w Polsce - AleKlasa

matura 2016
ergo sum
BAROK
w Polsce
10
MATURA USTNA
MATURA PISEMNA
Epoka literacka – MAPA MYŚLI
Ważne w baroku polskim:
• jego specyfika – ugruntowanie sarmatyzmu, demokracji szlacheckiej;
• umacnia się mit domu – dworu polskiego jako symbolu polskości;
• Król Zygmunt III Waza przenosi stolicę z Krakowa do Warszawy;
• ważny jest temat patriotyczny (Wacław Potocki);
• podobnie jak w całej Europie poeci podejmują tematy metafizyczne (Daniel
Naborowski);
•powstaje twórczość dworska (Jan Andrzej Morsztyn);
•wojny trapiące kraj doprowadzają do jego osłabienia.
1587 Zygmunt III Waza
1632 •wojny ze Szwecją i Turcją
•Chocim 1621
Cechy
1648 Jan Kazimierz
1668 •oblężenie Zbaraża
•potop szwedzki •wypędzenie arian – 1658
•rokosz Lubomirskiego
•Wojna domowa z kozaki i Tatary…
Twardowskiego
•wiersze Potockiegoi Morsztyna
1669 Michał Korybut
1673 Wiśniowiecki
•wojna z Turcją
•utrata Kamieńca Podolskiego
•zwycięstwo pod Chocimiem
•Transakcja wojny chocimskiej
Potockiego (dot. 1621 r.)
1674 Jan III Sobieski
1696 •1683 – odsiecz Wiednia
•Pamiętniki Paska
•Moralia i Ogród fraszek Potockiego
Czasy saskie
August II Sas
August III Sas
2
w Polsce
Periodyzacja polskiego baroku według
Czesława Hernasa:
•wczesny barok – od lat osiemdziesiątych XVI po dwudzieste XVII wieku;
•pełny barok – od lat dwudziestych do
siedemdziesiątych XVII wieku;
•późny barok – od siedemdziesiątych
XVII po trzydzieste XVIII wieku.
•sarmatyzm
•wojny
•katolicyzm
•przywileje szlacheckie
1632 Władysław IV Waza
1648 •wojna z Moskwą •powstanie Kozaków pod wodzą
Chmielnickiego
•poezje Jana Andrzeja Morsztyna
BAROK
typowo polskie
•sarmatyzm
•portret trumienny
•portret sarmacki
epicy
• Jan Chryzostom Pasek
• Wacław Potocki
Poeci
• Jan Andrzej Morsztyn
• Daniel Naborowski
• Sebastian Grabowiecki
• Hieronim Morsztyn
• Zbigniew Morsztyn
• Wacław Potocki
• Józef Baka
• Jan z Kijan
Tematy literatury
•miłość
•śmierć
•wojna
•przemijanie
•życie wiejskie
•mit Sarmaty
Ośrodki
• Warszawa
• Grodno
• Kraków
Prekursor baroku
Za prekursora poezji barokowej uważamy Mikołaja Sępa-Szarzyńskiego,
który tworzył jeszcze w wieku XVI,
lecz jego poezja nosiła wiele znamion nadchodzącej epoki. Natomiast
za spadkobiercę i kontynuatora barokowej poezji uważa się księdza Józefa Bakę – Uwagi o śmierci niechybnej ukazały się dopiero w 1766 roku.
Import i eksport kultury
Siedemnastowieczna Polska, nazywana przez ówczesnych przedmurzem
chrześcijaństwa, to także obszar mieszania się kultur – ciągłej wymiany
między Wschodem a Zachodem. Wojny z Turcją i zdobywane łupy przyczyniły się do narodzenia się wśród
polskiej szlachty specyficznej mody
na orient. Kontusz przewiązany pasem to przecież ubiór wschodni. Polacy używali także wschodniej broni.
Zakrzywiona szabla nie jest wynalazkiem europejskim!
Zarazem jednak, prócz świadomości odrębności, istniało także poczucie łącznoś­ci z Zachodem i wspólnotą chrześcijańską. Szlachta polska była
jednak na ogół bardzo oporna na zewnętrzne oznaki ulegania kulturze Zachodu. Wyjątek stanowiła sfera języka.
Powszechne były tak zwane makaronizmy, czyli wplatanie słów łacińskich
w tok wypowiedzi bądź nadawanie łacińskich form słowom polskim.
Wszystko to przyczyniało się do osobliwej odrębności ówczesnej kultury
polskiej. Odrębności z dumą podkreślanej przez ideologów sarmatyzmu.
ergo sum
matura 2016
Wiedza o baroku niezbędna do matury
Sarmatyzm
Poezja dworska
To pojęcie absolutnie najistotniejsze, jeśli chodzi o całą
kulturę staropolską – nie tylko barokową. Wiek XVII to
jednak okres największego rozkwitu zjawiska – dlatego aspekt sarmacki jest szczególnie ważny dla literatury
barokowej. Sarmatyzm to pojecie o co najmniej dwóch
znaczeniach. Pierwsze odnosi się do sformułowanej już
w XVI wieku szczególnej teorii historiozoficznej. W jej
myśl – Polacy (a ściśle mówiąc polska szlachta) wywodzą się ze starożytnego (mitycznego – w rzeczywistości
nigdy nie istniał) ludu Sarmatów – miłujących wolność
wyśmienitych wojowników budzących stały postrach
i podziw w Rzymianach. Ta dość szalona teza miała uzasadniać przekonanie o wyjątkowości i elitarności polskiej
szlachty, umacniać jej poczucie własnej wartości i legitymizować dążenie do ekspansji społecznej i politycznej.
Przy okazji zaś ideologia sarmacka miała być uzasadnieniem szczególnego systemu politycznego Rzeczypospolitej, jakim była demokracja szlachecka.
Dość obszerne pojęcie, w ramach którego znajdzie się
miejsce na twórczość spod znaku konceptyzmu i marinizmu, przede wszystkim o tematyce zmysłowej. To poezja
wyższych klas szlachty, często sponsorowana przez magnatów. Choć dotyczy często spraw lekkich, jej rozumienie wymaga na ogół pewnej erudycji. Ogromną rolę w tym
nurcie odgrywa idea konceptu (omówiona niżej). Liczy się
efekt, kunszt formalny, wrażenie wywarte na odbiorcy. Nie
wierzcie jednak szkolnemu hasełku: barok – przerost formy nad treścią. Poezja dworska wcale nie jest pozbawiona wartości. Co więcej, pasowałoby raczej do niej hasło
„treść nadana formie”. Język i styl wiersza bowiem same
w sobie uzyskują w poezji dworskiej autonomiczne znaczenie. Pod tym względem literatura barokowa jest bliska
twórczości współczesnych eksperymentatorów spod znaku lingwizmu i neolingwizmu.
Drugie znaczenie terminu odnosi się natomiast do całości zjawiska, jakim była staropolska kultura szlachecka. Złota wolność szlachecka, pewna skłonność do przepychu, umiłowanie wojaczki, specyficzne wymieszanie
czynników kultury wschodniej i zachodniej – te wszystkie cechy kultury szlacheckiej już w XVII wieku łączono
z opisaną wyżej ideologią sarmacką. Dlatego też mówi się
o postawie Sarmaty – jako o stereotypowym etosie polskiej szlachty. Etos ten w czasach późniejszych bywał bardzo ostro krytykowany (oświecenie, pozytywizm, Gombrowicz), stał się jednak także elementem ­narodowego
mitu (Pan Tadeusz, powieści historyczne Sienkiewicza).
Z poezją dworską wiążemy nazwiska Hieronima Morsztyna, Jana Andrzeja Morsztyna, Daniela ­ Naborowskiego.
Kontrast
Pojęcie kluczowe dla estetyki baroku. To, oczywiś­cie, zderzenie sprzecznych (wizualnie, słuchowo, pojęciowo) elementów. Na kontraście właśnie oparte są (omówione niżej)
podstawowe chwyty artystyczne epoki – koncept, oksymoron, paradoks. Operowanie kontrastem jest według historyków sztuki i literatury podstawowym wyróżnikiem estetyki epoki, odróżniającym ją pod tym względem od estetyki
klasycystycznej. Antyczne wzorce umiaru i harmonii zostają całkowicie zaprzeczone – to właśnie sprzeczność, kontrast, przesada stają się kryteriami artystycznego kunsztu.
Poezja metafizyczna
Chyba najciekawszy, a z pewnością najtrudniejszy w odbiorze nurt poezji barokowej. Termin kojarzymy przede
wszystkim z Anglią – z poezją Johna Donne’a czy Herberta Spencera. W Polsce nurt reprezentowany był przez
Mikołaja Sępa-Szarzyńskiego, Sebastiana Grabowieckiego, Daniela Naborowskiego.
Cóż to jest poezja metafizyczna? Wszak każdą poezję można by tak określić… W sumie tak. Ale barokową poezję
metafizyczną wyróżnia przede wszystkim zupełnie niesamowity typ wyobraźni. Przynależne do niej utwory dotyczą spraw najważniejszych – filozofii, kosmologii, religii.
Zawarte w nich refleksje na te tematy podane są wszak
poprzez zmysłowe, często wręcz erotyczne skojarzenia.
Sztandarowym przykładem – Pchła Johna Donne’a, w której tytułowy niezbyt ciekawy insekt staje się uosobieniem
najpierw stosunku seksualnego, a potem mistycznej jedności dwojga kochanków (a to na skutek ówczesnego wyobrażenia, że podczas aktu płciowego dochodzi do wymieszania krwi obojga kochanków – podobnie jak podczas jej
konsumpcji przez tę samą pchłę…). W ten oto paradoksalny sposób barokowy konceptyzm zyskuje wymiar ostateczny, sięgając spraw najistotniejszych.
Zestawmy barokowe tematy
• Sfera zagadnień filozoficznych: człowiek i jego kondycja
we wszechświecie, przemijalność istnienia, destrukcyjna
siła czasu, śmierć i życie po śmierci.
• Miłość: ulotna, zmysłowa, dworski flirt, a także ogniste,
spalające, trwałe uczucie, które można przeciwstawić nawet śmierci. Miłość do Boga.
• Patriotyzm, troska o ojczyznę, nawoływanie do reform. Jest
tu zarówno krytyka istniejącej rzeczywistości, jak i wskrzeszenie idealnego mitu sarmackiej przeszłości.
• Protest przeciw nietolerancji wyznaniowej (wiersze Wacława Potockiego).
• Wojna, życie żołnierskie i dylematy natury moralnej
(utwory Zbigniewa Morsztyna, Jana Chryzostoma Paska,
Wacława Potockiego).
• Życie na wsi, ideał życia ziemiańskiego, w zgodzie z naturą (Pamiętniki Paska, Sielanki Szymonowica).
3
Epoka literacka – MAPA MYŚLI
Jak usystematyzować literaturę epoki?
Nurty w polskiej literaturze barokowej
Nurty w literaturze baroku wyróżniamy łatwo, kojarząc je z miejscami, w których powstawały: czy były to pałace magnackie, dwory szla-
checkie, czy wreszcie m
­ iasto.
• Na zewnątrz – skierowała swą uwagę magnateria i elita skupiona na dworach magnackich i królewskich. Owi „bywalcy świata” czerpali inspirację z Europy, hołdowali zachodnim wzorcom i preferowali kosmopolityzm, zarówno w stroju, obyczajach, jak i w języku (panowała moda na fracuszczyznę). Ta swoista „międzynarodowość” kryła w tle lekceważenie dla rodzimej kultury.
• Do wewnątrz – kierowała się szlachta ziemiańska, rozmieszczona po dworach, dworkach i zaściankach. Ta zarówno
w stroju, tradycjach, wierze katolickiej – wiernie trwała przy
rodzimych wzorcach. Całą tę kulturę ogólnie zwiemy sarmatyzmem. Jej wyznacznikiem będą zarówno sejmowe liberum
veto, zajazdy i procesy sąsiedzkie, jak i kontusz, religijność,
patriotyzm, a także konserwatyzm.
Dwa główne nurty
Pałace magnackie
Dwory szlacheckie
TU
• kultura dworów królewskich i magnackich;
• siedziby magnackie – pałace, zamki;
• hołdowanie obcym modom;
• kontakty z zagranicznymi dworami;
TU
• Sarmatyzm – model polskiej kultury szlacheciej (mit o pochodzeniu szlachty polskiej od starożytnych Sarmatów);
• dom polski – dwór szlachecki;
• kosmopolityzm – autorytetem dwory Europy, nie własna tradycja ;
• przywiązanie do tradycji narodowej;
• wiara katolicka i miłość ojczyzny;
• wzorowanie się na modach zagranicznych w obyczajowości
stroju (moda na francuski strój, fryzury i język);
• tolerancja wyznaniowa;
• otwarcie na obce wzory;
• przepych siedzib Czartoryskich, Zamojskich, Radziwiłłów (rywalizacja z dworem królewskim);
• przepych dworskiego życia;
• intrygi dworskie i polityczne;
• pielęgnacja tradycji w stroju i obyczajach;
• sarmackie wzorce postępowania: zołnierz, obywatel, dobry
gospodarz;
• pielęgnowanie tradycji rodowych;
• pogarda dla obcych kultur;
• kultura polskiej szlachty ziemiańskiej powstająca w ziemiańskich dworach;
• wystawność życia – uczty, obrzędy, święta;
• strój – kontusz, szabla, pas słucki;
• niechęć do obcych mód i wzorów;
• poezja dworska;
• moda na marinizm – pisanie w konwencji włoskiego poety
Marina (konceptyzm);
• głoszone wartości: miłość ojczyzny, wiara katolicka, wolność szlachecka;
• moda na pamiętnikarstwo;
• poezja ziemiańska;
• typowe tylko dla Polskiej kultury: portret trumienny i portret sarmacki;
• tematyka poezji – miłość, erotyka, zmysły, flirt;
• poeci: Jan Andrzej Morsztyn, Daniel Naborowski, Hieronim
Morsztyn;
• cel sztuki – rozrywka, popis kunsztem poetyckim, szokowanie ;
• spektakle teatralne odgrywane na scenach dworskich.
• twórcy sarmatyzmu: Wacław Potocki (poezja), Jan Chryzostom Pasek (pamiętniki).
Podział według rodzajów literackich
Liryka:
• poezja metafizyczna,
• „poezja światowych rozkoszy”,
• poezja dworska,
• poezja ziemiańska,
• poezja mieszczańsko-plebejska.
4
Epika:
• pamiętnikarstwo, kwitnące wówczas, modne wśród szlachty ziemiańskiej, przykład to Pamiętniki Paska;
• listy, przykład to listy Jana Sobieskiego do Marysieńki;
• kazania, na przykład Fabiana Birkowskiego Kazania na Niedziele i Święta, Kazania obozowe o Bogarodzicy.
ergo sum
matura 2016
Nurty w literaturze
Poeci barokowi – summa
Poezja dworska
Poezja światowych rozkoszy
Dworski nurt literatury barokowej, nawiązujący do konceptyzmu i marinizmu
• Hieronim Morsztyn
zbiór wierszy – Światowa rozkosz.
Głosi, by śmierć przeciwstawić miłości, by korzystać z życia właśnie ze względu na jego ulotność, sławi rozkosze
życia, także ziemską, zmysłową miłość i dworski flirt.
krąg tematów filozoficznych
• Daniel Naborowski (wczesny barok)
– Krótkość żywota
– Cnota grunt wszytkiemu
– Marność
• Sebastian Grabowiecki (wczesny barok)
– Setnik rymów duchownych
• Jan Andrzej Morsztyn (polski przedstawiciel marinizmu)
tomy poezji:
– Kanikuła albo psia gwiazda
– Lutnia
filozofia przemijania, śmierci, kondycji człowieka
Poezja metafizyczna (intelektualna)
poeta miłości, flirtu, polski marinista
Utwory skupione wokół filozoficznych pytań o byt, życie
ludzkie, czas, przemijanie. Powaga tematu łączy się z kunsztowną formą i typowym dla epoki obrazowaniem.
• Jan Andrzej Morsztyn (dworak dyplomata)
– Kanikuła albo psia gwiazda
– Lutnia
• Daniel Naborowski,
– Krótkość żywota
– Cnota grunt wszystkiemu
– Marność
• Stanisław Herakliusz Lubomirski (poeta magnat)
– Sen
– O wartości rad
• Sebastian Grabowiecki
• Mikołaj Sęp-Szarzyński (prekursor baroku)
– Rytmy abo wiersze polskie
poeta światowych rozkoszy
• Mikołaj Sęp Szarzyński
• Hieronim Morsztyn (poeta Sarmata)
– Światowa rozkosz
Literatura ziemiańska (sarmacka):
kunszt poezji ziemiańskiej, tzw. światowej rozkoszy
• Jan Chryzostom Pasek,
– Pamiętniki;
• Zbigniew Morsztyn (poeta żołnierz)
– Votum
• Wacław Potocki,
– Nierządem Polska stoi,
– Zbytki polskie,
– Pospolite ruszenie,
– epos: Transakcja wojny chocimskiej.
• Kasper Miaskowski (wiersze);
temat wojny, jej moralnych dylematów
• Samuel Twardowski
– Dafnis w drzewo bobkowe przemienieła się
– Nadobna Paskwalina
• Zbigniew Morsztyn;
temat miłości i jej niszczącej siły
• Wespazjan Kochowski (psalmy);
• Wacław Potocki (główny przedstawiciel sarmatyzmu)
– Moralia
– Ogród fraszek
• Szymon Szymonowic Sielanki.
Prezentuje wzór życia na wsi, głosi umiar, pochwałę natury, a w przypadku Potockiego porusza także problematykę patriotyczną.
Literatura mieszczańsko-plebejska:
• Jan z Kijan – Fraszki Sowizdrzała Nowego;
• utwory Walentego Roździeńskiego;
• twórczość anonimowa.
Głównym bohaterem tej literatury jest Sowizdrzał – prześmiewca obnażający niedoskonałości świata. Literatura ta
dotyczy też nowych obszarów: konfliktów i problemów miasta i jego społeczności.
poezja publicystyczna, reformatorska, patriotyczna
• Wespazjan Kochowski (poeta Sarmata)
– Psalmodia polska
mit życia ziemiańskiego i Polski – narodu wybranego
• Sebastian Grabowiecki (ostatni łacinnik)
– poezje łacińskie
– Setnik rymów duchownych
5
Epoka literacka
Barok w Polsce
RENESANS ZWANO WIEKIEM ZŁOTYM. BAROK TO WIEK SREBRNY.
pOLSKA NADAL JEST POTĘżNYM MOCARSTWEM W EUROPIE,
ALE TRACI SWOJĄ RANGĘ. WSZYSTKO PRZEZ SARMATYZM
– symbol wolności i zarazem polskie przekleństwo.
Rzeczpospolita wieku XVII
Czas potęgi
• Rzeczpospolita szlachecka XVII w. obejmuje około miliona kilometrów kwadratowych!
• Terytorialnie – drugie po Ros­ji państwo w Europie.
• To w baroku ugruntował się katolicyzm, odtąd często z polskością identyfikowany.
• Jest państwem wielonarodowościowym – wiążącym w jedno Polskę, Litwę, Ukrainę.
Charakterystyczne dla polskiej
sztuki baroku zjawiska to:
• Jest państwem demokracji szlacheckiej, warstwa szlachecka jest zamożna, patriotyczna, jej siedzibą jest polski dwór (to czasy opisane przez Sienkiewicza w Trylogii). Umacnia się mit domu-dworu polskiego jako symbolu polskości.
• Portret trumienny – wizerunek
zmarłego umieszczony na krótszym boku trumny.
• Właśnie w XVII w. zarysował się ostry podział na szlachtę i magnaterię: tę pierw­szą swojską, tę
drugą związaną z zagranicą.
• Portret sarmacki – postać
szlachcica, który z reguły stoi
przy stoliku. Obok: berło, księga,
krucyfiks lub inny symbol urzędu Sarmaty.
• To w tym czasie ugruntowało się poczucie wielkości narodu, duma polskości, co może oznaczać
miłość ojczyzny, ale i megalomanię.
• Poczucie siły umacniają zwycięstwa: nad Szwedami w dobie potopu, pokonanie Turków pod
Wiedniem. Jednak wojny trapiące kraj doprowadzają do jego osłabienia. Ludziom baroku nawet
się nie śniło, że Rzeczpospolita może upaść – pewni swojej potęgi, nigdy nie uwierzyliby w widmo zaborów.
Zapowiedź upadku
• Załamanie potęgi, upadek kultury – w XVII w. postępuje osłabienie państwa.
• Po sąsiedzku wyrastają ­mocarstwa takie jak Rosja i Prusy.
• Wiek wojen nie przynosi wzrostu dobrobytu, lecz nadwyręża gospodarkę państw.
• Rozrost przywilejów szlacheckich spowodował bałagan, wieczne kłótnie, osłabienie władzy królewskiej.
• Liberum veto – przywilej, który pozwalał zerwać sejm jednym szlacheckim głosem – przyczyną
upadku de­mokracji szlacheckiej.
• Elekcje królów – rywalizacja o przychylność szlachty, zmiany, wybory nie prowadziły do stabilizacji państwa.
• Przekupstwo, opilstwo i kłótliwość szlachty prowadziła do coraz gorszego stanu w Rzeczpospolitej.
6
ergo sum
matura 2016
Jakie były to epoki?
Wiek XVII
Wiek XVIII
Barok
• Wojny z Kozakami, Szwecją i Turcją.
• Kryzys gospodarczy.
• Ogromny wzrost przywilejów szlacheckich.
• Królowie elekcyjni.
Oświecenie
• Rządy ostatniego króla Stanisława
Augusta Poniatowskiego – mecenasa sztuki i kultury.
• Doba reform, ratowanie ojczyzny,
Sejmu Czteroletniego.
• Doba rozbiorów – Polska znika z mapy
Europy.
Wiek XVI
Renesans
• Początek potęgi szlacheckiej.
• Rozwój gospodarczy.
• Rzeczpospolita potęgą w Europie.
• Rządzą Jagiellonowie.
Królowie Rzeczypospolitej
Zygmunt III Waza 1587-1632
• To on przeniósł stolicę z Krakowa do Warszawy.
• Za jego czasów miała miejsce zwycięska wojna z Turcją i zwycięstwo pod Chocimiem – opisane
przez Wacława Potockiego w Transakcji wojny chocimskiej.
Władysław IV Waza 1632-1648
Zygmunt III Waza
• To za jego czasów wybuchło powstanie Chmielnickiego na Ukrainie (opisane ponad 200 lat później przez Sienkiewicza w Ogniem i mieczem).
Jan Kazimierz Waza 1648-1668
• To za jego czasów miał miejsce najazd Szwecji na Polskę.
• Za jego panowania wypędzono z Polski arian.
• Ten król abdykował, wyjechał z Polski i zmarł we Francji.
Władysław IV Waza
Michał Korybut Wiśniowiecki 1669-1673
• Syn polskiego magnata wsławionego podczas powstania Chmielnickiego.
• Za jego czasów zaczęły się wojny z Turcją.
Jan III Sobieski 1674–1696
• Odniósł zwycięstwo podczas odsieczy wiedeńskiej w 1683 roku dowodząc połączonymi siłami
katolickiej Europy przeciw Turcji.
• Jest autorem listów do żony Marysieńki.
• Wzniósł pałac w Wilanowie.
Jan Kazimierz Waza
Rzeczpospolita obojga narodów i... wielu kultur
• Siedemnastowieczna Polska, nazywana przez ówczesnych przedmurzem chrześcijaństwa, to także
obszar mieszania się kultur – ciągłej wymiany między Wschodem a Zachodem.
• Wojny z Turcją i zdobywane łupy przyczyniły się do narodzenia się wśród polskiej szlachty specyficznej mody na orient. Kontusz przewiązany pasem to przecież ubiór wschodni. Polacy używali
także wschodniej broni. Zakrzywiona szabla nie jest wynalazkiem europejskim!
Michał Korybut
Wiśniowiecki
• Zarazem jednak, prócz świadomości odrębności, istniało także poczucie łącznoś­ci z Zachodem
i wspólnotą chrześcijańską. Szlachta polska była jednak na ogół bardzo oporna na zewnętrzne oznaki ulegania kulturze Zachodu. Wyjątek stanowiła sfera języka. Powszechne były tak zwane makaronizmy, czyli wplatanie słów łacińskich w tok wypowiedzi bądź nadawanie łacińskich form słowom polskim.
Wszystko to przyczyniało się do osobliwej odrębności ówczesnej kultury polskiej. Odrębności
z dumą podkreślanej przez ideologów sarmatyzmu.
Jan III Sobieski
7
Epoka literacka
Rzeczpospolita wieku siedemnastego
Rzeczpospolita wieku siedemnastego
Były to czasy wojaczki i gospodarowania na włościach. Czasy, w których dominowała w kraju szlachta, lecz byli w nim także
chłopi i mieszczanie, a ponad stany wynosiła się magnateria.
Światopogląd Polaków.
Kryzys świadomości renesansowej dotyczy Polski tak samo
jak całej Europy. Radosny optymizm renesansowy ustępuje miejsca zwątpieniu, poczuciu zagubienia. Okazuje się, że możliwości
człowieka są bardzo ograniczone
i wcale nie jest on panem – ani
siebie, ani otaczającego go świata. Owa niezrozumiałość świata przyczynia się do wzrostu nastrojów religijnych. W okresie renesansu religijność, choć także
bardzo ważna, była, rzec można,
prostsza: radosna, pełna wiary
w sens świata dobrze urządzonego przez Boga. Człowiek pokładał
ufność w oddaniu Bogu, akceptował urodę stworzonego przezeń świata.
Stanisław Żóółkiewski
8
Obejmowała około miliona kilometrów kwadratowych i pod względem wielkości terytorium była
drugim po Rosji państwem w Europie. Zwano ją siedzibą wolności, najstarodawniejszym w Europie królestwem (ksiądz Dębołęcki) i rzeczpospolitą szlachecką. Była państwem wielkim – wiążącym w jedno Polskę, Litwę, Ukrainę. Była potężna. Poczucie siły umacniały zwycięstwa: pokonaliśmy Szwedów i w sposób niezwykle popisowy Turków pod Wiedniem.
A jednak o okresie tym mówi się także: czasy upadku, załamanie potęgi, upadek kultury. Fakt,
osłabienie państwa postępować będzie piorunująco, zwłaszcza że obok wyrosną mocarstwa: Rosja
i Prusy. Wiek wojen nie przynosi dobrobytu i nie przysparza potęgi. Niezwykły rozmiar przywilejów
szlacheckich powodował dezorganizację, bałagan, wieczne kłótnie. Że owa Rzeczpospolita upadnie
– wiemy. Że reformatorzy osiemnastego wieku będą próbowali ją ratować – także wiemy. Ludziom
baroku nawet się to jednak nie śniło. Pewni swojej potęgi, nigdy nie uwierzyliby w widmo zaborów.
Większość z nas obraz siedemnastowiecznej Polski zawdzięcza Sienkiewiczowi. Patrzymy na nią
przez pryzmat Trylogii, lektury lub ekranizacji. Nie jest to czarny pejzaż. Imponuje duch patriotyzmu i rycerskiej szlachetności, zachwyca „step szeroki”, obyczaje nie wydają się zanadto surowe. Sarmatyzm w wydaniu Zagłoby bardzo zyskuje. Szlachta otrzymuje pozytywną charakterystykę. Widzimy, jak broni kraju, jak zbiera się na sejm elekcyjny, a nawet jak między wojnami gospodaruje, a także kocha, żeni się, przyjaźni, pisze, nader chętnie pamiętniki. Być może, wyobrażenie, jakie ufundował nam Sienkiewicz, jest wyidealizowane, ale mocno tkwi w polskiej wyobraźni,
i tak Polskę barokową widzimy. Dodajmy jednak opisy Paska, złorzeczenia Potockiego, wizję dworu, na którym karierę robiły rymy Morsztyna (i sam ich autor), filozoficzną przestrogę Naborowskiego o przemijaniu. Być może, w ten sposób powstanie prawdziwsza panorama tamtych czasów.
Kto mieszkał w Rzeczypospolitej? Portrety stanów
Stany polskie: magnateria, szlachta, mieszczanie, chłopi.
Magnateria
Tę widzimy jako pyszną, mieszkającą w zamkach – dziedziczonych po przodkach, rozbudowywanych
lub zgoła od nowa budowanych siedzibach. Radziwiłłowie, Zamoyscy, Krasiccy, Koniecpols­cy…
Mieli koligacje z cudzoziemskimi rodami, czasem zagraniczne tytuły, sprawowali wysokie urzędy – i musieli mieć ogromny majątek. Chociaż ze dwadzieścia wsi, nie mówiąc o własnej siedzibie. Owszem, pierwszy w kraju był dwór królewski, ale magnackie starały się mu nie ustępować.
Na takim dworze błyszczał na przykład poeta Morsztyn, nim zadomowił się u króla Jana Kazimierza. Czuli się więc królowi równi magnaci. Byli w Polsce warstwą „zwierzchnią”, lecz nie wyższą,
bo z kolei równi im czuli się wszyscy szlachcice, w myśl maksymy: „szlachcic na zagrodzie równy wojewodzie”. I choć była magnateria polska zapatrzona w zagranicę, kosmopolityczna, to strój
nosiła polski, taki, który utrwalił się w wieku XVII: żupan, kontusz, kosztowny pas. Cudzoziemcy nie mogli się nadziwić strojności i bogactwu polskich ubiorów. Miłowano się bowiem w bardzo
drogich materiach, ozdobach, klejnotach i kosztownych kruszcach. Damy polskie stroiły się szczególnie. Opaliński ubolewa, że wstają o dwunastej w południe i przesiadują godzinami przed zwierciadłem, budując sztuczne fryzury. Królowa Maria Ludwika, która przybyła z Francji, choć złośliwie dawała modzie polskiej piętnaście lat do tyłu za francus­ką, nie mogła nadziwić się ilości biżuterii, jaką obwieszają się Polki. Ona to zresztą przywiozła do nas modę na głębokie dekolty, budzące zgorszenie wśród moralistów, ale nie wśród dam. Wszystko to kosztowało. Zarówno bogaty strój, jak i zastawiony suto stół. A jak można się domyślić, o brzuchy dbano, i jedzono obficie.
Na przykład na dworze księcia Zasławskiego tygodniowo dwór spożywał pięć wołów, dwadzieścia
prosiąt, pięćdziesiąt kurcząt, dziesięć cieląt, piętnaście baranów, sto pięćdziesiąt kur, trzydzieści
kapłonów i sera sztuk sto dwadzieścia; to zresztą tylko część zestawu, który podają autorzy Życia
codziennego magnaterii polskiej. Więcej szło wszelkiego dobra, gdy urządzano uczty, bale maskowe – a zwłaszcza trunków spożywano wówczas niesłychane dużo, nad czym ubolewają barokowi
pisarze. „Ja tego wszystkiego nic nie pomnę, bom był pijany haniebnie, ale mi to wszystko tłumaczyli słudzy i drudzy dworzanie” – pisał do żony Jan Karol Chodkiewicz – „Biegałem na koniu pod
oknem u króla, chciał Pan ze mną pić, jeno że mnie haniebnie pijanego widział, tedy dał spokój”.
ergo sum
matura 2016
Magnaci kształcili swoje dzieci, często za granicą, i dbali o edukację bardziej niż szlachta
ziemiańska. Sprawowali wysokie urzędy, a to zmuszało ich jednak do pracy nad sprawami kraju, do brania na siebie dużej odpowiedzialności. Ucztowała polska arystokracja, lubiła hulanki,
lecz także gromadziła księgi, otaczała opieką artystów.
Magnateria w literaturze polskiej nie otrzyma zbyt pozytywnego portretu. O ile szlachtę
traktowano z sentymentem i sympatią (Mickiewicz, Fredro, Sienkiewicz), o tyle „polski pan”
symbolizuje pychę, egoizm, zło. Tak jest w Dziadów części II, w Weselu, w Trylogi. Aby wyrobić sobie bardziej obiektywną opinię, warto zajrzeć do wspomnianego Życia codziennego magnaterii polskiej w XVII wieku autorstwa Władysława Czaplińskiego i Józefa Długosza.
Brać szlachecka
Zamieszkiwała dwory i zaścianki, różniła się zamożnością, lecz była równa stanem i ogromnie
o tę równość i wolność szlachecką dbała. Każdy szlachcic miał wszakże takie samo prawo głosu
na sejmiku i w sejmie. Obraz tego stanu rzeczy znajdziemy w Panu Tadeuszu, choć ten utwór opisuje czasy późniejsze.
Początek złotej wolności szlacheckiej to wiek XVI, lecz szczyt jej przypada na XVII stulecie.
Bardzo rozbudowany system przywilejów dawał stanowi szlacheckiemu wielką władzę, a przecież
„naukowe” teorie dowodziły słuszności tego systemu, ową złotą wolność uzasadniały. Jak wiemy,
wywiedziono z nich, iż skoro każdy szlachcic jest wolny i równy, to zdanie każdego jest tak samo
ważne – i jeśli choć jeden się sprzeciwia, nie można danej decyzji podjąć. Tak rodzi się liberum
veto – źrenica wolności, kuriosum parlamentaryzmu: jeden człowiek może zerwać cały sejm i zniweczyć wszelkie ustawy. W związku z tym często kończyły się sejmiki kłótnią, czasem bowiem
próbowano siłą skłonić protestującego do milczenia. A że bywał pijany lub przekupiony – krzyknął „veto” i uciekał…
Pomiędzy sejmikami, na które zjeżdżano tłumnie (na sejm też, przypomnij sobie początek Pana
Wołodyjowskiego, gdzie mówi się, iż w Warszawie absolutny brak kwater), pomiędzy wojnami gospodarowała szlachta na swoich włościach, pielęgnując tradycje, prowadząc życie towarzyskie,
a utrzymując się z plonów swojego majątku. Na skutek przemian gospodarczych z rycerzy i wojowników przekształcali się bowiem szlachcice w ziemian, handlujących zbożem, zajmujących się
hodowlą, tzw. przemysłem rolnym.
Nie lubiano zmian i wpływów obcych, dlatego uważamy tę szlachtę za konserwatywną, czasem aż do wstecznictwa. Podobnie rzecz się miała z ówczesną religijnością. Szlachta była wierna wierze ojców, głęboko katolicka, lecz czasem aż do dewocji i nietolerancji. To ta szlachta jednak była ostoją polskości, zwłaszcza w dobie zaborów. Ta szlachta nie dała się zwieść obcym
modom i zagranicznym dworom. Była wierna rodzimym wartościom. Stawiała się na pospolite ruszenie i za swój obowiązek uważała obronę ojczyzny. Ona też służyła w rotach husarskich,
wzbudzając zachwyt cudzoziemców. „Nic piękniejszego nie widziałem w życiu” – powie o polskich znakach husarskich Francuz Karol Ogier; cytat podaję za Dziejami obyczajów w dawnej Polsce Jana Bystronia, rozdziałem Życie wojskowe, który polecam szczególnie młodzieńcom rozmiłowanym w militariach. Znaczyło coś także szlacheckie słowo – parol. Do legendy przeszła odwaga polskich żołnierzy. A że z Pamiętników Paska wyczytać można, iż łupiła, bywała awanturnicza i zadziorna – to też prawda. Wszystko to dowodzi, że nie ma oceny jednoznacznej, gdy chodzi o wielką klasę społeczną, która rządzi, broni i przyczynia się do zguby ­ojczyzny. Pod wieloma względami zresztą podobna jest nasza do szlachty zagranicznej. Wspomnieć tu można choćby francuskich muszkieterów. Pod pewnym jednakże wyróżnia się zasadniczo. Chodzi mianowicie o słynny i znajomy nam sarmatyzm.
Sarmatyzm – bo wywiedziono rodowód szlachecki od starożytnego rodu Sarmatów. Polacy czuli się
ich spadkobiercami. Sarmatyzm to formacja kulturowa. Miał wpływ na wszystkie niemal dziedziny życia szlachty – strój, obyczaje, światopogląd, poczucie jedności stanowej. Sarmatyzm to złota wolność szlachecka, przywiązanie do tradycji, religijność, odwaga, waleczność, duma, poczucie
odrębności i wyższości wobec innych klas oraz absolutnej równości samej szlachty, a także charakterystyczne stroje w stylu wschodnim.
Z czasem pojawia się także krytyka sarmatyzmu, bo wolność przerodziła się w anarchię, przywiązanie do tradycji we wstecznictwo, religijność w dewocję, duma w pychę, odwaga w lenistwo,
a równość – w torpedowanie polityki kraju.
• O sarmatach dobrze pisał Mickiewicz w Panu Tadeuszu, gdzie zwarł mit szlachty patriotycznej i prawej; Fredro, kultywujący polską tradycję; Sienkiewicz, twórca wzorów rycerskich w Trylogii; Orzeszkowa, autorka wizji idealnego zaścianka w Nad Niemnem. Dobrze – to znaczy z nutą sentymentu dla
dawnej Polski i z odrobiną idealizacji.
• O sarmatach krytycznie pisali już siedemnastowieczni poeci, przede wszystkim Wacław Potocki. Wytykają Sarmatom wady twórcy oświeceniowi: Julian Ursyn Niemcewicz, Ignacy Krasicki, Adam Naruszewicz. Parodiuje mit polskiego dworku Witold Gombrowicz w Ferdydurke.
Barokowa religijność
Religijność barokowa jest inna –
mroczna, pełna niepokoju. Człowiekowi tego czasu świat jawi
się jako chaos – i taki sam chaos panuje w nim. Stwórca często traktowany jest jako jedyny
gwarant sensu ludzkiej egzystencji, ale to Bóg odległy, mało przyjazny, surowo oceniający człowiecze postępowanie. Ludzie baroku
nękani są widmem grzechu, upadku moralnego uniemożliwiającego zbawienie. A tylko w zbawieniu dostrzegają nadzieję, skoro życie doczesne jest tak przesycone
cierpieniem i niepokojem. Ważnym tematem staje się śmierć,
przygotowania do niej, rozważania o szansie na życie wieczne.
Stąd w religijnej literaturze barokowej częsta forma medytacji – refleksyjnej bądź przesyconej
namiętną żarliwością.
Specyfika polskiego baroku:
sarmatyzm
Specyfiką polskiego baroku jest
sarmatyzm jako kultura szlachty polskiej i panujące wśród niej
przekonania o starożytnym pochodzeniu i wyjątkowości narodu. Postawa ta wpływała na strój, obyczaj, poglądy i politykę szlachty.
Teoria postrzegania Polski jako
narodu wybranego, którą znamy
z epoki romantyzmu, ugruntowała się właśnie w wieku XVII. Wymyślono ją nawet wcześniej, ale
szlachcice baroku z radością ten
pomysł podchwycili i rozpropagowali. Analogii dziejów Polski poszukiwano w Biblii. Za cud uznawano zwycięstwo nad Szwedami i przyznawano Polsce prymat
nad innymi narodami. Wspomniany teolog Wojciech Dębołęcki pisał nawet, iż Polacy dziedziczą
władzę polityczną nad światem,
bo do Polski przeniesiono tron
świata z Libanu… Cóż, skromności w owej Rzeczypospolitej brakowało.
9
Epoka literacka
Szlachta – kultura, historia, tradycja
Polska szlachecka
MIASTA
• mieszczanie:
kupcy, rzemieślnicy
• studenci
• zalążki inteligencji
• gołota
MAGNATERIA
dwory magnackie, np.
• Czartoryskich w Puławach
• Branickich w Białymstoku
• Krasickich w Krasiczynie
• Leszczyńskich w Baranowie
KRÓL
dwór królewski
XVI wiek – Kraków
XVII wiek – Warszawa
WSIE
• szlachta ziemiańska
• dwory szlacheckie na wsiach
• dworki zaściankowe
• chłopi przypisani do ziemi
Szlachta. Co to znaczy?
• Najsilniejszą pozycję uzyska szlachta średniozamożna
w wieku XVI.
• XVII – wzmocniłas się magnateria, ze względów gospodarczych. Na skutek wojen szlachta ziemiańska będzie ubożeć,
częściowo stanie się narzędziem
w ręku magnaterii.
• W wieku XVIII szlachta ziemiańska jest wciąż silna, ale istnieje
już oligarchia magnacka.
• W wieku XIX, po zaborach, po
powstaniach, po konfiskacie
majątków rodzi się nowe zjawisko: szlachta, pozbawiona majątków ziemskich, musi utrzymać się w inny sposób. Wykorzystuje swoje wykształcenie, intelekt. Tak rodzi się inteligencja.
• Szlachta wzięła się z rycerstwa. Pamiętamy, że w średniowieczu najwyższą świecką klasę społeczną
stanowili rycerze, którzy posiadali swój herb, zawołanie, byli na rycerzy pasowani i swoje rycerstwo
dziedziczyli po ojcu. Rycerzem mógł być tylko syn rycerski, chyba że jakiś człowiek wielce się zasłużył, np. w walce, i otrzymał w nagrodę rycerstwo od władcy (był nobilitowany).
• Z tychże rycerzy zaczęła się u schyłku średniowiecza wyodrębniać szlachta – stan społeczny, grupa
ludzi podobnych do siebie, bo wysoko urodzonych, posiadających herb, historię swojego rycerskiego rodu, majątek – i związane z tym przywileje. To przywileje wyróżniły szlachtę z całego społeczeństwa najbardziej – bo co wolno było, co przysługiwało szlachcicom – nie należało się już zwykłym
mieszczanom czy chłopstwu.
• I tak szlachta wyodrębniła się w Polsce w XIV i XV wieku, a siłą dominującą stała się w wieku XVI,
bo wtedy ukształtował się w Rzeczypospolitej ustrój demokracji szlacheckiej.
• Wieki XVII i XVIII – aż do rozbiorów – to czasy rzeczypospolitej szlacheckiej, stulecia, w których
szlachta rządziła, zdobywała coraz to nowe przywileje i utrwalała swoją tradycję.
• Rozbiory (koniec XVIII wieku) zakończyły czasy świetności szlachty polskiej, bo zakończyły byt Polski,
ale to szlachta pod zaborami ocaliła tradycje narodowe, miłość i pamięć ojczyzny. To ona wciąż wzywała do powstań przeciw zaborcy. Z drugiej strony historycy obwiniają szlachtę o to, że swoją egoistyczną polityką w wiekach XVII i XVIII do tych rozbiorów doprowadziła. Otóż, pamiętając i rozmawiając
o szlachcie polskiej, wciąż będziemy mieć do czynienia z dwoistością ocen. Z jednej strony – szlachta to tradycja naszego narodu i siła przetrwania, z drugiej egoizm, pycha. Z jednej strony – patriotyzm,
z drugiej – przekupstwo i przekonanie o własnej wartości. Literatura także daje portrety niejednoznaczne.
Dzieje szlachty
magnateria
szlachta średniozamożna
(folwarczna)
rycerstwo
szlachta
arystokracja
ziemiaństwo
szlachta zaściankowa
zagrodowa
gołota
wiek XIV/XV
10
XVI
XVII – XVIII
XIX
inteligencja
ergo sum
matura 2016
Czym była demokracja szlachecka?
Ustrojem rzeczypospolitej szlacheckiej. Ustrój to system rządzenia, określenie, kto ma prawo głosowania, wybierania władcy, decydowania o państwie. Znamy demokrację – czyli władzę ludu,
władzę wszystkich mieszkańców – jeszcze z Aten. Znamy monarchię – gdy krajem rządzi król,
a tron w dynastii rządzącej przechodzi z ojca na syna (to monarchia dziedziczna). W rzeczpospolitej szlacheckiej już w XVI wieku ustalono, że państwo jest „wspólną rzeczą” szlachty, czyli władza w Polsce należy do szlachty. Już Jagiellonowie, chcąc uzyskać zgodę polskich panów na realizację swoich planów, przyznawali im różne przywileje. Właściwie dziedziczność tronu została
uzależniona od szlachty od samego początku władania Władysława Jagiełły. Wszak był on litewskim mężem polskiej królowej Jadwigi. Gdy zmarła, potomkowie Jagiełły z następnych małżeństw
nie mieli prawa do tronu, musieli uzyskać zgodę szlachty. Uzyskiwali ją – za kolejne przywileje.
Aż do ostatniego Jagiellończyka (Zygmunta Augusta) można jednak mówić o panowaniu dynastii.
Ale od czasu gdy Zygmunt August zmarł bezpotomnie – szlachta na specjalnych sejmach elekcyjnych będzie wybierać króla. To jej prawo najważniejsze – a że do głosu uprawnieni są wszyscy
szlachcice, dlatego jest to demokracja szlachecka. Jej pozycję potwierdziła wspomniana konstytucja w 1505 roku – nihil novi (od tego czasu król nic sam o szlachcie postanowić nie mógł), a także słynny przywilej liberum veto.
Tabelka najważniejszych przywilejów
Data
Nazwa przywileju Zyski szlachty, podpis króla
1374
przywilej koszycki
Fundament swobód szlacheckich. Szlachta nie płaci podatków!
Ludwik Węgierski
1388
przywilej piotrkowski
Zatwierdzenie wszystkich dotychczasowych praw i przywilejów.
Władysław Jagiełło
1422
przywilej czerwiński
Zakaz konfiskaty majątków szlacheckich
bez wyroku sądowego.
Władysław Jagiełło
1430
1433
przywilej jedlneński
+ przywilej krakowski
Rozszerzenie nietykalności osobistej i majątkowej szlachty na ziemie ruskie.
Władysław Jagiełło
przywileje cerekwicko-nieszawskie
Część szlachty z Wielkopolski i Małopolski nie może być powoływana do służby
w pospolitym ruszeniu.
Kazimierz Jagiellończyk
1496
przywilej piotrkowski
Szlachta zwolniona z ceł za przewożone towary pochodzące z własnych gospodarstw
lub sprowadzane na własne potrzeby.
Jan Olbracht
1505
konstytucja nihil novi (nic nowego)
Bez zgody senatorów i posłów ziemskich
król nie może wydać żadnej nowej ustawy.
Aleksander Jagiellończyk
1454
11
Epoka literacka
Szlachcic i szlachcic
Szlachcie przysługiwały przywileje. Jeszcze w XIV wieku król nadał rycerstwu polskiemu przywileje stanowe i immunitet sądowy. Tak się to zaczęło: królowie potrzebowali od szlachty sił wojskowych, pieniędzy, zgody na coś – dawali kolejne przywileje, a potęga szlachty wzrastała.
Słynna konstytucja nihil novi (rok 1505) ustalała, kto jest szlachcicem oraz zasadę „nic nowego o nas bez nas”. Szlachcicem był tylko syn rodziców szlacheckich – również matka musiała być
szlachcianką. Dopuszczano możliwość nobilitowania kogoś, nadania szlachectwa za wielkie zasługi. Przywilejów, które otrzymała szlachta, było wiele. Niewątpliwie władzę szlachty w Polsce
przypieczętował fakt, że wybierała króla – mógł być wybrany spośród samej szlachty. Szlachcice
nie czuli się zatem gorsi od królów. W dodatku panowała zasada równości stanowej, czyli rzywileje szlacheckie dotyczyły wszystkich szlachciców, bez względu na posiadany majątek. Szlachcic to
szlachcic – czy ma zagródkę, czy kilka dworów i 200 wiosek. Na przykład głos na sejmiku liczył
się tak samo – i tego chudziaka, i tego bogacza. Stąd wzięło się przysłowie: „szlachcic na zagrodzie równy wojewodzie”. Ale bardzo szybko szlachta rozwarstwiła się w zależności od posiadanego majątku i zaczęła się między sobą różnić.
Sarmata
Szlachcic – czasem zwany Sarmatą – to okaz spotykany tylko
w Polsce.
Występuje w dwóch odmianach:
pozytywnej – patriotycznej i w negatywnej – kojarzonej z ograniczeniem, butą, pychą, nietolerancją
i rozbiorami Polski, do których doprowadził.
Znaki rozpoznawcze (szczególnie
widoczne w XVII wieku) – strój,
fryzura. Żupan, kontusz, pas słucki, szabelka przypięta do pasa.
Broń Boże wypomadowana peruka – goła głowa z czubem, ewentualnie łysina przykryta czapką futrzaną lub rogatywką. W najgorszej wersji – pijak.
Wniosek!!!
Szlachta jako stan teoretycznie była jedna – wszyscy szlachcice powinni być równi sobie. Jednak
rozwarstwienie jej, wynikłe z różnic majątkowych, spowodowało powstanie polskiej magnaterii
oraz uczyniło wielką siłę polityczną ze szlachty średniej.
Podział szlachty
• Magnateria – najbogatsi, będzie stanowić polską arystokrację, sprawować najwyższe urzędy, brać
przykład z europejskich dworów, mieszkać w pałacach.
• Szlachta średniozamożna – rdzeń szlachty polskiej, pielęgnująca tradycję, mieszkająca w wiejskich
siedzibach, zwana ziemiaństwem.
• Szlachta zaściankowa – inaczej zagrodowa. Biedniejsza, mieszkająca w zaściankach – małych wsiach,
nieposiadająca poddanych chłopów. Ta szlachta miała wprawdzie przywileje, głosowała na sejmikach,
ale sama wykonywała prace w polu i żyła podobnie jak chłopstwo.
• Gołota – zwana też szlachtą brukową. Nie posiadała ziemi, osiadła w miastach, handlowała, szła na
służbę do magnaterii lub zajmowała się rzemiosłem. Gołota nie miała wszystkich praw (np. nietykalności osobistej i prawa do urzędów), ale uczestniczyła w sejmach i sejmikach, głosując według potrzeb
swoich magnatów – chlebodawców.
Dwór i dworek
To wcale nie to samo. W dużych dworach – często przebudowanych zamkach średniowiecznych –
mieszkają magnaci. W małym dworku mieszka pan szlachcic z familią. Ten jego dworek Polacy pokochają najbardziej. Dlatego potem będzie się utożsamiać dworek szlachecki z polskością. Spokój domu
w Czarnolesie, cień lipy lub modrzewia. Dworek drewniany, bielone ściany, ganeczek. Przyjeżdżają goście. Gość w dom, Bóg w dom. Nie oszczędza się na jadle i napitkach.
Czym była oligarchia
magnaterii polskiej?
Pojęcie oligarchia też już znamy – to rządy wybranej grupki ludzi, wysoko urodzonej, uprawnionej przez to do decydowania o państwie.
W Polsce taką grupą była magnateria, uważająca się za warstwę „zwierzchnią” (ale nie wyższą, bo przecież szlachta była sobie równa). Magnaci byli bardzo bogaci, utrzymywali dwory rywalizujące z królewskim, posiadali koneksje z rodami zagranicznymi. W Polsce sprawowali najwyższe urzędy, potrafili też manipulować szlachtą
na sejmach tak, by osiągnąć swoje cele.
12
ergo sum
matura 2016
Sarmatyzm
To pojęcie związane nierozerwalnie z polską kulturą szlachecką i trzeba je dobrze zrozumieć. Sarmatyzmem nazywa się całą kulturę i wszelkie dziedziny życia ziemiańskiej szlachty polskiej – ich
poglądy, obyczaje, światopogląd, poczucie jedności stanowej, sposób postępowania w czasie wojny i w codziennym życiu. Inaczej mówiąc, formacja kulturowa wytworzona przez polską szlachtę
w wieku XVI, XVII, XVIII to sarmatyzm.
Szlachcice polscy uważali się za spadkobierców (potomków) starożytnego rodu Sarmatów, który
miał niegdyś przybyć nad Wisłę i tu się osiedlić. Polscy Sarmaci chętnie przypisywali sobie ich dzielność, waleczność, dumę i patriotyzm, który posuwali do pogardy wobec innych narodów. Religijność – po dewocję. Kult tradycji – po wstecznictwo i konserwatyzm, zamknięcie na nowości nauki.
• Cechy sarmatyzmu – to głównie złota wolność, przywiązanie do tradycji, religijność, duma, odwaga, waleczność,odpowiedni strój, poczucie odrębności i wyższości wobec innych klas, za to
wewnątrz – absolutna równość szlachty.
•Krytyka sarmatyzmu – bo wolność przerodziła się w anarchię, tradycja we wstecznictwo, religijność w dewocję, duma w pychę, odwaga w lenistwo, a równość – w torpedowanie polityki kraju.
Liberum veto – „wolne nie pozwalam”!
Każdy szlachcic, bogaty czy biedny, mądry czy głupi miał prawo do
tego, by krzyknąć na sejmie: Liberum veto! Wówczas nie można
było uchwalić danej ustawy albo
wręcz zrywano cały sejm. Po
prostu: jeśli choć jeden szlachcic
na coś się nie zgadzał, nie można
było tego uchwalić. Taki system
przyniósł wiele szkód – w XVII
wieku wciąż zrywano sejmy i nie
sposób było uchwalić pożytecznych reform, bo jeśli nie pasowało to na przykład możnemu arystokracie, przekupywał szlachcica – szaraczka, by ten krzyknął:
Liberum veto!
•O Sarmatach dobrze – pisał Mickiewicz (Pan Tadeusz – mit szlachty patriotycznej i prawej), Fredro (kultywuje narodowość polską), Sienkiewicz (tworzy wzory rycerskie w Trylogii), Orzeszkowa (wizja idealnego zaścianka w Nad Niemnem). Dobrze – to znaczy z nutą sentymentu dla dawnej Polski i z odrobiną idealizacji.
•O Sarmatach krytycznie – piszą już siedemnastowieczni poeci, tacy jak Wacław Potocki. Wytykają Sarmatom wady twórcy oświeceniowi: Julian Ursyn Niemcewicz, Ignacy Krasicki, Adam Naruszewicz. W zwierciadle parodii przedstawia mit polskiego dworku Witold Gombrowicz w słynnej Ferdydurke.
• Znakomity portret Sarmaty i mentalności polskiego szlachcica stworzył Chryzostom Pasek w
swoich Pamiętnikach, które są doskonałym dokumentem sarmatyzmu.
• XIX-wieczne kreacje:
– Cześnik i Rejent z komedii Aleksandra Fredry Zemsta,
– Sędzia, Jacek Soplica z Pana Tadeusza Adama Mickiewicza,
– bohaterowie Trylogii Henryka Sienkiewicza.
Wniosek: są to kreacje bardzo różne i wcale nie negatywne.
Dwa oblicza sarmatyzmu
Pozytywne
Negatywne
• Pogarda dla innych narodów.
• Poczucie wyższości.
• Nietolerancja religijna.
• Dewocja.
• Ciemnota, niechęć do oświaty.
• Egoizm, pycha, zarozumialstwo.
• Opilstwo, lenistwo.
• Patriotyzm.
• Docenianie własnej tradycji i wiary.
• Szacunek dla polskości.
• Poczucie obowiązku wobec ojczyzny.
• Pielęgnowanie obyczajów.
Szlachcic w świadomości potomnych
Rycerza widzimy w wyobraźni w pełnym szyku – koń, zbroja, włócznia, tarcza – gotów do boju.
Szlachcica – na swojej zagrodzie, w kontuszu, przewiązanego pasem słuckim, grubego, wąsatego,
na tle szlacheckiego dworku.
Czemu tak to widzimy?
Bo rycerz był po to, by walczyć, a szlachcic, choć się z rycerstwa wywodzi, zaczął gospodarować!
Przemiany w Europie XVI wieku (również odkrycia geograficzne) spowodowały, że polskie artykuły rolne były tam chętnie kupowane, zatem szlachta zaczęła się bogacić. Pamiętano jednak, że
szlacheckim obowiązkiem jest stanąć do walki – i wiek XVII, zwany wiekiem wojen, znany nam
z Trylogii Sienkiewicza, dał ku temu okazję.
Sarmatyzm jest odwrotnością
kosmopolityzmu, który cechował magnackie dwory. Tam czerpano wzory z Europy, zaś własną
polską tradycję uważano za zaściankową i niedorastającą Europie do pięt. Cóż się okazało? Obie
postawy w skrajnym wydaniu są
błędne.
Czym była oligarchia magnaterii polskiej?
Pojęcie oligarchia też już znamy – to rządy wybranej grupki ludzi, wysoko urodzonej, uprawnionej przez to do decydowania
o państwie.
W Polsce taką grupą była magnateria, uważająca się za warstwę „zwierzchnią” (ale nie wyższą, bo przecież szlachta była sobie równa).
Magnaci byli bardzo bogaci, utrzymywali dwory rywalizujące z królewskim, posiadali koneksje z rodami zagranicznymi. W Polsce
sprawowali najwyższe urzędy, potrafili też manipulować szlachtą
na sejmach tak, by osiągnąć swoje cele.
13
Epoka literacka
Poezja barokowa
Tajemnica poezji barokowej
Rolą poety barokowego byo:
• przykuć uwagę odbiorcy konceptem,
Znasz na pewno podział na literaturę dworską (powstającą na dworach królewskich i magnackich,
hołdującą modom Europy) i nurt powstający na dworach ziemiańskich (tradycyjny, polski, zwany
sarmackim). W poezji jest podobnie – na dworach powstaje poezja dworska, filozoficzna, według
nowych koncepcji stylistycznych, w ziemiańskich siedzibach – sarmacka.
• zadziwić wymyślnością metafor,
• zaszokować oryginalnością formy.
Jak tego dokonać?
Za pomocą specjalnych chwytów
poetyckich, takich jak:
• koncept,
• kontrast,
• oksymoron,
• paradoks,
• hiperbola,
• anafora,
• inwersja,
• ekspresja brzydoty.
Mistrzowie
Pierwsze miejsce w biegłym władaniu powyższym zestawem przypiszemy chyba Janowi Andrzejowi Morsztynowi. Specjalizował
się w barokowej ornamentyce
słowa Daniel Naborowski. Ostatnie miejsce przypada rozważnemu
Wacławowi Potockiemu, który
dbał o dydaktyczną wartość swoich wierszy.
poezja dworska
Jan Andrzej Morsztyn – twórca poezji miłosnej
Tematem są tu flirty dworskie, miłość zmysłowa, gra miłosna. Ten typ twórczości rozwija się na
dworach – królewskim i magnackich, jest swojego rodzaju dworską modą.
poezja ziemiańska
Wacław Potocki
Rozwija się na dworach ziemiańskich, obok pamiętnikarstwa. Tematy to pochwała natury, ziemiańskiego życia, wzorce postępowania szlachty jako gospodarzy i obywateli. Wieś jawi się tu często
jako arkadia – ucieczka od problemów świata.
poezja metafizyczna
• Mikołaj Sęp–Szarzyński, Daniel Naborowski
Poezja filozoficzna, podejmuje temat: czym jest życie ludzkie, jaka jest kondycja człowieka, jego miejsce w kosmosie? Wyraża ideologię epoki, jest intelektualna i często trudna w odbiorze.
poezja światowych rozkoszy
• Hieronim Morsztyn
Tematem jest ziemskie życie postrzegane jako dar od Boga, warte starań, choć ulotne. Jest to poezja optymis­tyczna.
poezja mieszczańsko-plebejska
• Jan z Kijan
Rozwija się w miastach – w środowisku mieszczańskim. Tematy: miasto, satyra na społeczeństwo,
prześmiewcze spojrzenie na niesprawiedliwość i strukturę społeczną. Symbol i bohater tego nurtu to sowizdrzał – brzydki, odważny i pozornie głupi kpiarz – ostro krytykujący rzeczywistość.
Tematy polskiego baroku:
• Filozofia istnienia: człowiek i jego kondycja we wszechświecie, przemijalność istnienia, destrukcyjna siła czasu, śmierć i życie po śmierci (poeci metafizyczni: Daniel Naborowski).
• Miłość: ulotna, zmysłowa; dworski flirt, a także miłość jako ogniste, spalające, trwałe uczucie,
które można przeciwstawić nawet śmierci. Również religijna miłość – do Boga (Jan Andrzej
Morsztyn, poeci metafizyczni).
• Patriotyzm, troska o ojczyznę, wołanie o reformy. Jest tu zarazem krytyka istniejącej rzeczywistości, jak i wskrzeszenie idealnego mitu sarmackiej przeszłości (Wacław Potocki).
• Nietolerancja wyznaniowa – protest przeciw niej (wiersze Wacława Potockiego).
• Wojny, życie żołnierskie, okrucieństwa oraz dylematy natury moralnej (Zbigniew Morsztyn, Jan Chryzostom Pasek, Wacław Potocki).
• Życie na wsi, ideał życia ziemiańskiego – zgodnego z naturą (Pamiętniki Jana Chryzostoma
Paska, Sielanki Szymona Szymonowica)
• Śmierć (makabryczny, groteskowy taniec) – to istota poezji księdza Józefa Baki – Uwagi o śmierci niechybnej.
14
ergo sum
matura 2016
Poeci baroku
Jan Andrzej Morsztyn poeta dworski
Twórca poezji dworskiej, mistrz konceptu w poezji, polski marinista. Przypisano mu metkę „błahej
treści w wyszukanej formie”, bo opisywał dworski flirt, miłość zmysłową, grę miłosną, a lubował
się w dobieraniu jak najwymyślniejszych sposobów przedstawienia tematu. Niektóre jego utwory (nie ma ich w podręczniku) można dziś nawet nazwać pikantnymi, erotycznymi, alkowianymi.
Z tych podręcznikowych warto zwrócić uwagę na:
• Pomysł – paradoks, na którym oparty jest sonet Do trupa. Zestawienie, porównanie i wykazanie
podobieństw pomiędzy zakochanym a nieboszczykiem – może zadziwić, ba nawet wzbudzić niesmak. Czy rzeczywiście w lepszej sytuacji jest nieboszczyk?
Jan Andrzej Morsztyn
• Ostry kontrast i epatowanie brzydotą w wierszu Niestatek. Poeta przeobraża urodę zakochanej
w odrażający, makabryczny portret i zdaje się szukać jak najokropniejszych określeń. Zamysł –
stwierdzenie tego, jak uczucia odmieniają sposób widzenia – także wart jest uwagi.
Daniel Naborowski lekarz i dyplomata
Był synem aptekarza, ukończył medycynę i służył na dworach magnackich, ale przeszedł do historii jako wyśmienity poeta polskiego baroku. Ów wykształcony człowiek był kalwinem, dlatego
dwory, na których bywał, należały do wielmożów patronujących innowiercom – jak np. Radziwiłłowie. Przez długie lata dworak i dyplomata, zniechęcił się w końcu do świata dworskiego i odnalazł spokój w ziemiańskim modelu życia. Jego twórczość należy do nurtu poezji dworskiej, ale jest
autorem wierszy najtrafniej wyrażających barokową ideologię. Frapuje go przemijalność, kondycja człowieka, jego kruche istnienie, następstwo pokoleń.
Krótkość żywota
Jest to bardzo ważny wiersz polskiego baroku, wiersz – refleksja filozoficzna nad ludzkim przemijaniem i kruchością istnienia. Temat dla epoki typowy, ale za to ujęcie! Naborowski potrafi być mistrzem syntez – każdy wers dowodził znikomości życia, w kilku słowach zamyka się przestrzeń całego życia lub nawet kilku pokoleń, jak w tym:
Godzina za godziną niepojęcie schodzi
był przodek, byłeś ty sam, potomek się rodzi.
Niby nie jest to odkrycie, ale upływ czasu został ukazany obrazowo. Poza tym – wiersz jest
wiązką, szeregiem dowodów na przemijanie. Powyższa zmiana warty pokoleń to raz, ale mamy
twierdzenia następne – nieboszczyka imienia nabędziesz (prawda), słońce raz tylko wschodzi
takie samo (prawda), lotny czas uchodzi…, …kiedy ty myślisz – jużeś był nieboże – uświadamia
Naborowski ewentualnego lekkoducha, który myśli, że jest. A przecież zanim pomyśli – myśl faktycznie odchodzi w przeszłość! „Byt nasz ledwie może nazwan być czwartą częścią mgnienia”
– mówi poeta i dodaje słynną w baroku metaforę kołyski – grobu. Aby nazwać, zobrazować najtrafniej ową ulotność egzystencji, używa ciągu niezwyczajnych słów: dźwięk, cień, dym, wiatr, błysk,
głos, punkt. Każde z nich to imię zjawiska abstrakcyjnego i ulotnego, każde jest krótkie – jak życie.
Jak rozpoznać styl tekstów barokowych
Przede wszystkim po niejasności,
skomplikowaniu.
W literaturze dworskiej zwraca
uwagę szczególne nagromadzenie środków stylistycznych (koncept, gradacja, oksymoron, przerzutnia itp.).
Poeci –zwfiaszcza Jan Andrzej
Morsztyn – chętnie stosują wyliczenie i kontrast, słownictwo wykwintne, opierają swe utwory na
zaskakujących konceptach.
Inaczej jest w przypadku literatury z nurtu sarmackiego. Lekturę utrudniają dziś: zawiła składnia
(wzorowana na łacińskiej), makaronizmy (słowa czy sformutowania obcojęzyczne pozostawiane bez tłumaczenia), wyrazy zapożyczone (zwłaszcza z łaciny), regionalizmy.
Potrzebne pojęcia:
• Sarmatyzm – model kultury i poglądów szlachty polskiej.
• Konserwatyzm – postawa zachowawcza, przywiązanie do tradycji i niechęć wobec wszelkich reform
oraz innowacji.
• Kosmopolityzm – postawa hołdująca obcym wzorom, zapatrzenie w zagranicę, lekceważenie własnej
kultury. Kosmopolita to „obywatel świata”.
• Rokoko – ostatnia faza baroku, styl charakteryzujący się lekkością, ulotnością, wdziękiem. Oddziaływał na modę, architekturę wnętrz, sztukę użytkową, malarstwo. Mniej na literaturę – tu przejawem rokoko są utwory ulotne, okolicznościowe, jak anakreontyk.
• Emblemat – forma twórczoś­ci charakterystyczna dla XVII w. Polega na połączeniu obrazu i słowa,
składa się z trzech części: motta, ilustracji (zazwyczaj alegorycznej) i wiersza. Twórcą cyklu wierszy
Emblemata był Zbigniew Morsztyn.
Nurt ziemiański – poezja sarmacka
Sarmatyzm znalazł swoje odbicie także w literaturze barokowej. Za czołowego przedstawiciela tak zwanego nurtu ziemiańskiego uważa się Wacława Potockiego. W swych utworach głosił on pochwałę etosu sarmackiego – stworzył nawet sarmacki
epos narodowy – Transakcję wojny chocimskiej.
15
Epoka literacka
Tabela środków stylistycznych stosowanych w poezji
zabieg
znaczenie
przykład
Koncept
pomysł na nowe, zaskakujące ujęcie tematu
porównanie trupa i zakochanego
Kontrast
zestawienie przeciwieństw
miłość – śmierć
Paradoks
zaskakujące sformułowania, pozornie niemożliwe,
bez sensu, a jednak odsłaniające prawdę
podobieństwa stanu miłości i śmierci
Oksymoron
wyjątkowy paradoks i kontrast, zestawienie cech,
które się eliminują, wykluczają
gorący lód, żywy trup
Anafora
wielokrotne powtórzenie tego samego zwrotu, wyrazu na początku kolejnych wersów
Prędzej…
Prędzej…
Prędzej…
Niż…
Hiperbola
celowe wyolbrzymienie cechy lub uczucia, przesada
umieram z miłości
Inwersja
poprzestawianie kolejności słów w zdaniu, szyk przestawny
których każdy, póki żyw, niech jeśli chce, zażyje
Epatowanie
brzydotą
szokowanie odbiorcy opisem bólu cierpienia, rozkładu ciała itp.
opis urody ukochanej i jej „brzydoty” po kłótni: jagody trądem, usta czeluścią, włosy pajęczyną – Niestatek
Poetyka baroku do matury
Konceptyzm
Kierunek w poezji, szczególnie popularny w baroku. Ciekawą
jego teorię stworzył barokowy, sławny w całej Europie, teoretyk
literatury, Maciej Kazimierz Sarbiewski. Stwierdził, że koncept
to nic innego, jak zestawienie ze sobą dwóch przeciwstawnych
zjawisk w ten sposób, aby na ich przecięciu powstała puenta, wywołująca zaskoczenie czytelników. Przykładem takiego wiersza
jest sonet Do trupa Jana Andrzeja Morsztyna, w którym zostały
zestawione dwa przeciwstawne pojęcia, miłość i śmierć. Puenta
jest bez wątpienia zaskakująca. Tego typu zestawienie Sarbiewski nazwał „zgodną niezgodnością” lub „niezgodną zgodnością”
(tu z kolei mamy do czynienia z paradoksem).
Koncept to pomysł na atrakcyjne, niebanalne, przykuwające
uwagę sformułowanie myśli. To wyrafinowana, ale niekiedy zabawna gra językowa, często opierająca się na paradoksie, kontraście, antytezie.
Oksymoron
Wyrażenie zawierające oczywistą sprzeczność; odmiana metafory, w której zostają pogodzone rzeczy i zjawiska prawdziwie lub
pozornie sprzeczne. Przykłady oksymoronów łatwo możesz sam
wymyślić: łatwa trudność (lub trudna łatwość), żywy trup, gorący
śnieg, jasna ciemność (lub ciemna jasność). Oksymoron, wbrew
pozorom, nie jest figurą absurdalną: połączenie dwóch sprzecznych pojęć daje nowy sens. W wyniku wzajemnego oddziaływa-
16
nia między dwoma pojęciami (a może starcia między nimi?!), rodzi się nowe znaczenie. Czasem nawet nie zdajemy sobie sprawy,
że wyrażeniami i zwrotami o charakterze oksymoronicznym posługujemy się na co dzień – przykładem może być zapewne dobrze Ci znane wyrażenie „wymowne milczenie”. To oczywiste,
że mamy tu do czynienia z połączeniem dwóch sprzecznych pojęć, milczenia i mowy. W wyniku tego dziwnego mariażu otrzymujemy określenie takiego rodzaju milczenia, które jest równie
znaczące jak mowa, skonstruowana wypowiedź. Zastosowanie
wyrażenia oksymoronicznego to dobry pomysł na efektowny,
intrygujący tytuł – przykładem może być tytuł zbiorku Charlesa
Baudelaire’a, Kwiaty zła.
Oto przykłady oksymoronów stworzonych przez Stanisława Grochowiaka, nawiązującego do estetyki baroku: „piękne niechlujstwo”, „posępni w radości”.
Paradoks
Pozornie sprzeczne stwierdzenie lub sformułowanie, które – gdy
czytelnik zechce się nad nim zastanowić – okazuje się zaskakujące, ale prawdziwe. Często opiera się na sprzeczności z powszechnie przyjętymi sądami i zmusza do ich zweryfikowania.
Jest to więc bardzo cenna figura, która zachęca do twórczego, nieszablonowego myślenia. Poza tym to bardzo efektowny
chwyt, wykorzystywany nie tylko w tekstach poetyckich, ale
także religijnych i filozoficznych.
ergo sum
matura 2016
Epistolografia
Epistolografia, czyli sztuka pisania listów. w XVII wieku pisanie pamiętników było modne. W większości te domorosłe dzieła nie są zbyt wartościowe literacko. Pisano diariusze, zapisy gawędziarskie,
raptularze, czyli kroniki rodzinne. Odnotowywano wypadki wielkie i małe w rozmaitych dworkach
szlacheckich – urodziny dzieci, śmierć, plony, czasem rodowód. Oprócz tego zarejestrowano wszelkie wydarzenia – śmierć króla, nową wojnę. I znów sprawy prywatne: zaloty, zaręczyny czy też
stratę po nocnym włamaniu złodziejaszka! Skarbnica dla historyków, badaczy obyczajów i języka.
Do historii przeszły listy króla Jana III do ukochanej Marysieńki – są dla potomnych dziełem literackim i dokumentem historycznym. Oczywiście, zupełnie innych bogactw dostarczają historykom
czy biografom króla, zupełnie innych badaczom literatury. Naszą uwagę winna zwrócić kunsztowna forma listów króla, wymyślne epitety, jakimi obdarza adresatkę, przenośnie, jakie znajduje dla
wyrażenia swoich uczuć. Jest więc Marysieńka „jedyną pociechą duszy” i „jutrzenką”, i „żoneczką
najśliczniejszą”, „serca królewną” itd., itp. Od lat jednak bardziej frapowały ludzi kulisy królewskiego romansu niźli niuanse epistolograficznej poetyki.
Listy Jana Sobieskiego do Marysieńki
Wartości:
• Listy króla są wyśmienitym przykładem sztuki pisania listów (epistolografii) modnej w baroku.
• Są obrazem uczucia, a zatem oryginalną pozycją literatury, którą można przywołać, opracowując temat: „topos miłoś­ci”.
• Kilka określeń adresatki wskazuje nie tylko na wielkie uczucie króla, lecz także na barokową metodę poszukiwania jak najefektowniejszych sformułowań. Marysieńka jest tu „złotą panną”, „serca
pociechą”, „śliczną dobrodziejką” oraz „najśliczniejszą Marysieńką” itd., itd.
• Obok wyznań opisuje król Marysieńce zdarzenia ­wojenne (np. zwycięstwo nad wezyrem), co automatycznie powoduje, że listy królewskie stają się ważnym dokumentem historycznym.
Gatunek: epistolografia
Pamiętnikarstwo – ważne zjawisko!
Rozkwitła w XVII w. wielka moda na pamiętniki. W większoś­ci te domorosłe dzieła nie są zbyt wartościowe literacko. Pisano diariusze, zapisy gawędziarskie, raptularze, czyli kroniki rodzinne. Odnotowywano urodziny dzieci, śmierć, plony, czasem rodowód. Oprócz tego zarejestrowano wszelkie wydarzenia – śmierć króla, nową wojnę. I znów sprawy prywatne: zaloty, zaręczyny czy też
stratę po nocnym włamaniu złodziejaszka! Skarbnica dla historyków, badaczy obyczajów i języka.
„Pamiętniki” Jana Chryzostoma Paska
Wyłania się z nich świetny portret Sarmaty siedemnastowiecznego. Napisane są barwnym językiem,
dynamicznym, bogatym w sprawne opisy (np. scen batalistycznych), a także humor.
Wartości:
Jan III Sobieski
Jan Chryzostom Pasek
•naczelny pamiętnikarz polskiego
baroku;
• typowy przykład polskiego Sarmaty;
• żołnierz pod komendą Stafana
Czarnieckiego, uczestnik wojen
ze Szwedami, z Rosją, Turcją;
•według własnych relacji: dzielny
żołnierz, patriota, człek prawy
i świetnie gospodarujący;
•według dokumentów: kłótnik
i pieniacz, skazany na banicję,
butny, chciwy;
• gospodarz na Olszówce – modelowym dworze szlacheckim;
• skazany na banicję kłótnik, pieniacz, awanturnik;
• twórca obrazu XVII-wiecznej
szlachty, daje pośredni
i bezpośredni portret szlachcica
sarmaty, zaświadcza o jego
mentalności. Jego Pamiętniki wpłynęły na pisarzy XIX w.,
zwłaszcza na Sienkiewicza przy
tworzeniu Trylogii i postaci Onufrego Zagłoby.
Jan Chryzostom Pasek
• Wyłania się z nich świetny portret szlachcica–Sarmaty. Poznajemy mentalność i typ charakterologiczny. Pasek, oczywiście, zdrowo sobie pochlebia, ale dzięki temu zdradza też cechy negatywne: chełpliwość, zarozumiałość, sobiepaństwo, pychę i chciwość.
• Mogą poszczycić się żywą, barwną narracją; napisane są barwnym językiem, dynamicznym, bogatym w sprawne opisy (np. scen batalistycznych), a także humor. Swego czasu podejrzewano nawet mistyfikację, nie dowierzali XIX–wieczni wielbiciele dzieła, że napisał je ktoś sprzed dwustu
lat… Mickiewicz zaś mawiał na swoich wykładach w Collége de France, że mowę Paska można
by poprzerywać znakami wskazującymi na gesty. A wielbiciele pana Zagłoby winni wiedzieć, że
zacny Onufry wiele cech zawdzięcza właśnie Paskowi.
Gatunek:
Pamiętniki uznaje się za przykład gawędy szlacheckiej – czyli gatunku wywodzącego się z literatury mówionej, który przekłada na pismo opowieść, prowadzoną w osobie pierwszej i kierowaną
wprost do odbiorcy – słuchacza.
W związku z tym gawęda ma wiele cech mowy: powtórzenia, dygresje, a także sensacyjną fabułę.
17
Epoka literacka
Twórcy i dzieła
Dlaczego wiersze Mikołaja Sępa-Szarzyńskiego wydają się takie trudne?
Nie sposób oddzielić treści Sępowych wierszy od ich formy.
Utwory te właśnie dlatego wydają się tak trudne, że również ich
forma wyraża zawiłość i skomplikowanie świata. Niepokój, niepewność zawarte w treści – odzwierciedla forma.
Jakie są ulubione środki poetyckie Sępa-Szarzyńskiego?
•Wiele wierszy zbudowanych
jest na zasadzie kontrastu.
•Nader częste są w nich paradoksy i oksymorony, jak „rządne
błądzenie”, „głupia mądrość”,
„zgodne spory”.
•Podobną funkcję pełnią przerzutnie i inwersje, np.: „A chciwa może odciąć rozkosz nędzą/
Śmierć – tuż za nami spore czyni kroki!”. „Śmierć” jest tu niezwykle uwydatniona dzięki zastosowaniu przerzutni i inwersji,
a także elipsy. Elipsa to pominięcie w zdaniu lub wyrażeniu jakiegoś składnika, który w trakcie lektury daje się na ogół zrekonstruować na postawie kontekstu lub sytuacji towarzyszącej wypowiedzi.
Czytelnik wierszy Sępa-Szarzyńskiego musi się niemało nabiedzić. Nierzadko zmuszony jest
sięgnąć do słownika – częste są
tu odniesienia do mitologii i Biblii. To poezja intelektualna, dostępna erudytom. Tym, którzy
w jej zrozumienie chcą włożyć
wysiłek.
Utwory Sępa Szarzyńskiego:
• Rytmy abo wiersze polskie –
zbiór sonetów.
Rytmy abo wiersze polskie
Zawierają:
•sześć sonetów,
•sześć parafraz psalmów,
•dziewięć pieśni,
Mikołaj Sęp Szarzyński
Żył krótko i jeszcze w czasach renesansu, bo w latach 1550-1581. Uznajemy go jednak za prekursora baroku, i dlatego należy mu się słowo w ramach tej epoki. Zmarł młodo, pozostawił zbiorek
Rytmy abo wiersze polskie, który zresztą wydał pośmiertnie brat poety. Niewiele wiadomo o utalentowanym twórcy. Pozostały dokumenty dotyczące procesów, w których brał udział, czy zaciągniętych przezeń pożyczek, informacje o zagranicznej edukacji i podróżach (był zapewne we Włoszech). Bywał na dworach Starzechowskich i Tarłów. Na tym ostatnim przeżył podobno miłość
do pięknej Jadwigi Tarłówny (rzecz podawana w wątpliwość przez badaczy). Był zatem Sęp Szarzyński człowiekiem wykształconym, a jego poezje ceniono wysoko. Mimo to w trzydzieści lat po
śmierci został zapomniany i dopiero wiek XIX „odgrzebał” jego utwory. Zwany zachodzącym słońcem renesansu, prekursorem baroku – pozostawił spuściznę niewielką, ale rzeczywiście interesującą. Szczątki biografii, które udaje się gdzieniegdzie wyczytać, prezentują człowieka raczej spokojnego i skromnego, jakim był w przeciwieństwie do swego tatusia, szlachcica ziemi lwowskiej, niezłego awanturnika. Do znakomitych wyczynów rodzica poety należało porwanie macochy z dworu jej nowego męża. Brał też udział w licznych zajazdach. Namiętności syna dają o sobie znać jedynie w strofach jego wierszy.
Wybór poezji Daniela Naborowskiego
Daniel Naborowski zaliczany jest do grupy polskich poetów metafizycznych, obok np. Mikołaja
Sępa-Szarzyńskiego i Sebastiana Grabowieckiego. Tematy jego poezji to zmienność świata i kondycja człowieka. ­Poeta zafascynowany jest nieubłaganym upływem czasu; to jeden z obsesyjnie
powracających w jego twórczości tematów. Życie człowieka ma charakter paradoksalny: człowiek
rodzi się, by zaraz potem umrzeć. Nie ma szans na nacieszenie się życiem, ponadto dla wielu kolebka była grobem.
Krótkość żywota
To najbardziej znany wiersz Naborowskiego, który razem z Na toż tworzy zaskakującą, ostrą całość.
Język, którego używa poeta, jest zbliżony do tego, którym posługujemy się dziś, dlatego pierwsza
lektura wiersza robi ogromne wrażenie – między innymi przez to, że nie czuje się dystansu między epokami. I Krótkość żywota, i Na toż pisane są krótkimi, „pospiesznymi” zdaniami. Ogromne
znaczenie odgrywają w nich czasowniki ruchu (z każdym dniem, ba – z każdą upływającą godziną
i minutą, coraz szybciej i szybciej zbliżamy się do kresu życia): „chodzi”, „kołem niehamowanym
lotny czas uchodzi”, „dzień jeden drugi goni”.
Ten wiersz (choć sam może być przedmiotem wnikliwej analizy i interpretacji) można by zestawić np. z fraszką O żywocie ludzkim Jana Kochanowskiego czy z którymś z sonetów Mikołaja Sępa-Szarzyńskiego. Możliwości jest oczywiście o wiele więcej.
Marność
Oczywiste, łatwe do odczytania nawiązanie do Księgi Koheleta. Refleksje, które wypełniają kilkadziesiąt wersów Starego Testamentu, u Daniela Naborowskiego, którego poezja bywa eleganckim
skrótem myślowym, zajęła zaledwie kilka wersów. Utwór można podzielić na dwie części: pierwszą rozpoczyna dobrze znane, wytarte stwierdzenie, że świat hołduje marności. Druga część to swego rodzaju recepta na życie: „Miłujmy i żartujmy,/ Żartujmy i miłujmy,/ Lecz pobożnie, uczciwie,/
A co czyste właściwie”.
Cnota grunt wszytkiemu
Daniel Naborowski, mistrzowsko posługując się anaforą, udowadnia, że wiersze poświęcone cnocie wcale nie muszą być nudne.
•dwadzieścia parę polskich i łacińskich fraszek, epigramatów,
epitafiów.
Jan Andrzej Morsztyn
Gatunki zawarte w tomie są zatem charakterystyczne dla odrodzenia. Barokowe jednak są tematy i metaforyka.
Twórca poezji dworskiej, mistrz konceptu, polski marinista. Przyczepiono tej poezji etykietkę: błaha treść w wyszukanej formie, bo opisywał Jan Andrzej dworski flirt, grę miłosną, miłość zmysłową, a lubował się w dobieraniu najbardziej wymyślnych sposobów przedstawienia tematu. Niektó-
18
ergo sum
matura 2016
re jego utwory – nie szukaj ich w podręczniku – nawet dziś nazwać można pikantnymi, erotycznymi, alkowianymi. Jeśli chodzi o te podręcznikowe, warto zwrócić uwagę na opisane niżej kwestie.
• Paradoks, na którym oparty jest sonet Do trupa. Zestawienie zakochanego i nieboszczyka, porównanie ich i wykazanie podobieństw pomiędzy nimi – może zadziwić. Ba, nawet wzbudzić
niesmak! Okazuje się, że na pozór tak różne stany rzeczywiście można sprowadzić do wspólnego mianownika.
• Ostry kontrast i epatowanie brzydotą w wierszu Niestatek. Poeta przeobraża urodę zakochanej w odrażający, makabryczny portret i zdaje się szukać jak najokropniejszych określeń.
Uwaga na temat tego, jak uczucia odmieniają sposób widzenia – także warta jest zapamiętania.
• Piękny przykład rozbudowanej anafory i pomysłowości w kreowaniu sytuacji niemożliwych w wierszu Niestatek. „Prędzej…, prędzej…, prędzej [kto wiatr w wór zamknie] – niźli
będzie stateczna która białogłowa” – pisze Morsztyn. Kobiety dostrzegą zapewne w tym utworze znaczną przesadę, czyli hiperbolę.
Pisząc pracę o poezji Morsztyna, ­odwołuj się do
•pojęcia poezji dworskiej
• marinizmu
• konceptyzmu
Używaj terminów
• koncept
• oksymoron
• paradoks
• manieryzm
• marinista
• anafora
• oksymoron
• światowe rozkosze
Przegląd wierszy
• Do trupa to sonet, w którym należy zwrócić uwagę na: niesamowity (może niesmaczny?) koncept, polegający na porównaniu trupa i zakochanego, „wyliczankę” podobieństw obu stanów; paradoks – okazuje się, że na pozór tak różne stany rzeczywiście można sprowadzić do wspólnego mianownika; zaskakującą pointę: trup ma lepiej, bo nic już nie czuje, a nieszczęśnik kochający jest bezradny wobec swojego cierpienia; powtórzenia na początku zwrotek i wersów: ty, tyś,
ty – to anafora; budowę utworu na zasadzie antynomii ty – ja, taką symetrię możemy uznać za paralelizm kompozycji; kontrast w finale utworu.
• Galernicy jest wierszem opartym na podobnym koncepcie – tu z kolei sytuacja zakochanego porównana jest z sytuacją złoczyńcy skazanego na galery – i zakochany, i galernik, straszliwie się
męczą (choć z zupełnie innych powodów).
• Niestatek to krótki wiersz będący apostrofą do panny. Wykazuje jasno, jak zmienia się obraz
ukochanej wrysowany w serce zakochanego – w zależności od zgody lub niezgody z wybranką.
Morsztyn zapragnął popisać się wymyślnością i oryginalnością w konstruowaniu opisu. Zestawił
dwa portrety poetyckie. Portret A – gdy się zgadzamy. Portret B – gdy się wadzimy. Oba portrety zestawione są na prawach kontrastu. Metafory A: oczy – ogień; czoło – zwierciad­ło; ząb – perła; włos – złotem; usta – koralem. Metafory B: oczy – perzyną; czoło – maglownią, tzn. deską do
magla; ząb – szkapią kością; włos – pajęczyną; usta – czeluścią. Jak widać, oceny urody są sprawą bardzo subiektywną. Wyraźnie chodzi tu jednak nie o przestraszenie panny, lecz o popis wyobraźni w stylu włoskiego Marina.
Jan Andrzej Morsztyn
• W kwartanie to utwór, który jest prośbą skierowaną do Boga o wybawienie duszy biednego grzesznika, który, co prawda, nie zasłużył na taką łaskę, lecz ogień palący jego wnętrzności chociaż w części powinien dać mu nadzieję na litość Boga i odsunięcie od niego kary wiecznego ognia. Poprzez
błyskotliwe zestawienie ogni cierpienia fizycznego, który rozrywa jego wnętrzności i niejednoznaczny stosunek do Boga (nie można tu bynajmniej mówić o nawróceniu!), ten „lew salonowy”
zbliża się do głębi poetów metafizycznych.
Informacje biograficzne
Jan Andrzej Morsztyn to czołowy reprezentant barokowej poezji dworskiej, zwany poetą miłości.
Napisał mnóstwo krótkich utworów traktujących o zakochanych, o ich uczuciu, wynajdując najdziwniejsze porównania i metafory, by, wzorem włoskiego Marina, wyrazić myśl za pomocą konceptu. Ma na swoim koncie fraszki bardzo swawolne. W niektórych można znaleźć i wulgaryzmy,
i opisy więcej niż erotyczne. Są jednak wśród tych wierszy także filozoficzne. Był bowiem Morsztyn poetą wszechstronnym. Życie swoje związał z dworem i dyplomacją. Był wiernym sługą Marii Ludwiki, oddanym stronnictwu profrancuskiemu. Doprowadziło go to do zguby. Spiskował bowiem przeciwko królowi polskiemu, pragnął widzieć na polskim tronie Francuza (pragnienie to
wzmocnił podobno pieniędzmi król Ludwik XIV). W związku z tym pod koniec życia Morsztyn
musiał Polskę opuścić i zmarł na obczyźnie. Ignacy Chrzanowski nazywa go nawet „człowiekiem
lichym, intrygantem i zdrajcą ojczyzny”. Z portretu patrzy na nas dworak z kaskadą loków i jakby
drwiącym uśmiechem. Żył sześćdziesiąt dwa lata. Poślubił piękną Szkotkę, Katarzynę Gordon, pochodzącą z doskonałej rodziny. Być może dlatego w jego strofach często powtarza się imię Kasia.
Utwory Jana Andrzeja Morsztyna: zbiory Kanikuła abo psia gwiazda, Lutnia.
Uwaga!
To Jan Andrzej Morsztyn przełożył na język polski Cyda Pierre’a Corneille’a.
Jan Andrzej Morsztyn
uważany jest za jednego z najwybitniejszych poetów polskiego baroku i za największego polskiego marinistę. Poeta imponuje pomysłowością i fantazją: ten
piewca miłości umiał ją przedstawić na rozmaite sposoby, właściwie nie powtarzając się. Imponuje także kunsztem – chętnie i często posługiwał się formą sonetu,
uważaną przecież za jedną z najtrudniejszych, a anafory i kunsztowne metafory to stały element
jego poezji.
19
Epoka literacka
Uwaga!
Hieronim Morsztyn
Hieronimowi Morsztynowi zawdzięczamy zwrot „pleść banialuki”. Jest on bowiem autorem
Historyi uciesznej o zacnej królewnie Banialuce ze wschodniej
krainy. To przygody królewny były
tak dziwaczne, że „pleść banialuki” utrwaliło się jako: opowiadać bzdury.
Starszy od Jana Andrzeja, zwany jest czasem poetą światowych rozkoszy. Napisał bowiem poemat pod tytułem Poezja światowych rozkoszy, w którym rozpostarł przed czytelnikami panoramę
dóbr i radości świata doczesnego. Cóż z tego – trzeba z owych rozkoszy zrezygnować, by zapewnić sobie przychylność Boga. Niemniej wizja świata ziemskiego jest nader kusząca. Poezja Hieronima Morsztyna była znana i lubiana wśród ludzi baroku. Wpisywano ją sobie do ksiąg domowych.
Zbigniew Morsztyn
Młodszy od swojego kuzyna Jana Andrzeja, jest poetą pełnego baroku i tym, który podjął temat wojny,
jej okrucieństwa, zła zabijania. Sam był żołnierzem, walczył przeciw Szwedom. Ponieważ był arianinem, musiał albo zmienić wiarę, albo opuścić ojczyznę. Wybrał to drugie, wyjechał do Prus Książęcych.
Daniel Naborowski
Pisząc pracę
o poezji ­Naborowskiego,
­odwołuj się do
• poezji metafizycznej
• manieryzmu
• konceptu
Używaj terminów
• przemijanie
• czas
• vanitas vanitatum
Zapamiętaj!
Wiersze Naborowskiego to wyraz
obsesji przemijania. Na różne sposoby ukazuje poeta znikomość życia, poszukuje wartości trwałych,
harmonii między życiem a przeznaczeniem.
Lekarz i dyplomata. Był synem aptekarza, ukończył medycynę i służył na dworach magnackich,
ale przeszedł do historii jako wyśmienity poeta polskiego baroku. Ów wykształcony człowiek był
kalwinem, dlatego dwory, na których bywał, należały do wielmożów patronujących różnowiercom,
między innymi do Radziwiłłów. Przez długie lata dworak i dyplomata, zniechęcił się w końcu do
świata dworskiego i odnalazł spokój w ziemiańskim modelu życia. Jego twórczość należy do nurtu
poezji dworskiej, ale jest Naborowski autorem wierszy najtrafniej wyrażających ideologię baroku.
Frapuje go przemijalność, kondycja człowieka, kruchość jego istnienia, zjawisko następstwa pokoleń. Ma na sumieniu także fraszki figlarne, czyli nieprzyzwoite.
• Krótkość żywota to bardzo ważny wiersz polskiego baroku, wyraz filozoficznej refleksji nad przemijaniem, kruchością istnienia. Temat dla epoki typowy, ale za to jakież ujęcie! Naborowski jest
mistrzem syntezy. Każdy wers tego utworu dowodzi znikomości istnienia. W paru słowach zamyka
się tu przestrzeń całego życia lub nawet kilku pokoleń. Na przykład: „Godzina za godziną niepojęcie schodzi,/ był przodek, byłeś ty sam, potomek się rodzi”. Niby nie jest to odkrycie, ale upływ
czasu został tu ukazany niezwykle obrazowo. Poza tym wiersz jest, zbiorem dowodów na przemijanie. Ta zmiana warty pokoleń to jedno. Mamy tu jednak także inne twierdzenia. Nieboszczyka imienia nabędziesz (prawda), słońce raz tylko wschodzi takie samo (prawda), lotny czas uchodzi… „Kiedy ty myślisz – jużeś był, nieboże” – uświadamia Naborowski ewentualnego lekkoducha, który myśli, że jest. A przecież zanim pomyśli – myśl faktycznie odchodzi w przeszłość! „Byt
nasz ledwie może nazwan być czwartą częścią mgnienia” – mówi poeta, i dodaje słynną w baroku
metaforę kołyski jako grobu. Aby najtrafniej nazwać, zobrazować ową ulotność egzystencji – używa ciągu niezwyczajnych słów: dźwięk, cień, dym, wiatr, błysk, głos, punkt. Każde z nich to nazwa zjawiska abstrakcyjnego i ulotnego, każde jest krótkie – jak życie. Przyznam, że ­bardzo lubię ten wiersz – refleksyjny, przyprawiony szczyptą goryczy, ujawniający prawdę, której nikt nie
chce. A może lepiej nie uwierzyć Naborowskiemu?
• Cnota grunt wszystkiemu. Schemat wiersza jest prosty: szesnaście wersów, z których każdy rozpoczyna się wartościującym „nic to”, wymienia rozmaite dobra i splendory doczesnego świata.
Jest to, oczywiście, rozbudowana anafora, która wymaga pracy wyobraźni, by jak najwięcej ciekawych „nic to” nazbierać. Cóż więc jest niczym? Pałac, jadło, kruszce, uroda żony, „gę ste” (liczne) wsie. Słowem – bogactwo. Dalej – własne przymioty: dowcip, wysoki urząd i szczęście. Nic
to. Nic, bo przemija. Po cóż jednak wyliczać te słodycze? Czy po to, by zatruć tę chwilę istnienia
szczęśliwcowi, któremu się powiodło? Nie. Po to, by w końcu utworu zamieścić informację o jedynej wartości trwałej. A jest nią cnota i sława, która z cnoty płynie. Tylko życie cnotliwe gwarantuje życie wieczne. A konkluzja taka – to właśnie koncept, efektowne zwieńczenie utworu.
Wacława Potockiego
Wacław Potocki
uważa się go za patriotę, wzorowego obywatela, który piętnuje
wady stanu szlacheckiego, przepowiada upadek ojczyzny, jeśli szlachta nie zrezygnuje z egoizmu, zgubnego i źle pojmowanego przywiązania do swobód oraz
swobód owych gwarantów, takich jak liberum veto. Zapomina
się przy tym, że dla poety, który
był arianinem, ogromne znaczenie
miał problem tolerancji religijnej.
Poeta ziemianin, niezwykle płodny, także musiał dokonać wyboru między wyznaniem a ojczyzną.
Zmienił wiarę, pozostał w Polsce, ale w rzeczywistości nadal był wierny swemu wyznaniu, tak jak
jego żona. Poślubił bowiem Potocki Katarzynę Morsztynównę, krewną Morsztynów, która była
zaciekłą arianką. W ich domu odbywały się spotkania innowierców, przez co zresztą Potocki miał
kłopoty. Nie był szczęśliwy. Stracił synów (zmarli, będąc w wojsku), pochował też córkę. Potocki związany był z ziemią beskidzką, mieszkał w Łużnej pod Bieczem. Za życia nie wydano jego
utworów. Doczekały się publikacji dopiero w XIX wieku.
20
Uwaga! Wacław Potocki jest przedstawicielem polskiej kultury sarmackiej, lecz zarazem jej krytykiem. Idealizuje ziemiański wzorzec życia, lecz widzi także problemy stanu chłopskiego, co od-
ergo sum
matura 2016
różnia go od większości sarmatów. Jest poetą publicystą. Jego twórczość zawiera wiele postulatów
reform. To satyryczne spojrzenie na rzeczywistość. Istotne jest przesłanie jego utworów, pouczający sens słów poety. Potocki obficie czerpie z Biblii i antyku.
• Kto mocniejszy, ten lepszy to wiersz dialog, traktujący o nietolerancji wobec innowierców w Rzeczypospolitej. Okazuje się, że człowieka można pozbawić majątku tylko dlatego, że „źle wierzył”.
Czemuż odebrano arianom ziemię i wygnano ich z kraju? – pyta jeden z rozmówców, mniemamy, że autor. Spośród argumentów drugiego na czoło wysuwa się ów prosty: „bo nas więcej niźli ich”. Konkluzja jest smutna: górą wiara większości i prawo silniejszego, słabość musi się podporządkować. Nie są to szczytne ideały. Wiersz ma ciekawą formę: dialogu dwóch osób, dobrze poinformowanej, znającej twarde prawa rządzące światem i naiwnej, nierozumiejącej prawie nic, która
dziwi się ludzkiej podłości i hipokryzji.
Pisząc pracę o poezji Potockiego, o
­ dwołuj się do
•poezji ziemiańskiej
•sarmatyzmu
•poezji metafizycznej
Używaj terminów
• moralistyka
•krytyka wad szlacheckich
•patriotyzm
• Zbytki polskie – wiersz o tym, o czym marzy przeciętny Polak? Nie tylko szlachcic, ale także np.
duchowny? O bogactwie, które pozwalałoby mu spełniać wszystkie zachcianki. Nie są to marzenia wyrafinowane ani wzniosłe: Polak pragnie klejnotów, strojów uszytych z drogich tkanin, obfitych i wyszukanych posiłków itd. Tymczasem „te wszytkie ich pompy, wszytkie ich splendece/
Pogasną jako w wodzie utopione świece”.
• Pospolite ruszenie to wiersz obrazek prezentujący szlachtę polską podczas pospolitego ruszenia
przeciw Kozakom. Czy walczy w bitewnym zgiełku i huku armat? Bynajmniej. Szlachta śpi po
namiotach, a dobosz, który chce te smaczne „pierwospy” przerwać, słyszy groźbę i brzydkie słowo. Scenka ze szlacheckiego obozu wojskowego to wyraźna satyra na stan sarmacki, a także ubolewanie nad upadkiem ducha wojskowego wśród Polaków, niegdyś słynących z męstwa. Te cnoty zostały zastapione przez wady takie jak gnuśność, lenistwo, wygodnictwo.
• Nierządem Polska stoi to próbka publicystyki w poezji. Autor nawiązuje do znanych słów Piotra
Skargi. Zawiera wyliczenie wad ustroju Polski oraz podkreśla niefrasobliwą postawę jej obywateli. Na początek drastyczne przypuszczenie: gdyby nieboszczyk wstał z grobu i na ojczyznę spojrzał, przerażony wróciłby w grobową czeluść. Aż tak źle się dzieje. Prawo wciąż się zmienia, nikt
go zresztą nie przestrzega. Możni wyzyskują biednych i wówczas mają prawo za sobą, a efektem
procesów jest krzywda niewinnych. Tak to „nierządem Polska stoi”.
• Człowiek Wacława Potockiego zawiera wizję człowieka i jego przemijalności daleką od subtelnej
refleksji Naborowskiego. Potocki jest bezpośredni – formułuje definicję człowieczeństwa. Bardzo brutalną, wręcz naturalistyczną: głowa to garniec błota, nos – odchód plugastwa, uszy – dziury na wiatr, brzuch – beczka pełna gnoju i zgniłego smrodu. To urokliwe zjawisko to my, ludzie.
Zaiste, powodów do pychy brak, a w dodatku – w grobie „dognijesz ostatka”, a „inszy się rozpościerać będzie w tym po tobie”. Filozoficzny przykład poetyckiego kunsztu Wacława Potockiego
nie jest może szczytem smaku, ale barokową myśl o przemijaniu i wartościach ujmuje dobitnie,
zgodnie z postulatem szokowania odbiorcy.
• Transakcja wojny chocimskiej to barokowy polski epos. Zestaw postulatów dotyczących ojczyzny zawartych w poezji Wacława Potockiego: trzeba uporządkować prawo w Polsce; bronić wolności wyznania; postępować sprawiedliwie wobec chłopów, a także chrześcijan; znieść liberum
veto; powrócić do dawnych ­rycerskich ideałów i stosować je również w walce; o ojczyźnie, a nie
o własnych majątkach i wygodzie myśleć; skończyć z opilstwem, ospałością i pychą, zwłaszcza
w dobie wojny; rozrzutność, wystawność, snobizm zamienić na datki dla kraju.
Podsumowanie
Dostrzegał więc Potocki anarchię, fanatyzm, nietolerancję, pychę, pieniactwo. Zapewne taka była
Rzeczpospolita siedemnastego wieku. Patriotyczna i waleczna, jak chciał Sienkiewicz, zapewne również. Barok, choć wiek to srebrny, nie złoty jak jego poprzednik, jest w historii Polski bardzo ważny.
• To w tym czasie ugruntowało się poczucie wielkości narodu, duma z polskości, która oznaczać
miała miłość ojczyzny, ale i megalomanię.
• To wiek XVII dowiódł potęgi Polski – przypomnijmy wojny ze Szwecją, z Turcją – i stał się początkiem jej słabości. Jest przecież stuleciem wojen i bałaganu.
• To w baroku ugruntował się katolicyzm, odtąd często z polskością identyfikowany.
• W baroku powstał polski krajobraz dworków szlacheckich, a ówczesne siedziby magnatów to zabytki architektury. W miastach, choćby w Warszawie, rosły wówczas starówki.
• I właśnie w XVII wieku zarysował się ostry podział na szlachtę i magnaterię. Tę pierwszą – swojską, tę drugą – związaną z zagranicą.
Jest więc barok bogaty, pełen sprzeczności, niespokojny, ale na pewno nie nudny.
Jan Karol Chodkiewicz
Wacław Potocki napisał rownież
epos: Transakcja wojny chocimskiej. Utwór traktuje o wojnie
z Turkami w 1621 roku, podczas
której rozegrała się zwycięska bitwa pod Chocimiem. W zasadzie utwór jest swobodnym przekładem dziennika prowadzonego
przez Jakuba Sobieskiego, oczywiście uczestnika tej wojny, a zarazem ojca króla Jana III.
Co o utworze zapamiętać?
Jego kompozycja odpowiada
schematowi eposu: jest tu inwokacja, są sceny batalistyczne, realizm szczegółu, przemowy wodza, utwór napisany jest stylem
podniosłym. Głównym bohaterem, wzorcem sarmaty, a także
osobą, która wskrzesza w swoich
przemowach mit sarmacki, jest tu
hetman Karol Chodkiewicz.
Tekst, w zgodzie ze stylistyką baroku, epatuje brzydotą; znajdziemy tu między innymi wstrząsający, naturalistyczny opis pola bitwy: „krew się zsiadła na ziemi galaretą trzęsie”. Celem relacji z bitwy jest propagowanie ideałów patriotycznych, miłości ojczyzny i dumy ze świetnej przeszłości sarmatów.
21
Pytania i odpowiedzi
Barok w pytaniach
i odpowiedziach cz. 2
Polska XVII wieku
Obraz siedemnastowiecznej Polski jest pełen kontrastów.
• Z jednej strony Polska to
wciąż jeszcze potężne państwo, prawie od morza do morza, z drugiej jednak – czarne
chmury już się nad nią gromadzą i symptomy bliskiego jej
upadku są coraz wyraźniejsze.
• Z jednej strony to czas spektakularnych zwycięstw, z których najsłynniejsze miało miejsce nad Turkami pod Wiedniem, z drugiej – także klęsk
militarnych wyniszczających
kraj i pogrążających go w ruinie.
• Kontrreformacja dotarła do
nas już w drugiej połowie wieku XVI – i w stuleciu następnym święciła triumfy, stając
się przyczyną niezliczonych
nawróceń na katolicyzm, ale
i równie licznych dramatów innowierców, zmuszanych niejednokrotnie do zaprzeczania
temu, w co głęboko wierzyli,
a nader często i do opuszczenia ojczyzny. W wyniku wojen i różnych przemian ludność
Polski zmniejszyła się prawie
o czterdzieści procent!
• Czasy były niespokojne, pełne
zamętu. Ich atmosferę odzwierciedla literatura, w której pierwsze symptomy kryzysu radosnego światopoglądu renesansowego możemy zauważyć już
w wieku XVI, choćby w Trenach
Jana Kochanowskiego.
Uwaga!
Za prekursora poezji barokowej
uważamy Mikołaja Sępa-Szarzyńskiego. Jak pamiętacie, tworzył
jeszcze w wieku XVI, lecz jego poezja nosiła wiele znamion nadchodzącej epoki. Natomiast za
spadkobiercę i kontynuatora barokowej poezji uważa się księdza Józefa Bakę – Uwagi o śmierci niechybnej ukazały się dopiero
w 1766 roku.
22
1. Jakie znasz rodzaje polskiej poezji barokowej? Podaj ich
krótką charakterystykę.
Możemy umieścić poezję w dworskim nurcie literatury baroku, a za jej przedstawicieli uznać Jana
Andrzeja Morsztyna i Daniela Naborowskiego. Jest to rzeczywiście skrótowe potraktowanie problemu, gdyż już o tych dwóch poetach można powiedzieć, że Morsztyn tworzy poezję salonową,
zmysłową, sławiącą flirt czy np. „miłosne podchody”, podczas gdy Naborowski zwraca się ku bardziej filozoficznej tematyce. A zatem – poezja barokowa nie jest tworem jednolitym, który można
podsumować jednym zdaniem.
• Poezja metafizyczna – przedstawiciele tego nurtu to prekursor baroku Mikołaj Sęp-Szarzyński
i Sebastian Grabowiecki. Ten typ poezji krąży wokół odwiecznego pytania: „człowiek – cóż to
jest?”. Odpowiedzi ubierają poeci w rozmaite środki literackie, nie unikają grozy i makabry, ich
twórczość cechuje intelektualizm, powaga tematu.
• Poezja „światowych rozkoszy” – Hieronim Morsztyn, Szymon Zimorowic. Można powiedzieć,
że to poezja optymistyczna, bo, owszem, zauważa, że dramat jednostki polega na szybkości przemijania, lecz przy tym głosi, że rozkosze ziemskie to dar od Boga, że należy z nich korzystać, śmierci na
przykład przeciwstawić miłość: „opisać świeckie delicyje, których każdy póki żyw, niech – jeśli chce
– zażyje” – oto hasło tej poezji. Do tego nurtu zaliczamy też słynnego Jana Andrzeja Morsztyna.
• Poezja ziemiańska (sarmacka) – powstawała na wsiach, w szlacheckich siedzibach. Oprócz pamiętnikarstwa rozwijała się także poezja. Ziemiańscy poeci, jak np. Kasper Miaskowski, a potem bardzo ważny poeta Wacław Potocki, prezentowali wzór życia na wsi, głosili także pochwałę natury, stoicką zasadę umiaru, a wieś prezentowali jako miejsce ucieczki od problemów świata doczesnego.
• Poezja mieszczańsko-plebejska. Mieszkańcy miast – rzemieślnicy i handlarze, także zaczęli rozwijać swój nurt literacki. Symbolem tej literatury jest Sowizdrzał, bohater poezji mieszczańsko-plebejskiej. Bohaterem „miejskiej” poezji jest człowiek – jego miejsce w machinie społecznej i jego
postawa wobec konfliktów i uroków miast, a przedmiotem rozważań, uniwersalne prawa ludzkie.
Wiersze krążyły często anonimowo. Twórcą, który pozostał w pamięci potomnych, był Jan z Kijan.
Powyższe nurty zajmowały się zatem tematyką filozoficzną, urokami życia doczesnego, tematem
wsi, wreszcie miasta… Pamiętać trzeba jeszcze o tematach następujących:
•temat miłości – podejmuje Samuel Twardowski (Dafnis w drzewo bobkowe przemienieła się);
•temat śmierci – jest głównym tematem późnego poety baroku, księdza Józefa Baki (Uwagi
o śmierci niechybnej);
•temat wojny – to domena Zbigniewa Morsztyna (np. Votum).
Poetów Morsztynów było trzech. Najstarszy – Hieronim – był bardzo popularny w kręgu sarmackim, być może dlatego, że głosił w swojej poezji pochwałę światowych rozkoszy. Jan Andrzej – najsławniejszy, ten, który trafił do naszych podręczników, uprawiał poezję dworską, sam był dworzaninem i dyplomatą. Zbigniew – najmłodszy – był wrogiem wojen. Napisał zbiór Emblemata. Trzej
Morsztynowie byli spokrewnieni.
2. Czym była kontrreformacja i jakie miała znaczenie
w epoce baroku?
Kontrreformacja – to prąd powstały w Kościele katolickim w odpowiedzi na zagrożenie reformacją.
Miał on na celu zreformowanie Kościoła, przeprowadzenie tzw. „reformy chrześcijańskiej”. Tym-
ergo sum
matura 2016
czasem stała się kontrreformacja ruchem określającym kulturę końca XVI wieku aż po XVIII wiek.
Ogromną rolę w określeniu tej kultury, a nawet życia politycznego odegrali jezuici.
Podział literatury i sztuki baroku w Polsce
Kontrreformacja w swoich początkach była ruchem twórczym, a nawet tolerancyjnym, później doprowadziła do podporządkowania kultury Kościołowi, tłumienia swobody wypowiedzi, walki z innowiercami (m.in. uchwała o wygnaniu arian była takim aktem kontrreformacji). Wśród haseł decydujących o kształcie ówczesnej kultury pobrzmiewały: wierność Pismu Świętemu, tematyka hagiograficzna, prezentacja scen religijnych w sztuce. W konsekwencji kontrreformacja doprowadziła do cenzury kościelnej, do tworzenia indeksów ksiąg zakazanych, do rozmnożenia się małowartościowej literatury dewocyjnej.
Wczesny barok
Polska przestała być krajem dumnym z tolerancji wobec innowierców. Potwierdził to rok 1658 – rok
wygnania z kraju arian. Wiele rodzin wyjechało, inni, aby pozostać – zmieniali wyznanie. Ogromną rolę zaczął odgrywać zakon jezuitów, zwłaszcza za panowania króla Zygmunta III Wazy. Skutkiem jego działalności była cenzura ksiąg (utworzono Indeks ksiąg zakazanych), szykanowanie innowierców, wpływ na władzę świecką. Natomiast przyznać należy jezuitom także to, że zakładano kolegia (były niejednokrotnie jedynymi ośrodkami oświaty w kraju, w którym szkolnictwo podupadało), utrwalano wiarę katolicką, z szeregów zakonu (lub ich kolegiów) wyszło wiele znakomitości, jak choćby Piotr Skarga czy Maciej Sarbiewski.
3. Jakie gatunki literackie uprawiano w baroku?
• Poeci lubili sonet. Prekursor – Mikołaj Sęp-Szarzyński pisał Rythmy albo wiersze polskie sonet
spotkany też u Morsztyna iNaborowskiego.
Początki to już lata osiemdziesiąte XVI w.
Poezja po polsku i po łacinie.
Silne wpływy liryki włoskiej
• W Trenach Kochanowskiego
znajdziemy zarówno charakterystyczny dla baroku pełen niepokoju i cierpienia światopogląd,
jak i skomplikowaną barokową
metaforykę.
• Twórczość Mikołaja Sępa-Szarzyńskiego.
Dojrzały barok: wiek XVII
Liryka
• Jana Andrzeja Morsztyna,
• Zbigniewa Morsztyna,
• Wespazjana Kochowskiego,
• Daniela Naborowskiego,
• Wacława Potockiego
• Epicy lubili epos. Przypomniał ten gatunek Wacław Potocki, tworząc Transakcję wojny chocimskiej.
Epika
• Rozkwit przeżywa poezja dworska (Jan Andrzej Morsztyn), a do pochwały wsi „używano” sielanki
(Zimorowic).
• przekład Jerozolimy wyzwolonej Tassa pióra Piotra Kochanowskiego,
• W prozie domorosłej – bardzo rozpowszechniło się pamiętnikarstwo; pamiętniki, diariusze, roczniki (Pasek), jak również relacje z podróży i listy (np. króla Jana III do Marysieńki).
• Znajdziemy w literaturze baroku poematy (Twardowski – Nadobna Paskwalina), erotyki (Morsztyn), fraszki (Potocki) i treny (Potocki).
• Transakcja wojny chocimskiej
Wacława Potockiego.
• Rozwój pamiętnikarstwa obrazującego kulturę sarmacką: najsłynniejszy pamiętnik stworzył
Jan Chryzostom Pasek.
• Owocem twórczości plebejskiej były m.in. tzw. komedie rybałtowskie tworzone przez anonimowych autorów – rybałtów (żaków śpiewających kościelne pieśni).
4. Wymień popularne w poezji barokowej środki
stylistyczne.
Skoro poeci barokowi przyjęli sobie za cel zaszokować odbiorcę, ich poszukiwania podążały w kierunku wymyślania coraz to nowych, zaskakujących form wyrazu. Efekty tych dążeń bywały czystym wyrafinowaniem i być może stąd zrodziła się opinia o „przeroście formy nad treścią”.
Charakteryzując konstrukcję poezji barokowej, wymienić trzeba:
• Kontrast – poeci baroku lubili jaskrawe przeciwstawienia i często utwór budowali na antynomiach:
biel – czerń, miłość – śmierć, itd.
• Brzydota – stała się środkiem ekspresji, prawdziwym i silnie działającym sposobem przekazywania bólu, opisu rozkładu ciała, cierpienia.
• Paradoks – sformułowanie zaskakujące swoją treścią, na pozór bez sensu, sprzeczne z logiką – lecz
po przemyśleniu ujawniające nieoczekiwaną prawdę. Na przykład w sonecie Do trupa takim zaskoczeniem są podobieństwa zakochanego i zmarłego, wyeksponowane przez poetę.
• Oksymoron – to prosty paradoks, połączenie dwóch sprzecznych wyrazów, np. gorący mróz, śliczny brzydal, żywy trup.
• Hiperbola – wyolbrzymienie – przesadne przedstawienie jakiegoś zjawiska, np. umieram z rozpaczy.
• Anafora – wielokrotne powtórzenie tego samego zwrotu na początku kolejnych wersów, np. „nic
to” w wierszu Cnota grunt wszystkiemu.
• Inwersja – niezwykły, „powykręcany” i poprzestawiany szyk (kolejność) wyrazów w zdaniu, np.
„których każdy, póki żyw, niech, jeśli chce, zażyje”.
Narodziny dzieł:
• 1601 – wychodzą Rytmy abo
wiersze polskie Mikołaja Sępa-Szarzyńskiego (wydanie pośmiertne);
• 1614 – Sielanki Szymona Szymonowica;
• 1647 – tom poezji Jana Andrzeja Morsztyna Kanikuła albo
psia gwiazda;
• 1661 – tom poezji Jana Andrzeja Morsztyna Lutnia;
• 1669 – Transakcja wojny chocimskiej Wacława Potockiego;
• 1688 – poezje Wacława Potockiego (Moralia, Ogród fraszek).
23
Pytania i odpowiedzi
5. Co wiesz o twórczości Mikołaja Sępa-Szarzyńskiego?
Szarzyński zmarł w 1581 roku – na dwadzieścia lat przed początkiem XVII wieku i – co ważniejsze – w tym samym czasie, w którym utwory Jana Kochanowskiego (choć większość z nich powstała nieco wcześniej) dopiero były wydawane. Oznacza to, że Sęp-Szarzyński tworzył w szczytowym momencie rozwoju polskiego renesansu – choć jedyny zbiór jego utworów Rytmy abo wiersze polskie ukazał się drukiem dopiero w 1601 r.
Tymczasem treść i forma jego poezji nie mają nic wspólnego z humanistycznym (znanym choćby z pieśni Kochanowskiego) obrazem harmonijnego, przyjaznego świata. Ba, w ogóle nie mają
żadnego odpowiednika w literaturze renesansu, może – z dużym uproszczeniem – poza Trenami.
Człowiek nie jest dla Sępa-Szarzyńskiego władcą świata – raczej pędzącym nie wiadomo dokąd
uciekinierem przed jego zagrożeniami. Obraz Boga z kolei daleki jest od wizji wyrozumiałego ojca
z Hymnu Kochanowskiego. Zamiast niego widzimy surowego i wymagającego Sędziego, który tylko czyha na moment, w którym powinie nam się noga i przegramy walkę ze „srogim ciemności
hetmanem” – diabłem. Klasycystyczna poetyka zastąpiona została przez Sępa-Szarzyńskiego takimi środkami stylistycznymi, jak oksymoron, rozbudowana inwersja i instrumentacja głoskowa.
6. Scharakteryzuj twórczość Jana Andrzeja Morsztyna.
Jan Andrzej Morsztyn jest czołowym reprezentantem dworskiej poezji barokowej. Jego poetycki
dorobek określono mianem „błahej treści w wyszukanej formie”. Źródłem tej etykietki jest fakt, iż
Morsztyn jako marinista skupił swe twórcze działania na poszukiwaniu nowych, kunsztownych,
zaskakujących form wyrażenia treści. I tak, tematami jego utworów nie są problemy egzystencjalne ani prawdy filozoficzne. Bywają nimi: życie dworskie, płocha miłość, flirt, zmysły, „gra miłosna” – stąd też inne określenie Jana Andrzeja Morsztyna – poeta miłości. Tomiki poezji Morsztyna noszą tytuły: Kanikuła albo psia gwiazda i Lutnia. Morsztyn jest mistrzem maniery barokowej,
używa szczególnie często kontrastu, paradoksu, licznych oksymoronów; charakterystyczne rekwizyty, którymi obrazuje wdzięczny temat miłości, to bladość twarzy, łomot serca, skargi i żale. Zauważmy, że ten zbiór póz i gestów przejmą poeci romantyczni.
O życiu i twórczości Jana Andrzeja Morsztyna
Barokowe portrety trumienne
Zjawisko portretów trumiennych
to specyficznie polski obyczaj nakazujący tworzenie wizerunku
osoby zmarłej i umieszczanie go
na trumnie.
Był to poeta dworzanin. Więcej nawet: dyplomata zaplątany w polityczne intrygi. Dla literatury polskiej jednak Morsztyn to przede wszystkim symbol poezji barokowej, tworzonej na wzór włoskiego Marina. Dla wielu jest to też poeta naznaczony piętnem zdrady – okrzyknięto go bowiem zdrajcą na rzecz Francji. Cóż – dla dworaka trudnym jest chyba moment, gdy następuje zmiana króla.
Morsztyn zajmował się polityką, uważał, że należy wzmocnić władzę królewską, optował za stronnictwem profrancuskim . Wszystko było dobrze, dopóki królowie polscy (zwłaszcza królowa Ludwika Maria) żywili sympatię do Francji. Zmieniło się, gdy na tronie zasiadł Jan Sobieski i zaczęły brać górę upodobania prohabsburskie. Morsztynowi, który kupił ziemię we Francji i złożył przysięgę Ludwikowi XIV, zarzucono zdradę stanu. W 1683 roku poeta opuszcza Polskę – do końca
życia pozostanie we Francji.
7. Na czym polega oryginalność sonetu „Do trupa”?
Istotą utworu jest koncept poety, aby rozbudować następujący paradoks: wskazać podobieństwo
między człowiekiem zakochanym a… trupem. Można, oczywiście, dyskutować o trafności i takcie
owego porównania, lecz Morsztyn sprawnie operuje opisem cech, takich jak:
Zabłyśnij
Nie tylko w Polsce!
Poezja metafizyczna rozwinęła
się w baroku również w Hiszpanii
(gongoryzm) i w Anglii.
To międzynarodowy rys charakterystyczny dla barokowej Europy.
Ta sama tematyka kruchości istoty ludzkiej, przemijalności życia.
Natomiast ciekawostką jest nasza poezja Wacława Potockiego,
polskiego poety Sarmaty. Nie tylko ze względu na sarmatyzm typowy tylko dla polskiej kultury,
ale na fakt, że jest to swoista publicystyka wyrażona językiem poetyckim.
24
• bladość („Ty krwie – ja w sobie nie mam rumianości”),
• płomień (świece a żar uczuć),
• ciemności (sukno żałobne a ciemność zmysłów) itd.
Poeta wykazuje także różnice: milczenie i nieczułość, chłód umarłego – a cierpienie, i „upał piekielny” zakochanego. I oto nie tylko sam pomysł wydaje się zaskakujący – zaszokować może również pointa: oto trup i zakochany są do siebie podobni, lecz w lepszej sytuacji jest nieboszczyk – zakochany bowiem nie może przerwać swych cierpień i powstrzymać „płonących w nim ogniów”.
W formie utwór rzeczywiście jest sonetem: dwie pierwsze strofy są czterowersowe, dwie następne – trzywersowe. Dwie pierwsze to raczej opis zewnętrznego wyglądu obu bohaterów wiersza,
w dwóch ostatnich poeta zwraca uwagę na cechy psychiczne i tym razem na różnice, a nie podobieństwa. Łatwo zauważyć, że strofy ułożone są przy użyciu anafory – powtórzeń zaimka „Ty” w początkach większości wersów. Znajdziemy też hiperbole: „rozum łańcuchem spowity”, „jam w piekielnej śrzeżodze”. Paradoksem jest sam główny koncept wskazania podobieństw trupa i zakochanego. A przy tym – ten jeden z najsłynniejszych wierszy zestawia śmierć i miłość, a będzie to motyw często tak właśnie ujmowany w literaturze.
ergo sum
matura 2016
8. Przeprowadź analizę wiersza Morsztyna pt. „Niestatek”.
O miłości traktuje:
• Zasadą konstrukcyjną utworu jest anafora – przez 15 wersów poeta powtarza: „prędzej…”, wyszukuje najrozmaitsze „niemożliwości” tego świata, jak np. „prędzej kto wiatr w wór zamknie”.
Po cóż? By w ostatnim wersie zdradzić swój koncept. Wszystko to stać się może prędzej „niźli będzie stateczna która białogłowa”. Można powiedzieć zatem, że utwór ten jest barokowym głosem
w dyskusji o wyższości mężczyzn nad kobietami (lub odwrotnie). Morsztyn sięga szczytu swoich
poetyckich możliwości, by wykazać absurd „stateczności” białogłów. Oto zwracają uwagę następujące koncepty: „prędzej niemy zaśpiewa” (kontrast i oksymoron), „w więzieniu będzie pokój,
ludzie na pustyni…”, które czynią utwór dworskim żartem, a nie złośliwością.
• poezja Jana Andrzeja Morsztyna
• Jest jeszcze inny wiersz o tym samym tytule – Niestatek. Ten z kolei oparty jest na zasadzie kontrastu – w ośmiu wersach poeta opisuje urodę swej wybranki. Z tym że w pierwszych czterech opisuje kobietę piękną, gdyż jest to jej portret w sytuacji „póki mi panno dotrzymujesz zgody”. W razie
waśni wszystko się zmienia – i następne cztery wersy to wspaniały przykład epatowania brzydotą.
• Oto kochanka widziana „oczami zgody”: oczy – ogniem, czoło – zwierciadłem, włos – złotem,
ząb – perłą, usta koralem…
• A oto ta sama pani widziana „oczyma waśni”: jagody (policzki) – trądem, usta czeluścią, ząb –
szkapią kością, a włosy – pajęczyną.
Trzeba przyznać, że owa przemiana może być zaiste poetycką realizacją przysłowia „zgoda buduje, niezgoda rujnuje”… Niemniej koncept jest, kontrast uderzający, poetyka wyliczenia i barokowej metafory, widać też wyraźnie, że poeta poszukuje jak najwymyślniejszych odniesień, by
ukazać urodę i szpetotę wybranki. Oczywiście, nie jest to poetycki obraz przysłowia, ale refleksji o tym, jak uczucia – zgoda lub waśń – wpływają na subiektywne widzenie danej osoby. I pewna prawda w tym jest.
9. Miłość flirtująca i miłość metafizyczna – zaprezentuj
dwa oblicza miłości w literaturze barokowej.
Miłość flirtującą znajdziemy bez cienia wątpliwości w poezji Jana Andrzeja Morsztyna. Tego
przedstawiciela dworskiego nurtu w literaturze nazywa się nawet poetą miłości. W zbiorkach jego
wierszy (Kanikuła albo psia gwiazda i Lutnia) głównym tematem jest miłość. Wprawdzie porównywana jest do ciężkiego stanu ducha i ciała, a zakochany nawet do… trupa, ale tak naprawdę miłość w poezji Morsztyna to coś lekkiego, flirt, zabawa, gra w ciuciubabkę. Skargi i żale zakochanego, bicie serca, bladość na twarzy to tylko kilka elementów nadających grze wyrazistości, kolorytu, czasem pikanterii. Bo Morsztyn nie ucieka przed tematami erotycznymi.
Jakie utwory Morsztyna wymienić?
•Do trupa – czyli podobieństwa i różnice między nieboszczykiem a zakochanym. Miłość w nieco
makabrycznym wydaniu, z szokującą pointą: lepiej być trupem niż zakochanym.
•Niestatek – czyli wiersz o niestateczności wszystkich kobiet. Wnioski mało optymistyczne – prędzej przemówi niemowa, niż będzie stateczna któraś białogłowa.
•Niestatek – jeszcze jeden wiersz o tym samym tytule. Ku przestrodze dla pań – przepiękną jest
kobieta zgodna i spokojna, ale obraz kobiety furiatki zmienia się radykalnie: staje się ona trędowatym potworem z pajęczyną zamiast włosów.
A nurt metafizyczny?
Może reprezentować go Mikołaj Sęp-Szarzyński, ale uwaga: niektórzy badacze kwalifikują go
jako twórcę renesansowego. Może więc bezpieczniej w swojej wypowiedzi oprzeć się na poezji
Daniela Naborowskiego. U niego miłość stanowi trwałą wartość, bo jest silniejsza niż upływ czasu (wiersz Do Anny).
10. Jaki krąg tematów porusza w swojej poezji
Daniel Naborowski?
Daniela Naborowskiego można śmiało nazwać poetą, który łączy barokową formę wiersza (z całym wymaganym w tej epoce wyrafinowaniem: konceptyzmem, kunsztem, zaskoczeniem) z istotną, poważną tematyką. Tematyka, którą podejmuje w utworach, jest także na wskroś barokowa – typowa dla filozofii tego okresu. Ludzie baroku upodobali sobie bowiem następujący krąg tematów:
• człowiek – kim jest, czym jest ludzkie ciało, a czym dusza?
• życie i jego cechy – przemijalność, nietrwałość, kruchość,
• czas – jego destrukcyjna, niszcząca siła.
• poezja Mikołaja Sępa-Szarzyńskiego
• poezja Daniela Naborowskiego
Nurty literatury barokowej
w Polsce
• Nurt dworski
Za jego przedstawiciela uznać
można Jana Andrzeja Morsztyna. To poezja czerpiąca wzorce
z marinizmu, kunsztowna, wyrafinowana. W dużej mierze służąca
rozrywce, choć niestroniąca także
od pytań natury metafizycznej. Jej
najczęstsze tematy to miłość, flirt,
zabawa, ale i przemijanie, refleksje na temat zmienności świata.
• Nurt ziemiański lub sarmacki
Wyróżnia się tu sarmatyzm szlachecki, którego przedstawicielem jest Chryzostom Pasek, oraz
sarmatyzm oświecony, reprezentowany przez twórczość Wacława Potockiego. Sarmatyzm szlachecki to autentyczne świadectwa życia szlachty polskiej: ukazywanie światopoglądu i uroków życia szlacheckiego w dobie „złotej
wolności”. Sarmatyzm oświecony
prezentują utwory bardziej refleksyjne, sławiące także piękno życia
ziemiańskiego, ale przede wszystkim związane z nim cnoty, częste
są także wątki patriotyczne.
• Nurt metafizyczny lub religijny
Twórczość Mikołaja Sępa-Szarzyńskiego i Sebastiana Grabowieckiego. Charakterystyczne dla
baroku formy i sposoby obrazowania wykorzystane tu są do zaprezentowania treści religijnych,
filozoficznych, dotyczących przemijania, natury czasu, problemów
związanych ze zbawieniem duszy.
• Nurt mieszczańsko-plebejski
Dużo tu utworów anonimowych,
a najsłynniejszym twórcą, którego
imię znamy, jest Jan z Kijan. Literatura prześmiewcza, często obsceniczna. Jej bohaterem jest Sowizdrzał, z humorem ukazujący
ludzkie przywary.
25
Pytania i odpowiedzi
Daniel Naborowski rozpatruje w swojej poezji tę problematykę, szuka najlepszej formy, by wyrazić przemyślenia, ale prezentuje nie rozpacz, nie trwogę istnienia, lecz pogodzenie się z wyrokami
Boga. Wystarczy szybki przegląd kilku wierszy, aby utwierdzić się w tym przekonaniu.
• Krótkość żywota – to oryginalny wiersz ukazujący nietrwałość ludzkiego życia. Przemijalność całych pokoleń człowieczych potrafi poeta ująć w trafnej syntezie: „Był przodek, byłeś ty sam, potomek się rodzi”. Utwór jest wart zapamiętania choćby przez definicję „żywota ludzkiego” złożoną z pojęć, takich jak: „dźwięk, cień, dym, wiatr, głos, punkt” – jak widać najbardziej ulotnych
w naszej rzeczywistości. „Czwarta część mgnienia między śmiercią a rodzeniem” – oto życie. „Jutro – coś dziś jest, nie będziesz” – przestrzega Naborowski i brzmi to jak nagrobkowe „kim ty jesteś byłem, kim ja jestem będziesz”. Wiersz przynosi chwilę refleksji nad sprawą, o której człowiek nie pamięta i nie chce sobie jej uświadamiać: iż jest śmiertelny.
• Cnota grunt wszystkiemu – „uderza” w odbiorcę rozbudowaną anaforą: 14 wersów rozpoczyna się
od słów: „nic to”. Cóż jest niczym? Oczywiście „niczym” są różne ziemskie wartości, do których
głupi człowiek przykłada wagę – kosztowny pałac, jadło pyszne, uroda kobiet, bogactwo i metale
szlachetne, popularność i błyskotliwość, stanowisko i poczucie szczęścia – wszystko to jest przemijalne i nietrwałe, wszystko to jest marnością. Nic to. Jakże obce są współczesnemu człowiekowi
takie twierdzenia. Tym bardziej że według poety jest coś trwałego – sama „cnota” – czyli prawość
w życiu i wierność Bogu. Tylko to zapewnia nieśmiertelność, potwierdza ów pogląd Naborowski także w krótkim utworku Marność: Nad wszystko bać się Boga / Tak fraszką śmierć i trwoga.
Szlachcic ze Śmiercią płaskorzeźba z kościoła w Tarłowie
Przytocz cytat
Mikołaja Sępa-Szarzyńskiego:
I nie miłować ciężko
i miłować nędzna pociecha.
("O nietrwałej miłości rzeczy świata tego")
Chyba że kocha się Boga – to jedyna miłość przynosząca radość, a nie
cierpienie i smutek.
Kim był Daniel Naborowski?
Także dworzaninem, ale na dworze magnackim – Radziwiłłów. Otóż Daniel Naborowski był kalwinem, a Radziwiłłowie opiekowali się innowiercami. Był też renesansową „osobowością wszechstronną”, studiował medycynę, prawo, u Galileusza uczył się mechaniki, a zajmował się też polityką,
poezją i tłumaczeniami. Być może dlatego ujmuje problematykę przemijania, szukając rozwiązań
po stoicku umiarkowanych, próbując stworzyć harmonię z elementów zupełnie sprzecznych. W tej
poezji o przemijaniu nie ma rozpaczy i udręki. Jest refleksja nad pewną regułą: „Był przodek, byłeś
ty sam, potomek się rodzi”. Następstwo zgodne z naturą, według zamysłów Boskich. Podobnie jak
z niedoskonałościami doczesnych rzeczy: takimi je stworzył Bóg, widać takimi mają być – a i człowiek ma prawo do błędu. Do umiaru i pogodzenia przeciwieństw dążył też Naborowski w sprawach
religii – mimo iż był kalwinem, przyjaźnił się z biskupem wileńskim Wołłowiczem, bywał u niego częstym gościem i nie wiódł jątrzących kłótni wyznaniowych. Pod koniec życia dworak zaznał
także życia sarmackiego – osiadł bowiem w Wilnie jako sędzia grodzki.
11. Motyw vanitas vanitatum z „Księgi Koheleta”
i jego barokowe wyobrażenie
Księga Koheleta stała się źródłem natchnienia dla wielu poetów, którzy ostrzegali przed zbytnim
przywiązaniem do ziemskich wartości takich jak uroda, młodość, bogactwo, władza oraz chętnie
ukazywali także marność, krótki czas i znikomą wartość życia na ziemi. Ten motyw (vanitas vanitatum) można znaleźć w wielu utworach barokowych.
• Marność ziemskich wartości podkreśla Mikołaj Sęp-Szarzyński – w życiu czyhają na człowieka
„srogi ciemności hetman”, ponadto „(...) świata łakome marności/ o nasze pilno czynia zepsowanie”. Życie na ziemi ukazuje jako nędzne i podłe – człowiek skazany jest na ciągłą walkę z samym
sobą i na tym upływa mu ziemskie bytowanie. Do tego dochodzą zaś jeszcze walka z pokusami
no i sama (jakże słaba) kondycja człowieka, któremu trudno jest poradzić sobie ze swoją dwoistą
naturą. Zapanowanie nad „niskimi” pragnieniami przysparza mu wiele kłopotów i cierpień. Człowiek ukazany jest jako wątły, niebaczny, rozdwojony w sobie.
• Daniel Naborowski w utworze Cnota grunt wszytkiemu stara się pokazać, że wszystkie (pozornie)
przyjemne i dające zadowolenie, radość, chwilowe zapomnienie momenty życia i wartości, o które
zabiegamy, są właściwie niczym, tylko cnota i sława, która z niej płynie, żyją wiecznie. Utwór zaczyna się stwierdzeniem, że „Fraszka wszystko na świecie, fraszka z każdej strony!”. Wyliczone są
pozorne wartości, do których nie warto przywiązywać większej wagi: zastawiony wspaniale stół,
złoto i srebro, piękna żona ze szlachetnego rodu, liczne potomstwo, zaszczyty i urzędy świeckie
i duchowne, srebro i złoto, posiadłości ziemskie, gdyż „(...) to wszytko mija, za nic wszytko staje”.
Kto jeszcze w baroku
pisał o miłości?
Jan Sobieski w listach do ukochanej Marysieńki (Marii Kazimiery).
26
• Recepta na życie zawarta jest w innym utworze Naborowskiego Marność, brzmi ona następująco: Tak żyj na tym świecie, jakby cię nie było.
• Najbardziej znane utwory Naborowskiego dotykające problemu marności i znikomości życia
ludzkiego to Krótkość żywota, w którym autor kunsztownie przedstawia charakter życia na ziemi:
„Dźwięk, cień, dym, wiatr, błysk, głos, punkt, żywot ludzki/ słynie”.
ergo sum
matura 2016
Śmierć w oczach poetów barokowych
Śmierć często pojawia się w poezji barokowej.
• Szczególnym jej piewcą był ksiądz Józef Baka – długo niedoceniany, a ujmujący temat śmierci w sposób oryginalny, groteskowy, niemal turpistyczny. Śmierć w strofach Baki, choć okrutna, nieuchronna, nazywana jest często zdrobniale – tak jakby chciał poeta oswoić się ze śmiercią.
• Hieronim Morsztyn w Światowej rozkoszy ukazuje śmierć i rozkład ciała jako dowód marności
i przemijalności ziemskich dóbr, a potrzebę poszukiwania prawdziwych wartości w Bogu.
• Wacław Potocki postrzega śmi erć tradycyjnie – z kosą, niedostępną, nieuchronną i punktualną.
Przy tym poeci barokowi, tak jak średniowieczni, podkreślali egalitaryzm śmierci – czyli fakt, że
dotyczy każdego, bez względu na bogactwo, stanowisko, urodę czy wiek.
Uwaga! W kulcie dla brzydoty i drastycznych opisów poeci barokowi (podobnie jak w średniowiecznych wizjach danse macabree) nie unikali opisu rozkładu ciała.
Jan Andrzej Morsztyn
12. Porównaj twórczość czołowych poetów baroku:
Jana Andrzeja Morsztyna i Daniela Naborowskiego.
• Łączy twórców epoka, łączy ich maniera poetycka – obaj są mistrzami konceptyzmu i krzewicielami stylu Marina. Zarówno Morsztyn, jak i Naborowski popisują się mistrzostwem pióra, bogactwem środków poetyckich, oryginalnością pomysłów – słowem obu przysługuje określenie
„wyszukanej formy”.
• Różni ich treść utworów. Czy jest to tematyka błaha u Morsztyna, a poważna u Naborowskiego? Powiedzmy inaczej: Morsztyn – poeta miłości – tworzy typowo dworską, „rozrywkową” poezję. Sławi miłość, zmysły, analizuje odczucia zakochanych. Natomiast poezja Naborowskiego
jest przede wszystkim refleksją filozoficzną, uwiecznia rozterki człowieka, który odczuwa swoją
przemijalność, szuka wartości trwałych, analizuje relacje człowiek – Bóg, człowiek – czas, człowiek – świat. Można określić ten typ twórczości jako poezję metafizyczną i intelektualną.
13. Scharakteryzuj nurt poezji sarmackiej.
Literatura sarmacka jest odwrotnością dworskiej. Tamta – ulegająca modom z zagranicy, postulująca wielkie wymagania co do formy, magnacka, ta – swojska, zapatrzona we własną szlachecką
tradycję i wręcz niechętna wobec obcych wzorów, tworzy ideał Sarmaty.
Twórcami sarmatyzmu nie tylko w literaturze, lecz w obyczajach, w sposobie życia była szlachta funkcjonująca w kręgu swojego wiejsko-sąsiedzkiego środowiska.
• Głosiła wolność jednostki szlacheckiej – aż do skrajnego liberum veto; kult tradycji, włącznie
z własnym tradycyjnym strojem – kontuszem.
• Wyznawała religię katolicką – bywało, że popadając w dewocję lub nietolerancję. I to właśnie stało się przyczyną tego, iż ludzie oświecenia – kulturę sarmacką określili jako etap zacofania, dewocji i ciemnoty. Oczywiście etykietka tego typu wydaje się dziś jednostronna.
Skąd wzięła się nazwa i cały mit sarmacki?
Oto – według Miechowity i Bielskiego, historyków XVI-wiecznych – polska szlachta wywodzić
się miała od starożytnych Sarmatów – dzielnych wojowników spokrewnionych ze Scytami, którzy przybyli nad brzeg Wisły, tu się osiedlili i dali początek rycerstwu polskiemu. Rodowód tego
typu przypadł szlachcie do gustu, stał się źródłem całej formacji kulturowej – od poczucia narodowej potęgi aż po strój na styl wschodni. Sarmatyzm był silną ideologią, oddziaływał nawet na
epoki późniejsze, a w literaturze baroku reprezentują ten nurt Jan Chryzostom Pasek (Pamiętniki)
i Wacław Potocki (poezja).
Sarmatyzmem określa się więc całość elementów tworzących kulturę szlachty ziemiańskiej w Polsce przedrozbiorowej. Jest to formacja kulturowa, specyficzna, charakterystyczna dla Rzeczypospolitej. Nie ma w tym nic dziwnego – w Europie XVII wieku zaistniało zjawisko powstawania odrębnych kultur w państwach – przykładem klasycyzm we Francji.
W Polsce właśnie sarmatyzm, czyli – poczucie odrębności i tożsamości wewnątrz warstwy szlacheckiej, strój stylizowany na wschodnich Sarmatów (kontusz, pas itp.), obyczaje hołdujące tradycji, religijność, poczucie dumy narodowej, niechęć do zmian i obcych wpływów, poczucie odpowiedzialności za losy ojczyzny, udział w jej obronie. Wady Sarmatów (pychę, sobiepaństwo, prywatę) skrytykowali poeci baroku i oświecenia. Zalety (patriotyzm, umiłowanie tradycji, wartości
religijnych) docenili późniejsi pisarze: Mickiewicz, Sienkiewicz, Dąbrowska.
Datownik:
1581 – zmarł Mikołaj Sęp-Szarzyński – najpóźniej do tego czasu więc musiały powstać jego
poezje
1597 – wydanie Kazań sejmowych Piotra Skargi
1599 – druk Biblii w tłumaczeniu
Jakuba Wujka
1601 – ukazują się Rytmy abo
wiersze polskie – zbiór poezji
Mikołaja Sępa Szarzyńskiego
1606 – ukazuje się Światowa rozkosz – zbiór poezji Hieronima
Morsztyna
1614 – ukazują się Sielanki Szymona Szymonowica
1616 – ogłoszenie polskiej wersji kościelnego Indeksu ksiąg zakazanych
1617 – ukazuje się Gofred, abo
Jeruzalem wyzwolona Torquata
Tassa w przekładzie Piotra Kochanowskiego
1637 – Władysław IV otwiera
stały teatr
1647 – powstaje Kanikuła albo
psia gwiazda – zbiór poezji Jana
Andrzeja Morsztyna
1654 – ukazują się Roksolanki, to
jest ruskie panny Szymona Zimorowica
1661 – ukazuje się Lutnia – zbiór
poezji Jana Andrzeja Morsztyna
1661 – początek ukazywania się
pierwszego polskiego czasopisma Merkuriusza Polskiego
1691-1695 – powstają Pamiętniki
Jana Chryzostoma Paska.
27
Pytania i odpowiedzi
Sarmatyzmem
Krytyka sarmatyzmu
określa się więc całość elementów tworzących kulturę szlachty ziemiańskiej w Polsce przedrozbiorowej. Jest to formacja kulturowa, specyficzna, charakterystyczna dla Rzeczypospolitej. Nie
ma w tym nic dziwnego – w Europie XVII wieku zaistniało zjawisko powstawania odrębnych kultur w państwach – przykładem
klasycyzm we Francji.
Twórcy oświeceniowi odnosili się do Sarmatów z rezerwą, a najczęsciej ostro ich krytykowali.
W Polsce właśnie sarmatyzm,
czyli – poczucie odrębności i tożsamości wewnątrz warstwy szlacheckiej, strój stylizowany na
wschodnich Sarmatów (kontusz,
pas itp.), obyczaje hołdujące tradycji, religijność, poczucie dumy
narodowej, niechęć do zmian i obcych wpływów, poczucie odpowiedzialności za losy ojczyzny,
udział w jej obronie.
Wady Sarmatów (pychę, sobiepaństwo, prywatę) skrytykowali
poeci baroku i oświecenia. Zalety
(patriotyzm, umiłowanie tradycji,
wartości religijnych) docenili późniejsi pisarze: Mickiewicz, Sienkiewicz, Dąbrowska.
• Ignacy Krasicki w pierwszej części Mikołaja Doświadczyńskiego przypadków prezentuje tytułowego bohatera jako typowego młodego Sarmatę. Młody chłopak nie ma zapału do nauki – nie
mogą sobie z nim dać rady ani nauczyciele, ani guwernerzy. Jego stylu życia nie można nazwać
ascetycznym – próżny i głupawy Mikołaj zaciąga mnóstwo długów i ucieka przed wierzycielami.
W ostatniej części powieści zaprezentowany jest z kolei jako Sarmata oświecony – mądry, doświadczony, stateczny, zainteresowany polityką i reformami we własnym majątku.
• Julian Ursyn Niemcewicz ośmiesza typowych Sarmatów, ksenofobów i zatwardziałych konserwatystów w Powrocie posła. Starosta Gadulski i jego żona są chciwi, interesowni, niezainteresowani reformami ani życiem politycznym kraju.
Ideał szlachcica Sarmaty
Najlepszym przykładem jest pan Onufry Zagłoba z Trylogii Henryka Sienkiewicza. Można przywołać także Rejenta i Cześnika z Zemsty Fredry, Sędziego czy Jacka Soplicę z Pana Tadeusza Mickiewicza. Konkretny przykład z epoki baroku to sam Jan Chryzostom Pasek – autor i bohater Pamiętników. Sarmata kojarzy się z postawnym szlachcicem, dumnym, walecznym, lecz kłótliwym,
skłonnym do bójek i do napitku, kultywującym tradycje, przekonanym o świetności polskiego ustroju złotej szlacheckiej wolności. Wzór Sarmaty wrysowany jest w Pamiętnikach Paska. Oczywiście,
należy podejrzewać autora o idealizowanie pewnych faktów. Na kartach Pamiętników czytamy bowiem o prawym szlachcicu, walecznym w części o wojnach, a dobrym gospodarzu w części o życiu ziemiańskim. Sarmata jawi się jako dzielny żołnierz, patriota, obrońca przywilejów szlacheckich i wiary katolickiej, wobec którego nawet król odczuwa szacunek. Tę idealną i świetlaną wizję przyćmiewa fakt, iż jest to również szlachcic chciwy łupów, dbały o własne wygody, fanatyk
w kwestiach wolności szlacheckiej – negujący i krytykujący obce zwyczaje. Sam Pasek zresztą,
co wiadomo z biografii, był awanturnikiem i prowadził wieczne procesy z sąsiadami, a dwukrotnie skazany został na banicję.
14. Czy potrafisz odróżnić wiersz barokowy
od klasycystycznego? Jakie różnice możesz wymienić?
W baroku – przerost formy nad treścią
Sztuka poetycka musi opierać się na poszukiwaniu nowych, kunsztownych, zaskakujących form wyrażenia treści, czyli na możliwie zaskakujących czytelnika chwytach. Mistrzem dla naszych poetów
barokowych był włoski artysta włoski Marino. Manierę marinistyczną najlepiej opanował u nas Jan
Andrzej Morsztyn. Stosowali ją też Daniel Naborowski, a nawet Wacław Potocki.
Nicolas Poussin, Natchnienie poety
Najbardziej
zaskakujące utwory
Zdecydowanie Jana Andrzeja
Morsztyna:
• Na krzyżyk na piersiach jednej
panny (podmiot liryczny chciałby być… krucyfiksem),
• Do trupa (zakochany jest w gorszej sytuacji niż nieboszczyk),
• Środki artystyczne
Nagromadzenie środków stylistycznych w celu zwiększenia efektowności utworu:
• apostrofy, wyliczenia i liczne epitety,
• powtórzenia: anafory (powtórzenia tego samego zwrotu na początku kolejnych wersów) lub epifory (powtórzenia tego samego zwrotu na początku kolejnych wersów),
• hiperbole (wyolbrzymienia, przesadnie),
• kontrasty (jaskrawe przeciwstawienia, antynomie: biel – czerń, miłość – śmierć),
• oksymorony (paradoksalne zestawienia dwóch sprzecznych wyrazów),
• gradacja (stopniowanie),
• antytezy (przeciwstawnie).
• System stroficzny – wiersz stroficzny lub stychiczny, ale wersy rozłożone symetrycznie, efektownie – wcięcia akapitów, symetryczny układ rymów.
• System wersyfikacyjny – tak jak w poprzedniej epoce: wiersz sylabiczny lub sylabotoniczny.
Funkcję sylabotwórczą pełnią często epitety. Występują zaskakujące przerzutnie.
• Składnia – dla uzyskania podniosłego, uroczystego tonu stosowana jest inwersja, czyli szyk przestawny (poprzestawiana kolejność wyrazów).
• Do motyla (porównanie mężczyzny adorującego kobietę do ćmy
igrającej z płomieniami świecy),
• Tytuły – rozwlekłe, ozdobne, opisowe, peryfrastyczne.
• Nagrobek Perlisi (psi tren).
• Tematy – najczęściej: miłość, śmierć, kobieta, przemijanie.
28
ergo sum
matura 2016
W oświeceniu (klasycyzmie) – metoda umiaru
Twórcy klasycyzmu nawiązują do antyku i starożytnych ideałów. W literaturze i sztuce uznają normy wyznaczone przez Arystotelesa w Poetyce. Obowiązują jedność stylu (decorum), ład, harmonia, jasność, prostota, kunszt języka. Poezja musi służyć przekazaniu jakiejś idei – ma cel dydaktyczny (użytkowy). Zawiera przydatne pouczenia, morały, pointy. Pojawiają się nawiązania do antyku (terminy, miejsca, imiona bogów).
• Środki artystyczne
Powrót do norm przyjętych w renesansie. Cenny jest umiar w stosowaniu zabiegów poetyckich.
Najważniejsze, by wszystko było jasne i zrozumiałe:
• epitety – stosowane w granicach rozsądku,
• porównania – w zależności od stylu proste lub skomplikowane (np. porównania homeryckie),
• apostrofy (modne są ody),
• alegorie (w bajkach).
• System stroficzny – wiersz stroficzny lub stychiczny. Na uwagę zasługuje Monachomachia – pisana oktawą, czyli strofą ośmiowersową o stałym układzie rymów: abababcc.
• System wersyfikacyjny – wiersz sylabiczny lub sylabotoniczny. Przerzutnie, średniówki, regularne rymy.
• Składnia – różne style składniowe – czasem wypowiedzenia bardzo krótkie, zwięzłe, a czasem
rozbudowane.
• Tytuły – konkretne, krótkie, zwięzłe.
• Tematy – tematy polityczne (sprawy kraju), obyczajowe, moralne i filozoficzne.
15. Czym było pamiętnikarstwo barokowe?
Pamiętnikarstwo to typ domorosłej literatury, bardzo popularny w siedemnastowiecznej Polsce. Pamiętniki Jana Chryzostoma Paska są tego najlepszym dowodem, a i najwybitniejszym zabytkiem
tego rodzaju piśmiennictwa. Nie tylko Pasek pisał pamiętniki – stały się one modą baroku, szlachta prowadziła księgi domostw, notowano wydarzenia zarówno prowincjonalne, jak i istotne dla całego kraju. Pamiętniki stały się źródłem wiedzy o obyczajowości szlachty polskiej, źródłem historycznym, a także informacją o ówczesnym języku.
Kontrast zasadą kompozycji
w twórczości baroku
Jedną z cech wyznaczających
specyfikę baroku jest zasada kontrastu. Ma ona dwa istotne źródła: religijne i filozoficzne (Pascal
i Kartezjusz). Obydwa można nieco schematycznie sprowadzić do
akcentowania, jako opozycyjnych,
wartości świata materialnego i duchowego.
Ich przeciwstawienie doprowadza
do ukształtowania dwóch modeli twórczości: poezji światowych
rozkoszy i poezji osnutej wokół zawołania biblijnego Koheleta „marność nad marnościami”.
• Przykład poezji światowych rozkoszy stanowią utwory Jana Andrzeja Morsztyna – np. Cuda miłości, Do Panny (koniecznie
wspomnij tu o takich środkach
poetyckich, jak antyteza, paradoks, oksymoron, pamiętaj też
o ważnej roli tzw. konceptu!).
Chcesz błysnąć?
Powołaj się na dwa utwory pod
znamiennym tytułem: Światową
rozkosz Hieronima Morsztyna
oraz Wacława Potockiego Rozkosz światową – już same ich
tytuły wskazują na popularność
tego motywu.
• O marności świata traktują
wiersze Daniela Naborowskiego – np. Marność, Krótkość żywota.
16. Omów sylwetkę twórczą Jana Chryzostoma Paska
i zalety artystyczne „Pamiętników”.
Najpopularniejszym dziełem, w którym Sarmata przedstawia samego siebie, są Pamiętniki Jana
Chryzostoma Paska. Autor to znakomity gawędziarz, niestroniący od latynizmów i emocjonalizmów, piszący żywym, barwnym językiem. Można go uznać za typowego Sarmatę – jego życiorys jest wręcz modelowy: burzliwa i awanturnicza młodość, niewielkie umiłowanie ksiąg, wielkie
za to lenistwo, ekstrawagancja i buta szlachecka. Brał udział w walkach, które przedstawia raczej
jako okazję do nawiązania nowych znajomości, podtrzymania starych, picia i wesołej zabawy. Jest
bezkrytyczny wobec siebie – bez zażenowania wspomina o swoim zachowaniu w obozie wojskowym czy podczas przedstawienia teatralnego (on i jego towarzysze pobili nieumiejętnych ich zdaniem aktorów). Następny etap w jego życiu to małżeństwo z rozsądku i życie ziemianina.
Ilustracja do Pamiętników Paska
Autor Pamiętników wydaje się sympatyczny i zabawny, uosabia jednak najpaskudniejsze wady
szlachty: pychę, ograniczenie umysłowe, bezrefleksyjność, pieniactwo, pijaństwo i brak świadomości politycznej.
Pamiętniki obejmują ponad 30 lat życia autora (1656-1688).
• Pierwszą część można nazwać „wojenną”, bo oddaje lata, gdy Pasek służył pod komendą Czarnieckiego. Część ta opisuje wiele przygód z życia wojskowego, np. walki ze Szwedami w Polsce
i Danii. Datki i łupy ściągane od ludności nie świadczą o skromności wojsk, a liczne przykłady
męstwa i sławy Paska budzą podejrzenia.
• Druga część Pamiętników dotyczy życia na wsi, wzorca ziemiańskiego gospodarza (przypomina tu
Reja Żywot człowieka poczciwego). Z tym, że poczciwość pana Olszówki jest dyskusyjna – ujawniają się tu spory sąsiedzkie, pycha, zrywania sejmów itp.
Pamiętniki są dokumentem mentalności siedemnastowiecznego szlachcica Sarmaty, prezentują obyczajowość w wojsku i na wsi. Są także źródłem historycznym, wspominają o takich wydarzeniach historycznych, jak: walka ze Szwedami, wojny z Moskwą, walki z Tatarami, a nawet odsiecz Wiednia.
29
Pytania i odpowiedzi
Sceny z wojennej tułaczki:
Scena z Pamiętników
Jana Chryzostoma Paska
Wśród artystycznych zalet Pamiętników można wymienić:
• barwny, potoczny, czasem dosadny styl epizodów fabularnych,
• wyraźny talent gawędziarski
autora,
• sprawne, żywe opisy batalistyczne,
• typ narracji zbliżony do powieściowego,
• liczne oracje, humor i ironię.
• Obrazy z Danii, gdzie wojował Pasek pod komendą Czarnieckiego. Dowiadujemy się z nich wielu ciekawostek, a także informacji o mentalności samego Paska. Oto nasz Sarmata gorszył się,
iż mieszkańcy Danii spali nago. W Polsce „tego i żona przy mężu nie uczyni” – tłumaczyli nasi
z pogardą. Również kuchnia tamtejsza nie smakowała Paskowi: zwłaszcza kaszankę odrzucał,
był natomiast wielbicielem ryb i zachwycał się mnogością ich gatunków. Przyznaje się też Pasek do romansu z pewną piękną Dunką, która zakochała się w nim bez pamięci (bądźmy ostrożni, Pasek lubi koloryzować). Pozostawił ją jednak w dalekiej Danii i rychło po powrocie – ożenił się z polską szlachcianką.
• Pożegnanie z ukochanym dereszem. Od tego epizodu zaczynają się Pamiętniki, i przyznać trzeba, że w tej akurat scenie Pasek wzbudza sympatię. Koń jego padł w bitwie – i widać, że wierne
zwierzę było bliskie Paskowemu sercu. Na nim pożegnał dom rodzinny, na nim ruszał na wojnę – coś więcej niż przywiązanie i przyjaźń wynika z lirycznego pożegnania.
Sceny z życia ziemiańskiego:
• Ożenek. Historia całkiem zwykła: żołnierz zmęczony wojną zapragnął ustatkować się i ożenić. Swatano mu dwie panny: Radoszowską i Śladkowską. Ta druga bardziej przypadła Paskowi do gustu:
„bo tam o jej wiosce powiadali, że nie tylko pszenica, cybula w polu na każdym zagonie, gdzie je
wsiejesz, urodzi się”. Panna zresztą podobno była „zła jak jaszczurka, i bez mała nie podpija” (!). Czy
to, czy też może jednak porywy serca spowodowały, że Jan Chryzostom Pasek wybrał trzecią damę
– Annę Łącką z Olszówki i zaczął gospodarować w jej Olszówce. Miał też nadzieję na potomstwo:
ale nic z tego nie wyszło. Pasek święcie wierzył, że to przez klątwę złych ludzi (najpewniej zazdrosne
panny – krewniaczki). Pisze tak: „Bo uczyniono jej (taka była fama), żeby więcej nie miała potomstwa; znajdowaliśmy w łóżku różne rzeczy i ja sam znalazłem spróchniałych sztuk kilka z trumny”.
17. Jakie morały i pouczenia zawarł Wacław Potocki
w swojej twórczości?
Uwaga!
Do utworów patriotycznych
Wacława Potockiego można także
zaliczyć epos pt. Transakcja wojny chocimskiej, gdyż z opisu przebiegu bitwy pod Chocimiem wynikają dwa główne uczucia autora – miłość do Boga i miłość do
Polski.
Zamożny ziemianin z okolic Biecza pozostawił bogaty dorobek literacki zaliczany do nurtu literatury
sarmackiej. Twórczość Potockiego zyskała miano obywatelskiego sumienia narodu, choć poeta z powodzeniem stosował barokową metodę twórczą. Dążył do oryginalności formy, przerabiał na poezję
wojskowe relacje, romanse zagraniczne, teksty łacińskie itp. Tytuł zbioru Moralia albo rzeczy do obyczajów, nauk i przestróg... ukazuje, że był to twórca przejęty poczuciem odpowiedzialności pisarskiej.
Morały i pouczenia, które głosił, można pogrupować następująco:
• Postulaty patriotyczne (utwory):
– Nierządem Polska stoi – wymierzony przeciw bałaganowi prawnemu, uciskowi biedniejszej
szlachty i niesprawiedliwości.
Utwory Potockiego:
• Zbiory wierszy:
Moralia i Ogród fraszek
• Epos:
Transakcja wojny chocimskiej
– Pospolite ruszenie – utwór jest scenką satyryczną, która przedstawia, jak to szlachta zrywa się
do walki z nieprzyjacielem. Obóz wojskowy pogrążony we śnie – „ichmościów do wałów” dobudzić się nie można. „Kto widział ludzi budzić w pierwospy!” Krytyce poddaje tu poeta poczucie szlacheckiej wolności – nie podlega bowiem wolny szlachcic nawet wojskowym rozkazom.
• Romanse:
Wirginia, Judyta
– Zbytki polskie – Potocki ubolewa nad wadami kleru i szlachty polskiej myślącej o bogactwach
i wygodach, o klejnotach i strojach, zabawach i rozrywkach, podczas gdy ojczyzna potrzebuje
obrony i pieniędzy na wojsko. Słynny jest początek utworu:
O czymże Polska myśli i we dnie, i w nocy?
Żeby sześć zaprzęgano koni do karocy…
Tematy podejmowane
przez Potockiego:
• Pouczenia w kwestiach społecznych (utwory):
Czuj! Stary pies szczeka, Natura wszystkim jednaka. Nierządem Polska stoi – można przywołać te
utwory na dowód, że Potocki podejmuje również temat społeczny.
• człowiek i jego stosunek do
świata,
• cierpienie ojca (po śmierci syna
Stefana),
• tematyka religijna,
• postulaty tolerancji wyznaniowej,
• sprawy społeczne,
• postulaty patriotyczne.
30
• Pouczenia o tolerancji wyznaniowej:
Potocki wyznawał naukę arian, lecz pod wpływem prześladowań przeszedł na katolicyzm. Znalazło to odzwierciedlenie w wierszu Kto mocniejszy, ten lepszy. Potępia tu nietolerancję i podział na
wiarę dobrą lub złą, protestuje przeciwko szykanom, np. zabieraniu majątków innowiercom. Słynny jest także zbiór fraszek pt. Ogród, ale nie plewiony…, w którym zawarł poeta wiele krytyki pod
adresem swoich współczesnych.
ergo sum
matura 2016
Kilka słów o Wacławie Potockim
Najważniejszy poeta sarmacki był arianinem. Wpłynęło to na bieg jego życia, bowiem w wieku siedemnastym tolerancja wyznaniowa w Polsce mocno się skurczyła, a arian wygnano z kraju. Potocki
nie wyjechał – pod naciskiem zmienił wyznanie, lecz prawdopodobnie pozostał wierny swojej religii, podobnie jak jego żona Katarzyna Morszytynówna, wierna arianka (która nigdy nie przeszła
na katolicyzm). W domu Potockich spotykali się ludzie o podobnych poglądach – a przez to z kolei Wacław Potocki miał kłopoty. Dlatego zapewne poświęcił część swojej poezji zagadnieniom tolerancji. Podobnie jak Kochanowski, i Potocki przeżył tragedię burzącą jego harmonijną wizję życia i współistnienia z naturą. W drodze powrotnej spod Chocimia zmarł bowiem syn poety – Stefan. Potocki poświęcił mu Pieśni albo Treny (wkrótce zmarła mu córka Zofia). Sam Potocki brał
udział w wyprawach wojennych, walczył między innymi przeciw Szwedom. W wojnie przeciw Turkom zginął też drugi syn poety – Jerzy. Można więc powiedzieć, że wszystko, co najważniejsze,
oddał Potocki ojczyźnie. Wiele również pisał o niej – wiersze, które stworzył, to niemal poetycka publicystyka: wyśmiewa wady, woła o reformy, postuluje postawy patriotyczne. Zmarł w roku
1686 jako siedemdziesięciopięcioletni człowiek, osamotniony, przeżył bowiem i żonę, i córkę.
Ułomności Rzeczypospolitej
według Potockiego:
• nierówność władzy – przewaga
magnaterii nad szlachtą,
• nietolerancja wyznaniowa,
• rozrzutność, lenistwo, egoizm,
ciemnota szlachty,
• złe używanie złotej wolności,
• odchodzenie szlachty od idei
obrony kraju.
18. Przedstwaw innych poetów barokowych
Stanisław Herakliusz Lubomirski
Lubomirski
Poeta magnat sławi „światową rozkosz”, dlatego można usytuować go w tym nurcie. To jego ojciec
Jerzy wywołał słynny rokosz w 1665 roku – a i syn zajął się później polityką, został marszałkiem
sejmu, a wkrótce występował przeciw królowi Sobieskiemu. Otóż ten magnat w swoich licznych
podróżach po Europie, dworach królewskich i miastach perłach kultury – nie tylko wnikał w arkana dyplomacji. Chłonął również wiedzę o sztuce tworzenia, bowiem sam pisał – poezję, komedie,
traktat o rządzeniu, wreszcie: tom wierszy pt. Sen (autorstwo nie jest pewne).
• zgadza się z kruchością istnienia i dlatego postuluje korzystanie z uciech świata doczesnego,
• szansę człowieka na spokój
i wewnętrzną harmonię widzi
w ufności Bogu,
• opisuje też zmysłową miłość.
Hieronim Morsztyn
Starszy od Jana Andrzeja, bardzo popularny wśród szlachty polskiej, jest autorem poematu Światowa rozkosz. I do nurtu – tzw. światowych rozkoszy przypisuje się tego poetę. Morsztyn głosi konieczność korzystania z dóbr tego świata, daje człowiekowi możliwość wyboru. Uważa, że jeśli
Bóg stworzył „świeckie delicyje”, należy zażywać ich póki czas. Nie zapomina o śmierci i przemijaniu. Cały poemat poświęcony urokom życia kończy właśnie w ten sposób – dramatycznym
przypomnieniem i „wszystko to marność nad marnościami”. Tę prawdę, z miłością do Boga i radością z rzeczy doczesnych, które przecież Bóg stworzył – próbuje pogodzić Hieronim Morsztyn.
Samuel Twardowski
Jezuita, epik, piewca miłości. Najsłynniejszy jego utwór nosi tytuł Dafnis w drzewo bobkowe przemienieła się... Dla naszych uszu brzmi to nieco zabawnie, niemniej utwór przywołuje starą, mitologiczną historię o Dafne i Apollinie. Przemieniła ją w drzewo bobkowe (czyli laurowe) Artemida,
by ratować dziewczynę od miłości pyszałkowatego boga.
Drugie znane dzieło to Nadobna Paskwalina... Ani przymiotnik nadobna, ani imię nie są dziś w użyciu. Paskwalina kocha bez wzajemności. Pokona swą miłość, zniszczy łuk i strzały Amora, skryje się
w klasztorze – w zgodzie z ówczesnym pojmowaniem pokuty i pokonania żądz. Dziś nie są to już
poczytne lektury, wciąż jednak stanowią przedmiot nawiązań czy odwołań. Dowodem wiersz współczesnego poety Jarosława Marka Rymkiewicza pt. Daphnis w drzewo bobkowe przemienieła się.
Zbigniew Morsztyn
Najmłodszy z Morsztynów pisał o wojnie. Nic dziwnego: wojował pod Radziwiłłami, brał udział
w wojnach kozackich, szwedzkich, moskiewskich. Wiadomo, że walczył przeciw Szwedom podczas potopu, wiadomo też, że potem powrócił do Radziwiłłów (jak pamiętamy choćby z Trylogii, Radziwiłłowie złożyli przysięgę szwedzkiemu królowi. Po edykcie przeciw arianom Zbigniew
Morsztyn opuścił kraj (był arianinem i nie chciał zmienić wyznania), i osiadł w Prusach Książęcych. Swój tom poezji nazwał Muza domowa.
Wespazjan Kochowski
Znów poeta, żołnierz, Sarmata. Piewca obrony ojczyzny, tęsknoty za ziemiańskim życiem, pełnym
spokoju i harmonii. Walczył pod Beresteczkiem, brał udział w wojnach moskiewskich i szwedzkich – i marzył o cichym dworku, w którym wieść można poczciwy żywot, jako prawili renesansowi wieszczowie. Po dziesięciu latach wojaczki ożenił się i osiadł na wsi. Zbiór jego wierszy nosi
Zbigniew Morsztyn pisał
• o życiu wojskowym (wiersze
żołnierskie),
• o losie człowieka rzuconego
w wir wojny,
• erotyki,
• utwory religijne (Emblemata),
• o przemianach ciągłych świata
i duszy ludzkiej,
• o moralnych rozterkach, które
niesie wojna.
Trzech Morsztynów!
• Jan Andrzej Morsztyn – to
dworski poeta miłości, dyplomata i polityk, autor sonetu Do
trupa. Gdy miał dwa lata – zmarł
Hieronim.
• Hieronim Morsztyn – twórca
„poezji światowych rozkoszy”,
bardzo popularny w sarmackim kręgu, bo godzi radość życia
z metafizyczną filozofią istnienia.
Najstarszy z Morsztynów. Autor
poematu Światowa rozkosz.
• Zbigniew Morsztyn – arianin,
poeta podejmujący temat wojny, a także przemian duszy. Autor zbioru wierszy pt. Emblemata. Urodził się cztery lata po
śmierci Hieronima.
Wszyscy Morsztynowie są spokrewnieni.
31
Pytania i odpowiedzi
tytuł Niepróżnujące próżnowanie... (zaiste barokowy paradoks), a bardzo znana była także Psalmodia polska – zbiór psalmów komponowanych na wzór biblijnych. Próbuje połączyć w niej dwa
wielkie tematy – filozoficzne rozterki na temat jednostki ludzkiej ze szlachecką historiozofią na temat rodowodu i misji swojego stanu. Wespazjan Kochowski jest jednym z tych poetów w naszej literaturze, którzy głosili ideę narodu wybranego powołanego przez Boga do wyższych celów – np.
do roli przedmurza chrześcijaństwa w Europie. Tę myśl podejmą i rozwiną romantycy.
Józef Baka
Wespazjan Kochowski
Poeta późnego baroku. Był księdzem, jezuitą, a główny temat jego poezji to śmierć. Nawet tytuł
tomu jego wierszy brzmi: Uwagi o śmierci niechybnej. Przez długie lata nie doceniano wartości jego
poezji. Zarzucano mu nawet grafomaństwo, barokowe zepsucie stylu i tym podobne wady. Tymczasem badacze współcześni dostrzegli w dynamicznych strofach Baki co innego: groteskę, śmiałe obrazowanie, poetyckie ujęcie starego i skądinąd znanego motywu tańca śmierci. Chwilami jego
strofy przypominają wiersze – wyliczanki albo ludowe przysłowia.
19. Jak poeci barokowi definiowali człowieka
i jego sytuację we wszechświecie?
Generalnie nie przypisywali człowiekowi zbyt wielkiej potęgi, tej, którą znamy z renesansowego
humanizmu. Przeciwnie człowiek – kruszyna, słaby, rozdwojony w sobie, przemijający. To, co ukocha na tej ziemi – musi porzucić. To, do czego przykłada wagę: uroda, dobrobyt, sława – to wszystko marności. Prawdziwe wartości są gdzieś tam, po śmierci, w pobliżu Boga… Smutne? Czasem
dramatyczne, pełne rozpaczy, czasem spokojne, niosące ufność w Bogu, kiedy indziej prawie radosne w używaniu choćby tej chwili życia. Barok nie odchodzi od humanizmu, raczej prezentuje
jego inny typ. Osią staje się teraz dramatyczny los jednostki ludzkiej postawionej wobec wyboru,
mającej możliwość wybrania Boga. Ziemskie wartości ulegają raczej degradacji.
Oto kilka poetyckich definicji:
Warto zobaczyć
Najstarszy polski zabytek danse
macabre. Z kościotrupami tańczą
kobiety – reprezentantki wszystkich stanów, równe przed majestatem śmierci. Oprócz wymowy filozoficznej, obraz ma także
przesłanie społeczne, możemy też
obejrzeć stroje epoki (czasy Michała Korybuta Wiśniowieckiego)
i wiejską kapelę.
Taniec śmierci z kościoła Bernardynów w Krakowie
• Mikołaj Sęp-Szarzyński – wizja wewnętrznego rozdarcia
Miłość jest własny bieg życia naszego,
ale z żywiołów utworzone ciało
to chwaląc, co zna początku równego –
zawodzi duszę, której wszystko mało (z Sonetu V)
Zwróćmy uwagę na walkę, przeciwstawienie duszy i ciała.
• Daniel Naborowski (okręt na morzu)
Świat – morze, człowiek – okręt od burzy niesiony,
przygody – skryte skały, szczęście – wiatr szalony (…)
Zwróćmy uwagę na metaforykę – morze, wiatr, skały, okręt rzucony na pastwę losu.
• Hieronim Morsztyn (cień renesansowej dumy)
Świat (…)
Piękny jest. Ten dla człeka Bóg w swej wszechmocności stworzyć raczył. I temuż potrzebne żywioły i wszystkie rąk swych dzieła z niebieskimi koły ofiarował. Człowiek, pan stworzenia wszelkiego, jakoż go chwalić nie ma? (Światowa rozkosz)
Przypomnijcie sobie wizję Jana Kochanowskiego z Psalmu VIII z Biblii. Czy nie powraca tu tęsknota za postrzeganiem człowieka dumnego jako następcy Stwórcy na ziemi?
• Wacław Potocki (drastyczny portret ciała)
Co jest głowa? Gęstego garniec błota.
Co nos? Odchód plugastwa, że mówić sromota.
Oczy? Bańki łez, które rzewnym płaczem cedzą (…)
Cóż uszy? Dziury na wiatr. Gęba do wychodu.
Brzuch? Beczka pełna gnoju i zgniłego smrodu
Z czegóż się tedy, z czego pysznisz, głupi, pysznisz człecze? (Człowiek)
Zauważmy epatowanie brzydotą: słabość, rozkład ciała, znikomość wartości ziemskiego istnienia
przedstawia tu Potocki. I znów poeci XX wieku – zwani turpistami – sięgną po podobne środki
wyrazu, aby objawić całą prawdę o człowieku.
32
ergo sum
matura 2016
20. Omów temat i okoliczności powstania „Transakcji
wojny chocimskiej”.
Transakcja wojny chocimskiej opiewa przebieg i przygotowania do bitwy pod Chocimiem w 1621
roku. Wacław Potocki wykorzystał do napisania utworu relację uczestnika bitwy, Jakuba Sobieskiego, który spisywał dziennik wojenny. Można zaryzykować twierdzenie, że utwór jest rymowaną przeróbką ­pamiętnika na epos). I oto barokowy epos Potockiego jest dziś już nieco przestarzały, traktujemy go jako zabytek literatury siedemnastowiecznej, nie jako rzecz do czytania. Charakteryzuje go bowiem niezwykła, przeładowana inwersjami składnia, ogromna liczba zaimków, monotonia (jest to utwór bez fikcji literackiej, poeta lekceważy fabułę).
Na Transakcję... składają się prawda historyczna plus dygresja w dwóch warstwach: jako epizody bitewne i obyczajowe oraz wtrącenia satyryczne i moralizujące.
Zwrócić uwagę może mowa Chodkiewicza – we fragmencie opisującym naradę wojenną. Jest to
mowa, która spełnia wymogi oratorskie, odwołuje się do uczuć, honoru i dumy żołnierzy, przypomina także mit Sarmatów, nawołuje do walki, przedstawiając groźbę zwycięstwa Turków. Z kolei
część szósta to scena batalistyczna w nader drastycznym wydaniu. Obserwując opis bitwy, znajdujemy „ciepłe wątroby”, „krew się zsiadła na ziemi galaretą trzęsie”, „dymiące kiszki, dziury, rany”
– zgiełk broni, a w tym wszystkim heroiczny obraz walczącego Chodkiewicza.
21. Udowodnij, że „Transakcja wojny chocimskiej”
Wacława Potockiego jest eposem.
Utwór Wacława Potockiego spełnia warunki gatunku, jakim jest epos.
• Po pierwsze rozpoczyna się inwokacją – zwrotem do Boga o opiekę i pomoc w pisaniu.
• Dalej – utrzymuje relację w podniosłym tonie, godnym epopei.
• Opisuje przełomowe, ważne historycznie wydarzenie – wojnę chocimską.
• Prezentuje szczegółowo opisane (realizm szczegółu) sceny batalistyczne.
•Mowa Chodkiewicza jest bogatą oracją.
• Wreszcie – sam opis wodza przypomina portret herosa, silnego, nawołującego do walki, zwyciężającego.
Zauważ:
W Transakcję... wpisany jest mit
idealnego sarmatyzmu oraz wzoru Sarmaty.
• Przecież Potocki odwołuje się
do świetnej przeszłości „orłów”,
stara się wzbudzić we współczesnych sobie tęsknotę za
dawną doskonałoś­cią szlachty.
• Wzorem Sarmaty – patrioty ma
być sam Chodkiewicz.
• To w jego usta wkłada autor pochwałę cnót sarmackich.
Znajdziemy je, śledząc uważnie
„Mowę Chodkiewicza”:
Tedy do tak nikczemnej, marnej szewskiej
smoły
Sarmatów będę równał? Naród, który z szkoły
Marsowej pierwsze przodki, stare dziady liczy,
Który wprzód w szabli niźli w zagonach dziedziczy,
Którym Chrobry Bolesław, gdy Rusina zeprze
Żelazne postawił na Dnieprze…
22. Jak zarysowała się w baroku literatura plebejska?
Nazwą literatury plebejskiej określamy nurt literatury mieszczańskiej, jeszcze inaczej sowizdrzalskiej. Jej twórcami byli mieszczanie, żacy czy ubodzy nauczyciele wędrujący za zarobkiem. Dlatego dużą część tej literatury stanowią utwory anonimowe, tym bardziej że bunt i krytyka w nich zawarte mogły ściągnąć na autora kary. Wśród znanych twórców literatury plebejskiej znajduje się Jan
z Kijan, Walenty Roździeński – ten twórca opisywał pracę górników i robotników w kuźniach śląskich. Literatura plebejska wytworzyła własny, specyficzny typ bohatera – sowizdrzała. To postać
„ukuta” jeszcze w XV wieku – błazen i wesołek, który pod maską szpetnego prostaka ukrywa wielką
życiową mądrość. Jest to prześmiewca – osobowość niepokorna, pełna buntu i przekory wobec hierarchii i układów świata. Sowizdrzał jest brzydki i zaczepny, krytykuje rzeczywistość, którą ogląda.
Uwaga!
Pod wieloma względami Transakcja... odbiega od reguł eposu.
Na przykład rezygnuje Potocki
z fikcji na rzecz prawdy historycznej, dodaje obszerne partie moralizujące, włącza wykład dotyczący
historii Polski.
23. Czym jest barokowa sztuka epistolarna?
Epistolografia, czyli sztuka pisania listów. w XVII wieku pisanie pamiętników było modne. W większości te domorosłe dzieła nie są zbyt wartościowe literacko. Pisano diariusze, zapisy gawędziarskie,
raptularze, czyli kroniki rodzinne. Odnotowywano wypadki wielkie i małe w rozmaitych dworkach
szlacheckich – urodziny dzieci, śmierć, plony, zaloty, zaręczyny. czasem rodowód. Oprócz tego zarejestrowano wszelkie wydarzenia – śmierć króla, nową wojnę.
Do historii przeszły listy króla Jana III do ukochanej Marysieńki – są dla potomnych dziełem literackim i dokumentem historycznym. Wartości:
• Listy króla są wyśmienitym przykładem sztuki pisania listów (epistolografii) modnej w baroku.
• Są obrazem uczucia, a zatem oryginalną pozycją literatury, którą można przywołać, opracowując temat: „topos miłoś­ci”.
• Kilka określeń adresatki wskazuje nie tylko na wielkie uczucie króla, lecz także na barokową metodę poszukiwania jak najefektowniejszych sformułowań. Marysieńka jest tu „złotą panną”, „serca pociechą”, „śliczną dobrodziejką” oraz „najśliczniejszą Marysieńką” itd., itd.
• Obok wyznań opisuje król Marysieńce zdarzenia ­wojenne (np. zwycięstwo nad wezyrem), co automatycznie powoduje, że listy królewskie stają się ważnym dokumentem historycznym.
Czy wiesz, że…
Sowizdrzałowie, nauczyciele
zwani klechami i żacy korepetytorzy to zaczątek późniejszej inteligencji? Przecież utrzymywali się
dzięki swojej wiedzy – i właśnie
posiadane wykształcenie było dla
nich największym powodem do
dumy. W swojej literaturze próbowali też opisać nowy stan i jego
prawa – na przykład w Synodzie
klechów podgórskich (1607).
33
Motyw literacki
Człowiek
Powtórka według ujęć problemowych
koncepcje filozoficzne
Antyk
Najważniejsze utwory
•William Szekspir – Makbet,
Hamlet, Otello
•Johann Wolfgang Goethe
– Faust
•Honoriusz Balzak – Komedia
ludzka
•Henryk Ibsen – Dzika kaczka,
Nora
•Fiodor Dostojewski – Zbrodnia
i kara
•„Człowiek jest miarą wszystkich rzeczy” – tak powiedział Protagoras i może warto zapamiętać tę wypowiedź. Oznacza bowiem w konsekwencji, że nie należy poszukiwać innego świata niż
ludzki, odrzuca metafizykę, bo każde poznanie ma sens tylko ze względu na człowieka. Jest to
teoria sofistyczna.
•Platon z kolei, mówiąc o różnicach między człowiekiem a zwierzęciem, wskazuje na pewną ułomność człowieka! Jest to swoisty brak zdolności biologicznych – nie umiemy bronić się naturalnie
przed innymi gatunkami, gorącem lub zimnem – i tu na pomoc człowiekowi przyjść muszą dobra
kultury. Dlatego wg sofistów człowiek – to źródło kultury.
•Sokrates mówił inaczej, szukał definicji człowieka w sferze etyki: człowiek to ten, który rozpoznaje dobro i powinien je czynić.
•Bolesław Prus – Lalka
Średniowiecze
•Stefan Żeromski – Ludzie bezdomni
wypracowało teologiczno-chrześcijańską, dość złożoną naukę o człowieku. Zarówno św. Augustyn, jak i św. Tomasz uznawali rolę człowieka jako pośrednika – ogniwo między stworzeniami,
między ziemskim czasem a wiecznością.
•Joseph Conrad – Lord Jim
•Filozofia Augustyna jest teocentryczna, wg niej Absolut (najwyższa doskonałość) to Bóg, a człowiek
może dokonać samorealizacji tylko przez kontemplację w Absolucie, odrzucając materię, ciało i zmysły.
•Chrześcijaństwo odwoływało się też do koncepcji zawartych w Biblii. Jedna z nich nakazuje podziwiać człowieka jako niezwykłą i potężną istotę, bo niewiele tylko ustępującą aniołom. To człowiek w pewien sposób sprawuje na ziemi władzę w imieniu Boga. Tę właśnie teorię głoszą słynne Psalmy (np. Psalm 8).
•Jest jednakże Pieśń Koheleta – ta o „marności nad marnościami” – która skutecznie niweczy ludzką pychę. Prochem jesteś, w proch się obrócisz, życie twoje przemija – oto nuta, którą podchwycą myśliciele baroku.
wartości moralnych
los
ludzki
sens
istnienia
natura
ludzka
wo
zagrożeń współczesności
ec
be
b
wo
c
ec
wob
CZŁOWIEK
wobec
wobec
ec
b
wo
cywilizacji
34
przyrody
ec
wob
Boga
historii
sytuacji ostatecznych
w
ob
ec
wolności
ergo sum
matura 2016
Renesans
Jak może brzmieć temat pracy?
ze swoim antropocentryzmem i humanizmem oczywiście kontynuuje ten nurt, który głosi potęgę
i godność człowieka. Nawet w dyskusyjnej teorii Machiavellego na temat władzy tkwi wiara w twórcze możliwości jednostki, w moc panowania człowieka nad rzeczywistością.
•Co jest w człowieku? Odpowiedz na pytanie poety, czerpiąc ze znanej Ci literatury.
•Swoistą „detronizacją Boga” była filozofia Giordana Bruna, który, jak wiemy, przypłacił ją życiem. Cóż tak groźnego było w jego poglądach? Oto Bruno śmiało popatrzył w gwiazdy, poza ziemski krąg i uznał istnienie innych światów niż ziemski. Człowiek miał być mieszkańcem wszechświata: „wszystkie rzeczy znajdują się we Wszechświecie, a Wszechświat we wszystkich rzeczach, my w nim, a on w nas” – pisał. Odrzucił wizję raju w niebiosach, a otchłani piekielnej pod
ziemią. Człowiek wg tej koncepcji nie jest skazany na pokorę, ale też nie ma prawa do pychy, nie
jest ani sługą Bożym ani królem stworzenia. Jest istotą należącą do otaczającego go świata.
•„Człowiek musi wierzyć w parę
prostych pojęć, jeśli chce żyć
przyzwoicie”. Rozwiń myśl Josepha Conrada.
Barok
•Za istotę człowieczeństwa Kartezjusz uznał fakt myślenia, rozumowania, nawet jeśli to rozumowanie było zwątpieniem. Jego teoria stała się platformą racjonalizmu i myśli oświeceniowej.
•Ale już myśl Blaise’a Pascala była odmienna. To on rozpropagował słynną metaforę człowieka – jako kruchej, myślącej trzciny, zmagającej się z wichrami świata, samotnej w ogromnym kosmosie. To dla odmiany stało się punktem wyjścia dla późniejszego egzystencjalizmu.
•John Locke – angielski filozof wniósł do nauki pojęcie tabula rasa – czysta tablica. Tak obrazowo nazwał naszą świadomość – czystą idealnie, gdy się rodzimy i zapisywaną w miarę doświadczenia zdobywanego w życiu. Czy faktycznie człowiek rodzi się „czysty”? Co wówczas z teorią
dziedziczenia? I znów – różne są odpowiedzi autorytetów.
•Gottfried Leibniz wierzył w wiedzę wrodzoną i w swojej optymistycznej filozofii głosił, iż żyjemy na najlepszym ze światów. I mimo że Wolter zawzięcie z tym pomysłem polemizował – to
filozofowie oświecenia tę optymistyczną wizję przejęli i kontynuowali.
Wiek oświecony
•Jak na taki przystało – wierzył w człowieka i nie zepchnął go w otchłań zapomnienia. Wyraźnie
antropocentryczna była filozofia Dawida Hume’a. Wiedza o człowieku powinna być ośrodkiem
i stolicą nauki! Należy odrzucić urojenia i spojrzenia poza granice ludzkiego życia. A życie trzeba ograniczyć do świata, który dany jest człowiekowi w codziennym poznaniu! Człowiek staje
się ośrodkiem myśli – głównym celem poszukiwań i najważniejszą siłą.
•Wolter głosi prawo do wolności słowa – w ten sposób dowartościowuje człowieka.
•Jan Jakub Rousseau ropatruje zagrożenia, jakie niosą postęp i cywilizacja, szukając ratunku w naturze.
Kartezjusz
Cogito ergo sum
– słynne kartezjańskie myślę,
więc jestem, (jedyną rzeczą niewątpliwą jest to, że wątpię)
– uczyniło myśl ludzką wyróżnikiem człowieczeństwa. Wielki filozof uważał zwierzęta za maszyny! Człowiek zaś – jeśli wziąć pod
uwagę ciało – to też maszyna, ale
myśląca – rozum i dusza to istota
człowieka – substancja myś­ląca.
•Denis Diderot głosi, że człowiek jest jednością, integralną cząstką świata, pragnie szczęścia i ma
obowiązek być szczęśliwym.
Z późniejszych koncepcji filozoficznych
•Pesymizm Arthura Schopenhauera (XIX wiek). Warto zwrócić na to uwagę, bowiem myśl Schopenhauerowska odcisnęła piętno na literaturze i światopoglądzie modernistów europejskich. Splin,
dekadentyzm, nirwana i bierność były pochodną tej filozofii. W dziele Świat jako wola i wyobrażenie ­Schopenhauer zawarł główne tezy dotyczące człowieka i sensu ludzkiego ­istnienia. ­Niezbyt
pocieszające – bo oto życie ludzkie jest pasmem cierpień. Człowiek to istota, która dąży do szczęścia, cierpi a na końcu drogi spotyka ją śmierć. W świetle takich wniosków trzy tylko dziedziny
mogą człowiekowi ulżyć w cierpieniach: natura, sztuka lub całkowity niebyt (nirwana).
•Nietzscheanizm przydać się może jako specyficzna koncepcja ,,nadczłowieka”, czyli silnej, aktywnej jednostki, uprawnionej do decydowania o losach słabszych jako rasa panów. Jej twórca
Fryderyk Nietzsche wprowadził pojęcie woli mocy, ale termin nadczłowiek jest starszy o stulecia, ponieważ używał go już Lukian.
•Psychoanaliza i pomysł Zygmunta Freuda silnie wpłynęły na literaturę ogniskującą swoje zainteresowania wokół człowieka. Freud zaprezentował nowy ,,portret” psychiki ludzkiej, uznał, że
istotę ludzką budują trzy składniki: id, ego i superego. Tylko ego to pierwiastek uświadamiany
sobie przez człowieka. Id (instynkty i popędy) oraz superego (wzór idealnego, kulturowego postępowania) wrysowane są w ludzką nieświadomość. Ich konflikty mogą powodować zaburzenia psychiki ludzkiej. Podstawowy popęd – seksualny – może przetwarzać się w energię twórczą.
Übermensch – nadczłowiek,
wg Nietzschego, to silna jednostka pełna afirmacji życia, radząca sobie z przeciwnościami losu
– dzięki umiejętności użycia woli
mocy. Nadczłowiek potrafi przezwyciężyć nijakość i słabość – nie
jest zaś wyróżniony przez urodzenie lub majątek. Faszyści przejęli – ale i wypaczyli wiele jego idei.
Nietzsche już wówczas nie żył.
Żyła natomiast jeszcze jego siostra – staruszka, która uważała za
wcielenie nadczłowieka – Hitlera.
35
Motyw literacki
Psychoanaliza, czyli badanie podświadomości, snu, stanów hipnotycznych – nie tylko leczy, ale
prowadzi do prawdy o istocie ludzkiej. Na tym gruncie wyrosła literatura i sztuka surrealizmu.
•Behawioryzm – to inne dwudziestowieczne spojrzenie na człowieka. Jest to pogląd, wg którego
można badać i opisywać istotę ludzką tylko na podstawie obserwacji zewnętrznej, to znaczy – tylko badając zachowanie człowieka, obserwowane niejako z zewnątrz. Dzieje się tak dlatego, że według behawiorystów (m.in. J.B. Watson) świadomość, wnętrze psychiki ludzkiej jest niedostępne badaniom. Któż bowiem wedrze się w głąb myśli drugiego człowieka? Tak więc jest to jakby
odwrotna do psychoanalizy teoria, ale też silnie wpływająca na literaturę. Najlepszy przykład to
proza Ernesta Hemingwaya, a u nas – Marka Hłaski. Rozpoznać ją łatwo: przedstawia bohatera
,,z zewnątrz”, poprzez czyny i wartkie dialogi, unika natomiast introspekcji.
Człowiek to byt, który aspiruje do bycia Bogiem (…) Być człowiekiem to
dążyć do bycia Bogiem, albo jeśli kto
woli, człowiek jest w sposób fundamentalny pragnieniem bycia Bogiem
– pisze Sartre w Bycie i nicości.
W samego Boga Sartre nie wierzył –
był przedstawicielem egzystencjalizmu ateistycznego. Nie przyjął przyznanej mu Nagrody Nobla.
Czym jest życie?
Oto słynne słowa Makbeta:
Życie jest cieniem ruchomym jedynie,
Nędznym aktorem, który przez godzinę
Pyszni i miota się po scenie,
aby umilknąć później na zawsze,
jest bajką opowiedzianą przez głupca, pełnego
furii i wrzasków, które nic nie znaczą.
•Egzystencjalizm. Ta dwudziestowieczna teoria sięga korzeniami filozofii Pascala z XVII wieku
i Kierkegaarda z wieku XIX. Definiuje człowieka jako istotę samotną we wszechświecie, wolną,
ale bolesną, pozbawioną jakiegokolwiek wsparcia. Nurt ten bada egzystencję – istnienie człowieka, bo to jest wartość, która istnieje bezdyskusyjnie. ,,Człowiek jest egzystencją” – to myśl egzystencjalistów, którzy także ściśle związani są z literaturą. Dość wspomnieć Jeana Paula Sartre’a, który nie tylko sam pisał, lecz analizował twórczość pisarzy, albo Alberta Camusa.
•Dekonstrukcjonizm – to znów teoria, z której zechcą być może skorzystać osoby bardziej zainteresowane tematem. Oto wśród tak wielu teorii nowych i coraz nowszych, przybrał na sile antyhumanizm (nurt we współczesnej refleksji filozoficznej). Przedstawicielem jest Jacques Derrida, a ciekawostką fakt, że ostrze tej myśli kieruje się przeciw humanizmowi. Bowiem cały czas
człowiek doświadcza swojej bezradności, niemocy wobec zewnętrznego świata. Siły tego świata – i przyrodniczego, i cywilizacji – działają na jednostkę ludzką, która jest raczej przedmiotem
ich działań niż jakimkolwiek kreatywnym podmiotem.
Najważniejsze dzieła literackie
•Dramaty Williama Szekspira – Makbet, Hamlet prezentują złożoność ludzkiej natury. W dziejach
bohaterów – przecież zupełnie różnych – Szekspir uważnie śledzi wpływ, jaki mają na człowieka żądze i namiętności, przemianę psychiczną, jaka dokonuje się w bohaterze, wreszcie wahania
i rozterki osób. Makbet i Hamlet są różni: Makbet to człowiek czynu, Hamlet przeżywa męczarnie duchowe i właśnie niemoc czynu jest jego problemem. A przecież duński królewicz jest wrażliwy i szlachetny. Być może niezdolny do sprawowania władzy i do aktu zemsty.
•Don Kichot Miguela Cervantesa to powieść, która porusza inny jeszcze dylemat związany ze zdefiniowaniem człowieczeństwa. Kim jest człowiek szalony? Czy jest nim Don Kichot, bo postrzega wiatraki jako wrogie olbrzymy, a prostą Dulcyneę jako damę – panią swego serca? Czy ów
samotny marzyciel, fantasta, błędny rycerz to szlachetny wariant człowieka, czy też odszczepieniec i szaleniec, który za reprezentanta ludzkości uznany być nie może? Czym w ogóle jest szaleństwo – czy innym sposobem widzenia świata? Nie tylko Don Kichot, także król Lear, także
Myszkin z Idioty Fiodora Dostojewskiego każą o tym myśleć.
•Przypadki Robinsona Crusoe Daniela Defoe mogą się przydać przy ,,badaniu” człowieka, bo
przecież to bohater, którego poddano niezwykłemu eksperymentowi: odizolowany od cywilizacji, zagubiony i samotny musi walczyć o swoje przetrwanie. Oto – ,,robinsonada” nie musi być
koniecznie związana z mitem bezludnej wyspy. Pojęcie stało się metaforą samotności człowieka,
wędrówki i zdania na własne siły, nawet wśród tłumów. Dotyczy ono Wilka stepowego Hermana
Hessego, bohaterów Ulissesa Jamesa Joyce’a, a nawet Malowanego ptaka Jerzego Kosińskiego.
•Faust Johanna Wolfganga Goethego – w jakiej mierze dramat o starym uczonym, który zaprzedał się diabłu, by zyskać wieczną młodość i nieśmiertelność, jest filozoficzną refleksją o człowieku? Owszem, jest, bowiem przywołuje pytania stawiane przez ludzkość od wieków i od wieków
pozostawione bez odpowiedzi. Pytania najistotniejsze: o istotę bytu, o przemijalność i tajemnicę śmierci. Czyli o strefę, do której umysł ludzki wedrzeć się nie potrafi. Obok zaś stawia Goethe
siłę ksiąg i wiedzy – wszak Faust jest uczonym i wszystko, co człowiek wiedzieć może, już ogarnął. Powstaje pytanie – tak pasujące do naszego tematu – czy wiedza i możliwości rozumu rzeczywiście stwarzają potęgę człowieka? Czy też – pozbawiony danych o tym, co najistotniejsze,
bo o własnej sytuacji we wszechświecie, wciąż marzący o nieśmiertelności i wciąż odprawiany
z kwitkiem od wrót tej wiedzy – jest śmieszną kukiełką w nieznanych rękach?
•Literatura łagrowa, lagrowa i wojenna. Ta literatura jest przede wszystkim świadectwem historycznym i dziejową przestrogą. To oczywiste. Ale też – choć to straszne – prezentuje swoisty
dziejowy eksperyment, godzinę wielkiej próby, przed którą stanął człowiek. Zwykłe zagrożenia
nie są w stanie równać się z warunkami łagru czy ciągłym wojennym zagrożeniem życia. I cóż
wtedy dzieje się z jednostką ludzką? Spod maski codzienności wyłania się twarz: zdrajcy, bohatera, donosiciela, wiernego przyjaciela.
36
ergo sum
matura 2016
Przykładów literackich można przywołać bez liku, ale wniosek pozostaje taki: warunki skrajne zupełnie rujnują ustalony system wartości, odwracają i degradują uznawane zasady, kompromitują
cały, wzniosły humanizm… i ujawniają, że jednostka ludzka zdolna jest do najwyższego humanizmu. Gdy zajrzymy w głąb tej literatury, szeregiem staną osoby: cyniczny Tadek, któremu pozostała tylko miłość do narzeczonej, matka, która wyrzeka się własnego dziecka, ludzie zobojętniali na gwałt, ból, głód, donosiciel z Innego świata, Bronek Blutman z Początku, ale też: Kostylew broniący swego człowieczeństwa przez samookaleczenie, Grudziński i jego towarzysze podejmujący głodówkę protestacyjną, sieć polsko-żydowskiej konspiracji (Początek, Zdążyć przed
Panem Bogiem Hanny Krall) – ratująca życie ludziom.
Popatrzmy też na zjawisko wojny i obozów z zewnątrz – ten hańbiący eksperyment to dzieło ludzkich umysłów. Zatem człowiek potrafi być potworem. A z kolei, gdy przywołamy cień Janusza
Korczaka lub Maksymiliana Kolbego, powiemy – nie, człowiek jest święty, człowiek to rzeczywiście brzmi dumnie! Stwierdzenie zaś, że jest i taki, i taki – kiepsko rozwiązuje sprawę, bo niechybnie prowadzi do podziału na ludzi bardziej ludzkich i „nieludzkich”. A może – to, że człowiek ma prawo wyboru drogi, w jakiś sposób rozwiązuje sprawę?
Ujęcia groteskowe i parodystyczne
•Witold Gombrowicz – w Ferdydurke kreuje groteskową wizję człowieka. Kształtuje też definicję
Formy – czyhającej na każdego osobnika, na różnych etapach rozwoju. Groteskowe czyny bohatera Józia potwierdzają niemożność uwolnienia się człowieka od Formy – cokolwiek uczyni, realizuje jakiś znany stereotyp: przybiera formę ucznia, buntownika, uciekiniera, kuzynka itd., itd.
W świetle takiej filozofii – czy w ogóle istnieje coś takiego jak natura ludzka? Czy tylko łańcuch
Form, przez które przechodzi się od urodzenia do śmierci?
•Tadeusz Różewicz – w Kartotece konstruuje bohatera biernego, przyjmującego pozycję horyzontalną wobec świata. To człowiek, który ma rozsypaną kartotekę życia, reprezentant ludzkości po
kataklizmie dziejowym. Bohater Kartoteki cały czas leży w łóżku na środku sceny – oto groteskowa wizja ludzkiej egzystencji.
Surrealizm
(nadrealizm) – to nurt w literaturze i sztuce, który wydobył na
światło dzienne obrazy zamieszkałe w ludzkiej podświadomości.
Majaki senne, wizje, halucynacje
– jak się okazało mogą być świetną materią poezji i prozy. Świadczą o tym doskonale płótna Salvadora Dali, utwory André Bretona,
Louisa Aragona.
•Samuel Beckett – w swoich dramatach także kreuje groteskową wizję człowieka. Groteską jest
choćby umieszczenie bohaterów w kubłach na śmieci, by tak zobrazować absurd ludzkiej egzystencji, beznadziejności i niewoli w życiu.
•Stanisław Ignacy Witkiewicz – w Szewcach i innych dramatach posługuje się groteską w wielu
celach. Wśród dziwnych postaw bohaterów, niezgodności tego, co mówią, z tym, co robią, niezwykłych imion – rozpoznajemy charakterystykę natury ludzkiej, prawidła typowe dla ludzkości,
choć w tak oryginalnej szacie, że nigdy byśmy się z nią nie utożsamili.
Wnioski z literatury
• Człowiek jest kłębowiskiem namiętności
Rządzą nim: ambicja (Makbet), zazdrość (Otello), pożądanie pieniądza i kariery (bohaterowie Balzaka – Rastignac, Vautrin), miłość (Wokulski).
• Człowiek potrafi całkowicie poświęcić się idei – bez względu na skutki
Młody Ekdal z Dzikiej kaczki – walczy o ideę prawdy ponad wszystko, Hamlet pragnie sprawiedliwości losu, Wokulski jest idealistą miłości, Judym – ideowcem – społecznikiem, doktor Rieux
poświęci się idei ratowania ludzi. Za każdym razem, w przypadku każdej z powyższych biografii
opłata za wierność swojej idei będzie wysoka.
• Człowiek – zabija drugiego człowieka
Jest zatem zbrodniarzem. Zabija jak Makbet – dla władzy i ukrycia swoich zbrodni, jak Hamlet – z zemsty, jak Otello – z zazdrości. Zabija jeszcze z innych pobudek – np. jak Raskolnikow ze
Zbrodni i kary – z racji poczucia własnej wyższości, ulegając instynktowi zbrodni. Zabija – przyjmując w odpowiednich warunkach historycznych rolę kata – jak Jürgen Stroop z Rozmów z katem,
jak bohaterowie – oprawcy z li­teratury łagrowej i lagrowej.
Człowiek zabija też w majestacie prawa – wydając wyroki śmierci, wywołując wojny i rewolucje. Zabija prawem tłumu – jak w opowiadaniu Grudzińskiego Drugie przyjście – heretyka, (choć
nie dosłownie) lub sycylijskiego nauczyciela w Wieży.
• Człowiek heroicznie ratuje drugiego człowieka lub własną godność
Czyli jest bohaterem, rzecznikiem humanizmu, idei miłości bliźniego. To doktor Rieux z Dżumy,
Maksymilian Kolbe (opisany w eseju Święty Jana Józefa Szczepańskiego), Janusz Korczak, któ-
Daniel Defoe
Przypomnijmy parę prostych zasad Conrada:
• honor,
• wierność danemu słowu,
• odpowiedzialność,
• gotowość niesienia pomocy,
• heroizm.
37
Motyw literacki
Autorytety o człowieku
Człowiek jest miarą wszechrzeczy.
Protagoras
Człowiek – krucha trzcina na wietrze.
Pascal
Tylko człowiek jest człowiekowi
potrzebny do szczęścia.
Holbach
Człowiek człowiekowi wilkiem.
Stachura
Wilk stepowy
– to głośna powieść współczesna. Jej bohaterem jest na pozór skromny, wyobcowany, starszy pan. Człowiek, który odsuwa
się od mieszczańskiego świata
(powieść zwana jest przecież studium alienacji), właśnie jak tytułowy, symboliczny stepowy wilk.
Interesująca jest sfera, w którą
ucieka – „teatr magiczny”, który
rozgrywać się zaczyna po upojeniu alkoholem… Sceny te uznano
zresztą za wizje narkotyczne.
ry nie pozostawił swoich wychowanków w obliczu śmierci. To także łańcuch ludzi, którzy podjęli walkę z okupantem – np. bohaterowie ­powstania w getcie ze Zdążyć przed Panem Bogiem lub
Rozmów z katem. To także Kostylew z Innego świata – jego samookaleczenie jest heroiczną walką o własną, ludzką godność. Równie trudną walkę z cierpieniem podejmuje trędowaty Lebbroso
z Wieży Grudzińskiego i potrafi sprostać – chorobie i osamotnieniu, okrucieństwu ludzi. Bohaterowie prozy Antoine de Saint-Exupery’ego także dowodzą powyższej tezie. Nie tylko mają odwagę
zmierzyć się z żywiołem – ratują kolegów, sami walczą o przetrwanie.
Człowiek jest bezradny wobec losu i rzeczywistości
Nie może nic. Prawa ludzkiej egzystencji, los, fatum, siła rzeczywistości podejmują za niego decyzje. Co może jednostka wobec wybuchu wojny czy trzęsienia ziemi? Co mógł poradzić na rozwój
i zakończenie swojego procesu Józef K. – bohater Procesu Franza Kafki. To najlepszy chyba przykład bezradności ludzkiej wobec świata – a przecież dzieje Józefa K. to wielka metafora ludzkiego
życia i śmierci. Bezradni wobec losu, przemijania, umierania – to wymiar egzystencjalny zagadnienia. Ale przecież jest bardziej realny: co zdziała wobec choroby, wobec aresztowania, uwięzienia,
przemocy? Bezradność ofiary w całej krasie prezentuje literatura łagrowa, lagrowa i wojenna. Czasy, w których rządzi prawo silniejszego – natychmiast eksponują bezradność słabego. Tę słabość
istoty ludzkiej wobec wyższych decyzji wyraża antyczne rozumienie fatum, dyskutuje o niej też
Szekspir w Makbecie – stawia bowiem u początków zbrodni bohatera siły piekielne i przepowiednie.
Człowiek nie zna siebie – nie przewidzi swoich reakcji
Czyli słowami noblistki mówiąc: „tyle wiemy o sobie ile nas sprawdzono”. Dopóki nie nastąpi godzina próby, nie wiadomo, czy człowiek okaże się tchórzem, bohaterem, donosicielem itd. Losy
bohaterów literackich z powieści opisujących dziejowe eksperymenty są tu najlepszym materiałem
– postacie z Dżumy Camusa, bohaterowie literatury czasów wojny. Strach, głód, pragnienie przeżycia wydobywają z głębi psychiki ludzkiej nieprzewidywalne reakcje. Człowiek, który przeżyłby spokojne życie w czasie pokoju, nagle okazuje się zdrajcą lub donosicielem. Inny – w zwykłych
warunkach nieprzejawiający żadnych oznak bohaterstwa – niespodziewanie nawet dla siebie okaże
hart ducha i zdolność do poświęceń. Tadek z Opowiadań Borowskiego jest przykładem przemiany
psychiki w zupełnie zmienionych warunkach egzystencji. Jest też dowodem na inną tezę o człowieku, iż: „przystosuje się do wszelkich warunków” i „potrafi znieść więcej, niż myśli”. Jeśli tak – to
znaczy, że okoliczności i rzeczywistość kształtują człowieka. Tutaj egzemplum może być niejaki
Jürgen Stroop, którego wojna wywindowała na stanowisko szefa gestapo i mordercy ludzi – a w
czasach pokoju przeżyłby zapewnie życie jako spokojny, przyzwoity człowiek…
Kim jest człowiek? Dwie wizje człowieka
Więźnia można uważać za „spreparowanego” do ostatecznego zabiegu dopiero wtedy, gdy widać już wyraźnie, jak jego osobowość rozpada się na drobne części składowe: pomiędzy skojarzeniami powstają luki,
myśli i uczucia obluzowują się w swych
pierwotnych łożyskach i klekocą jak w zepsutej maszynie, pasy transmisyjne łączące
teraźniejszość z przeszłością obsuwają się
z kół napędowych i opadają na dno świadomości, wszystkie dźwignie i przekładnie
intelektu i woli zacinają się, strzałki w zegarach pomiarowych skaczą jak oszalałe
od zera do maksimum, i z powrotem.
Taki portret człowieka złagrowanego daje w Innym świecie
Gustaw Herling-Grudziński
• „Marnym prochem” – pobrzmiewa szyderczo literatura – Księga Koheleta, metafizyczna poezja
baroku, szatan z literatury modernistycznej, Woland z Mistrza i Małgorzaty, sędzia z Procesu.
Nawet portret Doriana Graya, który starzał się zamiast właściciela, w końcu ujawnił klęskę człowieka w rozgrywkach z zagadką wieczności.
Zauważ, że często przy tym kierunku rozmyślań pojawia się w literaturze postać szatana, wizja
piekieł, fantastyczne rozwiązanie kompozycyjne. Szatan towarzyszy człowiekowi bardziej niż
Bóg – być może ucieleśnia jakieś ukryte, ludzkie oblicze? Być może właśnie te namiętności, które Freud nazwał potem „id”?
„Królem stworzenia”
•Ziemia, planeta ludzi i inne utwory Antoine de Saint-Exupéry’ego oraz podobnych mu moralistów,
dowodzaj, że tak – że człowiek jest twórczy, jest wspaniały potęgą swoich wartości. Walczy z żywiołem. Potrafi zachować wierność wzniosłym zasadom: przyjaźni, miłości, danemu słowu, obowiązkowi. Jest odważny do granic możliwości. Tak jak bohaterowie Dżumy Alberta Camusa. Jak wierne „kilku prostym zasadom” postacie z prozy Josepha Conrada. Jak więźniowie obozów i łagrów, którzy nie
złamali się i nie dali upodlić. Jak Lebbroso z Wieży – sam złożony chorobą, ale heroicznie znoszący
swoje cierpienia, wciąż pamiętający, by nie zarazić innych.
•Warto pamiętać może, że właśnie tę ułomność człowieka: kalectwo, cierpienie, słabość ciała wyodrębnił
Bolesław Leśmian jako cechy czysto ludzkie. Podjęcie trudu życia, aktywność wbrew własnej słabości
nazwał – heroicznym humanizmem. Być może tu właśnie, w umiejętności pokonania siebie, w wierności etyce tkwi potęga człowieka – nie w dokonaniach nauki i podbojach na polu techniki? Dlatego być
może pisarze tak często, by zapytać o człowieka, odwołują się do sytuacji skrajnych, chwil zagrożenia,
jak choroba, wojna, żywioł, lubią „eksperymentować” – prezentują i analizują sytuacje niecodzienne.
38
ergo sum
matura 2016
•Czarodziejska góra – Tomasza Manna to oczywiście nie jedyne dzieło, w którym pisarz wnikliwie obserwuje pewną odizolowaną grupę ludzi. Nawet nie „obowiązkowe” dzieło, ale – jakże przydatne do
rozważań o naturze ludzkiej. Odizolowani w sanatorium w Davos gruźlicy, skazani raczej na śmierć niż
na uzdrowienie, stanowią mikrospołeczeństwo – mały, ludzki świat skupiony pod szkłem mikroskopu.
Ujawniają namiętności, dyskutują o losach Europy i wartości postępu. Nawet choroba otrzymuje różne
wykładnie. Settembrini głosi, iż choroba nie jest stanem „ludzkim”, z kolei Naphta jest zdania, iż jest
stanem naturalnym… Wiadomo, że jest wyzwaniem, próbą człowieczeństwa, czasem dowodem bezsilności człowieka, innym razem świadectwem jego mocy. Znów nasuwa się na myśl Dżuma Alberta
Camusa (także literacki eksperyment odizolowanej społeczności) – wzniosła postawa doktora Rieux,
który broni honoru ludzkości. Ale przypomina się też Wieża Grudzińskiego – tam trąd wzbudza lęk
i nienawiść u mieszkańców Aosty. Przyjmują oni tak nieludzką (ludzką?) postawę, że kamieniują psa,
który wymknął się z wieży trędowatych. A przecież choroba jest „sprawdzianem” zesłanym odgórnie,
przez los lub siły nieznane. Tymczasem historia dostarczyła innej próby – własnoręcznie przygotowanej ludzkości przez człowieka.
Człowiek
•pole namiętności
•zabija – jest zbrodniarzem
•jest egoistyczny
•bezradny wobec losu
•depcze ludzką godność
•jest niczym wobec tajemnic istnienia
•kształtuje rzeczywistość
•potrafi kochać bliźniego
•ratuje innych – jest bohaterem
•poświęca się całkowicie idei
•aktywny wobec zła
•walczy o ludzką godność
Wariant: „O trudach stawania się człowiekiem”
•jest potężny dzięki osiągnięciom
w dziedzinie techniki i nauki
To dzieła o tych bohaterach, którzy błądzili, ale potrafili przełamać swoje słabości, udowodnić swoje człowieczeństwo. Gdzie ich szukać? Najpewniej tam, gdzie los organizuje ludzkości wielkie eksperymenty, ale i w literaturze, która też mówi o wyborach codziennego życia. Najtrafniej rozważyć
czyny i losy następujących bohaterów:
•rzeczywistość obnaża jego najgorsze cechy
• Lord Jim z powieści Josepha Conrada. Czy „błąd młodości” – czyli ucieczka z Patny i jej konsekwencje – stały się dla Jima lekcją człowieczeństwa?
• Nauczyciel z Sycylii z Wieży Herlinga-Grudzińskiego odmawia poświęcenia swojego życia, choć
myślał, że nie chce żyć. Jak oceniasz tę decyzję i jej skutki?
•Zenon Ziembiewicz z Granicy Nałkowskiej gorzko zapłaci za błąd młodości – romans z Justyną Bogutówną. Jaką naukę o naturze ludzkiej niesie jego przypadek?
• Hrabia Henryk z Nie-Boskiej komedii także pokutuje za błąd młodości, ale przekształca się w szlachetnego obrońcę tradycji i czułego ojca. Czy można wybaczyć mu przeszłość?
• Gregers Ekdal z Dzikiej kaczki stara się za wszelką cenę walczyć o prawdę. Ujawnia więc grzechy
przeszłości swego ojca, Giny – teraz żony Hjalmara Edgara. Rujnuje wszystkim życie, ale niszczy
też fałsz. Czy ma rację, że człowiek nie powinien błądzić w kłamstwie?
• Robert Rambert z Dżumy pragnie uciec z miasta, myśli tylko o własnym życiu, o ukochanej, która
pozostała w Paryżu. W końcu jednak rezygnuje z ucieczki, bierze udział w walce z epidemią – odnajduje być może w ten sposób sens człowieczeństwa.
Poetycki portret człowieka
Uwaga!
Literatura próbuje odpowiedzieć
pozytywnie na niektóre z powyższych pytań. Wielu twórcom wydaje się, że człowiek nie pozostaje
bezradny wobec zła – zwłaszcza
zła spreparowanego przez drugiego człowieka. Może odpowiedzieć
aktywnością, walką ze złem, postawą nietolerancji dla krzywd
i zbrodni. I nie ma tu znaczenia,
czy taka aktywność ma szansę
zwycięstwa – samo jej istnienie
jest zwycięstwem.
Jest bardzo różnorodny. Zapamiętaj kilka najważniejszych ujęć.
Wizja renesansowa
• Jak na humanizm przystało daje portret pełen dumy i wiary w człowieka. To spadkobierca władzy boskiej na ziemi, to pan swoich myśli i czynów, gotów pytać Boga o swoje prawa. Taką wizję znajdziemy w poezji Jana Kochanowskiego – w Pieśniach, w tłumaczeniu Psalmów, nawet
w Trenach, kiedy buntuje się przeciw boskiej decyzji. Kończy zaś je przesłaniem „ludzkie przygody ludzkie noś”, co ma być nakazem godzenia się ze swym losem, myślą, że cierpienie jest składnikiem ludzkiego istnienia.
•Mikołaj Sęp-Szarzyński – choć zapowiada już barok, to w strofach swoich zawarł obraz człowieka silnego, gotowego walczyć ze złem i zwyciężać. Przeczuwamy już atmosferę baroku – choćby w przedstawionej hierarchii wartości, ale przecież pisze Szarzyński: „będę wojował i wygram statecznie”.
Wizja barokowa
•„Dźwięk, cień, dym, wiatr, błysk, punkt” – to życie ludzkie wg Daniela Naborowskiego.
•„Człowiek jest trzciną najsłabszą w przyrodzie, ale to trzcina myśląca” – twierdził Blaise Pascal i poezja
potwierdzała ten portret: człowieka słabego, przemijalnego, postawionego wobec zagadki bytu w pełni
niewiedzy. Zwłaszcza poeci metafizyczni podkreślali w swoich strofach kruchość ludzkiej kondycji.
Uwaga!
Z dziejów wielu postaci wynika,
że błąd, grzech, słabość są cechami czysto ludzkimi, niepodważalnym elementem człowieczeństwa.
Czasem prowadzą do przemiany i uszlachetnienia – czasem nie.
Cechą ludzką jest też umieć wybaczyć – warto pamiętać o tym
w chwili wydawania sądów.
39
Motyw literacki
• Naturalistyczny wręcz obraz ludzkiego ciała jako obszaru zgnilizny i rozmaitych nieczystości dał w poezji Wacław Potocki:
Co jest głowa – Gęstego garniec błota.
Co nos? Odchód plugastwa, że mówić sromota…
I dalej w tym duchu wiersz Człowiek dobitnie definiuje wartość istoty ludzkiej – cielesnej. Nie
ma, jak widać, szacunku dla życia i człowieka w baroku. Śmierć, nędza, bagno, błoto – to mniej
więcej skojarzenia z życiem doczesnym.
Koncepcja Norwidowska
To ludzkość podróżująca, a człowiek – pielgrzym, szukający drogi „co przed wiekami zrobiona”.
Tomasz Mann
Najważniejsze utwory
Wiek XX
•Thomas Mann – Czarodziejska
góra, Doktor Faustus
•Franz Kafka – Proces
•Antoine Saint-Exupéry – Ziemia,
planeta ludzi, Mały Książę
•Hanna Krall – Zdążyć przed Panem Bogiem
•Albert Camus – Dżuma
•Gustaw Herling-Grudziński
– Wieża, Inny świat
•William Golding – Władca much
•Tadeusz Borowski – Opowiadania
•Witold Gombrowicz – Ferdydurke
•Zofia Nałkowska – Granica
•Kazimierz Moczarski – Rozmowy
z katem
•Jan Józef Szczepański – Przed
nieznanym trybunałem
•Tadeusz Różewicz – Kartoteka
Przecież i ja – ziemi tyle mam,
Ile jej stopa ma pokrywa
Dopokąd idę
Pielgrzym
Czasem ludzkość przybiera postać długiego pochodu, budzącego uśpione grody – jak w Bema pamięci żałobnym rapsodzie. Wierny kultowi wielkiej jednostki, choć świadom, że społeczeństwo
nie przyjmie jej od razu. Norwid wierzy w potęgę człowieka, wraca do biblijnej wizji namiestnika Bożego na ziemi.
Późniejsze koncepcje:
• Mrówka na szynach w poezji Kazimierza Przerwy-Tetmajera:
Walka? Ale czyż mrówka wrzucona na szyny
może walczyć z pociągiem nadchodzącym w pędzie?
(…)
Jakaż jest przeciw włóczni złego twoja tarcza
Człowiek z końca wieku?… Głowę zwiesił niemy.
Koniec wieku XIX
Jak widać, portret to nader pesymistyczny, zgodny z wykładnią filozofa epoki – mianowicie Arthura Schopenhauera.
•Pochód podążający do otwartej czeluści grobu – to ludzkość wg Hymnów Jana Kasprowicza.
•Pełen energii „nadczłowiek”, potężny, wykuwający mężne serce – to bohater Leopolda Staffa z wiersza Kowal. Tym razem mamy do czynienia z poetycką realizacją filozofii Fryderyka Nietzschego.
•Heroiczny humanizm – Bolesława Leśmiana
To bardzo interesująca, choć pełna bolesnej dumy koncepcja postrzegania człowieka. Poeta widzi
człowieczeństwo w tym, co „nie-boskie” – w kalectwie, ułomności, niewiedzy o wszechświecie,
lęku przed nim. To nie są cechy Boga, lecz człowieka. I mimo tych ułomności – człowiek podejmuje trud aktywnego życia, walki o szczęście, walki ze złem. Kilka rad na koniec
•Aby ukazać złożoność natury ludzkiej – zestawiajmy czyny i postacie skrajnie różne: świętych
i zbrodniarzy. Najlepiej, gdy te kontrasty zamykają się w jednym człowieku!
Wisława Szymborska
– optymizm:
Yeti, nie tylko zbrodnie
Są u nas możliwe.
Yeti, nie wszystkie słowa
skazują na śmierć.
Dziedziczymy nadzieję
dar zapominania.
(…)
Yeti, Szekspira mamy
Yeti, na skrzypcach gramy.
Yeti, o zmroku
zapalamy światło
Wołanie do Yeti
40
•Aby rozważać sens życia ludzkiego – szukajmy w utworach parabolicznych – od biblijnych przypowieści po Becketta.
•Aby zapytać o postawy ludzkie w chwili próby – przywołajcie literaturę o czasach niecodziennych,
tę o wojnie, obozach, łagrach, walce z żywiołem i chorobą.
Cytaty
• Ważniejsze od przetrwania jest zachowanie swojego człowieczeństwa.
George Orwell
• Człowiek ma w życiu dwa wyjścia: kształtować rzeczywistość lub poddać się jej.
Josif Brodski
• Błądzić jest rzeczą ludzką.
Seneka
ergo sum
matura 2016
Bezdomność
Komentarz
Można mówić o różnych znaczeniach bezdomności – dosłownie – jako o braku miejsca do mieszkania. Znaczenia przenośne są bardzo bogate – mówi się o bezdomności ideowej, narodowej, tożsamościowej, religijnej czy egzystencjalnej! Wszystkie te rozumienia łączy wspólna cecha – brak
punktu zaczepienia, bezpiecznego schronienia, miejsca czy sfery, w której można czuć się pewnie.
Warto też zwrócić uwagę na tematy, takie jak dom, rodzina, zakorzenienie, tożsamość narodowa, mała ojczyzna. Czasem bowiem, by dobrze zrozumieć jakieś zjawisko, należy przyjrzeć się
jego zaprzeczeniu.
A czym innym niż zaprzeczeniem powyższych pojęć jest zjawisko bezdomności?
Bezdomność to ciekawy temat i nie brakuje materiału do szerokiej prezentacji zagadnienia. Słuszne wydaje się określenie problemu przez ukazanie różnorodności definicji pojęcia bezdomność. Jeśli praca czy prezentacja ma ukazać właśnie róże odmiany literackich ujęć – trzeba wszystkie omawiać i porównywać. Jeśli chodzi o osoby – prezentujemy postacie, a można zdeklarować, który rodzaj bezdomności jest dominującym tematem rozważań czy pracy pisemnej.
Bezdomność jako temat wypracowania powinna pojawić się po opracowaniu lektury, np. Ludzi bezdomnych Żeromskiego.
Najważniejsze utwory (literatura podmiotu)
•Biblia, Księga Rodzaju
•Mitologia – Odyseusz, Dedal,
Edyp
•Legenda o świętym Aleksym
•François Villon – Wielki testament
•Johann Wolfgang Goethe
– Cierpienia młodego Wertera
•George Gordon Byron – Giaur
•Adam Mickiewicz – Konrad
Wallenrod, Dziady, Sonety krymskie
•Juliusz Słowacki – Kordian
Materiał – według chronologii epok
•Maria Konopnicka – Miłosierdzie gminy
•Bolesław Prus – Lalka
Bezdomność w Biblii
Z edenu Bóg wygnał Adama i Ewę. Zostali w ten sposób skazani na pracę, cierpienie i ból. Utracili bezpieczne schronienie i odtąd musieli się o nie troszczyć sami. Swoje domy porzucili również
Izraelici, by podążyć za Mojżeszem do Ziemi Obiecanej. Ich wędrówka trwała czterdzieści lat, zanim mogli osiedlić się i ponownie założyć domy. Na bezdomność dobrowolnie skazał się syn marnotrawny, który wziął swoją część majątku i wyruszył w świat. Zrozumiał jednak swój błąd i powrócił do ojca, prosząc o przebaczenie. Bezdomny był również Chrystus – narodził się w stajence, bo nie było miejsca nawet w gospodzie. Józef i Maryja również nie mogli nigdzie zamieszkać,
bo dowiedzieli się, że Herod na wieść o narodzeniu króla żydowskiego kazał zabić nowo narodzonych chłopców.
•Stefan Żeromski – Siłaczka, Ludzie bezdomni
•Jerzy Kosiński – Malowany ptak
•Ken Kesey – Lot nad kukułczym
gniazdem
Mitologia
•Z mitologii znamy dwóch bezdomnych bohaterów – Odysa i Dedala.
• Pierwszy z nich przez dwadzieścia lat pozbawiony był domu rodzinnego. Pierwsze dziesięć lat spędził na wojnie trojańskiej, następne dziesięć trwała jego tułaczka spowodowana gniewem bogów.
Odys stał się w ten sposób symbolem tułacza, pielgrzyma (homo viator).
• Dedal natomiast został wygnany ze swego rodzinnego kraju za mord na Talosie. Przebywał na Krecie u króla Minosa, który go więził, bo bał się, że Dedal zdradzi zagadkę labiryntu. Wszyscy znamy
sławną ucieczkę Dedala z Krety i śmierć jego nieroztropnego syna – Ikara.
Średniowieczni bezdomni
•Święty Aleksy z własnej woli opuścił dom rodzinny, porzucił swą małżonkę, rozdał wszystkie
bogactwa biednym – chciał w ten sposób zbliżyć się do Boga. Wierzył, że ascetyczny tryb życia
i umartwienia spodobają się Bogu i zapewnią mu Jego łaskę. Aleksy wędrował po świecie jako
żebrak, a po latach powrócił na dwór ojca. Nierozpoznany spędził jeszcze szesnaście lat pod schodami swego rodzinnego domu, znosząc z pokorą wszelkie upokorzenia. Tam też zmarł. Ale Bóg
docenił tę decyzję i poświęcenie, czego symbolem są znaki po śmierci Aleksego – uzdrawiająca
moc woni jego ciała, bicie dzwonów. Bezdomność świętego Aleksego była więc świadomym wyborem i choć przysporzyła mu cierpień, spotkała się z nagrodą.
41
Pytania i odpowiedzi
•Z innego powodu wyrzekł się domu i szczęścia rodzinnego bohater Wielkiego testamentu FraBezdomny
• niemający mieszkania, niemający gdzie mieszkać
• niemający schronienia, tułacz,
wygnaniec, żebrak, sierota
nçois Villona. Wybrał on taką drogę, bo przedkładał chęć przeżycia przygody i swawolnego życia
nad ustabilizowanie. Życie tego oszusta i złodziejaszka, włóczęgi żyjącego z dnia na dzień upływa między karczmą, więzieniem a mrocznymi uliczkami Paryża. Biografia bohatera jest niemal
odzwierciedleniem życia autora, który za tajemnicze morderstwo został skazany na karę śmierci,
zamienioną na wygnanie z kraju. Bezdomność jest tu sposobem wyzwolenia się z konwencji rządzących światem.
Bezdomność
• pod względem społecznym
• pod względem narodowym
• pod względem kulturowym
• pod względem religijnym
• pod względem egzystencjalnym
Różne wymiary bezdomności w romantyzmie
Pisarze romantyzmu rozróżniali kilka form bezdomności, jak na przykład:
• brak ojczyzny (bezdomność pod względem narodowym),
•brak uczucia, kontaktu z ludźmi podzielającymi ich poglądy… (bezdomność pod względem społecznym i kulturowym),
• brak zakorzenienia w świecie, poczucie wyobcowania (bezdomność egzystencjalna).
•Bezdomność to nie tylko brak własnego domu, to również brak zakorzenienia i poczucia więzi
z otaczającym światem, z ludźmi. Werter (Johann Wolfgang Goethe, Cierpienia młodego Wertera) to wrażliwy młody człowiek, który nie przystaje do rzeczywistości. Bohater cierpi bowiem na
Weltschmerz (ból istnienia) – poczucie wewnętrznej pustki, obawy przed światem, zniechęcenia
– który powoduje, że nie potrafi znaleźć swego miejsca. Poczucie bezdomności potęguje niespełniona miłość, bo Werter kocha kobietę, której nie może poślubić. Nie jest w stanie przezwyciężyć
konwenansów, nie potrafi również zaakceptować obowiązujących zasad, więc ucieka od świata
i ludzi, popełniając samobójstwo.
•Bezdomny jest również Giaur (George Gordon Byron, Giaur), o którym wiemy jedynie, że jest
Bezdomność w poezji romantycznej:
• Bezdomnym tułaczem jest również bohater Rozłączenia Juliusza Słowackiego. Tęskni on za pozostawioną w kraju kobietą i rzeczywistością, w której ona żyje
– swojską, znaną, bezpieczną.
Jako tułacz czuje się wyobcowany, stale zagrożony, towarzyszy
mu wieczna tęsknota i marzenia
za własnym domem i ogrodem.
• Za krajem tęskni też podmiot liryczny Hymnu Słowackiego.
Postać wygnańca stęsknionego
za ojczyzną, smutnego, samotnego człowieka jest przedstawiona
w taki sposób, że wydaje się kimś
nie z tego świata, obcym ludziom,
zjednoczonym z Bogiem. Jego tęsknotę dodatkowo pogłębiają lecące bociany, które przypominają
mu ojczyznę i rodzinne strony.
• W poezji Cypriana Kamila Norwida (Moja piosnka II) jest również pielgrzym-emigrant, który nie znajduje uspokojenia w nowym świecie. Nowy świat to Stany Zjednoczone Ameryki, do których Norwid wyjechał w 1852 r.,
ale tęsknota za kulturą europejską i świadomość bliskości ziemi
ojczystej były ważniejsze niż dobrobyt i bogactwo Stanów Zjednoczonych.
42
szlachetnie urodzonym Wenecjaninem. Nie wiadomo jednak, gdzie mieszka, ani czym się zajmuje. Bohater znalazł się w opanowanej przez Turków Grecji, a fakt, że przebywa wśród muzułmanów, ludzi obcych mu pod względem wyznania i kultury, podkreśla jeszcze jego wyobcowanie
i samotność. Giaur (takim mianem określają Turcy każdego innowiercę) czuje się inny i wyalienowany pod każdym względem, całe jego życie jest naznaczone tymczasowością i rozdarciem pomiędzy wielką miłością a nienawiścią i żądzą zemsty. Giaur nie potrafi znaleźć swego miejsca nawet w zakonie, gdzie spędził w milczeniu sześć przepełnionych bólem lat.
•Nie umie swego miejsca odnaleźć również Walter Alf (Konrad Wallenrod Adama Mickiewicza).
Jako mały chłopak został porwany przez Krzyżaków, którzy zamordowali jego rodziców. Wiele
lat spędził pod opieką mistrza krzyżackiego, ale stale miał w pamięci obraz płonącego rodzinnego domu i krzyk matki. Choć wychowany przez Krzyżaków, nadal czuł się Litwinem (to zasługa
przede wszystkim śpiewaka Halbana) i dlatego za pomocą podstępu doprowadził do klęski zakonu. Kiedy Konrad przewodzi Krzyżakom, jest całkowicie sam – nie może znaleźć, nawet szukać
bratniej duszy, ponieważ jego misja jest tajna. Ojczyzna jest w niebezpieczeństwie, a on nie ma
komu się zwierzyć z zamiaru zniszczenia zakonu (bezdomność społeczna i uczuciowa). Aby wypełnić tę misję, Konrad Wallenrod zrezygnował ze spokoju i szczęścia, z własnego domu i miłości do Aldony. Tym razem już z własnego wyboru stał się bezdomny.
•Pustelnik Gustaw (Dziady część IV Adama Mickiewicza) jest bezdomny z trzech powodów. Bo-
hater jest bezdomny w sensie dosłownym – po latach nieobecności powraca do rodzinnego domu,
który zmienił się w rozsypującą ruinę i w którym nie ma już nikogo z jego bliskich. Po drugie nie
akceptuje układu społecznego – to po części właśnie nierówność majątkowa stała się przyczyną
jego nieszczęśliwej miłości i samobójstwa (bezdomność w sensie społecznym). Nie wiadomo też,
kim bohater tak naprawdę jest – człowiekiem czy duchem. Gustaw z powodu nieszczęśliwej miłości
popełnił samobójstwo i za karę musi co roku wracać na ziemię, przeżywać męki miłości i powtarzać
akt samobójczy. Nie jest więc ani z tego, ani z tamtego świata. To również rodzaj bezdomności.
•Bezdomni są też bohaterowie Dziadów części II, którzy zostali zesłani na Syberię. Symbolem wy-
gnania i bezdomności jest tu pielgrzym, który pojawia się w Ustępie: obcy, samotny, zagubiony
w Petersburgu i bez możliwości powrotu.
•Bohaterem w Stepach akermańskich Adama Mickiewicza jest samotny pielgrzym, który podczas
podróży wyraża swoją wzrastającą tęsknotę i poczucie osamotnienia. Choć otacza go niesamowita przyroda, której wartość docenia, nie potrafi oderwać swych myśli od ojczyzny, której krajobraz jest skromny i ubogi, ale mu bliski. W sonecie Burza pielgrzym-zesłaniec odczuwa samotność na skutek nieobecności bliskich oraz wskutek życia wspomnieniami. Czuje się bezdomnym
w sensie dosłownym i egzystencjalnym.
ergo sum
matura 2016
•Kordian (Juliusz Słowacki, Kordian) pielgrzymuje po Europie w poszukiwaniu celu życia i wła-
snego miejsca, ale spotykają go kolejne rozczarowania. Kiedy w końcu wraca do kraju, ponad
szczęście rodzinne przedkłada walkę w słusznej sprawie. Wierząc, że jego czyn zmieni sytuację
ojczyzny, postanawia sam zabić cara. Kordian samotnie podejmuje się misji, która okazuje się
jednak ponad jego siły.
Bezdomność jako problem społeczny w literaturze XIX w.
•O losie ludzi, którzy nie mają gdzie spędzić ostatnich dni życia, jest nowela Marii Konopnickiej
Miłosierdzie gminy. Gmina organizuje licytacje, na których zamożni obywatele mogą kupić starego człowieka na zasadzie: otrzymują od gminy dodatek na utrzymanie zakupionego i ze swej
strony zapewniają mu dom i wyżywienie. Problem bezdomności teoretycznie jest w ten sposób
rozwiązany, ale w praktyce cała idea ogranicza się do tego, że nabywcy wykorzystują swych podopiecznych do niewolniczej pracy.
•Bezdomni pojawiają się również w Lalce Bolesława Prusa. Wokulski podczas wyprawy na Powi-
śle widzi ludzi żyjących w skrajnej nędzy, którzy za swój dom traktują nawet kupę śmieci. Bezdomna jest w powieści Magdalenka, której główny bohater pomaga, kierując ją do domu Wysockiego. Bezdomnymi mogą też w każdej chwili zostać studenci wynajmujący pokoje w kamienicy
Krzeszowskiej. Bezdomny jest sam Stanisław Wokulski, który nie ma rodziny i nie potrafi się odnaleźć w otaczającym go świecie. Nie jest akceptowany przez mieszczaństwo, bo jest zbyt bogaty, ani przez arystokrację, bo ma nieodpowiednie pochodzenie społeczne. Pragnie miłości i domu,
ale nie udaje mu się tego osiągnąć.
•Literatura XIX wieku przedstawia również bohaterów, którzy z własnej woli wybierają bezdom-
ność. Stasia Bozowska (Siłaczka Stefana Żeromskiego) podjęła decyzję, że chce poświęcić się
pracy na rzecz najuboższych, i z tego powodu zrezygnowała z marzeń o własnym domu i rodzinie.
•Podobnie Tomasz Judym (Ludzie bezdomni Stefana Żeromskiego) – kiedy był dzieckiem nigdy
właściwie nie miał domu, a w związku ze swoją decyzją stracił szansę, by mieć go w życiu dorosłym. Bohater pochodził z biednej rodziny robotniczej. Po śmierci matki wzięła go na wychowanie ciotka, która nie stworzyła mu jednak prawdziwego domu pełnego miłości i bliskości. Po studiach Tomasz również nie może znaleźć swego miejsca – kierowany ideą pomocy biednym przenosi się z miejsca na miejsce. Ostatecznie sam jednak odrzuca pragnienie posiadania domu i rodziny, odrzuca Joasię, bo wierzy, że małżeństwo mogłoby ugasić zapał potrzebny do realizacji zadania społecznego. Judym nigdy nie osiąga stabilizacji życiowej, ale ta bezdomność jest jego świadomą decyzją. Judym jest także bezdomny w sensie społecznym: nie należy do warstwy, z której
się wywodzi, ale nie został też przyjęty przez wyższe warstwy, przez które jest postrzegany jako
Tomek z Krochmalnej i niepoprawny idealista.
Bezdomna jest również Joasia, która pracuje jako nauczycielka w Warszawie i tuła się po różnych
mieszkaniach, marząc o własnym skromnym domu. Bezdomni są też wszyscy ci, którzy mieszkają
w warunkach urągających godności ludzkiej – w Warszawie za Żelazną Bramą, w Cisach, w Zagłębiu, albo ci, którzy muszą opuścić kraj w poszukiwaniu lepszych warunków do życia – Wiktorowie. W Ludziach bezdomnych jest jeszcze jedna bezdomna postać, ale w sensie metafizycznym. Inżynier Korzecki nigdzie nie znajduje swego miejsca, wszędzie czuje się obco i dlatego
popełnia samobójstwo.
Literatura współczesna
•W powieści Romana Bratnego Kolumbowie. Rocznik 20 bezdomni są wszyscy, których mieszkania zostały spalone, bo odkryto, że pełnią rolę punktów kontaktowych. Można też mówić o bezdomności tych spośród pokolenia Kolumbów, którzy nie chcieli po wojnie wracać do Polski. Domem dla nich stała się cała Europa, ale nie przestali tęsknić za krajem, gdzie zostawili rodziny,
groby najbliższych. Czekali wciąż na powrót.
•Malowany ptak Jerzego Kosińskiego jest historią żydowskiego chłopca, który ukrywa się, aby
uniknąć obozu. Mieszka w komórkach, schowkach i stodołach, ciągle szczuty, bity i napiętnowany jak malowany ptak wśród stada wróbli. Chłopiec wszędzie czuje się obco, bo wszyscy go unikają ze względu na jego cygańsko-żydowską urodę.
•Lot nad kukułczym gniazdem Kena Keseya to historia między innymi wodza, który trafił do szpitala psychiatrycznego w poszukiwaniu schronienia. Jest jednym z Indian, którym rząd amerykański zabrał ziemię i tym samym skazał na bezdomność, pozbawienie tożsamości i wspólnoty. Obraz rodzinnej wioski to dla niego ciągłe marzenie powrotu do czasów szczęśliwych. Bezdomni są
również ludzie na oddziale chroników – z nich zrezygnowały rodziny, chcąc się pozbyć kłopotu. Uatrakcyjnij pracę!
Bezdomność to problem również
współczesnego świata. Ludzi bezdomnych nietrudno spotkać na ulicach i dworcach, zwłaszcza dużych
miast. Z jednej strony wzbudzają
naszą odrazę i jednocześnie strach,
z drugiej – współczujemy im.
Najczęstszymi powodami bezdomności są: rozpad rodziny, eksmisje, powrót z zakładu karnego bez
możliwości zamieszkania, brak stałych dochodów, przemoc w rodzinie, brak tolerancji społecznej, uzależnienia.
Osobną grupę stanowią obcokrajowcy: uchodźcy i cudzoziemcy
przebywający czasowo w naszym
kraju. Na podstawie różnych źródeł
określa się, że w Polsce jest od 30
do nawet 300 tysięcy bezdomnych.
Najbardziej drastycznym skutkiem
bezdomności są ofiary zimy. Ich
liczba rośnie z każdym rokiem. Inny
problem bezpośrednio związany
z tematem to eksmisje.
W swojej pracy na temat bezdomności możesz odwołać się do aktualnych wydarzeń związanych z motywem bezdomności. To na pewno
uatrakcyjni pracę.
Jak zacząć, jak zakończyć pracę?
Przykładowe sformułowania:
„Bezdomność to nie tylko brak
miejsca otoczonego ścianami.
Bezdomność to stan zapomnienia
przez innych. Dzisiaj nawet w krajach bogatych mamy głodnych,
nagich i bezdomnych”. (Matka Teresa z Kalkuty)
Bezdomni z urodzenia, bezdomni
z przypadku, a może – z mniej lub
bardziej własnego wyboru?
Są różni bezdomni i różne drogi
wiodące do znalezienia się w takiej sytuacji. Literatura jest na to
najlepszym dowodem.
Bezdomność. Czy to objaw, czy
przyczyna samotności człowieka
we współczesnym świecie?
Bezdomność nie polega tylko
na braku mieszkania, ale przede
wszystkim na utracie domu, jako
sposobu bycia, na utracie poczucia więzi z miejscem czy ludźmi.
„Wszędzie dobrze, ale w domu
najlepiej” – tak mówi przysłowie.
Literatura tylko to potwierdza. Bo
w domu można odnaleźć szczęście i spokój.
43
Szkoła wyższa
Czemu warto studiować w WSIiZ?
• Bo jest nowoczesną i dynamicznie rozwijającą się uczelnią.
• O jej prestiżu, w głównej mierze, decyduje wysokiej klasy kadra
naukowo-dydaktyczna (410 zatrudnionych nauczycieli akademickich) oraz specyfika kształcenia, polegająca na przekazaniu studentom jak najwięcej wiedzy i umiejętności praktycznych. Władze szkoły wychodzą bowiem z założenia, że przede wszystkim
praktyczne przygotowanie absolwentów do zawodu decyduje o ich
sukcesie na rynku pracy.
• Wysoki poziom nauczania jest też możliwy dzięki pionierskim
metodom nauczania, zastosowaniu w procesie kształcenia nowatorskich technologii informatycznych oraz samej infrastrukturze
uczelni - studenci korzystają z nowoczesnych sal wykładowych i
specjalistycznie wyposażonych laboratoriów.
• Główna siedziba szkoły mieści się w Rzeszowie przy ulicy Sucharskiego, ale zajęcia dydaktyczne odbywają się również w malowniczo położonym kampusie w Kielnarowej. W jego skład, oprócz
obiektów dydaktycznych, wchodzi hala sportowa, akademik, hotel, stylowa karczma, jest nawet stadnina koni.
• W WSIiZ studiuje ponad 7 tys. młodych ludzi, w tym 2 tys. obcokrajowców. Dzięki temu, studiując tu, będziesz mógł poczuć prawdziwą studencką atmosferę, nauczyć się poruszać w wielonarodowym i wielokulturowym środowisku, nawiązać cenne kontakty.
• Mając wysoką średnią ocen z egzaminów i aktywnie angażując
się w życie szkoły, działając w kołach naukowych, sekcjach sportowych, chórze, radiu internetowym czy uczelnianej gazecie, możesz liczyć na stypendium naukowe.
44
ergo sum
matura 2016
• W WSIiZ imponuje nowoczesne i profesjonalne wyposażenie
obiektów dydaktycznych, sal wykładowych, pracowni i laboratoriów, których uczelnia posiada ponad 80.
Oferta edukacyjna
Na czterech wydziałach WSIiZ
• Wydziale Administracji i Nauk Społecznych,
• Wydziale Ekonomicznym,
• Wydziale Informatyki Stosowanej,
• Wydziale Medycznym
masz do wyboru następujące kierunki studiów I stopnia (trwają
6 miesięcy i kończą się uzyskaniem tytułu licencjata)
Administracja
• Na przykład, jeśli zdecydujesz się na kierunek związany z ekonomią,
czy rachunkowością będziesz miał ćwiczenia w profesjonalnym Laboratorium Finansowym, gdzie poprzez symulacje prawdziwych
transakcji finansowych i gry na giełdzie, nauczysz się zarządzania
portfelem inwestycyjnym i inwestowania funduszy na giełdzie.
Specjallności:
• E-administracja
• Zarządzanie bezpieczeństwem i higieną pracy
• Administracja europejska
Aviation Management (Zarządzanie w lotnictwie)
Bezpieczeństwo wewnętrzne
Specjalności:
• Bezpieczeństwo i porządek publiczny
• Kryminologia i kryminalistyka
• Bezpieczeństwo i obronność państwa
Dietetyka
Ekonomia
• Jeśli chciałbyś zostać specem od odzyskiwania danych z dysków
twardych, telefonów komórkowych lub pracować przy szyfrowaniu i deszyfrowanie wiadomości, to w Laboratorium Odzyskiwania i Analizy Danych będziesz mógł skorzystać ze specjalistycznego sprzętu i oprogramowania.
Specjalności:
• Handel i marketing
• Biznes międzynarodowy
• Księgowość
• Zarządzanie finansami (Financial Management)
Filologia angielska
Specjalności:
• Filologia angielska z językiem chińskim
• Komunikacja międzykulturowa w biznesie
• Translatoryka
Fizjoterapia
Gospodarka i administracja publiczna
Grafika komputerowa i produkcja multimedialna
Informatyka
• Chcesz studiować Bezpieczeństwo wewnętrzne? Świetnie! Tutaj
z kolei masz możliwość zdobycia praktyki na ćwiczeniach w Laboratorium Kryminalistyki.
Specjalności:
• Programowanie
• Technologie internetowe i mobilne
• Teleinformatyka
• Inżynieria gier komputerowych
• Technologie sieciowe (Network Technologies)
• Information Technology (anglojęzyczne)
Kosmetologia
Logistyka
Media cyfrowe i komunikacja wizerunkowa
Psychologia w zarządzaniu
Turystyka i rekreacja
Zarządzanie
• Jeśli myślisz o pracy w mediach, jako prezenter, dziennikarz czy reporter lub w dziale technicznym jako montażysta, to wybór WSIiZ
nie będzie błędem. Tu zdobędziesz praktyczną wiedzę i umiejętności korzystając z uczelnianego studia telewizyjnego i radiowego
oraz pracowni do cyfrowej obróbki obraz i dźwięku.
Specjalności:
• Finanse i rachunkowość w zarządzaniu
• Financial Management
Zarządzanie międzynarodowe (studia anglojęzyczne).
• Zarządzanie firmą
45