drzew ma 100 lub więcej lat. Ich reprezentantem jest samotnie rosnący na skraju rezerwatu cis Bartek liczący sobie mniej
więcej 500 lat.
Do popularnych celów górskich wycieczek pieszych najlepiej jest dojechać z Nowego Sącza autobusami lokalnej komunikacji. Najlepszymi punktami rozpoczynania
wycieczek w górach w regionie miasta są: Rytro, Kosarzyska, Wierchomla Mała, Łabowa i oczywiście Muszyna‑Złockie oraz Krynica-Czarny Potok. Dojeżdżając autobusem
do Wierchomli Małej i Krynicy-Czarnego Potoku, wycieczki w góry możemy rozpocząć
od wygodnego wjazdu wyciągami krzesełkowym i gondolowym. Później już pozostaje
tylko zaplanować trasę adekwatną do czasu i kondycji. Najwygodniej jest kończyć wycieczki w Piwnicznej, Rytrze, Muszynie lub Krynicy-Zdroju, gdyż te miejscowości mają
najbardziej rozbudowaną siatkę połączeń komunikacyjnych z Nowym Sączem. Można
skorzystać też z własnego samochodu, ale kłopoty z miejscami do parkowania i konieczność wracania po wycieczce w to samo miejsce ograniczają turystyczną inwencję.
Oto lista ciekawych turystycznych celów na wycieczki z Nowego Sącza: Radziejowa
(1266 m n.p.m.), schronisko PTTK Hala Łabowska, Bacówka nad Wierchomlą, Pusta
Wielka (1061 m n.p.m.), Jaworzyna Kokuszczańska (969 m n.p.m.).
Wycieczki rowerowe z Nowego Sącza ułatwiają przecinające Nowy Sącz trasy:
Karpacki Szlak Rowerowy (czerwony) i Królewski Szlak Rowerowy (zielony). W mieście zaczyna się również żółty Sądecki Szlak Rowerowy. Na rodzinną wycieczkę rowerową godna polecenia jest trasa z Piwnicznej do Starego Sącza przebiegająca na
358
Nowy Sącz
większej części trasy szlakiem Karpackim z krótkim końcowym odcinkiem od Barcic
zielonym Królewskim.
Do Piwnicznej oczywiście najwygodniej jest dojechać z rowerami pociągiem; ze
Starego Sącza również wracamy pociągiem. Ze Starego Sącza można dojechać szlakiem rowerowym do Nowego Sącza, ale ostatni etap prowadzi bocznymi drogami
z dość męczącymi podjazdami.
Wycieczka to dobry pretekst do zwiedzenia Starego Sącza, najbardziej malowniczego miasteczka Małopolski. Centrum położonego na wysokim brzegu doliny Popradu miasta zajmuje brukowany Rynek, którego znaczną powierzchnię pokrywają
oryginalne kocie łby. Plac otacza parterowa małomiasteczkowa zabudowa z ciekawym
secesyjnym piętrowym budynkiem w zachodniej pierzei. Przy Rynku w odremontowanym budynku z XVII w. pod nr. 6 we wschodniej pierzei, tzw. Domu na Dołkach,
znajduje się Muzeum Regionalne. Niedaleko od Rynku dostrzec można smukłą wieżę gotyckiego kościoła św. Elżbiety. Wnętrze z XVII- i XVIII-wiecznymi barokowymi
i późnobarokowymi ołtarzami bocznymi w nawie i kaplicy św. Kingi oraz pseudobarokowym ołtarzem głównym z XIX w. z pewnością nas zaciekawi. Najcenniejszy zabytek
Starego Sącza to zespół obronnego klasztoru Klarysek wybudowanego z fundacji św.
Kingi w latach 1280–1285, a następnie przebudowany gruntownie w XVII w. oraz po
pożarze w 1765 r. Na teren klasztoru wchodzi się przez wieżę bramną, zwaną Zegarową. Najstarszym elementem obecnego zespołu jest gotycki kościół Trójcy Świętej
wzniesiony na początku XIV w. Barokowy ołtarz główny z wizerunkiem Trójcy Świętej
wykonanym z trybowanej blachy srebrnej i wyrzeźbioną ze stiuku sceną Wniebowzięcia Marii Panny oraz ołtarze boczne zbudował w latach 1696–1699 Baltazar Fontana.
Do południowej ściany kościoła przylega kaplica św. Kingi z przedmiotami kultu, które według tradycji należały do świętej. Do południowej ściany świątyni przylegają trzy
skrzydła klasztoru, tworząc czworobok z wewnętrznym wirydarzem. Cały kompleks
klasztoru otaczają XVII-wieczne 5-metrowe mury z otworami strzelniczymi. Od strony Popradu w narożnik muru wbudowana jest cylindryczna baszta. Niedaleko od niej
pośród zabudowy Starego Sącza znajdują się kaplica i źródełko św. Kingi.
Z Nowego Sącza możemy oczywiście szybko dojechać do najbardziej znanych
miejscowości i uzdrowisk Sądecczyzny, ale warto skorzystać z okazji i odwiedzić mniej
znane, ale niezmiernie ciekawe miejsca na Pogórzu i w Beskidach.
Wszyscy znają Przełom Dunajca, ale niewiele osób zna wszystkie atrakcje doliny
Dunajca. Nowy Sącz to idealne miejsce na poznanie najpiękniejszych miejsc położonych nad rzeką, która w przeszłości była jednym z korytarzy komunikacyjnych i han-
359
dlowych Małopolski. Właśnie dlatego pełno tu zamków, pałaców, zabytkowych wsi
i miasteczek. Na północ od Nowego Sącza dolinę Dunajca przegrodziły dwie zapory
w Rożnowie i Czchowie, dzięki czemu pośród wzgórz Beskidu Wyspowego, Pogórza
Wiśnickiego i Rożnowskiego pojawiły się dwa sztuczne zbiorniki: Jezioro Czchowskie
i Jezioro Rożnowskie. One zapewniły w niektórych miejscowościach w dolinie nowe
atrakcje turystyczne.
Gródek nad Dunajcem to dzisiaj popularna wieś letniskowa nad brzegami Jeziora Rożnowskiego. Tutaj jezioro rozlewa się najszerzej, co sprzyja turystyce żeglarskiej. W Gródku znajdują się liczne ośrodki wypoczynkowe, przystanie i kąpieliska.
W sezonie jest tu gwarno i tłoczno. Na jeziorze znajduje się wyspa, dawniej wzgórze,
na której ostały się ruiny XIV-wiecznej strażnicy. Małpia Wyspa, bo taka nazwa do
niej przylgnęła, jest częstym celem wypraw na kajakach, łodziach i rowerach wodnych.
Spinająca brzegi doliny Dunajca w ciasnym przesmyku pomiędzy Ostrą Górą a Łaziskami zapora w Rożnowie o długości 500 m i wysokości 31 m uzupełniła listę atrakcji turystycznych we wsi. W XV w. miał tutaj swoją posiadłość słynny rycerz Zawisza
Czarny. Należał do niego zameczek Łazy, wybudowany na skalistym cyplu nad Dunajcem w 2. poł. XIV w. przez Piotra z Rożnowa. Zamek należał do systemu warowni
strzegących doliny rzeki. Ślub Jana Amora Tarnowskiego z wnuczką Zawiszy Barbarą
z Rożnowa stał się powodem rozpoczęcia budowy drugiego zamku, którą jednak przerwano. Tak oto w dzisiejszym Rożnowie znalazły się dwa historyczne zespoły ruin budowli obronnych. Ruiny zameczku Łazy prezentują typ średniowiecznej warowni zbudowanej na niedostępnej skalnej ostrodze. Drugi zamek, a właściwie niedokończony
system obronny, to już budowla oparta na koncepcji twierdzy bastionowej. Zachował
się w całości pięcioboczny bastion (beluard) oraz fragment muru z zespołem budynków bramnych, jak również elementy ozdobne w formie arkadkowego gzymsu oraz
rzeźb z kartuszami herbowymi Tarnowskich i rzeźbą rycerza trzymającego w ręce uciętą głowę w turbanie. Za murem z beluardem wznosi się XIX-wieczny klasycystyczny
parterowy dwór Stadnickich. W rozwidleniu dróg do Tropia i Gródka nad Dunajcem
stoi drewniany kościół św. Wojciecha zbudowany w 1661 r. z fundacji Jana Wielopolskiego. Dzięki powstałej w latach 1937–1942 zaporze Rożnów awansował do miana
wsi letniskowej. Centrum letniska stanowi osiedle Rożnów-Zapora, gdzie znajdują się
kąpielisko i przystań. Tutaj także ze szczytu wzgórza Łaziska można podziwiać piękne
panoramy jeziora zaporowego z górami w tle.
Ciche i spokojne Tropie emanuje atmosferą skupienia i kontemplacji. Tutaj na
początku XI w. św. Andrzej Świerad przewodził małej grupie benedyktyńskich mni-
360
Nowy Sącz
chów, których zadaniem było prowadzenie chrystianizacji w dorzeczu Dunajca. Na
opadającym skalnym urwiskiem brzegu doliny Dunajca w południowej części Jeziora
Czchowskiego wznosi się kościół św.św. Andrzeja Świerada i Benedykta pustelnika.
Początki tej budowli sięgają prawdopodobnie czasów kanonizacji Andrzeja Świerada w 1083 r. przez papieża Grzegorza VII. Dzisiejszy wygląd kościół otrzymał około
1630 r. Z tego czasu pochodzą zachowane sgraffita na zewnętrznych ścianach świątyni. Część nawy i prezbiterium zbudowano, wykorzystując mury pierwotnej budowli.
Świadczą o tym odkryte fragmenty ścian z oknami romańskimi, okno romańskie na
wschodniej ścianie, resztki romańskich i gotyckich polichromii. W ołtarzu głównym
znajduje się obraz z 1627 r. wyobrażający świętych Andrzeja Świerada i Benedykta Pustelnika towarzyszących Koronacji NMP przez Trójcę Świętą na tle kościoła. Na ścianie
po lewej stronie wisi obraz, dawniej centralna część tryptyku z przełomu XV i XVI w.,
przedstawiający Świętą Rozmowę z Matką Boską w środku i świętymi Barbarą i Katarzyną po bokach. Większość wyposażenia pochodzi z XVIII w., podobnie jak polichromie stropu nawy. Kościół w Tropiu to również cenny zbiór relikwii. Pod obrazem
w ołtarzu głównym znajdują się w relikwiarzach pamiątki po św. Andrzeju Świeradzie, św. Kindze i św. Janie Vianneyu. Relikwie św. Andrzeja Świerada umieszczone
są w romańskim tabernakulum. W relikwiarzu przy północnej ścianie nawy pod wielkim krucyfiksem, który według tradycji został wyłowiony w Tropiu podczas powodzi,
znajdują się relikwie Krzyża Świętego. Do północnej ściany nawy przylegają piętrowa
przybudówka z kaplicą Miłosierdzia Bożego na parterze i pomieszczeniem muzealnym
na piętrze. Przy dzwonnicy ma początek ścieżka różańcowa, która prowadzi pod skalne
urwisko nad Dunajcem, gdzie znajduje się pień dębu ze szczeliną w środku, legendarne miejsce kontemplacji św. Andrzeja Świerada. Na wzniesieniu w pobliżu kościoła
znajduje się Dom Pielgrzyma. Spod świątyni prowadzą ścieżki w dół doliny Dunajca
do kaplicy św. Andrzeja Świerada, źródła św. Andrzeja Świerada oraz kalwarii polskich
świętych. Tropie leży na południowym krańcu Jeziora Czchowskiego. Na drugim brzegu widać zrekonstruowany zamek Tropsztyn w Wytrzyszczce. Jeszcze nie tak dawno
temu na niewielkim skalnym wzgórzu między drogą w dolinie Dunajca a brzegiem Jeziora Czchowskiego widniały jedynie ruiny średniowiecznej strażnicy wybudowanej
w XIII w. przez ród Ośmiorogów. Dzisiaj wznosi się w tym miejscu prawdziwy zamek.
Są tu kawiarnia, lochy i wieża widokowa.
Między Tropiem a Wytrzyszczką kursuje prom, ale warto pojechać dalej na południe i przedostać się na drugą stronę koroną zapory w Czchowie. Czchów był do
I rozbioru administracyjnym centrum starostwa czchowskiego. W 1355 r. uzyskał pra-
361
wa miejskie od króla Kazimierza Wielkiego. Czchowski zamek, siedzibę starosty, zbudowano prawdopodobnie na początku XIV w. Stał na straży przebiegającego doliną
Dunajca szlaku handlowego w kierunku Węgier. Wysoka, 28-metrowa wieża kamienna to najstarszy element zamku czchowskiego. Znajdujące się wokół niej fundamenty i resztki murów stanowią pozostałości różnych budynków wznoszonych od XIV do
XVI w. Są tu mury obronne z bramą wjazdową, budynek mieszkalny oraz odsłonięte
niedawno relikty baszty bramnej. Zamek od 2. poł. XVI w. niszczał i popadał w ruinę.
Dzisiaj widokowa wieża to jeden z ważniejszych punktów na szlaku średniowiecznych
warowni w Polsce. Dawne miasto Czchów leży na sąsiednim wzniesieniu, oddzielone
od wzgórza zamkowego płytkim wąwozem. Kiedyś miasto, jeden z ważniejszych ośrodków władzy królewskiej, otaczały mury obronne. W centrum rozciąga się obszerny,
pochylony Rynek z zachowanymi w pierzei zachodniej i częściowo północnej domami
podcieniowymi z XIX w. W dolnej części Rynku wznosi się kamienny gotycki kościół
pw. Narodzenia NMP. Prezbiterium wzniesiono w połowie XIV w., o wiek wcześniej
od nawy głównej. Nad pozostałością wieży dobudowano neogotycki schodkowy szczyt.
Najcenniejszym zabytkiem kościoła jest wykonana około 1375 r. polichromia ścian
prezbiterium przedstawiająca sceny z życia Chrystusa i Matki Boskiej. Cenne są również renesansowe pomniki grobowe Kaspra Wielogłowskiego i jego żony; pomnik Kaspra Wielogłowskiego prawdopodobnie pochodzi z warsztatu Hieronima Canavesiego.
Kolejna przeprawa przez Dunajec znajduje się w Zakliczynie. Miejscowość rozwijała się na szlaku handlowym wiodącym w kierunku Węgier. Kiedy jego właścicielem był Spytek Jordan herbu Trzy Trąby, Zakliczyn uzyskał w 1558 r. prawa miejskie.
Centrum miejscowości stanowi duży, prostokątny Rynek. Na jego płycie wznosi się
parterowy, klasycystyczny ratusz z początku XIX w. W zachodniej pierzei Rynku zachowały się drewniane domy typowe dla dawnej XVIII- i XIX-wiecznej zabudowy
małych miasteczek w Małopolsce. Największy zespół takich domów stanowią pierzeje ul. Mickiewicza pomiędzy rynkiem a kościołem parafialnym. Po północnej stronie
ulicy w tzw. Domu pod Wagą, zachowanym w oryginalnej formie podcieniowym budynku z XVIII w., znajduje się Muzeum Grodzkie. Murowany, jednonawowy kościół
parafialny św. Idziego wzniesiony został w latach 1739–1768. Od północy przylega do
niego murowana kaplica Lanckorońskich, postawiona prawdopodobnie na miejscu
wcześniejszej kaplicy św. Józefa fundacji Jana Tarły. Kościół ma niemal jednolite późnobarokowe i rokokowe wyposażenie. W ołtarzu głównym znajduje się renesansowy
obraz Matki Boskiej z Dzieciątkiem. Również z renesansu pochodzi portal w zakrystii
– być może elementy te przeniesiono z kaplicy zamku w Melsztynie. Zachowały się
362
Nowy Sącz
fragmenty oryginalnej polichromii na sklepieniu prezbiterium oraz w kaplicy Lanckorońskich. W kaplicy tej znajduje się barokowy ołtarz z czarnego marmuru, prawdopodobnie pochodzący z zamku w Melsztynie. Poza zabudową wśród pól przy drodze
do Paleśnicy i Nowego Sącza wznosi się barokowy kościół Reformatów, postawiony
z fundacji Zygmunta Tarły w połowie XVII w. W nawie przy północnej ścianie znajduje
się barokowy nagrobek fundatora, zmarłego w 1654 r. Wyposażenie kościoła pochodzi
głównie z XVIII i XIX w. Ściany i sklepienia wypełnia piękna ornamentalna polichromia z 2. poł. XIX w. Do kościoła przylegają zabudowania klasztoru. Przed zachodnią
fasadą kościoła znajduje się wirydarz otoczony murem ze stacjami drogi krzyżowej.
W pobliżu miasta na zachodnim brzegu Dunajca leżą zabudowania wsi Melsztyn.
Na wzgórzu znajdują się ruiny zamku Melsztyn – jednej z warowni strzegącej niegdyś
traktu handlowego w kierunku Węgier. Już w XI w. była tu strażnica, która po rozbudowie w XIV w. i w następnych stuleciach stała się potężną warownią nad Dunajcem.
Rezydowali tu Melsztyńscy, Jordanowie, Tarłowie i Lanckorońscy. Budowla oparła się
wojskom szwedzkim podczas potopu, ale już w następnym wieku została zniszczona
w wyniku działań wojennych konfederacji barskiej. Dzisiaj na wzgórzu stoją ruiny,
których najbardziej charakterystycznym elementem jest 25-metrowa wieża mieszkalna widoczna z wielu miejsc w dolinie Dunajca. Ruiny wraz z okolicą mają być objęte
rezerwatem Wzgórze Melsztyńskie.
Wracając doliną Dunajca do Nowego Sącza, trzeba przejechać pasmo wzgórz
na pograniczu Beskidu Wyspowego i Pogórza Wiśnickiego. W Tabaszowej, leżącej na
wzgórzach ponad Jeziorem Rożnowskim, wznosi się drewniany XVIII-wieczny kościół
św. Mikołaja przeniesiony tu z Tęgoborza. Można w nim podziwiać oryginalne rokokowe wyposażenie: ołtarz główny i boczne oraz ambonę z 2. poł. XVIII w. Spod kościoła
roztacza się wspaniała panorama na jezioro i leżące po przeciwnej stronie miejscowości: Gródek nad Dunajcem i Rożnów. W sąsiedztwie Tabaszowej nad brzegami Jeziora
Rożnowskiego leżą Znamirowice, gdzie znajduje się jeden z największych portów jachtowych i ośrodków sportów wodnych. Pośród sadów jabłkowych w najwyższej części
drogi Brzesko–Nowy Sącz na wysokości 400 m n.p.m. leży przełęcz i wieś Just. Jej
nazwa pochodzi od imienia św. Justa – jednego z trzech benedyktyńskich pustelników prowadzących chrystianizację doliny Dunajca na przełomie X i XI w. Po prawej
stronie drogi wznosi się tu kościół Najświętszej Panny Marii wybudowany w 2. poł.
XVII w. Warto tu pozostawić samochód na parkingu na dłużej i niebieskim szlakiem
podejść wyżej na stoki Jodłowca (486 m n.p.m.), skąd widoki są jeszcze rozleglejsze
niż z przełęczy.
363
Wycieczkę po Pogórzu Rożnowskim możemy rozpocząć w Mogilnie u stóp Jodłowej Góry na pograniczu Beskidu Niskiego i Pogórza Rożnowskiego. We wsi wznosi się
drewniany kościół św. Marcina biskupa z przełomu XVII i XVIII w. Zwracają uwagę
późnobarokowe ołtarze oraz beczkowato wygięte słupy podpierające chór muzyczny
pochodzący mniej więcej z 1760 r. Na belce tęczowej umieszczony jest gotycki krucyfiks z początku XV w. Przy kościele znajduje się murowana kaplica św. Anny z połowy
XVI w. W rokokowym ołtarzu z 2. poł. XVIII w. wisi obraz Ukrzyżowanie z 1703 r.
Zaciekawi nas również polichromowana ludowa rzeźba Chrystusa z XVIII w. Z Mogilnem sąsiaduje wieś Krużlowa Wyżna, znana z pochodzenia figurki tzw. pięknej
Madonny z Krużlowej. Wykonana około 1410 r. rzeźba znajduje się w zbiorach sztuki
dawnej Muzeum Narodowego w Krakowie zgromadzonych w Pałacu Biskupa Ciołka,
w krużlowskim kościele zaś postawiono kopię figurki. Najcenniejszym oryginalnym
zabytkiem, jaki możemy zobaczyć w drewnianym kościele pw. Narodzenia NMP wybudowanym w 1520 r., jest gotycka polichromia stropu z wyobrażeniem scen z życia
Matki Boskiej. Na północnej ścianie nawy znajduje się wykonany w 1645 r. renesansowy tryptyk ze sceną Świętej Rozmowy. We wsi zachowała się także ciekawa ośmioboczna kapliczka z 1556 r.
Nieopodal, w niewielkim Jeżowie nad Białą można podziwiać gotycko-renesansowy dwór obronny Jeżowskich zbudowany na początku XVI w. i rozbudowany
w 1544 r. To prostokątny, piętrowy budynek o lekko pochyłych ścianach, przykryty
wysokim, czterospadowym dachem i cylindryczną nadwieszoną basztą w narożniku.
W dawnej kaplicy na parterze zachowały się resztki oryginalnych i późniejszych polichromii. Na piętrze, w największej sali pod stropem znajduje się fragment fryzu z pejzażem okolic Jeżowa. Nad wejściem do dworu widnieje kartusz herbowy Ogończyk
z datą 1544 i napisem „GDI PAN BOG S NAMI WSYTKO MIECZ BEDZIEM”.
W niedalekiej Bobowej, mieście nad Białą, zachował się pierwotny układ urbanistyczny z rynkiem w centrum i wychodzącymi z narożników uliczkami. Najcenniejszym zabytkiem architektury jest tu kościół św. Zofii wzniesiony w połowie XV w. Pomimo pożarów i uszkodzeń w ciągu wieków zachował w niezmienionej formie swoją
oryginalną bryłę. Jednonawowy, z węższym, zamkniętym trójbocznie prezbiterium nadal ma przypory ścian oraz ostrołukowe wykroje okien i portale. Szczególnie cenny jest
portal w zachodniej ścianie ze schodkowym obramowaniem i laskowaniem. Wewnątrz
znajduje się wyposażenie z przełomu XVIII i XIX w. rokokowo-klasycystyczne i rokokowe. W ołtarzu głównym wisi późnogotycki, XVI-wieczny obraz św. Zofii. W sąsiedztwie północno-zachodniego narożnika Rynku wznosi się gotycki kościół Wszystkich
364
Nowy Sącz
Świętych z 1. poł. XV w., wielokrotnie przebudowywany. W prezbiterium zachowało
się gotyckie sklepienie krzyżowo-żebrowe, jak również przypory ścian i ostrołukowy
portal w zachodnim wejściu do nawy. Do północnej ściany przylega kaplica Matki Boskiej Bolesnej ufundowana przez Stanisława Łętowskiego w 1715 r. Przy wejściu do
kaplicy zamontowany jest przepiękny, arkadowy, barokowy portal. W ołtarzu kaplicy
znajduje się wizerunek Matki Boskiej Bobowskiej. Miejscowość słynie z wyrobu koronek tzw. klockowych (klocki to rękojeści drewnianych motków z nawiniętymi nićmi).
W 1899 r. powstała tu żeńska Krajowa Szkoła Koronkarska. W Galerii Koronek Klockowych w sali Centrum Kultury i Promocji Gminy w Bobowej obejrzymy wiele pięknych wyrobów: serwety, obrusy i elementy ubioru. Wyrabianie koronek klockowych
przez koronkarki również można obserwować, a także kupić wyroby bezpośrednio od
artystek. Na początku października organizowany jest Międzynarodowy Festiwal Koronki Klockowej.
Do II wojny światowej Bobowa była ośrodkiem ruchu chasydzkiego. Mieszkał tu
sławny cadyk Ben-Cion, należący do znanej chasydzkiej dynastii Halberstanów. Dzięki funduszom rabina Asche Scharfa odremontowano wzniesioną w 1755 r. synagogę
w Bobowej. Na wschodniej ścianie sali modlitw zachowała się stiukowa polichromowana oprawa szafy ołtarzowej, tzw. Aron ha-kodesz, jedna z najpiękniejszych w Polsce. Synagoga pełni funkcję muzeum.
Większość szlaków turystycznych przecinających Pogórze Rożnowskie spotyka
się na szczycie Jamnej (530 m n.p.m.), skąd roztaczają się piękne panoramy w kierunku południowym z rysującymi się szczytami Beskidu Sądeckiego i Niskiego w tle. Pod
szczytem na wysokości 477 m n.p.m. znajduje się Bacówka na Jamnej, a w jej pobliżu
także Dom św. Jacka – dominikański ośrodek rekolekcyjny oraz kaplica Centrum Pamięci i Pojednania upamiętniająca ofiary bitwy partyzantów AK z wojskami niemieckiego okupanta we wrześniu 1944 r.
Na zachód od Nowego Sącza rozciąga się Beskid Wyspowy, jeden z rozleglejszych, lecz mało znanych łańcuchów Beskidów. Pamiętajmy, że w odniesieniu do tych
gór „łańcuch” nie jest odpowiednim określeniem, ponieważ charakterystycznym elementem krajobrazu są tu samotne szczyty porozdzielane głębokimi przełęczami. Jesienią łatwo jest zrozumieć nazwę, gdyż wierzchołki wystające ponad poziomem mgieł
przypominają właśnie samotne wyspy. W rejonie Nowego Sącza pasmo to jednak ma
charakter gór łańcuchowych, z najwyższym w okolicy Pasmem Łososińskim. Ono
całe, jak również inne grupy i szczyty Beskidu Wyspowego, można podziwiać w całej
krasie z drogi nr 28 na trasie Nowy Sącz–Limanowa. To chyba najpiękniejsza wido-
365
kowo główna droga w Polsce. Cały jej odcinek przebiega bowiem górskim grzbietem,
z którego w pogodny dzień zobaczymy nie tylko szczyty Beskidu Wyspowego, ale też
Beskid Sądecki, Średni, Gorce, a nawet Tatry. W najpiękniejszych miejscach dla zmotoryzowanych turystów przygotowano parkingi. Limanowa, zlokalizowana na końcu
tej widokowej trasy, leży u południowo-zachodnich podnóży Pasma Łososińskiego.
Otrzymała prawa miejskie w 1565 r. z rąk króla Zygmunta Augusta. Na przełomie XIX
i XX w. okolice Limanowej stały się centrum wydobywczym ropy naftowej. Miasto
znacznie ucierpiało podczas obu wojen światowych. Limanowski Rynek jest otoczony
głównie współczesną zabudową. W pierzei północnej nowe kamienice z podcieniowymi parterami przypominają budynki zniszczone w czasie wojny. Dawna, XIX-wieczna
architektura zajmuje jedynie część wschodniej pierzei Rynku. W pierzei południowej
znajduje się budynek XIX-wiecznej stacji dyliżansów, w zachodniej zaś dominuje
64-metrowa wieża sanktuarium Matki Boskiej Bolesnej. Secesyjny kościół wzniesiono w latach 1911–1918 według projektu Zdzisława Mączeńskiego. W ołtarzu głównym
umieszczona jest otoczona kultem XIV-wieczna Pieta. Figurę koronował w 1966 r.
arcybiskup Karol Wojtyła, a ponownie już jako papież Jan Paweł II. W wyposażeniu
wnętrza znajdują się między innymi chrzcielnica z początku XVI w. i barokowe figury
świętych. Na południe od Rynku pośród zieleni wznosi się dwór Marsów z przełomu
XIX i XX w., w którym znajduje się Muzeum Regionalne. Tutaj przechowywany jest
dokument lokacyjny Limanowej. Jedną z cenniejszych kolekcji jest zbiór kilkudziesięciu zabytkowych skrzyń rzeźbionych i malowanych. Półtora kilometra na wschód od
Rynku przy ul. Matki Boskiej Bolesnej nad potokiem Mordarka wznosi się murowana
kaplica Matki Boskiej Bolesnej, skąd trafiła do parafialnego kościoła gotycka Pieta. Na
wzniesieniu przy południowo-wschodnich granicach miasta, w tzw. Jabłońcu, znajduje się duży cmentarz z I wojny światowej, gdzie pochowano 424 żołnierzy wszystkich
stron walczących podczas krwawej bitwy pod Limanową stoczonej 8–11 grudnia 1914.
Na Miejskiej Górze (716 m n.p.m.) wznosi się 37-metrowy Krzyż Milenijny z platformą
widokową, skąd można podziwiać panoramę miasta na tle najwyższej części Beskidu
Wyspowego. Na stokach Łysej Góry znajduje się nowoczesny ośrodek narciarski wyposażony w wyciąg krzesełkowy i orczyki, urządzenia do naśnieżania i oświetlenie stoków. Przejeżdżając przez Limanową, warto kupić dwa regionalne produkty: ser łososiński i chleb z łopaty. Region Beskidu Wyspowego słynie z tego rodzaju przysmaków.
Warto wspomnieć choćby o łąckiej śliwowicy, sokach przecierowych czy suszonych
śliwkach z Łukowicy.
366
Nowy Sącz
Garść informacji
Centrum Informacji Turystycznej Szwedzka 2, Nowy Sącz, tel. 18 444 24 22,
www.cit.com.pl.
Strona miasta w internecie www.nowysacz.pl.
Miejski Ośrodek Kultury al. Wolności 23, Nowy Sącz, tel. 18 443 89 59,
www.mok.nowysacz.pl.
Małopolskie Centrum Kultury Sokół Długosza 3, Nowy Sącz,
tel. 18 448 26 10, www.mcksokol.pl.
Gminne Centrum Informacji Turystycznej Rynek 5, Stary Sącz, tel. 18 446 18 58.
Centrum Kultury i Promocji Gminy Grunwaldzka 126, Bobowa, tel. 18 351 40 13.
Olsztyn
Olsztyn to drugie w naszym zestawieniu miasto wojewódzkie, stolica województwa warmińsko-mazurskiego. W potocznym mniemaniu Olsztyn to także stolica Mazur, chociaż nie leży na ich terytorium, a historycznie związany jest z Warmią,
zarządzaną niegdyś przez kapitułę warmińską.
O ziemię warmińską toczyły się zacięte wojny krzyżacko-polskie, zakończone
w 1466 r. przyłączeniem tego obszaru do Korony. W 1. poł. XIV w. Olsztyn rozwinął się nad Łyną u stóp strażnicy, a następnie u podnóża wzniesionego w jej miejscu zamku kapituły warmińskiej. Prawa miejskie otrzymał w 1353 r. Był główną
twierdzą biskupstwa warmińskiego na terytorium południowej Warmii, w związku
z czym w czasie wojen polsko-krzyżackich wielokrotnie znajdował się na linii frontu. W 1410 r., podczas wielkiej wojny z Krzyżakami, mieszkańcy bez walki poddali
miasto wojskom Władysława Jagiełły. W latach 1519–1521 obroną i umocnieniem
Olsztyna przed Krzyżakami kierował Mikołaj Kopernik, który od 1495 r. (a faktycznie od 1497 r.) aż do śmierci w 1543 r. sprawował wiele funkcji w kapitule warmińskiej. Podczas pobytu w zamku w Olsztynie w latach 1516–1521 uczony prowadził
obserwacje astronomiczne oraz opracowywał jedno ze swoich dzieł, Traktat o monetach.
Dzięki umiejętnym rządom biskupów warmińskich, wybitnych humanistów: Jana Dantyszka, Stanisława Hozjusza i Marcina Kromera, XVI w. był dla
Olsztyna pomimo wojen okresem największego rozwoju. Następny tak pomyślny
okres nadszedł w czasie zaborów, gdy w 1872 r. do miasta doprowadzono linię
kolejową. Olsztyn stał się stacją węzłową i głównym ośrodkiem komunikacyjnym
i gospodarczym regionu. Burmistrzem był wówczas Robert Zakrzewski, ostatni
przed 1945 r. Polak sprawujący tę funkcję.
Po I rozbiorze, od czasu włączenia miasta do Królestwa Prus, Olsztyn stanowił największy ośrodek polskości na terenie Warmii. Działały tu polskie stowarzyszenia i wydawnictwa. Po odzyskaniu niepodległości przez Polskę i plebiscycie w 1920 r. miasto znalazło się w granicach Prus Wschodnich. W czasie
II wojny światowej uległo znacznym zniszczeniom, ponieważ było zarówno
ośrodkiem przemysłowym, jak i węzłem kolejowym. Apogeum nieszczęść nadeszło jednak w 1945 r. wraz z odmaszerowującymi na front wojskami sowieckimi, które podpaliły miasto.
370
Olsztyn
Spacerowo
Główną atrakcją Olsztyna jest zamek biskupów warmińskich – potężna budowla
wzniesiona w latach 1350–1370 i wielokrotnie rozbudowywana. W wyniku XVI-wiecznych prac powstały tu najpiękniejsze sale i komnaty, między innymi dawna kaplica
św. Anny ze sklepieniem siatkowym czy refektarz ze sklepieniem gwiaździstym. Nad
wejściem do izby administratorów zachowała się oryginalna tablica astronomiczna wykonana przez Mikołaja Kopernika, która służyła mu do obserwacji równonocy. Zamek
wznosi się malowniczo wśród drzew na wysokim brzegu Łyny. Dzisiaj znajduje się w nim
oddział Muzeum Warmii i Mazur z ekspozycją poświęconą historii regionu. U stóp zamku w zakolach rzeki leży piękny park Zamkowy, a po drugiej stronie doliny rzeki wznosi
się neogotycki kościół Matki Boskiej Królowej Polski z zachowanym oryginalnym wystrojem i wyposażeniem. Na południowy wschód od zamku leży Stare Miasto, oddzielone
od rezydencji biskupów wąwozem, który tworzy dzisiaj naturalne otoczenie zamkowego amfiteatru im. Czesława Niemena. W połowie XVIII w. zamek połączyła z miastem
ulica, dzisiejsza Zamkowa, która wprost spod zabytku wyprowadza na olsztyński rynek.
Na jego środku wznosi się odbudowany w latach 50. XX w. ratusz z zachowanymi elementami gotyckimi i barokowymi. Po II wojnie światowej zrekonstruowano też stylową zabudowę rynku i okolicznych ulic. Przecinająca rynek ul. Prosta kończy się starym
mostem św. Jana na Łynie w miejscu, gdzie kiedyś znajdowała się brama Dolna. W sąsiedztwie rynku wznosi się XV-wieczna gotycka katedra św. Jakuba z neogotyckim wyposażeniem i pojedynczymi zabytkami sakralnymi z wcześniejszych epok, na przykład
dwoma XVI-wiecznymi tryptykami gotyckimi. W okolicach zamku oraz nad Łyną w południowo-wschodniej części miasta zachowały się fragmenty murów obronnych z XIV
i XV w. Ich najcenniejszą pozostałością jest XIV-wieczna gotycka Wysoka Brama, która
stanowi granicę pomiędzy starym, średniowiecznym Olsztynem a nowym, zbudowanym
w XIX w. i na początku XX w. Symbolami tego nowego miasta o pruskim charakterze są
na przykład wzniesiony w latach 1912–1915 monumentalny neobarokowy Nowy Ratusz
czy neogotycki kościół Najświętszego Serca Jezusowego z 1903 r. W olsztyńskim Śródmieściu zachowały się przykłady ciekawej architektury eklektycznej i secesyjnej. Z Olsztyna pochodził Erich Mendelsohn, znany niemiecki architekt modernistyczny. Tutaj też
371
w 1913 r. zrealizowano jego pierwszy projekt – przeznaczony dla gminy żydowskiej
Dom Oczyszczenia przy cmentarzu żydowskim. Budynek do dzisiaj stoi przy ul. Zyndrama z Maszkowic i mieści siedzibę stowarzyszenia społeczno-kulturalnego. Na Wzgórzu
św. Andrzeja (143 m n.p.m.) wznosi się XIX-wieczna wieża ciśnień zaadaptowana na
potrzeby obserwatorium astronomicznego. Przez specjalistyczne lunety można tu obserwować gwiazdy i planety. W Olsztynie, mieście kopernikowskim, znajdziemy również
planetarium, w którym odbywają się pokazy obrazów nieba i zjawisk astronomicznych.
Receptą na niepogodę w Olsztynie jest park wodny Aquasfera podzielony na dwie części:
sportową i rekreacyjną. W sportowej znajduje się basen pływacki o olimpijskich rozmiarach 50 × 25 m oraz mniejszy o wymiarach 25 × 12 m. W części rekreacyjnej mieści się
duży basen rekreacyjny, brodzik dla dzieci, „rwąca rzeka” oraz to, co wszyscy uwielbiają
najbardziej, czyli zjeżdżalnie, wanny z hydromasażem oraz zespół saun i komora lodowa;
na terenie parku stworzono też profesjonalną siłownię.
Kulturalnie
W Olsztynie, stolicy województwa, nie brakuje instytucji kultury i imprez kulturalnych. Teatr im. Stefana Jaracza to wiele teatrów w jednym miejscu. Na Dużej Scenie wystawiane są przedstawienia klasycznej literatury dramatycznej oraz współczesne.
Tu też odbywają się spektakle dla najmłodszych widzów. Scena Kameralna to miejsce
na dramat współczesny oraz eksperyment teatralny. Jest również Scena Margines oraz
kawiarenka Teatralna ze spektaklami Teatru przy Stoliku. Teatr im. Jaracza jest także
organizatorem imprez: Olsztyńskich Spotkań Teatralnych, Międzynarodowego Letniego
Festiwalu Teatralnego „Demoludy”. Olsztyński Teatr Lalek to propozycja na poranek
teatralny z dzieckiem i wieczorny spektakl na Scenie dla Dorosłych. Najważniejszą imprezą przygotowywaną przez tę instytucję jest Olsztyński Tydzień Teatrów Lalkowych
„Anima”. Melomanom i nie tylko swoje usługi oferuje Warmińsko-Mazurska Filharmonia im. Feliksa Nowowiejskiego. Organizuje koncerty, cykle koncertowe, poranki
symfoniczne i wiele innych imprez. Na jej zaproszenie przyjeżdżają do Olsztyna gwiazdy
polskiej i światowej sceny muzycznej. Olsztyn przyciąga turystów imprezami kulturalnymi i plenerowymi. Ich przygotowaniem zajmują się między innymi Miejski Ośrodek
Kultury, Centrum Edukacji i Inicjatyw Kulturalnych oraz Muzeum Warmii i Mazur. Naj-
372
Olsztyn
większą, organizowaną od 1974 r., są Ogólnopolskie Spotkania Zamkowe „Śpiewajmy
Poezję”. Z kolei najbardziej popularnym cyklem imprez jest Olsztyńskie Lato Artystyczne, w ramach którego odbywają się Dni Olsztyna, Olsztyńskie Koncerty Organowe, Staromiejskie Spotkania z Szantą czy Olsztyński Festiwal Jazzowy.
Wycieczkowo
Olsztyn jest jednym z najbardziej malowniczo położonych dużych miast w Polsce. Jest też miejscem doskonale nadającym się na urlop. Zarówno zagospodarowanie turystyczne miasta, jak i urok jego okolic nie ustępują w niczym renomowanym
miejscowościom wypoczynkowym. Krajobraz Olsztyna jest urozmaicony polodowcowymi wzniesieniami; miasto otaczają ze wszystkich stron gęste lasy. Z południa
na północ przecina je wstęga płynącej w głębokiej dolinie Łyny. Miasto jest jednym
z przystanków na kajakowym szlaku rzeki. To droga wodna łącząca Olsztyn z najważniejszymi ośrodkami historycznej Warmii: Dobrym Miastem, Lidzbarkiem Warmińskim i Braniewem. Można się jednak wyprawić rzeką na krótszą, kilkukilometrową kajakową wycieczkę z okolic zamku do miejsca, gdzie w Lesie Miejskim do Łyny
wpada rzeka Wadąg.
Piętnaście dużych i małych jezior stanowi niemal 10% powierzchni Olsztyna. Największe z nich, jezioro Ukiel, o niezwykle urozmaiconej linii brzegowej tworzącej liczne zatoki, cieśniny i półwyspy, ma powierzchnię ponad 400
ha i doskonale nadaje się do uprawiania sportów wodnych. Nad jego brzegami
znajdują się ośrodki wypoczynkowe, przystanie żeglarskie i kajakowe oraz plaża miejska. Drugie pod względem wielkości Jezioro Kortowskie można nazwać
akwenem uniwersyteckim, gdyż leży bezpośrednio przy terenach Uniwersytetu
Warmińsko-Mazurskiego. Nad jego brzegiem znajduje się przystań jachtowa AZS
uniwersytetu i kąpielisko.
Oprócz jezior rekreacyjnym zapleczem Olsztyna jest Las Miejski położony nad
Łyną w północnej części miasta. Przecinają go szlaki piesze, rowerowe i biegowe. Są
tu także dwa parki linowe. Ten miejski kompleks leśny na północy przechodzi w lasy
położone już za granicami miasta. Można więc spotkać tu mnóstwo zwierząt: sarny,
jelenie, dziki, lisy i wiele mniejszych.
373
Szlaki piesze i rowerowe przecinające Las Miejski ułatwiają planowanie zarówno krótkich wycieczek rodzinnych po lesie, jak i dalszych, poza miasto. Czerwony
i czarny szlak zaczynają się przy Wysokiej Bramie na Starym Mieście. Wyruszając
stamtąd, można zobaczyć podwójny wiadukt kolejowy spinający wysokie brzegi doliny Łyny. To zabytek XIX-wiecznej techniki inżynierskiej doskonale wkomponowany
w krajobraz. Dalej, po pokonaniu jeszcze pewnego dystansu nad Łyną, szlaki rozchodzą się. Czerwony to długodystansowy Szlak Kopernikowski Olsztyn–Frombork.
Czarny to olsztyński Szlak im. Alojzego Śliwy, łączący najciekawsze miejsca po zachodniej stronie miasta: rezerwat torfowiskowy Redykajny, jezioro Tyrsko, gotycki
XIV-wieczny kościół w Gutkowie z zachowanymi elementami oryginalnej dekoracji wnętrz i południowe brzegi jeziora Ukiel. Dwa kolejne szlaki, żółty i niebieski,
wychodzą z pętli autobusowej Jakubowo na południowym krańcu Lasu Miejskiego.
Żółty Szlak im. Piotra Diernowa prowadzi lasem do ujścia rzeki Wadąg do Łyny,
a następnie doliną Wadągu do pętli autobusowej Sanatorium na osiedlu Stare Kieźliny. Niebieski, najkrótszy, wiedzie na most Smętka na Łynie, a potem wraca do miasta wschodnim brzegiem Jeziora Długiego.
Znakowane szlaki rowerowe w Lesie Miejskim mają różny stopień trudności.
Jest tu rodzinna zielona pętla o długości około 10 km i trzy trasy dla amatorów jazdy
terenowej: żółta, czerwona i – najtrudniejsza – czarna. Do Lasu Miejskiego dojechać
można ze Starego Miasta i z centrum ścieżkami rowerowymi. W Olsztynie sieć ścieżek
jest systematycznie rozbudowywana; obecnie łączna ich długość wynosi około 30 km.
Ścieżki rowerowe towarzyszą wylotowym drogom w kierunku Morąga, Ostródy, Olsztynka, Wielbarku i Dobrego Miasta. Najgęstsza sieć ścieżek, obejmująca główne ulice,
znajduje się w południowej części miasta. Z tej części Olsztyna wychodzą popularne
szlaki i trasy rowerowe za miasto.
Olsztyn leży niemal w centrum Pojezierza Olsztyńskiego. Jest doskonałym
miejscem do organizowania wycieczek rowerowych i samochodowych we wszystkich
kierunkach. Szlaki zaprowadzą chętnych do sanktuarium w Gietrzwałdzie, do Puszczy Napiwodzko-Ramuckiej z dawnymi kompleksami lasów nad Jeziorem Łańskim,
dostępnych niegdyś tylko dla władz rządowych PRL, czy nad Jezioro Wulpińskie –
ulubione miejsce rekreacyjnych wypadów olsztynian za miasto.
Najbardziej atrakcyjne przyrodniczo obszary to sąsiadujące z zachodnimi i południowymi granicami Olsztyna tereny gmin Gietrzwałd, Stawiguda i Purda. To królestwa lasów i jezior, do których z miasta prowadzi wiele dróg i szlaków. Należą do
nich główne trasy wylotowe z Olsztyna nr 527 w kierunku Morąga, nr 16 do Ostródy,
374
Olsztyn
nr 51 do Olsztynka, nr 598 do Wielbarku i nr 53 do Pasymia. Chociaż główne trasy
poprowadzono malowniczymi leśnymi terenami, to najlepszym środkiem transportu na poznanie lasów i kryjących się w ich gęstwinie skarbów natury jest rower. Wycieczki w okolice Olsztyna umożliwiają szlaki rowerowe wybiegające bezpośrednio
z miasta oraz systemy szlaków należące do ościennych gmin, takich jak Gietrzwałd,
Stawiguda, Purda, Pasym, Barczewo i Dywity.
Lasy położone pomiędzy Ostródą, Olsztynem i Olsztynkiem to pozostałość
dawnej Puszczy Ostródzkiej. Leśne krajobrazy urozmaicają tu liczne jeziora i oczka
wodne. Atrakcją regionu są doliny rzek Drwęcy i Pasłęki, które pośród lasów na południowy zachód od Olsztyna mają swoje źródliska. To dwie z najczystszych rzek
w Polsce i między innymi z tego powodu wraz z przylegającymi do nich nadbrzeżnymi terenami są objęte ochroną rezerwatową. Drwęca jest rezerwatem ichtiologicznym, Pasłęka ostoją bobrów. Bieg Pasłęki urozmaicają jeziora: Sarąg, Łęguty i Isąg.
Są to dzikie, otoczone lasami akweny, które częściowo lub całkowicie również obejmuje ochrona rezerwatowa rzeki. Krainę Drwęcy i Pasłęki, jak nazywa się te tereny, przecinają malownicze leśne szlaki rowerowe. Najważniejszy z nich, biegnący
z Olsztyna do Starych Jabłonek pod Ostródą, to rowerowy szlak czerwony o długości
40 km. Zaczyna się na osiedlu Dajtki przy kościele w pobliżu drogi wylotowej nr 16.
Pierwszy odcinek przez Naterki i Sząbruk kończy się w Gietrzwałdzie. Małą wieś
rozsławił zespół kościoła i kaplic sanktuarium maryjnego. Głównym jego obiektem
jest neogotycka bazylika Narodzenia NMP. Do najcenniejszych zabytków wewnątrz
świątyni należą: drewniana Pieta z 1425 r. i obraz Matki Boskiej Gietrzwałdzkiej. Na
wzgórzu w pobliżu bazyliki położony jest zespół kaplic alei różańcowej z piętnastoma kapliczkami. W Gietrzwałdzie warto zatrzymać się na regionalne danie w Karczmie Warmińskiej. Można tu zjeść charakterystyczne dla regionu Warmii i Mazur
potrawy: dzyndzałki, czerninę, zaklepkę, kapuśniak oraz dania z ryb i dziczyzny.
W Gietrzwałdzie czerwony szlak łączy się z siecią rowerowych szlaków gminy Gietrzwałd. Obejmuje ona trzy szlaki okrężne: żółty, niebieski i czarny, a ponadto zielony
Szlak Grunwaldzki łączący Gietrzwałd z Olsztynkiem i Polami Grunwaldzkimi. Dalej
czerwony szlak prowadzi przez wsie Łęguty i Worliny nad jeziorem Isąg i przez Lasy
Taborskie nad jezioro Szeląg Wielki, którego wschodnimi brzegami doprowadza do
wsi Stare Jabłonki pod Ostródą.
Na południe od Olsztyna między miejscowościami Nidzica, Szczytno, Pasym,
Stawiguda i Olsztynek leży Puszcza Napiwodzko-Ramucka. To pozostałość prastarej
Puszczy Galindzkiej rozpościerającej się od rzeki Narew po linię łączącą dzisiejsze
375
miasta: Olsztyn, Giżycko i Ełk. Teren ten jest Obszarem Chronionego Krajobrazu
objętym konwencją Natura 2000. Środkiem Puszczy Napiwodzko-Ramuckiej płynie Łyna. Pośród lasów leżą dwa największe jeziora Pojezierza Olsztyńskiego: Łańskie i Pluszne. Głęboko wcięte w otaczający teren rynny jezior charakteryzują się
skomplikowanym kształtem. Przez Jezioro Łańskie o długości 10,5 km i szerokości
2 km przepływa Łyna. Brzegi jeziora ze wszystkich stron pokrywają lasy. Jego wody
były w okresie PRL-u pilnie strzeżonym obiektem wojskowym, ponieważ nad jego
wschodnimi brzegami znajdował się chroniony i ogrodzony 50-kilometrową siatką
ośrodek wypoczynkowy ówczesnych władz. Do lasów wokół i na wody Jeziora Łańskiego wstęp mieli tylko uprzywilejowani goście. Znajdowały się tu popularne tereny
łowieckie najwyższych członków PZPR-u. Na polowania zapraszano przedstawicieli
władz komunistycznych innych krajów. W czasach rozkwitu ośrodka rządowego wysiedlono nawet ludność z nadjeziornych wsi Łańsk i Orzechowo, które po wcieleniu do „rezerwatu” całkowicie zalesiono. Do północno-wschodnich brzegów Jeziora
Łańskiego przylega rezerwat Warmiński Las, największy w całej Puszczy Napiwodzko-Ramuckiej, chroniący piękny i dziki obszar lasów w dolinie Łyny i w rynnach zarastających jezior.
Na zachód od rynny Jeziora Łańskiego leży nieco mniejsze Jezioro Pluszne o długości 9 km i szerokości 2 km. Ma bardziej urozmaiconą linię brzegową. Na jeziorze
znajduje się 4-hektarowa zalesiona wyspa – popularny cel wypraw kajakowych i rowerem wodnym. W południowej części akwenu w wody jeziora wrzyna się głęboko duży
półwysep. Brzegi Jeziora Plusznego nie zostały wyludnione. Wieś Pluski na wschodnim brzegu jest dzisiaj kameralnym letniskiem. Na wysokim brzegu znajduje się tutaj
duży obiekt hotelowy o wysokim standardzie z parkiem wodnym.
Po czasach, kiedy część obszaru puszczy była ogrodzona i niedostępna, pozostały
bezludne brzegi Jeziora Łańskiego oraz doskonale utrzymana sieć asfaltowych dróg
pośród lasów. Dzisiaj to wspaniałe trasy na wycieczki rowerowe. Planowanie wycieczek ułatwia sieć prawie 80 km rowerowych szlaków turystycznych wytyczonych leśnymi drogami przez gminę Stawiguda (opis szlaków: www.stawiguda.com.pl, www.
olsztynek.pl). Do Puszczy Napiwodzko-Ramuckiej można dojechać rowerem bezpośrednio z centrum Olsztyna. Najpierw ścieżkami rowerowymi wzdłuż al. Warszawskiej, al. Obrońców Tobruku i al. gen. Sikorskiego do osiedla Jaroty. Tutaj nieopodal
pętli autobusowej Jaroty przy ul. Wilczyńskiego zaczynają się dwa szlaki rowerowe
prowadzące do puszczy: zielony i żółty. Zielony szlak rowerowy o długości 30 km należy do sieci szlaków gminy Stawiguda. Prowadzi początkowo do wsi Bartąg nad Łyną.
376
Olsztyn
W Gągławkach wprowadza kolarzy w ostępy puszczańskie pomiędzy jeziorami Plusznym a Łańskim. Ostatni etap prowadzi przez Pluski do Stawigudy.
Żółty rowerowy szlak PTTK prowadzi drogą 598 do oddalonej o 27 km na południe od Olsztyna wsi Zgniłocha. Trzeba jednak opuścić żółty szlak w leżącej 7 km
bliżej wsi Butryny i pojechać na zachód w kierunku wsi Stara Kaletka i brzegów Jeziora Łańskiego zielonym szlakiem rowerowym. Nad jeziorem w rejonie półwyspu Lalka, gdzie znajduje się ośrodek Kancelarii URM, rowerowy szlak spotyka zielony szlak
pieszy PTTK Do Źródeł Łyny (rozpoczyna się on przy Wysokiej Bramie w Olsztynie).
Oba zielone szlaki biegną przez mniej więcej 3 km razem. Po ich rozejściu się trzeba
jechać dalej drogą za znakami zielonego szlaku pieszego do wsi Kurki nad Łyną. Tu
znajduje się węzeł szlaków rowerowych gminy Stawiguda. Stąd dotrzeć można nad
jezioro Maróz, gdzie w Swaderkach znajduje się Gospodarstwo Rybackie Szwaderki,
w którym można kupić świeżą lub wędzoną rybę, a także skorzystać z oferty smażalni. W okolicach Swaderek pomiędzy Jeziorem Plusznym a Marozem zlokalizowane
są największe węzły rowerowych szlaków. Z jednego z nich na południowym krańcu
jeziora Plusznego można dojechać żółtym rowerowym szlakiem do Olsztynka. To jedno z miast należących do światowego stowarzyszenia Cittaslow, zrzeszającego miasta,
gdzie „wolniej płynie czas”. W centrum zachowały się fragmenty murów, gotycki zamek krzyżacki, dawny kościół ewangelicki (obecnie muzeum) i okazały ratusz z okresu
międzywojennego. W niewielkim domu obok kościoła urodził się w 1764 r. Krzysztof
Celestyn Mrongowiusz – kaznodzieja i krzewiciel polskości na terenach Warmii pod
zaborem pruskim. Poza centrum znajduje się Muzeum Budownictwa Ludowego, gdzie
zgromadzono 40 zabytków architektury wiejskiej z Mazur, Warmii i Powiśla.
Opisany wyżej żółty szlak rowerowy z Olsztyna jest jedną z dróg wyjazdowych
z miasta w kierunku wschodniej części Puszczy Napiwodzko-Ramuckiej w okolice położonego nad jeziorem Kalwa Pasymia. Trzeba jednak opuścić szlak na 12. kilometrze
i skierować się drogą do położonej 4 km na wschód Nowej Wsi. Stąd czerwony szlak rowerowy prowadzi do wsi Łajs nad jeziorem Kośno, a z tego miejsca leśną drogą dojechać
można do Tylkowa i dalej pomarańczowym szlakiem gminnym do Pasymia. W centrum
miasta rozciąga się obszerny i pustawy Rynek; większość jego zabudowy nie przetrwała
ostatniej wojny. Zachował się neogotycki ratusz z połowy XIX w. W sąsiedztwie znajduje
się także neogotycki kościół Najświętszego Serca Pana Jezusa wybudowany w 1876 r.
Najcenniejszym zabytkiem miasta jest gotycki kościół z końca XIV w., wzniesiony jako
katolicki, lecz od XVI w. użytkowany przez protestantów. Wewnątrz można podziwiać
cenne wyposażenie: gotyckie ławy kościelne z XV w., manierystyczny ołtarz i ambonę
377
z 2. poł. XVII w. oraz organy z 1705 r. wykonane w znanym warsztacie Josuy Mosengela
w Królewcu. Przy kościele wznosi się budynek plebanii, w którym w lutym 1807 r. przez
kilka dni przebywał Napoleon podczas postoju 60-tysięcznej armii. Wokół miasta leży
kilkanaście dużych jezior. Do największych należą: Sasek Wielki, Leleskie, Gromskie,
Kalwa, Serwent, Małszewskie i Kośno. Zagubione w lasach jezioro Kośno chroni rezerwat krajobrazowy. Okolice Pasymia można poznać dzięki krótkim gminnym okrężnym
szlakom rowerowym.
Położone na wschód i północny wschód od Olsztyna tereny, choć nie są w większości pokryte lasami, oferują turyście wspaniałe dzikie krajobrazy. To obszar o urozmaiconej polodowcowej rzeźbie, pofałdowany morenowymi wzniesieniami, pośród
których leżą doliny Kośnej, Pisy Warmińskiej i Wadągu oraz jeziora. Tutaj czas zatrzymał się kilkadziesiąt lat temu. Drogi, wsie, wiejskie kościoły i kaplice tworzą niezwykły klimat dawnej Warmii. Wystarczy zjechać z głównej drogi, żeby zagłębić się
w ten niezwykły świat. Nawet w Barczewie czy położonym dalej na wschód Biskupcu,
gdzie widać największe zmiany i wiele nowych budynków, wyczuwa się specyficzny,
nostalgiczny nastrój. Ten warmiński żywy skansen ma w sobie niesamowity urok
i naprawdę chciałoby się, żeby tak zostało już na zawsze. Nic więc dziwnego, że doskonale rozwija się turystyka wiejska, a jako że ma ona coraz więcej zwolenników,
władze okolicznych gmin robią wszystko, aby turyści czuli się tu świetnie i chcieli
bywać częściej. Służy temu sieć szlaków rowerowych, których pętle otaczają Barczewo i Biskupiec. Osiem szlaków swym rozplanowaniem przypomina dwa kwiaty
o różnokolorowych płatkach. Do sieci tych szlaków można dojechać samochodem
lub pociągiem z Olsztyna. Jednym z ciekawszych szlaków okrężnych zaczynających
się w Barczewie jest czerwony szlak Barczewo–Ramsowo–jezioro Dadaj–Wipsowo–
Barczewo. Barczewo otrzymało swą nazwę na cześć ks. Walentego Barczewskiego,
propagatora polskości Warmii w zaborze pruskim. W 1877 r. urodził się tutaj Feliks
Nowowiejski, kompozytor, twórca melodii Roty do słów Marii Konopnickiej. W Barczewie zachował się zespół zabytkowej zabudowy z końca XIX i początku XX w.:
ratusz, kamieniczki, synagoga (jedyna zachowana na Warmii). W gotyckim kościele
św. Andrzeja z XIV w. z barokowym wystrojem wnętrza znajduje się manierystyczny
marmurowy nagrobek Batorych z 1598 r. dłuta Wilhelma van der Blocke. W mieście
zachował się jeszcze drugi gotycki kościół św.św. Anny i Szczepana z wyposażeniem
neogotyckim.
W Ramsowie, sennej mazurskiej wsi, znajduje się ceglany kościół św.św.
Andrzeja i Rocha wybudowany w 1730 r. z niezwykle cennym oryginalnym XVIII-
378
Olsztyn
-wiecznym wyposażeniem. Jezioro Dadaj należy do największych i najgłębszych
na Pojezierzu Olsztyńskim; ma 8,5 km długości i bardzo urozmaiconą linię brzegową. Jest doskonałym akwenem do uprawiania sportów wodnych. Na wschód
od osady Dadaj w wody jeziora wrzyna się długi i szeroki półwysep, na którego
cyplu znajduje się prehistoryczne grodzisko staropruskie. Przy zachodnich brzegach leży Duży Ostrów – 10-hektarowa wyspa połączona z brzegiem mostem.
Z Olsztyna na wschód prowadzi czarny szlak rowerowy do Giław i Gąsiorowa.
Jego początek zlokalizowany jest w okolicach pętli autobusowej przy ul. Piłsudskiego przy granicy miasta ze wsią Ostrzeszewo. Na jego trasie znajduje się sanktuarium
Krzyża Świętego w gotyckim kościele malowniczo położonym nad Jeziorem Klebarskim w Klebarku Wielkim i akwedukt z początku XX w. na skrzyżowaniu kanałów
Wiktorii i Elżbiety w Silicach nad Jeziorem Silickim. W Patrykach i Giławach szlak
spotyka szlaki rowerowe gminy Purda. Z Silic i Prejłowa można przejechać lokalnymi drogami do Mokin i Jedzbarka, gdzie dochodzą szlaki rowerowe z Barczewa.
Garść informacji
Olsztyńskie Centrum Informacji Turystycznej pl. Wolności 2/3, tel. 89 527 24 96.
Oficjalny portal miejski www.olsztyn.eu.
Sposoby na spędzenie wolnego czasu w Olsztynie www.aktywnie.olsztyn.eu.
Teatr im. Stefana Jaracza 1 Maja 4, tel. 89 527 59 58, www.teatr.olsztyn.pl.
Olsztyński Teatr Lalek Głowackiego 17, tel. 89 538 70 30, www.teatrlalek.olsztyn.pl.
Warmińsko-Mazurska Filharmonia im. Feliksa Nowowiejskiego Kościuszki 39,
tel. 89 527 51 75, www.filharmonia.olsztyn.pl.
Szczecin
Szczecin to stolica województwa zachodniopomorskiego, największe z omówionych w tym przewodniku miast. Malowniczo położony pośród rozlewisk Doliny
Dolnej Odry jest jednym z największych portów i ośrodków przemysłowych w rejonie Bałtyku, a zarazem jednym z dużych polskich miast doskonale nadających się na
wakacje. Szczecin, chcąc przyciągnąć turystów i podkreślać wielowiekowe związki
z wodą, reklamuje się jako „Pływający Ogród”.
Szczecin należy do miast, które zostały poważnie zniszczone w wyniku bombardowań, a następnie w trakcie bitwy o przełamanie Wału Pomorskiego. Większą
część znajdujących się na jego terenie maszyn i urządzeń, a także infrastruktury
przemysłowej wywieziono jako zdobycz wojenną do Związku Radzieckiego. Odbudowa miasta po wszystkich zniszczeniach wojennych i powojennych grabieżach trwa
do dzisiaj.
Szczecin w 1478 r. został stolicą zjednoczonych przez księcia Bogusława X ziem
Pomorza Zachodniego. Książę, ożeniony z Anną Jagiellonką, starał się mądrze kierować swoją polityką, uniezależniając się od wpływu Brandenburgii i Polski. Do 1637 r.
księstwem władała pomorska dynastia Gryfitów. Śmierć ostatniego z dynastii książąt
pomorskich przypadła na okres wojny trzydziestoletniej. W 1648 r. Szczecin wraz
z ziemiami tzw. Pomorza Przedniego znalazł się pod rządami Szwecji i nazywany był
przez kolejne 80 lat Pomorzem Szwedzkim. W 1721 r. znaczny obszar Pomorza wraz
ze Szczecinem na mocy ustaleń traktatu pokojowego kończącego III wojnę północną
znalazł się w granicach Królestwa Prus, a 224 lata później w lipcu 1945 r. Szczecin
został oficjalnie przekazany władzom polskim. W ten sposób obszar dawnego księstwa zachodniopomorskiego przecina dzisiaj granica polsko-niemiecka, a Szczecin
jest największą polską aglomeracją przygraniczną; granicę polsko-niemiecką można
przekroczyć zaledwie 15 km od centrum miasta.
Zabytkowy zespół urbanistyczny Śródmieścia został w czasie wojny zniszczony
w 70 %. Cegły ze zniszczonych budynków wykorzystano do odbudowy powojennej
Warszawy. Do dzisiaj w miejscach kamienic, zespołów budynków i gmachów użyteczności publicznej, których nie odbudowano, znajdują się zieleńce, skwery, aleje i parki. Już przed wojną w mieście tereny zielone stanowiły znaczną część powierzchni. Po stworzeniu kolejnych Szczecin stał się jednym z najbardziej zielonych
miast Polski.
382
Szczecin
Spacerowo
Najstarsza część miasta, położona na wysokim brzegu Odry, skupia się wokół
Zamku Książąt Pomorskich oraz Rynku Starego (Siennego) i Rynku Nowego. Odbudowany i odrestaurowany w stylu nawiązującym do renesansowego pierwowzoru
zespół jest siedzibą instytucji kulturalnych: muzeum, teatru i kina. Tutaj znajduje
się Centrum Informacji Kulturalnej i Turystycznej. Nad kompleksem zamkowym
dominują trzy wieże: Więzienna, Zegarowa i Dzwonów. Na hełmie wieży Dzwonów
na wysokości 34 m znajduje się punkt widokowy. Można stąd zobaczyć całe centrum
miasta z jego najbardziej charakterystycznymi punktami. W sąsiedztwie przy rozjazdach Trasy Zamkowej, głównej arterii komunikacyjnej centrum, zachowała się
baszta Siedmiu Płaszczy (Panieńska), niegdyś jeden z elementów XIV-wiecznych
murów miejskich.
Rynek Stary i Nowy leżą na południe od zamku. Do najciekawszych zabytków
należy staromiejski ratusz, który w czasie powojennej odbudowy poddano częściowej regotyzacji. W stronę Rynku Nowego zwrócony jest fasadą z podcieniem i barokowym szczytem wolutowym, a do Rynku Siennego elewacją gotycką, którą ozdabia
charakterystyczny ażurowy szczyt. W ratuszu ma swoją siedzibę Muzeum Historii
Szczecina, oddział Muzeum Narodowego. Można tu zobaczyć między innymi wizerunki dawnego miasta utrwalone przez malarzy i fotografów. W zespole zabudowy
świeckiej wyróżnia się kamienica Loitzów z XVI w., dzisiaj szkoła plastyczna, jak
również kilka odrestaurowanych manierystycznych i barokowych kamienic.
Architekturę sakralną najstarszej części reprezentują dwie gotyckie świątynie:
kościół św. Jana Ewangelisty i katedra św. Jakuba. Kościół św. Jana Ewangelisty
wznosi się malowniczo w pobliżu nabrzeża Odry; w średniowieczu był to południowo-wschodni narożnik murów obronnych miasta, co dzisiaj trudno sobie wyobrazić.
Świątynia zbudowana w XIV w. stanowiła część klasztoru Franciszkanów. Kościół
szczęśliwie przetrwał II wojnę światową, choć pociski i bomby rozbiły w proch sąsiadującą z budynkiem gęstą zabudowę. W gotyckim wnętrzu zachowały się cenne
polichromie z XV i XVI w. oraz średniowieczne detale architektoniczne. Co ciekawe,
w wyniku ostatnich badań więźby dachowej ustalono, że pochodzi ona z drzew rosnących w okolicy w 2. poł. XIV w. Niedaleko kościoła wznoszą się dwa budynki urzę-
383
dów szczecińskiego magistratu: starszy, zbudowany w stylu neogotyckim w 1879 r.
Czerwony Ratusz i nowszy, wzniesiony w stylu neorenesansowym w 1902 r. z charakterystyczną 70-metrową wieżą. Pierwszy z nich mieści biura urzędów morskich,
a drugi jest siedzibą Pomorskiej Akademii Medycznej.
Na terenie Starego Miasta wojenną pożogę przetrwały okolice dzisiejszego
pl. Orła Białego i ul. Staromłyńskiej. Przy placu z widokiem na katedrę św. Jakuba zachował się zespół miejskiej zabudowy z XIX w. Najcenniejsze są pałace Pod
Globusem, Joński i Klasycystyczny oraz elementy małej architektury: rzeźba Flory
i fontanna Orła Białego.
Położona dawniej pośród gęstej zabudowy katedra obecnie wznosi się pośród
dużego placu w sąsiedztwie szerokiej al. kard. Stefana Wyszyńskiego. Najlepiej prezentuje się z kładki przerzuconej nad tą arterią komunikacyjną. Monumentalny trójnawowy kościół pochodzi z XIV w. Ciekawostką jego konstrukcji jest często stosowane na Pomorzu umieszczenie przypór we wnętrzu, a nie na zewnętrznych ścianach.
Była to charakterystyczna cecha budowli wznoszonych przez działającego na tym
terenie architekta i budowniczego Heinricha Brunsberga. Potężna czworoboczna
wieża z hełmem mierzy 110 m, górując nad miastem. Kościół został odbudowany po
II wojnie światowej. Wyposażenie wnętrza, pochodzące z mniejszych, często zniszczonych działaniami wojennymi kościołów w okolicach Szczecina, to swoisty zbiór
sztuki sakralnej. Znajdują się tu w kaplicach między innymi cenne tryptyki gotyckie
z kościołów w Chojnie, Nowym Objezierzu i Ciećmierzu, zbiór XVII- i XVIII-wiecznych epitafiów, a ponadto figury i obrazy. Na wieży katedry znajduje się punkt widokowy, który pozwala spojrzeć na Szczecin niejako od środka. Widać stąd doskonale
całe Śródmieście.
Cenny jest położony na Wałach Chrobrego na północ od Zamku Książąt Pomorskich zespół reprezentacyjnej zabudowy z przełomu XIX i XX w. Tworzą go
monumentalne budynki Wyższej Szkoły Morskiej, Muzeum Narodowego i Urzędu Wojewódzkiego. Wzniesiono je na wysokim brzegu Odry na miejscu rozebranych XVIII-wiecznych umocnień. Zabudowę otaczają piękne aleje i promenada
z tarasami widokowymi na Odrę oraz tereny zielone połączone parkiem Stefana
Żeromskiego, drugim co do wielkości parkiem miejskim Szczecina. Przed frontonem Muzeum Narodowego w środkowej części kompleksu znajduje się rzeźba
Herkulesa walczącego z centaurem. W zbiorach muzeum zgromadzono eksponaty sztuki obcej i polskiej. Do najcenniejszych należą: zespół klejnotów i strojów książąt pomorskich oraz Niedźwiadek Szczęścia – bursztynowa neolityczna
384
Szczecin
figurka, odnaleziona w pokładach torfu nieopodal Słupska w XIX w. Przy Trasie
Zamkowej niedaleko kompleksu budynków na Wałach Chrobrego wznosi się gotycki salowy kościół św.św. Piotra i Pawła z XV w. zbudowany, podobnie jak katedra, przez Heinricha Brunsberga w charakterystycznym dla niego stylu. Pomiędzy znajdującymi się wewnątrz przyporami umieszczone są kaplice. We wnętrzu
podziwiać można renesansowe polichromie ścian i barokowe stropu oraz gotycki
tryptyk. Fasada z neogotyckim szczytem schodkowym otwiera się na przestrzeń
pl. Solidarności. Po południowej stronie Trasy Zamkowej naprzeciwko kościoła
znajduje się pl. Mariacki, na którym zachowały się domki profesorskie z XV w.,
pochodzące z otoczenia kolegiaty NMP, opuszczonej i rozebranej przez władze
Szczecina w 1. poł. XIX w. Ta część Szczecina zmienia się dość dynamicznie również w ostatnich latach. Niezmiennym jej elementem, oprócz gotyckiego kościoła
i zespołu domków, jest barokowa XVIII-wieczna brama Hołdu Pruskiego, pozostałość dawnych fortyfikacji. W 1990 r. w jej sąsiedztwie, na pasie zieleni oddzielającym jezdnie Trasy Zamkowej ustawiono maszty zdemontowane ze statku
SS Kapitan K. Maciejewicz, swoisty pomnik marynarza. Przed wojną w tym miejscu wznosił się Teatr Miejski. Plac Solidarności też zmieni w 2014 r. swój wygląd,
po tym jak powstanie pod nim Muzeum Przełomów, a na powierzchni pojawi się
pomnik Anioła Wolności. Podobnie w latach 2011–2012 zmieniła się nie do poznania przestrzeń pasa rozdzielającego jezdnie pl. Żołnierza Polskiego. Powstał
tu reprezentacyjny miejski deptak, al. Kwiatowa; wejście na niego otwiera od
strony bramy Hołdu Pruskiego ogromny zegar słoneczny. Promenadą dojść można do dużego skrzyżowania, gdzie niegdyś znajdował się bastion w narożniku
miejskich fortyfikacji. Dzisiaj linią dawnych umocnień biegną szerokie miejskie
aleje. W miejscu, gdzie al. Niepodległości przechodzi w al. 3 Maja, znajduje się
druga z zachowanych miejskich bram, Portowa. Po jej północno-zachodniej stronie leży obszerny pl. Zwycięstwa, należący już do nowszej części Szczecina, której
budowę rozpoczęto w połowie XIX w. Pośród kilku zachowanych eklektycznych
kamienic wznoszą się tu dwa kościoły: Najświętszego Serca Jezusa i garnizonowy św. Jana Chrzciciela, zbudowane według całkiem odmiennych koncepcji architektonicznych na początku XX w. Od placu rozchodzą się promieniście ulice
Nowego Miasta. Szczecin w 2. poł. XIX w. powstawał według urbanistycznej koncepcji gwieździstego układu ulic. Plac Grunwaldzki o średnicy 150 m był sercem
tej miejskiej koncepcji. Prawdopodobnie inspiracją dla urbanistów ze Szczecina
był paryski pl. Gwiazdy, tylko w mniejszej skali, gdyż w Szczecinie na ogrom-
385
nym placu zbiega się osiem ulic, a nie dwanaście jak w Paryżu. Plac Grunwaldzki
znajduje się w centrum największej siatki rozgałęzionego zespołu ulic Nowego
Miasta. Jej zasięg obejmuje dwa kolejne place: Odrodzenia i Sprzymierzonych,
od których rozchodzi się odpowiednio pięć i sześć ulic. Takich gwiazd na Nowym
Mieście jest siedem. Gwieździsty charakter podkreśla, jak zauważono niedawno,
podobieństwo trzech głównych placów, Grunwaldzkiego, Odrodzenia i Szarych
Szeregów, rozmieszczonych jeden za drugim na osi wschód–zachód, do gwiazd
w tzw. Pasie Oriona. Czy rzeczywiście był to świadomy zamysł urbanistów, prawdopodobnie się nie dowiemy. Gwieździsty układ rozplanowania łączy się z klasycznym systemem siatki prostopadłych i równoległych ulic. Główne ciągi komunikacyjne Nowego Miasta to szerokie, reprezentacyjne miejskie trakty z pasami
zieleni rozdzielającymi jezdnie oraz szpalerami drzew. Porządek urbanistyczny
szedł w parze z porządkiem architektonicznym. Pierzeje ulic zabudowane są
zespołami kamienic powstających na przestrzeni kilkudziesięciu lat. Mają bardzo różnorodne fasady, zaprojektowane w różnych stylach z końca XIX i 1. poł.
XX w., ale wszystkie mają tę samą wysokość. Jedynie w narożnikach domy są
wyższe, a to dzięki nadbudowom, najczęściej w formie wież. Szkoda, że część
tego zespołu miejskiego przepadła bezpowrotnie w czasie II wojny światowej. Całość jeszcze dzisiaj wywiera naprawdę ogromne wrażenie. Urbaniści projektujący
miasto chcieli podkreślić wielkomiejski charakter pomorskiej stolicy, która miała
dorównywać Berlinowi.
Dzięki remontom kamienic i ulic stopniowo przywraca się blask tej części
Szczecina. Za przykład niech posłuży zrewitalizowany deptak na ul. Księcia Bogusława X. Ławeczki, nowe stylizowane latarnie, stoliki i parasole wystawione przed kawiarniami i restauracjami zapraszają do spaceru. Najpiękniejsza na Nowym Mieście
jest jednak al. Jana Pawła II. Reprezentacyjne miejskie bulwary łączą pl. Żołnierza
Polskiego w północno-wschodnim narożniku Starego Miasta z zespołem budynków
Urzędu Miasta. Na ich bieg nanizane są dwa place: Lotników i Grunwaldzki. Szeroka, dwujezdniowa aleja, wysadzana szpalerem drzew i krzewów, które oddzielają
ulicę od położonego w środku traktu pieszego, idealnie nadaje się na spacery. Od
pl. Grunwaldzkiego prowadzi tędy również ścieżka rowerowa. Spacery bulwarami
nie kończą się przy zespole budynków magistratu, ponieważ przejazdy w bocznych
budynkach otwierają drogę ku Jasnym Błoniom, ogromnemu placowi o charakterze
parku otoczonemu szpalerami stuletnich platanów. Plac nosi imię Jana Pawła II na
pamiątkę pontyfikatu i mszy, która tu właśnie się odbyła podczas papieskiej piel-
386
Szczecin
grzymki do ojczyzny w 1987 r. Jasne Błonia to początek zielonego korytarza sięgającego poprzez park Kasprowicza i Las Arkoński do Puszczy Wkrzańskiej leżącej na
północy lewobrzeżnego Szczecina. Na otwartej trawiastej przestrzeni Jasnych Błoni
wznosi się pomnik papieża Jana Pawła II, a nieco dalej na zielonym łączniku z parkiem Kasprowicza monumentalny pomnik Czynu Polaków. Park Kasprowicza powstał na zboczach Doliny Niemierzyńskiej, przez co ma bardzo urozmaiconą rzeźbę
terenu. W jego dolnej części znajdują się stawy. nad większym o nazwie Rusałka
znajduje się amfiteatr – miejsce koncertów i imprez muzycznych. Park sąsiaduje
z terenami dawnego cmentarza przekształconego w Ogród Dendrologiczny im. Stefana Kownasa. Na południowym krańcu parku Kasprowicza od kilku lat znowu cieszy oko wyremontowany Ogród Różany. Odtworzono jego wygląd z lat 30. XX w.,
a jego główną atrakcją poza roślinami jest Ptasia fontanna. W ogrodzie nie tylko
można podziwiać kilkadziesiąt gatunków róż, które kwitną w różnym okresie sezonu
letniego, ale też egzotyczne drzewa.
Interesującą propozycją zwiedzania Szczecina jest wycieczka kanałami portowymi w odnogach Odry. Można podczas niej zobaczyć raz jeszcze zabudowę Starego
Miasta i Wałów Chrobrego z wody lub też zajrzeć w zakamarki portowe, na nabrzeża
i wyspy na Odrze. Tereny te poza portem są jeszcze zaniedbane, ale władze planują
ich rewitalizację i stworzenie „szczecińskiej Wenecji”.
Jedną z ciekawszych propozycji turystycznych jest zwiedzanie dawnych
szczecińskich schronów przeciwlotniczych znajdujących się w kompleksie dworca kolejowego Szczecin Główny. Atrakcję tę udostępniają Szczecińskie Podziemne Trasy Turystyczne (www.schron.szczecin.pl). W wakacyjne niedziele z Dworca Głównego można wyruszyć na zwiedzanie Szczecina zabytkowym tramwajem.
Amatorzy trunków z pewnością zechcą zwiedzić piwnice, gdzie dojrzewa starka
– jeden ze szlachetnych gatunków polskich wódek; zwiedzanie w grupach można
połączyć z degustacją.
Szczecin to rozległe miasto, w którego wielu dzielnicach i osiedlach z dala od
centrum zachowała się dawna zabudowa i cenne zabytki. Jednym z takich miejsc
jest Szczecin-Dąbie położony na prawym brzegu rozlewisk Odry u południowych
brzegów jeziora Dąbie. Było to kiedyś osobne miasto i zachował się tu dawny miejski układ ulic oraz XIII-wieczny mur obronny. Większość zabudowy to współczesne
bloki, ale w centrum Dąbia wznosi się monumentalny kościół Wniebowzięcia NMP
z XV w. i wysoką, 75-metrową wieżą z 2. poł. XIX w. W dawnym porcie nad jeziorem znajduje się między innymi przystań Harcerskiego Ośrodka Morskiego. Na za-
387
chód od przystani leży zadbana miejska plaża. W Szczecinie-Gocławiu na Wzgórzach
Warszewskich nad Odrą wznosi się pośród drzew kamienna, przysadzista wieża Bismarcka z 1912 r. Była to niegdyś wieża widokowa, dzisiaj popada w ruinę. W większości osiedli położonych na obrzeżach miasta zachowały się zabytkowe kościoły.
Najciekawsze, XV-wieczne, wykonane z ciosów kamiennych wznoszą się w Szczecinie-Bezrzeczu i Szczecinie-Pomorzanach. W Szczecinie-Płoni można podziwiać kościół o konstrukcji ryglowej.
Kulturalnie
Oferta kulturalna stolicy województwa zachodniopomorskiego jest niezwykle
bogata. Teatry, filharmonia, muzea i inne ośrodki kultury dbają o różnorodność
wydarzeń i imprez związanych z kulturą. Co ciekawe, w kamienicy przy wylocie
al. Wojska Polskiego w pl. Zwycięstwa znajduje się najstarsze w Polsce kino Pionier, uruchomione w 1909 r. Takich miejsc już niestety nie ma wiele. Zastąpiły
je bezduszne i przesiąknięte zapachem prażonej kukurydzy multipleksy. Cieszy
fakt, że choć teatry wciąż mają się dobrze. W Szczecinie możemy przebierać w ich
ofercie. Teatry Polski i Współczesny zapraszają na inscenizacje klasyków i współczesnych dramaturgów. Teatr Mały, jedna ze scen Teatru Współczesnego, prezentuje spektakle kameralne, monodramy i jednoaktówki. Artystycznym eksperymentem na pograniczu teatru, muzyki i innych sztuk zajmuje się Teatr Kana. Jest też
w Szczecinie Teatr Lalek Pleciuga, w którego repertuarze znajdują się nie tylko
przedstawienia dla dzieci. Melomani mogą wybierać spośród propozycji koncertów i przedstawień muzycznych w filharmonii i operze. Przez cały rok w Szczecinie
odbywają się liczne imprezy kulturalne i masowe. Do najciekawszych imprez kulturalnych należą: organizowany od 1966 r. Ogólnopolski Przegląd Teatrów Małych
Form „Kontrapunkt”, Festiwal Teatrów Niezależnych „Pro-Contra”, Międzynarodowy Konkurs Baletowy „O Złote Pointy”, Międzynarodowy Festiwal Artystów Ulicy „Spoiwa Kultury” oraz Szczeciński Festiwal Muzyki Dawnej. Największą liczbę
turystów przyciągają organizowane w czerwcu Dni Morza. Inne imprezy masowe
to Tydzień Kresowy „Kaziuki”, Dni Odry i Jarmark Jakubowy.
388
Szczecin
Wycieczkowo
Szczecin jest położony na terenach o bardzo zróżnicowanym krajobrazie. Miasto
otaczają dzikie rozlewiska dolnej Odry, Wzniesienia Szczecińskie i Wzgórza Bukowe.
Wokół szumią trzy duże kompleksy lasów: Puszcza Wkrzańska, Bukowa i Goleniowska, w administracyjnej granicy miasta leży jezioro Dąbie, czwarte pod względem
powierzchni jezioro w Polsce. Poprzez kanały i odnogi Odry żeglarze mogą wypłynąć
na wody Zalewu Szczecińskiego. To wspaniałe tereny rekreacyjne dla mieszkańców
miasta, a coraz częściej także dla turystów.
Szlaki piesze i rowerowe oraz stanice żeglarskie przyciągają tu co roku coraz
większą liczbę gości.
Lasy miejskie, Odra i jezioro Dąbie to symbole rekreacji w Szczecinie. Nic
dziwnego, że logo miasta jest zielono-błękitne. Miejskie lasy to popularne ośrodki weekendowego wypoczynku mieszkańców Szczecina. Tereny leśne otaczają
miasto ze wszystkich stron. W północnej części leżą Las Arkoński i las Głębokie,
w północno-wschodniej park leśny Mścięcino, na prawym brzegu doliny Odry
(Prawobrzeże) na południu parki leśne Zdroje i Klęskowo, a park leśny Dąbie na
północy.
Lasy Arkoński i Głębokie znajdują się na terenie Puszczy Wkrzańskiej
rozciągającej się pomiędzy Szczecinem a Zalewem Szczecińskim. To równinny
obszar wydmowy, porośnięty głównie lasami sosnowymi z domieszką buków
i dębów. Na terenach podmokłych występuje olsza i brzoza, a na torfowiskach
brzozy omszone. Oba leżące na terenie Szczecina zespoły miejskich lasów to tereny rekreacyjne usytuowane blisko centrum miasta. Można tam dojechać komunikacją miejską autobusową i tramwajową. Przy pętlach komunikacji znajdują się węzły i początki szlaków turystycznych; są to trasy spacerowe i dalsze
wycieczkowe.
Do obu parków leśnych można z centrum miasta dojechać także ścieżkami
rowerowymi. Do Lasu Arkońskiego z centrum jedziemy najpierw Trasą Zamkową, pl. Żołnierza Polskiego i al. Jana Pawła II, a później wzdłuż Jasnych Błoni
parkiem Kasprowicza i ul. Juliana Fałata. Z Jasnych Błoni można też przejechać
389
obok pomnika Czynu Polaków w kierunku mostka w parku Kasprowicza i dalej
po przecięciu ul. Słowackiego dojeżdżamy ul. Zapańskiego do ul. Niemierzyńskiej.
Stąd ciągiem ulic Niemierzyńskiej i Arkońskiej dojechać można wygodnie ścieżką
rowerową do pętli tramwajowej Las Arkoński z węzłem szlaków. Do pętli Głębokie
prowadzi ta sama trasa, ale od pętli Las Arkoński trzeba pojechać dalej ul. Arkońską do al. Wojska Polskiego i tam wjechać na ścieżkę rowerową prowadzącą wzdłuż
tej ulicy.
Na terenach Lasu Arkońskiego i lasu Głębokie leżą zagospodarowane miejsca do organizacji pikników i imprez masowych. W Lesie Arkońskim trwa przedłużająca się przebudowa popularnego kąpieliska Arkonka, którego oddanie do
użytku przewiduje się w sezonie letnim 2014 r. Będzie to zespół kilku odkrytych
basenów wraz z urządzeniami rekreacyjnymi, zjeżdżalniami wodnymi, placem
zabaw itp. We wschodniej części lasu znajduje się kompleks Szczecin-Gubałówka, gdzie zimą wyciągi obsługują dwie trasy narciarskie i stok snowboardowy;
czeka tu także tor saneczkowy i lodowisko.
Pofałdowany teren obu parków leśnych urozmaicają liczne jeziora i potoczki.
Największym jest rynnowe Jezioro Głębokie, nad którego wschodnim brzegiem rozłożyło się leśne osiedle o tej samej nazwie. Znaczna część willowej zabudowy pochodzi jeszcze sprzed wojny. Nad jeziorem znajduje się jedno ze szczecińskich kąpielisk
z wypożyczalnią sprzętu pływającego oraz parkiem linowym. Okrąża je 6-kilometrowa aleja spacerowa, którą można pokonać pieszo lub na rowerze.
Na pętli Las Arkoński znajdują się początki czterech szlaków pieszych: czerwonego Ścieżkami Dzików (15 km), niebieskiego Warszewskiego (8 km), zielonego
Przez Las Arkoński i Wzgórza Warszewskie (15 km) i żółtego (9 km). Ten ostatni wiedzie przez wzgórza i wąwozy Lasu Arkońskiego, a następnie prowadzi do pętli tramwajowej Głębokie. Tam rozpoczynają bieg trzy szlaki piesze: wspomniany żółty, niebieski Szlak Pokoju (12 km) i czerwony Puszczy Wkrzańskiej (45 km). Dwa pierwsze
oprowadzają głównie po obu miejskich zespołach lasów; do tej lokalnej sieci na tzw.
Polanie Harcerskiej dołącza jeszcze krótki, 4,5-kilometrowy szlak czarny, wiodący
do pętli autobusowej w Szczecinie-Warszewie, gdzie z kolei ma swój początek szlak
żółty biegnący przez Wzgórza Warszewskie do pętli tramwajowej Szczecin-Gocław.
Jedyny długodystansowy szlak czerwony (Puszczy Wkrzańskiej) nazywany też
Szlakiem im. Stefana „Taty” Kaczmarka prowadzi w głąb leśnych ostępów i łączy
Szczecin z Trzebieżą. Po drodze mija rezerwat Świdwie obejmujący około 900 ha
podmokłego lasu i łąk – największy tego typu obszar na terenie Równiny Wkrzań-
390
Szczecin
skiej. Zarastające jezioro Świdwie i jego sąsiedztwo to ostoja ptactwa wodnego i błotnego. Gniazdują tu żurawie, łabędzie nieme, gęsi gęgawy i bąki, a w czasie przelotów
zatrzymuje się tu wiele innych gatunków ptactwa.
Przez całą Puszczę Wkrzańską można też przejechać ze Szczecina międzynarodowym szlakiem rowerowym R-66, który zaczyna się przy Zamku Książąt Pomorskich, a dalej prowadzi przez Tanowo, Jasienicę i Trzebież do Nowego Warpna.
Trzebież to wieś rybacka i ośrodek letniskowy na zachodnim brzegu Zalewu Szczecińskiego. Plaże nad Zalewem Szczecińskim przypominają nieco wybrzeże Bałtyku.
Trzebież zabudową przypomina miasteczko. Miejski charakter mają liczne masywne
gmachy użyteczności publicznej z przełomu XIX i XX w. Wśród starej zabudowy
mieszkalnej spotkać można XIX-wieczne budynki ryglowe. Nad całością dominuje
wieża XVIII-wiecznego kościoła. We wsi znajduje się Centralny Ośrodek Żeglarstwa.
Nowe Warpno to kameralne miasto na „końcu” Polski, czyli półwyspie wrzynającym
się w wody Jeziora Nowowarpieńskiego, jednej z licznych zatok Zalewu Szczecińskiego. W mieście uwagę zwracają: zabytkowa zabudowa rynku i okolicznych uliczek, ratusz ryglowy z wieżyczką wybudowany pod koniec XVII w. i gotycki murowany kościół Wniebowzięcia NMP z XV w. Jeśli ktoś chce kontynuować w sezonie
dalej wycieczkę szlakiem R-66, musi zaokrętować się na prom do Altwarp leżącego
po niemieckiej stronie granicy.
Puszcza Bukowa to drugi z rekreacyjnych terenów Szczecina. Malowniczo położony kompleks lasów bukowych na wyniesionym ponad okolicę paśmie wysokich
wzgórz pocięty jest drogami i ścieżkami ułatwiającymi spacery oraz przejażdżki rowerowe. Planowanie trasy ułatwia gęsta sieć szlaków turystycznych. Teren Puszczy
Bukowej należy do Szczecińskiego Parku Krajobrazowego. W granicach miasta mieści się park leśny Zdroje, na którego terenie najpopularniejszym miejscem weekendowych spacerów jest Jezioro Szmaragdowe – sztuczny zbiornik wodny w wyrobisku
poeksploatacyjnym. Jezioro znajduje się na końcu ul. Kopalnianej i można tu dojechać samochodem; dla turystów przygotowano tutaj parking. Można też dojechać
pociągiem do stacji kolejowej Szczecin-Zdroje (kierunek Stargard Szczeciński) lub
autobusem do przystanku Jezioro Szmaragdowe przy ul. Batalionów Chłopskich.
W wariancie wycieczki rozpoczynającym się na stacji Szczecin-Zdroje przechodzimy pod wiaduktem kolejowym ul. Walecznych i skręcamy w ul. Poległych, gdzie
idziemy za znakami czarnego szlaku turystyki pieszej, od przystanku autobusowego dochodzimy bezpośrednio ul. Kopalnianą. Nad Jeziorem Szmaragdowym przy
końcu ul. Kopalnianej znajduje się mostek widokowy oraz główny węzeł szlaków
391
turystycznych parku leśnego Zdroje. W dawnym zajeździe Szmaragd ma powstać
ośrodek edukacji ekologicznej. Wiele osób przyjeżdża tu tylko po to, żeby pospacerować wokół jeziora żółtym szlakiem o długości 2,5 km. Jest krótki, ale na jego
trasie znajdują się punkty widokowe na jezioro i Szczecin oraz zagospodarowane
miejsca do wypoczynku. To idealna propozycja na rodzinny spacer. Znad Jeziora
Szmaragdowego prowadzą dalej szlaki zielony i niebieski. Wspólnym punktem na
trasie wszystkich szlaków w rejonie jeziora jest Skórcza Góra – jedno z okolicznych
wzniesień, gdzie szlaki rozchodzą się w różne strony. Niebieski długodystansowy
Szlak Równiny Wełtyńskiej kończy się po pokonaniu 75 km w Lipianach. Opuszcza
jednak Puszczę Bukową w okolicy wsi Chlebowo zaledwie po 10 km, a na jego trasie
znajdują się liczne węzły z innymi szlakami, największe na Przełęczy Trzech Braci
oraz w Chlebowie.
Zielony Szlak woja Żelisława zaczynający się nad Jeziorem Szmaragdowym
kończy się po 32 km w Gryfinie, ale tereny Puszczy Bukowej opuszcza na 11. kilometrze we wsi Binowo nad Jeziorem Binowskim (znajduje się tutaj szczecińskie pole
golfowe Binowo). Podobnie jak niebieski szlak, i ten krzyżuje się po drodze z innymi.
Dogodnymi punktami na zmianę trasy są Przełęcz Trzech Braci oraz Binowo. Szlak
można opuścić również wcześniej, na przykład w rejonie Szwedzkiego Kamienia na
5. kilometrze (rezerwat Bukowe Zdroje), skąd da się wrócić niebieskim szlakiem nad
Jezioro Szmaragdowe lub żółtym szlakiem dotrzeć do Szczecina-Podjuchów.
Stara pomorska wieś Podjuchy na północno-zachodnim skraju Puszczy Bukowej włączona została do Szczecina w 1939 r. To również dobre miejsce na rozpoczęcie wycieczki po puszczy, a to ze względu na dogodny dojazd autobusem komunikacji
miejskiej lub pociągiem. Chcąc wkroczyć na żółty Szlak Szwedzkiego Kamienia, najlepiej jest dojść (lub dojechać) na skraj puszczy do ul. Smoczej. Ciąg ulic Krzemiennej i Smoczej, przecinający Podjuchy, to początek tzw. Drogi Kołowskiej. Żółty szlak
po pokonaniu 6 km doprowadza do Szwedzkiego Kamienia – głazu narzutowego
w dolinie Chojnówki, gdzie znajduje się węzeł z zielonym Szlakiem Woja Żelisława.
W rejonie przystanku kolejowego Szczecin-Podjuchy, na skrzyżowaniu ulic
Metalowej i Mariana Walczaka zaczynają się dwa szlaki: żółty Artyleryjski i czarny
Wiercipięty. Początkowo prowadzą razem ul. Walczaka. Żółty penetruje zachodnie
rubieże puszczy i parku krajobrazowego, aby po 17 km meandrami ścieżek i dróg
doprowadzić przez Chlebowo do Binowa; to wsie, których nazwy już padły w opisie
innych szlaków powyżej. Czarny szlak o tym samym dystansie kończy bieg we wsi
Żelisławiec usytuowanej na południe od granicy Szczecińskiego Parku Krajobrazo-
392
Szczecin
wego. Nie trzeba jednak wędrować aż tak daleko, gdyż po drodze na jego trasie znajduje się kilka skrzyżowań z innymi szlakami, pozwalając na powrót na przykład nad
Jezioro Szmaragdowe.
Wspomniana wyżej Droga Kołowska to niezwykle atrakcyjny krajobrazowo asfaltowy trakt prowadzący przez najwyżej wzniesiony rejon Puszczy Bukowej. Droga
zaczyna się ulicami Krzemienną i Smoczą w Podjuchach. Można nią dojechać samochodem aż na kraniec Puszczy Bukowej do osiedla Śmierdnica, położonego przy południowo-wschodniej granicy administracyjnej Szczecina (to również węzeł krótkich,
kilkukilometrowych szlaków: żółtego do Dobropola i czarnego do Jezierzyc). Na terenie puszczy droga przecina malowniczą wieś Kołowo, usytuowaną na wysoko położonej śródleśnej polanie, gdzie znajdują się maszty telewizyjne. W centrum wsi zachowały się przedwojenne zabudowania oraz gotycki kościół. Droga jest popularnym
traktem rowerowym. Węzły szlaków i skrzyżowania z wygodnymi drogami leśnymi
pozwalają bez trudu zaplanować wycieczki. Wiele osób dojeżdża Drogą Kołowską do
Kołowa, skąd po pozostawieniu samochodu ruszają na szlak pieszo lub na rowerze.
Do Puszczy Bukowej prowadzą też szlaki z innych miejsc na terenie Szczecina.
Zaczynają się one (choć często brakuje oznaczeń) w charakterystycznych i łatwo dostępnych komunikacyjnie miejscach: na pętlach autobusowych (np. Osiedle Bukowe) lub parkingach.
Decydując się na wycieczki piesze, trzeba wziąć pod uwagę, że oznaczeń niektórych szlaków wokół miasta nie odnawiano od wielu lat. Należy więc uważać na znaki,
które w wielu miejscach wyblakły lub zostały usunięte. Najlepiej przed wyruszeniem
kupić mapę turystyczną wybranego obszaru, dzięki czemu unikniemy błądzenia pośród lasów.
Szczecin jest także dobrym punktem wypadowym na dłuższe wycieczki do łatwo dostępnych komunikacyjnie okolicznych miast, takich jak Stargard Szczeciński,
Pyrzyce, Gryfino, Goleniów, Wolin czy Kamień Pomorski oraz położonych na wybrzeżu Dziwnowa, Międzyzdrojów i Świnoujścia. Do Świnoujścia w sezonie można
dopłynąć przez Zalew Szczeciński wodolotem.
Zalew Szczeciński należy do terenów wodnej rekreacji mieszkańców Szczecina,
przede wszystkim żeglarzy. To niezwykle ciekawy akwen, który swym charakterem
i zasoleniem wody przypomina miniaturowe morze. Chociaż jego duża powierzchnia
powoduje, że nie jest widoczny jego drugi brzeg, Zalew Szczeciński jest akwenem
dość płytkim o średniej głębokości nieprzekraczającej 4 m, z licznymi mieliznami
i płyciznami. Najgłębszy obszar to kilkusetmetrowej szerokości tor wodny Szczecin–
393
Świnoujście, gdzie głębokość sięga 10 m. Z portów jachtowych zlokalizowanych na
terenie Szczecina nad Odrą i nad jeziorem Dąbie można wyruszyć w rejs po Zalewie
Szczecińskim. Turystyka żeglarska rozwija się w tym rejonie od wielu lat. Urozmaicona linia brzegowa i możliwość dotarcia do wielu interesujących miejsc, do których
nie ma innych dróg, to wabik przyciągający tu co roku wielu spragnionych żeglarskich wrażeń. Na północ można z zalewu popłynąć Świną do Świnoujścia lub Dziwną
na Zalew Kamieński i do Dziwnowa. Z wody podpatrzymy przyrodę w licznych rezerwatach położonych przy podmokłych brzegach i na niedostępnych wyspach. Przyciągają też wysokie brzegi Wolińskiego Parku Narodowego wznoszące się kilkadziesiąt
metrów ponad wodami zalewu. Odpoczynek i wytchnienie w czasie rejsów żeglarze
znajdą w ciągle rozwijającej się bazie przystani jachtowych w większości położonych
nad brzegami miejscowości. Wody Zalewu Szczecińskiego przyciągają nie tylko żeglarzy, którym daje on przedsmak morskich wypraw. Równie chętnie przyjeżdżają tu
skuszeni bogactwem ryb wędkarze. W lekko zasolonych wodach żyje wiele gatunków
ryb słodkowodnych przystosowanych do życia w takim środowisku, na przykład leszcze, sandacze, węgorze czy szczupaki.
Garść informacji
Muzeum Zamku Książąt Pomorskich tel. 91 489 16 30,
www.zamek.szczecin.pl.
Centrum Informacji Kulturalnej i Turystycznej Zamek Książąt Pomorskich
Korsarzy 34, tel. 91 489 16 30, www.zamek.szczecin.pl/cikit.
Centrum Informacji Turystycznej i Agroturystycznej al. Niepodległości 1A,
tel. 91 434 04 40.
Zarząd Dróg i Transportu Miejskiego w Szczecinie www.zditm.szczecin.pl.
Filharmonia Szczecińska pl. Armii Krajowej 1, tel. 91 422 12 52,
www.filharmonia.szczecin.pl.
Teatr Polski Swarożyca 5, tel. 91 433 00 90, www.teatrpolski.szczecin.pl.
Teatr Współczesny Wały Chrobrego 3, tel. 91 434 24 67,
www.wspolczesny.szczecin.pl.
Teatr Lalek Pleciuga pl. Teatralny 1, tel. 91 445 51 01, www.pleciuga.pl.
Teatr Kana pl. św.św. Piotra i Pawła 4/5, tel. 91 433 03 88, www.kana.art.pl.
394
Szczecin
Opera na Zamku tel. 91 488 83 33, www.opera.szczecin.pl.
Muzeum Narodowe w Szczecinie Staromłyńska 27, tel. 91 431 52 00,
www.muzeum.szczecin.pl.
Żegluga Szczecińska Jana z Kolna 7, tel. 91 434 55 61, www.zegluga.szn.pl.
Do odwiedzenia miasta zachęca Szczecińska Karta Turystyczna, rodzaj
przepustki, dzięki której możemy taniej korzystać z miejskich atrakcji. Informacje
na oficjalnej stronie miasta.
Strona miasta w internecie www.szczecin.eu.
15 rowerowych krain
na aktywny urlop
Polska północna
Drawski Park Krajobrazowy
Bory Tucholskie
Zachodnie Mazury – okolice Ostródy
Pojezierze Mrągowskie
Wschodnie Mazury – okolice Olecka
Polska środkowa
Sierakowski Park Krajobrazowy
Pojezierze Krzywińskie
Wyżyna Lubelska – okolice Opola Lubelskiego, Nałęczowa
i Kazimierza Dolnego Roztocze i Równina Biłgorajska Polska południowa
Góry Izerskie
Pogórze Izerskie
Pogórze Kaczawskie
Góry Suche i Masyw Włodarza
Wyżyna Olkuska i Garb Tenczyński
Pasmo Lubomira i Łysiny
402
408
424
432
436
444
448
456
464
474
480
486
492
496
508
Wstęp
Turystyka rowerowa zyskuje coraz większą popularność. Wiele lokalnych samorządów, chcąc przyciągnąć turystów, tworzy systemy szlaków rowerowych, które zachęcają do ruchu i poznawania okolicy. Ułatwiają planowanie czasu wolnego
na urlopie, bo już nie trzeba się martwić o to, jak i którędy pojechać. Po prostu bierzemy mapę i planujemy wycieczkę czerwonym, niebieskim lub żółtym szlakiem.
Kierując się charakterystycznym znakiem z sylwetką roweru i kolorowym paskiem
u dołu, jedziemy polami, lasami, nad jeziorami czy pośród gór i podziwiamy piękne
widoki. Oznakowanie to nie wszystko. Na turystów rowerowych czekają zadaszone
miejsca do odpoczynku, parkingi rowerowe, toalety itp. Dostęp do szlaków rowerowych ułatwiają zlokalizowane w węzłach szlaków parkingi samochodowe, z których możemy wyruszyć na rowerową eskapadę.
Miejsc do uprawiania turystyki rowerowej w Polsce nie brakuje. Każdego
roku przybywa nowych ścieżek rowerowych i szlaków, jednak odbywa się to nie
w takim tempie, jak życzyliby sobie amatorzy wypoczynku na dwóch kołach.
Rower latem i narty zimą to najlepszy sposób na stres i przemęczenie. Sieci
szlaków rowerowych i narciarskich biegowych nierzadko pokrywają się ze sobą. Za
przykład niech posłużą Góry Izerskie, które są rowerowo-narciarskim sercem naszego kraju. Takich miejsc powinno być więcej, aby nasze serca mogły bić zdrowo
i miarowo. Wsiądźmy więc na rower i ruszajmy w Polskę.
Polska północna
Drawski Park
Krajobrazowy
Drawski Park Krajobrazowy utworzony w 1979 r. obejmuje najpiękniejszą
i najbardziej zróżnicowaną krajobrazowo część Pojezierza Drawskiego. Urozmaiconą rzeźbę z głębokimi dolinami wypełnionymi jeziorami i korytami rzek nadał
tym obszarom ustępujący lodowiec.
Na terenie parku jest blisko 60 jezior. Największe z nich to Drawsko, również
jeden z największych akwenów całego Pojezierza Pomorskiego i drugie pod względem głębokości (80 m) jezioro w Polsce. Ma niezwykle urozmaiconą linię brzegową, rozczłonkowaną na pięć ramion; całkowita długość brzegów jeziora wynosi
74 km. Taflę urozmaicają wyspy, między innymi Bielawa, która ma powierzchnię
80 ha i jest piątą pod względem wielkości wyspą śródlądową w Polsce. Z Drawska
wypływa rzeka Drawa – jeden z najpiękniejszych szlaków kajakowych na Pomorzu.
Początek Szlaku Kajakowego im. ks. Kardynała Karola Wojtyły, nazwanego tak na
pamiątkę spływów, które organizował tutaj dla młodzieży przyszły papież, znajduje
się przy ruinach zamku w Starym Drawsku. Krainę jezior urozmaicają morenowe
wzgórza osiągające ponad 200 m n.p.m. Ten zróżnicowany nizinny krajobraz jest
stworzony do uprawiania aktywnej turystyki. Jeziora opanowali kajakarze i żeglarze, a ląd – turyści rowerowi. Jedni i drudzy mają do dyspozycji sieć szlaków
i dobrze przygotowane na przyjęcie gości miejscowości turystyczne: Czaplinek
i Złocieniec położone w południowej części parku oraz Połczyn-Zdrój na północy.
Każda jest lokalnym węzłem turystycznych szlaków pieszych i rowerowych.
Czaplinek leży na przesmyku pomiędzy zatoką jeziora Drawsko a małym jeziorem Czaplino. Okolice miasta to dawne pogranicze polsko-pomorskie. Do połowy XVII w. trwała tu nieustanna walka o wpływy i kontrolę okolicy pomiędzy
Polską a Brandenburgią. Czaplinek powstał jako osada służebna zamku w Starym
Drawsku – siedziby templariuszy, a następnie joannitów. Joannici w wyniku zatargu z Brandenburgią sprzedali Czaplinek królowi Kazimierzowi Wielkiemu i oddali się pod jego opiekę. Niedługo potem Władysław Jagiełło wypędził joannitów
za sprzeciwienie się władzy królewskiej, a w zamku w Starym Drawsku ustanowił
starostwo. W wyniku potopu szwedzkiego Jan Kazimierz zmuszony był odstąpić
Czaplinek i zamek Brandenburgii. Do Polski ziemie te powróciły w 1945 r. Centrum miasta tworzy zespół zabudowy z przełomu XIX i XX w. Najładniejszym jego
fragmentem jest zadbany czworoboczny Rynek. Z trzech stron otaczają go stylowe
kamieniczki. Pierzeję zachodnią zajmuje kościół św. Krzyża, dawniej ewangelicki.
W pobliżu Rynku, otoczony ciasno kamieniczkami, wznosi się kościół Trójcy Świętej, zbudowany w XIV w. na ruinach zamku templariuszy. We wnętrzu znajduje się cenny rokokowy ołtarz tzw. baldachimowy pochodzący z okresu odbudowy
w połowie XVIII w. Ozdobą miejskich brzegów jeziora Drawsko jest 2-kilometrowa promenada, łącząca kąpieliska i przystanie nad jeziorem. W Ośrodku Sportów
403
Wodnych przy promenadzie możemy wypożyczyć sprzęt pływający lub skorzystać
z rejsu statkiem po jeziorze i dotrzeć na Bielawę – położoną nieopodal wyspę. Do
współczesnych atrakcji miasta należy Sławogród, rekonstrukcja średniowiecznego
grodu słowiańskiego. W sezonie wakacyjnym codziennie można zobaczyć, jak w takim grodzie przypuszczalnie toczyło się kiedyś życie.
Na Rynku przy fontannie znajduje się główny węzeł szlaków rowerowych. Na
szlak zapraszają ozdobne drogowskazy. Cztery pętle, dwie prowadzące na północ
– niebieska Dolina Pięciu Jezior (47 km) i czerwona Kraina Zaklętego Trójkąta
(45 km) – oraz dwie na południe – czarna Lobeliowe jezioro (33,5 km) i zielona
Dobrzyca (45 km) – pozwalają na poznanie najpiękniejszych zakątków pod Czaplinkiem.
Ich okrężne trasy pokrywają się i krzyżują, umożliwiając planowanie nawet
bardzo krótkich wycieczek za miasto. Jedna z najpiękniejszych wycieczek rowerowych prowadzi niebieskim szlakiem do rezerwatu przyrody Dolina Pięciu Jezior,
leżącego w źródliskowym odcinku rzeki Drawy na północ od Czaplinka. Tereny
te ze względu na ich ukształtowanie nazywa się Szwajcarią Połczyńską. Rezerwat
obejmuje głęboką kilkukilometrową rynnę polodowcową o stromych zboczach porośniętą lasem bukowym z domieszką dębu, grabu pospolitego, sosny zwyczajnej,
świerka pospolitego, brzozy brodawkowatej i modrzewia europejskiego. Drawa
przepływa tu przez pięć małych jezior: Krzywe (Górne), Krąg (Okrągłe), Długie,
Głębokie i Małe. Na trasie tego szlaku niedaleko Czaplinka leży Stare Drawsko,
gdzie na wąskim przesmyku pomiędzy dwoma jeziorami – Drawskiem i Żerdnem – znajdują się ruiny zamku Drahim zbudowanego w XIV w. przez Kazimierza
Wielkiego. Miejsce to przecina również czerwony szlak rowerowy, który ze Starego
Drawska prowadzi wzdłuż brzegów jeziora Żerdno do malowniczej wsi Żerdno wtulonej w wysokie morenowe brzegi. Brukowana droga ze wsi poza szlakiem prowadzi na Spyczną Górę (203 m n.p.m.), jedno z najwyższych wzniesień morenowych
w okolicy Czaplinka. Wieża widokowa zarosła już jednak drzewami, więc o wiele
ładniejsze widoki rozciągają się z pól przy drodze. Dalej szlak prowadzi w rejon
rynny polodowcowej, w której leży jezioro Komorze. Przy wschodnim krańcu jeziora we wsi Rakowo szlak łączy się z wychodzącymi ze Szczecinka i Bornego Sulinowa. Szlaki czarny i zielony (Lobeliowe jezioro i Dobrzyca) prowadzą przez tereny
położone na południe od Czaplinka już poza obszarem parku krajobrazowego.
Dłuższy zielony szlak wiedzie do źródeł Dobrzycy – rzeki, którą biegnie jeden
z dzikich i malowniczych szlaków kajakowych. Szlak Dobrzyca podąża wzdłuż brzegów jezior Machliny Duże i Małe, skąd wypływa rzeka, umożliwiając spływ. Na jego
trasie znajduje się również duże jezioro Nobliny o łagodnych brzegach.
404
Szlak czarny prowadzi nad ciąg mniejszych i większych jezior rynnowych
w pobliżu Czaplinka. Najciekawsze z nich są leżące po sąsiedzku wśród lasów
jeziora Kaleńskie i Krzemno. Pierwsze z nich należy do typu jezior lobeliowych,
charakteryzujących się niewielką trofią, a przez to znaczną przejrzystością wody.
Ich nazwa pochodzi od lobelii jeziornej – rośliny porastającej strefę przybrzeżną.
Oprócz przejrzystości jedną z cech Jeziora Kaleńskiego jest jego duża głębokość
(43 m). We wsi Psie Głowy czarny szlak krzyżuje się z zielonym, dzięki czemu da
się skrócić lub wydłużyć wycieczkę. W Starym Kaleńsku nad Jeziorem Kaleńskim
można opuścić szlak czarny i wjechać na czerwony należący do sieci szlaków rowerowych miasta Złocieniec.
Złocieniec to miasto na Pojezierzu Drawskim leżące nad rzeką Drawą. Prawa
miejskie otrzymało już w 1333 r., kiedy było własnością Wedlów, rodu szlacheckiego, do którego należało wiele posiadłości na Pomorzu Zachodnim. W 1945 r. zostało zajęte bez większych zniszczeń. Wiele lat zaniedbań i brak opieki doprowadziły
jednak do dewastacji miasta, w tym okazałego zamku, który przeszedł ostatnią rozbudowę w 1906 r., a w latach 70. XX w. został wyburzony. Po rezydencji, oprócz
resztek murów, pozostał obszerny park Żubra z zachowanymi cennymi okazami
starodrzewu, między innymi piękną aleją grabową z ponad osiemdziesięcioma
drzewami, których korony tworzą rodzaj naturalnego tunelu. Centrum miasta leży
w widłach Drawy i jej dopływu Wąsawy. Zabytkowa, nieco chaotyczna zabudowa
w większości pochodzi z początku XX w. Do najokazalszych budynków należą położone przy Starym Rynku ratusz z początku XIX w. i kościół Wniebowzięcia NMP
z XIV w., ostatecznie ukształtowany przebudową z 1875 r., podczas której otrzymał
wysoką neogotycką wieżę. Do najciekawszych obiektów zalicza się spichlerz i wille z końca XIX w., wybudowane wzdłuż ulic dojazdowych do rynku. W granicach
miasta leży zachodni kraniec jeziora Krosino. W sąsiadującym z brzegami osiedlu
Budowo znajduje się dawny ośrodek szkoleniowy NSDAP, którego charakterystycznym elementem są dwie 50-metrowe wieże, pozostałość po niezrealizowanym
projekcie faszystowskiej pseudoświątyni. Obecnie teren zajmuje 2 Brygada Zmechanizowana. Nad jeziorem rozciąga się kąpielisko. Nad Drawą w centrum miasta
znajduje się duża i nowoczesna stanica wodna, przystanek na trasie spływów szlakiem Drawy. Pod prąd można ze Złocieńca wypłynąć na krótki kajakowy spacer
do położonego przy wschodnich granicach miasta jeziora Wilczkowo. Złocieniec
jest jednym z ważniejszych centrów turystyki rowerowej na Pojezierzu Drawskim.
Miasto oplata sieć pięciu znakowanych okrężnych szlaków rowerowych. Wspomniany już czerwony szlak Drawa jest najdłuższym z nich i łączy obszary położone
na wschód i północ od miasta. Na jego trasie znajdują się lasy, jeziora, malownicze wzgórza i leżące wśród pól wsie i pałace. Jednym z ciekawszych miejsc jest
405
Siemczyno, gdzie zachował się barokowy pałac wybudowany w latach 1722–1728
i park z licznymi okazami cennych, starych drzew. Nad jeziorem Siecino, jednym
z największych na Pojezierzu Drawskim, we wsiach Sławianki i Cieszyno znajdują
się zespoły pałacowo-parkowe; w Cieszynie jest również kościół ryglowy z XVIII w.
Pozostałe szlaki zataczają mniejsze pętle o długości 17–39 km.
Siedemnastokilometrowy zielony szlak okrężny Jezioro Kańsko to krótka
spacerowa pętelka po leśnych drogach prowadzących nad Kańsko, na którego
brzegu wznoszą się zabytkowe zabudowania szpitala.
Niezwykle interesujący jest prowadzący na północ niebieski szlak Dookoła
jeziora Siecino (39 km). Na trasie leżą rezerwaty przyrody, kościoły kamienne i ryglowe, pałace, zabytkowe aleje drzew ozdobnych i punkty widokowe.
Czarny, 30-kilometrowy szlak Dolina Wąsawy prowadzi wokół rynny jeziornej, w której leży jezioro Wąsosze. Po drodze możemy podziwiać interesujące zabytki: pałac i zabudowę ryglową w Osieku Drawskim oraz neogotycki pałac w Bobrowie.
Żółty szlak Góra Lisica przecina urozmaicony morenowymi pagórkami teren na południowy zachód od Złocieńca; najwyższym wzniesieniem jest tu góra
Lisica (167 m n.p.m.). Pagórkowaty teren sąsiaduje z jeziorem Lubie, trzecim pod
względem powierzchni i najdłuższym akwenem Pojezierza Drawskiego. Żółty szlak
dociera do brzegów jeziora w letniskowej wsi Lubieszewo, gdzie wznoszą się dwa
zabytkowe dwory z XIX i XX w. oraz XVII-wieczny kościół. We wsi znajduje się węzeł szlaków, gdzie żółty szlak złocieński spotyka okrążający jezioro Lubie czerwony
szlak z Drawska Pomorskiego.
Złocieniec jest także połączony ścieżką rowerową o długości 27 km z uzdrowiskiem Połczyn-Zdrój (zob. s. 104–108) usytuowanym przy północnej granicy
Drawskiego Parku Krajobrazowego. Ścieżka wiedzie trasą nieczynnej linii kolejowej łączącej niegdyś oba miasta.
Połczyn-Zdrój to znana miejscowość uzdrowiskowa, która nie została
zniszczona podczas działań II wojny światowej. Zachował się tu piękny zespół
XIX-wiecznej zabudowy rynku i jego sąsiedztwa. W okolicach rynku znajduje się wzniesiony w XIV w. zamek poddany później licznym modernizacjom,
co zatarło jego pierwotną bryłę. Nad miasteczkiem dominuje wieża kościoła
Niepokalanego Poczęcia NMP z połowy XIV w., wielokrotnie przebudowywanego. W południowej części miasta leży rozległy 80-hektarowy park Zdrojowy
z zabytkową zabudową uzdrowiskową z początku XX w. W Połczynie-Zdroju
znajduje się węzeł dwóch rowerowych pętli: czerwonego Szlaku Szwajcarii Poł
czyńskiej (35 km) i niebieskiego szlaku Pradoliną Dębnicy (22 km). Pierwszy
z nich prowadzi poprzez najpiękniejszy pod względem krajobrazowym obszar
406
oddalony na południe od uzdrowiska. Rejon ten przypomina tereny podgórskie,
a wzniesienia sięgają powyżej 200 m n.p.m. Na jednym z najwyższych, Wolej
Górze (219 m n.p.m.), znajduje się wieża obserwacyjna Lasów Państwowych
z punktem widokowym. Zresztą wcale nie trzeba się wspinać na wieżę, ponieważ piękne widoki można podziwiać również z dróg, którymi prowadzi szlak.
Obszar urozmaicają liczne jeziora, z których największe jest Kłokowskie, a najbardziej malownicze leżą w opisywanej już Dolinie Pięciu Jezior. Niebieska,
krótsza pętla biegnie poprzez porośnięte lasami Wzgórza Kołackie i położone
u ich podnóża malownicze jezioro Kołacz.
Szlaki wokół Czaplinka, Złocieńca i Połczyna-Zdroju to fragment większej
rowerowej krainy Pojezierza Drawskiego. Łączą się one z systemami szlaków
innych okolicznych miejscowości: Drawska Pomorskiego, Łobza, Bornego Sulinowa, Szczecinka i Barwic. To jeden z największych w Polsce obszarów, gdzie
rowerzyści mimo takich przeszkód jak piaszczyste drogi, rozlewiska, zwalone
pnie drzew czy wyblakłe oznaczenia szlaków mogą oddać się rowerowej pasji bez
reszty.
Garść informacji
Wrota Czaplinka (lokalna organizacja turystyczna) Rynek 1, Czaplinek,
tel. 94 375 47 90, www.wrota.czaplinek.pl.
Gminne Centrum Informacji pl. Wolności 5, Połczyn-Zdrój, tel. 94 366 24 04,
www.polczyn-zdroj.pl.
Informacja Turystyczna przy Ośrodku Sportu i Rekreacji w Złocieńcu
Czaplinecka 3, Złocieniec, tel. 94 36 30 906, www.zlocieniec.pl.
Bory Tucholskie
Bory Tucholskie
Bory Tucholskie są fragmentem pradawnej, potężnej puszczy pomorskiej,
rozciągającej się niegdyś pomiędzy Wisłą a Odrą. Pomimo osadnictwa Bory
Tucholskie do dzisiaj tworzą jeden z najbardziej rozległych obszarów leśnych
w Europie. Monotonię lasów urozmaicają setki jezior oraz liczne rzeki i potoki.
Nic więc dziwnego, że jest to obszar cieszący się dużą popularnością turystyczną. Bory Tucholskie należą do miejsc odwiedzanych chętnie nie tyle przez naszych rodaków, ile przez turystów z innych krajów europejskich: Holendrów,
Duńczyków czy Belgów, dla których tak wielkie połacie lasów stanowią wielką
atrakcję.
Bory Tucholskie obejmują obszar położony w przybliżeniu pomiędzy
Bytowem, Kościerzyną, Starogardem Gdańskim, Świeciem, Nowem, Tucholą
i Chojnicami. Na tak ogromnym terenie znajdują się też rozległe obszary zagospodarowane przez człowieka w trakcie kilkusetletniej kolonizacji. Największe tereny pól i łąk otaczają miasta Czersk i Brusy, główne ośrodki osadnictwa wewnątrz kompleksów leśnych, przecięte głównymi arteriami komunikacji
drogowej i kolejowej. Są to także najbardziej żyzne i nadające się pod uprawę
rejony Borów Tucholskich. Większość obszarów leśnych zajmują bowiem mało
urodzajne gleby piaszczyste. Bory Tucholskie porastają tereny ukształtowane
w czasie ostatniego zlodowacenia. Charakterystycznymi elementami krajobrazu są morenowe wzgórza, obszary wydm śródlądowych i głębokie rynny polodowcowe w większości wypełnione wodami jezior.
Najpiękniejsze rejony Borów Tucholskich objęte są ochroną czterech parków krajobrazowych: Zaborskiego, Tucholskiego, Wdzydzkiego i Wdeckiego,
a ponadto Parku Narodowego „Bory Tucholskie”. Parki oraz tereny poza ich
obszarem oplata gęsta sieć szlaków turystycznych pieszych i rowerowych. Brda
i Wda oraz ich dopływy i nanizane na ich bieg jeziora to popularne szlaki kajakowe. Ostępy puszczańskie najwygodniej jest zwiedzać na rowerze. Wytyczono
tu specjalne szlaki rowerowe, ale poruszanie się na rowerach umożliwia także
większość szlaków pieszych.
Północno-zachodnia część Borów Tucholskich leży w sąsiedztwie Bytowa.
Miasto lokowali Krzyżacy w 1346 r., a na przełomie XIV i XV w. wybudowali
obecny zamek. Po pokoju w 1466 r. zamek wraz z okolicznymi ziemiami król
polski przekazał w lenno książętom pomorskim. Po śmierci ostatniego z nich
w 1637 r. ziemia bytowska trafiła pod bezpośrednie zwierzchnictwo Polski, za-
409
mek zaś stał się siedzibą polskiego starosty. W wyniku porozumień po potopie
szwedzkim w 1657 r. Bytów przyłączono do Brandenburgii.
W zamku znajduje się Muzeum Zachodniokaszubskie, hotel oraz siedziba
Zrzeszenia Kaszubsko-Pomorskiego i Bractwa Rycerzy Zamku Pomorskiego.
W centrum miasta wznosi się gotycka wieża kościelna przy fundamentach
kościoła św. Katarzyny. Średniowieczną budowlę zastąpił w połowie XIX w.
kościół pod tym samym wezwaniem. W mieście wznosi się ponadto XVII-wieczny zbór protestancki użytkowany dzisiaj przez kościół prawosławny.
Warto zwrócić uwagę na nigdy niewykorzystywany w celu, w jakim został
wybudowany w 1884 r., kamienno-ceglany most kolejowy nad rzeką Borują,
który dzisiaj pełni funkcję kładki dla pieszych. Wokół miasta zaplanowano
120-kilometrowy szlak rowerowy Pętla Kaszubska, który w swym południowym przebiegu będzie przecinał Bory Tucholskie w okolicach gminnej wsi
Studzienice. Zaplanowano także szlak łącznikowy, który będzie bezpośrednio
łączył Bytów ze Studzienicami.
Studzienice i rozproszone na dużym obszarze lasów nad jeziorami sąsiednie wsie to popularny rejon letniskowy; nad brzegami wśród lasów znajdują
się tutaj kameralne ośrodki wypoczynkowe i gospodarstwa agroturystyczne.
Z myślą o turystach już w latach 90. XX w. wokół Studzienic wytyczono gminne
szlaki rowerowe łączące Studzienice z Kłącznem, Rynszem, Przewozem, Prądzonką, Sominami i Skwierawami oraz takimi miejscowościami jak Ugoszcz,
Rabacino i Czarna Dąbrowa. W Ugoszczy wznosi się ryglowy kościół z 1822 r.
z barokowym wyposażeniem pochodzącym z poprzedniej świątyni. Najciekawszą spośród wsi na szlakach wokół Studzienic są letniskowe Sominy leżące nad
Jeziorem Somińskim i mniejszym Jeziorem Dywańskim. Na terenie wsi zachowały się zabytki drewnianej architektury: zespół drewnianej zagrody z XVIII w.,
kościół wybudowany w połowie XVIII w. jako zbór protestancki i budynek XIX-wiecznej szkoły. Na południowym skraju wsi w lesie znajdują się dwa duże
ośrodki domków kempingowych. Atrakcją jednego z nich jest ośrodek jazdy
konnej, drugiego – plenerowa galeria rzeźby w drewnie. Z Somin szlak rowerowy gminy Studzienice prowadzi do oddalonych o 12 km na północ Skwieraw
oraz do leżącej na zachód Prądzonki, skąd dalej można dojechać do Kłączna,
Przewozu oraz Studzienic. Sominy są również najdalej na północ oddalonym
punktem Literackigo Szlaku Turystycznego im. Anny Łajming. To szlak, który
okrążając jeziora Somińskie i Kruszyńskie oraz dolinę rzeki Zbrzycy, łączy Bru-
410
Bory Tucholskie
sy ze wsią Kaszuba (50 km). Należy on do sieci szlaków turystycznych przecinających Zaborski Park Krajobrazowy; północna granica parku przecina w poprzek Jezioro Somińskie. Z akwenu wypływa wspomniana Zbrzyca – dopływ
Brdy, jeden z najatrakcyjniejszych szlaków wodnych w Borach Tucholskich.
Meandrując i zmieniając często kierunek, przepływa przez liczne jeziora: Kruszyńskie, Parzyn, Miłachowo, Laska, Księże, Śluza i Witoczno, gdzie łączy się ze
Szlakiem Brdy (dzikie jezioro Laska jest w całości rezerwatem ornitologicznym
utworzonym dla ochrony lęgowisk ptaków wodnych).
Zaborski Park Krajobrazowy obejmuje zachodnią część Borów Tucholskich. To prawdziwe królestwo lasów, które pokrywają ponad 70% całej powierzchni parku. Znajdują się tu 53 jeziora, które zajmują 23% powierzchni.
Największymi spośród nich są leżące w jego południowej części jeziora Charzykowskie i Karsińskie. Łączy je nurt Brdy – najdłuższej rzeki Borów Tucholskich.
Kajakowy Szlak Brdy to najpiękniejsza droga wodna na Pomorzu. Rzeka wraz
z kanałami i dopływami łączy wiele jezior, którymi można zorganizować spływ
na wiele rożnych sposobów. Wspomnimy o niej także w dalszej części rozdziału,
gdyż dolina rzeki przecina niemal całe Bory Tucholskie.
Wschodnie brzegi jezior Charzykowskiego i Karsińskiego przylegają do
najdzikszego obszaru w Zaborskim Parku Krajobrazowym, na którym w 1996 r.
utworzono Park Narodowy „Bory Tucholskie”. To niemal bezludny obszar obejmujący prawie 5000 ha lasów i jezior; 90% jego powierzchni to naturalne lasy,
a 10% – wody przeszło dwudziestu dzikich jezior. Największym akwenem jest
bardzo głębokie, 43-metrowe Jezioro Ostrowite należące do tzw. Strugi Siedmiu Jezior – położonego w środkowej części parku ciągu dzikich jezior rynnowych, w skład którego wchodzą ponadto: Zielone, Jeleń, Bełczak, Główka,
Płęsno, Skrzynka, Mielnica. Przyrodę parku narodowego i jego niepowtarzalny krajobraz możemy podziwiać dzięki szlakom turystycznym. Ze względu na
znaczne odległości i monotonię leśnych krajobrazów najlepszym sposobem poznania całego obszaru Parku Narodowego „Bory Tucholskie” i Zaborskiego Parku Krajobrazowego jest turystyka rowerowa. Szlaków typowo rowerowych nie
ma tu wiele, ale można skorzystać z przejezdnych dla rowerów pieszych szlaków
PTTK. Najlepsze miejsca do wyruszenia na parkowe szlaki są wsie: Swornegacie na północnym krańcu Jeziora Karsińskiego, Małe Swornegacie na przesmyku pomiędzy jeziorami Karsińskim i Charzykowskim oraz niewielka osada
Bachorze na wschodnim brzegu Jeziora Charzykowskiego.
411
Swornegacie to popularna wieś letniskowa przy ujściu Brdy do Jeziora Karsińskiego. Życie jej mieszkańców od zawsze związane było z wodą i lasem. W 1272 r. wzniesiono tu klasztor Augustianów, których posiadłości już
w 1303 r. przejęli cystersi z Oliwy, a następnie Krzyżacy. Swornegacie leżały
z dala od traktów handlowych. Dzisiaj to położenie na uboczu nad jeziorami
w otoczeniu Borów Tucholskich stworzyło doskonałe warunki do rozwoju turystyki. Drewniany barokowy kościół z 1742 r. przeniesiono do Kaszubskiego
Parku Etnograficznego we Wdzydzach Kiszewskich. Murowany kościół św. Barbary zbudowano w 1912 r. w stylu neobarokowym. We wsi zachowało się kilka
oryginalnych drewnianych chałup kaszubskich. W stylizowanym na dom kaszubski drewnianym budynku mieści się Kaszubski Dom Rękodzieła Ludowego. Nad brzegami Jeziora Karsińskiego znajdują się ośrodki wypoczynkowe,
przystanie i kąpieliska. Nad jeziorem Witoczno 1,5 km w górę Brdy znajdują się
stanica wodna i ośrodek PTTK, przystanek na trasie spływów kajakowych Brdą.
Małe Swornegacie to kameralna osada położona wśród lasów na przesmyku pomiędzy jeziorami Karsińskim a Charzykowskim. Nad północnym krańcem Jeziora Charzykowskiego znajdują się ładne kąpielisko i przystań wodna,
a w jego pobliżu – stylowy ośrodek wypoczynkowy, pole namiotowe oraz kwatery agroturystyczne.
Bachorze to najmniejsza z trzech omawianych miejscowości. Jest tutaj
zaledwie kilka gospodarstw oraz ośrodek wypoczynkowy. Za wsią przy asfaltowej drodze znajduje się brama do parku narodowego. Stąd można udać się
zielonym pieszym Szlakiem Strugi Siedmiu Jezior. Zielonemu towarzyszy przez
kolejnych 9 km Szlak Kaszubski (czerwony).
Do Szlaku Strugi Siedmiu Jezior można także dojść z Małych Swornegaci
niebieskim Szlakiem Brdy – długodystansową, 162-kilometrową trasą prowadzącą wzdłuż Brdy od wsi Konarzyny aż do Brdyujścia.
Swornegacie, Małe Swornegacie i Bachorze przecina niebieski szlak rowerowy Chojnice–Bydgoszcz o długości 165 km. Przez Zaborski Park Krajobrazowy
i Park Narodowy „Bory Tucholskie” przebiega on na odcinku: Charzykowy–Bachorze–Małe Swornegacie–Swornegacie–Drzewicz–jezioro Nierybno–jezioro
Wielkie Gacno–Klosnowo–Rytel.
Swornegacie i Małe Swornegacie leżą na trasie zielonego szlaku, który jest
fragmentem szlaku Greenway – Naszyjnik Północy. Przecina on Zaborski Park
Krajobrazowy trasą: Konarzyny–Babilon–Małe Swornegacie–Swornegacie–
412
Bory Tucholskie
Witoczno–Parszczenica–Laska–Rolbik–Kaszuba–Leśno; na odcinku od Witoczna do Kaszuby prowadzi wzdłuż rzeki Zbrzycy, towarzysząc niebieskiemu
pieszemu Szlakowi Rzeki Zbrzycy.
Jako jego uzupełnienie zaprojektowano czarny szlak rowerowy, który będzie zaczynał się w Bachorzu przy bramie do Parku Narodowego „Bory Tucholskie”. Początkowy odcinek do odległego o 3 km węzła szlaków przy dębie Bartuś
będzie przebiegał wspólnie z dwoma szlakami pieszymi: zielonym i czerwonym. Dalej czarny szlak rowerowy prowadzi trasą: Drzewicz–Wielkie Chełmy–
Czyczkowy–Brusy-Jaglie–Czarnowo–Czapiewice–Leśno.
Leśno jest jednym z ważniejszych punktów węzłowych szlaków turystycznych we wschodniej części Zaborskiego Parku Krajobrazowego. To nieduża
wieś letniskowa położona pomiędzy dwoma jeziorami: Leśnem Górnym i Leśnem Dolnym. Znajduje się tu zabytkowy kościół drewniany z XVII w., a w lesie
na południe od jeziora Leśno Dolne rozciąga się rezerwat archeologiczny, gdzie
zobaczyć można kamienne kręgi, kurhany i cmentarzysko sprzed kilku tysięcy
lat. Centrum wsi z rezerwatem łączy wspomniany już Literacki Szlak Turystyczny im. Anny Łajming oraz zielony szlak pieszy Drzewicz–Kruszyn–Leśno–Brusy.
Kilka kilometrów na wschód od Leśna leży Wdzydzki Park Krajobrazowy.
Obejmuje swoimi granicami obszar wokół jeziora Wdzydze – największego
akwenu na Pojezierzu Kaszubskim. Ogromny akwen nazywany przez Kaszubów „Kaszubskim Morzem” ma urozmaiconą linię brzegową. Jezioro leży w połączonych ze sobą i przecinających się polodowcowych rynnach. W północnej
części trzy ramiona jezior: Gołuń, Radolne i Jelenie, spotykają się z głównym
akwenem jeziora Wdzydze, co tworzy charakterystyczny tzw. Wdzydzki Krzyż.
Krańce przeciwległych ramion są od siebie oddalone o ponad 10 km. Główny
akwen jeziora urozmaicają rozległe półwyspy oraz pięć dużych wysp; największa z nich, Ostrów Wielki, ma niemal 3 km długości i 550 m szerokości. Drogi
wodne to najczęściej najkrótsze połączenia pomiędzy leżącymi na przeciwległych brzegach wsi. Cały akwen z licznymi wyspami, zatokami i odnogami cieszy się wielką popularnością wśród żeglarzy.
Przez Wdzydze przepływa rzeka Wda, jeden z najciekawszych szlaków
kajakowych w Polsce. Lesisty krajobraz wokół jeziora Wdzydze urozmaicają mniejsze jeziora. Jest to doskonały teren na wycieczki, a szlaki turystyczne
piesze i rowerowe umożliwiają organizację bliższych i dalszych wypadów. Do
najlepszych miejsc, skąd można wybierać się na leśne i wodne wyprawy, należy
wieś Wdzydze Kiszewskie.
413
Wdzydze Kiszewskie to wieś letniskowa leżąca pośród lasów po północno-wschodniej stronie Wdzydzkiego Krzyża w narożniku pomiędzy ramionami
Gołuń i Jelenie. We wsi znajduje się Kaszubski Park Etnograficzny, chyba jedno
z najbardziej atrakcyjnych miejsc na całych Kaszubach. Powstanie muzeum we
Wdzydzach to zasługa Teodory i Izydora Gulgowskich – małżeństwa zasłużonego dla kultury ludowej Kaszub. W 1906 r. założyli oni tutaj ośrodek twórczości ludowej, w którym działały warsztaty hafciarskie i plencionkarskie. Haft
wdzydzki stworzony z motywów sztuki kaszubskiej przez Teodorę Gulgowską
na początku XX w. do dzisiaj należy do najlepiej rozpoznawalnych elementów
sztuki kaszubskiej jako jeden z tutejszych tradycyjnych stylów hafciarskich.
Wyroby plecionkarskie z korzenia sosny, których wytwarzanie reaktywował we
Wdzydzach Izydor Gulgowski, były w okresie międzywojennym bardzo poszukiwanym towarem w całej Polsce. Na terenie Kaszubskiego Parku Etnograficznego zgromadzono ponad 40 obiektów drewnianej architektury ludowej z terenów Kaszub i sąsiedniego Kociewia wraz z wyposażeniem wnętrz. Chałupy,
zabudowania gospodarskie, kościół, szkoła, obiekty dawnego wiejskiego przemysłu – wiatraki, kuźnia i tartak – tworzą zespół zabudowy przypominający
dawną kaszubską wieś. Co roku w trzecią niedzielę lipca w parku odbywa się
Jarmark Wdzydzki, prawdopodobnie największa impreza folklorystyczna na
Kaszubach. We Wdzydzach jest się gdzie zatrzymać. Znajdziemy tu hotel, ośrodki wypoczynkowe, pensjonaty, pola namiotowe i kwatery agroturystyczne. Nad
jeziorem znajdują się kąpieliska i przystanie, a nieopodal duża stanica wodna,
gdzie zatrzymują się na odpoczynek i nocleg uczestnicy kajakowych spływów
Wdą. Z wysokiej wieży widokowej doskonale widać panoramę Wdzydzkiego
Krzyża. Można tu również wypożyczyć kajak, łódź lub rower wodny i wyruszyć
na wodną włóczęgę. Jeśli zatrzymamy się we Wdzydzach na dłużej, spróbujmy popływać kajakiem po rozległym akwenie jeziora Wdzydze lub połączonych
z nim strugami mniejszymi jeziorami w pobliżu, włączając także odcinki Wdy
i Trzebiochy. Z przystani we Wdzydzach organizowane są w sezonie letnim także rejsy statkami wycieczkowymi. Na lądzie największą przyjemność sprawią
nam oczywiście wycieczki rowerowe. Przez lasy w północnej części Wdzydzkiego Parku Krajobrazowego prowadzi niebieski szlak rowerowy łączący Wdzydze
Kiszewskie z Kościerzyną, która ze względu na położenie pretenduje do miana
stolicy Kaszub. Szlak o długości 20 km wytyczono tak, aby turysta mógł zobaczyć najatrakcyjniejsze okolice pomiędzy obiema miejscowościami: śródleśne
414
Bory Tucholskie
jeziora (Strupino, Mieliste, Wałachy, Okrężyce i Szarlota), a także malowniczą
wieś Juszki. Szlak dociera do stacji kolejowej w Kościerzynie, skąd warto od
razu pojechać kawałek do położonego po przeciwnej stronie torów Muzeum
Kolejnictwa w Kościerzynie zlokalizowanego w nieczynnej parowozowni, gdzie
można zobaczyć parowych weteranów torów, a także ich młodszych spalinowych i elektrycznych braci. Kościerzyna zachowała średniowieczny układ urbanistyczny. W centrum leży obszerny, otoczony kamienicami z XIX i początku
XX w. Rynek, na którego płycie w sezonie letnim warto wypocząć w jednym
z kilku kawiarnianych ogródków. Nieopodal Rynku wznosi się fara św. Trójcy
wybudowana w stylu neobarokowym w latach 1914–1917. Przeważa w niej wyposażenie barokowe i rokokowe. W ołtarzu głównym wisi obraz Matki Boskiej
Kościerskiej z XVII w. Przy ul. Długiej, miejskim deptaku, zachowała się XVIII-wieczna kamieniczka.
Początkowy, 4-kilometrowy odcinek niebieskiego szlaku Wdzydze–Kościerzyna można wykorzystać jako dojazd do zielonego szlaku rowerowego Dookoła Jezior Wdzydzkich, niemal 50-kilometrowej pętli, dzięki której dotrzeć
można w najciekawsze miejsca wokół całego akwenu, a przy okazji odwiedzić
najbardziej interesujące miejsca w sąsiedztwie. Jednym z nich jest wieś Wiele
nad Jeziorem Wielewskim. Na wysokim południowym brzegu jeziora na rozległym obszarze znajduje się tu krajobrazowa droga krzyżowa, Kalwaria Wielewska, wybudowana dla upamiętnienia ofiar I wojny światowej. W centrum wsi
wznosi się pseudobarokowy kościół św. Mikołaja z początku XX w. powstały według projektu Rogera Sławskiego na miejscu drewnianego kościoła z XVIII w.,
którego wyposażenie przeniesiono do nowego kościoła. Wiele można również
wykorzystać jako bazę wypadową na wyprawy rowerowe i wyruszyć na przykład
na czerwoną rowerową 21-kilometrową okrężną ścieżkę przyrodniczą Przytarnia lub na czarny szlak w kierunku Karsina i Odrów, gdzie w lesie nad Wdą
znajduje się rezerwat kulturowy Kręgi Kamienne w Odrach, obejmujący teren
prehistorycznego miejsca kultu.
Z Wiela zielona pętla wdzydzka biegnie lasami wzdłuż zachodnich brzegów jeziora Wdzydze i dociera do Czarliny. Od Wdzydz Kiszewskich oddziela Czarlinę zaledwie 100-metrowa cieśnina Jeziora Jeleniego, ale lądem jest
stąd jeszcze 5 km. Tutaj warto opuścić zielony szlak i ostatni etap wycieczki
do Wdzydz odbyć czerwonym szlakiem rowerowym. To fragment 20-kilometrowego szlaku, który łączy Wdzydze Kiszewskie z Lipuszem położonym nad
415
Wdą przy północno-zachodnim krańcu Wdzydzkiego Parku Krajobrazowego.
Jest to jakby lądowa wersja kajakowego szlaku Wdy, poprowadzona terenami
sąsiadującymi z doliną rzeki. W Lipuszu znajdują się dwa XIX-wieczne neogotyckie kościoły: użytkowany katolicki św. Michała Archanioła i zamieniony
na Muzeum Gospodarstwa Wiejskiego dawny kościół ewangelicki. Największą
atrakcję miejscowości stanowi czynny drewniany młyn wodny na Wdzie. Lipusz
był kiedyś lokalnym węzłem na skrzyżowaniu linii kolejowych, co przypominają dzisiaj niedoceniane zabytki architektury kolejowej: ceglana parowozownia
z początku XX w., warsztaty, drewniany budynek zaplecza i wieża ciśnień.
Asfaltowa droga z Wdzydz Kiszewskich w kierunku Kościerzyny (biegnie
nią także fragment opisywanego już czerwonego szlaku) to dogodny krótki dojazd do żółtego okrężnego 24-kilometrowego szlaku, którym da się dojechać
nad jezioro Słupinko, najbardziej na zachód wysunięte ramię Kaszubskiego
Morza, a także odwiedzić cztery śródleśne wsie: Czarlinę, Schodno, Loryniec
i Wąglikowice. Żółty szlak można potraktować jako dojazd z Wdzydz do czarnej rowerowej pętli Lipno. To 23-kilometrowa rowerowa ścieżka przyrodnicza
przebiegająca wokół trzech jezior – Słupina, Chebu i Lipna – leżących w zachodniej części parku krajobrazowego.
Szlaki pełnią funkcje edukacyjne, a na ich trasach znajdują się przystanki
i tablice informacyjne opisujące różne zagadnienia przyrodnicze.
Jednym z ciekawszych miejsc położonych poza szlakami w sąsiedztwie
Wdzydzkiego Parku Krajobrazowego jest Będomin – wieś, w której urodził się
w 1747 r. twórca naszego hymnu narodowego Józef Wybicki. W przebudowanym na początku XX w. dawnym dworku Wybickich mieści się Muzeum Hymnu
Narodowego. Z Wdzydz Kiszewskich można tu dojechać lokalnymi drogami,
poruszając się na trasie: Wdzydze–Gołuń–Olpuch–Nowa Kiszewa–Dębogóry–
Stary Barkoczyn–Nowy Barkoczyn–Będomin (ok. 30 km).
Południowa część Borów Tucholskich znajduje się w granicach Tucholskiego Parku Krajobrazowego. Osią parku jest Brda i powstały w połowie XIX w.
system wodny Wielkiego Kanału Brdy. Utworzono go przez spiętrzenie wód
Brdy zaporą Mylof i rozdzielenie jej koryta. Kanał początkowo biegnie równolegle do rzeki, będąc jej uregulowanym i wyprostowanym wariantem. Za miejscowością Rytel odbija w kierunku wschodnim do wsi Barłogi, gdzie rozdziela
się, tworząc system kanałów nawadniających. Ten wydarty w XIX w. Borom
Tucholskim obszar nazywa się Łąkami Czerskimi. Łąki i lasy, jak również gę-
416
Bory Tucholskie
sta sieć dopływów Brdy oraz licznych jezior, nadają temu fragmentowi Borów
Tucholskich niepowtarzalny charakter. Do takich niezwykłych miejsc należy
akwedukt w Fojutowie, gdzie krzyżują się koryta Wielkiego Kanału Brdy i Czerskiej Strugi. To jeden z nielicznych i największy tego typu obiekt inżynieryjny
w naszym kraju.
Najcenniejsze obszary Tucholskiego Parku Krajobrazowego objęto rezerwatami przyrody. Największy z nich to Dolina Rzeki Brdy, gdzie przebiega
27-kilometrowy odcinek koryta rzeki oraz przybrzeżnych lasów od Woziwody
do Piły-Młyna. To także jeden z najpiękniejszych fragmentów kajakowego Szlaku Brdy. Rzeka tworzy na tym odcinku dziesiątki meandrów przegrodzonych
często zwalonymi pniami i urozmaiconych wysokimi brzegami oraz kamienistymi bystrzami. Duże obszary chronionej przyrody obejmują także rezerwaty:
Źródła Rzeki Stążki i Bagna nad Stążką.
Park krajobrazowy przecinają także lądowe szlaki turystyczne. Pokrywają
one teren nierównomiernie, a ich sieć w południowej części w rejonie Tucholi
i Cekcyna jest znacznie gęstsza niż w innych rejonach.
Tuchola to miasto, które użyczyło swej nazwy Borom Tucholskim. Leży
na zachód od malowniczej doliny Brdy nad strugą Kicz. Dawna siedziba kasztelanii zachowała średniowieczny układ z rynkiem i otaczającymi go wąskimi
uliczkami. Wschodnią pierzeję rynku (pl. Wolności) zajmuje obszerny neobarokowy ratusz wybudowany w latach 1890–1914. Rynek otaczają bardzo ładne
XIX- i XX-wieczne kamieniczki. Owalnie ukształtowane centrum ograniczają
w niektórych miejscach fragmenty XIV-wiecznych murów miejskich. W zachodniej części na ruinach XIV-wiecznego zniszczonego zamku krzyżackiego wzniesiono budynek Tucholskiego Ośrodka Kultury. Po wschodniej stronie rynku za
ratuszem przy ul. Podgórnej znajduje się Muzeum Borów Tucholskich. Na terenie Tucholi leży jezioro Głęboczek, nad którym znajduje się miejskie kąpielisko.
Miasto stanowi centrum folkloru borowiackiego, którego najbardziej rozpoznawalnym elementem stał się haft tucholski. Równie piękne są wykonywane przez
twórców ludowych drewniane ptaki, kolorowe miniaturki tucholskiej awifauny.
W lipcu w Tucholi odbywają się Dni Borów Tucholskich – impreza kulturalna,
której tradycja sięga jeszcze okresu międzywojennego.
Tuchola to ważny węzeł szlaków pieszych i rowerowych. Miasto przecina
rowerowy Szlak Brdy (niebieski). Opis jego górnego odcinka znajduje się we
fragmencie o Zaborskim Parku Krajobrazowym (s. 24). Z Tucholi na południe
417
prowadzi on do leśniczówki Świt nad Brdą i wsi Płazowo przy południowym
krańcu parku krajobrazowego; dalej szlakiem można dojechać aż do Bydgoszczy. Odcinek biegnący w górę rzeki zaczyna się przejazdem polami do granicy
parku w Płaskoszu. Tutaj warto zjechać ze szlaku na północ w kierunku Kiełpina. W Wymysłowie na terenie gospodarstwa Agroturystyka Paradizo Dworek
Wymysłowo znajduje się niezwykłe Muzeum Indian Ameryki Północnej założone przez zmarłego w 2003 r. półkrwi Indianina ze szczepu Szaunisów Stanisława Supłatowicza o indiańskim imieniu Sat-Okh (Długie Pióro).
Szlak niebieski od granic parku biegnie odcinkiem asfaltowej drogi Tuchola–Tleń do Gołąbka. Warto się tu zatrzymać przy budynku Nadleśnictwa
Tuchola i zwiedzić ścieżkę przyrodniczą w parku dendrologicznym. Na terenie
Gołąbka koryta Brdy i Stążki dzieli niespełna 500-metrowy pas gruntu, dalej
zaś odległość między nimi się zwiększa, a ujście Stążki znajduje się w sąsiedztwie leśniczówki Świt, 15 km dalej na południe. W Gołąbku szlak skręca w leśną
drogę poprowadzoną wzdłuż najpiękniejszego odcinka Brdy objętego rezerwatem przyrody Dolina Rzeki Brdy. Leżą przy nim punkty widokowe na meandry rzeki, a także malowniczy obszar podmokłych łąk w rejonie ujścia Bielskiej
Strugi do Brdy. Droga kończy się po 9 km przy drodze Tuchola–Czersk niedaleko Nadleśnictwa Woziwoda, które pełni funkcję głównego centrum edukacyjnego całego Leśnego Kompleksu Promocyjnego „Bory Tucholskie”. Chcąc dotrzeć
do nadleśnictwa, trzeba przejechać około 800 m drogą w kierunku Tucholi.
Szlak dalej prowadzi lasami w pewnym oddaleniu od koryta Brdy i zbliża się do
niej w miejscu, gdzie spotykają się nurty Brdy i Wielkiego Kanału Brdy. Drogą
pomiędzy nimi szlak dochodzi do wsi Rytel, a następnie do tamy Mylof. Dalej
szlak oddala się znowu od Brdy i wiedzie do Parku Narodowego „Bory Tucholskie” i położonej przy jego zachodniej granicy wsi Małe Swornegacie.
Do Nadleśnictwa Woziwoda, ale inną drogą, prowadzi z Tucholi czarny
szlak rowerowy Tuchola–Czersk. Wyjeżdżamy nim z Tucholi na północ najpierw do wsi Stobno, położonej nad jeziorem o tej samej nazwie. Do granicy
parku krajobrazowego docieramy w malowniczo położonej nad jeziorami Raciąskim i Studnica wsi Raciąż; jeziora znajdują się w biegu Raciąskiej Strugi.
Wieś jest rozwijającym się ośrodkiem letniskowym. Do niedawna jedną z jej
atrakcji stanowiły ruiny młyna i elektrowni na strudze łączącej jezioro Śpierewnik (największy akwen na terenie Tucholskiego Parku Krajobrazowego)
z Jeziorem Raciąskim. W 2012 r. na dużym półwyspie wrzynającym się w po-
418
Bory Tucholskie
łudniową część jeziora Śpierewnik zrekonstruowano gród i zagospodarowano
teren wokół niego; jest tu też parking dla rowerów. Wieś Raciąż z półwyspem
i ruinami młyna łączy krótki pieszo-rowerowy szlak Kasztelania. Mogą one posłużyć jako dodatkowy cel wycieczki i odskocznia od jazdy czarnym szlakiem,
który prowadzi dalej z Raciąża wzdłuż Raciąskiej Strugi do jej ujścia do Brdy
w Nadolnej Karczmie. W Zapędowie czarny szlak spotyka niebieski Szlak Brdy
przy leśniczówce Lutom i drogą przez lasy dociera do Nadleśnictwa Woziwoda.
Stąd podąża przez Legbąd do Czerska. Za Legbądem warto zjechać 4 km na zachód od głównej drogi do akweduktu w Fojutowie.
Cekcyn to wieś letniskowa położona na wschód od Tucholi po przeciwnej
stronie wąskiego pasa lasów w dolinie Brdy, który obejmuje Tucholski Park
Krajobrazowy. Wieś rozłożyła się nad brzegami dwóch jezior: Cekcyńskiego
i Główki. Nad brzegiem Jeziora Cekcyńskiego znajduje się kąpielisko, promenada spacerowa oraz amfiteatr. We wsi zachowały się zabytkowa zabudowa murowana i drewniana z przełomu XIX i XX w. oraz kościół neogotycki z 1870 r.
Po okolicach Cekcyna oprowadzają trzy okrężne szlaki rowerowe. Najkrótszy
z nich, 25-kilometrowy szlak żółty biegnie wschodnim brzegiem Jeziora Cekcyńskiego do Kruszki, skąd dalej zachodnim brzegiem jeziora Gwiazda dociera
do granicy Tucholskiego Parku Krajobrazowego. Najciekawszy odcinek szlaku
prowadzi przez południową część rezerwatu Dolina Rzeki Brdy. Czerwony Szlak
Gołąbkowy ma na odcinku wzdłuż rzeki Brdy wspólny przebieg z niebieskim rowerowym Szlakiem Brdy. Odbija jednak od drogi prowadzącej wzdłuż rzeki na
wschód w kierunku leśnej osady Biała, odkąd wiedzie wzdłuż malowniczej Bielskiej Strugi urozmaiconej małymi śródleśnymi jeziorami. Na szlaku – zgodnie
z nazwą – znajduje się wieś Gołąbek, jak również Nadleśnictwo Tuchola. Najdłuższy, blisko 50-kilometrowy czarny szlak rowerowy biegnie przez tereny położone na wschód od Cekcyna, poza Tucholskim Parkiem Krajobrazowym. Najciekawszymi miejscami na szlaku są rezerwaty przyrody chroniące stanowiska
cisów drzewiastych, rzadko spotykanych już dziko rosnących w polskich lasach
drzew (rezerwat przyrody Jelenia Góra im. Kazimierza Szlachetki i rezerwat
przyrody Cisy Staropolskie im. Leona Wyczółkowskiego). Ten drugi obejmuje
spory obszar lasu na południowym brzegu jeziora Mukrz we wsi Wierzchlas.
Cisy tu rosnące objęte zostały ochroną już w 1827 r. Największy w rezerwacie
jest cis Chrobry o obwodzie 2,5 m w pierścienicy. Rezerwat można zwiedzać
jedynie z przewodnikiem. Osoba aktualnie pełniąca tę funkcję mieszka w zabu-
419
dowaniach położonych bezpośrednio przy parkingu przy linii kolejowej przed
wejściem do rezerwatu (kontakt poprzez Muzeum Borów Tucholskich w Tucholi lub tel. 602 280 625). Czarny szlak rowerowy najdalej na wschód dociera do
wsi Zdroje, która przylega do Wdeckiego Parku Krajobrazowego.
Wdecki Park Krajobrazowy utworzono we wschodniej części Borów Tucholskich. W 2012 r. przez teren parku przetoczyło się potężne tornado, niszcząc
setki hektarów lasu. Kilkusetmetrowej szerokości pas zniszczeń przecinający
bory na długości 14 km to rana, która będzie się zabliźniać przez dziesiątki lat.
Do najbardziej dotkniętych żywiołem obszarów należą okolice wsi Stara Rzeka
nad Wdą. W latach 90. XX w. teren ten był również poszkodowany w wyniku
uderzenia potężnej nawałnicy. Przyroda poniosła stratę, ale nie zmniejsza to
walorów przyrodniczych Wdeckiego Parku Krajobrazowego. To wspaniałe lasy
pokrywające obszar o urozmaiconej rzeźbie, którego osią jest dolina meandrującej rzeki Wdy. Leśne ostępy urozmaicają jeziora, najczęściej o niedużych powierzchniach. Największe z nich to jezioro Piaseczno w północno-zachodniej
części parku oraz jezioro Mukrz w Tleniu. Niektóre akweny ze względu na cenne zbiorowiska roślinności objęto rezerwatami. Należą do nich zespół czterech
małych jeziorek i torfowisk położony na obszarze rezerwatu Jeziorka Dury czy
zarastające rynnowe jezioro w źródlisku Sobińskiej Strugi, usytuowane w granicach rezerwatu Miedźno. Największymi akwenami Wdeckiego Parku Kraj
obrazowego są jednak dwa jeziora zaporowe. Powstały one przez przegrodzenie
głęboko wciętej w otaczający teren doliny rzeki dwoma zaporami we wsiach Żur
i Gródek. Zapory wybudowano w latach 20. XX w., aby wykorzystać spiętrzone
wody rzeki do napędzania turbin hydroelektrowni. Kilkanaście kilometrów od
granic parku w Gródku meandrująca Wda uchodzi w Świeciu do Wisły.
Kaskada Wdy przyczyniła się do rozwoju turystycznego Tlenia – małej
osady rybackiej położonej u ujścia Prusiny do Wdy. Na początku XIX w. uciekał tędy przed wojskami napoleońskimi król pruski. Wybudowanym w 1807 r.
brukowanym traktem napoleońskim ciągnęły kolumny wojsk na Moskwę,
a następnie niedobitki Wielkiej Armii po klęsce. Po dawnym bruku pozostały
niewielkie odcinki w miejscach, gdzie droga nie została zmodernizowana. Na
początku XX w. inna droga, tym razem żelazna, przecięła wieś. Dzięki otwarciu linii kolejowej Laskowice Pomorskie–Czersk do Tlenia zaczęli przyjeżdżać
pierwsi letnicy zwabieni pięknem okolicy. Lasy, meandrująca Wda oraz dwa
jeziora – Mukrz i Wierzchy – połączone strugami ze sobą i z Wdą przyciągały
420
Bory Tucholskie
tu coraz więcej turystów. Kiedy wzniesiono zaporę Żur, a rzeka rozlała się szeroko w dolinie, dawne naturalne jeziora stały się częścią sztucznego zbiornika.
Na południe od wsi powstał przepiękny, porośnięty lasem, rozległy półwysep
– obecnie rekreacyjne zaplecze Tlenia. Tutaj znajdują się stanica wodna z campingiem i ośrodek wypoczynkowy z kąpieliskiem. Drugie kąpielisko zlokalizowane jest bliżej zabudowań wsi na północnym, łagodnym brzegu jeziora Mukrz.
Wzdłuż brzegów zalewu od mostu na Wdzie ciągną się tereny rekreacyjne, które zdobi ocieniona drzewami promenada nad wodą. Zalew jest doskonałym
akwenem do organizacji krótkich wycieczek kajakowych. Można także spłynąć
przepięknym odcinkiem Wdy powyżej zalewu. Latem przez Tleń przepływają
tysiące amatorów wodnej włóczęgi.
Tleń, co może dziwić, jak mało która miejscowość ma wyjątkowe związki
z Gdynią. Połączenie linii kolejowej do Czerska z magistralą węglową skomunikowało wieś z polskim odcinkiem wybrzeża w Gdyni. Z Gdynią związana była
także budowa dwóch hydroelektrowni na Wdzie, które miały zapewnić dostawy
prądu dla budowanego podówczas portu i miasta. Pamiątką tych powiązań jest
figurka Matki Boskiej Gwiazdy Morza ustawiona przy zaporze Żur w 1938 r.
Funkcję letniska pełni też gminna wieś Osie położona 7 km na wschód
od Tlenia po przeciwległej stronie zalewu Żur. To jedno z historycznych centrów osadnictwa na terenie Borów Tucholskich wzmiankowane już na początku
XV w. Dzisiaj wieś ma charakter małego miasteczka. Zachowały się tu nieliczne tradycyjne domy zrębowe i murowane wille z XIX i początku XX w. Zespół
dawnej architektury uzupełnia wzniesiony w 1901 r. kościół z neogotyckim korpusem i neobarokową wieżą dobudowaną w latach 30. XX w. Tleń i Osie łączy
dawny trakt napoleoński, zmodernizowany w 2012 r. i uzupełniony na całej
długości o ścieżkę pieszo-rowerową.
Tleń to główny węzeł szlaków turystycznych we Wdeckim Parku Krajobrazowym. Oprócz ścieżki rowerowej Tleń przecina tylko jeden szlak rowerowy, za
to szlaków pieszych jest tutaj aż pięć. Można nimi dojść do kolejnych pięciu,
przecinających lasy parku krajobrazowego. Szlakom pieszym towarzyszą od
pewnego czasu znakowane trasy okrężne do nordic walkingu.
Na krótkie rodzinne spacery z najmłodszymi piechurami idealnie nadaje
się 4-kilometrowy żółty Szlak Piętaszków, który prowadzi wokół jeziora Mukrz. Jednym z ciekawszych jest żółty Szlak Alfonsa Hoffmanna – lądowa wersja kajakowego szlaku Wdy, który prowadzi wzdłuż brzegów rzeki; przy moście
421
w Tleniu znajduje się głaz narzutowy z tablicą poświęconą projektantowi zapory Żur. Piękny krajobrazowo szlak ze względu na swój przebieg doskonale nadaje się do planowania wycieczek po Wdeckim Parku Krajobrazowym. Można zeń
zboczyć na przykład południowym odcinkiem czerwonego Szlaku im. Zdzisława Zagłoby-Zyglera, dzięki czemu odwiedzimy most nad zalewem w Grzybku,
jedną z odnóg zalewu na dawnym małym dopływie Wdy czy rezerwat przyrody
Jezioro Ciche o wyjątkowo ciekawej florze.
Jedyny typowo rowerowy szlak w okolicy Tlenia oznaczono kolorem
czerwonym. Przemierza on Wdecki Park Krajobrazowy z Gródka na południu
przez Osie i Tleń do Śliwniczek przy północnej granicy parku; dalej kieruje się
do Czerska. Szlak prowadzi lokalnymi drogami asfaltowymi. Warto pojechać
nim do Gródka, żeby zobaczyć starszą zaporę kaskady Wdy oraz XVII-wieczny
drewniany dworek.
Do wycieczek rowerowych nadaje się zielony pieszy Szlak Cisów Staropolskich, którym z Tlenia można dojechać do opisywanego już rezerwatu Cisy Staropolskie im. Leona Wyczółkowskiego.
Odcinki szlaków pieszych prowadzące leśnymi drogami, jak również nieoznakowane dukty leśne, które biegną często równolegle do szlaków pieszych,
można wykorzystać jako trasy na wycieczki rowerowe. Nawet jeśli pomylimy
drogę, to zawsze w okolicy Tlenia mamy szansę wyjechać na którykolwiek ze
szlaków pieszych lub go przeciąć. Dysponując mapą, szybko ustalimy w takim
wypadku właściwy kierunek jazdy. Dzięki temu możemy wybrać się na wycieczkę, wyruszając z Tlenia na północ leśną drogą i zmierzając nad jezioro Piaseczno (w lesie po lewej stronie drogi; dojście pętelką szlaku czarnego Ścieżynka
Zagłoby). Po dojechaniu do końca warto skręcić w kolejną drogę, która prowadzi na most na Wdzie we wsi Stara Rzeka, skąd droga i znaki szlaku czarnego
Ścieżynka Zagłoby biegną do Osi. Łącząc fragmenty różnych szlaków, można
poznać wszystkie zakątki Wdeckiego Parku Krajobrazowego.
Garść informacji
Bytowski Ośrodek Informacji Turystycznej Zamkowa 2, Bytów, tel. 59 822
55 97, www.powiatbytowski.pl.
Wiejski Dom Kultury Mestwina 11, Swornegacie, tel. 52 398 11 25.
422
Bory Tucholskie
Park Narodowy „Bory Tucholskie” Długa 33, Charzykowy,
tel. 52 398 83 97, www.park.borytucholskie.info.
Kościerskie Centrum Informacji Rynek 21, Kościerzyna, tel. 58 686 28 80,
www.infokoscierzyna.pl.
Promocja Regionu Chojnickiego Stary Rynek 4, Chojnice,
tel. 52 397 05 97, http://promocja.chojnice.pl.
Informacja Turystyczna Podgórna 3, Tuchola, tel. 52 334 21 89,
www.it.tuchola.pl.
Zachodnie Mazury –
okolice Ostródy
Region wokół Ostródy leży na historycznym pograniczu pomezańsko-warmińskim. W latach 1525–1772 przebiegała tędy granica między Polską a Prusami
Książęcymi, a od 1701 r. Królestwem Prus. Okolice Ostródy to jeden z ciekawszych
pod względem krajoznawczym obszarów północnej Polski. Pojezierze Iławskie
spotyka się tu z wyniosłym obszarem Garbu Lubawskiego, nad którym króluje Dylewska Góra (312 m n.p.m.), najwyższe wzniesienie Warmii i Mazur. Największą
turystyczną popularnością cieszy się region pojezierza urozmaicony dużymi jeziorami rynnowymi i lasami. Nieco mniejszym zainteresowaniem turyści darzą położony w łuku Drwęcy obszar Wzgórz Dylewskich, chociaż najwyżej położony obszar Niżu Polskiego z kulminacją Dylewskiej Góry jest dużą atrakcją turystyczną.
Zalesione wzgórza silnie wypiętrzonego wału morenowego widoczne z daleka na
tle równinnego obszaru wywierają ogromne wrażenie na wszystkich. Ten niewielki obszar przypomina okolice podgórskie. Zima jest tutaj ostrzejsza niż w okolicy,
a śnieg utrzymuje się dłużej niż gdzie indziej. Nic dziwnego, że cały obszar tego
naprawdę unikatowego obszaru ze względu na wyjątkowy klimat i krajobraz objęto
ochroną Parku Krajobrazowego Wzgórz Dylewskich. Znaczne połacie parku poras
tają lasy liściaste z przewagą buka i dębu. Krajobraz urozmaicają głębokie doliny,
w których płyną potoczki i rzeki, a w słońcu połyskują tafle małych i dużych jezior. Jednym z nich jest Jezioro Francuskie, które otrzymało nazwę po tragicznych
wydarzeniach kampanii napoleońskiej, kiedy miejscowa ludność wykonała wyrok
śmierci na francuskich żołnierzach.
Największą atrakcją okolic Ostródy jest Kanał Elbląski, 150-kilometrowy
system dróg wodnych łączących Elbląg z Ostródą i Iławą. Projekt kanału wykonał
pruski inżynier Georg Jakob Steenke w latach 1837–1844. Kanał pokonuje niemal 100-metrową różnicę wysokości pomiędzy poziomem lustra wody Jezioraka
(99,5 m n.p.m.), do którego wyrównano poziom wód części jezior w pierwszym
etapie budowy, a jeziorem Druzno i Zalewem Wiślanym w okolicy Elbląga. Umożliwia to system śluz oraz pochylni. Jezioro Karnickie, którego lustro leży poniżej
poziomu kanału, przedzielone jest groblą o długości około 350 m. W Miłomłynie
na północ od Ostródy znajduje się węzeł wodny, na którym kanał rozdziela się na
dwie nitki Kanałów Ostródzkiego i Iławskiego. Kanał Ostródzki prowadzi na Jezioro Drwęckie do Ostródy; wschodnia odnoga pozwala na dopłynięcie dalej do jezior:
Szeląg Wielki i Szeląg Mały. Po kanale odbywają się rejsy statkami wycieczkowymi
Żeglugi Ostródzko-Elbląskiej (http://zegluga.com.pl). Kanał to również popularny
szlak żeglarski i kajakarski. Z Jeziora Drwęckiego można także wpłynąć na szlak
kajakowy Drwęcy. To idealne miejsce na wypoczynek na wodzie i na lądzie, a naj-
425
popularniejszym w tym regionie środkiem rekreacji poza żaglówką i kajakiem jest
rower. W okolicach Ostródy wytyczono sieć szlaków rowerowych, dzięki którym
turyści mogą poznać najbardziej interesujące miejsca.
Ostróda leży na południowo-wschodnim krańcu Jeziora Drwęckiego. Brzegi
jeziora to najpiękniejszy teren rekreacyjny w mieście z bulwarami, parkiem, molo
spacerowym, dużym kąpieliskiem, wyciągiem do nart wodnych, przystaniami wodnymi i portem Żeglugi Ostródzko-Elbląskiej. Woda to żywioł, który niewątpliwie
ma największy wpływ na popularność turystyczną Ostródy. Turyści mogą tu wypoczywać nad wodą przez cały rok dzięki dużemu kompleksowi parku wodnego. Latem oczywiście zapełnia się kąpielisko i szlaki wodne w mieście. Można stąd wypłynąć na wodną włóczęgę statkiem, jachtem, kajakiem lub rowerem wodnym. Warto
popłynąć choć w krótki rejs statkiem Kanałem Elbląskim do Miłomłyna lub dłuższy
do Iławy. Kajakiem można się wybrać na wodny spacer jeziorem albo popłynąć
dalej kanałem lub Drwęcą, która wpływa do Jeziora Drwęckiego i z niego wypływa.
Ostróda jest przystankiem na kilkudniowych spływach wodami rzeki i kanału.
Do 2. poł. XIII w. na terenie dzisiejszej Ostródy znajdował się pruski gród.
Podczas ekspansji na ziemiach pruskich około 1270 r. zajęli go Krzyżacy. Przy
krzyżackiej strażnicy zaczęła rozwijać się osada, która w 1329 r. otrzymała prawa
miejskie. W połowie XIV w. wybudowano tu zamek. W XV i XVI w. miejscowość
była opanowana przez wojska polskie, między innymi po bitwie pod Grunwaldem.
Pozostała jednak na terytorium zakonu po pokoju toruńskim, a od 1525 r. jej historia związana jest z Prusami. W 1628 r. miasto opanowali Szwedzi, a podczas
kampanii napoleońskiej było kwaterą Napoleona. Miasto i okolicę zamieszkiwał
duży odsetek Mazurów, co w czasie budzenia się świadomości narodowościowej
przetaczającej się przez Europę zaowocowało powstaniem dużego ośrodka kultury
i piśmiennictwa mazurskiego w Ostródzie. Wydawano tu książki i gazety po polsku. W połowie XIX w. powstała polska księgarnia, a później drukarnia. Zbiegło
się to w czasie z budową linii kolejowej oraz Kanału Elbląskiego. Ostróda została
znacznie zniszczona podczas natarcia Armii Czerwonej w Prusach Wschodnich. Po
wojnie władze polskie nie odbudowały większości zniszczonych budynków przedwojennego malowniczego centrum. Dawny rynek (dzisiaj pl. Tysiąclecia Państwa
Polskiego) otaczają bloki. Zrekonstruowano fontannę Trzech Cesarzy, noszącą
obecnie nazwę fontanny Jedności Europejskiej. Przy kilku ulicach zachowały się
zabytkowe kamienice z końca XIX i początku XX w. Zamek krzyżacki wznoszący
się przy ujściu Drwęcy do jeziora został w pełni odrestaurowany dopiero niedaw-
426
no; nie odbudowano jednak jego wschodniego skrzydła. Podobnie ze zniszczeń
podniesiono gotycki kościół św. Dominika Savio, gdzie odprawiał msze po polsku
pastor Gustaw Gizewiusz; jego grób znajduje się na cmentarzu Polska Górka na
obrzeżach centrum. Centrum Ostródy przecina linia kolejowa, po jej południowej
stronie wznoszą się dwa charakterystyczne zabytki sakralne: katolicki kościół Niepokalanego Poczęcia NMP z 1875 r. i nieco młodszy, pochodzący z początku XX w.
kościół ewangelicko-metodystyczny z wysoką masywną wieżą o dwóch hełmach;
na wieży znajduje się punkt widokowy.
Ostróda jest węzłem szlaków rowerowych, które oprowadzają turystów po
okolicach miasta i łączą się z sieciami szlaków wokół innych miejscowości w regionie: Miłakowa, Łukty, Morąga i Miłomłyna.
Najkrótszy z tych szlaków to żółta 22-kilometrowa pętla prowadząca przez
wsie leżące na południe od Ostródy. Biegnie ona między innymi przez piękne
punkty widokowe na miasto i okolice. Do jednego z nich, nazywanego Górą Napoleona, udawał się podobno Bonaparte na spacery, kiedy tu kwaterował. Pomiędzy
wsiami Brzydowo i Kraplewo żółty szlak ma wspólny przebieg z dwoma innymi
szlakami rowerowymi: zielonym (pętlą wokół Ostródy) oraz czerwonym, również
okrężnym prowadzącym na Wzgórza Dylewskie. Czerwony szlak nie dochodzi do
Ostródy i odcinek między Kraplewem a Brzydowem jest miejscem, gdzie przebiega
on najbliżej miasta, i tędy prowadzi najkrótsza droga z Ostródy w kierunku Dylewskiej Góry. Na jej szczycie ponad Wysoką Wsią znajduje się punkt widokowy i początek okrężnej ścieżki przyrodniczej do rezerwatu przyrody Jezioro Francuskie.
W Wysokiej Wsi pod szczytem Góry Dylewskiej czerwony szlak spotyka szlak żółty
gminy Grunwald, którym można dojechać na nieodległe Pola Grunwaldzkie.
Okrężny zielony rowerowy szlak wokół Ostródy o długości 68,4 km przebiega trasą: Ostróda–Lubajny–Stare Jabłonki–Szyldak–Kraplewo–Brzydowo–
Smykowo–Turznica–Samborowo–Rogowo–Liwa–Ostróda. Jedno z ciekawych
miejsc na tym szlaku leży w samej Ostródzie zaraz za stacją kolejową. Szlak poprowadzono tu groblą przecinającą rynnę Jeziora Drwęckiego, po której wiodła
kiedyś linia kolejowa w kierunku Morąga; dwie części jeziora łączy kanał, którego
brzegi spina tzw. Żelazny Most. Najbardziej urokliwy odcinek szlaku prowadzi
po wschodniej stronie Ostródy pomiędzy wsiami Szyldak i Stare Jabłonki, gdzie
przecina on Drwęcę i lasy w dzikim międzyrzeczu Drwęcy i Pasłęki. Na odcinku
Liwa–Boguszewo zielony szlak spotyka czarny szlak prowadzący do Karnit. Znajduje się tu zespół pałacu wybudowanego w połowie XIX w. w stylu gotyku ro-
427
mantycznego (obecnie hotel). Można też z Liwy dojechać drogami: polną (4 km)
lub asfaltową (5 km), do letniskowej wsi Miłomłyn, głównego węzła wodnego na
Kanale Elbląskim.
Miłomłyn był miastem od 1355 do 1945 r. Wznosił się tu zamek krzyżacki,
który później do 1587 r. pełnił funkcję rezydencji biskupów pomezańskich. Miasto zostało niemalże zrównane z ziemią przez wojska sowieckie. Do największych
atrakcji wsi należy śluza pozwalająca na wpłynięcie na Kanał Iławski. To właśnie
na tym odcinku pomiędzy Miłomłynem a Jeziorem Iławskim kanał poprowadzono
groblą usypaną w poprzek leżącego poniżej jego poziomu Jeziora Karnickiego. Do
wodnych atrakcji Miłomłyna należy jezioro Ilińsk, włączone w bieg głównej nitki
Kanału Elbląskiego. Nad jego brzegami znajduje się kąpielisko z trawiastą plażą
i pomostem.
W Miłomłynie zachowały się nieliczne budynki dawnej małomiasteczkowej
zabudowy, neogotycki kościół św. Bartłomieja z przełomu XIX i XX w. z wyposażeniem z poprzedniej świątyni, kaplica i zespół folwarku przy śluzie.
Okolice Miłomłyna można zwiedzać dwoma lokalnymi okrężnymi szlakami oraz wspomnianym już wyżej czarnym szlakiem. Szlaki okrężne: czerwony
(18 km), przecinający centrum Miłomłyna, i żółty (24 km), zataczający pętlę poza
nim, prowadzą przez obszar lasów na północny wschód od wsi. Punktem węzłowym wspólnym dla obu szlaków jest wieś Tarda leżąca przy południowym krańcu
jeziora Bartężek. Tutaj też znajduje się punkt, z którego można wyruszyć na lokalne
szlaki wytyczone wokół Morąga.
Morąg to jedno z dawnych miast założonych przez Krzyżaków na ziemiach
wydartych plemionom pruskim w 2. poł. XIII w. Początek dał tej osadzie zamek
krzyżacki wybudowany około 1280 r. Dzięki Krzyżakom już w 1327 r. Morąg otrzymał prawa miejskie. Po pokoju toruńskim w 1466 r. pozostał przy państwie zakonnym, a następnie w 1525 r. znalazł się na terytorium Prus Książęcych. Późniejsza
historia miasta jest podobna do reszty dawnych terenów Prus. W 1744 r. urodził się
tutaj Johann Gottfried Herder – wybitny niemiecki filozof i teoretyk literatury; spędził tu dzieciństwo i młodość. Miasto zostało zdewastowane w wyniku działań Armii Czerwonej. Mimo zniszczeń centrum miasta zachowało średniowieczny układ
urbanistyczny na planie czworokąta. W sercu leży rynek (dzisiaj pl. Jana Pawła II),
którego ozdobę stanowi odbudowany gotycki ratusz. Na południe od rynku wznosi się gotycki kościół z początku XIV w., przebudowany dwa wieki później. Jest
jednym z cenniejszych zabytków w regionie. Zachowały się sklepienia kryształowe
428
w nawach i gwiaździste w prezbiterium; na ścianach prezbiterium widnieje także
polichromia z XV w. Do interesujących elementów wyposażenia należą: barokowy
ołtarz i rokokowe organy, a także renesansowe płyty grobowe Piotra i Katarzyny
Dohnów – właścicieli miasta piastujących urząd tutejszych starostów. W sąsiedztwie kościoła leży teren zamku krzyżackiego, po którym pozostały resztki murów
fundamentowych oraz jedno skrzydło. Po przeciwnej stronie dawnych murów
obronnych, których fragmenty zachowały się wokół centrum, znajduje się zrekonstruowany pałac Dohnów, mieszczący Muzeum im. Johanna Gottfrieda Herdera.
Pałac i relikty zamku leżą w sąsiedztwie Rozlewiska Morąskiego, zarastającego
dawnego Jeziora Morąskiego, dzisiaj będącego ostoją dzikiego ptactwa niemal
w centrum miasta. Do obserwacji życia ptaków ustawiono tam dwie wieże widokowe. Na północny wschód od zabudowy rozciąga się jezioro Skiertąg, nad którego
brzegami znajduje się miejskie kąpielisko.
Wspomniany już niebieski szlak rowerowy to jeden z trzech okrężnych
szlaków prowadzących przez okolice miasta. Szlak długości 36 km prowadzi na
południe od miasta i łączy leżące pośród pól i łąk wsie na trasie: Morąg–Raj–
Lubin–Borzęcin–Prośno–Tarda–Bartężek–Słonecznik–Wenecja–Kudypy–Jędrychówko–Morąg.
Zielony szlak okrężny, najdłuższy w okolicy (40 km), penetruje rejon na północ od Morąga, przecinając wsie: Nowy Dwór, Chojnik, Kępa Kalnicka, Kalnik,
Złotna, Markowo, Strużyna i Jurki. Do najciekawszych obiektów na trasie należą:
barokowy kościół (pierwotnie ewangelicki) i dom podcieniowy w Kalniku, ruiny
XVIII-wiecznego zespołu pałacowego Dohnów w Markowie i ośmioboczny barokowy kościół w Strużynie.
Czerwony szlak o długości 37 km prowadzi wokół jeziora Narie, jednego
z największych akwenów Pojezierza Iławskiego. Na trasie leżą wsie: Bogaczewo,
Gulbity, Niebrzydowo Wielkie, Naryjski Młyn, Roje, Ponary, Boguchwały, Wilnowo, Lusajny Małe, Kretowiny i Dury. We wsi Ponary nad odnogą jeziora o takiej
samej nazwie zachował się w dobrym stanie zespół pałacowo-parkowy. W Boguchwałach zobaczyć można barokowy kościół z XVII w. rozbudowany w XIX w.
Kretowiny to z kolei letniskowa wieś położona na wrzynającym się 2,5 km w głąb
jeziora półwyspie. U jego nasady pomiędzy Kretowinami a Żabim Rogiem można
opuścić czerwony szlak i w Żabim Rogu po przebyciu mniej więcej 2 km drogą bez
szlaku wjechać na zielony szlak lokalny z Łukty.
429
Łukta to wieś na rozdrożu w pobliżu historycznej granicy pomezańsko-warmińskiej biegnącej wzdłuż Pasłęki. Leży na skrzyżowaniu dawnych traktów, którymi dzisiaj poprowadzone są drogi z Ostródy do Dobrego Miasta i z Morąga do Olsztyna. W centrum wsi zachował się niepozorny z zewnątrz gotycki kościół z 1407 r.
z dobudowaną w 1700 r. wieżą. Wnętrze wypełniają cenne zabytki sztuki sakralnej,
między innymi gotycki tryptyk i ambona z końca XVI w. W sąsiedztwie wsi leży
północny kraniec jeziora Isąg, nazywanego też Żelaznym, co wynika z tłumaczenia niemieckiej nazwy Eising See. Jest ono jeziorem średniej wielkości o długości
5,5 km i szerokości 1 km, ale za to jednym z najgłębszych w Polsce. Ma ono głębokość 54,5 m, dzięki czemu plasuje się na 15. miejscu w kraju. Przez południową
część jeziora Isąg przepływa rzeka Pasłęka. Ten obszar jeziora znajduje się w granicach rezerwatu Ostoja Bobrów na Rzece Pasłęce. Historia bobrów nad Pasłęką
zaczęła się w XX w. od ucieczki ich nieokreślonej liczby z fermy hodowlanej. Były to
bobry kanadyjskie. W czasie wojny Niemcy wpuścili do rzeki odłowione w innych
regionach wschodniej Europy bobry europejskie. Obecnie na terenie rezerwatu,
którym objęty jest cały bieg rzeki od źródeł do ujścia w Zalewie Wiślanym, żyje około 160 bobrów. W rejonie jeziora Isąg pomiędzy wsiami Łęguty i Mostkowo znajduje się jeden z najpiękniejszych leśnych odcinków Pasłęki. Rezerwatem objęte są
tu: jezioro Łęguty, południowe brzegi jeziora Isąg, duży obszar podmokłych lasów
w rejonie ujścia Giłwy do Pasłęki oraz 6-kilometrowy fragment wśród lasów na
północ od wsi Pelnik. Przez rezerwat biegnie okrężny żółty szlak rowerowy: Łukta–Komorowo–Pelnik–Łęguty–Grazymy–Wynki– Łukta; ma on długość 24,5 km
i prowadzi wokół jeziora Isąg. Do ciekawszych miejsc na szlaku należy pałac Albrechta von Stein Kaminskiego z zachowanymi budynkami XIX-wiecznego folwarku we wsi Grazymy.
Na północ od Łukty leży jezioro Morąg, którego akwen urozmaica duża Wyspa Lipowa objęta rezerwatem ze względu na porastający ją starodrzew lipowo-dębowy oraz zamieszkującą ją kolonię czapli siwych i kormoranów. Nad brzegami jeziora spotkać można wiele gatunków ptaków: perkozy, kormorany, gęsi,
kruki, bociany czarne, rybołowy, żurawie, sokoły, puchacze oraz bieliki i orliki
krzykliwe. Wokół jeziora wytyczony został zielony, okrężny szlak z Łukty o długości 28 km. We wsiach: Kozia Góra, Chudy Dwór, Gubity i Swojki szlak zbliża się
do brzegów jeziora, umożliwiając obserwację ptactwa lub kąpiel; z okolic Chudego Dworu można spojrzeć w kierunku Wyspy Lipowej.
430
Trzecią pętlę, o długości 27 km, oznaczono kolorem niebieskim. Prowadzi
ona z Łukty przez lasy po zachodniej stronie wsi. Najpiękniejszy odcinek szlaku
biegnie przesmykiem pomiędzy jeziorami Gil i Długie oraz doliną strugi wypływającej z jeziora Gil do jeziora Tabórz we wsi Tabórz.
W Taborzu znajduje się rezerwat Sosny Taborskie, chroniący 200-letni las
sosnowy porośnięty rzadką odmianą sosny, niegdyś wykorzystywaną do wyrobu
masztów okrętowych. Sosny mają 30–40 m wysokości i blisko metr średnicy. Był
to poszukiwany i bardzo cenny gatunek drewna ze względu na swoją wyjątkową
budowę i wytrzymałość. Zwiedzanie rezerwatu umożliwia 1,5-kilometrowa ścieżka dydaktyczna.
Żółty i niebieski szlak z Łukty oraz zieloną pętlę wokół Ostródy łączy długodystansowy szlak czerwony Olsztyn–Stare Jabłonki. Przecina on żółty szlak
dwukrotnie w okolicach wsi Łęguty oraz Wynki, a następnie biegnie wspólnie
z niebieskim szlakiem na odcinku Dąg–Plichta.
Szlaki w regionie ostródzkim uzupełniają w południowej części dwie mniej
więcej 20-kilometrowe pętle – czerwona i niebieska – z węzłem głównym w gminnej wsi Gierzwałd.
Garść informacji
Lokalna Organizacja Turystyczna „Kraina Nieodkrytych Tajemnic”
pl. Jana Pawła II 1, Morąg, tel. 89 757 38 26, www.lot.mazury.pl.
Zachodniomazurska Lokalna Organizacja Turystyczna Punkt Informacji
Turystycznej, pl. Tysiąclecia 1a, Ostróda, tel. 89 642 30 00, 89 642 16 66,
www.mazury-zachodnie.pl.
432
Pojezierze Mrągowskie leży w środkowej części Pojezierza Mazurskiego pomiędzy Pojezierzem Olsztyńskim a Krainą Wielkich Jezior Mazurskich. Tworzy go
obszar, który przypomina garb wznoszący się wyżej od sąsiednich regionów. Kulminacje przekraczają 200 m n.p.m., a najwyższym punktem jest Królewska Góra
(212 m n.p.m.) we wsi Użranki.
Pojezierze Mrągowskie to obszar o wyjątkowo urozmaiconej rzeźbie terenu,
która powstała podczas ostatniego zlodowacenia. Charakterystycznym elementem
tutejszego krajobrazu są ciągi rynien polodowcowych i morenowych wzniesień
przebiegających w układzie południkowym. Polodowcowe rynny w większości zajmują jeziora i rzeki, ale wiele z nich tworzy także liczne suche doliny i wąwozy.
Rozciągnięte na przestrzeni wielu kilometrów rynny polodowcowe i leżące w nich
ciągi większych i mniejszych jezior połączonych strugami i rzekami przyczyniły się
do rozwoju turystyki kajakowej. Właśnie tutaj w Sorkwitach rozpoczyna się szlak
wodny rzeki Krutyni, a w Mrągowie mniej znany, piękny szlak rzeki Dajny.
Na wodach okolicznych jezior spotykają się amatorzy sportów wodnych. Nad
brzegami zlokalizowane są ośrodki wypoczynkowe, hotele i gospodarstwa agroturystyczne, których pomosty zamieniają się w przystanie i kąpieliska. Stolicą pojezierza jest położone w jego środkowej części Mrągowo. Stąd rozchodzą się we
wszystkich kierunkach drogi i szlaki turystyczne.
Mrągowo zajmuje rozległy obszar w centrum pojezierza nad dużymi jeziorami Czos i Juno. Miasto odetchnęło od ruchu tranzytowego po oddaniu do użytku
obwodnicy. Teraz dawna, przecinająca miasto główna droga stała się tylko jedną
z ulic.
Centrum miasta leży nad północno-zachodnimi brzegami jeziora Czos. Sercem Mrągowa jest pl. Kajki, dawny rynek, gdzie wznosi się klasycystyczny ratusz
z 1825 r. Dzisiaj mieści on muzeum i Urząd Stanu Cywilnego. Budynek sąsiaduje
z ryglową dawną strażnicą miejską, gdzie w latach 1770–1792 stacjonowało dowództwo 9 pułku Bośniaków; obecnie znajduje się tu Izba Pamięci Ernsta Wiecherta, który był niemieckim pisarzem. Plac Kajki z brzegami jeziora Czos łączy
reprezentacyjna szeroka aleja spacerowa zakończona drewnianym molo. W pobliżu wznoszą się kościół ewangelicko-augsburski z XVIII w. i cerkiew w budynku
dawnej synagogi. Atrakcją centrum Mrągowa jest śródmiejskie małe Jezioro Magistrackie. Po zachodniej stronie miasta leży kolejne, nieco większe, Jezioro Sołtyskie. Na wzgórzu Jaenike w zachodniej części miasta stoi wieża Bismarcka wybudowana na początku XX w. Znajduje się na niej taras widokowy, z którego roztacza
433
się panoramiczny widok na Mrągowo i najbliższą okolicę. Nad brzegami jeziora
rozciągają się miejskie tereny zielone z promenadą, kąpieliskami, pomostami i terenami do plażowania. Tutaj też usytuowany jest mrągowski amfiteatr, w którym
odbywają się: Piknik Country, Mazurska Noc Kabaretowa i Festiwal Kultury Kresowej. Na pomostach ośrodków wypoczynkowych i hoteli spotykają się amatorzy
leniuchowania na słońcu i kąpieli. W sezonie jezioro wypełnia się żaglówkami, kajakami i rowerami wodnymi. Powyżej, wśród zieleni porastającej brzegi rynny polodowcowej, wznoszą się hotele i ośrodki wypoczynkowe.
Do atrakcji Mrągowa należy miasteczko westernowe Mrongoville w dolinie
Dajny. W ciągu całego roku odbywają się tu liczne imprezy plenerowe. Można zobaczyć napad na bank i pojedynek rewolwerowców.
Zimą w Mrągowie da się też pojeździć na nartach. Góra Czterech Wiatrów
(185,5 m n.p.m.), położona na półwyspie rozdzielającym dwa ramiona jeziora Czos,
to piękny punkt widokowy i lokalny ośrodek narciarski z dwoma wyciągami orczykowymi obsługującymi sześć tras o różnych stopniach trudności.
Poznawanie okolicy Mrągowa umożliwiają szlaki turystyki rowerowej. Z planowanej sieci dotychczas wytyczono trzy szlaki okrężne: Wokół jeziora Juno (zielony, 21 km), Duża pętla mrągowska (niebieski, 30 km) i Lasy sorkwickie (żółty,
34 km). Ich rozmieszczenie pozwala na poznanie sąsiadującego z miastem Pojezierza Mrągowskiego.
Zielony szlak, zgodnie ze swoją nazwą, okrąża położone na północ od Mrągowa jezioro Juno. Jego najdalej na północ wysuniętym punktem jest Kiersztanowo
– wieś położona na przesmyku pomiędzy jeziorami Juno i Kiersztanowskim. Szlak
biegnie przez urozmaicony pagórkami teren, jego pokonanie wymaga więc trochę
wysiłku, ale dystans i stopień trudności pozwalają na organizację wycieczek nawet
dla mniej wytrawnych rowerzystów. Jednym z najciekawszych obiektów na szlaku
jest zabytkowy gotycki kościół we wsi Szestno z cennym wyposażeniem. Do atrakcji należą też widokowe wzgórza i brzegi rynny jeziora Juno, z których podziwiać
możemy ten piękny, położony wśród pól akwen. Na terenie Mrągowa szlakiem tym
możemy odbyć krótką wycieczkę do Western City Mrongoville i nad Jezioro Czarne, gdzie możemy zobaczyć Wąwóz Bluszczowy.
Niebieski szlak prowadzi przez położone na południowy wschód od miasta
tereny obejmujące morenowy garb zamknięty ciągiem rynien trzech jezior – Czos,
Wierzbowskie i Wągiel – od zachodu oraz dwóch – Probarskie i Juksty – od wschodu. Na szlaku czekają na nas liczne punkty widokowe na kulminacjach pagórków.
434
Trasa prowadzi przez zaciszne małe mazurskie wsie: Wierzbowo, Jakubowo, Nowy
Probark, Czerwonki, Tymnikowo; do najładniejszych odcinków należy biegnący
wzdłuż rynny jeziora Juksty od Probarku do Czerwonek. To szlak o nieco większej
skali trudności od opisywanego wyżej.
Żółty szlak okrąża obszar położony na zachód od Mrągowa. Prowadzi przez lasy
między Mrągowem a Sorkwitami oraz wokół Jeziora Gielądzkiego (przechodzi nim
górny odcinek szlaku kajakowego rzeką Krutynią). Początek i koniec żółtego szlaku
znajduje się w Lasowcu, niegdyś wsi, a obecnie wysuniętym na zachód osiedlu Mrągowa. Szlak jest bardzo zróżnicowany krajobrazowo. Znaczna część biegnie terenami
leśnymi. Jednym z ładniejszych miejsc na trasie jest leżąca na północnym krańcu Jeziora Gielądzkiego wieś Bałowo. Środkowy odcinek szlaku prowadzi przez 8 km asfaltową lokalną drogą z Bałowa do Sorkwit, które leżą na przesmyku między jeziorami
Gielądzkim i Lampackim. Sorkwity to ważny węzeł komunikacyjny i turystyczny Mazur. Stanica wodna jest popularnym punktem początkowym spływów szlakiem Krutyni. Znajduje się tu XVIII-wieczny pałac, gruntownie przebudowany w stylu gotyku
romantycznego w połowie XIX w. We wsi wznosi się również wielokrotnie przebudowywany kościół gotycki z cennym oryginalnym wyposażeniem, mający obecnie formę
barokową. W położonej na skraju Lasów Sorkwickich wsi Bagienice Małe na wschód
od Sorkwit zachował się jeden z nielicznych na Mazurach kościołów drewnianych.
To pierwsze trzy z systemu szlaków rowerowych, których sieć będzie oplatać
całe Pojezierze Mrągowskie, obejmując obszar od Sorkwit przez Mrągowo po Mikołajki. Planuje się wytyczenie tu w sumie dziewięciu połączonych węzłami szlaków, które umożliwią organizację wycieczek rowerowych o różnych długościach
i skali trudności. Już dzisiaj można się wybrać z Mrągowa trasami przyszłych szlaków wzdłuż rzeki Krutyni czy do Mazurskiego Parku Krajobrazowego.
Garść informacji
Lokalna Organizacja Turystyczna „Ziemia Mrągowska” Centrum
Informacji Turystycznej, Warszawska 26, Mrągowo, tel. 89 741 80 39,
www.it.mragowo.pl.
Wschodnie Mazury –
okolice Olecka
okolice Olecka
To dawne wschodnie rubieże państwa zakonnego, które od 1525 r. nosiło
nazwę Prus Książęcych. W 1560 r. w położonym wówczas jeszcze wśród lasów
zamku Olecko na przyjacielskim polowaniu król Zygmunt August spotkał się
z księciem Albrechtem Hohenzollernem. Na znak przyjaźni władcy postanowili założyć dwa siostrzane miasta po obu stronach niedalekiej granicy: jednym
z nich miał być Augustów (nazwany tak od imienia polskiego króla), a drugim
Margrabowa (od tytułu margrabiego, którym posługiwał się książę Albrecht
Hohenzollern). Rozmach przedsięwzięcia i jego znaczenie podkreślają do
dzisiaj rozmiary rynków obu miast. Rynek w Olecku jest największy w Polsce. Zajmuje powierzchnię 5,5 ha. Wytyczenie tak dużej przestrzeni wynikało
z nadziei, jakie książę wiązał z powstaniem Margrabowej, która miała stać się
ważnym ośrodkiem władzy i handlu na wschodnim krańcu Prus Książęcych,
a zarazem bramą do rynków wschodnich. Tak się jednak nie stało. Okolica
pozostała zaściankiem na pograniczu prusko-polsko-litewskim. Do dzisiaj teren ten charakteryzuje się bardzo małą gęstością zaludnienia. Zresztą obszar
ten jest również pograniczem w sensie geograficznym. Przebiega tędy granica
między Pojezierzami Mazurskim i Suwalsko-Augustowskim. Nizinny krajobraz
urozmaicają moreny, które w północnej części wznoszą się coraz wyżej i tworzą zespół „mazurskich gór”, czyli Wzgórz Szeskich. O ile przeciętnie w rejonie
wschodnich Mazur wzniesienia sięgają od 121 do 220 m n.p.m., o tyle kulminacje Wzgórz Szeskich przekraczają 300 m n.p.m. Najwyższa z nich jest Szeska Góra (309 m n.p.m.). To trzecie pod względem wysokości wzgórze w pasie
północnych pojezierzy na terenie Polski. Na południowy zachód od Wzgórz
Szeskich leży Puszcza Borecka – duży kompleks lasów w najdalej na północ
wysuniętym skrawku Pojezierza Ełckiego. W południowo-wschodniej części
puszczy leży zespół jezior: Łaźno, Litygajno, Piłwąg, Szwałk Wielki i Szwałk
Mały. W ich okolicach znajduje się najcenniejszy obszar Puszczy Boreckiej
objęty rezerwatem Mazury, zajmującym 350 ha naturalnych lasów liściastych
z udziałem lipy, grabu, dębu i wiązu oraz z domieszką świerka, porastających
teren o urozmaiconej rzeźbie z licznymi wzniesieniami (do 223 m n.p.m.). Ten
dziki i trudno dostępny obszar jest cenną ostoją zwierząt leśnych i ptactwa.
Żyją tutaj również żubry.
Do głównych ośrodków turystycznych wschodnich Mazur należy położone w ich sercu Olecko. Nie miało ono zbyt wiele szczęścia, odkąd założył je
książę Albrecht Hohenzollern. Było dalekim prowincjonalnym miasteczkiem,
437
które nie odegrało tak ważnej roli, jak chciał książę. Apogeum nieszczęść stanowił najazd tatarski w połowie XVII w. oraz epidemia dżumy na początku
XVIII w., po której pozostała przy życiu zaledwie setka mieszkańców. Miasto
swój złoty wiek przeżywało od 2. poł. XIX w. do II wojny światowej. Dzięki połączeniom drogowym i kolejowym podniosło się z zapaści gospodarczej.
Na początku XX w. było gospodarczym i komunikacyjnym centrum regionu. Olecko i okoliczne tereny zamieszkiwał duży odsetek ludności polskiej.
W 1. poł. XIX w. zaczął się rozwijać ruch przeciwko masowej germanizacji.
Ciekawostką jest, że w obronie języka ludności polskokojęzycznej stanęli również mazurscy pastorowie. W 1836 r. w Olecku odbył się nawet synod pastorów, a jednym z jego skutków było podjęcie skierowanej do władz pruskich
uchwały przeciwko usuwaniu języka polskiego ze szkół na Mazurach. W plebiscycie w 1920 r. większość mieszkańców zdecydowała o przynależności Olecka do państwa niemieckiego. Ten fakt władze Prus Wschodnich uhonorowały
w 1928 r. zmianą nazwy miasta z Margrabowej na Treuburg, czyli Wierne Miasto. Po 1945 r. i włączeniu miasta oraz regionu w granice Polski powrócono do
dawnej nazwy Olecko. Większość historycznego dziedzictwa miasta zniszczyły
działania sowieckiej ofensywy w Prusach Wschodnich w 1945 r. W gruzach
legło wówczas ponad 80% zabudowy. Jedną z pamiątek z czasów lokacji do
dzisiaj pozostaje olbrzymia przestrzeń rynku. Jej większą część zajmuje park
miejski. W najwyższej części dawnego placu wznosi się także współczesny kościół. Nieliczne zabytki, głównie z XIX i początku XX w., rozsiane są po całym
mieście. Są to najczęściej domy mieszkalne i budynki użyteczności publicznej.
Należy do nich także neogotycki kościół oraz siedziba władz powiatu w pobliżu pl. Zamkowego w miejscu, gdzie niegdyś stał zameczek Olecko. W lutym
2013 r. oddano do użytku obwodnicę okrążającą miasto od zachodu, dzięki
czemu odetchnęło ono od ruchu tranzytowego.
Turystycznie region ten rozwijał się już przed II wojną światową. Swoje
odrodzenie zawdzięcza poszukiwaniu przez mieszkańców dużych miast zacisznych miejsc na spędzenie urlopu. To alternatywa dla wypoczynku w Ełku
i Augustowie.
Miasto leży na zachodnim brzegu jeziora Olecko Wielkie. Jest tutaj przystań oraz kąpielisko z drewnianym molo. Przez jezioro przepływa rzeka Lega.
Szlak kajakowy jej nurtem zaczyna się jednak za Oleckiem u północnych wybrzeży jeziora Olecko Małe. Dwanaście kilometrów na wschód od Olecka cią-
438
okolice Olecka
gnie się dolina rzeki Rospudy, bardzo popularny szlak spływów kajakowych.
Zaczyna się na północ od Olecka na Jeziorze Czarnym (możliwe jednodniowe
spływy, na przykład z Raczek do Świętego Miejsca; 15 km). Ważną inicjatywą
władz lokalnych Olecka i sąsiadujących powiatów jest utworzenie stowarzyszenia, które zajmuje się zagospodarowaniem turystycznym i promocją całego północno-wschodniego narożnika Polski. Jedno z jego wartych uwagi
dokonań to stworzenie sieci szlaków rowerowych, umożliwiających dotarcie
w najpiękniejsze miejsca regionu. Olecko jest jednym z ważnych węzłów tej
rowerowej krainy. Na wycieczki w promieniu kilkunastu kilometrów od Olecka zaprasza sieć sześciu okrężnych szlaków uzupełnionych łącznikami. Splatają się one z sieciami wytyczonymi wokół sąsiednich miast: Gołdapi, Ełku,
Suwałk, Augustowa i Kruklanek. Szlaki w Olecku rozchodzą się od tzw. Kamiennego Mostku nad Legą w pobliżu jej wypływu z jeziora Olecko Wielkie.
Najdłuższy, 63-kilometrowy szlak okrężny oznakowany kolorem fioletowym prowadzi daleko na północ na Szeską Górę. Początkowy odcinek szlaku
w Olecku biegnie wykopem, a następnie przez wieś Sedranki nasypem dawnej
Oleckiej Kolei Dojazdowej (wąskotorowej). Sedranki to końcowy punkt pętli,
skąd do miasta można wrócić krótkim łącznikiem, który biegnie między główną drogą nr 65 a linią dawnej kolejki. Na trasie szlak prowadzi jeszcze jednym odcinkiem dawnej wąskotorówki od wsi Judziki do Białej Oleckiej. W tej
ostatniej miejscowości wznosi się dawny wiadukt kolejowy, który dzisiaj pełni
funkcję punktu widokowego na zalew na Ledze. We wsi znajduje się także
zespół pałacowo-parkowy. Interesującym miejscem w dalszej części szlaku
jest wzgórze Guz (256 m n.p.m.) z rezerwatem przyrody Cisowy Jar chroniącym zwarte stanowisko cisów drzewiastych (do wąwozu wchodzi się pieszo).
Z pól we wsi Szeszki dobrze już widać zalesioną kopułę Szeskiej Góry, która
przewyższa otaczający ją teren o jakieś 60 m. Szlak prowadzi drogą u podnóży wzgórza; kulminacja jest oddalona mniej więcej o 500 m na północ, ale
choć znajdziemy tam niewielką polankę, nie ma co liczyć na widoki. Końcowy
odcinek od wsi Olszewo przebiega wzdłuż brzegów malowniczych jezior: Olszewskiego, Bocznego, Głębokiego, Gordejskiego, Kulistego i – największego
z nich – Sedraneckiego. Na tym odcinku towarzyszy mu początkowy fragment
szlaku zielonego Tęczą Piętnastu Jezior. Ta 50-kilometrowa trasa prowadzi
przez urozmaicony kilkunastoma jeziorami teren leżący na zachód od Olecka.
Na szlaku czekają na nas liczne punkty widokowe, z których podziwiać można
439
jeziora tego minipojezierza i dalsze panoramy w kierunku Puszczy Boreckiej
i Szeskiej Góry. We wsiach Cichy i Niemsty znajdują się zespoły dworsko-parkowe.
Zielony szlak pełni również funkcję drogi dojazdowej do czerwonej pętli
prowadzącej nad położone na południowy zachód od Olecka duże jeziora: Dudeckie, Kukowino, Krzywe i Dworackie. Atrakcją na tej 48-kilometrowej trasie są głębokie rynny jeziorne, z których brzegów rozpościerają się wspaniałe
widoki; do najpiękniejszych należy ten, który można podziwiać z wysokich,
położonych kilkadziesiąt metrów nad taflą wody brzegów Jeziora Krzywego.
Na południe od Olecka prowadzi szlak niebieski, który biegnie przez tereny położone na zachód i wschód od krętej doliny Legi. Początkowy odcinek
wiedzie wzdłuż zachodnich brzegów Olecka Małego, a później wielokrotnie
na 52-kilometrowej trasie przebiega w bliskim sąsiedztwie meandrów rzeki.
W Nowym Młynie znajduje się jaz na Ledze i elektrownia w miejscu, gdzie
kiedyś był młyn wodny. We wsi Wieliczki można zobaczyć barokowy, modrzewiowy kościół Narodzenia Najświętszej Marii Panny wybudowany w 1677 r.
Pomiędzy wsiami Wieliczki i Markowskie szlak przebiega przez teren o urozmaiconej rzeźbie i pokonuje punkt widokowy, skąd widać Olecko, a przy dobrej aurze również Szeską Górę. W pobliżu rozciąga się obszar mokradeł Markowskie Bagno – lęgowisko i żerowisko wielu gatunków ptaków.
Nad dolinę Rospudy, leżącą na wschód od Olecka, prowadzi czerwony
szlak, który jednak nie zatacza pełnej pętli, więc od wsi Markowskie do Olecka
trzeba skorzystać z niebieskiego szlaku. Na Rospudzie i jeziorach w jej biegu spotkać można w sezonie letnim wielu kajakarzy. Szlak przecina dawną
granicę prusko-polską, co da się zauważyć po odmiennym stylu budownictwa
i rozplanowaniu wsi po wschodniej i zachodniej stronie.
Ze szlaków oleckich można przejechać na szlaki ościennych powiatów
Mazur i Suwalszczyzny. Na północy przy granicy z Obwodem Kaliningradzkim
leży Gołdap, miasto i uzdrowisko nad rzeką Gołdapią i jeziorem Gołdap; na
Gołdapską Górę wjeżdża się wyciągiem krzesełkowym; zimą jest tu centrum
narciarstwa zjazdowego. W mieście dostrzeżemy zabytkowe domy z początku
XX w. i odbudowany kościół gotycki NMP z XVI w. Na południe od Olecka
znajduje się Ełk – duże miasto nad jeziorem Ełckim i leżącym w sąsiedztwie
jeziorem Selmęt. W mieście zachowały się częściowo zabudowa z przełomu
XIX i XX w., katedra św. Wojciecha z 1853 r. z częściowo gotyckim wyposa-
440
okolice Olecka
żeniem, neogotycki kościół Serca Jezusowego z 1850 r. i ruiny zamku krzyżackiego. Do atrakcji miasta należą przejazdy turystyczne Ełcką Koleją Wąskotorową; na stacji końcowej znajduje się muzeum, a po sąsiedzku skansen
pszczelarski.
Garść informacji
Regionalny Ośrodek Kultury w Olecku „Mazury Garbate” pl. Wolności 22,
Olecko, tel. 87 520 49 48, www.olecko.pl.
Polska środkowa
Sierakowski Park
Krajobrazowy
Sierakowski Park Krajobrazowy obejmuje najpiękniejszy, rozdzielony Wartą obszar Pojezierza Międzychodzko-Sierakowskiego. Na prawym brzegu rzeki należy do niego fragment Puszczy Noteckiej, potężnego kompleksu lasów, rozciągający się pomiędzy
Wartą, Notecią i Wełną na długości 100 km i szerokości blisko 20 km. Nie są to jednak
lasy sędziwe. Drzewostan większej części puszczy liczy sobie około 80 lat i pojawił się
w wyniku ponownego zalesiania tych terenów po tragicznej w skutkach inwazji strzygoni
choinówki – motyla, który zniszczył olbrzymie połacie lasów w latach 1922–1924. Rosną tu także starsze, pamiętające czasy dawnej puszczy drzewa, które przetrwały inwazję szkodników niszczących sosnowe monokultury młodszych lasów, a najstarszym, jak
również najgrubszym (780 cm w obwodzie) drzewem jest dąb Józef, rosnący w sąsiedztwie Sierakowa we wsi Marianowo. Ponad 150-letni bór sosnowy zachował się w rezerwacie Cegliniec nad Jeziorem Mniszym, około 4 km od Sierakowa. Na terenie Puszczy
Noteckiej w okolicach Sierakowa i pobliskiego Międzychodu znajduje się przeszło 25
śródleśnych jezior. Największe z nich to: Kłosowskie, Barlin, Lichwińskie i Kubek (każde
o powierzchni powyżej 100 ha). Po przeciwnej stronie Warty leży kolejny zwarty kompleks jezior, z których największe są: Chrzypskie (305 ha) i Wielkie (262 ha). Najcenniejsze przyrodniczo miejsca objęto ochroną rezerwatową. Do najpiękniejszych spośród
nich należy rezerwat Buki nad Jeziorem Lutomskim w Sierakowie. To naturalny las bukowy porastający stromy brzeg rynny jeziornej na długości około 3,5 km. Niektóre okazy
mają 300 lat i ponad 5 m w obwodzie. Do ciekawostek zalicza się Jezioro Śremskie. Jego
dno na głębokości 45 m leży 6 m poniżej poziomu morza i tworzy tzw. kryptodepresję.
Najpiękniejszym miejscem widokowym na terenie parku jest punkt ponad wsią Łężeczki
z panoramą jeziora Chrzypskiego na tle lasów Puszczy Noteckiej. W miejscu tym odsłonięto w 2000 r. Pierwszy pomnik III tysiąclecia. Leśne drogi Puszczy Noteckiej można
zwiedzać konno. Warto skorzystać z usług spółki Stado Ogierów w Sierakowie Wielkopolskim lub stadnin w Błotach, Mokrzcu lub Bucharzewie. Z Bucharzewa wychodzi szlak
konny o długości ponad 140 km do Stęszewka (okolice Pobiedzisk). Początkowo przebiega wschodnią częścią Puszczy Noteckiej. Z Mokrzca wytyczono okrężną ścieżkę konną.
Jeziorami pojezierza i Wartą poprowadzono malownicze szlaki kajakowe. Nad
jeziorami – zarówno w Sierakowie, jak i okolicznych wsiach – znajdują się ośrodki
wypoczynkowe z kąpieliskami i przystaniami wodnymi.
Sieraków leży nad Wartą na skraju Puszczy Noteckiej w otoczeniu kilkudziesięciu
jezior. Atrakcyjność turystyczną miasta dostrzeżono już w dwudziestoleciu międzywojennym, kiedy nad Jeziorem Jaroszewskim powstał pierwszy ośrodek wypoczynkowy.
Wcześniej Sieraków był ważnym ośrodkiem administracyjnym i handlowym na trakcie
445
handlowym z Poznania na Pomorze. Osada przy przeprawie na Warcie otrzymała prawa
miejskie przed 1388 r.; odnowił je w 1418 r. król Władysław Jagiełło. Największy rozkwit
miasta nastąpił w XVII w., kiedy należało ono do rodu Opalińskich. Ich siedzibą rodową
był sierakowski zamek, który popadł w ruinę już w XIX w. Wykorzystując mury zachowanych piwnic, odbudowano w latach 90. XX w. jedno z zamkowych skrzydeł. Mieści
się tu siedziba Muzeum Zamek Opalińskich. Podziemia z oryginalnymi XVI-wiecznymi sklepieniami zamieniono na kaplicę, w której znajdują się XVII-wieczne sarkofagi
członków tego rodu. Nieopodal rozciąga się zespół pałacowo-parkowy, w którym znajduje się dzisiaj Stado Ogierów Sieraków. Do największych zabytków miasta należy pobernardyński kościół NMP Niepokalanie Poczętej zaprojektowany i wybudowany pod
kierownictwem Krzysztofa Bonadury Starszego. W polu głównym wczesnobarokowego
ołtarza głównego wisi cenny obraz Zdjęcie z krzyża ze szkoły Rubensa. Na południowej
ścianie nawy dostrzeżemy nagrobek Jana Karola i Zofii Opalińskich – rodziców żony
króla Polski Stanisława Leszczyńskiego. Nagrobek ozdabiają naturalnej wielkości figury
jeńców tureckich. W centrum Sierakowa znajduje się dawny rynek (obecnie pl. Powstańców Wielkopolskich). Nad Wartą na zachód od placu wznosi się szachulcowy kościół
ewangelicki z końca XVIII w.
Sieraków to centrum turystyczne Sierakowskiego Parku Krajobrazowego i środkowej części rozległej Puszczy Noteckiej. Lasy i jeziora na obu brzegach Warty oplata
sieć szlaków rowerowych. Centrum miasta z kąpieliskami i ośrodkami wypoczynkowymi w Jaroszewie łączy wygodna ścieżka rowerowa.
Turystyczną osią regionu jest przecinający Pojezierze Międzychodzko-Sierakowskie wielkopolski czarny Szlak Stu Jezior (R8) z Poznania do Międzychodu. Przez Sierakowski Park Krajobrazowy przebiega zachodni, 50-kilometrowy odcinek: Zajączkowo–
Gnuszyn–Białokosz–Łążeczki–Chrzypsko Wielkie–Ryżyn–Sieraków–Góra–Śrem–
Chalin–Prusim–Kamionna–Bielsko–Międzychód. Trasa łączy najpiękniejsze widokowo, historycznie i krajoznawczo tereny wokół Sierakowa, między innymi piękny
punkt widokowy przy Pierwszym pomniku III tysiąclecia w Łężeczkach, dwór z połowy XIX w., siedzibę Ośrodka Edukacji Przyrodniczej Zespołu Parków Krajobrazowych
Województwa Wielkopolskiego w Chalinie czy wieś Chrzypsko Wielkie nad Jeziorem
Chrzypskim z cennym, późnogotyckim kościołem św. Wojciecha. Polnymi i lokalnymi
drogami można nim dojechać do Międzychodu nad Wartą, miasta, w którego centrum
leży Jezioro Miejskie. Między jeziorem a Wartą znajduje się najstarsza część Międzychodu z Rynkiem i otaczającą go siecią uliczek oraz kościołem św. Jana Chrzciciela
z końca XVI w. W sąsiedztwie kościoła bije ocembrowane źródło siarkowodorowe.
446
W przeciwnym kierunku szlak prowadzi do dwóch innych interesujących miejsc: do
Ostroroga – malowniczego miasteczka, siedziby rodowej Ostrorogów, skąd wywodził
się ceniony pisarz doby odrodzenia Jan Ostroróg, oraz do Szamotuł – miasta słynącego z Baszty Halszki, czyli baszty mieszkalnej, niegdyś fragmentu murów otaczających
zamek Górków. W baszcie mieszkała przez 14 lat Elżbieta Ostrogska, żona Łukasza
III Górki. Jej pobyt w baszcie dał początek legendzie o uwięzionej przez zazdrosnego
męża księżniczce z twarzą zakutą w żelazną maskę. Najstarszym zabytkiem Szamotuł
jest kolegiata św. Stanisława Biskupa zbudowana w latach 1423–1431.
Czarny Szlak Stu Jezior łączy się z siecią pięciu sierakowskich szlaków rowerowych. Najkrótszy z nich zielony szlak spaja rynek sierakowski z zespołem pałacowo-parkowym zajmowanym przez Stado Ogierów Sieraków. Najdłuższy, czerwony Szlak
Akademicki (42 km) oprowadza po Puszczy Noteckiej. Zaczyna się w Jaroszewie,
a kończy przy ośrodku jeździeckim Chata Zbójców w Bucharzewie-Bukowcu. Kluczy
on leśnymi duktami przez urozmaicony jeziorami obszar lasów w pobliżu Sierakowa,
biegnąc obok największego w puszczy dębu Józef, czterech leśniczówek (Błota, Pławisko, Lichwin i Samita), rezerwatów przyrody Mszar nad jeziorem Mnich i Czaple
Wyspy na Jeziorze Kłosowskim oraz nad widokowymi brzegami trzech jezior: Barlina,
Borowego Młynu i Lichwińskiego.
W Bucharzewie przy Chacie Zbójców znajduje się węzeł szlaków. Tutaj zaczyna
się niebieski Szlak Dzikich Zakątków, który po 18 km kończy się węzłem z czarnym
Szlakiem Stu Jezior w lesie pomiędzy wsiami Chalin i Śrem. Szlak prowadzi przez
malownicze obszary zachodniej części Sierakowskiego Parku Krajobrazowego. We
wsi Ławica odchodzi od niego 7-kilometrowy czarny szlak łącznikowy, którym przez
Zatom, gdzie znajduje się przeprawa promowa do Chorzępowa, można dojechać do
biegnącego na drugim brzegu Warty czerwonego Szlaku Akademickiego. Ostatnim
szlakiem rowerowej sieci wokół Sierakowa jest żółty szlak o długości 22 km biegnący
ze wsi Góra nad Jeziorem Wielkim na zachód od Sierakowa do Tucholi – niewielkiej
osady nad Wartą po wschodniej stronie miasta. W Tucholi łączy się z czarnym Szlakiem Stu Jezior. Na jego trasie znajduje się rezerwat Buki nad Jeziorem Lutomskim
i piękna widokowa droga z Lutomka do Lutomia.
Garść informacji
Informacja turystyczna Piłsudskiego 5, Sieraków, tel. 61 295 28 20, www.sierakow.pl.
Pojezierze Krzywińskie to środkowa część Pojezierza Leszczyńskiego, jeden z najpiękniejszych i najbardziej urozmaiconych krajobrazowo regionów
Wielkopolski. Morenowe wzgórza pokryte łąkami, polami i lasami oraz polodowcowe rynny jezior to turystyczne zaplecze dla mieszkańców Gostynia, Śremu, Leszna oraz Poznania.
Atrakcji turystycznych tu nie brakuje. Charakterystycznym elementem
są oczywiście wielkopolskie wiatraki. Najcenniejszymi zabytkami sakralnymi
może poszczycić się Lubiń z opactwem benedyktyńskim, którego początki sięgają XII w. Piękne kościoły przyklasztorne zachowały się w Śremie i Osiecznej. Kościoły drewniane, tak niegdyś powszechne, dzisiaj możemy podziwiać
już tylko w Dolsku, Błażejewie i Drzeczkowie. W Cichowie natomiast znajduje
się Skansen Filmowy Soplicowo z planu filmowego Pana Tadeusza Andrzeja
Wajdy. W Bieżyniu na torowisku nieczynnej linii kolejowej możemy pojeździć drezyną. Część pojezierza mieści się w granicach Parku Krajobrazowego
im. gen. Dezyderego Chłapowskiego, który powstał dla zachowania krajobrazu celowo kształtowanego w XIX w. na potrzeby rozwoju rolnictwa. Generał
Dezydery Chłapowski, żołnierz kampanii napoleońskiej i dowódca wojsk powstańczych z 1830 i 1848 r., był wybitnym propagatorem nowoczesnego rolnictwa. Urodził się w 1788 r. prawdopodobnie w Turwi, w rodzinnym majątku
Chłapowskich. Po okresie wojen napoleońskich w 1815 r. wrócił do rodzinnego
majątku. Dla pogłębienia wiedzy rolniczej pojechał do Anglii. Nabyte tam doświadczenie i spostrzeżenia zaczął wprowadzać w życie po powrocie do Wielkopolski w 1819 r. Stosował płodozmian, pogłębił orkę, zwiększył nawożenie
i uprawę roślin na pasze. Zbudował nowoczesne obory, owczarnie i stajnie.
Szkolił młodych rolników, chcąc założyć Akademię Rolniczą. Do zachowanych
efektów jego działalności należą zadrzewienia śródpolne, sztuczne oczka wodne i kanały, które miały poprawić klimat poprzez zmniejszenie prędkości wiatru, co chroniłoby przed erozją gleby i przyczyniało się do zwiększenia zasobów
wody w glebie, a więc wilgotności. W wyniku tych działań powstał specyficzny
mikroklimat sprzyjający uprawom i zwiększaniu plonów.
Największe ośrodki turystyczne Pojezierza Krzywińskiego to: Dolsk nad
Jeziorem Dolskim Wielkim, Cichowo nad jeziorem Cichowo, Osieczna nad Jeziorem Łoniewskim, Nowy Dębiec nad jeziorem Wonieść.
Staraniem władz czterech gmin powiatu śremskiego (Dolsk, Książ Wielkopolski, Brodnica i Śrem) tworzących Unię Gospodarczą Regionu Śremskiego
449
jego obszar pokryła sieć oznakowanych tras rowerowych. Dzięki temu łatwo
trafić do najatrakcyjniejszych miejsc. Sieć szlaków regionu śremskiego ma dwa
główne węzły. Jeden znajduje się w Śremie przy rondzie Powstańców Wielkopolskich na wlocie ul. Kolejowej, a drugi – w Dolsku na parkingu przy wejściu
na punkt widokowy przy skrzyżowaniu głównej drogi nr 434 z drogą w kierunku wsi Błażejewko. Na szlakach znajdziemy wiele parkingów rowerowych z wiatami i miejscami do odpoczynku oraz mapami.
Śrem to miasto powiatowe nad Wartą, położone na dawnym szlaku handlowym z Poznania do Wrocławia. Prawa miejskie otrzymał w 1253 r. oraz w 1393 r.
ponownie po relokacji na drugi brzeg Warty. Charakterystycznym elementem
krajobrazu miasta jest 44-metrowa wieża ciśnień zbudowana w 1909 r. na miejscu rozebranej wiek wcześniej kaplicy św. Mikołaja. Pierwotnie w tym samym
miejscu wznosił się kościół św. Mikołaja, który prawdopodobnie był najstarszym kościołem w Śremie wybudowanym w XIII w. W centrum miasta leży obszerny rynek otoczony XIX-wiecznymi kamienicami. Najbardziej reprezentacyjnym budynkiem rynku jest ratusz z 1838 r. W południe każdego dnia rozlega
się stąd hejnał śremski. Przed ratuszem znajduje się popiersie Józefa Wybickiego. W sąsiedztwie rynku wznosi się kościół Wniebowzięcia NMP wybudowany w 1393 r. – najcenniejszy zabytek sakralny Śremu. Charakterystycznym
elementem bryły jednonawowej świątyni jest 62-metrowa wieża przylegająca
do zachodniej ściany szczytowej. W kościele zachowały się pochodzące z przebudowy na przełomie XV i XVI w. późnogotyckie schodkowe szczyty, sklepienia
gwiaździste i krzyżowe oraz przypory ścian. Nieopodal rynku przy ul. Poznańskiej, którą kiedyś prowadziła główna droga w kierunku Poznania, wznoszą się
zabudowania poklasztorne franciszkanów z przełomu XVII i XVIII w. oraz kościół Narodzenia NMP. Cały kompleks otacza mur z bramkami wybudowany
w 1779 r. Ten trójnawowy kościół halowy ma barokowe i rokokowe wyposażenie z XVIII w. W nawie głównej znajduje się osiem ołtarzy. W jednym z nich
można obejrzeć gotycko-renesansowe rzeźby Marii i św. Jana Boleściwego, pochodzące ze starej belki tęczowej. Przy filarze zachodnim znajduje się ambona
w kształcie łodzi Piotrowej wykonana około 1817 r. Ulica Poznańska prowadzi
do Parku Miejskiego im. Powstańców Wielkopolskich. Dwa inne zabytki Śremu
to późnogotycki kościół Ducha Świętego z 1614 r., przebudowany w 1840 r. po
przekazaniu protestantom, oraz barokowa poklasztorna kaplica Klarysek pw.
Matki Bożej Wniebowziętej. W granicach Śremu leży północny kraniec Jeziora
450
Grzymisławskiego – długiego, rozciągniętego w 8-kilometrowej rynnie akwenu
Pojezierza Krzywińskiego. Jest tu przystań jachtowa i piaszczysta plaża, która
w sezonie bywa bardzo zatłoczona. Przez kilka lat do 2010 r. odbywały się tu
zawody Motorowodnych Mistrzostw Europy – impreza, na którą ściągali fani
tego hałaśliwego sportu.
W Śremie znajduje się główny węzeł regionalnych szlaków rowerowych:
trzech okrężnych i czterech liniowych.
Trzy okrężne szlaki to: Konwaliowy (niebieski, 24 km), Śladami gen. Józefa Wybickiego (czerwony, 67,5 km), Księdza Piotra Wawrzyniaka (żółty,
38 km). Ponadto mamy do wyboru cztery szlaki liniowe: Łęgi Nadwarciańskie
(czerwony, 32 km, Śrem–Bnin), Kosynierów (zielony, 24 km, Śrem–Książ
Wielkopolski), Do Poznania (zielony, 20 km, Śrem–Radzewo) i Polnymi drogami (czarny, 20 km, Śrem–Dolsk).
Sieć śremską uzupełniają szlaki łącznikowe skracające główne trasy lub
łączące je. Są to żółte szlaki: Kasztanowy (3,3 km), Najpiękniejszymi Alejami
(8 km), Do Starych Kościółków (7,8 km), Jarosławski (5,8 km).
Jednym z najciekawszych jest liniowy szlak Łęgi Nadwarciańskie. Łączy
on dolinę Warty z rynną jezior kórnicko-zaniemyskich na Równinie Wrzesińskiej. W sąsiedztwie Śremu prowadzi przez zespół przyrodniczo-krajobrazowy
Łęgi Mechlińskie – fragment doliny Warty z największym w okolicy miasta
kompleksem lasów łęgowych i grądowych – jak również przez przyległe do niego kompleksy podmokłych i zalewowych łąk oraz pastwisk. Druga część szlaku
przebiegająca wzdłuż brzegów jezior kórnickich i zaniemyskich odwiedza jeden
z atrakcyjnych regionów Wielkopolski. W rynnie kórnicko-zaniemyskiej leży
osiem jezior, z których największym jest Jezioro Bnińskie o długości 4,5 km. Na
szlaku znajduje się Zaniemyśl, dawne miasto i ośrodek turystyczny nad Jeziorem Raczyńskim, a także Błażejewko – wieś letniskowa nad Jeziorem Bnińskim.
Największą atrakcją Zaniemyśla jest Wyspa Edwarda na Jeziorze Raczyńskim
zagospodarowana przez hrabiego Edwarda Raczyńskiego, który w wybudowanym tutaj modrzewiowym domu szwajcarskim miał swoją pustelnię. Pomiędzy
Zaniemyślem a Środą Wielkopolską w sezonie letnim kursują pociągi ciągnięte przez parowóz na zabytkowej linii kolei wąskotorowej. Interesujący jest też
Bnin, gdzie kończy się szlak. Najstarsze świadectwa osadnictwa w mieście znajdują się na półwyspie Szyja na Jeziorze Bnińskim. Bnin ma tradycje miejskie
sięgające końca XIV w. Zachował się tu średniowieczny układ centrum miasta
451
z prostokątnym rynkiem, barokowym ratuszem z 1777 r. i XIX-wiecznym kościołem św. Wojciecha z wyposażeniem przeniesionym z gotyckiego kościoła
zniszczonego w czasie II wojny światowej. Bnin przylega do Kórnika, gdzie
znajduje się jeden z najpiękniejszych zespołów zamkowo-parkowych w Polsce.
W majątku Prowent na pograniczu Kórnika i Bnina przyszła na świat Wisława
Szymborska.
Najdłuższa pętla ze Śremu (czerwona) prowadzi między innymi przez Manieczki – własność Józefa Wybickiego, działacza politycznego, publicysty i literata, który do historii przeszedł jako autor Pieśni legionów polskich znanej
powszechnie jako Mazurek Dąbrowskiego. Znajduje się tu dworek z 1894 r.,
wybudowany w pobliżu pierwotnego dworu Wybickich, od 1978 r. mieszczący
Muzeum im. gen. Józefa Wybickiego. Dalej dojechać można do Parku Krajobrazowego im. gen. Dezyderego Chłapowskiego, gdzie – korzystając z okazji – warto zjechać z czerwonego szlaku w Starym Gołębinie na zielony Szlak Ziemiański
(rowerowy szlak województwa wielkopolskiego). Trzy kilometry od rozjazdu
leży Turew – od 1730 do 1939 r. gniazdo rodowe Chłapowskich. Zachował się
tu zespół pałacowo-parkowy z pałacem z 1749 r. kilkakrotnie przebudowanym
w latach 1820–1830 i 1908–1909 oraz z pięknym, pełnym kilkusetletnich drzew
parkiem.
Szlak Księdza Piotra Wawrzyniaka (żółty), Polnymi Drogami (czarny) oraz
dwa żółte łączniki od zielonego szlaku Kosynierów łączą Śrem z Dolskiem.
Dolsk to jedno z najmniejszych miast Wielkopolski. Leży w obniżeniu terenu pomiędzy dwoma jeziorami Dolskimi: Wielkim i Małym. Właśnie to położenie „w dole” przyczyniło się do nadania miastu takiej nazwy. Dolsk jest miastem
od 1359 r., kiedy otrzymał prawa miejskie od króla Kazimierza Wielkiego. Do
1798 r. należał do biskupów poznańskich. W mieście znajdował się dwór biskupi wzmiankowany już w 1293 r., rozbudowany i rozebrany w XVIII w. W Dolsku
w 1866 r. powstało pierwsze w Wielkopolsce kółko rolnicze. Miasto zachowało stary małomiasteczkowy układ urbanistyczny z rynkiem przeciętym starym
szlakiem handlowym z Kórnika do Rawicza. Rynek otaczają piętrowe kamieniczki z XIX i XX w. W zachodniej części znajduje się ratusz, który powstał przez
połączenie trzech sąsiadujących ze sobą kamienic. W sąsiedztwie rynku wznosi
się drewniany kościół Ducha Świętego z 1618 r., w zachodniej części miasta zaś
późnogotycki kościół św. Michała Archanioła zbudowany około 1460 r. z fundacji biskupa poznańskiego Andrzeja Bnińskiego. W ołtarzu głównym znajduje się
452
renesansowy obraz koronacji Matki Boskiej z 1627 r. Na uwagę zasługuje również gotyckie sklepienie gwiaździste. Wejście na teren kościoła prowadzi przez
barokową bramę. Po drugiej stronie ulicy znajduje się późnobarokowa plebania
z połowy XVIII w. Niedawno odkryto wewnątrz rokokowe polichromie pochodzące mniej więcej z 1750 r. – krajobraz z ogrodem otaczającym rezydencję biskupią w Dolsku oraz sceny z postaciami muzykantów. W sąsiedztwie muru kościelnego nad jeziorem Dolskim Wielkim rozciąga się kąpielisko z pomostem
i przystanią wodną. Poza centrum miasta na osiedlu Podrzekta na wzniesieniu
nad jeziorem Dolskim Wielkim znajduje się neobarokowy dwór wybudowany
w 1909 r. Wraz z zabudowaniami folwarku, stajniami i brzegami jeziora stanowi część dużego ośrodka rekreacyjnego z kortami tenisowymi i boiskami. Nieco
dalej stoi barokowy kościół św. Wawrzyńca z 1685 r. Skromna świątynia zapełnia się wiernymi w czasie odpustu 10 sierpnia każdego roku. Poniżej kościoła
znajduje się ośrodek wypoczynkowy MGOSiR.
Przy wylocie drogi 434 z Dolska w kierunku Śremu przy bocznej drodze
prowadzącej do Trąbinka natrafimy na przydrożny parking. Prowadzi z niego
ścieżka spacerowa na punkt widokowy (113,8 m n.p.m.). Na parkingu znajduje
się główny węzeł regionalnych szlaków rowerowych. Dwa z nich są okrężne: Pagórki Dolskie (zielony, 19 km) i Szlak Dziesięciu Jezior (czerwony, 29 km), a jeden liniowy: Do Grobu Księcia Władysława Laskonogiego (niebieski, 22 km).
Sieć uzupełnia łącznikowy szlak żółty z Miranowa do Lubiatówka (5 km), którym można skrócić wycieczkę Szlakiem Dziesięciu Jezior.
Szlakiem Pagórki Dolskie dojechać można do Błażejewa, gdzie znajduje
się niewielki drewniany kościółek św. Jakuba Apostoła zbudowany w 1676 r.
Jego fundatorem był ksiądz Stanisław Grudowicz, inicjator budowy oratorium
księży filipinów na Świętej Górze w Gostyniu, a kościół w Błażejewie wzniesiony został z drewna, którego wycinkę na potrzeby oratorium prowadzono w okolicznych lasach.
Czerwony Szlak Dziesięciu Jezior prowadzi do urokliwej wsi Cichowo nad
jeziorem Cichowo-Mórka o długości ponad 6,5 km i szerokości 100–500 m.
Jego północno-wschodnie brzegi otaczają kompleksy leśne ciągnące się aż do
Lubiatowa i Dolska. Cichowo to popularne letnisko ze strzeżonym kąpieliskiem
i przystanią wodną. Na stromym brzegu jeziora w parku wznosi się neobarokowy dworek z 1908 r. Przez park prowadzi torowisko kolejki parkowej. Największą atrakcją jest jednak Skansen Filmowy Soplicowo, zrekonstruowana orygi-
453
nalna scenografia Allana Starskiego z filmu Pan Tadeusz w reżyserii Andrzeja
Wajdy. W Soplicowie znajdują się: lamus, wozownia, stajnie, spichlerz, stodoła,
kurnik i żuraw wraz ze studnią. Odbywają się tam festyny, jarmarki i imprezy
okolicznościowe, na przykład pokazy walk rycerskich.
Trzeci szlak, niebieski, prowadzi do Krzywinia – miasta, któremu pojezierze zawdzięcza swą nazwę. W jego centrum rozciąga się Rynek z kilkunastoma
zabytkowymi kamieniczkami, parterowym ratuszem z 1905 r. i kamienną figurą
św. Wawrzyńca. W sąsiedztwie Rynku wznosi się gotycki kościół parafialny pw.
św. Mikołaja. Najstarszy jego element stanowi prezbiterium datowane na połowę XV w. Fasadę zdobi ośmioboczna wieżyczka. W prezbiterium zwraca uwagę renesansowy nagrobek ze stojącą postacią wyobrażającą zmarłego w 1571 r.
podkomorzego poznańskiego Andrzeja Miaskowskiego. W Krzywiniu zachowały się także dwa wiatraki koźlaki. Po drodze do Krzywinia szlak przecina Lubiń
– wieś słynącą z dwóch bezcennych zabytków sakralnych: zespołu klasztoru benedyktynów i kościoła św. Leonarda; wieś znajduje się na Szlaku Romańskim.
Kościół Narodzenia NMP, pomimo barokowej przebudowy, zachował wiele
wcześniejszych elementów romańskich i gotyckich. Romańskie są dolne części nawy i wieży oraz część murów prezbiterium i zakrystii (wyeksponowanych
w kościele). Zachował się wschodni gotycki szczyt z 1444 r. Nawę od zachodu zamyka czterokondygnacyjna czworoboczna wieża późnogotycka z 1. poł. XVI w.,
zwieńczona barokowym dwukondygnacyjnym hełmem z latarniami z 1645 r.
Wnętrze jest ozdobione bogatą barokową polichromią i stiukami. W kościele
prawdopodobnie został pochowany książę wielkopolski Władysław III Laskonogi, na co wskazuje zachowana płyta nagrobna. Z zabudowań klasztornych
wzniesionych w czasie rozbudowy w 1617 r. zachowały się: piętrowe, podpiwniczone skrzydło zachodnie, część dwupiętrowego skrzydła północnego oraz część
krużganków. Przed kościołem rośnie potężny kasztanowiec o obwodzie 520 cm
i koronie wznoszącej się na wysokość 16 m. Wiek drzewa szacuje się mniej więcej na 235 lat. Po przeciwnej stronie drogi na sąsiednim wzgórzu stoi kościół
parafialny pw. św. Leonarda z XIII w. rozbudowany w latach 1549–1556 oraz na
przełomie XVI i XVII w. Zachowała się w nim romańska absyda ozdobiona fryzem arkadkowym, a ponadto gotycko-renesansowy schodkowy wschodni szczyt
kościoła i manierystyczny szczyt zachodni.
Dla urozmaicenia wycieczki szlakiem do grobu Władysława Laskonogiego z Krzywinia można jeszcze pojechać zielonym Szlakiem Ziemiańskim
454
(wspomnianym powyżej) do Kopaszewa. We wsi znajduje się zespół pałacowo-parkowy. Klasycystyczny pałac zbudowany w 1801 r. po spaleniu odbudowano w 1892 roku; od 1844 r. był własnością rodziny Chłapowskich. W 1831 r.
przebywał tu Adam Mickiewicz. W salonie urządzono Izbę Pamięci Adama
Mickiewicza. W angielskim parku przypałacowym znajduje się późnobarokowa
kaplica pałacowa z 1794 r. pw. Matki Boskiej Śnieżnej. Kaplica jest początkiem
i końcem Kopaszewskiej Drogi Krzyżowej ufundowanej w 1855 r. przez Jana
Koźmiana po samobójczej śmierci żony Zofii, córki generała Dezyderego Chłapowskiego. Kopaszewska Droga Krzyżowa prowadzi spod kaplicy pałacowej
w Kopaszewie do grobowca Chłapowskich w Rąbiniu. Stacje mają formę kapliczek, w które wmurowano odlewy XIX-wiecznych tablic ze scenami Męki Pańskiej. Ich oryginały można zobaczyć wewnątrz kaplicy pałacowej w Kopaszewie.
Szlak Ziemiański jest jednym z kilku ponadregionalnych, uzupełniających system Unii Gospodarczej Regionu Śremskiego. Uzupełnieniem są także:
międzynarodowy szlak rowerowy Eurovelo 9 przebiegający przez region trasą
Brodnica–Manieczki–Błociszewo–Rąbiń–Łuszkowo–Zbęchy–Bieżyń–Lubiń,
Pierścień Rowerowy Dookoła Poznania przecinający północną część regionu na
odcinku Kórnik–Bnin–Radzewo oraz Szlak Nadwarciański na odcinku Krajkowo–Jaszkowo.
Garść informacji
Unia Gospodarcza Regionu Śremskiego Okulickiego 3, Śrem,
tel. 61 283 27 04, www.unia.srem.com.pl.
Wyżyna Lubelska –
okolice Opola Lubelskiego,
Nałęczowa i Kazimierza
Dolnego
Wyżyna Lubelska Zachodnia część Wyżyny Lubelskiej to bardzo urozmaicona kraina, złożona z kilku mezoregionów, z których każdy ma nieco inny charakter. Najpiękniejszy fragment tej części Wyżyny Lubelskiej leży pomiędzy miejscowościami: Kazimierz Dolny, Nałęczów, Bełżyce, Józefów, Solec nad Wisłą i Janowiec.
Największą jej część zajmuje Płaskowyż Nałęczowski. Sąsiaduje on od zachodu
z północnym krańcem Małopolskiego Przełomu Wisły, a od południa z Kotliną
Chodelską i Równiną Bełżycką. Najdalej na południe wysuniętą częścią tego
obszaru są Wzniesienia Urzędowskie. Cały obszar Wyżyny Lubelskiej pokrywa lessowy płaszcz spoczywający na kredowym podłożu. Mała odporność obu
warstw na erozję przyczyniła się do charakterystycznego ukształtowania terenu pod wpływem wód płynących i opadowych. Zachodnią granicę tego obszaru
stanowi Małopolski Przełom Wisły. Region ten ma aż 80 km długości i zaledwie kilka kilometrów szerokości w najszerszym miejscu. Rzeka na tym odcinku
przebija się wielokrotnie przez pasma kredowych wzgórz pokrytych na wierzchowinie grubą warstwą lessu, tworząc malowniczą dolinę o wysokich brzegach; miejscami różnica między korytem rzeki a wierzchowiną dochodzi nawet
do 80 m. W północnej części, w rejonie Janowca i Kazimierza znajduje się
najwęższe miejsce całego Małopolskiego Przełomu Wisły, a jednocześnie różnica poziomów jest tam największa. Brzegi przełomu zbliżają się tu do siebie
na odległość zaledwie 1,5 km, a wierzchowinę od lustra wody dzieli 90 m. Ta
duża różnica wysokości wynika z wyjątkowej grubości w tym rejonie warstwy
osadów lessowych. Cały obszar Płaskowyżu Nałęczowskiego słynie z lessowych
dolin i wąwozów. Te najdłuższe są dziełem rzek Bystra i Bochotniczanka oraz
ich dopływów. Im dalej na zachód podążymy w kierunku Wisły, tym głębsze
napotkamy doliny i wąwozy lessowe, a krajobraz Płaskowyżu Nałęczowskiego
miejscami przypomina nieco obszary podgórskie. Rzeka Bystra na swej drodze w kierunku Wisły meandruje w głębokiej dolinie przypominającej te, które drążą górskie potoki. W pobliżu ujścia głębokość doliny przekracza 80 m.
Cały ten niezwykły i malowniczy region pomiędzy Nałęczowem a Kazimierzem
Dolnym obejmują granice Kazimierskiego Parku Krajobrazowego. W okolicy
przeprawy promowej Janowiec–Kazimierz Dolny na wiślanej wyspie znajduje
się jeden z dwóch rezerwatów tutejszego parku krajobrazowego, Krowia wyspa – ostoja i miejsce lęgowe ptactwa wodnego.
Do najbardziej malowniczych miejsc w parku krajobrazowym należy
90-metrowej wysokości uskok Płaskowyżu Nałęczowskiego przy ujściu Cho-
457
delki do Wisły we wsi Dobre pod Kazimierzem. Miejsce to ze względu na jego
unikatowy charakter chroni rezerwat Skarpa Dobrska. Ze względu na nasłonecznienie i gipsowe podłoże wytworzył się tu wyjątkowy ekosystem roślin
kserotermicznych i związany z nimi świat owadów, w tym wielu gatunków
motyli.
Obniżenie, którym płynie Chodelka, tworzy Kotlinę Chodelską, szeroką
u ujścia do Wisły i zwężającą się w kierunku źródeł. Obejmuje ją Chodelski Obszar Chronionego Krajobrazu. Charakterystycznym elementem okolic doliny
rzeki są kompleksy stawów rybnych.
Na południe od Kotliny Chodelskiej znajduje się garb Wzniesień Urzędowskich, których kulminacje miejscami przekraczają 250 m n.p.m. Zachodnia część tego mezoregionu objęta jest ochroną Wrzelowieckiego Parku Kraj
obrazowego. Jego osią jest głęboko wcinająca się w wierzchowinę wzniesień
dolina Potoku Wrzelowieckiego.
Cały ten region zamyka na południu dolina rzeki Wyżnicy, która tworzy
Kraśnicki Obszar Chronionego Krajobrazu.
Dużą atrakcją tej części Wyżyny Lubelskiej jest Nadwiślańska Kolejka
Wąskotorowa. To 50-kilometrowy fragment historycznej sieci Nałęczowskiej
Kolei Dojazdowej, która łączyła majątki i folwarki z cukrowniami. Pierwsza
linia kolejki konnej powstała tu już w 1892 r., chociaż sieć aktualnych połączeń
tworzona była dopiero w latach 1900–1911. Pociągi turystyczne kursują na odcinkach Opole Lubelskie–Karczmiska–Polanówka, Poniatowa–Karczmiska–
Polanówka, Opole Lubelskie–Karczmiska–Nałęczów, Poniatowa–Karczmiska–Nałęczów. Stacja węzłowa w Karczmiskach jest najważniejszym miejscem
w całej sieci. Znajduje się tutaj wagonownia oraz lokomotywownia. Najstarsze
budynki stacji pochodzą z 1917 r.
Uzdrowiskowy Nałęczów (zob. s. 92–96) i letniskowy Kazimierz Dolny
należą do najpopularniejszych miejscowości wypoczynkowych w Polsce, a teren Kazimierskiego Parku Krajobrazowego do najchętniej odwiedzanych regionów w Polsce. Park oraz jego okolice przecinają liczne szlaki turystyki pieszej i rowerowej oraz ścieżki dydaktyczne.
Rowerowym sercem całego opisanego obszaru jest Opole Lubelskie –
miasto powiatowe leżące w Kotlinie Chodelskiej. To właśnie stąd, a nie z bardziej utytułowanych miejscowości, rozchodzi się wiązka szlaków rowerowych,
458
Wyżyna Lubelska którymi turyści mogą zwiedzać cały północno-zachodni fragment Wyżyny Lubelskiej.
Opole Lubelskie było niegdyś ważnym ośrodkiem władzy kasztelanii
lubelskiej. Z czasów świetności pochodzi wczesnobarokowy kościół NMP
z 2. poł. XVII w. z bogatym wystrojem i wyposażeniem w stylu rokokowym dodanym podczas rozbudowy w 1748 r. Zachował się tu także znacznie zmieniony i zmodernizowany dawny pałac właścicieli miasta. Pierwotną XV-wieczną
bryłę rozbudowywali już wcześniej w XVII i XVIII w. Tarłowie i Lubomirscy.
Dzisiaj mieści się tu szkoła. W zabudowie miasta znaleźć można przykłady architektury z XVIII i XIX w., jak choćby ratusz, zabudowania klasztoru Pijarów,
kamieniczki i stary zajazd.
Najdłuższy w systemie szlaków rowerowych jest przecinający Opole Lubelskie żółty, 60-kilometrowy szlak, który łączy Kazimierz Dolny z Bęczynem,
małą wsią nad rzeką Urzędówką na terenie Kraśnickiego Obszaru Chronionego Krajobrazu. Na swojej trasie na osi północ–południe przecina wielokrotnie
suche lessowe wąwozy i doliny rzek oraz potoków, wspinając się również na
wzniesienia. Jest bardzo urozmaicony pod względem krajoznawczym. Można
go określić mianem rowerowej osi całej tej krainy, gdyż po drodze łączy się na
pewnych odcinkach z pozostałymi szlakami całej sieci oraz ze szlakami o znaczeniu wojewódzkim.
Na terenie Opola Lubelskiego żółtemu szlakowi towarzyszy nieco krótszy, 51-kilometrowy niebieski szlak Doliną Chodelki. Łączy on najciekawsze
miejsca w Kotlinie Chodelskiej – od Podgórza (wsi pod Kazimierzem Dolnym
ze słynnym uskokiem Płaskowyżu Nałęczowskiego) do Borowa-Kolonii. Do
najciekawszych miejsc na jego trasie należy Chodel – wieś letniskowa w dolinie Chodelki na wschód od Opola Lubelskiego. Kiedyś było to miasto, o czym
świadczy układ urbanistyczny. We wsi zachował się gotycko-renesansowy kościół Trójcy Świętej z charakterystyczną potężną 30-metrową wieżą wybudowany w 1541 r.
W Opolu Lubelskim zaczynają się trzy inne szlaki: dwa czarne oraz zielony.
Najdłuższym z nich jest 41-kilometrowy czarny szlak Nitką Kolejki Wąskotorowej. Choć nie biegnie on dokładnie wzdłuż szyn, to meandrując i zmieniając
kierunki, odwiedza wszystkie najważniejsze miejsca na jej trasie: Poniatową,
stację węzłową w Karczmiskach i mniejsze stacje, takie jak Obliźniak czy Kębło pod Wąwolnicą. O Karczmiskach wspominaliśmy już wcześniej, opisując
459
kolejkę, ale warto napomknąć o Poniatowej – miejscu, gdzie w czasie II wojny
światowej Niemcy urządzili getto dla ludności żydowskiej, zlikwidowane podczas rzezi dokonanej jesienią 1943 r., o czym przypomina pomnik.
Krótki (15 km) zielony szlak Powiśle łączy Opole Lubelskie ze wsią Kolonia Wrzelów na terenie Małopolskiego Przełomu Wisły, a czarny, dłuższy
(24 km) poprzez przeprawę promową na Wiśle doprowadza do Solca nad Wisłą
na zachodnim brzegu rzeki. Solec ze względu na położenie miał kiedyś bardzo
duże znaczenie strategiczne. W połowie XIV w. otrzymał prawa miejskie od
Kazimierza Wielkiego; stracił je w XIX w. Rozwój miasta wiązał się z położeniem na skrzyżowaniu szlaków handlowych: wodnego Wisłą oraz lądowego
przy przeprawie przez rzekę. Niestety z soleckiego zamku pozostały tylko ruiny. Zachowała się solecka fara z XIV w., później przebudowana. Inne zabytki
sakralne to kościół poreformacki z XVII w. oraz drewniano-murowany kościół
z XVI–XVIII w. na cmentarzu. W centrum dawnego miasta wznosi się również
ratusz, obecnie siedziba gminy.
Nieopodal Solca przy przeprawie przez Wisłę w Kłudzie zaczyna się 19-kilometrowy zielony szlak rowerowy Małopolski Przełom Wisły. Po przeprawie
promem prowadzi turystę na południe wysokim brzegiem rzeki w kierunku
Józefowa. Po drodze rozsiane są liczne punkty widokowe na dolinę rzeki. Najważniejszą miejscowością na trasie jest Piotrawin – wieś z fragmentu Roczników Długosza opowiadającego o św. Stanisławie. Pochodził stąd wskrzeszony przez biskupa w legendzie rycerz Piotrawin, który potwierdził podważany
przez rodzinę zmarłego fakt sprzedaży wsi Piotrawin biskupowi. Na wysokiej
skarpie wiślanej wznosi się tutaj gotycki kościół św.św. Tomasza i Stanisława
z 1440 r. oraz wolno stojąca kaplica zbudowana na miejscu grobu rycerza Piotrawina. W XIX w. miało tu powstać sanktuarium św. Stanisława, ale przedsięwzięcie upadło; pozostałością planów są ozdobne elementy, które dostarczono
na przyszłą budowę.
W Piotrawinie zaczyna się czarny szlak rowerowy nazwany Gościńcem
Piotrawińskim. Długa (40 km) trasa prowadzi przez Wrzelowiecki Park Kraj
obrazowy i Wzniesienia Urzędowskie, a kończy się w Kotlinie Chodelskiej we
wsi Borów-Kolonia (węzeł z niebieskim szlakiem Dolina Chodelki).
Obwodnicą całego opisanego regionu jest ciąg dwóch czerwonych szlaków: od strony północnej biegnie odcinek 62-kilometrowego szlaku z Lublina
460
Wyżyna Lubelska (Nałęczów–Wąwolnica–Kazimierz Dolny), od zachodu i południa szlak Kazimierz Dolny–Wilków–Łaziska–Józefów–Urzędów–Kraśnik (107 km).
Ważnym węzłem rowerowej turystyki jest także popularny Kazimierz
Dolny i położony po przeciwnej stronie Wisły Janowiec. Kazimierz Dolny
pełni funkcję zwornika na wspomnianej powyżej obwodnicy, a zarazem końcowego punktu rowerowej osi regionu, którą tworzy opisany już żółty szlak.
Właśnie z tego miejsca wiele osób wyrusza na rowerowy podbój tej krainy.
Wpływ na to ma zarówno jego popularność, jak i możliwość pokonania Wisły
promem do Janowca, do którego odwiedzenia zachęcają widoczne z oddali
mury zamkowe. Kazimierz Dolny to najbardziej znane polskie małe miasteczko i jedna z wizytówek naszego kraju. Maleńkie miasto jest pełne zabytków,
które świadczą o świetności tego miejsca przed wiekami. Na wysokiej skarpie wiślanej wznosi się tu wieża i ruiny zamku Kazimierza Wielkiego. W centrum podziw wzbudzają manierystyczne kamieniczki pokryte dekoracją rzeźbiarską, kościół farny oraz spichlerze pochodzące z okresu prosperity w XVI
i XVII w., kiedy miasto kwitło dzięki handlowi solą i zbożem, spławianymi
Wisłą do Gdańska.
Janowiec leży na przeciwległym brzegu Wisły. To spokojna wieś letniskowa usytuowana u podnóża wapiennej skarpy stromo opadającej w kierunku
doliny Wisły. Janowiec był kiedyś miastem, a czasy miejskiej przeszłości pamięta pochyły rynek, którego wschodnią pierzeję zajmuje kompleks kościoła parafialnego św. Małgorzaty ufundowanego przez Piotra Firleja w połowie
XVI w. Na szczycie ponad wsią dominują mury odbudowywanego janowieckiego zamku. Santi Gucci wzniósł go w latach 1508–1526 dla Mikołaja Firleja,
hetmana wielkiego koronnego. Na obszernym terenie zamku znajduje się park
oraz skansen. Odbywają się tu liczne imprezy: turnieje rycerskie, plenery artystyczne, jak również część wydarzeń popularnego Festiwalu Filmowego „Dwa
Brzegi”.
W Janowcu zaczyna się niebieski Szlak Żółwia i Dinozaura. Prowadzi on
zachodnią krawędzią Małopolskiego Przełomu Wisły, jedynego fragmentu Wyżyny Lubelskiej położonego na lewym brzegu Wisły. Po pokonaniu 30 km szlak
doprowadza do Solca nad Wisłą, skąd można powrócić na prawy brzeg Wisły
i pojechać z powrotem w kierunku Opola Lubelskiego, Kazimierza Dolnego
lub Nałęczowa. Można też kontynuować wycieczkę lewym brzegiem Wisły, aby
po przejechaniu kolejnych 32 km znaleźć się w Bałtowie – wsi, która stała się
461
sławna za sprawą pierwszego w Polsce parku dinozaurów (JuraPark Bałtów)
oraz spływów tratwami Kamienną. Dzisiaj atrakcji jest tam znacznie więcej.
Kazimierz Dolny i pobliskie Puławy będą w przyszłości połączone ścieżką
rowerową wzdłuż wałów wiślanych. Odcinki z Puław do Parchatki i na wyjeździe z Kazimierza Dolnego są już gotowe do użytku. Niemniej jednak do tej
wspaniałej rowerowej krainy zalicza się również Puławy – miasto warte odwiedzenia dla cennego zespołu zabytków Osady Pałacowej położonej na wysokiej
skarpie wiślanej. Dzisiejszy wygląd tego założenia pałacowo-parkowego jest
dziełem przebudowy na przełomie XVIII i XIX w., której dokonał Christian
Piotr Aigner, nadworny architekt książąt Czartoryskich. Najokazalszą budowlą
jest klasycystyczny pałac. Piękny park na skarpie urozmaicają zaprojektowane w różnych stylach pawilony i budynki: Domek Gotycki, Świątynia Sybilli,
Brama Rzymska, Altana Chińska. Osadę od strony południowej zamyka Pałac
Marynki zbudowany dla Marii z Czartoryskich Wirtemberskiej, a od północy
wzniesiony na wzór rzymskiego Panteonu kościół Wniebowzięcia Matki Boskiej.
Nie należy też zapominać o Nałęczowie, który leży na rubieżach tej rowerowej krainy. Połączony jest z pozostałymi miejscowościami poprzez węzeł
szlaków w Kęble, gdzie czerwony szlak rowerowy Lublin–Kazimierz Dolny spotyka czarny szlak Nitką Kolei Wąskotorowej. To najpiękniejsza nizinna miejscowość uzdrowiskowa w Polsce. Rozwój uzdrowiska rozpoczęli Małachowscy,
którzy przenieśli tutaj swoją siedzibę. Zespół zatopionej w zieleni parkowej zabytkowej zabudowy uzdrowiska z XIX i początku XX w. tworzy niepowtarzalny
klimat miejscowości.
Garść informacji
Centrum Informacji Turystycznej Rynek 27, Kazimierz Dolny,
tel. 81 881 07 09, www.kazimierz-dolny.pl.
Punkt Informacji Turystycznej Strażacka 1, Opole Lubelskie,
tel. 81 475 51 10, www.opolelubelskie.pl/turystyka/pit.htm.
Roztocze i Równina Biłgorajska
Roztocze i Równina Biłgorajska to dwie sąsiadujące z sobą krainy geograficzne Lubelszczyzny o zupełnie odmiennym krajobrazie.
Roztocze to wypiętrzony ponad otaczające regiony wał o szerokości dochodzącej do 30 km i długości 180 km. Rozciąga się od okolic Kraśnika na zachodzie
po Lwów. Pas Roztocza dzieli się na trzy mniejsze jednostki: Roztocze Zachodnie,
Środkowe i Wschodnie. Znaczną część powierzchni tej krainy zajmują kulminacje roztoczańskich wzniesień przekraczające 300 m n.p.m., a na terenie Ukrainy
nawet 400 m n.p.m.; najwyższa z nich to Wysoki Zamek we Lwowie osiągający
wysokość 409,5 m n.p.m. Na terenie Polski zaś Długi Goraj (391,5 m n.p.m.) leżący na południe od Narola niedaleko polsko-ukraińskiej granicy.
Pagórkowaty wał Roztocza oddziela Wyżynę Lubelską od Kotliny Sandomierskiej, pełniąc jednocześnie funkcję działu wodnego pomiędzy dorzeczami
Wisły i Dniestru. Jest również strefą przejściową, gdzie wpływ klimatu atlantyckiego słabnie, a kontynentalnego – zwiększa się. Wiąże się z tym występowanie na omawianym obszarze roślin charakterystycznych dla obu typów klimatu.
Przez Roztocze przebiega granica dwóch platform tektonicznych: zachodnioeuropejskiej i wschodnioeuropejskiej, których wzajemny nacisk powoduje ciągłe
wypiętrzanie się regionu o 2 mm w ciągu roku. Ku leżącej po południowej stronie
Równinie Biłgorajskiej roztoczański wał opada kilkudziesięciometrowym progiem.
Równina Biłgorajska to nizinny płaskowyż wznoszący się 220–280 m n.p.m.
W odróżnieniu od sąsiedniego Roztocza, ubogiego w wody powierzchniowe, teren równiny przecinają liczne cieki wodne spływające z wału Roztocza w kierunku Sanu. Na dużych obszarach, ze względu na nieprzepuszczalne warstwy gruntu, występują mokradła, bagna i grzęzawiska. Równinę Biłgorajską pokrywają
zwarte kompleksy leśne Lasów Janowskich na zachodzie i Puszczy Solskiej na
wschodzie.
Lasy Janowskie i centralną część Roztocza na pograniczu Roztocza Środkowego łączy siatka szlaków turystycznych, dzięki którym można organizować wycieczki na dwóch kółkach po Roztoczańskim Parku Narodowym, Szczebrzeszyńskim Parku Krajobrazowym i Parku Krajobrazowym Lasy Janowskie. W tej części
Roztocza centrami turystyki rowerowej są Szczebrzeszyn i Zwierzyniec w dolinie
Wieprza, a na Równinie Biłgorajskiej – Biłgoraj i Janów Lubelski. Łącznikiem
turystycznym obu krain jest Frampol położony na pograniczu.
465
Zwierzyniec to miasto nad Wieprzem leżące w otoczeniu pięknych lasów
Roztoczańskiego Parku Narodowego i Szczebrzeszyńskiego Parku Krajobrazowego. To dawna posiadłość Zamoyskich, dla których lasy pośród wzniesień nad
Wieprzem były od wieków źródłem dochodu i terenem polowań.
W XVI w. Jan Zamoyski utworzył tutaj zwierzyniec, czyli rezerwat dzikich
zwierząt, wokół którego zaczęła się rozwijać osada. Nazwa „zwierzyniec” bardzo szybko przyjęła się w odniesieniu do osady. W 1594 r. Zwierzyniec stał się
częścią Ordynacji Zamojskiej. W 1812 r. siedzibę ordynacji przeniesiono tutaj
z Zamościa. Zwierzyniec uzyskał prawa miejskie dopiero w 1990 r. Najbardziej
malowniczym miejscem w Zwierzyńcu jest staw z wyspą, na której wznosi się barokowa kaplica św. Jana Nepomucena otoczona starymi lipami i olchami. Wokół
porośniętego starymi drzewami stawu biegnie szlak spacerowy. Nad brzegami
pobliskiego Wieprza rozciąga się park angielski. Centrum Zwierzyńca to kompleks klasycystycznych budynków dawnej Ordynacji Zamojskiej z interesującym
pałacem i browarem; zabudowania czynnego wciąż browaru z 1806 r. należą do
największych atrakcji Zamojszczyzny. U podnóża wzniesienia nad Wieprzem
w pobliżu bramy wejściowej do Roztoczańskiego Parku Narodowego znajduje się
piękna, zbudowana w 1890 r. w stylu szwajcarskim rezydencja plenipotenta ordynacji, a obecnie siedziba dyrekcji parku narodowego.
Roztoczański Park Narodowy powstał w celu otoczenia ochroną najcenniejszego przyrodniczo, pokrytego lasami obszaru Roztocza Środkowego. Częściowo obejmuje on tereny dawnego zwierzyńca Zamoyskich, gdzie nie prowadzono
gospodarki leśnej służącej zachowaniu naturalnych siedlisk żyjących tam zwierząt. Najcenniejszymi zespołami leśnymi parku są: wyżynny bór jodłowy, żyzna
buczyna karpacka i kwaśna buczyna nizinna. Szczególnie okazale prezentują się
roztoczańskie jodły, konkurujące rozmiarami z drzewami tego gatunku z Puszczy Jodłowej w Świętokrzyskim Parku Narodowym; osiągają one 1,5 m średnicy
w pierśnicy i do 50 m wysokości. Osobliwością parku jest występowanie zespołu buczyny karpackiej, charakterystycznego dla lasów regla dolnego Karpat Zachodnich, a więc od wysokości 500 m n.p.m. wzwyż. W Roztoczańskim Parku
Narodowym ten typ lasu występuje o 200 m niżej i tworzy swoistą przyrodniczą
wyspę. Wykształcił się on na Roztoczu za sprawą specyficznych warunków klimatycznych. To dzięki nim występują tu na terenach wyżyn rośliny charakterystyczne dla gór. Klimat ma również wpływ na występowanie gatunków roślin cha-
466
rakterystycznych zarówno dla klimatu atlantyckiego, jak i kontynentalnego. Na
terenie parku licznie występują różne gatunki storczyków, w tym piękny obuwik.
Od 1982 r. na terenie Roztoczańskiego Parku Narodowego prowadzona jest
hodowla koników polskich. Obecnie żyją one na ponad 35 ha parku w Ośrodku
Hodowli Zachowawczej Konika Polskiego.
Zwierzyniec to najważniejszy węzeł szlaków turystycznych Roztoczańskiego
Parku Narodowego i jeden z najważniejszych na całym Roztoczu. Zdecydowanie lepiej będą się jednak tutaj czuli turyści piesi, którzy mogą wybierać spośród
wielu szlaków pieszych i ścieżek przyrodniczych. Zwierzyniec przecina Centralny
Szlak Rowerowy Roztocza (CSRR). Ta oznakowana na czerwono rowerowa oś całego Roztocza o długości 190 km biegnie z Kraśnika do Hrubieszowa.
Ze Zwierzyńca szlakiem tym można dojechać do odległego o 13 km na północ Szczebrzeszyna – miasta nad Wieprzem z zespołem zabytkowej zabudowy.
Od strony Zwierzyńca na szlaku rowerowym do miasta zaprasza drewniana rzeźba Chrząszcz ze Szczebrzeszyna znajdująca się przy źródełku obok młyna. W centrum miasta zachowały się świątynie trzech wyznań: kościół parafialny św. Mikołaja mniej więcej z 1620 r., zespół klasztorny Franciszkanów, cerkiew Zaśnięcia
Matki Bożej z 1560 r. oraz synagoga z przełomu XVI i XVII w., a oprócz nich ruiny
zamku na wzgórzu Zamczysko, cmentarz żydowski, ratusz w rynku (pl. Kościuszki) oraz liczne budynki i kaplice. Ze Szczebrzeszyna szlak wprowadza turystę na
tereny Szczebrzeszyńskiego Parku Krajobrazowego. Rozciągają się tam pasma
wzgórz przekraczających 320 m n.p.m. porozdzielane suchymi dolinami i wąwozami. W tym rejonie leży Piekiełko – miejsce o największym w Polsce zagęszczeniu wąwozów lessowych. Odcinek Szczebrzeszyn–Dzielce–Radecznica–Podlesie–Gilów–Hosznia Ordynacka–Kondraty–Goraj należy do najpiękniejszych,
a jednocześnie najbardziej wymagających dla rowerzystów ze względu na liczne
podjazdy. Z Goraja – dawniej miasta, a obecnie wsi gminnej – CSRR prowadzi
dalej przez Roztocze Zachodnie.
W przeciwnym kierunku ze Zwierzyńca na omawianym w tym rozdziale
obszarze Centralny Szlak Rowerowy Roztocza wiedzie początkowo przez park
narodowy w kierunku wsi Sochy, a później trasą Sochy–Szozdy–Tereszpol Kukiełki–Górecko Stare. Do Górecka ze Zwierzyńca można także dojechać inną
trasą – żółtym, 13-kilometrowym szlakiem prowadzącym na całej długości przez
Roztoczański Park Narodowy. Prowadzi on doliną strumienia Świerszcz z utwo-
467
rzonym w jego biegu rekreacyjnym stawem Echo i przez osadę leśną Florianka
z zespołem zabudowań leśniczówki, w której znajduje się Izba Leśna.
Centralny Szlak Rowerowy Roztocza na odcinku pomiędzy Szczebrzeszynem a Gorajem kilkakrotnie przecina szlaki rowerowe z Biłgoraja – miasta położonego na terenie Równiny Biłgorajskiej na skraju Lasów Janowskich i Puszczy
Solskiej. W przeszłości był to znany ośrodek sitarski. Tradycje tej profesji pielęgnuje Zagroda Sitarska z ekspozycją etnograficzną. W mieście zachowały się trzy
barokowe kościoły: parafialny Wniebowzięcia NMP, filialny św. Jerzego (dawna
cerkiew) i przyklasztorny pofranciszkański.
Biłgoraj to największy ośrodek turystyki rowerowej w okolicy. Rozchodzi się
stąd kolorowa wiązka szlaków we wszystkich kierunkach. Najdłuższy jest sięgający północnej granicy Roztocza niebieski okrężny Szlak Jastrzębia Zdebrz o długości 100 km. Spotyka on po drodze dwukrotnie opisywany powyżej czerwony
CSRR. Rozpoczyna się w sercu Biłgoraja na dawnym rynku (obecnie pl. Wolności) i przez Puszczę Solską prowadzi do progu Roztocza w Trzęsinach, a następnie pokonuje kolejne wzniesienia i wąwozy na trasie: Smoryń–Teodorówka–Komodzianka–Jędrzejówka–Hosznia Ordynacka–Gilów–Rokitów; z Rokitowa zaś,
najdalej na północ wysuniętego punktu szlaku na terenie Roztocza, wraca drogą: Gródki–Abramów–Stara Wieś–Kąty–Biłgoraj. Na jego trasie znajdują się
charakterystyczne kulminacje: Łysiec, Wielka Jeżówka i Sowina Góra. Na polach
we wsi Gródki można zobaczyć ostatni na Roztoczu wiatrak.
Na odcinku do wsi Trzęsiny niebieski szlak ma wspólny przebieg z okrężnym żółtym szlakiem Na Wzgórze Polak – pogranicze regionów o długości 47 km.
Łączy on wsie w zachodniej części Puszczy Solskiej i dociera do krawędzi Roztocza, skąd z pierwszych wzgórz można podziwiać panoramy puszczy i Roztocza.
We wsi Tereszpol szlak ten dzieli tylko 6 km od czerwonego CSRR przecinającego
położoną na wschód wieś Szozdy; szlaki łączy droga biegnąca wzdłuż szerokotorowej linii kolejowej LHS.
Puszczę Solską i Szczebrzeszyński Park Krajobrazowy przecina niebieski
Szlak im. Adama Gorajskiego o długości 50 km prowadzący z Biłgoraja do Goraja. Na jego trasie leżą malownicze roztoczańskie wsie: Kawęczynek, Zaburze
i Chłopków, oraz wzniesienia: Sowina Góra, Tłomska Góra i Łysiec. Spotyka się
on również trzykrotnie na swojej trasie z czerwonym CSRR, między innymi w Goraju, a na odcinku przecinającym Puszczę Solską ma wspólny przebieg z opisanymi wyżej szlakami niebieskim i żółtym, jak również z czerwonym. Ten ostatni,
468
nazywany Szlakiem Białej Łady podąża okrężną drogą i mierzy 36 km. Prowadzi
na Równinę Biłgorajską i krawędź Roztocza, łącząc wsie nad rzeką Białą Ładą.
Z krawędzią Roztocza Zachodniego we Frampolu łączy Biłgoraj zielony,
31-kilometrowy Szlak Dawnych Rzemiosł Ludowych.
Równinę Biłgorajską przecina jeszcze pięć innych szlaków rowerowych rozpoczynających się w Biłgoraju lub jego okolicy. Jeden z nich, niebieski Szlak dawnej kolejki wąskotorowej o długości 25 km, łączy Biłgoraj z Lasami Janowskimi
i parkiem krajobrazowym utworzonym na ich terenie. Do wsi Bukowa ma na
znacznym odcinku wspólny przebieg z zielonym szlakiem dawnych rzemiosł ludowych. Niebieski szlak kończy się we wsi Ujście leżącej również na trasie niebieskiego szlaku Wyprawa do Leśnego Skarbca. Ten okrężny, 52-kilometrowy szlak
ze startem i metą w Janowie Lubelskim przemierza leśne drogi wokół Parku Krajobrazowego Lasy Janowskie. Na trasie znajduje się przeszło 2500-hektarowy rezerwat leśno-historyczny Lasy Janowskie. Porastają go naturalne bory sosnowe
i olsy oraz odradzający się w sposób naturalny bór jodłowy. Na terenie rezerwatu
leży Porytowe Wzgórze, gdzie w czerwcu 1944 r. rozegrała się bitwa partyzantów z wojskami niemieckiego okupanta. W lesie do dzisiaj odnaleźć można ślady bitwy: okopy, stanowiska ogniowe i mogiły partyzanckie. Na trasie znajduje
się również Łążek Garncarski – dawny ośrodek garncarstwa, którego tradycje
rzemieślnicze podtrzymuje Szkółka Garncarska Muzeum Regionalnego; oprócz
naczyń charakterystycznym lokalnym wyrobem są tzw. kogutki łążkowskie.
Lasy Janowskie to zwarty kompleks leśny leżący w zachodniej części Równiny Biłgorajskiej, urozmaicony dolinkami potoków i strug, wałami wydmowymi,
kompleksami stawów, łąk, bagien i torfowisk. Najbardziej malowniczy jest obszerny wodno-torfowiskowy rezerwat Imielity Ług, obejmujący zarastające naturalne śródleśne jezioro i obszar wokół niego z torfowiskami, wysokimi i wydmowymi wzniesieniami porośniętymi naturalnym lasem. Znajduje się tutaj duża
ostoja ptactwa wodnego, gdzie spotkamy ponad 90 gatunków ptaków, takich jak
żuraw, bocian czarny, bielik czy głuszec. W zachodniej części Lasów Janowskich
leży także duży rezerwat Łęka chroniący naturalne grądy i łęgi jesionowo-olszowe, a ponadto rezerwat florystyczny Jastkowice. Ten drugi, mimo małego obszaru, wyróżnia się pięknym starodrzewem z 200-letnimi jodłami, lipami, dębami,
bukami i jaworami. W Rezerwacie Kacze Błota ochroną objęto obszar bagiennych lasów w otoczeniu wzniesień wydmowych.
469
Wielkim bogactwem Lasów Janowskich są grzyby i owoce leśne: jagody, borówki, jeżyny oraz maliny. Ich obfitość przyciąga tutaj setki turystów łączących
wycieczki po lesie z przyjemnością zbierania leśnych smakołyków.
Janów Lubelski, położony na północnych rubieżach Lasów Janowskich,
lokowany był przez Zamoyskich w 1640 r. Stanowił centrum administracyjne
tej części utworzonej pod koniec XVI w. Ordynacji Zamojskiej. Nazwę „Janów”
nadano miastu prawdopodobnie na cześć hetmana Jana Zamoyskiego – pierwszego ordynata i twórcy Ordynacji Zamojskiej. Z okresu lokacji pochodzi renesansowe rozplanowanie Starego Miasta ze starym Rynkiem w centrum. Nieco
młodsze są barokowe zabudowania klasztoru Dominikanów i kościół św. Jana
Chrzciciela wzniesione w latach 1694–1769 po zachodniej stronie starego Rynku. W kościele do dzisiaj znajduje się w ołtarzu głównym wizerunek Matki Bożej
Łaskawej Różańcowej, prawdopodobnie dar Zamoyskich. Kościół jest jednym
z ważniejszych sanktuariów maryjnych na Lubelszczyźnie. We wschodniej części
Janowa Lubelskiego leży Nowy Rynek – centralny punkt Nowego Miasta, które powstało w XIX w. po przenosinach urzędów obwodu Ordynacji Zamojskiej
z Zamościa. Wokół nowego placu miejskiego, który zaprojektowano jako park,
wznoszą się budynki administracji, urzędów i mieszkalne Ordynacji Zamojskiej.
Współczesną ozdobą miasta jest ponad 40-hektarowy sztuczny zbiornik wodny
położony na skraju Lasów Janowskich – wspaniałe miejsce do leniuchowania na
plaży lub aktywnego wypoczynku w kajaku czy na żaglówce. Znad zalewu w Lasy
Janowskie można odbyć wycieczkę krótszą od opisanej wyżej, okrężną 19-kilometrową Edukacyjną trasą rowerową Ośrodka Edukacji Ekologicznej. Prowadzi
ona do rezerwatu leśnego Szklarnia. Chroni on 300-hektarowy obszar porośnięty
naturalnym borem jodłowym. Uroku dodaje temu miejscu urozmaicony polanami i pofałdowany wydmami krajobraz. W Szklarni, osadzie leśnej w sąsiedztwie
rezerwatu, znajduje się ostoja koni biłgorajskich udostępniona do zwiedzania.
Można nawet spróbować swych sił w siodle lub przejechać się bryczką. Konie
biłgorajskie to potomkowie tarpanów – ostatnich dzikich koni, które na początku
XIX w. zostały przekazane z majątku Zamojskich w Zwierzyńcu okolicznym chłopom. Przez 100 lat, pomimo krzyżowania z innymi rasami, konie z rejonu Biłgoraja zachowały wiele pierwotnych cech tarpanów. Na początku XX w. zwrócili na
to uwagę naukowcy. Rozpoczęły się prace nad odtworzeniem populacji dzikich
koni. Ich rezultatem jest właśnie prowadzona w Lasach Janowskich ostoja. Ko-
470
niki przebywają na dużym, kilkudziesięciohektarowym wybiegu w stanie niemal
dzikim – są jedynie dokarmiane zimą.
Garść informacji
Punkt Informacji turystycznej przy Zwierzynieckim Ośrodku Kultury
i Rekreacji Słowackiego 2, Zwierzyniec, tel. 84 687 26 60.
Punkt Informacji przy Ośrodku Edukacyjno--Muzealnym Roztoczańskiego
Parku Narodowego Plażowa 2, Zwierzyniec, tel. 84 687 22 86,
www.roztoczanskipn.pl.
Punkt informacji Kulturalnej i Turystycznej Kościuszki 41/43, Biłgoraj,
www.bilgoraj.pl.
Punkt informacji turystycznej Zamoyskiego 59, Janów Lubelski,
tel. 15 871 75 75, http://turystyka.powiatjanowski.pl.
Polska
południowa
Góry Izerskie
Góry Izerskie
Góry Izerskie to zachodnie kresy polskich Sudetów. Do rozciętego granicą
z Czechami łańcucha należą w Polsce tylko dwa grzbiety – Wysoki i Kamienicki
– rozdzielone dolinami Kwisy i Małej Kamiennej. Ten obszar Sudetów był jednym z najmocniej dotkniętych klęską ekologiczną lat 80. XX w. Wymarłe lasy
świerkowe do dzisiaj straszą na stokach szarymi kikutami. Na szczęście przyroda wspomagana działaniami leśników powoli się odradza. Monokultury sztucznie
wprowadzonych tu niegdyś świerków ustępują miejsca lasom mieszanym. Jedną
z charakterystycznych cech Gór Izerskich są wydłużone pasma o łagodnej linii
grzbietowej urozmaiconej licznymi wychodniami skalnymi. Dodatkowo w centralnej części Gór Izerskich pasma łączą się ze sobą, tworząc na wysokości 800–1000
m n.p.m. pofałdowany płaskowyż urozmaicony kulminacjami o łagodnych stokach.
Niegdyś góry usiane były licznymi wioskami, które w wyniku zmian granic po II
wojnie światowej zostały wysiedlone. Po wsiach pozostały łąki, pastwiska, fundamenty gospodarstw oraz liczne drogi. Stare i nowe trakty przecinające góry dały
podstawę systemowi górskich szlaków rowerowych. Góry Izerskie stały się dzięki
temu największym w Polsce regionem rowerowego kolarstwa górskiego. Trasy, co
szczególnie ważne, dostępne są nie tylko dla profesjonalnych kolarzy. Pomyślano
i o tych, którzy chcą rozpocząć swoją rowerową przygodę. Wycieczka rowerowa to
najlepszy sposób na poznanie Gór Izerskich.
Najgęstsza sieć szlaków oplata pasmo Wysokiego Grzbietu, gdzie leży Wysoka Kopa (1126 m n.p.m.), najwyższy szczyt całego łańcucha. Pomiędzy Wysokim
Grzbietem a kolejnym pasmem, usytuowanym już na terenie Czech, rozciąga się
piękny i dziki źródliskowy odcinek doliny Izery, której korytem przebiega granica
polsko-czeska. Zasilany wieloma źródłami i potokami spływającymi z okolicznych
stoków wypłaszczony obszar podmokłych lasów i torfowisk obejmują po polskiej
i czeskiej stronie granicy niedostępne rezerwaty przyrody. W naszym kraju obszar chroniony Torfowiska Doliny Izery rozciąga się od Izerskiego Bagna po Halę
Izerską i zajmuje teren blisko 500 ha. Obszar ten jest całkowicie niedostępny, ale
turyści mogą podziwiać dziką przyrodę Gór Izerskich również w innych miejscach.
Ze względu na brak zaludnienia góry są prawdziwą ostoją przyrody. Monotonne,
łagodne stoki urozmaicają ostańce skalne z gnejsów, łupków łyszczykowatych,
hornfelsów i granitów, czyli grup skał, z których zbudowane są różne partie Gór
Izerskich. Do miejscowych atrakcji należy też kopalnia kwarcu Stanisław, gdzie
eksploatowano żyłę kwarcową na potrzeby przemysłu szklarskiego.
475
Sieć szlaków w Górach Izerskich powstała z inicjatywy Stowarzyszenia Cyklistów „Szklarska Poręba na Dwóch Kółkach” i określana jest mianem Rowerowej
Krainy (www.rowerowakraina.com). Główne węzły szlaków to: Szklarska Poręba,
Świeradów-Zdrój, Piechowice i Stara Kamienica po polskiej stronie granicy, a ponadto czeski Harrachov. W górach szlaki zbiegają się przy schroniskach Chatka
Górzystów i Orle, na Rozdrożu Izerskim na Drodze Sudeckiej, łączącej Szklarską
Porębę ze Świeradowem-Zdrojem, oraz w Jakuszycach.
Szlaki rowerowe oznaczone są czarnym symbolem rowerzysty na białym polu
z czarnym oznaczeniem numeru trasy i czerwoną lub czarną strzałką kierunkową. Góry są pocięte wieloma drogami, trzeba więc uważać na numer i kierunek na
oznaczeniach, bo w przeciwnym wypadku dojedziemy nie tam, gdzie chcemy. Dodatkowo sieć szlaków Rowerowej Krainy uzupełnia przecinający południową część
Szklarskiej Poręby Euroregionalny Szlak Rowerowy ER-2; jego trasa pokrywa się
z przebiegiem szlaków w Górach Izerskich.
Szklarska Poręba zajmuje rozległą przestrzeń w dolinie Kamiennej i jej dopływów na pograniczu Gór Izerskich i Karkonoszy. Miasto ma do zaoferowania wiele
atrakcji historycznych, krajoznawczych i sportowych. Jedną z historycznych i turystycznych pamiątek Szklarskiej Poręby jest Młyn św. Łukasza z XVIII w., w którym
już w XIX w. mieścił się turystyczny zajazd. W mieście znajduje się dom braci literatów Carla i Gerharta Hauptmannów zbudowany w końcu XIX w. (Gerhart został
uhonorowany literacką nagrodą Nobla w 1912 r.). Jego forma nawiązuje do stylu
regionalnej architektury okolic Karkonoszy i Gór Izerskich reprezentowanej przez
drewniane domy sudeckie, tzw. budy (czes. boudy) z XIX w. o konstrukcji zrębowej
i przysłupowej. W Szklarskiej Porębie w latach 1947–1970 żył i tworzył Wlastimil
Hofman, uczeń Jacka Malczewskiego. Wlastimilówka – dom, w którym mieszkał
– jest prywatnym muzeum udostępnionym do zwiedzania po kontakcie telefonicznym. Nazwa Szklarskiej Poręby odzwierciedla tradycje przemysłu szklarskiego.
Największym okolicznym zakładem była zbudowana w połowie XIX w. huta Józefina (od 1945 r. Julia). W latach 90. XX w. zakład zamknięto, a produkcję ze znakiem firmowym Julii prowadzi dawny oddział w Piechowicach. Tradycje hutnictwa
szkła w Szklarskiej Porębie kultywuje prywatna Leśna Huta. Bogactwa mineralne
Sudetów zebrane zostały w kolekcjach Muzeum Mineralogicznego, Muzeum Ziemi
„Juna” i Chacie Walońskiej. Do atrakcji Szklarskiej Poręby należy też wodospad
Kamieńczyka, a także porozrzucane w różnych punktach miasta skały: Karczmarz,
Marianki, Krzywe Baszty, Krucze Skały, Sowie Skały.
476
Góry Izerskie
Szklarska Poręba to największy węzeł na izerskich szlakach rowerowych.
Przecina ją trzynaście okrężnych szlaków o różnej długości i stopniu trudności.
Najwięcej, bo aż dziesięć szlaków, spotyka się na głównym skrzyżowaniu w centrum miasta (Szklarska Poręba Górna), gdzie rozchodzą się drogi w kierunku granicy polsko-czeskiej i Świeradowa-Zdroju. Szlaki przebiegają krótkimi odcinkami
głównych ulic oraz bocznych uliczek, których przedłużeniami są górskie drogi. Na
rowerze szlakami można dotrzeć do wszystkich interesujących obiektów historycznych i atrakcji przyrodniczych na terenie Szklarskiej Poręby. Szlaki o numerach
3, 5 i 7 obejmują także fragment Pogórza Karkonoskiego, a szlak numer 6, w całości przebiegający na jego terenie, okrążając łatwą i krótką trasą (8 km) szczyty
Płoszczania i Drewniaka, łączy Szklarską Porębę Dolną z Michałowicami należącymi administracyjnie do Piechowic. Najdłuższa trasa (58 km), o numerze 2, nie
tylko łączy podnóża Karkonoszy z Górami Izerskimi, ale też prowadzi do czeskiego
Harrachova.
Ważnym punktem i węzłem szlaków są Jakuszyce administracyjnie należące
do Szklarskiej Poręby. To także węzeł tras Biegu Piastów (www.bieg-piastow.pl)
i jeden z kilku znanych centrów narciarstwa biegowego w Polsce. Tutaj organizowana jest największa narciarska impreza masowa w Polsce, a w ostatnich latach
odbywają się zawody Pucharu Świata w biegach narciarskich.
Amatorom rowerów i narciarzom biegowym korzystanie ze szlaków i tras
ułatwia reaktywowana linia kolejowa ze Szklarskiej Poręby Górnej do czeskiego
Harrachova. Rowerzystom górskim, zwłaszcza tym, którzy nie mają doświadczenia
w jeździe po górach, jak również przybyłym na weekend rodzinom, linia kolejowa
pomaga wystartować z wyższego (880 m n.p.m.) poziomu na trasy. Z Polany Jakuszyckiej można wyruszyć na krótką przejażdżkę z dziećmi w kierunku centrum
Szklarskiej Poręby trasami nr 2, 8 i 10 lub rozpocząć wycieczkę w Góry Izerskie.
Stąd łagodne trasy poprowadzą do najbliższego schroniska, czyli stacji turystycznej Orle, i położonej w sercu Gór Izerskich Chatki Górzystów na Hali Izerskiej.
Zaprawieni cykliści mogą potraktować Chatkę Górzystów jako koniec etapu jeszcze
dłuższej wyprawy na Stóg Izerski (1108 m n.p.m.) i do Świeradowa-Zdroju.
Świeradów-Zdrój (zob. s. 130–134) to uzdrowisko położone nad Kwisą u stóp
Stogu Izerskiego – najdalej na północny zachód wysuniętej kulminacji pasma
Wysokiego Grzbietu. Szczyt ze względu na swoje położenie należy do najczęściej
odwiedzanych rejonów w całych Górach Izerskich. Biegnie przezeń pierwszy odcinek rozpoczynającego się w Świeradowie-Zdroju Głównego Szlaku Sudeckiego
477
im. Mieczysława Orłowicza. Uzdrowisko przecinają trzy szlaki Rowerowej Krainy:
10 (ze Szklarskiej Poręby), 21 i 22, oraz międzynarodowy ER-2. Pokonują one początkowo dość znacznie nachylone stoki w drodze na Wysoki Grzbiet i Grzbiet Kamienicki, a tamtejsze podjazdy z pewnością nie są przeznaczone dla nowicjuszy.
Zorganizowanie mniej męczących wypraw rowerowych ułatwi wyciąg gondolowy
na Stóg Izerski (http://skisun.pl). Mogą z niego korzystać również turyści piesi,
a zimą narciarze, jako że obsługuje on 2,5-kilometrową oświetloną i sztucznie naśnieżaną trasę zjazdową.
Od górnej stacji wyciągu nie prowadzą żadne z wymienionych szlaków, ale
można do nich dojechać drogami oplatającymi wierzchołek Stogu Izerskiego. Najpierw od schroniska PTTK trzeba zjechać za znakami zielonego szlaku pieszego
PTTK trawersem wokół wierzchołka, a dalej – już bez znaków – drogami na południowych lub północnych stokach pod Wysokim Grzbietem.
W rejonie Świeradowa-Zdroju znajduje się również sieć czeskich ścieżek
rowerowych Singltrek. To oznakowane trasy poprowadzone wąskimi górskimi
dróżkami. Wjazd na ścieżki znajduje się przy przejściu granicznym w Czerniawie-Zdroju. Większość jest odpowiednia dla zwykłych turystów rowerowych –
nie trzeba być wyczynowcem. Informacje i mapy dostępne są stronie http://aktywnyswieradow.pl.
Piechowice to niewielkie miasto nad Kamienną w zachodniej części Kotliny
Jeleniogórskiej na styku Karkonoszy i Gór Izerskich. Uroku nadaje mu zachowana zabudowa z XIX i początku XX w.; jeden z szachulcowych budynków pochodzi
z końca XVIII w. W centrum wznosi się kamienny pseudoromański kościół św. Antoniego zbudowany w 1910 r. z fundacji Schaffgotschów. W miasteczku jest duża
fabryka płytek ceramicznych oraz Huta Szkła Kryształowego „Julia”. Co ciekawe,
granice administracyjne Piechowic obejmują Śląski Grzbiet Karkonoszy wraz
z Łabskim Szczytem, Śnieżnymi Kotłami i Wielkim Szyszakiem oraz wodospad
Szklarki – enklawę Karkonoskiego Parku Narodowego. W Górach Izerskich do
Piechowic należą Bobrowe Skały – jeden z najpiękniejszych punktów widokowych
w rejonie Kotliny Jeleniogórskiej. Miasto przecinają dwa okrężne szlaki Rowerowej Krainy: nry 41 i 42. Pierwszy z nich prowadzi wokół Ciemniaka – najdalej na
wschód wysuniętej kulminacji Grzbietu Kamienickiego w Górach Izerskich, drugi
zaś do Michałowic na wzniesienia Pogórza Karkonoszy. Oba spotykają się w węzłach ze szlakami ze Szklarskiej Poręby; nr 41 ze szlakiem nr 7, a nr 42 ze szlakiem
nr 6. Szlak nr 41 na Babiej Przełęczy i w Górzyńcu – osiedlu Piechowic położonym
478
Góry Izerskie
w dolinie Małej Kamiennej – spotyka należący do systemu Rowerowej Krainy szlak
nr 31 ze Starej Kamienicy.
Stara Kamienica to wieś u północno-wschodnich podnóży Gór Izerskich. We
wsi zachował się XV-wieczny kościół Ścięcia św. Jana Chrzciciela oraz ruiny XVI-wiecznego zamku. Miejscowość przecinają dwa rowerowe szlaki (wspomniany już
nr 31 oraz nr 32) prowadzące na Grzbiet Kamienicki. Na Rozdrożu Izerskim łączą
się węzłem ze szlakami biegnącymi ze Szklarskiej Poręby (nry 7 i 10) oraz Świeradowa-Zdroju (nr 22).
Garść informacji
Punkt Informacji Turystycznej Jedności Narodowej 1a, Szklarska Poręba,
tel. 75 754 77 40, www.szklarskaporeba.pl.
Punkt Informacji Turystycznej Zdrojowa 10, Świeradów-Zdrój,
tel. 75 78 16 350, www.swieradowzdroj.pl.
Pogórze Izerskie
Pogórze Izerskie
Pogórze Izerskie to wyżynny płaskowyż urozmaicony wzgórzami o wysokości 400–500 m n.p.m. Przez jego środek przepływa Kwisa, niegdyś należąca do
najczystszych rzek w Polsce. Jeszcze w XIX w. wyławiano z Kwisy okazy skójki
perłorodnej – słodkowodnego mięczaka zdolnego do wytwarzania pereł, gatunku
bardzo wrażliwego na zmiany i zanieczyszczenia środowiska. Właśnie Kwisa należała do ostatnich miejsc występowania perłoródek na Dolnym Śląsku.
W środkowej części Pogórza Izerskiego pomiędzy Gryfowem Śląskim a Leśną rzeka zmienia kierunek biegu z północnego na zachodni, tworząc kilkunastokilometrowy przełom. W najwęższych miejscach przełomowej doliny w 1905
i 1924 r. przegrodziły koryto rzeki zapory, dzięki którym utworzyły się sztuczne
jeziora: Leśniańskie i Złotnickie. Rejon jezior należy do najbardziej malowniczych
obszarów Pogórza Izerskiego. Początkowo miały one wyłącznie znaczenie gospodarcze, pełniąc funkcję przeciwpowodziową i napędową dla dwóch elektrowni
wodnych. Po II wojnie światowej zaczęto je również wykorzystywać do rekreacji.
Nad brzegami znajdują się strzeżone kąpieliska i ośrodki wypoczynkowe, a wody
w sezonie zapełniały się sprzętem pływającym. W latach 90. XX w. zmniejszyło
się zainteresowanie tym regionem jako celem wyjazdów. Jednym z pomysłów na
uatrakcyjnienie terenów wokół jezior zaporowych i całego Pogórza Izerskiego było
wytyczenie lokalnych szlaków rowerowych. Ta kraina jest wprost stworzona do
wycieczek rowerowych. Urozmaicona rzeźba terenu, atrakcje przyrodnicze oraz
pamiątki historyczne w każdej niemal wsi i miasteczku zachęcają do wypraw na
dwóch kółkach. Cały obszar pokryły sieci znakowanych rowerowych szlaków turystycznych zarówno lokalnych, jak i regionalnych. Leśna i Gryfów Śląski położone
w najpiękniejszym i najatrakcyjniejszym rejonie pogórza dysponują największymi
sieciami lokalnych szlaków rowerowych. Tworzą system okrężnych, przelotowych
i łącznikowych tras wokół obu miast. Tak wytyczone szlaki pozwalają organizować
wycieczki rowerowe po okolicy o różnej długości i różnej skali trudności. Łączą się
one z systemem szlaków Związku Gmin „Kwisa” i szlakiem euroregionalnym ER-7.
Dzięki temu rowerzyści mogą rowerem dojechać nawet do Zgorzelca czy w Bory
Dolnośląskie w dolnym biegu Kwisy.
Szlaki rowerowe są uzupełnieniem powstałych wcześniej szlaków pieszych,
między innymi prowadzących wzdłuż zalesionych brzegów jezior Złotnickiego
i Leśniańskiego.
Gryfów Śląski to zabytkowe miasto położone na wysokim brzegu doliny Kwisy u ujścia Oldzy, które już w XIII w. uzyskało prawa miejskie. Z dawnej świetności
481
przerywanej wojnami i klęskami żywiołowymi przetrwało tu wiele zabytków. Do
najcenniejszych należy zespół kamienic mieszczańskich przy Rynku. Większość
z nich ma formę barokową z XVIII w., ale niektóre zachowały wcześniejsze renesansowe elementy. W centrum Rynku wznosi się ratusz z 1. poł. XVI w., kilkakrotnie przebudowywany. Ciekawym elementem architektonicznym zabytkowego
budynku jest żelbetowa wieża, która w latach 30. XX w. zastąpiła zniszczoną przez
pożar XVII-wieczną. Obok ratusza znajduje się fontanna ufundowana przez miasto w 1908 r. dla uczczenia budowy wodociągów, co symbolizują gryfy i rzeźby
dwojga rozbawionych dzieci. Cennym zabytkiem miasta jest parafialny kościół
św. Jadwigi wzniesiony w 2. poł. XVI i gruntownie przebudowany w XVI i XVII w.
Wewnątrz zachował się renesansowy ołtarz główny z 1606 r. oraz kamienne epitafium Schaffgotschów z 1585 r. z sześcioma figurami zmarłych. Szlaki i imprezy
rowerowe w mieście to domena Gryfowskiego Towarzystwa Cyklistycznego (www.
rowery.gryfow.pl). Wokół miasta wytyczono jedenaście szlaków, w tym cztery
okrężne (www.old.gryfow.pl). Są one oznakowane i wyposażone w mapy, drogowskazy, miejsca do wypoczynku i inną infrastrukturę. Oś systemu tworzy czerwony szlak Mirsk–Gryfów Śląski–Lubomierz o długości 17 km zwany „magistralą”.
Przebiega on wzdłuż dróg lokalnych; od Mirska do Proszówki drogą wojewódzką
361. Mirsk to miasto z zachowanym średniowiecznym układem urbanistycznym
i zabudową z różnych okresów, wśród której dominują XVI-wieczne renesansowe wieże ratusza i kościoła Zwiastowania NMP oraz barokowego kościoła ewangelickiego (obecnie zrujnowanego). Proszówka to niezwykle malowniczo położona wieś, w której krajobrazie przeważają łagodne wzgórza. Na jednym z nich,
w miejscu gdzie szlak odbija od głównej drogi, znajdują się ruiny średniowiecznego zamku Gryf z zachowanymi renesansowymi szczytami powstałymi w czasie
jednej z przebudów. U stóp wzgórza znajduje się odrestaurowany zespół pałacowy
z przełomu XVIII i XIX w. Właścicielami obu budowli byli Schaffgotschowie. Na
innym wzgórzu nad Proszówką wznosi się barokowa kaplica św. Anny (Leopolda)
wzniesiona w 1657 r. To doskonały punkt widokowy na dolinę Kwisy, Góry i Pogórze Izerskie oraz Karkonosze. Lubomierz na końcu czerwonego szlaku to jedna ze
stolic polskiego filmu. W miejskich plenerach i okolicy Sylwester Chęciński nakręcił Samych swoich, Nie ma mocnych i Kochaj albo rzuć. Kariera filmowa miasta
rozpoczęła się pod koniec lat 50. XX w., kiedy wybrano je na plener obrazu Wdowa
z trylogii wojennej Krzyż Walecznych. Później miasto gościło filmowców przy okazji realizacji: Daleko na zachodzie, Maratończyka, Kocham kino, Zakładu oraz
482
Pogórze Izerskie
– niedawno – serialu Tajemnica księgi szyfrów. Wszystko przez to, że Lubomierz
tworzy niezwykły i malowniczy zespół urbanistyczny. Znajdziemy tutaj wszystko, co typowe dla małych miast, a w dodatku doskonale zachowane: zabytkową
zabudowę głównej ulicy, podłużny rynek z podcieniowymi kamienicami, ratusz
z 1688 r., barokowy kościół Wniebowzięcia NMP i św. Maternusa, a ponadto pręgierz, kolumnę św. Maternusa i brukowane uliczki. Od wielu lat miasto jest gospodarzem sierpniowego Festiwalu Filmów Komediowych. W zabytkowym Domu
Płócienników z XVI w. przy dawnym rynku powstało Muzeum Kargula i Pawlaka,
a zaułek, przy którym się wznosi, nazwano imieniem aktora Władysława Kowalskiego, odtwórcy roli Pawlaka w trylogii Sylwestra Chęcińskiego.
Z Rynku w Gryfowie Śląskim wychodzą trzy okrężne szlaki. Dwie krótkie
pętle, zielona i żółta, o długości około 5 km każda, podążające na południe i zachód od miasta, doskonale nadają się na krótką rodzinną wycieczkę. Zielonym
szlakiem dojedziemy nad wschodnią część Jeziora Złotnickiego. Duża niebieska
pętla o długości 22 km pozwala zwiedzić na rowerze tereny położone na północ od
Gryfowa Śląskiego; na odcinku do wsi Gradówek szlak prowadzi wzdłuż drogi wojewódzkiej nr 364. Na trasie, oprócz pięknego krajobrazu pogórza urozmaiconego dolinami rzek i łagodnymi wzniesieniami, możemy zobaczyć ruiny rycerskiego zamku w Rząsinach z przełomu XIV i XV w. z fragmentami kamiennej wieży
i murów, pałac z XIX w. w Wolbromowie czy kościół Nawiedzenia NMP z 2. poł.
XVI w. z zachowanym drewnianym stropem, renesansowym drewnianym ołtarzem z 1623 r. i amboną z 1589 r. w Uboczu. Czwarta z pętli, oznaczona kolorem zielonym i mająca 12 km długości, ma swój początek przy węźle z magistralą
w Proszówce i zatacza krąg po południowej części Pogórza Izerskiego. Najciekawszą miejscowością na trasie poza Proszówką jest Rębiszów, gdzie znajdują się dawne ewangelickie, a obecnie katolickie kościoły; szczególnie cenny jest cmentarny
kościół Nawiedzenia NMP z 2. poł. XVI w.
Oprócz magistrali i czterech pętli znajdziemy tu sześć innych szlaków, dzięki
którym wokół Gryfowa Śląskiego tworzy się sieć turystyczna pozwalająca łączyć
odcinki i zestawiać z nich różne warianty rowerowych wycieczek. Dwa szlaki z tego
systemu – zielony i żółty – są odcinkami dłuższych szlaków regionalnych Związku Gmin „Kwisa”. Zielony, o długości 37 km, łączy Nowogrodziec nad środkową
Kwisą ze wsią Grudza na pograniczu Pogórza i Gór Izerskich. Żółty, o długości
25 km, łączy Oleszną Podgórską pod Lubomierzem ze wsią Bożkowice na północnych brzegach Jeziora Leśniańskiego. Zielony szlak umożliwia naprawdę zaawan-
483
sowanym rowerzystom włączenie się na południu w sieć szlaków Starej Kamienicy
należących do zespołu tras rowerowych Rowerowej Krainy, a na północy w sieć
szlaków oprowadzających po Borach Dolnośląskich. Szlak żółty pozwala z kolei
przedostanie się do szlaków rowerowych wokół Leśnej. Połączenie obu sieci umożliwia także odcinek Mirsk–Leśna międzynarodowego szlaku rowerowego ER-7.
Leśna położona jest na prawym brzegu Kwisy 12 km na zachód od Gryfowa Śląskiego; miasta dzieli odcinek przełomowej doliny Kwisy. W miejscowości
zachował się średniowieczny układ przestrzenny. Najpiękniejszą częścią miasta
jest historyczne centrum z Rynkiem otoczonym zabytkowymi kamieniczkami
i podobnie zabudowanymi wychodzącymi z jego narożników uliczkami. Na płycie Rynku podziwiać można ratusz z 1699 r., który po przebudowach reprezentuje
połączenie stylu klasycystycznego z barokowym. W pewnym oddaleniu na północny zachód od Rynku wznosi się kościół św. Jana Chrzciciela z końca XVI w. Na
południowy wschód od zabudowy w dolinie Bruśnika znajdują się sztolnie z czasów II wojny światowej. Na wschód od Leśnej przełom Kwisy przegradza zapora,
której wykończenie upodabnia ją do potężnych murów średniowiecznych twierdz.
Poniżej stoi stylowy budynek elektrowni wodnej. Półtora kilometra na wschód oddalony jest zamek Czocha – jeden z najcenniejszych obiektów architektury obronnej na Dolnym Śląsku. Budowlę wzniesiono na skalnej ostrodze w dolinie Kwisy,
a dzisiaj zamek przegląda się w wodach jeziora zaporowego. Wybudowany w XIII
lub na początku XIV w. wielokrotnie zmieniał właścicieli. Najdłużej – od XV do
początków XVIII w. – był gniazdem rodu von Nostitz, w tamtym okresie funkcja
reprezentacyjna zastąpiła obronną. Dzisiejszy wygląd to efekt prac budowlanych
przeprowadzonych pod koniec XVIII w. oraz w okresie międzywojnia. Obecnie
mieści się tu hotel i ośrodek konferencyjny.
Na południowy zachód od Leśnej rozciąga się pasmo wzgórz zwieńczonych
stożkami wulkanicznymi (Stożek Perkuna i Stożek Światowida z wychodniami
skał bazaltowych). W paśmie tym znajdują się dwa wyrobiska kamieniołomów
bazaltowych z jeziorami w zagłębieniach powyrobiskowych. Stożek Światowida
i zamek Czocha znajdują się na trasie przecinającego Leśną międzynarodowego
szlaku rowerowego ER-7. Można nim także dojechać do Złotnik Lubańskich położonych w sąsiedztwie brzegów Jeziora Złotnickiego. To dawne miasto, które wyrosło w XVII w. w miejscu wydobycia złota. Dzisiaj wygląda, jakby czas się tu zatrzymał. Dawną świetność pamięta duży rynek otoczony parterową, XIX-wieczną
zabudową, z drewnianym, zrujnowanym ratuszem pośrodku. Z czasów gorączki
484
Pogórze Izerskie
złota pochodzi poewangelicki kościół św. Józefa z 1685 r., przebudowany w XIX w.
Na południe od Złotnik Lubańskich leży wieś Augustów, na terenie której znajduje
się wzgórze z bazaltowym ostańcem, wspaniałym punktem widokowym na Pogórze i Góry Izerskie.
Leśną przecina też czerwony szlak rowerowy Związku Gmin „Kwisa”. Na północy dociera on do Lubania, stolicy powiatu, a dalej biegnie wzdłuż doliny Kwisy
przez Nowogrodziec w Bory Dolnośląskie; kończy się w Małomicach nad Bobrem.
Na południu dociera do podnóży Gór Izerskich w Czerniawie-Zdroju. Równolegle
do czerwonego z Pobiednej do Kościelnik Średnich biegnie zielony szlak rowerowy.
Spotykają się one w Leśnej, umożliwiając wycieczki okrężne wokół miasta. Łącząc
je, da się odwiedzić na południu ruiny zamku w Świeciu i pałac w Pobiednej, a na
północy zrekonstruowany w XIX w. średniowieczny zamek w Rajsku, którego wieża
jest wspaniałym punktem widokowym na Jezioro Leśniańskie i dolinę Kwisy.
Na leśniańskim Rynku znajduje się także początek i zakończenie niebieskiej
pętli wokół masywu Sępika (368 m n.p.m.) i Leszczynek (461 m n.p.m.). Trasa ta
częściowo pokrywa się ze szlakami ER-7 i czerwonym Szlakiem Kwisy. Pozwala
zwiedzić malownicze tereny pogórza na południowy wschód od Leśnej oraz przełomowy odcinek Kwisy z zamkiem Czocha.
Leśniańskie szlaki rowerowe uzupełnione są łącznikami, które umożliwiają
planowanie wycieczek i zataczanie wokół miasta większych i mniejszych pętli.
Garść informacji
Centrum Informacji i Promocji Pogórza Izerskiego Rynek 33, Gryfów Śląski,
tel. 75 781 29 44, www.cit.gryfow.pl.
Informacja Turystyczna Gminnego Centrum Informacji Rynek 19, Leśna,
tel. 75 721 14 00, www.lesna.pl.
Pogórze Kaczawskie
Pogórze Kaczawskie
Pogórze Kaczawskie nazywane jest Krainą Wygasłych Wulkanów. To obszar, który przed milionami lat był miejscem aktywności wulkanicznej, czemu zawdzięcza charakterystyczną rzeźbę terenu oraz rodzaj występujących tu skał i ich ukształtowanie.
Nic zatem dziwnego, że jednym z głównych szlaków turystycznych regionu jest 85-kilometrowy pieszy Szlak Wygasłych Wulkanów, który meandruje po terytorium całego
pogórza, przecinając wszystkie najciekawsze miejsca, które budową geologiczną przypominają o wulkanicznej przeszłości regionu. Na jego trasie leżą stożki wulkaniczne,
bazaltowe róże i porfirowe organy – najbardziej charakterystyczne elementy powstałe
wskutek aktywności wulkanicznej. Najatrakcyjniejszym miejscem na wulkanicznym
szlaku jest Ostrzyca Proboszczowicka (501 m n.p.m.) – najwyższy szczyt Pogórza Kaczawskiego, nazywany „śląską Fudżi-jamą”. Góra ta była jednym z ostatnich aktywnych wulkanów na tych terenach. Sam szczyt zbudowany jest z litej skały bazaltowej.
Szczytową część z bazaltowym gołoborzem na południowych stokach i stanowiskami
roślinności naskalnej objęto ochroną rezerwatową, a wierzchołek jest najlepszym
punktem widokowym na Pogórzu Kaczawskim.
Pogórze Kaczawskie zajmujące 770 km2 dzieli się na dwie mniejsze jednostki:
Pogórze Złotoryjskie i Chełmy. Znaczną część regionu obejmuje Park Krajobrazowy
Chełmy, który zajmuje silnie wypiętrzony południowo-wschodni fragment pogórza sąsiadujący z Niziną Śląską. Na południu pogórze graniczy z Górami Kaczawskimi. Osią
Pogórza Kaczawskiego jest Kaczawa, zachodnią granicę tworzy Bóbr, a wschodnią –
Nysa Szalona.
Rozległy obszar Pogórza Kaczawskiego przecinają szlaki turystyki pieszej i rowerowej, których głównymi węzłami są Złotoryja i Świerzawa w dolinie Kaczawy oraz
Jawor nad Nysą Szaloną. Rowerową oś pogórza stanowi Euroregionalny Szlak Rowerowy ER-4 łączący Lwówek Śląski położony nad Bobrem ze Złotoryją i Jaworem. Towarzyszą mu wokół Złotoryi i Jawora oraz położonej poza jego przebiegiem Świerzawy
lokalne szlaki rowerowe.
Złotoryja to piękne miasto leżące w środkowej części regionu na skalistym wzniesieniu ponad doliną Kaczawy. Najcenniejszym zabytkiem jest tu kościół Narodzenia
NMP. Część kamiennych ścian pamięta prawdopodobnie czasy uzyskania praw miejskich w 1211 r., potwierdzonego najstarszymi w Polsce dokumentami lokacyjnymi. Fundatorem kościoła i autorem lokacji był książę Henryk Brodaty. W kościele zachowały
się: XIII-wieczne prezbiterium, transept, portale oraz korpus z przełomu XIII i XIV w.
W 67-metrowej wieży wschodniej z przełomu XV i XVI w. umieszczono rekonstrukcję
pulpitu biblioteki łańcuchowej z XVI w. oraz mechanizm zegarowy z początku XX w.
Z galerii widokowej można podziwiać miasto i jego malowniczą okolicę. W pełnej kra-
487
sie prezentuje się stąd centrum Złotoryi z zachowanym zespołem miejskiej zabudowy,
który tworzą kamienice z XVI–XIX w. W centrum podłużnego Rynku znajduje się neorenesansowy ratusz, który w połowie XIX w. zastąpił wcześniejszą siedzibę władz miasta. Z dawnego otoczenia ratusza przetrwała renesansowa fontanna Delfina z 1604 r.
Zachował się również 700-metrowej długości fragment murów miejskich oraz baszta
Kowalska z XIV w. W Złotoryi można podziwiać jeszcze dwa cenne kościoły: św. Jadwigi i św. Mikołaja. Pierwszy z nich znajduje się na terenie pofranciszkańskiego klasztoru.
Jego dzisiejszy wygląd jest efektem XVIII-wiecznej odbudowy. Kościół św. Mikołaja
był niegdyś kościołem górniczym. Z pierwotnej budowli zachowały się dwa piękne gotyckie portale i zespół epitafiów z XVI–XIX w. Do największych atrakcji miasta należą
Muzeum Złota oraz sztolnia kopalni złota Aurelia. To dziedzictwo średniowiecznych
tradycji górnictwa złota. Muzeum mieści się w zabytkowej XVII-wiecznej kamienicy
przylegającej do zachowanych fragmentów murów miejskich. Znajduje się tam ekspozycja poświęcona historii wydobycia tego cennego kruszcu w okolicach Złotoryi. Wśród
eksponatów zobaczyć możemy złote samorodki. Pod Górą św. Mikołaja na obrzeżach
miasta udostępniono 100 m sztolni wydrążonej w litej twardej skale diabazu. Dawne
tradycje wydobycia złota kultywuje Polskie Bractwo Kopaczy Złota; służą temu również organizowane co roku w maju Międzynarodowe Mistrzostwa Polski w Płukaniu
Złota. Ostatnio dwukrotnie odbywały się w Złotoryi mistrzostwa świata. Oprócz złota
w okolicach Złotoryi górnicy wydobywali od średniowiecza także rudy miedzi. Złoża te
eksploatowano jeszcze w latach 50. XX w. w kopalniach Lena, Nowy Kościół i Konrad.
W granicach Złotoryi największą atrakcją geologiczną jest dominująca w kraj
obrazie Wilcza Góra – bazaltowe wzgórze zwane też Wilkołakiem (373 m n.p.m.).
Najwyższe jego partie objęto rezerwatem, gdzie na jednej ze ścian znajduje się tzw.
róża bazaltowa – promieniście rozbiegające się z jednego punktu bazaltowe słupki,
które utworzyła magma zastygła w otworze wylotowym wulkanu przed milionami lat.
U podnóża Wilczej Góry nad Drążnicą znajdują się trzy jaskinie wydrążone w piaskowcu. Największa z nich to 7-metrowej długości Wilcza Jama. Inną atrakcją w bliskim
sąsiedztwie Złotoryi jest owalne jezioro w wyrobisku nieczynnego kamieniołomu bazaltu. Ściany kamieniołomu zbudowane są w niektórych miejscach z regularnych wielobocznych słupów bazaltowych.
Miejsca związane z wulkaniczną i młodszą górniczą przeszłością regionu łączy
okrężny Złoty Szlak Rowerowy – Obwodnica Złotoryi o długości 29 km. Na odcinku
z centrum do Jerzmanic-Zdroju biegnie on doliną Kaczawy obok sztucznego zbiornika i grupy Kruczych Skał. Potem ponownie wprowadza do południowych osiedli mia-
488
Pogórze Kaczawskie
sta. Pierwszy etap kończy się u podnóża Wilczej Góry. Drogą wzdłuż wyrobisk dawnej
kopalni rud miedzi szlak doprowadza do wsi Leszczyna, gdzie znajduje się skansen
dawnego hutnictwa. Są tu dwa bliźniacze piece do wypalania wapna z XIX w., które
mogły wcześniej służyć do prażenia skał zawierających związki miedzi. Znajdują się
one na terenach XIX-wiecznej kopalni miedzi Ciche Szczęście. Odbywają się tutaj co
roku Dymarki Kaczawskie – impreza plenerowa, na której zobaczyć można dawne metody wytopu miedzi. W drodze powrotnej do Złotoryi warto zwiedzić gotycki kościół
św. Michała Archanioła i ruiny zamku w Rokitnicy.
Złoty Szlak Rowerowy na odcinku Prusice–Złotoryja ma wspólny przebieg ze Euroregionalnym Szlakiem Rowerowym ER-4. Ciekawą wycieczkę na rowerze trasą ER-4
ze Złotoryi można odbyć do odległego o 11 km Grodźca. To niewielka wieś, w której
zachował się duży zespół folwarku z XVIII–XIX w. wraz z pałacem. Nad zabudową wsi
dominuje zalesione wulkaniczne wzgórze (389 m n.p.m.), na którego szczycie wznosi
się rekonstrukcja średniowiecznego zamku zrealizowana na początku XX w. Malownicza rezydencja barona Willibalda von Dirksena w swych murach kryje pozostałości
dawnej warowni. Na zamku odbywają się turnieje rycerskie i inne imprezy kulturalne;
można tu także przenocować.
Najciekawszymi miejscami, do których można dojechać ze Złotoryi szlakiem
ER-4, są miasta Lwówek Śląski (30 km) i Jawor (36 km).
Lwówek Śląski leży nad Bobrem na granicy pogórzy Kaczawskiego i Izerskiego.
Niegdyś był ośrodkiem wydobycia złota i tkactwa. Zachowały się średniowieczne mury
obronne z licznymi basztami i dwiema wieżami bram: Lubańską i Bolesławiecką.
W rynku wznosi się ratusz z 1. poł. XVI w. z dobudowanymi na początku XX w. handlowymi podcieniami. Wewnątrz można podziwiać sklepienia sieciowe oraz wmurowane epitafia z klasztoru franciszkanów, a wśród nich płytę nagrobną księcia Henryka I
Jaworskiego i jego żony z 1350 r. Na rynku dostrzeżemy ławy chlebowe i obuwnicze
z 1494 r. wart uwagi jest również kościół Wniebowzięcia NMP z przełomu XV i XVI w.
z cennym, bogato zdobionym kamiennym portalem z XIII w. W granicach miasta
znajdują się dwa parki skalne – Lwóweckie i Panieńskie Skały – objęte rezerwatem.
Jawor, miasto usytuowane u stóp progu Chełmów, w północno-wschodniej
części Pogórza Kaczawskiego, leży na krańcu odcinka szlaku ER-4 przecinającego
ten region. Z miasta wychodzą także dwa inne, lokalne szlaki rowerowe w kierunku
Złotoryi i Wojcieszowa, leżącego już po południowej stronie głównego grzbietu Gór
Kaczawskich. Jawor jest ciekawym i pełnym zabytków dolnośląskim miastem. Na czoło miejsc godnych odwiedzin wysuwa się wpisany na listę UNESCO Kościół Pokoju,
największy drewniany kościół w Europie. Wybór materiału i miejsca budowy świąty-
489
ni to efekt układów pokojowych po zakończeniu wojny trzydziestoletniej, kiedy to na
Dolnym Śląsku zezwolono protestantom na budowę zborów z nietrwałych materiałów
poza granicami miast. W ten sposób ogromny kościół o konstrukcji ryglowej stanął
w 1656 r. za ówczesnymi bramami miasta. Skromny z zewnątrz, zachwyca barokowym
przepychem wnętrza. Wyposażenie i polichromia kościoła pochodzą z XVIII w. W obrębie dawnych murów miejskich wznosi się kamienny gotycki kościół św. Marcina
z przełomu XV i XVI w. z barokowym wyposażeniem. Na wysokim brzegu Nysy Szalonej stoi zaś odrestaurowany gruntownie gotycki zamek Piastów świdnicko-jaworskich.
W samym sercu miasta leży Rynek otoczony zabytkowymi, częściowo podcieniowymi
kamienicami z XVI–XVII w. Ozdobą placu jest ratusz z 1897 r. z gotycką wieżą i barokowym hełmem. W dawnym gotyckim pofranciszkańskim kościele mieści się Muzeum
Regionalne.
W centrum Jawora rozpoczyna się znakowany na czerwono rowerowy szlak Po
Krainie Wygasłych Wulkanów. Od południowego wschodu omija miasto, przecinając
Nysę Szaloną w Zębowicach, niebieski rowerowy Szlak Polskiej Wsi. Obie trasy prowadzą przez Park Krajobrazowy Chełmy. Na trasie czerwonego szlaku prowadzącego
do Złotoryi znajduje się Myślibórz – niewielka wieś, w pobliżu której rozciąga się objęty ochroną rezerwatową Wąwóz Myśliborski. To 3-kilometrowy jar o skalistych ścianach wyżłobiony pomiędzy wzniesieniami Wysokiej i Tarnowy. W dolinie porośniętej
naturalnym lasem liściastym stwierdzono jedyne w Sudetach stanowisko języcznika
zwyczajnego (gatunek paproci). W Myśliborzu znajduje się również odsłonięcie skał
bazaltowych w postaci regularnych słupków. Do obu miejsc można dotrzeć okrężną
ścieżką rowerową oznaczoną kolorem zielonym z początkiem i zakończeniem w Myśliborzu. Innym ciekawym miejscem w sąsiedztwie szlaku jest dobrze widoczne z drogi pomiędzy Myślinowem a Pomocnem wulkaniczne wzgórze z bazaltową wychodnią
skalną na szczycie.
Niebieski rowerowy Szlak Polskiej Wsi meandruje południowym fragmentem
Chełmów, łącząc interesujące krajobrazowo rejony i liczne wsie z zachowanymi zespołami tradycyjnej zabudowy, pałacami i innymi atrakcjami krajoznawczymi, takimi
jak wieża widokowa w Paszowicach, wąwozy w Siedmicy i Lipie oraz dolina Kaczawy
w Wojcieszowie. Oprócz niebieskiego Szlaku Polskiej Wsi Wojcieszów przecinają także
szlaki lokalnych sieci wychodzące z Wojcieszowa i Świerzawy – miejscowości położonej w dolinie Kaczawy. Szlaki wojcieszowskie penetrują leżący wokół wsi obszar Gór
Kaczawskich, natomiast biegnące ze Świerzawy – okolice tego miasta usytuowane na
Pogórzu Kaczawskim.
490
Pogórze Kaczawskie
Świerzawa zlokalizowana jest w południowej części Pogórza Kaczawskiego. Malowniczo położone w dolinie Kaczawy miasto szczyci się interesującymi zabytkami.
Do najcenniejszych należy romański XIII-wieczny kościół cmentarny św.św. Jana
Chrzciciela i Katarzyny Aleksandryjskiej z zachowanymi pozostałościami malowideł
romańskich odkrytych w prezbiterium, freskami z XIV w. i wyposażeniem z różnych
okresów. W centrum w pobliżu rynku wznoszą się dwa inne kościoły: Wniebowzięcia
NMP z XIV w. i dawny ewangelicki św. Józefa z XIX w. Interesujące są także zabytkowe kamieniczki oraz ratusz z początku XIX w., jak również dwa mosty z XIV i XVIII w.
Świerzawa jest węzłem dwóch okrężnych pętli: Agatowego Szlaku Rowerowego
(czerwony, 37 km) i Walońskiego Szlaku Rowerowego (niebieski, 47 km). Przemierzają one wulkaniczne wzgórza po wschodniej i zachodniej stronie doliny Kaczawy. Do
najciekawszych miejsc na czerwonym szlaku należy nieczynny kamieniołom u podnóża wzgórza Wielisławka (369 m n.p.m.) nad doliną Kaczawy z odsłonięciami porfirów
kwarcowych o strukturze słupowej. Ściana skalna kamieniołomu przypomina gigantyczne organy. Nic dziwnego, że miejsce to nazwano Organami Wielisławskimi.
Wycieczkę szlakiem czerwonym można sobie przedłużyć, odwiedzając rezerwat
i bazaltowe rumowisko Ostrzycy Proboszczowickiej – najwyższego wzgórza Pogórza
Kaczawskiego. W tym celu, jadąc Agatowym Szlakiem Rowerowym z Nowego Kościoła
w kierunku Sokołowca, opuszczamy go w Sokołowcu Dolnym, gdzie wjeżdżamy na żółty Szlak Wygasłych Wulkanów, którym docieramy do podnóży wzgórza. Potem wracamy żółtym szlakiem do wsi Proboszczów, a po zjechaniu zeń kierujemy się drogą do
Sokołowca, gdzie ponownie obieramy świerzawski Agatowy Szlak Rowerowy.
Garść informacji
Centrum Informacji Turystycznej Basztowa 15, Złotoryja, tel. 76 878 18 73.
Punkt Informacji Turystycznej przy Centrum Kultury, Sportu i Turystyki
w Świerzawie Jeleniogórska 58, Świerzawa, tel. 75 71 35 273, www.it.swierzawa.com.
Góry Suche
i Masyw Włodarza
Góry Suche to najwyższe, największe i najbardziej zróżnicowane pasmo Gór
Kamiennych, a także jeden z głównych łańcuchów górskich wchodzących w skład
wewnętrznej części Sudetów Środkowych. Grzbiet tworzy asymetryczny, wygięty
ku północy łuk o długości około 35 km i szerokości do 8 km. Góry Suche są zbudowane głównie ze skał pochodzenia wulkanicznego: melafirów, porfirów, latytów
i tufów – pozostałości po silnej aktywności wulkanicznej w okresie permu.
W krajobrazie Gór Suchych dominują silnie wypiętrzone, stożkowe szczyty
o wysokości względnej przekraczającej 300 m. Szczyty mają strome zbocza i niespokojną, poszarpaną linię grzbietową. Główny grzbiet Gór Suchych, najwyższy
w całych Górach Kamiennych masyw Waligóry i Suchawy, zbudowany jest głównie z ryolitów i latytów kwarcowych. Równoległe do niego niższe pasmo Bukowca
tworzą głównie melafiry. Obszar Gór Suchych obejmują częściowo granice Parku
Krajobrazowego Sudetów Wałbrzyskich.
Masyw Włodarza to odosobniony, leżący najdalej na północny zachód grzbiet
Gór Sowich. Od głównego grzbietu z kulminacją Wielkiej Sowy oddziela go dolina
Walimki. Masyw z kulminacją Włodarza (811 m n.p.m.) zbudowany jest ze skał
gnejsowych i charakteryzuje się urozmaiconą rzeźbą terenu oraz stromymi stokami. Obejmują go granice Parku Krajobrazowego Gór Sowich.
Masyw Włodarza znany jest ze znajdującego się tu systemu podziemnych
sztolni, korytarzy i hal wydrążonych w skalnym podłożu podczas II wojny światowej. Prace budowlane rozpoczęte zostały w 1943 r. Siłę roboczą stanowili robotnicy przymusowi i więźniowie obozu koncentracyjnego w Gross-Rosen. W 1944 r.
operację realizowała Organizacja Todt pod kryptonimem „Riese” (Olbrzym). Do
dzisiaj nie poznano celu tego jednego z największych przedsięwzięć wojennych
III Rzeszy. Mówi się, że miała to być gigantyczna fabryka broni lub kwatera Hitlera.
Zespół sztolni Włodarza obejmuje pięć oddzielnych kompleksów: Głuszycę, Soboń
i Osówkę po południowo-wschodniej stronie masywu oraz Włodarza i Rzeczkę po
przeciwnej stronie. Kompleksy sztolni Osówka i Włodarz udostępniono zwiedzającym; należą one do największych atrakcji turystycznych Dolnego Śląska.
Góry Suche i Masyw Włodarza rozdziela dolina Bystrzycy. Pomiędzy szczytami obu grup górskich położona jest Głuszyca. Od średniowiecza miasto to rozwijało
się dzięki położeniu przy sudeckim trakcie łączącym Kamienną Górę i Wałbrzych
z Kłodzkiem. W połowie XIX w. miasto przecięła strategicznie i handlowo ważna
Kolej Sudecka, która połączyła Zgorzelec, Jelenią Górę, Wałbrzych i Kłodzko. Dzię-
493
ki niej w Głuszycy rozwinął się lokalny przemysł, o czym świadczą zachowane tu
wille i pałacyki dawnych przedsiębiorców.
Do najcenniejszych zabytków miasta należy niegdyś ewangelicki kościół Matki Boskiej Królowej Polski z połowy XVIII w. Malownicze położenie w sąsiedztwie
uzdrowiskowej Jedliny-Zdroju sprawiło, że miasto zaczęło rozwijać się turystycznie. Głuszyca stała się jednym z rowerowych centrów w Sudetach dzięki wytyczeniu
w Górach Suchych i masywie Włodarza rowerowych szlaków MTB. Sieć sześciu
okrężnych górskich szlaków nazywa się Strefą MTB. Wszystkie charakteryzują się
typowo górskim przebiegiem ze znacznymi odcinkami podjazdów. Przeznaczone są
dla wszystkich amatorów rowerów górskich. Węzeł szlaków znajduje się na skrzyżowaniu ulicy Grunwaldzkiej (głównej arterii miasta) z Leśną. Szlaki są bardzo dobrze oznaczone w terenie i rowerzyści nie powinni mieć problemów z pokonaniem
wybranych tras. Najdłuższa z górskich pętli, o długości 53 km, oznaczona kolorem
zielonym Tour de Głuszyca, przecina Góry Suche i Masyw Włodarza. To trasa dla
wytrwałych z wielokrotnymi podjazdami, które rekompensowane są później przez
piękne widoki i długie odcinki w ogóle niewymagające kręcenia pedałami. Krótsze
pętle: czerwona (20 km), niebieska (23 km) i czarna (20 km) prowadzą drogami
lokalnymi i leśnymi na wzniesienia Gór Suchych. W połączeniu z zieloną trasą tworzą sieć pozwalającą na urozmaicenie i planowanie krótszych lub dłuższych wycieczek; rowerzysta nie musi trzymać się jednego szlaku.
Do najciekawszych krajoznawczo miejsc należy Przełęcz Trzech Dolin (810 m
n.p.m.). Prowadzą tu dwie pętle: zielona i niebieska. To także jeden z najważniejszych
węzłów turystycznych w Sudetach. Znajduje się tu schronisko PTTK Andrzejówka
zbudowane w 1933 r. i cztery wyciągi narciarskie. Działa tu także ośrodek narciarstwa biegowego, gdzie od 1978 r. rozgrywany jest Bieg Gwarków. Ponad przełęczą
majestatycznie wypiętrzają się zalesione stoki Waligóry (936 m n.p.m.), najwyższego
szczytu Gór Suchych, oraz łąki na stokach Klina i Granicznej. Odnoga niebieskiego
szlaku pozwala wjechać nawet na szczyt Waligóry.
Masyw Włodarza obok zielonej pętli przecinają dwa krótsze szlaki: żółty
(15 km) i pomarańczowy (11 km). Można nimi dotrzeć do najpiękniejszych miejsc
w tym regionie: grupy Cesarskie Skały, kompleksu sztolni Osówka czy drewnianego kościoła w Sierpnicy.
Sokołowsko w Górach Suchych to również dobra baza wypadowa na szlaki
Strefy MTB. Do szlaków na Przełęczy Trzech Dolin prowadzi wygodna i łatwa do
pokonania górska droga. Sokołowsko to malowniczo położona dawna miejscowość
494
uzdrowiskowa, gdzie w 1855 r. powstał pierwszy na świecie specjalistyczny ośrodek
leczenia gruźlicy. Do dzisiaj zachowały się piękne, choć mocno zniszczone wille
oraz szpital sanatoryjny, który popadł w ruinę. Polską nazwę nadano miejscowości
na pamiątkę prof. Alfreda Sokołowskiego, głównego współpracownika założyciela
sanatorium dr. Hermanna Brehmera. W młodości (1951–1955) mieszkał tu z chorym ojcem Krzysztof Kieślowski.
Garść informacji
Informacja Turystyczna i Narciarska Grunwaldzka 20, Głuszyca,
tel. 74 845 62 20, http://gluszyca.pl.
Wyżyna Olkuska
i Garb Tenczyński
Wyżyna Krakowsko-Częstochowska to niezwykła kraina, w której krajobraz ukształtowany przez przyrodę i dzieła rąk ludzkich tworzą razem niepowtarzalny w skali naszego kraju kompleks parków krajobrazowych. Symbolami
tej krainy są ostańce wapienne i ruiny średniowiecznych warowni. Swą drugą
nazwę, Jury Krakowsko-Częstochowskiej, obszar ten zawdzięcza występującym
tu wapieniom, głównie z okresu górnej jury.
Garb Tenczyński i Wyżyna Olkuska leżą w południowej części Wyżyny
Krakowsko-Częstochowskiej.
Garb Tenczyński, najdalej na południe wysunięta część Jury Krakowsko-Częstochowskiej, to zrąb tektoniczny wypiętrzony na wysokość przekraczającą
300 m n.p.m. Jego południowa część sąsiaduje z Bramą Krakowską, obniżeniem pomiędzy Wyżyną Krakowsko-Częstochowską a Pogórzem Wielickim,
w którym leży dolina Wisły. Na terenie Krakowa Wisła wpływa pomiędzy najdalej na wschód sięgające pasma wzgórz Garbu Tenczyńskiego, oddzielając
zasadniczą część jurajskiego masywu od położonych na prawym brzegu rzeki
Wzgórz Tynieckich oraz Krzemionek Zakrzowskich (Zakrzówek) i Podgórskich
(Krzemionki).
Na terenie Garbu Tenczyńskiego zbudowanego z górnojurajskich wapieni
odsłaniają się skały osadowe i wulkaniczne pochodzące z wcześniejszych epok.
Znajdują się tutaj liczne kamieniołomy eksploatujące surowce skalne: dolomity,
porfiry, sjenity. Do niedawna wydobywano tu również węgiel kamienny. Garb
Tenczyński urozmaicają liczne doliny i wąwozy, które powstały w wyniku erozji wodnej miększych skał. Należą do nich doliny: Mnikowska, Sanki, Rudna,
Brzoskwini, Aleksandrowicka i inne. Obszar ten ze względu na niesprzyjające
warunki terenowe jest słabo zaludniony. Osadnictwo skupia się w południowej
części oraz na krawędziach. Główny grzbiet Garbu Tenczyńskiego, gdzie wzniesienia przekraczają 350 m n.p.m., w większości pokrywają lasy. Ten wyjątkowy
obszar objęto ochroną, tworząc Tenczyński Park Krajobrazowy i Rudniański
Park Krajobrazowy.
Wierzchowina Wyżyny Olkuskiej to pofałdowany płaskowyż wznoszący
się na wysokości 400–500 m n.p.m. Zbudowana jest wapieni jurajskich, na
których osiadła gruba warstwa lessów. Charakterystyczne elementy krajobrazu wierzchowiny to liczne wapienne ostańce. Do największego skupiska tych
wapiennych wzgórz należy obszar w okolicach wsi Bębło i Jerzmanowice. Jest
to także najwyżej położony obszar całej Wyżyny Krakowsko-Częstochowskiej.
497
Szczyt wapiennego ostańca Grodzisko, zwanego też Skałką, leży na wysokości
513 m n.p.m. Wapienne podłoże Wyżyny Olkuskiej, złożone ze skał wapiennych
o różnej odporności i twardości, podatne jest na zjawiska krasowe, wskutek
których powstały tu liczne jaskinie, wywierzyska i doliny.
Spływające z wyżyny w kierunku doliny Wisły i jej dopływu Rudawy potoki wyrzeźbiły w miękkich wapiennych skałach malownicze doliny, nazywane
Dolinkami Krakowskimi (lub Podkrakowskimi). Jesień jest tutaj szczególnie
piękna. Porastające doliny lasy liściaste o tej porze roku mienią się setkami
odcieni żółci, czerwieni i brązu. Spomiędzy drzew wyrastają potężne, pnące się na wysokość kilkudziesięciu metrów, białe, zwietrzałe skały wapienne.
Krajobraz dolinek przypomina w wielu miejscach góry. Również klimat jest
tutaj ostrzejszy. W wielu miejscach występuje charakterystyczna dla górskich
rejonów roślinność. Spotkać też można wiele gatunków nietoperzy, dla których ten obszar to prawdziwy raj. W zwietrzałych skałach znajdziemy kilkaset jaskiń i grot, które w dzień są doskonałymi kryjówkami tych latających
ssaków. Jedna z nich nosi nawet nazwę Nietoperzowej. W jaskiniach odnaleziono liczne kości zwierząt prehistorycznych oraz najstarsze na ziemiach polskich ślady obozowiska człowieka pochodzące sprzed 120 tys. lat. Najbardziej
znaną, a jednocześnie najdłuższą i najbardziej urozmaiconą spośród podkrakowskich dolinek, jest Dolina Prądnika – oś Ojcowskiego Parku Narodowego
chroniącego unikatowe fragmenty jurajskiej krainy. Po sąsiedzku, oddzielony drogą Kraków–Olkusz, leży Park Krajobrazowy Dolinki Krakowskie, obejmujący doliny: Eliaszówki, Racławki, Szklarki, Będkowską, Kobylańską, Bolechowicką i Kluczwody. Najcenniejsze fragmenty tych dolin objęto ochroną
rezerwatową.
Meandrujące pośród skał potoki stworzyły osobliwy i niepowtarzalny
krajobraz. Każda dolina jest przez to inna. W długich dolinach Szklarki i Racławki leżą gęsto zabudowane wsie Szklary, Racławice i Czubrowice. Skały
wyzierają tutaj zewsząd i spotkać je można nawet pomiędzy zabudowaniami
gospodarskimi. Najdłuższa w parku krajobrazowym jest 7-kilometrowa Dolina Będkowska. Jej stoki tworzą liczne bramy skalne do odchodzących na boki
krótkich dolinek i wąwozów. Do Doliny Bolechowickiej, jednej z krótszych,
zaprasza najpiękniejsza na Jurze skalna brama złożona z ogromnych filarów
i baszt wapiennych. Dolina Kobylańska w początkowym swoim biegu przypomina otoczoną skałami kotlinę. W dolinkach i okolicznych miejscowościach
498
na wierzchowinie wyżyny znajduje się wiele zasługujących na uwagę zabytków
sakralnych i świeckich. Zachowały się tutaj dworki, drewniane domy, zamki
oraz kościoły i klasztory.
Wyżynę Olkuską i Garb Tenczyński rozdziela Rów Krzeszowicki – przypominające dolinę obniżenie tektoniczne rozciągające się od Krakowa po Trzebinię. Płynie tędy Rudawa – rzeka, która pod Krakowem przecina wzniesienia
Garbu Tenczyńskiego, tworząc krótki odcinek przełomu (uchodzi do Wisły na
krakowskim Salwatorze). Cały ten obszar należy do najpopularniejszych celów
weekendowych wycieczek mieszkańców Krakowa. To doskonałe miejsca na rodzinny piknik, wyprawę na skałki lub wycieczkę rowerową. Garb Tenczyński
i Wyżynę Olkuską przystosowano do potrzeb turystów rowerowych.
Krzeszowice to jedno z pierwszych miast w okolicach Krakowa, które postawiło na turystykę rowerową. Jeszcze do niedawna znajdowało się ono na
oficjalnej liście polskich uzdrowisk. Leży w centralnej części Rowu Krzeszowickiego w otoczeniu wzgórz Grzbietu Tenczyńskiego i stromego progu Wyżyny Olkuskiej. Od XVIII w. rozwój miejscowości związany był z leżącymi na jej
terytorium źródłami wód mineralnych, a w wieku następnym – przemysłem.
Karierę uzdrowiska rozpoczęła ona w 1778 r. dzięki księciu Aleksandrowi
Augustowi Czartoryskiemu. Przedsięwzięcie kontynuowała jego córka księżna Izabela z Czartoryskich Lubomirska. Od 1816 r. rozwój Krzeszowic jako
uzdrowiska, a potem ośrodka przemysłowego, był efektem ożywionej działalności gospodarczej Potockich, ostatnich prywatnych właścicieli Krzeszowic.
Miejscowość uzyskała prawa miejskie w 1924 r., a rok później oficjalny status
uzdrowiska.
Świadectwem tradycji krzeszowickiego uzdrowiska jest wybudowany w latach 1783–1786 pałacyk Vauxhall – dawne centrum życia towarzyskiego. Wznosi się przy wejściu do niegdysiejszego parku Zdrojowego, przez który przepływa
zakolami wartki potok Eliaszówka. W parku znajduje się pierwsza ocembrowana studnia wody źródlanej, zwana Zdrojem Głównym. Przy niej wznosi się
zbudowana w połowie XIX w. klasycystyczna kapliczka z wizerunkiem Matki
Boskiej.
Najwięcej cennych zabytków Krzeszowic ma związek z działalnością Potockich, a w szczególności Artura i jego żony Zofii z Branickich Potockiej, której imię i wkład w rozwój uzdrowiska upamiętnia nazwa budynku zdrojowego
Zofia. Wzniesiono go w 1819 r. jako Zielone Łazienki. Po rozbudowie powstał
499
tu w 1969 r. Górniczy Oddział Rehabilitacji Narządu Ruchu kopalni Siersza
z Trzebini. Przekształcono go w 1999 r. w Ośrodek Rehabilitacji Narządu Ruchu
Krzeszowice Samodzielny Publiczny Zakład Opieki Zdrowotnej.
Stary Pałac to przebudowany budynek uzdrowiskowy, w którym w 1813 r.
znajdowała się kwatera główna wojsk księcia Józefa Poniatowskiego. Piętrowy, niepozorny klasycystyczny budynek aż do 1862 r. pełnił funkcję krzeszowickiej rezydencji Potockich. Dzisiaj znajduje się tu siedziba władz miejskich
Krzeszowic. Pałac leży na granicy parku Zdrojowego i 12-hektarowego parku krajobrazowego w stylu angielskim. Park krajobrazowy otacza nowy pałac Potockich zbudowany na wzgórzu położonym nad uzdrowiskiem. Rezydencję wzniesiono w latach 1850–1858 w stylu nawiązującym do renesansu
włoskiego według planów Franciszka Marii Lanciego. U podnóża pałacowego
wzniesienia Potoccy ufundowali neogotycki kościół św. Marcina, przypominający swą architektoniczną formą angielskie świątynie. Zbudowano go w latach 1832–1844 według projektu niemieckiego architekta Karola Fryderyka
Schinkla. Cennym zabytkiem kościoła jest zakupiony przez Artura Potockiego
obraz Santiego di Tito Hołd trzech króli z 1597 r., znajdujący się w ołtarzu
głównym. Po wszystkich atrakcjach miasta oprowadza okrężna miejska trasa
turystyczna (4,2 km).
Z zabudową Krzeszowic graniczy wieś Tenczynek położona już na progu
Garbu Tenczyńskiego. Nazwa wsi znana jest w całej Polsce za sprawą zakładów
przetwórstwa owocowo-warzywnego. W centrum wznosi się barokowy kościół
św. Katarzyny zbudowany w latach 1728–1742. Na przykościelnym cmentarzu
znajduje się grób tragicznie zmarłego aktora Bogumiła Kobieli. Tenczynek był
na początku XX w. popularnym letniskiem. Na osiedlu Rzeczki znajduje się
willa Eliza, do której przyjeżdżali Stanisław Wyspiański i Tadeusz Boy-Żeleński. Na skraju lasu we wschodniej części Tenczynka stoi neogotycka Brama
Zwierzyniecka – fragment dawnego ogrodzenia zwierzyńca, w którym właściciele Krzeszowic i okolicznych dóbr urządzali polowania. Cały kompleks
lasów na południe i wschód od Tenczynka nazwany jest lasem Zwierzyniec.
W Tenczynku i lesie Zwierzyniec eksploatowane były pokłady węgla kamiennego. Do dzisiaj znajdują się tu pozostałości po uruchomionych pod koniec XIX i na początku XX w. kopalniach Krystyna I i Krystyna II; ta druga była
czynna do 1955 r. Do pozostałości po nich prowadzi z Tenczynka ścieżka dy-
500
daktyczna. Niedaleko reliktów kopalni na stokach Niedźwiedziej Góry (380 m
n.p.m.) znajduje się eksploatowany do dzisiaj potężny kamieniołom diabazu.
Las Zwierzyniec jest częścią naturalnego parku, który ciągnie się od dolin Mnikowskiej i Brzoskwini na wschodzie po dolinę potoku Chechło. Tereny
te oplata gęsta sieć szlaków turystycznych pieszych i rowerowych, jak również
ścieżek dydaktycznych. Dla potrzeb turystów wyłączono z ruchu część asfaltowych dróg w lesie Zwierzyniec, co pozwoliło bezpiecznie i wygodnie przemierzać wytyczone nimi trasy.
Krzeszowice to ważny rowerowy węzeł turystyczny łączący Garb Tenczyński i Wyżynę Olkuską. Tutaj zaczynają się dwa okrężne szlaki: zielony prowadzący na Garb Tenczyński i niebieski w kierunku Wyżyny Olkuskiej. Miasto
przecina też długodystansowy czerwony rowerowy Szlak Orlich Gniazd biegnący z Krakowa do Częstochowy.
Zielony szlak o długości 41 km prowadzi przez Tenczynek, las Zwierzyniec (m.in. obok kopalni Krystyna II), Baczyn, Sankę, Głuchówki, Dolinę
Rudna, Grojec, Rudno, Wolę Filipowską i Miękinię. Ta ostatnia miejscowość
znajduje się już na krawędzi Wyżyny Olkuskiej. Warto zjechać ze szlaku we
wsi Baczyn i pojechać dalej 4 km asfaltową drogą do Mnikowa. Przy drodze
na skraju wsi znajduje się wlot Doliny Mnikowskiej, najpiękniejszego wąwozu
skalnego na terenie Garbu Tenczyńskiego. Z wiaduktu nad autostradą A4 we
wsi Grojec zobaczymy wspaniałą panoramę Zamkowej Góry z ruinami zamku
Tenczyn na szczycie. Szlak doprowadza pod węzeł szlaków na skrzyżowaniu
dróg pod zamkiem; pod zamek prowadzi stąd stroma ścieżka, a rower można
zostawić na parkingu. Zamkowa Góra (411 m n.p.m.) to najwyższe wzniesienie
Garbu Tenczyńskiego. Zamek Tenczyn wybudował tu w XIV w. wojewoda krakowski Jędrzej Toporczyk herbu Topór, który tytułował się Panem na Tenczynie – od tego właśnie pochodzi nazwisko Tęczyński. W XVI w. Jan Tęczyński,
podkomorzy wielki koronny, przekształcił zamek w renesansową rezydencję.
Spalony w czasie potopu w 1656 r. i ponownie sto lat później, nie został odbudowany i powoli przekształcił się w romantyczną ruinę. W dobrym stanie
przetrwały: najwyższa zamkowa wieża zwana Nawojową, wschodnie skrzydło
i mury obwodowe z bastionami i barbakanem przy bramie wjazdowej. Zachowały się także częściowo baszty: Dorotka, Izabela i Więzienna. Atrakcyjne,
choć męczące, jest zakończenie wycieczki prowadzące na stoki Miękińskiej
501
Góry na krawędzi Wyżyny Olkuskiej; podjazd warto pokonać dla pięknych
widoków.
Nie mniej atrakcyjny jest krótszy, ale dość trudny 18-kilometrowy niebieski szlak odwiedzający leżące na wschód i północ od Krzeszowic wsie na
krawędzi Wyżyny Olkuskiej. Szlak prowadzi trasą Krzeszowice–Żbik–Siedlec–
Dębnik–Czatkowice–Czerna–Bartlowa Góra–Krzeszowice. Jeden z najbardziej
męczących podjazdów prowadzi z Siedlca do Dębnika, gdzie różnica poziomów
sięga 200 m. Dębnik to osiedle wsi Dubie leżące na wierzchowinie Wyżyny Olkuskiej. Znajdują się tutaj jedyne w Polsce złoża czarnego marmuru – jak określano ciemną odmianę wapienia, którego wypolerowana powierzchnia uzyskuje
dekoracyjną, niemal czarną barwę poprzecinaną żyłkami jasnych kalcytowych
wtrąceń. Kamień ten był szczególnie ceniony w epoce baroku. Ołtarze, portale
i inne elementy wykonane z dębnickiego wapienia spotkamy w całej Polsce,
między innymi na Wawelu, Jasnej Górze i w pałacu biskupów w Kielcach.
W Czatkowicach spokój tej sielskiej okolicy zakłóca potężny kamieniołom wapienia węglowego znajdujący się pomiędzy Krzeszowicami a Czerną. W Czernej
ponad wąwozem Eliaszówki wśród bukowego lasu wznoszą się zabudowania
klasztoru Karmelitów Bosych ufundowanego w 1631 r. przez Agnieszkę z Tęczyńskich Firlejową. Kompleks klasztorny ma jednolity, wczesnobarokowy wystrój wnętrz. Charakterystycznymi elementami architektonicznymi są ołtarze
i portale wykonane z czarnego marmuru z Dębnika. W klasztorze znajduje się
także muzeum, gdzie zgromadzono pamiątki związane z działalnością i życiem
św. Rafała Kalinowskiego. W Dolinie Eliaszówki w pobliżu drogi do klasztoru
dostrzeżemy ruiny 13-przęsłowego mostu wybudowanego w latach 1671–1691,
który spinał przeciwległe brzegi doliny, łącząc klasztor z posiadłościami karmelitów.
Czerwony ponadregionalny Szlak Orlich Gniazd jest rowerową alternatywą dla pieszego szlaku łączącego Kraków i Częstochowę.
Na odcinku przez Garb Tenczyński prowadzi nieco inną drogą niż zielony przez Tenczynek (obok willi Eliza) i las Zwierzyniec (m.in. przez węzeł
przy zamku Tenczyn). Towarzyszy zielonemu szlakowi obok reliktów kopalni,
aby go opuścić i skierować się na stoki Niedźwiedziej Góry (354 m n.p.m.),
po pokonaniu których i ponownym spotkaniu z zielonym szlakiem oddala się
na wschód przy leśniczówce Kopce. Zdobywa Bukową Górę (370 m n.p.m.),
po czym przez osiedle Kamyk kieruje się do wsi o wdzięcznej nazwie Brzo-
502
skwinia. Grzbietem wzniesień Garbu Tenczyńskiego prowadzi dalej do wsi
Kleszczów (razem z niebieskim szlakiem pieszym; można skorzystać z tego
szlaku i wjechać w przeciwnym kierunku do Doliny Brzoskwini, w obie strony
dodatkowe 4 km), gdzie przecina górną część malowniczego Wąwozu Kochanowskiego. Dalej prowadzi wzgórzami nad wsią Zabierzów do Szczyglic, skąd
już niedaleko do Krakowa.
Z Krzeszowic w przeciwnym kierunku czerwony Szlak Orlich Gniazd prowadzi przez Dolinę Eliaszówki i Czerną na wierzchowinę Wyżyny Olkuskiej do
Paczółtowic. To wieś położona na wysokości ponad 400 m n.p.m. Zachował
się tu późnogotycki drewniany kościół Nawiedzenia Najświętszej Marii Panny z 1518 r. W pozłacanym drewnianym ołtarzu głównym z początku XVII w.
znajduje się uznawany za cudowny wizerunek Matki Bożej Paczółtowickiej
z Dzieciątkiem, namalowany około 1470 r. Na wzniesieniu na południe od zabudowań wsi wznosi się zabytkowa kapliczka Bożej Męki z 1659 r., od której
nazwę przejęło również obszerne wzgórze. Na leżącym na północ od wsi szerokim wzniesieniu góry Skałka (456 m n.p.m.) znajdują się tereny rekreacyjne
z polem golfowym, stadniną, strzelnicą, a zimą także wyciągami narciarskimi
i trasą do narciarstwa biegowego. Dalej szlak prowadzi drogą do Racławic leżących w dolinie Racławki. W centrum wsi wznosi się późnogotycki drewniany
kościół Narodzenia NMP z 1511 r. z cennym wyposażeniem. Po opuszczeniu doliny Racławki szlak biegnie pofałdowaną wierzchowiną Wyżyny Olkuskiej przez
Zawadę, Zimnodół i Osiek do Olkusza (tam spotyka niebieski szlak biegnący
wokół miasta, umożliwiajacy dojazd do innych sieci rowerowych położonych
w północnej części Wyżyny Olkuskiej).
W Racławicach czerwony Szlak Orlich Gniazd spotyka niebieski szlak rowerowy Pętla Jerzmanowicka, należący do systemu szlaków po Parku Krajobrazowym Dolinki Krakowskie. Jest to jeden z kilku szlaków rowerowych wytyczonych z inicjatywy gmin: Jerzmanowice-Przeginia, Zabierzów i Wielka Wieś.
Pętla Jerzmanowicka o długości 25 km jest jednym z najciekawszych szlaków
w regionie. Jerzmanowice leżą w najwyższych partiach Wyżyny Olkuskiej. Szlak
prowadzi obok potężnego ostańca wapiennego o nazwie Grodzisko (512,8 m
n.p.m.) – najwyższego punktu całej Wyżyny Krakowsko-Częstochowskiej. Na
trasie znajduje się także oddalona 500 m na południe od Grodziska udostępniona do zwiedzania Jaskinia Nietoperzowa, nazywana też Jerzmanowicką. Ta
odkryta w 1848 r. jaskinia stanowi własność prywatną właściciela działki, na
503
której leży. Ma 326 m długości i jest jedną z dłuższych na Jurze. Zachowały się
w niej interesujące formy nacieków, którym nadano nazwy: Grzbiet jaszczurki, Kręgosłup dinozaura, Stopa Meduzy i Ser szwajcarski. Szlak prowadzi też
fragmentem Doliny Będkowskiej oraz Doliną Szklarki, gdzie w centrum ponad
kościołem zwiesza się nad doliną potężna skalna ściana o nazwie Brodło.
W Jerzmanowicach-Kolonii Zachodniej przy niebieskim szlaku znajduje
się początek 17-kilometrowego zielonego szlaku rowerowego do Zabierzowa
– wsi położonej na wschodnim krańcu Rowu Krzeszowickiego w sąsiedztwie
Krakowa. Zielony szlak prowadzi początkowo przez urozmaiconą licznymi wapiennymi ostańcami wierzchowinę Wyżyny Olkuskiej. Przecina Dolinę Szklarki
i górną część Doliny Będkowskiej (obok Jaskini Łabajowej ponownie spotyka
niebieski szlak jerzmanowicki). Po dłuższym odcinku biegnącym wierzchowiną wyżyny opuszcza ją w Karniowicach. Najcenniejszym zabytkiem we wsi
jest wczesnobarokowa sześcioboczna kaplica św. Marii Magdaleny pochodząca
mniej więcej z 1624 r. Znajduje się tu także zespół dworski z parkiem krajobrazowym i dworem z 2. poł. XVIII w., w którym mieści się Małopolski Ośrodek
Doradztwa Rolniczego (hotel, a także informacja o noclegach w gospodarstwach
agroturystycznych na terenie Wyżyny Olkuskiej i całej Małopolski). Na granicy
Karniowic i Bolechowic szlak przebiega w sąsiedztwie Bramy Bolechowickiej
– efektownego wylotu doliny; skała po wschodniej stronie bramy nosi nazwę
Filaru Abazego, po zachodniej – Filaru Pokutników. W centrum Bolechowic
zachował się murowany kościół św.św. Piotra i Pawła z prezbiterium z końca
XIV w. Ostatni etap szlaku wiedzie łagodnie opadającą drogą w dolinę Rudawy
do Zabierzowa.
Czerwony szlak okrężny o długości 26 km zaczyna się i kończy w Bolechowicach. Dzięki niemu turysta rowerowy może zwiedzić doliny Kobylańską
i Będkowską. Kręta Dolina Kobylańska ma dwa oblicza. Po wjeździe z boku od
strony Bolechowic i Zelkowa odkrywa się jej dziką, węższą i porośniętą drzewami cześć. Później dolina rozszerza się i przybiera kształt obszernej kotliny
otoczonej ścianami skalnymi. Ten skalny amfiteatr jest miejscem niedzielnych
pikników i spotkań wspinaczy skałkowych. Strzeliste wapienne baszty i ściany mają oryginalne nazwy, takie jak Mnich, Żabi Koń czy Zębata Turnia. Na
potężnym masywie Żabiego Konia, wysoko ponad dnem doliny w niszy skalnej znajduje się niewielka kapliczka związana z nieuznawanymi przez kościół
objawieniami z 1914 r. Dolina Będkowska jest najdłuższą w Parku Krajobrazo-
504
wym Dolinki Krakowskie. To wyjątkowo malownicze miejsce. Ze względu na
dużą głębokość doliny skały na jej krawędziach osiągają imponujące rozmiary,
zwieszając się kilkudziesięciometrowymi urwiskami. W wielu miejscach krajobraz doliny urozmaicają odchodzące od niej skaliste wąwozy. Przy wylocie
jednego z nich znajduje się Brama Będkowska. Od tego miejsca zaczyna się najpiękniejszy, środkowy odcinek doliny; obok siebie na wschodnim brzegu doliny wznoszą się potężne ściany Wysokiej i Sokolicy. Za uchodzącym do doliny
od zachodu wąwozem Przecówki zaczyna się odcinek przypominający skalny
wąwóz ograniczony po obu stronach skałami Dupa Słonia i Cmentarzysko. Po
wschodniej stronie na tym odcinku leży interesująca skała Czarcie Wrota, początek jednego z licznych uchodzących do doliny wąwozów. W górnej części
doliny przy Jaskini Łabajowej znajduje się węzeł trzech szlaków rowerowych:
czerwonego, niebieskiego i zielonego. Stąd czerwony szlak kieruje się ku Jaskini Wierzchowskiej Górnej – kolejnej dużej atrakcji parku krajobrazowego. Jaskinia znajduje się na terenie wsi Wierzchowie w Dolinie Wierzchówki, zwanej
częściej doliną Kluczwody. Jest największą z jaskiń pod Krakowem – długość
jej korytarzy wynosi 975 m. Badania jaskini rozpoczęto w połowie XIX w. Zachowały się formy krasowe: kominy, kotły wirowe, meandry oraz nacieki, tzw.
makarony. Szlak opuszcza dolinę Kluczwody, w której dolnym biegu przebiegała granica austriacko-rosyjska, o czym informują odtworzone słupy graniczne.
Jej najciekawszy, dziki odcinek (poza szlakiem) zaczyna się przy skrzyżowaniu
dróg lokalnych z Wierzchowia i Białego Kościoła.
Czerwony szlak na odcinku Bolechowice-Gacki–Wierzchowie zamyka pętlę czarnego Szlaku Doliny Prądnika o długości 26 km. Szlak ten przez wsie
Bębło i Czajowice prowadzi do Wąwozu Korytania, którym biegnie asfaltowa
droga pod Bramę Krakowską w Dolinie Prądnika. Następnie czarny szlak podąża w dół Prądnika przez Ojcowski Park Narodowy do Prądnika Korzkiewskiego
i dalej do Wielkiej Wsi, gdzie opuszcza dolinę i kieruje się na wierzchowinę Wyżyny Olkuskiej do wsi Giebułtów. Wznosi się tu jednonawowy kościół św. Idziego zbudowany w latach 1600–1604 z fundacji Kaspra Giebułtowskiego, łączący
formy gotyckie z manierystycznymi. W Modlnicy szlak przecina ruchliwą drogę
nr 94. W centrum zachował się zabytkowy drewniany kościół św. Wojciecha
i Matki Boskiej Bolesnej z 1553 r. Najcenniejszymi elementami jego wystroju są
polichromie z 1562 i 1622 r. Obok w pięknym parku wznosi się XVIII-wieczny
dwór, przebudowany około 1820 r. Przykryty mansardowym gontowym dachem
505
i ozdobiony czterokolumnowym portykiem w elewacji frontowej prezentuje typową architekturę polskiego dworku. Kolejny piękny dwór z XIX w. znajduje
się na szlaku w Tomaszowicach. Ponad Tomaszowicami wznosi się punkt widokowy na Łysej Górze, skąd szlak sprowadza w dolinę Kluczwody i kończy się
w Bolechowicach-Gackach.
Wracając do szlaków w rejonie Krzeszowic, warto wspomnieć o możliwości
zboczenia na jeszcze inną ich sieć, a mianowicie rozciągniętą w okolicach Chrzanowa i Trzebini w zachodniej części Garbu Tenczyńskiego. W węźle szlaków przy parkingu pod zamkiem Tenczyn w Rudnie kończy się żółty szlak rowerowy z Alwerni
o długości 31 km. Alwernia był niegdyś osadą obsługującą pielgrzymów przybywających do klasztoru bernardynów i sanktuarium św. Franciszka od Stygmatów,
mieszczącego się na szczycie wzgórza Podskale (316 m n.p.m.). Do dzisiaj zabudowania zachowały barokową formę i wyposażenie. W bocznej kaplicy kościoła w barokowym ołtarzu z dębnickiego marmuru wisi obraz Chrystusa Miłosiernego Ecce
Homo, podarowany w 1686 r. Zgodnie z tradycją w niedzielę oktawy Bożego Ciała
pod klasztorem odbywa się sławny odpust, tzw. Strzelanka Alwernijska. W centrum Alwerni znajduje się prostokątny Rynek, przy którym stoi jeszcze kilka zabytkowych drewnianych domów podcieniowych z XVIII i XIX w. Pomiędzy Rynkiem
a klasztorem przy ul. Garncarskiej znajduje się Małopolskie Muzeum Pożarnictwa,
które zgromadziło ponad 25 tys. różnego typu eksponatów z XIX i XX w. Do największych atrakcji należą samochody strażackie, a wśród nich mercedes z 1912 r.
i fiat z 1936 r.
Żółty szlak Alwernia–zamek Tenczyn należy do grupy szlaków ziemi
chrzanowskiej, dzięki którym można na rowerze odwiedzić Nadwiślański
Park Etnograficzny w Wygiełzowie, zamek Lipowiec w Babicach, pałac w Płazie, Skały Gaudynowskie, Chrzanów, Trzebinię oraz położoną pomiędzy tymi
miastami a Krzeszowicami Puszczę Dulowską. Do najciekawszych z tej grupy
szlaków należą: zielony szlak Wokół Chrzanowa (49 km) i niebieski szlak Okolice Babic (40 km).
Garść informacji
Punkt Informacji Turystycznej pl. Kulczyckiego 1, Krzeszowice,
tel. 12 282 15 13, www.krzeszowice.pl.
506
Powiatowe Centrum Informacji Turystycznej Lipowiecka 3, Wygiełzów,
tel. 32 210 93 13, www.visit.powiat-chrzanowski.pl.
Strona internetowa atrakcji turystycznych gminy Zabierzów „Jurajski raj”
www.jurajskiraj.pl.
Strony internetowe gmin www.jerzmanowice-przeginia.pl,
www.wielka-wies.pl.
Pasmo Lubomira
i Łysiny
Pasmo Lubomira i Łysiny doskonale widać z łuku popularnej Zakopianki pomiędzy Pcimiem a Lubniem. Leży pomiędzy dolinami Raby i Krzyworzeki i zaliczane jest do Beskidu Średniego lub Wyspowego. Obie sąsiadujące ze sobą grupy
Beskidów należą do najmniej popularnych turystycznie grup tej części polskich
gór. Nie ma tutaj znanych miejscowości wypoczynkowych ani wybitnych szczytów,
które przyciągałyby turystów. Nawet w sezonie panuje spokój i cisza. To kraina rolnicza, a osiedla i pola uprawne sięgają tutaj samych szczytów. Dzięki temu z wielu
miejsc można podziwiać najpiękniejsze w Beskidach panoramy.
Głównym ośrodkiem turystycznym w tym regionie są Myślenice położone
u wrót beskidzkiej doliny Raby. To ładne i zadbane miasto z dużym prostokątnym
Rynkiem, zachowanym od czasów lokacji, prawie 700 lat temu, w pierwotnym
kształcie. Jego zabudowę tworzą kamienice z XVIII–XX w. Na tyłach południowej pierzei Rynku wznosi się parafialny gotycko-renesansowy kościół Narodzenia
NMP – sanktuarium cudownego obrazu Matki Boskiej Myślenickiej. W 1646 r. dla
obrazu wybudowano kaplicę ufundowaną przez hetmana Stanisława Koniecpolskiego. Na starym cmentarzu znajduje się gotycki kościół św. Bartłomieja z połowy
XV w. W dawnym zajeździe z XVIII w., nazywanym Domem Greckim, mieści się
Muzeum Regionalne ze stałą wystawą etnograficzną prezentującą kulturę górali
Beskidu Średniego z okolic Myślenic. Osiedle Zarabie u stóp Uklejny, jednego ze
szczytów Pasma Lubomira i Łysiny, to rekreacyjne zaplecze Myślenic. Jest tu park,
kąpielisko nad jazem przegradzającym koryto Raby, place zabaw dla dzieci, kawiarnie i restauracje. Do największych atrakcji należą wyciągi krzesełkowe na górę
Chełm (621 m n.p.m.): jeden dłuższy, biegnący bezpośrednio z Zarabia, a drugi
krótszy, wychodzący z doliny niewielkiego potoku oddzielającego Chełm od Uklejny. To centrum małej stacji narciarskiej, leżącej najbliżej Krakowa, a przez to
obleganej popołudniami przez mieszkańców małopolskiej stolicy.
Zanim powstała stacja narciarska, na Chełmie wytyczono 30-kilometrową
sieć oznakowanych tras rowerowych, które uzupełniały istniejące szlaki piesze
w większości (ze względu na przebieg górskimi traktami) również doskonale nadające się do uprawiania kolarstwa górskiego. Czerwona pętla, zielony oraz czarny
szlak rowerowy pozwalają na wycieczki w masywach Chełmu i Uklejnej. Od niedawna jest również przygotowana dodatkowa trasa downhillowa dla wszystkich
kochających karkołomne zjazdy z dużą prędkością. Downhillowych i górskich rowerzystów wspomaga latem wyciąg krzesełkowy. Dzięki niemu wszyscy, którzy nie
są pewni swoich sił na podjeździe, także mogą skorzystać ze szlaków. Wycieczkę
509
rowerową czerwonym szlakiem rowerowym prowadzącym grzbietową drogą przez
osiedle Chełm można kontynuować zielonym i czerwonym szlakiem pieszym, który
grzbietem prowadzi pod schronisko Kudłacze (718 m n.p.m.). To położone ponad
osiedlem Pcimia o tej samej nazwie schronisko i łąki wokół niego tworzą jedno
z najpiękniejszych miejsc widokowych w całych Beskidach. Szeroka górska panorama w kierunku południowym i zachodnim obejmuje Babią Górę i Pasmo Polic
w Beskidzie Żywieckim, szczyty Beskidu Wyspowego oraz Gorców, a w tle skalisty
łańcuch Tatr. W pobliże schroniska prowadzi asfaltowa droga, która kończy się
zaledwie 300 m od budynku. To także doskonała trasa dojazdowa dla amatorów
MTB. Można tu bez przeszkód dojechać od leżących w dolinie Raby i połączonych
lokalną boczną drogą wsi Stróża, Pcim, Lubień oraz Myślenice. W ten sposób można zatoczyć rowerową pętlę Myślenice–Śliwnik–Kudłacze–Pcim–Stróża–Myślenice. Schronisko Kudłacze niewiele dzieli od szczytu Lubomira (904 m n.p.m.),
najwyższego punktu w całym paśmie. Prowadzi tam łagodnie wznosząca się droga,
a do pokonania tego odcinka zachęca nowoczesne górskie obserwatorium astronomiczne kultywujące tradycję przedwojennej placówki, którą Niemcy zniszczyli
w czasie okupacji. Przed wojną odkryto tu pierwszą polską kometę, nazwaną od
nazwiska jej odkrywcy kometą Orkisza.
Rowerowe wycieczki szlakami na Chełmie i Uklejnie można przedłużać także
szlakami pieszymi i górskimi drogami podążającymi w innych kierunkach. Zielonym szlakiem biegnącym wspólnie z czerwonym rowerowym da się kontynuować
wycieczkę do Poręby i Trzemeśni – malowniczo położonych wsi pomiędzy głównym a bocznym grzbietem Pasma Lubomira i Łysiny. Boczną drogą przez osiedle
Bulina można wówczas powrócić na stoki Uklejny i wjechać na czerwony szlak rowerowy, który prowadzi do Myślenic.
Na amatorów adrenaliny na Chełmie w Myślenicach czeka trasa downhillowa
wytyczona w lesie pomiędzy stacjami wyciągu narciarskiego. Odbywały się tutaj
zawody pucharowe w tej dyscyplinie sportu.
Na amatorów spokojniejszej jazdy na rowerze czekają w rejonie Myślenic także liczne drogi lokalne, które łącznie ze szlakami rowerowymi tworzą atrakcyjną
sieć tras na weekendowe wycieczki. Jedną z ważniejszych dróg, z których korzystają w sezonie rowerzyści, jest lokalny dukt na prawym brzegu Raby. Pomiędzy
myślenickim Zarabiem a Stróżą jest to leśna droga gruntowa, a od Stróży do Pcimia
– asfaltowa. Nadrzecznymi drogami wśród pól – częściowo gruntowymi, a częściowo asfaltowymi – można dojechać dalej przez Lubień aż do Kasinki Małej. Po dro-
510
dze dostrzeżemy liczne kamieniste plaże nad górską rzeką, gdzie można zorganizować piknik. Region w dolinie Raby pozostaje wciąż nie w pełni wykorzystany, jeśli
chodzi o turystykę rowerową, ale ma on duży potencjał ze względu na charakter
Beskidu Średniego i liczne drogi prowadzące do rozrzuconych na stokach osiedli,
których zabudowania sięgają szczytów.
Garść informacji
Centrum Informacji Turystycznej Rynek 27, Myślenice, tel. 12 272 23 12,
www.myslenice.pl.
Burda NG Polska
Sp. z o.o. Spółka Komandytowa
Licencjobiorca National Geographic Society
ul. Marynarska 15, 02-674 Warszawa
Dział handlowy: tel. 22 360 38 42
Sprzedaż wysyłkowa: tel. 22 360 37 77
Tekst i zdjęcia © 2014 Dariusz Jędrzejewski
Redakcja: Anna Maria Thor
Korekta: erte
Okładka: www.aorta.com.pl
Projekt graficzny, skład i łamanie: Hanna Szeliga-Czajkowska
Redaktor prowadzący: Małgorzata Zemsta
Redaktor techniczny: Mariusz Teler
Druk: ABEDIK SA
Zdjęcie na okładce: Shutterstock
Zdjęcia wewnątrz: Dariusz Jędrzejewski, Shutterstock
Copyright for Polish edition © 2014 National Geographic Society. All rights reserved.
National Geographic i żółta ramka są zarejestrowanymi znakami towarowymi National Geographic
Society.
ISBN 978-83-7596-471-4
Wszelkie prawa zastrzeżone. Reprodukowanie, kopiowanie w urządzeniach przetwarzania danych, odtwarzanie w jakiejkolwiek formie oraz wykorzystywanie w wystąpieniach publicznych – również
częściowe – tylko za wyłącznym zezwoleniem właściciela praw autorskich.
Od wydawcy
Z uwagi na ogromne tempo zmian radzimy przed wyjazdem osobiście sprawdzić aktualność niektórych informacji podanych w przewodniku, takich jak: daty, godziny otwarć, numery telefonów oraz
ceny. Wszystkie dane zostały uważnie sprawdzone. Nie ponosimy jednak odpowiedzialności za ich
zgodność z rzeczywistością i kompletność.
www.national-geographic.pl
www.burdaksiazki.pl

Krynica-Zdrój - National Geographic

Transkrypt

Podobne dokumenty

Cz. 1 - Podlaska Regionalna Organizacja Turystyczna