docpobierz
download 
Reklamacja Transkrypt
pobierz
Wyższa Szkoła Gospodarki Euroregionalnej im. Alcide De Gasperi w Józefowie Journal of Modern Science JoMS DOI 10.13166/JoMS.issn.1734-2031 ISSN 1734-2031 Kwartalnik Quarterly j o m s july September 3/18/2013 . w s g e . e d u 2013 . p | 1l WSGE Zespół redakcyjny / Editorial team Adres / Address Redaktor naczelna / Editor-in-Chief Wyższa Szkoła Gospodarki Euroregionalnej im. Alcide De Gasperi dr hab. Magdalena Sitek, prof. WSGE w Józefowie, Polska / Alcide De Gasperi University of Euroregional Economy in Józefów, Poland dr Małgorzata Such-Pyrgiel Zastępca redaktora naczelnego / Assistant Editor Wyższa Szkoła Gospodarki Euroregionalnej im. Alcide De Gasperi w Józefowie, Polska / Alcide De Gasperi University of Euroregional Economy in Józefów, Poland dr Krzysztof Dziurzyński redaktor statystyczny / Statistical Editor Wyższa Szkoła Gospodarki Euroregionalnej im. Alcide De Gasperi w Józefowie, Polska/ Alcide De Gasperi University of Euroregional Economy in Józefów, Poland mgr Aurelia Łuczyńska redaktor językowy (język angielski) / English language editor Wyższa Szkoła Gospodarki Euroregionalnej im. Alcide De Gasperi w Józefowie, Polska/ Alcide De Gasperi University of Euroregional Economy in Józefów, Poland mgr Elżbieta Jamróz redaktor językowy (język włoski) / Italian language editor Wyższa Szkoła Gospodarki Euroregionalnej im. Alcide De Gasperi w Józefowie, Polska/ Alcide De Gasperi University of Euroregional Economy in Józefów, Poland mgr Aleksandra Ukleja Sekretarz Redakcji / Managing Editor Wyższa Szkoła Gospodarki Euroregionalnej im. Alcide De Gasperi w Józefowie, Polska/ Alcide De Gasperi University of Euroregional Economy in Józefów, Poland redaktor tematyczny /Subject Editor Wyższa Szkoła Gospodarki Euroregionalnej im. Alcide De Gasperi dr hab. inż. Jerzy Zawisza, Prof. WSGE w Józefowie, Polska/ Alcide De Gasperi University of Euroregional Economy in Józefów, Poland prof. zw. dr hab. Bronisław Sitek redaktor tematyczny /Subject Editor Wyższa Szkoła Gospodarki Euroregionalnej im. Alcide De Gasperi w Józefowie, Polska/ Alcide De Gasperi University of Euroregional Economy in Józefów, Poland Adres redakcji / Editorial Office Wydawnictwo Wyższej Szkoły Gospodarki Euroregionalnej im. Alcide De Gasperi w Józefowie 05-410 Józefów, ul. Sienkiewicza 2 tel./fax +48 022 789 19 03 [email protected] www.joms.wsge.edu.pl Adres do przesyłania artykułów / Address for Submission Wyższa Szkoła Gospodarki Euroregionalnej im. Alcide De Gasperi w Józefowie, ul. Sienkiewicza 2, 05-140 Józefów, Polska / Alcide De Gasperi University of Euroregional Economy, ul. Sienkiewicza 2, 05-410 Józefów, Poland Aleksandra Ukleja tel.: (+48) 22 789 19 03 int. 12 e-m@il: [email protected] j2 | WSGE o m s . w s g e . e d u . p l j o m s . w s g e . e d u . p | l3 WSGE Rada Naukowa / Scientific Committee Prof. dr hab. Bronisław Sitek [Przewodniczący / Chairman] University of Warmia and Mazury in Olsztyn, Poland Prof. dr hab. Peter Terem [Zastępca Przewodniczącego/Deputy Chairman] Matej Bel University Banská Bystrica, Slovakia Prof. dr hab. Edward Erazmus Alcide De Gasperi University of Euroregional Economy in Józefów, Poland Dr hab. Piotr Majer, prof. UWM University of Warmia and Mazury in Olsztyn, Poland Prof. dr hab. Stanisław Mraz Matej Bel University Banská Bystrica, Slovakia Prof. dr. hab. Victoria Serzhanova University of Rzeszów, Poland Prof. dr hab. Witold Pokruszyński Alcide De Gasperi University of Euroregional Economy in Józefów, Poland Prof. Paulo Aldo Rossi University of Genoa, Italy Prof. Silvestre Bello Rodriguez University of Las Palmas de Gran Canaria, Spain Prof. dr hab. Ligita Simanskiene Klaipėda University, Lithuania Prof. dr hab. Jan Widacki Andrzej Frycz Modrzewski Krakow University, Poland Prof. dr hab. Zdzisław Majkut Alcide De Gasperi University of Euroregional Economy in Józefów, Poland Prof. Laura Tafaro University of Bari “Aldo Moro”, Italy Prof. dr hab. Svetlana Zapara Sumy State University, Ukraine Prof. Jaime Bonnet University of Valencia, Spain Prof. Cristina Hermida del Llano King Juan Carlos University in Madrid, Spain Assoc. Prof. PhD. Ioan Ganfalean “1 Decembrie 1918” University in Alba Iulia, Romania Dr hab. inż. Jerzy Zawisza, Prof. WSGE Alcide De Gasperi University of Euroregional Economy in Józefów, Poland Prof. Ksenofon Krisafi University of Tirana, Albania Prof. Dr. Sabri Gökmen Karamanoğlu Mehmetbey University, Turkey Lect. PhD. Miruna Mihaela Tudorascu “1 Decembrie 1918” University in Alba Iulia, Romania dr Wiesław Breński University of Warmia and Mazury in Olsztyn, Poland dr Lucyna Sikorska Polish Border Guard Training Centre in Kętrzyn, Poland dr Andrzej Wawrzusiszyn University of Warmia and Mazury in Olsztyn, Poland Korekta / Proofreading - mgr Sławomir Koźlak Skład, łamanie, projekt okładki / Typesetting, type-matter, cover - mgr Miłosz Ukleja i mgr Aleksandra Ukleja Za wersję pierwotną niniejszego czasopisma uznaje się wersję wydaną drukiem. Elektroniczna wersja czasopisma stanowi kopię egzemplarzy wydanych drukiem i jest dostępna pod adresem. The printed version of Journal of Modern Science is the original one. The electronic version of the journal is available as a copy of the original printed version. http://www.joms.wsge.edu.pl Nakład / Circulation - 150 egzemplarzy / copies Druk i oprawa / Printing and binding Przedsiębiorstwo Produkcyjno-Reklamowe GRYF, ul. Andersa 42, 10-693 Olsztyn. e-mail: [email protected], tel.: 89 677 98 69 Wydawca / Publisher Wyższa Szkoła Gospodarki Euroregionalnej im. Alcide De Gasperi w Józefowie 05-410 Józefów, ul. Sienkiewicza 2 Aleksandra Ukleja tel./fax +48 022 789 19 03 [email protected] www.wsge.edu.pl © Copyright by Wyższa Szkoła Gospodarki Euroregionalnej im. Alcide De Gasperi w Józefowie. All Rights Reserved / Wszelkie prawa zastrzeżone. Kopiowanie, przedrukowywanie i rozpowszechnianie całości lub fragmentów niniejszej publikacji bez zgody wydawcy zabronione. Journal of Modern Science jest indeksowany w następujących bazach / Journal of Modern Science is indexed in the following databases: Google Scholar • IndexCopernicus Journals Master List • Polish Ministry of Science and Higher Education list of Scientific journals • Ulrich’sWeb • Arianta • Research Bible j4 | WSGE o m s . w s g e . e d u . p l Spis treści: Nauki humanistyczne / Humanities......................................................9 Joanna Łukjaniuk...............................................................................................11 Digital divide - pedagogical and moral aspects Digital divide - aspekty pedagogiczno-moralne Dorota Łażewska..........................................................................................29 Social exclusion and the development of the human person Philosophical aspects – teaching Wykluczenie społeczne a rozwój osoby ludzkiej Aspekty filozoficzno – pedagogiczne MiroslavGejdoš.................................................................................................49 Interpretation of Education toward Values by Wolfgang Brezinka Interpretačný odkaz výchovy hodnotám Wolfganga Brezinku KęstutisTrakšelys............................................................................................63 Adult social development in modern society Nauki społeczne / Social sciences.....................................................77 JacekTittenbrun................................................................................................79 Max Webers economic sociology Alexey Anisimov...............................................................................................103 The surrogate motherhood: law, morals, and policy Svitlana Zapara..............................................................................................117 History and prospects of establishment of specialized labour justice in Ukraine Історія та перспективи формування спеціалізованої трудової юстиції в Україні MagdalenaSitek..............................................................................................133 Shaping the rules of liability for environmental transboundary damage in international law Kształtowanie się zasad odpowiedzialności za ekologiczną szkodę transgraniczną w prawie międzynarodowym JerzyZawisza.....................................................................................................153 Juvenile deliquency as a cause of social exclusion Przestępczość nieletnich przyczyną wykluczenia społecznego j o m s . w s g e . e d u . p | 5l WSGE Elżbieta Szafrańska, Jerzy Szafrański.....................................................173 The responsibility of minors in criminal law Odpowiedzialność nieletnich w świetle prawa karnego Paweł Chodak...................................................................................................191 The consent of society for a small corrupt crime Zgoda społeczeństwa za niewielkie przestępstwa korupcyjne Justyna Kownacka, Roman Trzaskalik.....................................................211 The energy performance of buildings - legal aspects (selected issues) Charakterystyka energetyczna budynków – aspekty prawne (zagadnienia wybrane) KaterynaNovikova.........................................................................................239 Fakes and Consumption Dimension of the Social Exclusion Zjawisko podróbek a konsumpcyjny wymiar wykluczenia społecznego Yevgenia Yemelyanenko.................................................................................259 Islamism as a marginal reaction of Mohammedan countries on policy of energy and fuel Katarzyna Badźmirowska – Masłowska....................................................279 Legal status and media security in contemporary armed conflicts Status prawny a bezpieczeństwo mediów w sytuacjach współczesnych konfliktów Galyna Nesterenko, Olena Tyshkova........................................................305 Internet portals and their role in the development of the energy sector Спеціалізовані інтернет портали у розвитку енергетичної галузі Elżbieta Zębek, Magdalena Szramka........................................................321 Protection of birds and natural habitats vs. realization of undertakings in Nature 2000 areas Ochrona ptaków i siedlisk przyrodniczych a realizacja przedsięwzięć na obszarach Natura 2000 Jan A. Błaszczyk Roman Domański, Arkadiusz Węglarz, Adam Dominiak, Paweł M. Błaszczyk, Adam Rajewski, Marcin Bugaj.........................................337 Investments in CHP gas plants for district heating in Poland Marcin Bugaj, Roman Domański, Adam Dominiak, Jan A. Błaszczyk, Paweł M. Błaszczyk.........................................................................................353 Low emission smart building - energy storage system proposal PeterPotasch....................................................................................................367 Sports-related offences, their roots, selected causes and solutions - model cases, real lessons j6 | WSGE o m s . w s g e . e d u . p l Naser Farshadgohar, Farnaz Badpar.......................................................395 Security in the Twenty-First Century Case Study: Energy PiotrMuszyński...............................................................................................411 The Role of Biological Science in Renewable Energy Production Rola nauk biologicznych w produkcji energii odnawialnej SergiuszProkurat...........................................................................................425 Palm oil - strategic source of renewable energy in Indonesia and Malaysia Olej palmowy – strategiczne źródło odnawialnej energii w Indonezji i Malezji Michał Łęski.....................................................................................................445 Legal regulations of renewable energy law in the European Communities Regulacje prawa energii odnawialnych we Wspólnotach Europejskich Denis Cerić........................................................................................................461 Renewable primary energy production in Europe and Asia a geographical overview Sprawozdania / Conference reports.............................................483 Jerzy Zawisza....................................................................................................485 Sprawozdanie z międzynarodowej konferencji “Dylematy współczesnej administracji” Report of the conference “Dilemmas of contemporary administration” Jerzy Zawisza....................................................................................................497 I Forum Gospodarcze powiatu otwockiego - 7 września 2013 r. - sprawozdanie j o m s . w s g e . e d u . p | 7l WSGE o m 8j | WSGE s . w s g e . e d u . p l Nauki humanistyczne Humanities WSGE | 9 10 | WSGE JoMS 3/18/2013, ss. 11-27 Joanna Łukjaniuk WSGE | 11 12 | WSGE Digital divide - pedagogical and moral aspects Digital divide - aspekty pedagogiczno-moralne dr Joanna Łukjaniuk Wyższa Szkoła Gospodarki Euroregionalnej im. Alcide De Gasperi [email protected] Abstracts The purpose of that article is to define what the digital divide, which terminology is associated with that term, what factors constituting it. I’ll try to answer the question about the global implications of this phenomenon, as well as the extent of its occurrence in Poland. I refer to the question of how the digital divide creates new social divisions, and how much it worse the past divisions. The key to this part of my paper will be - for Manuel Castells - showing that the problem in “eyes of a child”. Further, a substantial part I will justify the idea that digital divide is not just a matter of lack of use of the network, ability to use it, but also attitudes with which comes to her, what looking in there, etc. Therefore I present another thesis - pedagogy should deal with the “digital self-exclusion” (a term the author’s own), as it is today, it puts us in front of the most serious challenges of childcare. In support of this thesis I refer to one another survey conducted by the school in one of the Polish cities (about 100 thousand inhabitants). At the end I formulate several educational demands. Celem niniejszego artykułu jest pokazanie, czym jest digital divide, jaka terminologia z nim się wiąże, jak jest definiowane, jakie czynniki na nie się składają. Spróbuję odpowiedzieć na pytanie o globalne implikacje tego zjawiska, a także o zakres jego występowania w Polsce. Odniosę się do kwestii, na ile digital divide tworzy nowe podziały społeczne, na ile zaś pogłębia dawne. Kluczowe dla tej części mojego referatu będzie – za Manuelem Castellsem – ukazanie tego problemu „oczyma dziecka”. W dalszej, zasadniczej dla wystąpienia części, uzasadnię tezę, że cyfrowe wykluczenie, to nie tylko sprawa braku możliwości korzystania z sieci, ale także umiejętności korzystania z niej; postaw, z jakimi się do niej podchodzi; tego, czego się w niej szuka, itp. W związku z tym stawiam kolejną tezę – pedagogika powinna więcej zajmować się „samowykluczeniem cyfrowym” (termin własny autorki), bowiem to właśnie ono stawia nas dzisiaj przed WSGE | 13 najpoważniejszymi wyzwaniami wychowawczymi. W uzasadnieniu tej tezy odwołuję się do przeprowadzonej przez siebie ankiety w gimnazjum w jednym z polskich miast (ok. 100 tys. mieszkańców). Na koniec formułuję kilka postulatów wychowawczych. Keywords: network society, the digital divide - the image of the child’s point of view, self-exclusion digital ethics on the web, Manuel Castells, exclusion associated with cultural and ethical considerations, digital samowykluczeniee, karnawalizacja life, exhibitionism. społeczeństwo sieci, wykluczenie cyfrowe – obraz z punktu widzenia dziecka, samowykluczenie cyfrowe, etyka w internecie, Manuel Castells, wykluczenie związane z uwarunkowaniami kulturowo-etycznymi, cyfrowe samowykluczeniee, karnawalizacja życia, ekshibicjonizm. Wprowadzenie W latach 70. XX wieku zaczął formować się typ społeczeństwa, skoncentrowanego wokół komputera osobistego i telefonu komórkowego. Na jego określenie upowszechniła się japońska nazwa joho shakai – „społeczeństwo informacyjne”. Manuel Castells, wybitny socjolog z uniwersytetu Kalifornijskiego w Berkeley, zaproponował nazwę „społeczeństwo sieci”. Alvin Toffler wreszcie używa terminu „trzecia fala” w rozwoju cywilizacyjnym ludzkości. Kluczową cechę „trzeciej fali” stanowi olbrzymi wzrost znaczenia wiedzy i jej komunikacji wobec kapitału. O ile w gospodarce drugiej fali podstawowym kryterium bogactwa i władzy był właśnie kapitał (na przykład posiadanie przez jakieś państwo złóż cennego surowca), o tyle trzecia fala wiąże się przede wszystkim z umiejętnością wykorzystania zasobów informacyjnych. Tym, co liczy się dzisiaj – pisano już w 1973 roku – nie jest zwykła praca mięśni czy energia, lecz informacja, jej gromadzenie i przekaz, tworzenie wydajnych systemów obiegu informacji; elastyczność, innowacyjność i tworzenie rozwiązań ułatwiających uczenie się i dalszy rozwój. To dlatego tak nieaktualne jest dzisiaj przekonanie: uczę się przez 20 lat – korzystam z nabytej wiedzy przez 40 lat (Cellary, 2003). Na naszych oczach dokonuje się demontaż ustalonej klasyfikacji zawodów („od mas proletariackich do elastycznego rynku pracy” – napisze inny amerykański socjolog Barney) i brak bezpieczeństwa na tym rynku (2008). Ale dokonuje się coś więcej. To „coś” socjologowie, 14 | WSGE politolodzy i medioznawcy opisują za pomocą słowa „wykluczenie sieciowe” (digital divide). Celem mojego wystąpienia jest pokazanie, czym jest digital divide, jaka terminologia z nim się wiąże, jak jest definiowane, jakie mechanizmy je napedzają. Spróbuję odpowiedzieć na pytanie o globalne implikacje tego zjawiska, a także o zakres jego występowania w Polsce. Kluczowe dla tej części mojego referatu będzie – za Manuelem Castellsem – ukazanie tego problemu „oczyma dziecka” (2009b) w dziele „Koniec tysiąclecia”, trzecim tomie „trylogii”, na którą składają się jeszcze: Społeczeństwo sieci i Siła tożsamości. W drugiej, zasadniczej części, uzasadnię tezę, że cyfrowe wykluczenie, to nie tylko sprawa braku możliwości korzystania z sieci, ale także umiejętności korzystania z niej; postaw, z jakimi się do niej podchodzi; tego, czego się w niej szuka, itp. W związku z tym stawiam kolejną tezę – pedagogika powinna więcej zajmować się „samowykluczeniem cyfrowym” (termin własny autorki), bowiem to właśnie ono stawia nas dzisiaj przed najpoważniejszymi wyzwaniami wychowawczymi. W uzasadnieniu tej tezy odwołuję się do przeprowadzonej przez siebie ankiety w gimnazjum w jednym z polskich miast średniej wielkości. Na koniec formułuję kilka postulatów wychowawczych. Termin digital divide Trudno ustalić, kto stworzył angielski termin digital divide. W języku francuskim analogiczne wyrażenie fracture numérique (mówi się też o fracture digitale, fossé numérique, zob. hasło pod tym tytułem w wikipedii francuskiej) łączy się z jednym z przemówień Jacquesa Chiraca, wygłoszonym podczas kampanii prezydenckiej 1995 roku. W języku polskim mówi się o „wykluczeniu cyfrowym”. Ale terminologia czy nawet metaforyka jest w tym zakresie niezwykle bogata (nie tylko w polszczyźnie) Mówi się zatem o: „podziale cyfrowym”, „cyfrowych nierównościach”, „nierównomierności dostępu”, „podziale cyfrowym”, „nierównościach cyfrowych”, „technologicznym apartheidzie u zarania wieku informacji” (tak Castells o Afryce, 2009b, s. 80). Znaczy się nią jednak dość wąskie pole semantyczne. Chodzi o podział na kraje lub regiony, w których dostęp do Internetu i inne nowoczesne formy komunikacji jest łatwy i powszechny oraz takie, w których jest on znacznie utrudniony lub niemal niemożliwy. Podział ten może oczywiście wynikać bądź z różnic ekonomicznych bądź politycznych – w krajach totalitarnych ogranicza się dostęp do Internetu czy sieci komórkowych albo znacznie je cenzuruje. WSGE | 15 Termin digital divide odniosi się także do podziału społeczeństwa, które można określić mianem informacyjnego, na osoby z dostępem do Internetu i innych nowoczesnych form komunikacji i na osoby, które z racji ekonomicznych czy intelektualno-kulturowych czy społeczno-moralnych takiego dostępu nie mają. W związku z tym mówi się nawet o nowym rodzaju stratyfikacji społecznej: społeczności połączonymi z siecią i z nią niepołączone. Dodajmy, że wykluczenie cyfrowe zazwyczaj traktuje się jako formę „wykluczenia społecznego”. Ten drugi termin został zaproponowany przez zespoły ekspertów Komisji Europejskiej i przyjęty przez Międzynarodową Organizację Pracy ONZ. W świetle Deklaracji European Commission’s Observatory on National Policie to Combat Social Exclusion dotyczy on „pewnego podstawowego poziomu życia i udziału [obywateli] w głównych społecznych i zawodowych możliwościach stwarzanych przez społeczeństwo” (Castells, 2009b, s.62). Podstawowe mechanizmy digital divide Odwołuje się w tym miejscu, nie po raz ostatni zresztą, do wspomnianej trylogii Manuela Castellsa. Castells pokazuje ten typ wykluczenia na przykładzie Afryki subsaharyskiej. Jego zdaniem technologiczny apartheid tego kontynentu działa na zasadzie reakcji łańcuchowej – jedno wykluczenie wywołuje inne. Oto ten łańcuch, według Castellsa (przekazuję w tym fragmencie najważniejsze myśli Castellsa z dzieła „Koniec tysiąclecia”, s. 59-106): 1. jak wiadomo, technologia informacyjna oraz umiejętność jej wykorzystania i adaptowania jest dzisiaj głównym czynnikiem w tworzeniu bogactwa i dostępie do niego, w sprawowaniu władzy i w uzyskiwaniu wiedzy. Czarny Ląd, z wyjątkiem Republiki Południowej Afryki, jest dzisiaj nie tylko najmniej skomputeryzowanym regionem świata, lecz posiada także najsłabszą infrastrukturę niezbędną do korzystania z komputerów. Chodzi przede wszystkim o dostęp do elektryczności i niezawodność jej dostaw. Brak ten czyni bezpodstawnym zaopatrywanie w sprzęt elektroniczny przynajmniej część tamtejszych krajów; 2. podstawowym wymiarem komputeryzacji jest możliwość łączenia komputerów w sieci. To zaś zależy od infrastruktury telekomunikacji i łączności sieciowej. Niestety, telekomunikacja w Afryce wciąż pozostaje w stanie szczątkowym. Castells podaje prosty przykład - na nowojorskim Manhattanie jest więcej linii telefonicznych niż w całej 16 | WSGE Afryce subsaharyjskiej; 3. część przeszkód w rozwoju telekomunikacji ma źródła w biurokracji rządowej i polityce chronienia monopoli państwowych: w wielu krajach do zainstalowania jakiegokolwiek urządzenia telefonicznego wymagane jest zwykle zezwolenie od państwowego operatora; 4. przepisy często narzucają sektorowi publicznemu centralne zakupy sprzętu komputerowego i nakładają wysokie podatki na firmy prywatne, aby zniechęcić je do niezależnego importu; 5. duża część komputerów sprowadzonych do Afryki pochodzi z darów, większość z nich jest przestarzała. W konsekwencji Afryka stała się śmietniskiem dla bezużytecznego sprzętu informacyjnego; 5. import sprzętu telekomunikacyjnego jest kosztowny i niepewny ze względu na korupcję i powszechne złodziejstwo; 6. kierujący rynkiem komputerów przekazują pewną wiedzę o posługiwaniu się nimi, ale nie o programowaniu czy naprawianiu ich; 7. nawet jeśli założyć, że dzisiaj wszystkie stolice afrykańskie mają łączność z Internetem, to dostęp do Internetu na prowincji należy do rzadkości; 8. nawet jeśli infrastruktura jest dostępna, jej wymogom technicznym nie odpowiadają umiejętności ludzi; 9. brakuje zaplecza edukacyjnego i szkoleniowego umożliwiającego zdobywanie przez ludzi odpowiednich umiejętności, na przykład informatycznych kierunków studiów na uniwersytetach; 10. pracownicy ściągani z zagranicy nie znają lokalnych warunków i organizacji słabo rozwiniętych; 11. w rezultacie wykorzystanie komputerów sprowadza się głównie do rutynowego przetwarzania danych i w niewielkim stopniu służy procesom decyzyjnym. Wniosek? Wszystko to w praktyce uniemożliwia Afryce subsaharyjskiej konkurowanie na rynkach międzynarodowych, czy to w dziedzinie produkcji, czy nowoczesnych usług. Także usługi turystyczne, które mogłyby mieć znaczące miejsce w bilansie ekonomicznym tych krajów, zostały opanowywane przez międzynarodowe agencje turystyczne i biura podróży. Nawet eksport produktów rolnych i minerałów, stanowiący gros całego eksportu Afryki, znalazł się w rękach korporacji międzynarodowych, bowiem coraz bardziej jest uzależniony od rozporządzania informacją. „Informacjonizm rzeczywiście tworzy ostry podział na wartościowych WSGE | 17 i bezwartościowych ludzi i miejsca” (Castells, 2009b, s.145). „Nowe informacyjne technologie napędzają [...] globalny wir akumulacji bogactwa i rozprzestrzeniania się biedy” (Castells, 2009b, s.145). Warto też zwracać uwagę, czy niektóre z tych mechanizmów nie występują także u nas, w naszych relacjach z bogatymi krajami Unii Europejskiej. Oczyma dzieci W książce Castellsa „Koniec tysiąclecia” znajduje się wstrząsający rozdział zatytułowany: „Globalizacja, wyzysk i wykluczenie społeczne: obraz z punktu widzenia dzieci” (Castells, 2009b, s. 134). (Pedagog nie może nie dostrzegać takich rozdziałów w pracach socjologów czy filozofów komunikacji). W społeczeństwie, aspirującym do miana „społeczeństwa sieci”, a jednocześnie w społeczeństwie „cyfrowych nierówności, „nierównomierności dostępu”, jesteśmy świadkami dramatycznego cofnięcia społecznych zdobyczy i praw dziecka. Prześledźmy znowu za Castellsem najważniejsze ogniwa tego „cofania się” (2009b, s. 142-145): 1. na naszych oczach dokonuje się po trosze wszędzie na świecie, między innymi za sprawą Internetu – tak chwalony przez środowiska liberalne - rozpad rzekomo niewydolnego patriarchalnego systemu społecznego. Tak naprawdę chodzi o załamanie się struktur rodziny, którego jednak na wielu obszarach nie w zastąpił żaden inny, lepszy system opieki nad dziećmi, czy to ze strony rodziny, czy państwa. Oznacza to – podkreśla Castells – „runięcie ostatniej bariery ochrony dzieci” (2009b, s. 143); 2. powraca się do kapitalistycznego wyzysku dzieci jako najtańszej siły roboczej. Castells daje przykład dzieci w Pakistanie, które tkają dywany na światowy eksport za pośrednictwem siatki dostawców do wielkich domów towarowych na zamożnych rynkach – siatki, tworzonej przede wszystkim za pomocą Internetu; 3. obserwuje się masową, globalną turystykę nastawioną na pedofilów, znowu za pośrednictwem stręczycielstwa i innych działań, uprawianych via inernet; 4. rozwija się elektroniczna pornografia dziecięca, internetowy handel narządami, pobieranymi od dzieci itp. U korzeni tego „cofnięcia społecznych zdobyczy i praw dziecka” czy wyzysku dzieci leżą mechanizmy rodzące biedę i wykluczenie w świecie od Afryki subsaharyjskiej do Stanów Zjednoczonych Ameryki. W niektórych krajach, takich jak Zair, Kambodża czy Wenezuela, na wsiach i w dzielni- 18 | WSGE cach slumsów nędza jest tak straszna, że dzieci sprzedawane są dla przeżycia, są wysyłane na ulicę po zarobek lub kończą, „uciekając z piekła domów rodzinnych do piekła zatracenia. W innych społeczeństwach historyczny kryzys patriarchatu niszczy tradycyjną pokoleniową rodzinę, niczym jej nie zastępując, a płacą za to kobiety i dzieci”. [...] Każdy, kto kwestionuje model patriarchalny, robi to na ryzyko kobiety. I na ryzyko jej dziecka”((Castells, 2009b, 143). „Główną przyczyną niszczenia dzieci – kończy dramatycznie Castells - jest to, że w wieku informacji społeczne trendy są niesamowicie wzmacniane przez nowy technologiczny/organizacyjny potencjał, podczas gdy instytucje społecznej kontroli są obchodzone przez globalne sieci informacji i kapitału. A ponieważ w każdym z nas zamieszkują jednocześnie anioły i diabły ludzkości, to kiedykolwiek i gdziekolwiek nasza ciemna strona bierze górę, wyzwala to bezprecedensową destrukcyjną siłę” (2009b, s. 145). Wykluczenie cyfrowe w Polsce Dominik Batorski, jeden z największych w Polsce specjalistów w zakresie relacji i sieci społecznych, stwierdza, że występowanie różnic w dostępie do komputera, Internetu, poczty elektronicznej itp. jest w Polsce bardzo dobrze zbadane. Dzięki jego pracom z kolei dobrze też są znane następstwa związane z podziałem cyfrowym, inaczej mówiąc, związek „różnic w wykorzystaniu technologii z szansami życiowymi, partycypacją społeczną, wykluczeniem i nierównościami społecznymi” (Batorski 2006, s. 318). Swoje badania Dominik Batorski przeprowadził w 2005 r. na ogólnopolskiej, reprezentatywnej próbie, obejmującej blisko 4 tysiące gospodarstw domowych i 9 tysięcy respondentów indywidualnych. Streszczam pokrótce wyniki tych badań (2006, s. 219-332). Okazuje się, że największa liczba Polaków korzysta z telefonów komórkowych. Można przypuszczać, że upowszechnienie tej technologii nastąpiło znacznie szybciej niż komputerów i Internetu, bowiem ma ona duże znaczenie w życiu codziennym, a w porównaniu z tradycyjnym telefonem pozwala także zaoszczędzić znaczne sumy w budżecie domowym. Posiadanie własnej komórki deklarowało 47,4 proc. Polaków w wieku 16 i więcej lat (przy uwzględnieniu dzieci - 43,4 proc.). Korzystanie z komputera deklaruje nieco ponad 43 proc. osób w wieku 16 i więcej lat („od czasu do czasu”, co tydzień - 27 proc.). 26 proc. Polaków korzysta z komputera, Internetu i z telefonu WSGE | 19 komórkowego, natomiast ponad 41 proc. nie korzysta z żadnej z tych technologii. Z komputerów korzysta 90 proc. uczniów i studentów, 84 proc. - z Internetu, własny telefon komórkowy posiada 76 proc. osób z tego grona, 54 proc. korzysta ze wszystkich trzech technologii (dla porównania: 2 proc. wśród osób, które zakończyły swoją edukację na szkole podstawowej). W gronie osób liczących sobie do 24 lat, odsetek korzystających z komputerów jest 20 razy większy niż wśród osób w wieku 65 i więcej lat. Nieco mniejsze, choć również bardzo duże, są różnice, dotyczące telefonów komórkowych. Niezwykle znaczący jest fakt pracy i jej rodzaj, szczególnie jeśli chodzi o posiadanie telefonu komórkowego. Telefon komórkowy najczęściej posiadają przedsiębiorcy (80 proc.). Posiadaczami komórek jest także ok. 75 proc. studentów i uczniów mających przynajmniej 16 lat. We własnym domu z komputerów korzysta 77 proc. użytkowników. Komputery są w prawie 45 proc. gospodarstw domowych; znacznie częściej w większych miejscowościach, w gospodarstwach, w których więcej jest osób pracujących, oraz tych, w których są osoby uczące się. Z Internetu korzysta 63 proc. Polaków. W krajach rozwiniętych wykorzystanie komputerów jest ściśle związane z korzystaniem z internetu. W Polsce tylko 57 proc. gospodarstw domowych posiadających komputer ma również dostęp do internetu. Może to być związane z kosztami: kupienie komputera wymaga jednorazowej większej opłaty, a dostęp do internetu to stałe miesięczne koszty. 5 proc. gospodarstw domowych posiada więcej niż jeden komputer, przy czym na jeden komputer przypada średnio 3,2 użytkowników w wieku 16 i więcej lat. Użytkownicy, którzy mają w domu komputer, spędzają przed nim średnio 16 i pół godziny tygodniowo, podczas gdy osoby korzystające tylko w innych miejscach - 12 godzin i 15 minut. Jeśli chodzi o internet, osoby korzystające w domu spędzają w sieci średnio 10 godzin i 40 minut tygodniowo, a użytkownicy niemający dostępu w domu korzystają około 5 godzin. Spośród osób, które posiadają komputer w domu, aż 30 proc. nie korzysta ani z komputera, ani z interntu. Kim są te osoby? Największe znaczenie mają różnice związane z wiekiem i wykształceniem - z domowego komputera i dostępu do Internetu znacznie częściej korzystają osoby młodsze i lepiej wykształcone bądź uczące się. I tak z posiadanego w domu 20 | WSGE komputera korzysta 95 proc. osób poniżej 24 roku życia. Natomiast odsetek korzystających z posiadanego komputera w wieku 45-59 lat wynosi już tylko 54 proc., a powyżej 65 roku życia zaledwie 17 proc. Internet w domu wykorzystują niemal wszystkie osoby uczące się i ponad 80 proc. osób z wykształceniem wyższym. Wśród osób z wykształceniem zasadniczym zawodowym korzysta z nich już mniej niż połowa, a jeszcze mniej osób z wykształceniem podstawowym. Wyniki ankiety Ankietę przeprowadziłam 21 lutego 2013 r. Objętych nią zostało 110 uczniów pierwszych klas gimnazjum w mieście liczącym blisko sto trzydzieści tysięcy mieszkańców. Ponad 97% młodych respondentów korzysta z komórki. Inne środki komunikacji, to: Facebook – 87,3%, komunikator internetowy – 62,7%, e-mail – 26,4%. 8% posiada własną stronę internetową z możliwością dodawania zdjęć i filmów. 98% uczniów ma dostęp do internetu w domu. 40% spędza w sieci od 3-6 godzin dziennie, a 12% (w tym więcej chłopców niż dziewcząt) ponad 6 godzin. Młodzież korzysta z internetu głównie w celu zabawy i kontaktów ze znajomymi. Różnice między dziewczętami i chłopcami dotyczą przede wszystkim korzystania w celu rozrywki (gry) i kontaktów ze znajomymi. Dziewczęta częściej nić chłopcy korzystają z internetu w celu komunikownia się ze znajomymi, a chłopcy w celu zabawy. Dla około 18% uczniów internet jest źródłem wiedzy i pomocą w pracach domowych. W opinii respondentów blisko 80% rodziców nie kontroluje ich aktywności w internecie. Wnioski 1. Cyfrowy podział jest w Polsce rzeczywistym problemem - różnice związane z dostępem i korzystaniem z technologii mają wpływ na pogłębienie istniejących nierówności społecznych, tworząc nowe sfery wykluczenia. W wielu przypadkach jednak przyczyną niekorzystania z komputerów i internetu nie są kwestie finansowe, nie jest nią także brak dostępu i możliwości użycia tych technologii. O wiele większe znaczenie mają czynniki związane z motywacją, ze sposobami używania komórki, komputera, Internetu. Zdecydowanie rzadziej używa się nowych mediów w celu poprawy własnej sytuacji życiowej, a znacznie częściej wykorzystują jako WSGE | 21 źródeł rozrywki. Nie należy mówić tylko o wykluczeniu cyfrowym uwarunkowanym względami ekonomicznymi czy politycznymi (wykluczenie krajów, obszarów, społeczeństw o niskim poziomie gospodarczym, słabej infrastrukturze ekonomicznej, wykluczenie w państwach totalitarnych). Jak pokazałam, ten typ digital divide był punktem wyjścia do stworzenia samego terminu i zajęcia się problemem. Mamy z nim do czynienia także w Polsce w przypadku osób o niskich dochodach, które nie mogą sobie pozwolić na zakup komputera i związanego z nim sprzętu oraz oprogramowania. Nie dotyczy to już jednak uczniów szkoły, w której przeprowadzałam badania. I nie dotyczy większości naszego społeczeństwa. Jakiś rodzaj wykluczenia cyfrowego jednak występuje. W rezultacie proponuję wyróżnienie jeszcze dwóch typów digital divide. Pierwszy wiąże się z uwarunkowaniami społeczno-intelektualnymi – chodzi o osoby starsze, które nie wzrastały w kulturze cyfrowej i już nie potrafią się w nią włączyć; osoby nierozumiejące uwarunkowań funkcjonowania społeczeństwa informacyjnego; osoby o niskim wykształceniu; wreszcie osoby o pewnym typie upośledzenia. Można chyba do tej grupy osób odnieść dywersyfikację społeczeństwa, zaproponowaną przez Umberto Eco. Semiolog włoski dzieli społeczeństwo informacyjne na: „nomenklaturę” (ci, którzy rozumieją programy komputerowe, potrafią je instalować, przetwarzać, wykorzystywać komputer do analizy danych, do projektowania, twórczo i racjonalnie wykorzystywać informacje cyfrowe); „drobnomieszczaństwo” (ci, którzy potrafią wykorzystywać komputer w sposób bierny do rutynowych czynności – większość spośród nas) i „proletariat” (w pewnym uproszczeniu można by odnieść do nich znany w refleksji nad społeczeństwem sieci termin „digitariat” – ci, którzy nie korzystają z książek z komputera, a tylko z telewizji) (za: Golka, 2008). 2. Najważniejszym typem wykluczenia cyfrowego, występującego w krajach, w których sieć jest rozwinięta, także w Polsce, jest wykluczenie związane z uwarunkowaniami kulturowo-etycznymi. Dotyczy ono wielu ludzi, zwłaszcza młodszych, którzy korzystają z komputera, internetu czy telefonu komórkowego nie tyle w celu podniesienia poziomu wykształcenia, pogłębienia kontaktów międzyludzkich, poznania świata, kultury osobistej, ile raczej czy przede wszystkim z racji pasywności, postawy konsumpcyjnej, zabawowego podejścia do życia. Zjawisko to proponuję nazywać „cyfrowym samowykluczeniem”. Przede wszystkim z nim właśnie mamy do czynienia w przypadku uczestników przeprowadzonej przeze mnie ankiety. Inna sprawa, że sami rodzice współdziałają w rozwijaniu 22 | WSGE tego typu samowykluczenia u swoich dzieci. Jak zaznaczyłam, ankietowani uczniowie stwierdzili, że tylko 1/5 rodziców kontroluje ich aktywność w internecie. Około 50% badanych próbuje usprawiedliwiać swoje mamy i ojców, twierdząc, że tego rodzaju zachowanie jest skutkiem zaufania, jakim ich obdarzają. Dodajmy, że w szkole, w której przeprowadziłam ankietę, tylko 18% rodziców przegląda strony, które odwiedzają ich dzieci, a 90% nie rozmawia z nimi o zagrożeniach związanych z korzystaniem z internetu lub rozmawia bardzo rzadko. Pedagodzy muszą stawiać sobie poważne pytania o to, jak tę postawę nonengagement rodziców zmieniać. 3. Jak podkreśla Dominik Batorski, nie jest jeszcze dzisiaj możliwe odpowiedzenie na pytanie o długofalowe efekty zróżnicowania dostępu i wykorzystania nowych technologii informacyjnych i komunikacyjnych (2006). Można jednak dać kilka wskazówek natury pedagogicznej, wykorzystując do tego prace socjologów czy filozofów kultury. Na przykład wspomniany wyżej syndrom „zabawowego podejścia do życia” dobrze opisał amerykański badacz kultury Neil Postman w książce Zabawić się na śmierć. Postman podkresla, że współczesne media elektroniczne redukują swoją funkcję głównie do zapewnienia masowym odbiorcom rozrywki, dostarczenia im przyjemnych i mocnych wrażeń. „Nasza polityka, religia, programy informacyjne, sport, oświata i handel zostały przekształcone w przyjemne dodatki do show-businessu […]. Telewizyjny sposób poznawania świata jest bezwzględnie wrogi w stosunku do sposobu poznawania świata proponowanego przez typografię [słowo pisane]; […] telewizyjne rozmowy propagują chaos i banał; telewizja przemawia tylko jednym uporczywym głosem – głosem rozrywki” (Postman, 2012, s. 20; 121). Józef Majewski, gdański badacz mediów, dodaje, że Postmanowi nie chodzi tylko o to, że media elektroniczne, których żywiołem są obrazy nie zaś słowo drukowane, oferują tematykę rozrywkową, ale przede wszystkim o to, że uczyniły one „z rozrywki naturalny format, w którym przedstawia się wszelkie doznania”, a „wszelka tematyka przedstawiana jest jako rozrywka” (2010, s. 134). Nawet wydarzenia najbardziej tragiczne czy okrutne media te przedstawiają w rozrywkowy sposób. Wojnę relacjonuje się tak, aby relacja nie przeszkadza nam w kolacji czy lunchu; krwawe zamachy estetyzuje się lub czyni przedmiotem gry. Media coraz bardziej stają się częścią przemysłu rozrywkowego (Kapuściński, 2004; Majewski, 2010). Z jednej strony mamy biernego odbiorcę, nastawionego głównie na hedonistyczne przeżywanie egzystencji, z drugiej – banalny, kiczotowaty, estetyzujący, erotyzujacy przekaz. Jest to walec, który zgniata i przekształcają na swoją WSGE | 23 rozrywkową modłę wszystkie dziedziny ludzkiej kultury i ludzkich zachowań. Umberto Eco ma na opisanie tego walca ciekawą nazwę: „totalna karnawalizacja życia” (Eco, 2007, s. 90). Zabawa, świętowanie – zauważa Eco - należy do potrzeb człowieka, pozwala mu nabrać sił, odnaleźć siebie, nabrać „oddechu”. Włoski semiolog zaznacza jednak: „żeby jednak karnawał był czymś pięknym i niemęczącym, musi trwać krótko” ” (Eco, 2007, s. 90). Dzisiaj – dodaje – wszystko się skarnawalizowało: bawi się urzędnik spędzający w pracy długie godziny na przeglądaniu stron internetowych, korzystaniu z telefonu komórkowego i innych dobrodziejstw techniki; bawią się gospodynie domowe coraz więcej czasu przeznaczające na wizytę w galeriach handlowych i supermarketach; bawią się studenci przeznaczający nawet najciekawsze wykłady na gry komputerowe czy wymiane esemesów. Skarnawalizował się sport: już nie idziemy raz w tygodniu na mecz, nie jesteśmy co cztery lata świadkami olimpiady - permanentnie oglądamy najrozmaitsze wydarzenia sportowe, fascynujemy się wynikami, o nich zasadniczo nasi uczniowie rozmawiają na przerwach. Więcej, to już nie zawodnik się bawi – zawodnik, żeby być „ważnym aktorem wydarzenia sportowego” „musi” „pakować” w siebie sterydy, „musi” brać doping. W tym wielkim „karnawale sportowym” „w istocie bawi się widz, a nie zawodnik” ” (Eco, 2007, s. 93). To ta maszyneria „nakręca” cyfrowe samowykluczenie milionów ludzi, także młodych. Społeczeństwo informacyjne z tego tylko tytułu, że cyfrowy obieg i przetwarzanie informacji odgrywa w nim główną rolę, raczej nie będzie w pełni społeczeństwem ludzi szczęśliwych, równych, niezależnych. Takie przekonanie, przyjmowane na wiarę, byłoby kolosalnym złudzeniem. Wiemy jednak też, że brak infrastruktury informacyjnej w pewnych społeczeństwach na tle innych społeczeństw ją posiadających, może powodować wiele kłopotów, a nawet nieszczęść, a przede wszystkich utraconych szans na dalszy rozwój. I dotyczy to tak jednostek wyłączonych ze sfery jego oddziaływania, jak i całych „wykluczonych” społeczeństw grup czy kategorii (Golka, 2008). 4. Samowykluczeniem jest nowy typ relacji, jaki kształtuje się za pomocą nowych mediów – relacji do siebie, do swojej cielesności, do innych, głównie poprzez słowo. Osłabia się tożsamość indywidualna, spłyca się stosunek do ciała i płci (pornografia, płytka samotność). Znaczącą rolę odgrywa wirtualność, nie zawsze jednak pojmowana jako dobre czy cenne przedłużenie realu. Zmienia się – często radykalnie - język, komplikuje jego warstwa techniczna, wulgaryzuje językowa tkanka relacji: internet wypełnia niby-to-inteligentna-ironia, złośliwości, słowa obraźliwe, prze- 24 | WSGE kleństwa, których wiele osób nigdy nie użyłoby w realu. W każdym razie z pewnością mniej jest odpowiedzialności za słowo. Upraszczają się sposoby komunikacji, porozumiewania się – email zastępuje prawdziwy list, w którym odbija się indywidualny charakter piszącego; list, na który trzeba czekać... Na znaczeniu zyskuje ekspresja, możliwość wypowiedzenia się, pokazania. Coraz bardziej ułatwiają to tzw. nowe nowe media: blogi, podcasty, wideocasty i portale społecznościowe. Zmieniają one „konsumentów w producentów, czytelników w pisarzy, widzów w producentów YouTube’a” (Levinson, 2010, s. 10). „Nie musimy już czekać, aż otrzymamy poranną gazetę, aż radio zagra naszą ulubioną piosenkę albo telewizja wyemituje nasz ukochany serial” (Levinson, 2010, s. 14). „Nowe nowe media zrównały konsumentów i producentów – teraz każdy może tworzyć własny przekaz i każdy może korzystać z milionów propozycji przedstawianych przez innych użytkowników sieci” (Levinson, 2010, 15). „Produkcja okazuje się niemal tak samo łatwa jak konsumpcja (czytanie, oglądanie, słuchanie)” (Levinson, 2010, s. 15). Jednym z haseł Youtube’a jest: broadcast yourself „wyemituj siebie”. W tym kontekście Umberto Eco pisze o powodowanym przez rozwój internetu zanikaniu granic prywatności, wstydu. Eco bada to zjawisko, odwołując się do ewolucji pojęcia plotki. Dawniej plotkę otaczała aura tajemnicy (gdy informacja o plotce docierała do ofiary, plotka przestawała pełnić swoją rolę). Dzisiaj trzeba mówić o fenomenie nowej plotki. Aktorzy, piosenkarze czy członkowie rodzin królewskich sami wystawiają się na obserwację dziennikarzy czy fotografów. W ten sposób sprawiają, że są „obecni” w prasie, telewizji, internecie; wręcz starają się, aby o nich „plotkowano”. Plotki „wymyśla się” nawet, aby uczynić wiadomość z tego, co przedtem nią nie było: jakieś zdanie, które wymknęło się politykowi na urlopie, skandale ze świata aktorskiego, sportowego (Eco, 2007). Bycie obiektem plotki stało się dzisiaj znakiem społecznego statusu, a ekshibicjonizm - najbardziej pożądanym towarem współczesnych mediów. Im bardziej dziwaczne ktoś ma poglądy, im więcej odkrywa, im jest śmieszniejszy lub godny pożałowania się wydasz, tym lepiej (Eco, 2007). Nasz uczeń staje się coraz bardziej przyzwyczajony do wszechobecnego ekshibicjonizmu i przestaje być wrażliwy na pustkę z nim związaną. Według Eco, „obrona prywatności nie jest tylko problemem prawnym, lecz moralnym i antropologiczno-kulturowym. Będziemy musieli nauczyć się kształtować, szerzyć, nagradzać nową prywatną wrażliwość, przyuczać do powściągliwości wobec siebie samych i innych” (Eco, 2007, s. 106). 5. Mimo wszystkich zalet internetu, od kilku dziesięcioleci rodziców, WSGE | 25 pedagogów, psychologów i psychoterapeutów gnębi pytanie, czy - służąc rozwojowi społeczności wirtualnych - nie prowadzi on do spadku poziomu komunikowania się z innymi członkami rodziny, do osamotnienia i depresji. Rodzajem samowykluczenia jest przekształcanie bogactwa kontaktów, które umożliwia telefon komórkowy czy poczta elektroniczna w rozległą sieć powierzchownych związków z ludźmi i wartościami. Skrajny przypadek stanowi dzisiaj geek - maniak komputerowy, którego pasja sprawia, że odseparowuje się on od rzeczywistości. W jego przypadku komputer nie jest już pomocą, hobby, pasją... Staje się on miejscem ucieczki, rodzajem eskapizmu. Z jednej strony, geek to wręcz mistrz w zakresie komputera, Internetu, wirtualu. Z drugiej - ma on słabe relacje z otoczeniem, a swoje manie komputerowe przedkłada nad wszelkie inne zajęcia, łącznie z odpoczynkiem. Ujawnia przy tym inną charakterystyczną cechę współczesności – albo żyjesz w świecie cyfrowym, albo „jesteś do tyłu”. W „tym świecie”: rodziny, szkoły, kontaktów rówieśniczych geek jest zagubiony, wręcz nieśmiały. Philip Zimbardo – w szerszym kontekście współczesnej szkoły - pisze wręcz o „epidemii nieśmiałości” (Golka, 2007). Pierwszy numer z 2013 roku „Psychologii w Szkole” zawiera ważny wywiad z prof. Zimbardo na ten temat i kilka znaczących odpowiedzi na pytanie: „Jak pomóc nieśmiałemu dziecku?”. Warto do niego zajrzeć. References Barney D. (2008). Społeczeństwo sieci, Warszawa: Wydawnictwo Sic! Batorski D (2006). Cyfrowy podział w Polsce: nowe technologie a szanse życiowe i wykluczenie społeczne. W: Dominik Batorski, Mirosława Marody, Andrzej Nowak, Społeczna przestrzeń Internetu (ss. 317-336). Warszawa: Wydawnictwo SWPS. Castells M.(2008). Społeczeństwo sieci, Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN. Castells M. (2009a). Siła tożsamości, Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN. Castells M. (2009b). Koniec tysiąclecia, Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN. Cellary W. (2003). Niektóre wyzwania społeczeństwa informacyjnego. W: W. Cellary, T. Węcławski, P. Bortkiewicz, Rzeczywistość wirtualna (ss. 11-32). Poznań: Wydawnictwo UAM. Eco U. (2007). Rakiem. Gorąca wojna i populizm mediów, Warszawa: 26 | WSGE Wydawnictwo W.A.B. Golka M. (2008). Bariery w komunikowaniu i społeczeństwo (dez)informacyjne, Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN. R. Kapuściński (2004). Autoportret reportera, Kraków: Wydawnictwo Literackie. P. Levinson (2010). Nowe nowe media, Kraków: Wydawnictwo WAM. Majewski J. (2010). Religia, media, mitologia, Gdańsk: Wydawnictwo słowo/obraz terytoria. Zimbardo Ph. (2013). Szkoła może być przygodą. Psychologia w Szkole, (nr 1). s. 78-81. WSGE | 27 28 | WSGE JoMS 3/18/2013, ss. 29-47 Dorota Łażewska WSGE | 29 30 | WSGE Social exclusion and the development of the human person Philosophical aspects – teaching Wykluczenie społeczne a rozwój osoby ludzkiej Aspekty filozoficzno – pedagogiczne dr Dorota Łażewska Wyższa Szkoła Gospodarki Euroregionalnej im. Alcide De Gasperi w Józefowie [email protected] Abstracts Phenomenon of social exclusion deal with representatives of various disciplines. Among them are philosophers who analyze the problem of social exclusion in the light of different philosophies: realistic, personalistic, analytical, hermeneutic, postmodern. The best position to investigate this problem of realistic philosophy can be stated that the exclusion is not a good state that protects and develops corporeal - the spiritual nature of man. This may be good: health, education, education, material goods, and duration of personal relationships. None of these assets are: unemployment, homelessness, illness, addiction, illiteracy, ignorance, poverty and material, that is all that is the phenomenon of social exclusion. Identification of the philosophical and social exclusion is the starting material for pedagogical interactions aimed at prevention or support for socially excluded. Among these actions can be divided into steps to help improve the intellect and the will, the use of the principle of hermeneutic circle in social work, the development of multiple intelligences: use methods TOC, participation in various forms of philosophical innovations and proposals for cultural education. However, despite the diverse educational offer to eliminate the phenomenon of social exclusion is not possible in full. You can only limit the scope of this problem. Zjawiskiem wykluczenia społecznego zajmują się przedstawiciele różnych dziedzin wiedzy. Wśród nich są również naukowcy, którzy analizują problem ekskluzji społecznej w świetle filozofii: realistycznej, personalistycznej, analitycznej, hermeneutycznej, postmodernistycznej. Z pozycji najlepiej badającej ów problem filozofii realistycznej można zaś stwierdzić, WSGE | 31 iż wykluczenie to stan braku dobra chroniącego cielesno–duchową naturę człowieka. Dobrem tym może być: zdrowie, wykształcenie, wychowanie, rzeczy materialne oraz trwanie w relacjach osobowych. Brak tych dóbr to: bezrobocie, bezdomność, choroba, uzależnienie, analfabetyzm, ignorancja, ubóstwo materialne, czyli to wszystko, co stanowi fenomen ekskluzji społecznej. Filozoficzna identyfikacja wykluczenia społecznego stanowi materiał wyjściowy dla oddziaływań pedagogicznych, których celem jest profilaktyka lub wsparcie dla osób wykluczonych społecznie. Wśród owych działań można wyróżnić czynności pomagające usprawnić intelekt i wolę oraz rozwinąć inteligencję wieloraką. W pracy socjalnej wykorzystywana jest zaś zasada koła hermeneutycznego będąca narzędziem wspierającym osoby znajdujące się w sytuacji tranzycji. Metodami kształcenia uniwersalnych kompetencji społecznych są innowacje filozoficzne oraz metody TOC. Istotnym elementem kształcenia jest też edukacja kulturalna. Jednak pomimo różnorodnej oferty edukacyjnej wyeliminowanie zjawiska inkluzji społecznej nie jest w pełni możliwe. Oddziaływania pedagogiczne mogą jedynie ograniczyć zakres występowania tego problemu. Keywords: human nature, spiritual well-being - physical, prevention, education natura ludzka, dobro duchowo – cielesne, profilaktyka, wykształcenie Wprowadzenie Pojęcie wykluczenia społecznego, które po raz pierwszy zostało użyte w 1974 roku, jest dziś na „ustach wszystkich, począwszy od międzynarodowych urzędników zajmujących najwyższe stanowiska, a skończywszy na skromnych ekspertach projektów lokalnych w północnej Europie, południowoamerykańskiej dżungli, na najdalszych wyspach Pacyfiku oraz afrykańskiej pustyni”(Estivill za Kostyło, 2008, s. 35). Przeciwdziałanie wykluczeniu jest jednym z najważniejszych celów europejskiej oraz polskiej polityki społecznej. Zjawiskiem wykluczenia społecznego zajmują się też przedstawiciele różnych dyscyplin naukowych. Opisują przejawy i skutki wykluczenia społecznego, diagnozują jego przyczyny, proponują wielorakie formy pomocy osobom wykluczonym oraz prezentują programy profilaktyczne mające zapobiegać wykluczeniu. Przystępując do realizacji projektów profilaktycznych lub służby osobom wykluczonym, należy jednak wiedzieć, „kim jest człowiek, by sprawy ludzkie były rozwiązywane dla re- 32 | WSGE alnego a nie fikcyjnego, wyspekulowanego dobra osób ludzkich.” (Gogacz, 1974 za Listkowska, 2012, s. 22). Stąd konieczna jest również refleksja filozoficzna nad wykluczeniem społecznym. Nauki filozoficzne (metafizyka, antropologia, etyka, filozofia społeczna) ukazują zjawisko eksluzji społecznej w świetle różnorodnych dyskursów wywodzących się m.in. z filozofii personalistycznej, analitycznej, hermeneutycznej i postmodernistycznej. Brakuje jednak filozoficznej refleksji na temat wykluczenia społecznego inspirowanej filozofią realistyczną. Filozofia ta, której głównymi przedstawicielami są Arystoteles i św. Tomasz z Akwinu, przekazuje informacje na temat bytowej struktury osoby, powinności moralnej oraz relacji międzyludzkich. Taka wiedza alternatywna (wobec najczęściej przyjmowanych punktów widzenia) pozwoli na ukazanie (innych niż najpopularniejsze) rozumień źródeł i natury wykluczenia społecznego oraz jego wpływu na rozwój osoby ludzkiej, która rodzi się i dojrzewa w społeczeństwie. Teoretyczny zbiór wiedzy filozoficznej to materiał wyjściowy dla nauczycieli, których oddziaływania pedagogiczne służą kształceniu i wychowaniu, rewalidacji i resocjalizacji dzieci, młodzieży lub osób dorosłych. Skuteczność metod i środków wychowawczych zależy przecież od tego, co pedagog wie o człowieku, którego zamierza wychować (Gogacz, 1997). Rozważając relacje pomiędzy filozofią a pedagogiką, należy bowiem pamiętać o tym, że „im głębiej sięgniemy w przeszłość, tym związek [pomiędzy filozofią a pedagogiką] jest silniejszy, aż do momentu, w którym nie można odróżnić pedagogiki od jej [filozoficznych] źródeł” (www.pedagogikafilozoficzna.pl). Praktyka pedagogiczna jest zatem ściśle związana z teorią filozoficzną. Przemyślenia filozoficzne (aspekt filozoficzny) zostaną uzupełnianie przez przykłady ich praktycznych zastosowań (aspekt pedagogiczny). Filozoficzne konteksty wykluczenia społecznego Zjawisko wykluczenia społecznego można analizować w świetle założeń filozofii życia. Do jej rozwoju przyczynił się francuski myśliciel Henri Bergson, który twierdził, iż rozwojem społeczeństwa kieruje wewnętrzna, pozbawiona zasad, spontaniczna siła nazwana „pędem życia”. Dzięki niej rzeczywistość jest dynamiczna i zmienna. Dziełem ewolucji twórczej jest zarówno człowiek, jak i społeczeństwo. Można wyróżnić dwa typy społeczeństwa: zamknięte i otwarte. Integralnym elementem społeczeństwa zamkniętego jest „autorytet, hierarchia, stałość i konserwatyzm (Szmyd, 2004, s. 36). Życiem społeczeństwa otwartego zaś kierują zasady demo- WSGE | 33 kratyczne. Nieodłącznym elementem życia społecznego jest też moralność, posiadająca również dwie odmiany: zamkniętą i otwartą. Przejawem moralności zamkniętej jest przyzwyczajenie, które można porównać do instynktu występującego w świecie zwierząt. Na skutek przyzwyczajenia człowiek dąży do przebywania w małych grupach, takich jak rodzina lub środowisko osób w miejscu pracy. Członkowie grupy działają na rzecz jej dobra. Tożsamość jednostki kształtuje się w ramach i pod wpływem owej grupy. „Naturalną tendencją każdej grupy jest ekskluzywizm (...). Natura wyklucza jednych i włącza drugich, gdyż dąży do zabezpieczenia grup przed destrukcyjnym oddziaływaniem jednostek”(Kostyło, 2008, s. 79) kierujących się odmiennymi normami i wartościami. W świetle filozofii życia wykluczenie jest czymś naturalnym i nieuniknionym, występującym w różnych formach i postaciach. „Natura, która ma wpisane wykluczenie w swoją naturę, nigdy nie wyrzeknie się wynoszenia jednych i pognębiania drugich, lecz w toku ewolucji życia zmienia oblicza tego procesu” (Kostyło, 2008, s. 90). Na jedną z form ekskluzji, charakterystyczną dla współczesnego społeczeństwa, miałby wskazać Z. Kwieciński, który przez 30 lat prowadził badania nad zjawiskiem wykluczenia z kultury symbolicznej. I tak empiryczne badania wykazały, iż „odsetek uczniów kończących obowiązkowy etap edukacji bez adekwatnej umiejętności czytania w 1998 roku był niemal taki sam jak w 1972 roku” (Kostyło, 2008, s. 88). Również badania PISA pokazały, że „kończenie przez pewien odsetek uczniów obowiązkowego etapu edukacji bez umiejętności zrozumienia prostych tekstów nie jest wyjątkiem, lecz regułą”(Kostyło, 2008, s. 66). Spoglądając z perspektywy filozofii życia na zjawisko wykluczenia z kultury symbolicznej, można stwierdzić, iż jest to „kolejny przypadek wyłaniania się spod fasady kultury pierwotnego oblicza natury, która nie zna ani powszechności, ani równości” (Kostyło, 2008, s. 67). Wykluczenie uczniów z kultury symbolicznej to przejaw przyzwyczajenia nauczycieli nazywanym efektem Pigmaliona. I tak nauczyciele, kierowani rutyną, mają tendencję do oceniania uczniów pochodzących z ubogich rodzin niżej w porównaniu z ich umiejętnościami. Natomiast uczniowie wywodzący się z rodzin zamożnych oceniani są wyżej niż na to zasługują. Takie „zamknięte” postawy nauczycieli kształtują w uczniach przekonanie, iż niewiele wiedzą (Kostyło, 2008). Ponadto „nauczyciele są przekonani, że nie mogą zrobić nic, by powstrzymać proces wykluczania uczniów. Wykluczani uczniowie natomiast zgadzają się z rolą, jaka została im przypisana w grupie – rolą mniejszości skazanej na porażkę” (Kostyło, 2008, s. 73). Analizując ekskluzję z perspektywy filozofii życia, można stwierdzić, iż zjawisko 34 | WSGE wykluczania to przejaw moralności zamkniętej. Problem wykluczenia społecznego jest również rozważany z perspektywy filozofii hermeneutycznej. Celem tej filozofii jest zrozumienie, czyli emocjonalne, duchowe i intelektualne wnikanie w sens rzeczywistości. Proces rozumienia przebiega po kole. Punktem wyjścia jest „przed – rozumienie”, które stopniowo zostaje uzupełniane poprzez nową wiedzę i doświadczenie. Dzięki coraz dokładniejszemu wnikaniu w sens analizowanego fenomenu wstępne „przed – rozumienie” zostaje zrewidowane. „Powrót do punktu wyjścia zawsze jest powrotem zreflektowanym i bogatszym w treść, wynikającą z ukrytych założeń” (Nowicki, 2004, s. 166). Ten sposób poznawania, nazywany kołem hermeneutycznym, może być wykorzystywany przez pracowników socjalnych, którzy pomagają osobom bezrobotnym zrozumieć sens i znaczenie tej sytuacji. Osoba bezrobotna, poprzez analizę różnorodnych wydarzeń z własnego życia, próbuje zrozumieć sens dotychczasowych porażek i sukcesów. Uświadamia sobie, jakimi wartościami kieruje się w życiu, określa cel działań, planuje przyszłość. Celem owych przemyśleń jest zrozumienie sytuacji wykluczenia w perspektywie całego życia oraz uświadomienie, iż brak pracy może być szansą na zmianę dotychczasowego życia. Założony cel zostanie osiągnięty wtedy, gdy osoba uwierzy, iż „życie ma sens, że na jego bieg składają się zmiany, punkty zwrotne, przejścia, że z natury życie nie jest jednorodne, pojawiające się w nim przeszkody, trudności, sytuacje graniczne, przejściowe stanowią immanentny element natury życia człowieka” (Gawęcka, 2011, s. 74). Wykluczenie społeczne to też przedmiot analiz przedstawicieli filozofii personalistycznej, do których należą Karola Wojtyła, Mieczysław A. Krąpiec oraz Wojciech Chudy. W centrum ich analiz znajduje się osoba ludzka oraz jej niezbywalna godność, właściwa wszystkim ludziom bez względu na wiek, płeć, stan zdrowia czy ilość posiadanych dóbr materialnych. O naturalnej wielkości człowieka świadczy fakt bycia istotą rozumną i wolną. Godność osoby ludzkiej „jest wartością w sobie i przez się i wymaga, by traktowano ją jako taką, nigdy zaś jako przedmiot, który można użyć, narzędzie czy rzecz” (Jan Paweł II, 2007, s. 83). Osobista godność stanowi zaś podstawę równości wszystkich ludzi. Zdaniem myślicieli z kręgu filozofii personalistycznej człowiek jest też bytem potencjalnym dążącym do tego, aby być kimś więcej niż jest aktualnie. „Natura ludzka polega [bowiem] na nieustannym wysiłku przekraczania granic zwierzęcości tkwiącej w człowieku i wyrastania ponad nią człowieczeństwem i rolą człowieka jako twórcy wartości. Bez tej misji i bez tego wysiłku wyrastania ponad WSGE | 35 samego siebie człowiek zapada z powrotem i bez ratunku w swoją czystą zwierzęcość, która stanowi jego śmierć” (Ingarden, 1971 za Łobacz, 2011, s. 71). Właściwością osoby jest też jej kruchość oraz przygodność świadczące o niedoskonałości ludzkiej natury. Przejawem owej niedoskonałości jest głód, choroba, bezdomność, bezrobocie i niski poziom wykształcenia, które mogą stać się przyczyną wykluczenia społecznego. Prymat osoby ludzkiej, powołanej do przekraczania samej siebie i aktualizowania potencjalności swojej natury, to założenia pedagogiki personalistycznej, która wypracowała tzw. pedagogię ubóstwa. Jej celem jest przygotowanie ludzi do urzeczywistnienia siebie jako osoby również w sytuacji różnorodnych braków spychających na margines życia społecznego. Zadaniem pedagogii ubóstwa byłaby ochrona człowieka przed permanentną degradacją fizyczną i moralną, na którą szczególnie są narażone osoby wykluczone. Konsekwencją różnych wymiarów ubóstwa jest bowiem dewaluacja norm moralnych (Łobacz, 2011). Życie na marginesie społecznym często powoduje utratę godności osobistej. Bez poczucia godności własnej człowiek zaczyna poniżać innych i wkracza niejako w „otchłań moralną” (Stuchliński, 2011, s. 23 – 24), przestając cenić tzw. czcigodne zalety moralne, które decydują o godności człowieka. Wykluczenie społeczne w kontekście realizmu filozoficznego Próbę określenia tego, czym jest zjawisko wykluczenia społecznego, można podjąć również z perspektywy realizmu filozofii klasycznej, której celem jest poznanie całej rzeczywistości. Aby zrozumieć całość, nie trzeba jednak poznawać poszczególnych jej części. Wystarczy wielość elementów sprowadzić do jednej lub kilku zasad – zwanych „principium” lub „arche”. Tak właśnie poznawali rzeczywistość starożytni myśliciele, którzy zredukowali różnorodność świata do jednego elementu, na przykład wody, powietrza czy bezkresu. Tworzywo to miało wchodzić w skład każdej rzeczy oraz kierować dynamizmem zachodzących w przyrodzie zmian (Reale, 1994). Podobnie, chociaż jak świat przyrody, także fenomen wykluczenia społecznego przybiera różnorodne oblicza: bezrobocie, bezdomność, niepełnosprawność, uzależnienia, ubóstwo materialne, analfabetyzm, ignorancja, to jednak można wspomniany fenomen sprowadzić do jednego elementu: stanu braku jakiegoś dobra, np. zdrowia, pracy, wykształcenia czy przedmiotów materialnych. Odpowiadając na pytanie, czym jest wykluczenie społeczne, trzeba zatem stwierdzić, iż wykluczenie to brak dostępu do dobra, którym człowiek wcześniej nie dysponował lub utrata dobra już 36 | WSGE posiadanego. Za tradycją tomistyczną przyjmuje się tu, iż chodzi o trojaką postać dobra, jakim są: rzeczy materialne, własne ciało oraz dobra duszy (Andrzejuk, 2000). Ich brak powoduje powstawanie nierówności społecznej. Jak bowiem zauważył P. Sztompka „bogactwo, władza i prestiż – dzielą ludzi najbardziej” (Sztompka, 2005, s. 335.). Zasadą, w świetle której można poznać zjawisko wykluczenia społecznego, jest więc brak dobra, w jego trzech postaciach. Dobro a rozwój osoby ludzkiej Owe trzy postaci dobra chronią cielesno – duchowy byt człowieka oraz przyczyniają się do jego wzrostu i rozwoju. Pierwszym elementem ludzkiego bytu jest istnienie, powodujące realność człowieka, który przecież nie jest pomysłem lub snem. Istnienie to najdoskonalsze tworzywo człowieka ponieważ, aby ktoś posiadał dobra materialne lub duchowe musi wpierw istnieć. Pierwszą powinnością moralną będzie zatem ochrona życia będąca konieczną, powszechną i absolutną zasadą etyki (Łobacz, 2011). Niszczenie ludzkiego życia (aborcja, eutanazja, antykoncepcja), jako pozbawianie kogoś podstawowego dla niego dobra, powoduje zaś jego definitywne wykluczenie społeczne. Człowiek bowiem nie zaistnieje i nie urodzi się. Nie będzie zatem obecny w społeczności innych osób. Drugim elementem struktury osoby ludzkiej jest istota, którą tworzy materia i forma. Dzięki materii człowiek posiada takie, a nie inne właściwości fizyczne (wzrost, kolor oczu). Forma (dusza) natomiast sprawia, że człowiek, pomimo zmian zachodzących w jego cielesności wciąż pozostaje tą samą osobą, zachowując własną tożsamość (Gogacz, 2008). Dobrem ciała (materii) będzie zatem jego odżywianie, leczenie, ochrona przed zimnem oraz wypoczynek i aktywność fizyczna. Dobrem duszy (formy) zaś jest kształcenie i wychowanie duchowych władz: intelektu i woli. Człowiek zwraca się do owych dóbr jako celów swych działań, ponieważ przyczyniają się one do ochrony oraz wzrostu organizmu fizycznego, a także służą doskonaleniu duchowo-zmysłowych władz poznawczo-pożądawczych. Dzięki tym dobrom człowiek staje się bardziej sobą. „W tym, żeby stać się bardziej sobą zawiera się zasadnicze dobro każdego bytu” (Wojtyła, 2007, s. 37). Dobrem każdego człowieka jest zatem aktualizacja potencjalności własnej natury duchowo-cielesnej. Do tego zaś służą takie środki materialne i duchowe, WSGE | 37 jak pożywienie, mieszkanie czy wykształcenie (Krąpiec, 1998). Uzyskanie dóbr chroniących i doskonalących naturę ludzką nie jest możliwe bez pomocy społeczeństwa. Nie ma przecież takiej jednostkowej świadomości, która nie zawdzięczałaby nic rodzinie, szkole, grupie rówieśniczej i państwu. Dlatego też, za Arystotelesem, należy uznać, iż człowiek to istota społeczna (Polityka, Ks. I 1,9). Z punktu widzenia realizmu filozoficznego społeczeństwo to zespół osób powiązanych ze sobą realnymi relacjami - wiary, nadziei i miłości. Przejawami owych relacji są życzliwość, wzajemna akceptacja, współupodobanie, troska, przyjaźń, miłość, zaufanie, prawdomówność oraz nadzieja. Relacje osobowe to naturalne środowisko istnienia, działania i rozwoju człowieka. Bez miłości, wiary i nadziei człowiek nie może się przecież ani urodzić, kształcić, ani odżywiać i rozwijać w swoim człowieczeństwie (Gogacz, 1991; Krąpiec, 1998). Podsumowując, można stwierdzić, że „dobrem człowieka jest on sam, a w bardziej szczegółowym ujęciu stwierdzamy, że tym dobrem dla niego jest jego istnienie, tym istnieniem urealniona jest jego istota jako dusza i ciało, zarazem intelekt i wola, wyobrażenia i uczucia, harmonia działań jako zdrowie. Dobrem człowieka stają się też jego powiązania z osobami przez życzliwość i zaufanie oraz poszukiwanie tych powiązań nazywanych nadzieją” (Gogacz, 1997, s. 90). Brak owych dóbr cielesno-duchowych, do których należą: pożywienie, mieszkanie, zdrowie, wykształcenie i wychowanie to fenomen wykluczenia społecznego. Wykluczenie społeczne z kolei, jako stan braku dobra, utrudnia rozwój osoby ludzkiej. Dobro natury ludzkiej celem pedagogiki Jednym z istotnych warunków uzyskania różnorodnych dóbr doskonalących ludzką naturę jest wykształcenie, które pomaga uzyskać prestiż społeczny oraz umożliwia awans majątkowy (Chodkowska, 2011). Dlatego też w zapobieganiu wykluczeniu społecznemu wyjątkową rolę pełni teoria i praktyka pedagogiczna. Pedagogika należy bowiem do tych nauk, których celem jest ukształtowanie „nowego człowieka”(Kunowski, s. 24). Jednak „zadaniem wychowania nie jest kształtowanie abstrakcji, czyli człowieka samego w sobie, lecz określonego dziecka należącego do danego narodu, środowiska. (...) Zanim dziecko stanie się dzieckiem amerykańskim lub XX wieku lub europejskim, jest „dzieckiem ludzkim”. (...) W ten sposób zadanie wychowania polega na pomocy w dynamicznym rozwoju, przez który człowiek kształtuje się, być człowiekiem (...)”(Maritain, 1996, s. 10). 38 | WSGE Nadrzędnym celem procesu wychowania jest asystowanie przy narodzinach człowieka (Tischner, 1996). Oddziaływania pedagogiczne powinny być zatem inspirowane refleksją antropologiczną będącą namysłem nad tym, kim jest człowiek w swej ontycznej strukturze. Znając bowiem naturę człowieka, można będzie rozpoznać, co jest dla niej dobre. Różnorodne metody i środki dydaktyczne zaś posłużą do uzyskania owego dobra. I tak z perspektywy filozofii realistycznej człowiek jest rozumiany jako byt ukonstytuowany (jak już była o tym mowa) z istnienia i istoty. Istota to dusza i ciało, które posługują się władzami poznawczymi i pożądawczymi. Analizując działania tych władz, „można dokonać ich pogrupowania, wykryć zależności, kompetencje i przedmiot” (Gogacz, 1985, s. 82). I tak poznanie intelektualne dokonuje się przy udziale władz zmysłowych. Uczucia zaś podlegają woli i intelektowi, ale mogą też działać niezależnie. Zdarza się niekiedy, że za poznaniem intelektu nie postępują też akty woli. Władze duszy i ciała wymagają zatem usprawnienia i doskonalenia, tak aby każda z nich, działając w ramach swoich kompetencji, nie przejmowała zadań innej(Gogacz, 1993). Człowiek bowiem ze względu na swą rozumną naturę „musi panować nad nienawiścią i niechęcią, nad przeżywaniem radości i smutku, nad rozpaczą, strachem i gniewem. Musi rozwijać miłość i pragnienie dobra, nadzieję i odwagę” (Gogacz, 1985, s. 83). Zadaniem pedagogiki realistycznej będzie zatem usprawnianie intelektu i woli, wyćwiczenie poznawczo-pożądawczych władz zmysłowych, zaprowadzenie ładu i harmonii w człowieku. Uzyskanie równowagi pomiędzy działaniem intelektu, a pozostałymi władzami to nieodzowny warunek stawania się bytem rozumnym (Gogacz, 1985). Drogą do tego prowadzącą będzie wykorzystywanie takich metod i środków, aby dzięki nim intelekt nabywał wiedzę i mądrość natomiast wola usprawniła się w cnocie roztropności, męstwa, umiarkowania i sprawiedliwości (Andrzejuk, 2000). Jak wyjaśnia K. Wojtyła (2005) za Arystotelesem, sprawności moralne (cnoty), doskonalą człowieczeństwo samo w sobie. Inne bowiem dobra uszlachetniają człowieka „pod tym lub innym względem” (s. 37). Cnota moralna natomiast to taka dyspozycja, „przez którą człowiek staje się dobry i dzięki której dobrze wykonuje własne działania” (Arystoteles, 1106 a 22). I tylko człowiek duchowo piękny (kalokagathia) (Jaroszyński) będzie dobrze pełnić funkcje publiczne, troszcząc się o dobro wspólne. W taki bowiem sposób zorganizuje pracę, aby przysporzyła obywatelom środków materialnych dla umożliwienia realizacji ich istotnego dobra osobowego, które jest zarazem dobrem wspólnym (Reale, 1994). WSGE | 39 Pedagogika może zatem zapobiegać wykluczeniu społecznemu poprzez adekwatną do ontycznej struktury człowieka ofertę edukacyjną, która powinna być również dostosowana do warunków społecznych stanowiących naturalne środowisko rozwoju każdej osoby ludzkiej. Projekty edukacyjne wspierające inkluzję społeczną Współczesną postacią wykluczenia społecznego jest tranzycja, którą można rozumieć jako stan przejścia, przerwy, znajdowanie się pomiędzy dawną a nową sytuacją. W sytuacji tranzycji może znaleźć się nie tylko osoba, która straciła rodzinę, pracę, dom lub zmieniła miejsce zamieszkania. „Perspektywa zmiany stała się domeną czasów współczesnych”(Chrzanowska za Barłóg, 2011, s. 103). Tradycyjny styl życia współczesnego człowieka został zdezorganizowany z powodu radykalnych przemian cywilizacyjnych związanych z szybkim rozwojem technologii komputerowych, postępującym procesem globalizacji oraz kształtowaniem się gospodarki opartej na wiedzy. W sytuacji tranzycji dotychczasowa wiedza oraz umiejętności nie stanowią już wystarczającego kapitału intelektualnego, który można wykorzystać w pracy zawodowej oraz w życiu osobistym (Gawęcka, 2011). Zadaniem współczesnej edukacji jest zatem przygotowanie ludzi do życia w perspektywie zmiany poprzez wyposażenie ich w wiedzę i umiejętności, dzięki którym będą mogli funkcjonować w każdej sytuacji w ramach nowych warunków cywilizacyjnych (Barłóg, 2011). Pożądanym efektem kształcenia stały się zatem tzw. kompetencje kluczowe, do których zaliczono umiejętność porozumiewania się w języku ojczystym oraz języku obcym, kompetencje matematyczne i naukowo-techniczne oraz informatyczne, umiejętność uczenia się, inicjatywę i przedsiębiorczość, świadomość i ekspresję kulturalną oraz kompetencje społeczne i obywatelskie. Umiejętności te, które można sprowadzić do kompetencji osobistych, społecznych i specjalistyczno-technicznych, dotyczą procesu myślenia, odczuwania i działania (Marszałek, 2013). Istotną kompetencją kluczową jest więc inicjatywa i przedsiębiorczość, potrzebna zwłaszcza w trakcie wykonywania pracy. Praca jest bowiem dla człowieka koniecznością jako źródło utrzymania i społecznego prestiżu. Przez pracę człowiek przekształca przyrodę, aby dostosować ją do swoich potrzeb, „ale też urzeczywistnia siebie jako człowieka (...) poniekąd bardziej staje się człowiekiem” (Jan Paweł II, 2007, s. 36). Jednak rozwój technologii komputerowych skomplikował proces wykonywania pracy, który 40 | WSGE wymaga obecnie nie tylko wysokich kwalifikacji zawodowych. Niezbędna stała się też umiejętność kreatywnego myślenia. „Z tej racji do rzędu fundamentalnych problemów ludzkich urasta zagadnienie przygotowania ludzi do pracy i proces ich zawodowej i ogólnej autokreacji” (Turos, 2006, s.14). Kształceniem u ludzi dorosłych umiejętności twórczej pracy zajmowały się tzw. uniwersytety ludowe zakładane w XIX wieku w Danii przez Mikołaja Grundtviga. Jego placówki oświatowe inspirowane były zasadami kierującymi działalnością Akademii Platońskiej, której funkcjonowanie Grundtvig studiował przez 30 lat. Nadrzędnym celem uniwersytetów ludowych była działalność wychowawcza: praca nad doskonaleniem charakteru, poglądów, rozwijanie zainteresowań, wyrabianie poczucia obowiązku wobec państwa i społeczeństwa, troska o dobro wspólne, zachęta do samokształcenia. Nauczanie miało dostarczyć słuchaczowi nie tylko wiedzy zawodowej, lecz również informacji z zakresu różnych nauk humanistyczno-społecznych (socjologii, ekonomii, psychologii, antropologii, historii). Zadaniem szkoły był też przekaz uniwersalnych wartości moralnych: prawdy, dobra, piękna, sprawiedliwości dostępnych poprzez przyswojenie dziedzictwa kultury narodowej (Turos, 2006). Ludowe szkoły Grundtviga to swoista przestrzeń aksjologiczna, w której słuchacz był poddawany „kreatywnej, formującej sile wartości i dobra” (Walczak, 2007, s. 148). Należy dodać, iż zasady uniwersytetów ludowych Grundtviga ukształtowały mentalność współczesnych Duńczyków, którzy dzięki wysokim kwalifikacjom zawodowym, kreatywnej postawie i kulturze moralnej są zaliczani do jednych z najlepszych pracowników w Europie. (Turos, 2006). O potrzebie wychowania do pracy pisał również Stefan Wyszyński (1957). Według niego nie można wykonać jakiejkolwiek czynności bez tzw. „cnót pracy”, do których m.in. zaliczył cierpliwość jako odmianę cnoty męstwa, nieskwapliwość oraz wytrwałość. Kształtowanie sprawności moralnych doskonali osobę ludzką, a także stanowi niezbędny warunek przygotowania do twórczej pracy. Kreatywny może być bowiem tylko człowiek moralnie dobry, żyjący według wartości (Lipiec, 1997). Kreatywność zaś należy do działań odtwórczych. Tworzywem twórczości jest wiedza, mądrość oraz sprawności moralne. I tak do stworzenia czegoś potrzebna jest cierpliwość, dzięki której będzie można pokonać różnorodne przeszkody pojawiające się w trakcie pracy twórczej. Z kolei nieskwapliwość może usprawnić dążenie do uzyskania odległego dobra, które jest celem kreatywnych działań. Istotnym elementem współczesnego nauczania powinna być też edukacja kulturalna, której celem będzie kształcenie takiej kompetencji, jak świadomość i ekspresja kulturalna. Wychowanie poprzez sztukę i literaturę pięk- WSGE | 41 ną sprzyja integralnemu rozwojowi człowieka, ponieważ każda sytuacja artystyczna jest zarazem sytuacją edukacyjną (Jankowski, 2010). Zadaniem współczesnej edukacji jest również umożliwienie nabycia kompetencji matematycznych. Można do niej zaliczyć wszelkie umiejętności związane z poprawnym myśleniem. Przejawem poprawnego myślenia jest umiejętność analizy i syntezy oraz wyciągania wniosków z przyjętych założeń, stosowanie argumentacji, definiowanie problemów, precyzowanie używanych definicji, dostrzeganie związków przyczynowo-skutkowych. Naukę poprawnego myślenia wspierają różnorodne projekty edukacyjne. Istotą jednego z nich – nazwanego narzędziem TOC (Theory of Constraints) - jest nauczanie przy pomocy graficznych materiałów dydaktycznych w postaci Chmury, Gałęzi, i Drzewa (www.tocdlaedukacji.pl). Inną formą nauki logicznego myślenia jest projekt „Lego – Logos” – opracowany na Uniwersytecie Mikołaja Kopernika w Toruniu przez Jarosława M. Spychałę. Pomocą dydaktyczną są tu klocki Lego, z których buduje się różnorodne konstrukcje mające ilustrować przemyślenia inspirowane przeczytanym wcześniej fragmentem tekstu filozoficznego. W ten sposób, jak wyjaśnia autor projektu, można poznać nie tylko własny sposób myślenia, ale też dowiedzieć się, jak myślą inni. (www.lego-logos.pl). Metodą doskonalącą proces racjonalnego myślenia jest również program M. Lipmana „Filozofia dla dzieci”, którego istota polega na dialogu prowadzonym w grupie uczniów pod kierunkiem nauczyciela. Swoistą pomocą dydaktyczną są tu pytania formułowane po lekturze tekstów lub obejrzeniu obrazu. Jedno najciekawsze pytanie stanowi temat wszechstronnej rozmowy, która powinna być prowadzona zgodnie z zasadami logiki. Przy czym celem owych dociekań jest poznanie sposobu myślenia i argumentowania innych ludzi oraz weryfikacja własnych poglądów nie zaś dążenie do poznania prawdy (Freese, 2008). Innym sposobem dialogu może być zadawanie pytań i udzielanie na nie odpowiedzi, dzięki którym osoba pytająca zrozumie, czym dana rzecz jest. Informacja ta to swoisty „punkt zaczepienia”, który będzie dalej uzupełniany, aż do uzyskania „wiedzy prawdziwościowej” na temat realnej rzeczywistości, nie zaś konstrukcji myślowych (Łażewska, 2010). Wspomniane projekty edukacyjne mogą też posłużyć do nabycia kompetencji społecznej, na którą składają się takie umiejętności, jak: komunikacja w grupie, sprawność planowania i podejmowania decyzji oraz przewidywania ich konsekwencji, zdolność analizy konfliktów oraz próby ich rozwiązywania. 42 | WSGE Zakończenie Pomimo różnorodnych projektów edukacyjnych wspierających inkluzję społeczną problem ten nie będzie w pełni rozwiązany. I tak na przykład plany z 2000 i 2007 roku zredukowania do 2015 roku liczby osób głodujących o połowę nie powiodły się. Zdaniem polityków cel ten może zostać osiągnięty dopiero w 2150 roku (Radziewicz – Winnicki, Walancik, 2011). Również dostęp do kultury symbolicznej nie jest dla wszystkich możliwy. Szkoła bowiem, rozumiana jako wszelkie instytucje odpowiedzialne za edukację, pełni dwuznaczną rolę w procesie eliminowania wykluczenia społecznego. Placówki edukacyjne, które uchodzą za miejsce wyrównywania szans edukacyjnych, przyczyniają się do powstawania nierówności społecznych, wykluczając uczniów z dostępu do kultury symbolicznej. Jak wykazały badania Z. Kwiecińskiego „wykluczenie [dokonujące się w szkole i poprzez szkołę] jest procesem względnie trwałym, odpornym na oddziaływanie programów wychowawczych” (Kostyło, 2008, s. 88). Jednak proces ekskluzji występował już w społeczeństwach pierwotnych. Jednostka albo żyła w grupie podporządkowanej jej przywódcy albo zostawała wykluczana z całego obszaru życia społecznego (Kostyło, 2008).To naturalne zjawisko wykluczenia, na pewnym etapie dziejów, stało się normą życia społecznego. Analizując dzieje wychowania i kształcenia, można bowiem zauważyć, iż są one zarazem historią wykluczania. I tak „kobiety, dzieci, niewolnicy, cudzoziemcy, biedni, niepełnosprawni (fizycznie i umysłowo), niewierzący lub wierzący, a także ci, który nie mogli się wykazać odpowiednim statusem społecznym, wykluczani byli regularnie z dostępu do wiedzy, a tym samym z dostępu do kultury symbolicznej” (Kostyło, 2008, s. 76). Od czasów Rewolucji Francuskiej z 1789 roku zjawisko wykluczenia zaczęto jednak postrzegać jako delikt, czyli sytuację niekorzystną, którą należy wyeliminować z życia społecznego. Idea równości stała się prawem państwowym, zgodnie z którym każdy obywatel posiada równy dostęp do wykształcenia i innych dóbr (Kostyło, 2008). Obecność wykluczenia społecznego można porównać, za P. Kostyło (2008), do nurtu „ukrytej podziemnej rzeki, która na różnych etapach swojego biegu przypomina o swojej obecności, lecz czyni to w różny sposób. (...) W toku historii wiele przejawów wykluczenia jest efektywnie eliminowanych. Odwołując się do zaproponowanego porównania, można powiedzieć, że wszędzie tam, gdzie rzeka wybija się na powierzchnię, stwarzając zagrożenie dla ludzi, jej nurt jest regulowany i kontrolowany. (...) Eliminując przejawy wykluczania, nie jesteśmy jednak w stanie zatrzymać samego WSGE | 43 procesu. Oznacza to, że regulując i kontrolując bieg rzeki na jakimś odcinku, nie jesteśmy w stanie ujarzmić jej na całej długości” (s. 89). Zanikanie oraz pojawianie się w ich miejsce nowych form wykluczenia społecznego jest więc zjawiskiem naturalnym. I tak, za współczesną postać ekskluzji można uznać wykluczenie cyfrowe. Na skutek braku dostępu do Internetu, wiele osób może bowiem zostać tzw. analfabetami informacyjnymi nieposiadającymi umiejętności analizy i selekcji „niespójnej masy danych” transmitowanych w sieci (Mayor, 2001). Ponadto, pojawieniu się nowych form wykluczenia towarzyszy zmiana statusu marginalizacji. I tak L. Witkowski, który wyróżnił i opisał 22 przejawy owej zmiany uważa, że „z jednej strony marginalizacja oznacza odstępstwo od normy, z drugiej natomiast często normą staje się to, co zmarginalizowane” (Kostyło, 2008, s. 51). Dziś każdy może stwierdzić, że żyje na jakimś marginesie. We współczesnym społeczeństwie trudno zatem wskazać miejsca niedomknięte „logiką marginalizacji” (Witkowski 2007 za Kostyło, s. 51). Wydaje się, że jedynie z perspektywy realizmu filozoficznego można określić czym jest wykluczenie społeczne, proponując, aby „sprawy ludzkie były rozwiązywane dla realnego a nie fikcyjnego, wyspekulowanego dobra osób ludzkich” (Gogacz, 1974 za Listkowska 2012, s. 22). Jednak wciąż należy pamiętać, iż opracowanie programów wspierających proces inkluzji, wymaga głębszych przemyśleń interdyscyplinarnych oraz zaangażowania wielu specjalistów, którzy przed podjęciem działań inkluzyjnych wnikliwe rozpoznają potrzeby oraz osobistą sytuację swoich podopiecznych. W poszukiwaniu remedium, które mogłoby ograniczyć powstawanie zjawiska eksluzji, należy też zwrócić szczególną uwagę na moralne wychowanie społeczeństwa. Najgłębszym bowiem źródłem wykluczenia społecznego jest brak sprawiedliwości u osób, które przyczyniły się, w jakikolwiek sposób, do powstania tego zjawiska (Dziurzyński, Łukasiewicz, 2011). References Andrzejuk, A. (2000), Prawda o dobru. Problem filozoficznych podstaw etyki tomistycznej. Warszawa: Wydawnictwo Uniwersytetu Kardynała Stefana Wyszyńskiego. Arystoteles. (2002). Polityka. Warszawa: DeAgostini. Barłóg, K. (2010), Edukacja osób zagrożonych społecznym wykluczeniem jako metoda i proces budowania gotowości do zmiany, [w:] M. Chod- 44 | WSGE kowska, A. Mach (red.), Pedagogika wobec zagrożeń marginalizacji jednostek grup i regionów. Rzeszów: Wydawnictwo Uniwersytetu Rzeszowskiego. Chodkowska, M. (2011). Pedagogika wobec wyzwań przeciwdziałania marginalizacji i wykluczeniu, [w:] M. Chodkowska, A. Mach (red.), Pedagogika wobec zagrożeń marginalizacji jednostek grup i regionów. Rzeszów: Wydawnictwo Uniwersytetu Rzeszowskiego. Dziurzyński, K. i Łukasiewicz A. (2011). Wykluczony na drodze do inkluzji – miejsce edukacji w pokonywaniu wykluczenia, [w:] E. Konovaluk, S. Nazaruk, M. Nowak, (red.), Wykluczenie społeczne – czynniki ryzyka, profilaktyka, remedia. Biała Podlaska: Wydawnictwo PSW im. Papieża Jana Pawła II. Freese, H. L. (2008). Nasze dzieci są filozofami. Jak rozmawiać z dziećmi o poważnych sprawach, Kraków: Wydawnictwo WAM. Gawęcka, M. (2011). Pomoc człowiekowi w sytuacji tranzycji z perspektywy pracy socjalnej, [w:] A. Fidelus (red.), Oblicza wykluczenia i marginalizacji społecznej. Warszawa: Wydawnictwo Uniwersytetu Kardynała Stefana Wyszyńskiego. Gogacz, M. (2008). Elementarz metafizyki. Warszawa: Oficyna Wydawnicza Navo. Gogacz, M. (1997). Osoba zadaniem pedagogiki. Wykłady bydgoskie. Bydgoszcz: Oficyna Wydawnicza Navo. Gogacz, M. (1993). Podstawy wychowania. Niepokalanów: Wydawnictwo Ojców Franciszkanów. Gogacz, M. (1991).Ku etyce chronienia osób. Wokół podstaw etyki. Warszawa: Wydawnictwo Pallottinum. Gogacz, M. (1985). Szkice o kulturze. Wydawnictwo Michalineum. Jankowski, D. (2010). Pedagogika kultury. Studia i koncepcja. Kraków: Oficyna Wydawnicza „Impuls”. Jan Paweł II, (2007), Laborem exercens. Warszawa: Kolekcja Hachette. Jan Paweł II, (2007), Christifideles laici. Warszawa: Kolekcja Hachette. Jaroszyński, P. Kalokagathia. Człowiek w kulturze, nr 2. Kostyło, P. (2008). Wykluczenie jako problem filozofii edukacji. Komentarz do badań empirycznych. Kraków: Oficyna Wydawnicza „Impuls”. Krąpiec, M. A. (1998). Ja – człowiek. Lublin: Redakcja Wydawnictw Kato- WSGE | 45 lickiego Uniwersytetu Lubelskiego. Kunowski, S. Podstawy współczesnej pedagogiki. Warszawa: Wydawnictwo Salezjańskie. Lipiec, J. (1997). Podmiot wobec wartości: od recepcji do kreacji, Etyka, nr 30. Listkowska, B. (2012). Antropologia filozoficzna prof. Mieczysława Gogacza jako metafizyka człowieka i metafizyka osoby, [w:] T. Klimski, I. Andrzejuk (red.), Filozofia i mistyka. Wokół myśli Mieczysława Gogacza. Warszawa: Wydawnictwo Uniwersytetu Kardynała Stefana Wyszyńskiego. Łażewska, D. (2010). Filozoficzne dociekania z dziećmi w domu i w szkole, [w:] M. Raczkowska – Lipińska, E. Jagiełło (red.), Innowacje w edukacji elementarnej. Józefów: Wydawnictwo Wyższej Szkoły Gospodarki Euroregionalnej. Łobacz, M. (2011), Wartość ubóstwa w urzeczywistnianiu się osoby. Lublin: Redakcja Wydawnictw Katolickiego Uniwersytetu Lubelskiego. Marszałek, A. Doskonalenie kluczowych kompetencji jako wymóg współczesnego rynku pracy. Pozyskano [27.02.2013] z www.e-mentor.edu.pl/ artykul/index/40/id/841. Matusz – Rżewska, A. J. (2012).Ku wyzwaniom ambiwalencji w edukacji, [w:] K. Dziurzyński (red.), Dylematy współczesnej edukacji. Józefów: Wydawnictwo Wyższej Szkoły Gospodarki Euroregionalnej. Mayor, F. (2001). Przyszłość świata. Warszawa: Fundacja Studiów i Badań Edukacyjnych. Narodowa Strategia Integracji Społecznej. Pozyskano [27.02.2013] z http:// www.mpips.gov.pl. Nowicki, P. (2004). Gadamer Hans Georg, [w:] J. Szmyd (red.), Leksykon filozofów współczesnych. Bydgoszcz – Kraków: Oficyna Wydawnicza Branta. Reale, G. (1994). Historia filozofii starożytnej. I. Od początków do Sokratesa. Lublin: Redakcja Wydawnictw Katolickiego Uniwersytetu Lubelskiego. Stuchliński, J. A. (2011). Ważniejsze aspekty moralne wykluczenia i marginalizacji społecznej, [w:] A. Fidelus (red.), Oblicza wykluczenia i marginalizacji społecznej. Warszawa: Wydawnictwo Uniwersytetu Kardynała Stefana Wyszyńskiego. 46 | WSGE Szmyd, J. (2004). Bergson Henri, [w:] J. Szmyd (red.), Leksykon filozofów współczesnych. Bydgoszcz – Kraków: Oficyna Wydawnicza Branta. Sztompka, P. (2005). Socjologia. Kraków: Wydawnictwo Znak. Turos, L. (2006). Andragogika pracy. Warszawa: Drukarnia J. J. Maciejewscy. Walczak, P. (2007). Wychowanie jako spotkanie. J. Tischnera filozofia człowieka jako źródło inspiracji pedagogicznych. Kraków: Oficyna Wydawnicza „Impuls”. Wojtyła, K. (2007). Elementarz etyczny. Warszawa: Kolekcja Hachette. Wyszyński, S. (1957). Duch pracy ludzkiej. Myśli o wartości pracy, Warszawa. Pozyskano [27.02.2013.] z http://www.tocdlaedukacji.pl. Pozyskano [27.12.2013.] z http://www.lego-logos.pl. Pozyskano [27.02.2013] z http://www.pedagogikafilozoficzna.pl. Zalecenie Parlamentu Europejskiego i Rady nr 2006/962/WE z dnia 18 XII 2006 r. w sprawie kompetencji kluczowych w procesie uczenia się prze całe życie. Pozyskano [27.02.2013] z europa.eu/legislation_summaries/ education_trining_youth/lifelong_learning/c11090_pl.htm. WSGE | 47 48 | WSGE JoMS 3/18/2013, ss. 49-62 Miroslav Gejdoš WSGE | 49 50 | WSGE Interpretation of Education toward Values by Wolfgang Brezinka Interpretačný odkaz výchovy hodnotám Wolfganga Brezinku Doc. Ph Dr. Paed Dr. Miroslav Gejdoš, PhD. Wyższa Szkoła Gospodarki Euroreionalnej im. Alcide De Gasperi w Józefowie [email protected] Abstracts In this work the author introduces Wolfgang Brezinka, who was born on 9th of June 1928. He became associate professor at the University of Innsbruck in 1954, since then he has been living in Tirol, Austria. He has taught at the University in Würzburg, Innsbruck and Konstanz. He is famous as the main representative of empirical-analytical pedagogy, the so called scientific pedagogy. In his late writings, he attempted to align pedagogy with Catholicism and critical realism (he mainly leans on the ideas of K. Popper, C.G.Nemlel, H. Albert and W. Stegmuller). By critical realism it is meant contemporary philosophical school (standpoint of the mind), according to which some scientific theories are impossible to prove. He stems from the assumption that people do not learn by understanding things, but by their own mistakes. Up until the 19th century, pedagogy had been a part of philosophy and the whole pedagogical thinking developed within various philosophical, religious and political concepts V tejto práci autor predstavuje WOLFGANGA BREZINKU, ktorý sa narodil sa 9.6.1928. V roku 1954 sa habilitoval na univerzite v Innsbrucku a od tohto času žije v rakúskom Tirolsku. Vyučoval na univerzitách Würzburg, Innsbruck a Konstanz. Je známy ako hlavný reprezentant empiricko- analytickej pedagogiky, tzv. vedeckej pedagogiky. V jeho neskorších spisoch sú snahy spojiť pedagogiku a katolicizmom a s kritickým realizmom (opiera sa predovšetkým o názory K. Poppera, C.G.Nemlela, H. Alberta a W. Stegmullera). Kritickým realizmom sa myslí súčasný filozofický smer (postoj ducha), podľa ktorého sú vedecké teórie principiálne nedokázateľné. Vychádza z predpokladu, že človek sa neučí poznatky porozumeniu veciam, ale svojimi vlastnými chybami. Až do 19. storočia bola WSGE | 51 práve pedagogika súčasťou filozofie a celé pedagogické myslenie sa rozvíjalo v rámci najrozličnejších filozofických, náboženských a politických koncepcií. Keywords: Wolfgang Brezinka. Education. Values. Educational aims W.Brezinka, výchova, hodnoty, výchovné ciele Úvod Výchova je pokus o ovplyvnenie, ktorým chceme dosiahnuť zlepšenie, zdokonalenie či zhodnotenie vychovávaného.1 Výchovné úkony, rovnako ako výchovné inštitúcie, sú prostriedky, aj keď nie vždy vhodné, k dosiahnutiu toho účelu. Vznikajú len preto, že sme si stanovili účely, že sledujeme výchovné ciele. Výchovné ciele musíme mať skôr, ako začneme vychovávať. Kto vychováva, musí predovšetkým vedieť, k čomu chce, alebo má vychovať, Až potom má zmysel hľadať metódy, s ktorých pomocou by sa dal cieľ dosiahnuť.2 Pod pojmom cieľ – sa myslí výsledok nejakého jednania, o ktorý sa usilujeme. Výchovný cieľ je teda to, čo chce niekto dosiahnuť výchovnými úkonmi. V každom prípade je to určitá vlastnosť, alebo súhrn vlastností osobnosti, ktorá je objektom výchovy. 3 Psychologicky povedané, výchovný cieľ je predstava o určitej psychickej dispozícií vychovávaného, ku ktorej dosiahnutiu má prispieť výchova. Tieto dispozície si predstavujeme ako relatívne stále vlastnosti, ktoré človeka prezentujú a ovplyvňujú jeho prežívanie, výkony či správanie. Zmysel každej výchovy spočíva v tom, aby sme pomohli vychovávanému získať osobnostné vlastnosti, ktoré mu budú nápomocné k samostatnému a sociálne zodpovednému životu. Aké vlastnosti tam patria, závisí aj na povahe jednotlivca a aj na kultúre, v ktorej žije. Výchovné ciele majú teda len druhotnú väzbu k vychovávateľom a k výchove. Prvotné sú ideály, ktoré sú postavené pred všetkými ľuďmi, ktorí sa nachádzajú v podobnej situácii a stoja pred podobnými úlohami. Sú to ideálne predstavy o osobnosti, ktorá je schopná splniť tieto úlohy, alebo predstavy o jednotlivých vlastnostiach osobnosti, ktoré by ju k tomu priviedli. Tieto ideály neboli vymyslené za účelom výchovy mládeže, ale sú súčasťou normatívnej kultúry skupiny a platia pre každého jej člena. 52 | WSGE Obsahovo nie sú výchovné ciele nič iné ako ideály osobnosti, t.j. predstavy o tom, aká osobnosť má byť.4 Výchovné ciele pokiaľ ich porovnávame empiricky a historicky sú, ako všetky ideály- myšlienkové útvary, ktoré vytvorili ľudia. Obsahujú ľudské vlastnosti a ich kombinácie povýšené k dokonalosti, ktoré boli z viacerých možných vybraté ako určujúce. Pochádzajú skôr z kolektívneho presvedčenia a z viery, než z účelovo racionálnych úvah. To rozhodne platí i pre základné ideály národov, náboženských spoločností a stavov, ktoré majú skutočný vplyv na ľudí a ich život, pretože sú prežívané ako citovo záväzné. Orientačná hodnota či normatívny obsah cieľa závisí na jeho informačnom či empirickom obsahu. Je tým vyšší, čím presnejšie je opísané, aké správanie charakterizuje nositeľ požadovanej vlastnosti a aké je s ním naopak nezlučiteľné. Výchovné ciele sú myšlienkové útvary, v ktorých sú vlastnosti stanovené, alebo kombinované do celkového obrazu ideálnej osobnosti. Je tu nebezpečenstvo, že podľahneme iba prianiam, preto je treba dbať na ich vzťah k realite: na stupeň zosúladenia výchovného cieľa s našimi empirickými poznaniami skutočných ľudí, ich psychických možností a hraníc. Veľa vlastností, ktoré sa v myslení zdanlivo vylučujú, sú navzájom zlučiteľné v duševnej realite.5 Účelom výchovných cieľov je korigovať správanie ako vychovávateľov, tak vychovávaných. Tento účel môže byť splnený iba vtedy, ak sú výchovné ciele jazykovo formulované tak, aby boli zrozumiteľné pre každého a aby neobsahovali ani vedľajšie negatívne významy, ani negatívne citové výboje. Zrozumiteľnosť vyžaduje, aby bol obsah výchovných cieľov vyjadrený hovorovým, nie odborným – akademickým, jazykom, ani jazykom psychologickým, sociologickým, politologickým či filozofickým, ani jazykom pedagogiky. Dôležité je vyhnúť sa slovám, ktoré majú negatívny vedľajší zmysel, alebo negatívny citový náboj. Veľa slov, ktoré mali skôr pozitívny citový náboj, vyvolávajú dnes väčšinou negatívne pocity, i keď sa ideál, ktorý reprezentujú kladne prijíma. Príkladom je „láska k vlasti“.6 I staré slovo „cnosť“, obľúbené v 18. storočí, používané ešte v roku 1841 Herbartom ako pomenovanie „pre celok pedagogického účelu“, prijalo neskôr rušivé vedľajšie významy a náladové obsahy. Výchovné ciele v pluralistických spoločnostiach Správanie detí a mladistvých určujú väčšinou len tie spoločenské WSGE | 53 ideály, ktorými sa v ich prostredí každý riadi, pretože si ich osvojil. To však predpokladá relatívne stabilný a jednotný životný poriadok, ktorý „ má silu sa presadiť“7 v morálke, mravnosti a v práve. Široká zhoda v ideáloch a relatívna stálosť týchto ideálov – sú v pluralistických spoločnostiach, ktoré sa rýchlo menia, splnené len obmedzene. Vo svojej extrémnej forme individualistickej spoločnosti je pluralizmus náboženských, svetonázorových a politických skupín do značnej miery nahradený pluralizmom jednotlivcov, t.j. pluralitou foriem individuálneho spôsobu života, ktorý závisí viac na subjektívnej voľbe a na náhodách, než na tradícií a autorite nejakého náboženského spoločenstva. Náboženské a svetonázorové presvedčenie sa stalo súkromnou záležitosťou a môže sa podľa chcenia pestovať či opúšťať, meniť alebo striedať. Prevládajú formálne ideály, ktoré málo stanovujú a veľa nechávajú otvoreného. Najnápadnejší je úbytok ideálov závislých na náboženstve. Sekularizáciou (de- sakralizácia) života v dôsledku rozširovania vedeckého spôsobu myslenia vzniklo náboženské vákuum. Nábožensko – svetonázorové postoje majú pre hodnotovú orientáciu osoby centrálny význam a dotýkajú sa všetkých oblastí kultúry, zvlášť morálky a právneho poriadku. U veľa ľudí úpadok vplyvu cirkvi nepochybne oslabil duchovnú istotu, altruistickú orientáciu a motiváciu k sebaovládaniu a odriekaniu.8 Preto dnes musí realistická náboženská, morálna a výchovná politika podporovať energickejšie viac ako doteraz starostlivosť o náboženské tradície a morálne ekvivalenty náboženstva. Pritom ide o mnoho viac ako len predpísať v školách témy žiakom, ktorí sa nezúčastňujú výuky náboženstva, ako náhradu predmet „etika“ či „hodnoty a normy“. Potrebná je aj rozsiahlejšia stratégia s dvoma kľúčovými bodmi : • Podporovať všetky v najširšom zmysle všeobecne užitočné spoločenské skupiny so zvláštnymi spoločenskými ideálmi. • Podporovať, obohacovať a šíriť základné spoločenské ideály, ktoré sú spoločné všetkým občanom. V literárnych a umeleckých kruhoch sa už od začiatku 19. storočia pestoval individualizmus. Najostrejšie ho v roku 1845 vyjadril Stirner, keď proti všetkým, ktorí sa domnievali, že musia „slúžiť vyššej veci“, formuloval tézy: „ Moja vec nie je ani Božská, ani ľudská, nie je ani pravda, dobro, právo, sloboda atď., iba to moje....Nezáleží mi na ničom, čo je nado mnou!“9 54 | WSGE V liberálnych demokraciách našej doby nemá zjavne ani Boh, ani štát, ani spoločnosť, ani národ miesto, ale platnosť najvyššieho dobra má autonómny jedinec vo svojej dôstojnosti, ktorá nie je závislá na žiadnom jeho výkone. Medzinárodná konvencia o ľudských právach a ústavy moderných štátov mu pripisujú základné práva, zvlášť „právo na slobodný rozvoj osobnosti“. 10 Všeobecná deklarácia ľudských práv Spojených národov z roku 1948 naopak zdôrazňuje: „Každý človek má povinnosť ku spoločenstvu, iba v ňom je možný slobodný a plný rozvoj jeho osobnosti“ (článok 29,1). Porozumenie pre sociálne cítenie a povinnosť voči druhému je na ústupe. Je to dôsledok jednostranne racionalistického a liberálneho myslenia, pre ktoré platí, že sloboda jedinca je najvyššou hodnotovou ideou. Všetci rodičia majú za povinnosť vychovávať svoje deti k životným zdatnostiam. Štát má povinnosť ich pri tom podporovať.11 Poveruje tým v prvom rade učiteľov verejných škôl a vychovávateľov verejných zariadení pomáhajúcim mládeži. Čo znamená slovné spojenie „ životná zdatnosť“. V najvšeobecnejšom význame pod tým pojmom rozumieme súhrn tých schopností, znalostí a postojov človeka, ktoré sa v jeho spoločnosti pokladajú za nutné k tomu, aby mohol žiť svoj život samostatne a sociálne zodpovedne, zmysluplne a dobre. „Životná zdatnosť“ je najvšeobecnejším osobnostným ideálom, a tým i najvšeobecnejším cieľom výchovy, ktorý tu myslíme. 12 Patrí k nemu vždy i presvedčenie založené na viere – či už kresťanskej, svetonázorovej alebo filozofickej povahy. Svetový názor osobnosti, jej zameranie na hodnoty a naplnenie hodnotami závisí na viere. Bez vhodných presvedčení založených na viere nie je možná životná zdatnosť osoby a bez spoločných znakov viery nie je možná súdržnosť ľudského spoločenstva. Vychovávatelia a vychovávaní žijú vo svete, v ktorom náboženstvo a svetový názor majú ústredný význam. Hlásiť sa k nim patrí k ľudským právam, ale i povinnostiam, avšak záleží to aj od politickej situácie. Pretože obsah viery a svetového názoru nemôže byť vedeckými metódami ukázaný ako pravdivý, musí sa každý mysliaci človek pokúsiť vyriešiť napätie medzi vedou a vierou sám. Čo znamená „presvedčenie založené na viere“ ? Psychologicky patrí presvedčenie k postojom. Postojom sa rozumie psychická dispozícia, ktorá riadi priebeh prežívania. Spôsobí, že z prežitých možností, ktoré sú k dispozícií v určitej situácií, sa stanú vedomými len určité prežité obsahy, WSGE | 55 alebo že sú uvedomované len v jednom istom význame. Postoje riadia výber toho, čo človek prežíva.13 Z postojov sú pre život zvlášť dôležité postoje myslenia. Rozumieme tým svetonázorové, náboženské, morálne, právne a politické presvedčenie ľudí. Umožňujú človeku v rôznych životných situáciách takmer reflexívne či automaticky zaujať stanovisko, napriek tomu, že by musel najskôr rozmýšľať a rozhodovať. Postoje – myslenie upevňujú osobnosť. „ Čím by bol dospelý človek bez týchto postojov - bol by stále vydaný bezradnosti a neistote, musel by sa neustále púšťať do dlhých namáhavých a bezradných úvah, nevedel by kde stojí v duchovnej skutočnosti“.14 K životnej zdatnosti teda vedľa schopnosti myslenia, vedenia a iných znakov patria i postoje myslenie. Medzi postojmi nás zaujímajú tie, ktoré sa nazývajú presvedčenia založené na viere. Slovo „viera“ má mnoho významov.15 Najprv musíme rozlišovať medzi vierou ako duševným procesom či psychickým aktom (aktom viery) na jednej strane a obsahom, čo predmetom (obsahom viery) na strane druhej. Nie je žiadna viera bez obsahu viery. Viera ako duševný proces, je vždy viera v niečo. Vzťah k predmetu má viera spoločný s myslením. Pojem viery, z ktorého sme vyšli, je však veľmi úzky ešte z iného pohľadu. Príliš jednostranne zdôrazňuje, že obsah viery sa pokladá za pravdivý na základe svedectva hodnoverného svedka. To zodpovedá aj náboženskej viere, ktorá sa zakladá na autorite Boha resp. prorokov, pretože jej obsah je rozumovému poznaniu neprípustný. Tradičný pojem viery ako formy ako považovať niečo za pravdivé, je príliš úzky aj preto, lebo zanedbáva citové základy presvedčenia. „Veríme, pretože milujeme“.16 Výchova a vyvážené vzdelanie „Vyvážené vzdelanie“ je heslo, ktoré môže znamenať veľa. Kto ho pokladá za pomôcku pre pedagogickú orientáciu, musí povedať, čo tým myslí. Nie je to jednoduché, pretože pojem „vzdelanie“ je viacvýznamové a opotrebované slovo, ktorému nezodpovedá všeobecne uznávaná definícia. Z hľadiska dejín je tento pojem zaťažený viacerými významami, ktoré sú rozporuplné, zmätené a cudzie skutočnosti.17 V našich súvislostiach znamená „vzdelanie“, „vzdelanosť“, osobnú kultúru(„cultura animi“), teda určitý stav človeka. Kto sa presadzuje za „vyvážené vzdelanie“, myslí na ideál „vyváženej vzdelanej osobnosti“. 56 | WSGE Tento ideál je veľmi neurčitý. Slovo „vzdelanie“ neobsahuje žiadne údaje o vlastnostiach, ktoré má mať vzdelaná osobnosť. Doplňujúce slovo „vyvážené“ len hovorí, že niečo má byť v rovnováhe. „Vyvážené vzdelanie“ tak znamená „vzdelanie, ktoré je v rovnováhe“. Pritom sa predpokladá, že osobnosť je celok, ktorý pozostáva z častí. O povahe týchto častí sa nehovorí, ale požaduje sa, aby boli vo vzájomnom, vyváženom vzťahu. Ide o starú požiadavku. Už Egypťania o nej hovorili. Vedúcou úlohou ich náuk o múdrosti bol harmonický vzťah častí k celku.18 V antickom Grécku je vyváženosť, či harmónia hlavným znakom dokonalosti.19 Čo sa tým myslí poznáme z protikladu, ktorý sa odmieta: nevyváženosť, jednostrannosť, disharmónia. „Vyvážené vzdelanie“ je formula, ktorá sama o sebe nestačí k charakteristike osobného ideálu, podľa ktorého môžeme žiť a vychovávať. Nehovorí nič o hlavnej veci, o obsahu vzdelania, len uvádza jednu jedinú formálnu vlastnosť, ktorú majú mať „vzdelaní“ ľudia: vyváženosť, rovnováhu, harmóniu. Vyváženosť vzdelania charakterizuje : • Nesmie v ňom chýbať nič podstatné, dôležité či hodnotné. • Jeho časti sa majú k sebe hodiť tak, aby tvorili jeden usporiadaný celok. To je klasické meradlo pre posudzovanie existujúcich či navrhovaných ideálov. Európske predstavy o „vzdelanom“ či „kultivovanom“ človeku sa zakladajú na gréckom chápaní človeka. K tomu patria tieto predpoklady: Človek sa rodí vzdelávateľný, schopný sa učiť a potrebuje sa učiť. Je odkázaný na formovanie svojou spoločnosťou, jej kultúrou a na výchovu, ktorá sa mu dostáva od najbližších, súčasne však aj na vlastnú snahu učiť sa, na sebazdokonaľovanie či sebavzdelávanie, aby sa mohol stať zdatným pre život.20 Človek je sám sebe úlohou: má sa zdokonaľovať, nakoľko je to možné. Je zodpovedný za kvalitu svojho duševného a telesného stavu. Výchova a sebavzdelávanie predpokladá normatívny obraz človeka aký má byť „ideu“ či „typ“ dobre vzdelaného človeka.21 K tomuto ideálnemu obrazu patrí ako podstatná vlastnosť „harmónia“. Tým je treba rozumieť súlad, vyváženosť, poriadok, syntézu,22 teda určitý pomer, v ktorom majú byť navzájom časti celku. Na aké časti alebo členy sa pritom myslí ? V prvom rade na telo a dušu a uprostred duše na dve až tri čiastkové sily. Zdôrazňuje sa pritom predovšetkým napätie medzi rozumom a žiadosťami, medzi racionálnou WSGE | 57 a iracionálnou časťou duše23 - vyjadrené moderne medzi „ja“ a „ono“ či medzi „osobnou nadstavbou“ a „racionálnym základom“.24 Zdatný či dokonalý je ten človek, ktorý habituálne žije podľa rozumu a ovláda svoje pudy. Z tohto hľadiska je krotiteľ koní symbolom ľudskej existencie.25 Neznamená to však žiadne znižovanie hodnoty iracionálnej časti duše. Skôr jasne poukazujeme, že odkiaľ pochádza nie len všetka energia pre vedenie života, ale i prežívanie hodnôt a snaženie. Iracionálno je podľa Platóna a Aristotela dvojakého druhu : • Jedna časť pozostáva z vegetatívnych síl, ktoré sú vzdialené od rozumu. • Druhá časť, „snaženie“ má nejakú „účasť“ na rozume : dokáže mu „načúvať“ a nechať sa ňou riadiť.26 Antické učenie o častiach duše pôsobí dodnes v našich predstavách o cieľoch výchovy. K tomu patrí rozlíšenie medzi „hlavou“ a „srdcom“, alebo medzi „rozumom“ a „mysľou“, tiež medzi „ vzdelaním rozumu“ na jednej strane a „vzdelaním mysle“ či „srdca“ na strane druhej.Tak to videla antika. Učenie o častiach duše, z ktorého vznikol ideál harmonického vzdelania, vychádzalo z presvedčenia, že individum je nutná časť celku a je podriadené jej zákonom. Harmónia, o ktorú sa usilovalo bola omnoho viac než iba formálna harmónia duševnej sily: išlo o harmóniu duševných obsahov, ktoré sa stali prístupné prostredníctvom duševných síl. Nešlo o schopnosť myslieť ako takú, ale o myslenie pravdivé: nie o schopnosť moci ako takej, ale o chcenie dobrého, nie schopnosť cítiť všeobecne, ale cítiť hodnoty. Harmonické vzdelanie subjektu nebolo vôbec myslené bez väzby na objektívne dobrá, bez osvojenia si normatívnej kultúry vlastného životného okruhu.27 Formálny ideál harmonického rozvoja síl zaviedli do pedagogického myslenia predovšetkým Rousseau, Herder, Pestalozzi, Wilhem von Humbolt a Fichte. Môžeme mu rozumieť len vtedy, keď vieme, proti čomu bol zameraný,28 proti racionalizmu a encyklopedizmu v období osvietenectva, teda proti jednostrannému uprednostňovaniu intelektuálnych schopností a všeobecných faktických vedomostí. Vtedy nešlo iba o kritiku nadvlády nad schopnosťou myslieť, ale i o kritiku nadvlády veľkosti myslenia nad uplatňovaním vôle a citových sklonov.29 Výsledkom tohto prehľadu dejín sú tieto tézy : • Devíza „vyvážené vzdelanie“ stojí v tradícií starého ideálu „harmo- 58 | WSGE • • • • • nického vzdelania“. Tento ideál predpokladá rozlíšenie viac duševných síl či schopností, ktoré majú byť samostatne kultivované a uvedené do vzájomného vzťahu Harmónia či vyváženosť, o ktorú sa usilujeme, má zahŕňať všetky vlastnosti, ktoré podporujú schopnosť morálne dobrého života za daných spoločenských a kultúrnych podmienok. K zúženiu ideálu na formovanie duševnej sily, schopnosti či funkcie síce došlo, ale také zúženie je v rozpore so skutočnosťou, že ľudia sú podmienení obsahom svojej kultúry. Ideály, ktoré by mali slúžiť pre životnú orientáciu a pre výchovu, musia zahŕňať obsahovú náplň vlastností osobnosti, ktoré by zodpovedali normatívnej kultúre danej spoločnosti. Devíza „harmonického“ či „vyváženého vzdelania“ je síce obsahovo neurčitá, ale môžeme ju použiť ako meradlo, aby sme upozornili na disharmóniu, nevyváženosť či jednostrannosť jednotlivých reálnych osôb a ideálov osobnosti a aby sme mohli požadovať nápravu.30 Záver Škola a učiteľ v nej, je tým miestom, kde sa môže dieťaťu poskytovať vysoko odborný prístup v rozvíjaní a uspokojovaní prirodzených potrieb človeka – rozprávať, počúvať, komunikovať, písať, hľadať životnú orientáciu – svetonázorovú, alebo náboženskú, nachádzať pravdivé odpovede na otázky týkajúce sa bytia a poslania človeka na Zemi. Sú to životné potreby, ktoré sa hlásia už v prvých rokoch života dieťaťa. V týchto potrebách je prítomný aj emočný rozmer, pretože sa odohráva v konkrétnom sociálnom kontexte a pretože jej účelom je sociálna interakcia. Záleží pravda aj na tom, aké podmienky pre ňu vytvárame a na čo kladieme dôraz.V tejto práci sme rozobrali problematiku výchovy jedinca v spoločnosti, dominanciu a prioritnosť tých vlastností jedinca, ktoré poukazujú a odrážajú hodnotové aspekty a istoty opierajúce sa o vieru. Poukazujeme na nezhodu potrieb pluralistickej spoločnosti a človeka žijúceho v nej, týkajúcu sa určitej náboženskej, alebo svetonázorovej orientácie a schopnosti správať sa podľa zásad spoločenskej, alebo kresťanskej morálky. Hierarchia duchovných a mravných hodnôt viery sa v dnešnom svete dostáva do neistého presvedčenia ľudí. WSGE | 59 V práci sme definovali a vysvetlili niekoľko výchovných pojmov W. Brezinku, ktorým vo svojich edukačných prístupoch pripisuje dôležitú úlohu. Našli sme spoločné znaky a kontrasty medzi poznaním viery a vedeckého aspektu ponímania výchovy a poukázali sme na ich následný vplyv na život. References ACHAM, K. : Mensch im Zeitalter des kulrurellen pluralismus. Innsbruck, 1990. ANDREESEN, A. : Die ethische Erziehung. Langensalza. 1930. BRONFENBRENNER, U. : Wie Wirksam ist kompensatorische Erziehung? Stuttgart, 1974. BREZINKA, W. : Filozofické základy výchovy. Praha, Zvon, 1996. DURR, E. : Einfuhrong in die Pädagogik. Leipzig, 1908. DURR, L. : Das Erziehungswesen im Alten Testament und im antiken Orient. Munchen, 1934. FRANKE, P.- KOPP, F. : Werteziehung in der Schule. Donauwroth. 1978. HARTMANN, N. : Ethik. Berlin, 1935. HAUSER, R. : Guterlehre. In: Lexikon der Pädagogik der Gegenwart. Freiburg, 1930. HAYDE, J. : Wert. Eine philosophische Grundlegung. Erfurt, 1926. HOLFELDER, W. – BOSSE, W. : Schulgesetz fur Baden – Wurttemberg. Stuttgart, 1990. KAČÁNI, V. – VIŠŇOVSKÝ, Ľ. : Základy školskej pedagogiky. Bratislava, Iris, ISBN 80- 89018- 24- 4. KLUCKHOHN, C. : Werte und Wert – Orietierung in der Theorie vom Handeln. Frankfurt, 1963. KOVALČÍKOVÁ, I. : Pedagogika. Prešov, 2002, ISBN 80 – 8068 - 138 - 4. KRAUS, O. : Die Werttheoriem. Geschichte und Kritik. Brunn, 1937. LAMER, H. : Woterbuch der Antike. Stuttgart, 1950. LAUTMANN, R. : Wert und Norm. Koln, 1969. LEOPARDI, G. : Theorie des schonen Wahns Kritik dr modernen Zeit. Bern, 1949. 60 | WSGE MESSER, A. : Pädagogik der Gegenwart. Leipzig, 1931. MUNCH, W. : Geist des Lehramts. Eine Hodegetik fur Lehrer Schulen Berlin, 1903. NIETZSCHE, F. : Vom Nutzen und Nachteil der Historie fur das Leben. Leipzig, 1945. PRUCHA, J. – WALTEROVÁ, E. – MAREŠ, J. : Pedagogický slovník. Praha, Portál, 1995. RATH, L. – HERMIN, M. – SIMON, S. : Werte und Ziele. Munchen, 1976. ROHRACHER, H. : Steuerung Gesellschaft fur Psychologie. Gottingen, 1965. SCHLEISSHEIMER, B. : Der Sinn, das Gute und die Werte. Tschamler,1978. SPRANGER, E. : Wilhem von Homboldt und die Reform des Bildungswesens. Berlin, 1910. TSCHAMLER, H. : Das Sinn – und Wertpromblem in der Diskussion der Gegenwartspädagogik. Tschamler, 1978. WOLF, K. : Wertlehre, Wertpädagogik. In: Lexikon der Pädagogik. Freiburg, 1955. WRIGHT, G. : Norm and action. A logical enquiry. London, 1963. (Endnotes) 1 BREZINKA, W. : 1990, s. 70. 2 BREZINKA, W. : 1981, s.106. 3 BREZINKA, W. : 1990, s.110, a 1981, s 148. 4 BREZINKA, W. : Filozofické základy výchovy, Zvon, Praha, 1992, s.13 -15. 5 BREZINKA, W. : Filozofické základy výchovy, Zvon, Praha, 1992, s.18. 6 WIDMANN,1917,HAASE, 1955., DURKEHIM, 1973, s 125. 7 ARISTOTELES, 1956, s.238, 1937, s. 251. 8 BREZINKA, W. : Filozofické základy výchovy, Zvon, Praha, 1992, s.22. 9 STIRNER, 1972, s. 5. 10 NEMECKÁ ÚSTAVA, čl. 21. 11 NIETZSCHE, 1977, Zv.III, s.453. 12 NIETZSCHE, 1977, Zv.III, s.881. 13 NIETZSCHE v dopise Gersdorffovi z 24.2.1873.Podľa Janza, 1981,zv.I, s.577. 14 NIETZSCHE, 1977, ZV.I, s.282. 15 Porov.:LEOPARDI, 1949, s.53 WSGE | 61 16 NIETZSCHE, 1977, ZV.I, s.251. 17 K dejinám slova a k významovej rozmanitosti. porov. Lichtenstein, 1971, Dohmen 1964/65 a Vierhaus, 1972., ku kritike Dolch 1963 a 1965,s. 36 a Brezinka, 1988,s.30. 18 DURR, 1934,s.155., BRUNNER,1957, s. 126. 19 Porov.SCHILLING, 1934, s.252. 20 Porov. BREZINKA, 1987. 21 Porov. JAEGER, 1959, s.12. 22 LAMER, 1950, s.292. 23 Porov. PLATÓN, 1988, s. 164., 1921, s. 166, ARISTOTELES, 1956, s.25, 1937, s. 23. 24 LERSCH, 1952,K dejinám pokusu o klsifikáciu psychických fenoménov. Brentano, zv. II, 1925, s.3. 25 HOFSTATTER, 1948, s. 204. 26 Porov. ARISTOTELES, 1956, s.26, a schéma časti duše, s. 292. 27 Porov. ARISTOTELES, 1956, s.237, 1937, s. 249 a 1973 s.250. 28 Porov. SPRANGER, 1973, s.385. 29 BREZINKA, W. : Filozofické základy výchovy, Zvon, Praha, 1992, s.98. 30 K medziam úžitkov tejto devizy,porov. HAUBER,1959,s. 661, WOLF, 1913. Skepticky i MUNCH,1903,s.66. 62 | WSGE JoMS 3/18/2013, ss. 63-75 Kęstutis Trakšelys WSGE | 63 64 | WSGE Adult social development in modern society Kęstutis Trakšelys Younger Researcher at Continuing Studies Institute of Klaipeda University assistant at the Department of Andragogy [email protected] Abstract This article analyzes the Human development in modern society, it also analyzes the social development and quality of life relationship. Human Social Development regards human as a value not only because he/she is a producer of material goods. Human is considered both as an objective and a tool of development. In fact, the development where a human is a centre of attention means a human progress, a progress in a human and a progress under the authority of a human. A growth of choices is everyone’s opportunity to take responsibility for their own lives. Development gives human freedom to choose, but he/she must decide what to choose. Human social development has two sides: on the one hand, physical, psychological, mental and professional capabilities of a human are developed, on the other hand, acquired capabilities allow human to efficiently use them in cultural, economic or political activity. Provision of choices makes sense only when ability to ensure well-being both to present and future generations is maintained. Keywords: human social development, quality of life, social development models Introduction Development has long been seen as a tool to improve life. Even Aristotle stated that development can be judged by the fact how much it encourages “human goodness”: “Wealth is evidently not the good we are seeking, for it is merely useful and for the sake of something else”, i.e. income is a tool used in order to reach the objective of development, but is not its final objective. In fact, Aristotle argued that the objective of hu- WSGE | 65 man life should be directed towards the good. In the XVII century, Sir William Petty, one of the first economists to analyze the development, in addition to national income, also distinguished such development aspects as “global security” and “everyone’s special happiness”. In 1955, an eminent economist W. Arthur Lewis1 in his book “The Theory of Economic Growth” (London: Allen and Unwin. 1955) raised the following question “Is economic growth desirable?” W. A. Lewis stated, that “everyone should feel the benefits and economic growth should apparently improve both material and cultural standards of people life <…>, if women have the same opportunities to develop their skills and abilities as men, they would benefit even more than men”. Global Report about Human Development, published in 1990, presented a concept of continuous human social development including traditions of philosophical, political and economic thought, and modern experience of the development. A concept of continuous human social development reaffirms the rightness of a well-known approach towards the development: the development includes not only the economy, but also other fields of society life, and should be focused on the improvement of life quality. Human social development is a process which expands human choices. It is possible to choose from an infinite number of alternatives which changes over time. However, whatever the level of society life is, a human must have the opportunity to choose the three most important things: to live a long and healthy life, to acquire knowledge, and to provide himself/ herself with resources necessary to achieve a normal standard of living. If these basic things are missing, many other choices remain unavailable. On the other hand, human social development is not limited to these things only. Additional choices, which are highly valued by many people, include political, economic and social freedom together with opportunities to create and produce, to live with respect to oneself and to have guarantees of human rights (UNDP Report about Human Development, 20092; Human Social Development. Vilnius, 1996-20013; 19974; 20005; 2002-20036). Human Social Development regards human as a value not only because he/ she is a producer of material goods. Human is considered both as an objective and a tool of development. In fact, the development where a human is a centre of attention means a human progress, a progress in a human and a progress under the authority of a human. A growth of choices is everyone’s opportunity to take responsibility for their own lives. Development gives human freedom to choose, but he/she must decide what to choose. 66 | WSGE Human social development is based on following principles (Human social development. Vilnius, 2001)7: • Productivity. In human social development point of view, both development and usage of capabilities are important. It is more than an investment in human wealth, education or home. Human needs to create such an environment (political, economic, social, and natural), in which, in the broad sense, he/she could fully reveal himself/herself and efficiently use acquired capabilities in a creative activity. In contrast to the concept of human social development, economic development model, in a human capital point of view, treats productivity only as a development tool. Economic growth is only a component of human social development model8. • Equality. Development process expands choices, however, all people should have equal conditions to choose alternatives, and to live productively depending on freely chosen lifestyle, regardless of gender, nationality, place of residence, age or religion. Equality may not necessary mean equal result of development which depends on individual human capabilities. • Provision of choices. Development is not only a progress in a human, but also a progress of a human. A human, who acquired higher education, has a job and lives in a democratic society, gets better opportunities to participate in economic, social, cultural and political activities. He/she should not be just a passive receiver of benefits or basic social services, a human must be provided with an active role in the society, he/she should be actively involved in a decision making processes which form his/her life. Provision of choices also means human’s responsibility for his/her family, its future well-being, and for the environment. • Continuity. Society should be responsible for its decisions and to maintain the ability to ensure well-being and choices between different generations (present and future) and people of the same generation. All capital forms should be used and formed in such a way that there would not be any financial, social or ecologic debts in order to prevent future generations from the burden of payment. Continuity also means an equal distribution of choices. If there are no proper caring of humans’ health and education, and if human rights and freedom are violated, there is a possibility to attain none the less negative consequences than increasing foreign dept or irrationally using natural resources. WSGE | 67 Social development innovations In many respects, social development reflects the progress of society and its problems. That is why social development innovations are an important indicator of society progress. The most important social development innovations, which are particularly significant to the society of Central and Eastern European countries, are the ones as follows: • Innovations which express the formation of new social structure; • Innovations which are related to the development of culture and mentality; • Innovations in the development of social infrastructure. Innovations which express the formation of new social structure show complex and contradictory processes proceeding in the society of Central and Eastern European countries: these processes reflect emergence of new social strata, changes of various social groups, classes and strata social position and their mutual relations, also impact of social structure changes on common political, economic and social situation9. From innovations which express the formation of new social structure distinguished are10: • Innovations which determine the position of various social groups, classes and strata in the society and change of their mutual relations (in Central and Eastern European countries, changes of various social groups, classes and strata social position and their mutual relations involve essential innovations which had no analogues in a previous practice of social development. In this sense, the innovations which influence the formation of various social groups, classes and strata, their position and mutual relations can be considered as priority ones, especially when they are oriented towards the ensuring of social harmony in the society), • Innovations which express the impact of social structure changes on common political, economic and social situation (in Central and Eastern European countries changes of social structure by their nature are very innovative, oriented towards advanced development of the society and its stability, and improvement of political, economic and social status in the society). • Innovations which express the formation of new social structure in the society are also directly associated with changes of society culture and mentality. It is obvious that social structure changes are also closely 68 | WSGE related to social infrastructure development: social infrastructure development is an essential condition for the formation of new social structures and the formation of new social structures determines social infrastructure changes and its (as link’s of a whole society development) development. The indication of these and other innovations, typical to social development, and their spreading is an essential condition not only for the acceleration of social, political, political and economic development of Central and Eastern European countries and their society, but also for the initiation of further spreading process of innovations. This statement is particularly meaningful when developing technological progress.11 Social development models In his article Social development models (2012), Arvydas Guogis12 raises the following question: what kind of social development model should be created in Lithuania and Europe? How it can be defined? Is it possible to agree on general properties of such model which are acceptable to majority of the society? Can a support from politics and society be expected when creating and implementing such a model? We would like to define, in general terms, the elements of such model which should be followed and reached for, and to receive some kind of reaction from the society or politics. Therefore, we will analyse social development models on the basis of A. Guogis article published in http://www.bernardinai. lt [cited 17 03 2013] website. According to A. Guogis (2012), Lithuania’s “minimal welfare” model is formed in a contradictory environment, and the last steps of “Sodra” reform and approval of generous maternity (paternity) benefits demonstrates that Lithuania will not follow the direction of liberal-marginal model creation as soon as the author said a few years ago, a mixed and “overlapping” system will remain for a particular period of time, although globalization and liberalization tendencies remain strong. Reduction in liberalization pace is also confirmed by the strengthening of needs for stationary social services, and by decrease of non-stationary services in 2011. In order to identify what kind of social policy is needed in Lithuania, we should first try to define the social policy principles that make social policy progressive. If there is no agreement on the progress criteria, all talks about further development directions will have no substance and will WSGE | 69 be very confusing. According to the author, there are ten interconnected and “overlapping” principles which are distinguished by their progressive approach towards social policy:13 1) Community welfare. Progressive social policy is trying to strengthen healthy functioning of the community. Although individual welfare is important, it does not begin or end at that. Its most important objective is to allow harmonious integration in the community. It admits that individuums have to reach for freedom and community support together. 2) Social insertion. Harmonious and healthy integration in the community requires social insertion. All community members must have enough resources in order to participate in normal community life. There must be economic resources in order to maintain a normal standard of living and political resources in order to participate in democratic decision making processes. Social programmes must be developed or strengthened in order to ensure that all citizens, not only those who are lucky,would have enough resources for the participation in normal life. 3) Social solidarity. Progressive social policy ethic should be planned in such a way that every community member would feel the connection with “unlucky” community members and would want to help members whose needs are not satisfied. Progressive social policy institutionalises ethic through social programmes supported by taxes and does not leave it to independent promotions provided by charity organization. 4) Anomie prevention. For many people, fast modern economic and social changes destabilize living conditions. They create such living conditions which are anomic and full of tension, including a sharp increase in unemployment and poverty. They disorientate and stop the settled routine and progress of life, and violate social stability. Progressive social policy tries to direct economic and technological changes towards the reduction of harmful anomic consequences by using careful planning. Social planning may lead to the creation of such social programmes which would help those people who are mostly affected by drastic changes, and would normalize their living conditions. 5) Social equality and poverty reduction. Social equality and poverty reduction are related objectives because they promote socially stable and integrated community. Social equality is not only the equality of opportunities, but also the equality of vital living conditions in health 70 | WSGE care, provision of food and education. Since the poor status prevents individuals from normal participation in community activity due to lack of economic resources, poverty reduction must be the primary objective of “socially involving” policy. In this context, for the reduction of poverty and poverty lines it is better to use relative rather than absolute indicators of measurement. 6) Decommodification. Distribution of vital goods and services according to the need together with health care, provision of food, education services and support for home maintenance, due to unequal purchasing power, are an index of humanity development progress. The more the societies have awareness to decommodify the distribution of the most essential goods and services, the more they can improve individual and social welfare. Decommodification requires an adequate productivity of economic base. The higher the productivity, the higher economic value is available to be distributed among those who can not be economically productive, maintain the average level of consumption, for example, for children, the disabled and elderly people. Changes in awareness are also necessary, including the strengthening of social solidarity ethics in order for economically productive and successful people not to reach for “privileged consumption” as a reward or security of rights. It is also necessary to change the way goods are consumed, i.e. from extravagant consumption to the production of most essential goods and provision of most important services. 7) Progressive taxation. By its essence, progressive taxation is the engine of income redistribution in order to achieve equality. It allows countries to redistribute incomes through tax-supported social programmes putting the greatest tax burden on the privileged people and giving it to less privileged classes. Progressive taxation not only improves the position of less privileged people, but it also improves the position of the privileged ones because it increases the demand of lowest income groups which improves circulation of goods. It also benefits the privileged people on social cohesion and peace. 8) “Active” rather than “passive” social policy. Social policy should be “active” rather than “passive” because “passive” policy stigmatizes receivers of social benefits, distracts them from active searching for a job and disintegrates them. Social reintegration level must become crucial assessing the effectiveness and efficiency of social administration and public institutions, it should be provided with focused central and lo- WSGE | 71 cal government priority and control. Both efficient tools of New public management, which are focused on the achievement of results, and tools of New public administration, which give “empowerment” a push in democracy, pluralism, openness and transparency conditions. 9) Social empowerment. Social empowerment is made of individuals’ or collective capability to make (final) decisions and to affect their lives by themselves, not by circumstances. Social empowerment must include both private and public fields, when, for example, a “disabled” person serves him/her himself/herself (sometimes being helped by social worker), works or participates in public activity, or, for example, former drug addicts, who got rid of drug addiction, live a “regular” life and work or study. 10) Democratic country as an institution. Public government of the country is a logical institution strengthening community relations. It consists of such institutions all of which belong to people or the community. Partial interests motivate all other institutions, including the private business, private charity and nongovernmental organizations. Only the country has the potential which can be motivated by interests of the whole society. This is true even in a case of free market propagation, when there are attempts to degrade the appropriate role of public institutions which deal with social problems through appropriate social programmes. In fact, the country often serves partial interests and does not represent the interests of all people. In order for the country to develop its potential, it has to be essentially democratised. It has to represent interests of whole society essentially, not only by its form14. Human development directly correlates with the quality of life. When doing life quality researches, various problems occur15. One of the most important problems is that life quality can not be perceived clearly; therefore, different researchers choose different methods for its assessment. This raises doubts about which method brings real benefits and which method’s results can not be trusted. This brings distrust in all life quality researches and their provided opportunities are often not used because people do not expect to get a real positive result. Another big problem is that in order to accurately assess life quality, often data about local level are required, however, usually they are hardly accessible because often the information is not saved or is recorded unsystematically. On the other hand, due to national differences and impossible compatibility local researchers often more or less take into account particular rates and use different data collec- 72 | WSGE tion methods, therefore, it is difficult to make international comparisons. There is also a problem in the usage of multiple indexes because it is difficult to determine whether the weights of indicator in the index were chosen appropriately: a value of some particular indicator to the index may be overvalued or degraded. Despite all the problems of life quality researches, it is possible to see their obvious benefit to humanity: collected data help to identify society problems, system of values, needs, to form objectives of social and regional policy, it allows to follow the development of mankind and to assess the impact of implemented actions on society, to compare different regions or countries, and these researches expand our knowledge and understanding. The indicator of GDP per capita was the first attempt to measure life quality, however, it was acknowledged as having a number of limitations and as an inadequate life quality indicator.16 In 1972, W. Nordhaus and J. Tobin created the indicator of Net Economic Welfare. “Net Economic Welfare (NEW) is an adjusted measure of total national output that includes only consumption and investment items that contribute directly to economic welfare”. This indicator also include all goods and services realized not only through the market, and the impact of shadow economy, leisure, goods’ and services’ quality changes on the society was taken into account. The indicator does not include particular goods and services if during the process of their production mischief occur or if their consumption is harmful to society. It was noted that in the seventies, close to economic life quality, a social-economic life quality appears and in order to assess it, important social indicators were used: unemployment, mortality, and average future lifetime. Conclusions Human social development is a process which expands human choices. It is possible to choose from an infinite number of alternatives which changes over time. However, whatever the level of society life is, a human must have the opportunity to choose the three most important things: to live a long and healthy life, to acquire knowledge, and to provide himself/ herself with resources necessary to achieve a normal standard of living. Human social development is based on following principles: productivity, equality, provision of choices, continuity. The most important social development innovations, which are particularly significant to the society of Central and Eastern European countries, are the ones as follows: inno- WSGE | 73 vations which express the formation of new social structure; innovations which are related to the development of culture and mentality; innovations in the development of social infrastructure. There are ten interconnected and “overlapping” principles which are distinguished by their progressive approach towards social policy: community welfare, social insertion, social solidarity, anomie prevention, social equality and poverty reduction, decommodification, progressive taxation, “active” rather than “passive” social policy, social empowerment, democratic country as an institution. Human development directly correlates with the quality of life. Despite all the problems of life quality researches, it is possible to see their obvious benefit to humanity: collected data help to identify society problems, system of values, needs, to form objectives of social and regional policy, it allows to follow the development of mankind and to assess the impact of implemented actions on society, to compare different regions or countries, and these researches expand our knowledge and understanding. References Akranavičiūtė, D. Ruževičius, J.(2007). Quality of Life and its Components’ Measurement. Engineering Economics 2 (52). P.44-49 Guogis A. (2012). Socialinės raidos modeliai. Internetinė prieiga: http://www.bernardinai.lt [žiūrėta 2012 11 12]. Guogis A. (2002). Dėl Lietuvos socialinės politikos modelio. Politologija.4 (28).P.75-94 Guogis A. (2004). Apie kai kurias socialinės nelygybės formavimosi sąlygas Baltijos šalyse. FILOSOFIJA. SOCIOLOGIJA. P.17-21 Gyvenimo kokybės tyrimai. Internetinė prieiga: http://www.kvalitetas.lt/ru/ component/content/article/65 [žiūrėta 2012 09 07] FILOSOFIJA. SOCIOLOGIJA. T. 19. Nr. 4. P. 34–44 Human social development. Vilnius, 1996-2001 Human social development. Vilnius,1997 Human social development. Vilnius,2000 Human social development. Vilnius, 2002-2003 Human social development. Vilnius, 2001 Lewis A. W. The Theory of Economic Growth. London: Allen and Unwin. 74 | WSGE 1955 Janušauskaitė, G. (2008). Gyvenimo kokybės tyrimai: problemos ir galimybės. FILOSOFIJA. SOCIOLOGIJA. T. 19. Nr. 4. P. 34–44. Second European Quality of Life Survey – Overview. Internetinė prieiga:. http://www.eurofound.europa.eu/publications/htmlfiles/ef0902.htm [žiūrėta 2012 10 08]. Statistiniai rodikliai Lietuvos ekonomikos ir Finansų raidai stebėti. Vilnius 2010 (Endnotes) 1 W. A. Lewis.1955. The Theory of Economic Growth. London 2 http://hdr.undp.org/en/ 3 Human social development. Vilnius, 1996-2001 4 Human social development. Vilnius,1997 5 Human social development. Vilnius,2000 6 Human social development. Vilnius, 2002-2003 7 Human social development. Vilnius, 2001 8 http://www.wider.unu.edu/research/projects-by-theme/poverty-inequality/en_GB/ social-development-indicators-measuring-human-well-being/ 9 http://css.snre.umich.edu/css_doc/CSS08-15.pdf 10 http://www.inovacijos.lt/lt/ismanymo_straipsnis/id/socialines_raidos_inovacijos/ 11 Statistiniai rodikliai Lietuvos ekonomikos ir Finansų raidai stebėti. Vilnius 2010 12 http://www.bernardinai.lt 13 Guogis A. (2002). Dėl Lietuvos socialinės politikos modelio. Politologija.4 (28).P.75-94 14 Guogis A. (2004). Apie kai kurias socialinės nelygybės formavimosi sąlygas Baltijos šalyse. FILOSOFIJA. SOCIOLOGIJA. P.17-21 15 Akranavičiūtė, D. Ruževičius, J.(2007). Quality of Life and its Components’ Measurement. Engineering Economics 2 (52). P.44-49 16 Janušauskaitė, G. (2008). Gyvenimo kokybės tyrimai: problemos ir galimybės FILOSOFIJA. SOCIOLOGIJA. T. 19. Nr. 4. P. 34–44. WSGE | 75 76 | WSGE Nauki społeczne Social sciences WSGE | 77 78 | WSGE JoMS 3/18/2013, ss. 79-102 Jacek Tittenbrun WSGE | 79 80 | WSGE Max Webers economic sociology Jacek Tittenbrun Adam Mickiewicz University [email protected] Abstract The paper is devoted to Weber’s economic sociology, as presented in his monumental treatise entitled ‘Economy and Society’. The very juxtaposition of the headline terms prompts one’s interest in their interrelation, i.e. how the boundaries of the economy as a specific substructure of society as a whole are to be delineated.An element which plays an important role in Weberian notion of economic activity is its treatment as a peaceful one, which the author of ‘Economy and Society’ uses to delimit the area of the economy, in particular, to underline its difference from the politicolegal structure. The distinction between a socio-economic approach to property and a legal one is also applied by Weber, which in his theory is conceived as a central component of the economy. However, according to Weber it is disposal that constitutes the most fundamental component of property. This notion is critisised in the paper on the grounds of irreduducible distinction between disposal and benefit which, it is argued, constitutes the essence of property.It is further argued that it is property relations that Weberian theory of class relies upon. However, This theory includes one controversial concept.One consequence of Weber’s recognition of the diversity of assets that engender returns in the market is a proliferation of possible classes, which he calls ‘economic classes’. Social classes, however, are much smaller in number, being aggregations of economic classes. They are formed not simply on the basis of the workings of the market: other factors intervene to transform economic relationships into social relationships, and the one singled out by Weber for particular attention is social mobility. ‘A social class makes up the totality of class positions within which individual and inter-generational mobility is easy and typical’. Weber here, to be sure, raises an important issue of different levels of class analysis. Weber, meanwhile, uses as a criterion of distinguishing social classes the category which has never come up at the earlier stages of class analysis. Weberian conceptual approach violates the rule of internal consistency as well formal elegance which should pertain to any scientific WSGE | 81 theory worthy its name. This is not to say, to be sure, that Weber’s theory of class is without merit. Note, for example, in this context his shedding light on the interelationships between structural and dynamic class analysis, i.e. Theory of class struggle, which is informed by Webers’s enormous historical erudition. Keywords: economy, class, property, economic sociology, Weber Introduction The combination of terms in the title of Webers most extensive work prompts questions about their relationship, i.e., more specifically, on how to delineate the boundaries of the economy as part of society. The fact that Weber introduces his concept of the economy as a part of the logical sequence of systematic definitions on the one hand is not surprising, given that the whole book has such textbook-like character, but on the other hand does not exempt, as it will turn out, the author from a number of specific reservations. The economy, the state, the law Weber starts with the following definition: Action will be said to be economically oriented so far as, according to its subjective meaning, it is concerned with the desire for utilities (Niitsleistungcn (Weber 1947: 166). This definition contains at least two concepts requiring some further clarification. Firstly, economic utilities are, he says, of three classes, goods, services, and a residual category of objects of rights not fitting either of the other classes. This includes such intangibles as good will and the advantages of participating in all manner of social relationships so far as these can be the object of economic orientation. Thus, an innovative character of Weberian approach should be appreciated in that he effectively uses the concepts, albeit not the terms, of intellectual property and social capital, except that, and in this regard I think Weber is right, he does not employ the latter catchword. On the other hand, goods are physical objects of economic significance, and services the actions of human beings in the same context. 82 | WSGE Weber’s subjectivism ? More complex, or indeed, as we shall see, ambiguous is Weberian notion of subjective meaning which is crucial for his so-called intepretive approach. It figures prominently in his definition of sociological science. According to Weber, sociology (in the sense in which this highly ambiguous word is used here) is a science which attempts the interpretive understanding of social action in order thereby to arrive at a causal explanation of its course and effects.(Weber 1947:88). Thus, Webers essential starting point is an acceptance of the subjective point of view, of verstehende Soziologie, i.e. a system of sociological categories couched in terms of the subjective point of view, that is of the meaning of persons, things, ideas, normative patterns, and motives from the point of view of the persons whose action is being studied (Weber 1947). Prima facie clarity of the above propositionsnothwistanding, its key idea is not devoid of ambiguity. The term in question seems, to be sure, to be suggestive of specific interpretation. The matter, as we shall see, is not that simple. Note, namely, Webers statement to the effect that in all the sciences of human action, account must be taken of p rocesses and phenomena which are devoid of subjective meaning, in the role of stimuli, results, favouring or hindering circumstances(Weber 1947). So far, so good. Weber adds, however, that To be devoid of meaning is not identical with being lifeless or non-human; every artefact, such as for example a machine, can be understood only in terms of the meaning which its production and use have had or will have for human action; a meaning which may derive from a relation to exceedingly various purposes. Without reference to this meaning such an object remains wholly unintelligible. That which is intelligible or understandable about it is thus its relation to human action in the role either of means or of end; a relation of which the actor or actors can be said to have been aware and to which their action has been oriented. Only in terms of such categories is it possible to understand objects of this kind. On the other hand, processes or conditions, whether they are animate or inanimate, human or non-humaobjects, are in the present sense devoid of meaning insofar as they cannot be related to an intended purpose. That is to say they are devoid of meaning if they cannot be related to action in the role of means or ends but constitute only the stimulus, the favouring or hindering circumstances. (Weber 1947: 9) The above statement contains an idea according to which subjective WSGE | 83 meaning could be understood as reference to human action, or comprehending various material and ideal objects from the viewpoint of an actor or agent. This activist as opposed to psychologistic interpretation is highlighted by the following contention referring to such objects as functioning in such roles as ends, means, obstacles, and by-products. It is not, however, permissible to express this by saying, as is sometimes done, that economic action is a psychic phenomenon. The production of goods, prices, or even the subjective valuation of goods, if they are empirical processes, are far from being merely psychic phenomena. But underlying this misleading phrase is a correct insight. It is a fact that these phenomena have a peculiar type of subjective meaning. This alone defines the unity of the corresponding processes, and this alone makes them accessible to subjective interpretation (Weber 1947:11). From our standpoint there can be no quarrel, therefore, with the following rendering of Weber: Weber rejects psychological reductionism in the course of emphasising that motives should be viewed as discrete psycho-historical, orpsycho-cultural, entities(Campbell 2006). Our anti-subjectivistic interpretation of Weber is confirmed, too, by Peukert who draws attention to the fact that The concept of understanding is not developed in a subjectivist or hermeneutical tradition (see the examples in Lavoie 1991). Fortunately, as Turner (1974) has shown, Weber did not adhere to his official interpretative principles and analytical framework. His studies on agrarian social relations, on antiquity, and the development of the concept of Agrarverfassung demonstrate that his substantive studies and his methodological claims (methodological individualism, value neutrality, etc.) diverge. He was also a structuralist; for example, his studies implicitly hold that an internal logic rules at different times in history, existing independently of individual consciousness(2004). But let us come back to our main task in this section, that is to say, the determination of demarcation lines of the economic structure. From this point of view the following definition is of cardinal importtance: Economic action (Wirtschaften) is a peaceful use of the actors control over resources, which is primarily economically oriented (Weber 1947). What is worth stressing here as both sound and crucial from the viewpoint of the above-mentioned question is Webers reference to the term peaceful.Its usefulness for the purpose under consideration is shown, 84 | WSGE among others, by the following outline of interelations between the title substructures of the present section, which has to be perhaps supplemented by also relevant in the context under consideration distinguished by Weber from economic action as such: the term economically oriented action, which will be applied to two types: (a) every action which, though primarily oriented to other ends, takes account, in the pursuit of them, of economic considerations; that is, of the consciously recognized necessity for economic prudence. Or (b) that which, though primarily oriented to economic ends, makes use of physical force as a means. It thus includes all primarily non-economic action and all non- peaceful action which is influenced by economic considerations. Economic action involves a conscious, primary orientation to economic considerations. It must be conscious, for what matters is not the objective necessity of making economic provision, but the belief that it is necessary”(Weber 1947). And the Author of Economy and Society goes on to say that type of action, including the use of violence, may be economically oriented. This is true of war-like action in such cases as marauding. The German sociologist praises Franz Oppenheimer, in particular, for the fact that he has rightly distinguished economic means from political means. It is essential to distinguish the latter from economic action. The use of force is unquestionably very strongly opposed to the spirit of economic acquisition in the usual sense. Hence the term economic action will not be applied to the direct appropriation of goods by force and the direct coercion of the other party by threats of force. It goes without saying that exchange is not the only economic means, though it is one of the most important. Furthermore, the formally peaceful provision for the means and the success of a projected exercise of force, as in the case of armaments and economic organization for war, is just as much economic action, as any other. Webers stress on coercion or violence as a distinctive feature of the state is in full accord with many other thinkers views, e.e. Marx, Engles, Trotsky, Znaniecki, to mention but a few. Weber makes use of the concept just introduced when he points out that Every course of rational political action is economically oriented with respect to provision for the necessary means, and it is always possible for political action to serve the interest of economic ends(Weber 1947). Similarly, while Weber points out that though it is not necessarily true of every economic system, certainly the modern economic order under mod- WSGE | 85 ern conditions could not continue if its control of resources were not upheld by the legal compulsion of the state; that is, if its formally legal rights were not upheld by the threat of force:. However, one cannot agree more with Weber when he rightly states that the above-mentioned circumstance does not blur or eliminate irreducible distinction between the economy and the non-economic structures in question: But the fact that an economic system is thus dependent on protection by force, does not mean that it is itself an example of the use of force. It is entirely untenable to maintain that economic action, however defined, is only a means by contrast, for instance, with the state, as an end in itself. This becomes evident from the fact that it has been possible to define the state itself only in terms of the means which it attempts to monopolize, the use of force. If anything, the most essential aspect of economic action for practical purposes is the prudent choice between alternative ends.[…] Not every type of action which is rational in its choice of means will be called rational economic action, or even economic action in any sense(Weber 1947: 211). On these grounds Weber clarifies some further concepts: “Economic action is primarily oriented to the problem of choosing the end to which a thing shall be applied; technology, to the problem, given the end, of choosing the appropriate means. For purposes of the theoretical definition of technical rationality it is wholly indifferent whether the product of a technical process is in any sense useful. In practice this is not, however, the case since economic elements are also involved in concrete cases. In the present terminology there could well be a rational technique even of achieving ends which no one desires. It would, for instance, be possible, as a kind of technical amusement, to apply all the most modern methods to the production of atmospheric air.(…) No one could take the slightest exception to the purely technical rationality of the action. Economically, on the other hand, the procedure would under normal circumstances be clearly irrational because there was no demand for the product(Weber 1947.) Given that “Economy and Society” was intended to be universal in scope, this fact does not sit well with the use of certain specific terms I Weber’s discourse. “Demand”, for instance, refers only to the commoditymoney economy which, as Weber, being a historical erudite, would certainly be aware of, is only one variant of historically existing socio-economic systems or formations. 86 | WSGE The problem of rationality The above deliberations involved one of Webers central notions, which must be discussed at some length, not only for its own sake, but also for more general implications in terms of Weberian approach. Peukert states that abstract theory starts with the modern occidental type of man and his economy. It tries to understand the elementary phenomena of the economically fully educated man (1990: 29). Weber does not say here that abstract theory is only a heuristic advice. He underlines the idea of a single logic of economic action. This logic is most fully expressed in occidental societies. What Weber describes seems to be a real and not an ideal type of description. Weber is not historical, insofar as he does not assume different types of systematic economic action in different economic systems […] Weber states that economic theory models an economic agent in contrast to the empirical real behavior of man. In the most-often-quoted passage of his deliberations on economics, he enumerates the well-known idealizations: all noneconomic motives are excluded; full knowledge of the situation, maximization (the use of the best means available), and full use of all energies. […] This is an unrealistic image, analogous to a mathematical ideal figure (1990: 30). For Weber, the neoclassical model of man is in the center of theoretical analysis. His remark on the unrealistic character makes no difference, because no serious neoclassical economist doubts that we are dealing with an idealization. Weber himself states just previously that the action of this idealized economic man formulates the transhistorical logic of systematic or rational economic behavior and that, at least for the time being, the occident converges to this model. […]Perhaps the notion of rationality as such is the main problem of Webers economic concept, because it presupposes a world without surprise, corresponding to Schumpeters closed circuit and not to discontinuous change, novelty, surprise, and uncertainty. Implicitly, in Webers rational world the future is more or less predictable. See, for example, his description of the conditions of maximum formal rationality of capital accounting, where he often talks of complete calculability. He identifies capitalists, managers, and organizers, but he does not reflect on the role and function of the entrepreneur. It is not surprising that he did not include an essay on entrepreneurship in the Grundriss (see Swedberg 1998: 156). Webers formal rationality excludes uncertainty. He WSGE | 87 states, for instance, that the merchant assumes the burden of uncertainty. The transition from rational calculation to what is in this sense speculative calculation is entirely continuous, since no calculation which attempts to forecast future situations can be completely secured against unexpected accidental factors. The distinction thus has reference only to a difference in the degree of rationality. (1968: 159). For Weber, there is some uncertainty in the world. He introduces degrees of rationality, but uncertainty as a major fact of modern economies does not raise skepticism in Weber on the certainty-rationality concept as such. […] His important construction of goal-oriented behavior as the major methodological advice for analyzing human action presupposes the idealized assumptions of perfect knowledge, at least when the social scientist is concerned. In this regard, […] Webers sociological categories are in fact based on theoretical economics […] Weber, to be sure[ hints at his idea of the rationalization of the value spheres, which implies inner contradictions and specific irrationalities, but in the economic field this idea is never explored analytically. Instead, he tries to apply the rationality concept in every aspect of analysis. Sometimes the reader begins to doubt if we know more as a result of the introduction of the notion of rationality compared with more traditional descriptions. For example, he talks about the limitations of the free recruitment of the labor force as limitations on the formal rationalization of economic activity and continues with limitations on technical rationality in this sphere (1968,p. 128).(Peukert 2004). The formal and substantive rationality While considerations of rationality in general are certainly of cardinal importance, at least equally relevant for economic sociology is the distinction alluded to in the claim cited above. As we shall see, the author of the present paper has in this matter rather different view than the abovementioned German scholar. In his opinion Webers distinction has been much acclaimed, but in our view it is not so spectacular and also ambiguous. It is not spectacular because no market theorist questions the indifference of the market with regard to distribution or that market allocations may lead to unacceptable results (working poor, etc.).On the other hand, if Weber accepts the Austrian story of the market economy, formal rationality is to a great extent identical to substantive rationality. 88 | WSGE This is because the economy serves the final consumer and competition wipes out profits, so that the ethical substantive standard of the market economy since Adam Smith (i.e., the procurement of cheap goods) is realized. (Peukert 2004). Let us leave aside the fact of self-contradiction present in the above discourse; on the one hand Peukert asserts that Weber accepts Austrian theory of market, but on the other he condemns him for disregarding economic uncertainty, entrepreenurship and other key Austrian notions; for our purposes much mor important is the circumstance that Weberian conception in question can, however, be looked at from a different angle. Although right-wing or, in more politically proper parlance, conservative convictions of Weber are well-known, in actual research practice he would not shy away from identification of a number of fundamental contradictions of an market economy or capitalism, for that matter. Thus, he pointed out that it is necessary to formulate the concept of economic action in such a way as to include the modern market economy; so it is not possible to take consumers wants, and their satisfaction, as a point of departure. The concept must take account, on the one hand, of the fact that utilities are actually sought after—including among them orientation to pecuniary acquisition for its own sake. But, on the other hand, it must also include the fact, which is true even of the most primitive self- sufficient economy, that attempts, however primitive and traditionally limited, are made to assure the satisfaction of such desires by some kind of activity (Weber 1947). To summarise, Weber points to one of the fundamental contradictions in the modern economy, what he calls the tension between the formal and substantive (materiel) rationality of the economy. By the term formal rationality he means the extent to which it is possible to carry through accurate rational calculation of the quantities involved in economic orientation, and hence to act upon the results of such calculation. By substantive rationality, on the other hand, he means the extent to which it is possible to secure what, according to a given system of values, is an adequate provision of a population with goods and services, and in the process remain in accord with the ethical requirements of the system of norms. The tension arises from the fact that a high level of formal rationality can be attained only under certain specific substantive conditions, which are always in some important ways in conflict with the interests and moral sentiments implied in a high level of substantive rationality. Of these con- WSGE | 89 ditions Weber mentions three principal ones. In the first place, high formal rationality is dependent on a wide extension of market competition between autonomous economic units. The prices which are an essential basis of rational accounting are, as he says, not so much claims to unspecified utilities without relation to the conflict relations of human beings, as they are estimates of the chances of success in a situation of the conflict of interest with other competitors. The outcome of such a competitive conflict can never be guaranteed to be strictly in accord with the standards of substantive rationality. Secondly, because of its enormous simplification of the goals and standards of success of economic activity, the highest degree of formal rationality takes the form of capital accounting.[…] In addition, capital accounting implies, Weber notes, a high level and stability of discipline in the functioning of the enterprise, and stable relations of appropriation of all the important elements in the situation, materials, premises, equipment, labour, legal rights, and privileges, etc. Finally, third, it is not need or desire as such which influences the production and marketing of goods, but effective demand. There is in the first place no guarantee that any given distribution of purchasing power is in accord with the standards of substantive rationality. This is true not only as between individuals but also between impersonally organized interests. For instance, so far as higher education and research are dependent on private support through gifts and endowment there would seem to be no reason to suppose that the relative funds available to institutions for this purpose at all accurately reflected the valuation of the goals in the society at large(this harsh ovservation reminds J. K. Galbraith distinction between private opulence and public squalor). Too many fortuitous circumstances influence their income. Furthermore there is reason to believe that the processes of a competitive market economy themselves influence the distribution of income(this contention alone suffices to call into question Peuker’s and others’, for that matter, charge that Weber does not go beyond orthodox economics: note- J. T.) in ways contrary to any given set of substantive standards, notably through the cumulative tendency to increasing inequality which operates unless control of it is more stringent than there seems any realistic possibility of attainment. The tension operates reciprocally. The process of extension of formal rationality, and of the conditions underlying it, creates situations and stimulates types of action which in various ways come into conflict with whatever substantive norms there are in the society and the sentiments 90 | WSGE and symbols associated with them. As a result of this conflict there are at various points tendencies to interference with the operation of the free market economy. Under relatively stable conditions these forces may be held in a state of relative balance, even though it be precarious, but under other conditions it is quite possible for the interfering tendencies to enter upon a cumulative development such as to lead to a far-reaching process of change, undermining many of the essential conditions of the market economy(Weber 1947). Depending on one’s point of view, the above words may be interpreted as a cautionary note addressed to the ruling class or as confirmation or even admiration of the revolutionary potential of the working class with reference to which in another context of his work Weber expresses scepticism. Capital accounting and capital It is time to discuss a couple of basic concepts explicitly or implicitly present in the foregoing considerations, thereby intimately tied to the notions analysed there.. Profit-making (Erwerben) is activity which is oriented to opportunities for seeking new powers of control over goods on a single occasion, repeatedly, or continuously. […] There is a form of monetary accounting which is peculiar to rational economic profit-making; namely, capital accounting. Capital accounting is the valuation and verification of opportunities for profit and of the success of profit-making activity. It involves the valuation of the total assets of the enterprise, whether these consist in goods in kind or in money, at the beginning of a period of activity; and the comparison of this with a similar valuation of the assets still present or newly acquired, at the end of the process. In the case of a profit-making organization operating continuously, it is a matter of accounting periods. But in any case, a balance is drawn between the initial and final states of the enterprise. Capital is the sum of money in terms of which the means of profit-making which are available to the enterprise are valued”(Weber 1947: 191-2). This technical definition of capital is highly disappointing, as we are dealing here with one of the greatest social scientists of all time. From the sociological, or, more precisely, socio-economic viewpoint capital is not simply a sum of things or money, for that matter. It is, rather, a social relation between the labour power and his/her employer, as an owner of the WSGE | 91 means of production, services etc. In Weber’ view (which will be expanded upon below)”It is far from the case that only economic factors are important to it. On the contrary, […] most various sorts of external and subjective barriers have existed to account for the fact that capital accounting has arisen as a basic form of economic calculation only in the Western World. […] from a technical point of view, the accounting calculations of a profit-making enterprise and of a consumption unit differ as fundamentally as do the ends of want satisfaction and of profit-making which they serve. For purposes of economic theory, it is the marginal consumer who determines the direction of production. In actual fact, given the actual distribution of power this is only true in a limited sense for the modern situation. To a large degree, even if the consumer is in a position to buy, his wants are awakened* and directed by the entrepreneur. [Note this another anti-capitalistic criticismlevelled against its cherished myth of “consumer sovereignty”: note-J. T.) whether or not a subjective want can be satisfied depends, on the one hand, on its place in the scale of relative urgency; on the other hand, on the goods which are actually or potentially estimated to be available for its satisfaction. […] In an economy which makes use of capital accounting and which is thus characterized by the appropriation of the means of production by individual units, that is by property, profitability depends on the prices which the consumers, according to the marginal utility of money in relation to their income, can and will pay. It is only possible to produce profitably for those consumers who, in these terms, have sufficient income. A need may fail to be satisfied, not only when an individuals own demand for other goods takes precedence, but also when the greater purchasing power of others, in relation to any kind of demand, withdraws the relevant good from the market. Thus the fact that competition on the market is an essential condition of the existence of rational money accounting further implies that the outcome of the economic process is decisively influenced by the ability of persons who are plentifully supplied with money to outbid the others, and of those more favourably situated for production to underbid their rivals on the selling side. The latter are particularly those well supplied with goods essential to production or with money(Weber 1947: 198-9). 92 | WSGE Capitalism and its genesis The most essential features of capitalism as an economic order were for Weber the following: The deferral of consumption; rational accounting Weber argues that ascetic Protestantism (or, more broadly, innerworldly asceticism) was a necessary but not a sufficient condition to the emergence of capitalism as a socio-economic formation. According to this view, capitalism was the unintended consequence of religious ethics. Weber argued that there is close parallel between the ethics of Calvinism and the ethics of the capitalist. When one notices the historical priority of the former, and the formers absence in other civilizations, which had all the other prerequisites, the causal importance of Protestantism for the development of capitalism follows. However, Weber was not able to show (empirically) that Calvinists became capitalists: not in 1600s Nor in 1905. While this doesnt undercut the logic, But raises questions about the data. [Even more troublesome problem for Webers theory- note: J. T.] Arises from a question: To what extent can religious doctrine be seen as a reflection of changing medieval economic conditions?(After all, ideas do not fall from heaven, as Antonio Labriola once aptly noted). Putting it differntly, one should ask to what extent was the response to Luther and Calvin economically determined. Did the followers use these religious ideologies to justify working in the worldand not donating to churches? Meanwhile, Weber focuses on the motives imbedded in the leaders doctrines, not on the followers actual ideas and motives. In addition, Webers examples of ethical change do not come from the big bourgeoisie, but from the petty bourgeoisie(here the author does not seem to distinguish the petty bourgeoisie which is characterised by self-employement, without employing alien labour power and even small capitalists who, though, employ wage-labour- note: J. T.). [The saying that –note: J. T.] “Penny saved is a penny earned haslittle in common with capital accumulation of the real bourgeoisie. […] Furthermore, Webers examples are from 1700s 200 years after the Reformation, and by then, doctrines were watered down. Webers picture of Calvinism is one-sided. It has a communal emphasis as well as an individual one; Covenant of the people with God. WSGE | 93 Work in the world to establish Gods kingdom. This did not fit Webers theories, so he played it down. [It must be admitted that- note: J. T.] Weber did not prove that the Protestant ethic was a necessary (albeit not sufficient) cause of capitalism. [One of such unintended consequences of the popularity of Webers work which, however, is in many cases superficially read is the circumstance that most scholars- note: J. T.] (including many textbooks), think that “The Protestant Ethic is “a disproof of Marx. In Webers eyes, it was no such thing”<jeffweintraub.blogspot>. Like Weber, Marx thought that the religious culture of feudalism was wholly irrelevant under capitalist conditions: new motives appropriate to capitalist social relations would evolve without an atheistic campaign (cf. Lobkowicz 1964). It is not difficult to interpret Webers analysis of ascetic motives in precisely these terms. Weber himself claimed that it was necessary to investigate how ascetic motives were shaped by “the totality of social conditions, especially economic. (Weber 1947,p. 183). This interpretation of Weber is very close to my own theoretical position which has nothing in common with any view that would deny that ideas, forms of social consciousness, inclusive of religion can, powerfully at that, influence individual and collective action. The thing is that for such relationships to be investigated scientifically one must take into consideration two sets of circumstances: firstly, to what degree an idea in question is itself conditioned by material, including economic circumstances, and, secondly, how its influence on action is mediated by other societal structures and relations, not forgetting economic ones. It is only through such inquiry that one would be able to ultimately confirm or falsify famous Weberian thesis.On the other hand, with the benefit of hindsight one can point to plenty of empirical cases of thriving capitalism on the grounds of non-Protestant religions, including those whose causal power in that regard was definitely rejected by Weber. Evidence cast doubt on Webers (and other writers) association of managerial achievement motivation with the Protestant ethic of hard work. In their view, almost the precise opposite is true to the effect that managers and others with a high need for achievement seek to reduce their work by becoming more efficient, i.e., by obtaining the same result with less effort or in less time (McClelland and Burnham, 1995). In this sense, the Protestant and any ethic of hard work, perhaps counter-intuitively, falls short of complete efficiency and rationality. This seems in part ironic given the much-celebrated impact of 94 | WSGE Protestant doctrines on the spirit and practice of modern capitalism at least since Weber (1930). However, recent studies (Collins 1980) suggest that Protestantism was not the only factor in the historical emergence and expansion of capitalist production. In this view, such non-Protestant doctrines as Buddhism, especially its religious economy in the monasteries, played a significant historical role in the emergence as well as development of what is identified as the capitalist mode of production in Asia centuries ago. More frequently, researchers notice the strong effect of Confucianism on the nature and development of capitalist production in this region recently, with some attributing the rise of the East Asian economic tigers, including China, to this cultural pattern. For some of them, this East-Asian development model, just as that of Protestant Europe and America, re-actualizes the broader question as to what extent the economic and sociocultural features are causally linked (Berger and Hsiao, 1993: 5). In comparative terms, the observed economic effect of Buddhism and Confucianism in Asia appears as an analogue to the much-celebrated impact of Protestantism on Western Europe and North America. (Deflem 1999) Property Weber reserves the term property for a particular class of appropriated rights, namely those which survive the individual lifetime, and are inheritable by a particular individual heir or other social unit, whether by testament, or by an automatic rule of succession. If alienable they constitute free property. From our theoretical standpoint Weberian definitions are marked by a degree of arbitrariness. The former property relation suggests some kind of group, family ownership, whilst the latter one, as will be later argued, indeed refers to one of the two essential relationss comprising property ownership. However, the adjective free does not contribute any new insight to the content of the concept. None of the above-cited sentences does not, however, include any definition of the concept in question. What is relevant in this context is his claim to the effect that t is essential to include the criterion of power of control and disposal (Verfügungsgewalt) 7 in the sociological concept of economic action if for no other reason than that an exchange economy involves a complete network of contractual re- WSGE | 95 lationships, each of which originates in a deliberately planned process of acquisition of powers of control and disposal. This, in such an economy, is the principal source of the relation of economic action to the law. But any other type of organization of economic activities would involve some kind of distribution of powers of control and disposal, however different its underlying principles might look like. The term Verfügungsgewalt, of which Weber makes a great deal of use, is of legal origin, implying legally sanctioned powers of control and disposal. This, of course, has (in Henderson and Parsons, i.e. the translators of Economy and Society) no place in a purely economic conceptual scheme but is essential to a sociological treatment of economic systems. It is another way of saying that concretely economic action depends on a system of property relations(Weber 1947). Quite apart from any criticisms towards Weberian treatment of property, the above assertion underscoring the role of property relations in the economy is very close to the present authors view. Another merit of Weberian approach(again of course from the same personal perspective), similar to one noted earlier in the relation of his notion of utilities is the fact that Weber does not couch the subject discussed in terms of a classification of objects or things. The concrete content of appropriated rights may be anything, tangible or intangible, for which the individual or unit has one or more uses, which has utility. Moreover, it is not the concrete object, the thing as such, tangible or intangible, which is the basis of the interest in appropriation, but the use to which it can be put. Correspondingly it is not the things which are appropriated, but rights in them. It is by no means impossible for a number of different individuals or units to have appropriated rights in the same concrete thing, such as a certain tract of land, at the same time. A functional classification of the content of appropriated rights is, however, essential to Webers analysis. Thus, let us reiterate, it is this approach in terms of property objects role in Humans activities that not only deserves a very positive evaluation, but confirms our earlier interpretation of the notion of subjective meaning The foregoing does not imply, as has been hinted above, that Weberian theory of property is flawless. Critisism should be especially levelled against its underlying contention according to which it is disposal, control, decision-making etc. that constitutes the essence of ownership. 96 | WSGE This is also evidenced by Webers account of the socialist economy and, in particular, the condition of the working class under that economic system: Full socialization would not, ipso facto, destroy the expropriation of the workers unless one were to consider the socialistic state as one enormous producers co-operative. But even if it were such in principle the average individual would be so remote from the points of controlling decision that he could hardly have a much greater sense of personal participation in the decisions than he does in those of his present capitalistic employers(Weber 1947). That this treatment is mistaken, can be most easily shown on a number of specific exaamples. The circumstance that an executive of a public library makes a decision where concretely, say, Russian literature should be stored, and which room should accumulate English fiction and poetry and so on and so forth does not, to be sure, transform her into an owner of these resources and the building itself. Similarly, while city authorities may take a decision that a definite street must be closed to traffic, does not renders them private owners of the street involved…the list of such illustrations of our point might be multiplied. What, then, does ownership consist in? In our view, between the two alternative approaches to property understood in economic, as opposed to legal or juridical, terms it is one that conceives of it as benefit that is right. By the same token, as justified above, we reject the aforementioned notion of ownership as control, disposal, or decision-making. In a narrower sense, disposal as referring to a variety of ways of alienating the object of property constitutes one important economic property relation. For instance, an owner of stock may benefit from her property by selling her shares, thus realising accrued capital gains, or, alternatively, she receives dividends on account of her share ownership. Class Whether, and if so,to what extent, the drawbacks of property theory identified above have affected Weberian theory of class? In his usual manner, Weber introduces an array of interelated concepts starting from class status which applies to the typical probability that (a) given state of provision with goods, (b) external conditions of life, and (c) subjective satisfaction or frustration will be possessed by an individual or a group. These probabilities define class status in so far as they are depen- WSGE | 97 dent on the kind and extent of control or lack of it which the individual has over goods or services and existing possibilities of their exploitation for the attainment of income or receipts within a given economic order(Weber 1947). Thus, even as a point of depature, Weber refers to ownership of labour power and the means of production(as an ultimate source of goods mentioned in the definition). Small wonder, that an implicit or explicit reference to property relations is to found in the remaining definitions introduced by the author of Economy and Society. Thus, for him A class is any group of persons occupying the same class status(Weber 1947). He goes on to say that he following types of classes may be distinguished: (a) A class is a property class when class status for its members is primarily determined by the differentiation of property holdings; (b) a class is an acquisition class when the class situation of its members is primarily determined by their opportunity for the exploitation of services on the market(Weber 1947). In order to demonstrate to what extent his theory relies on ownership relations, Weber even declares in no ambiguous words: The possession of property defines the main class difference, according to Weber, the owners of property have a definite advantage, and in some cases a monopoly on, action in the market of commodities and, especially, labor. They have privileged access to the sources of wealth creation, by virtue of ownership and control of the markets. Weber identified a subdivision among property owners based on the means of their wealth creation. Entrepreneurs use wealth in commercial ventures. Rentiers profit by interest on their property, through investments or rent of land.2 Both forms of ownership yield advantages resulting from the ability to convert property to money. The property class is defined by the kinds of services individual workers provide in the labor market. (Weber 1947). That the identification of these classes is property-based, is also shown by their examples indicated by Weber. Thus, amongst property classes there ar: landowners, owners of sslaves, and other rentiers such as, among others, creditors, holders of securities, and at the opposite pole: individuals owned by others, i.e. slaves and serfs, which, in the theoretical language used in this work translates into lack of ownership of their own labour power. 98 | WSGE Similarly, among acquisition classes Weber distinguishes: enterpeneurs including: industrialists, merchants, but also labour aristocracy defined on the basis of monopolised skills, and on the bottom: Skilled manual. Semi & unskilled workers (Weber 1947: 626-8). It is evident that in the case of the latter group for instance they have been stratified according to the quality of their labour power. Webers theory of class includes yet another, much more controversial concept, though. What is meant here is Weberian definition of social class structure is composed of the plurality of class statuses between which an interchange of individuals on a personal basis or in the course of generations is readily possible and typically observable(Weber 1947). One questionable aspect of this definition is its terminology: are there any grounds to assume that only social mobility is of social character, whilst this characteristic is somewhat not to pertain to property relations, although their socio-economic nature can be denied only on the basis of jurisprudential approach, which is, however, unacceptable within the social sciences. More importantly, Weber identifies his social classes on a different basis than ownership criteria used with reference to the property and commercial classes. This violates a principle of internal coherence and consistency as well as that of formal elegance, which both should characterise genuine scientific theory. There is not denying that in the form of the concept in question Weber attempts to sove an important issue of different levels of class analysis. His own solution is, for reasons given above, unsatisfactory, though. Instead, one could propose to distinguish classes proper and megaclasses. The former are, for example, industrial capitalists, commercial capitalists, financial capitalists, etc and industial workers, commercial or financial employees, whilst the latter aggregate concept refers to the bourgeoiseie in general and the employee class as a whole, this notion comprising all particular employee classes, i.e. industial, transport, commercial, financial and service ones. Some further Weberian comments are worthy of mention, since they refer, amongst others, to an important topic of class struggle. By the same token, they highlight how closely connected are in Weberian economic sociology the analytical, structural viewpoint and the dynamic one. WSGE | 99 Weber argues that different wages result in different qualities in terms of the standard of living. Weber did not believe that class interests necessarily led to uniformity in social action. Neither communal nor societal action is the inexorable result of class interest. Weber challenges, here, the Marxian notion of the primarily material basis of social action. He is not denying it outright, but rather, introducing an element of unpredictability. Weber did not believe that proletarian revolutionary action would arise as a certain result of structural contradiction. Communal or societal action may develop from a common class situation in certain conditions. Weber believed that the general cultural conditions played a large role in this determination. Intellectuals occupy a key position in this regard. Weber argued that the extent of the contrasts between the property owners and the property-less workers must become transparent to the workers in order for collective action around the issue of class to occur. Intellectuals function either to call attention to and explain these contrasts, or, to obscure them. For communal or societal action to take place, the workers must not only recognize the differences in wealth and opportunity, but these differences must be seen as the result of the distribution of property and economic power. If the differences are believed to be a natural characteristic of society, as a given fact, then only occasional and irrational action is possible. Very often, collective action centers on the labor market. Workers seek higher wages, and see this as the goal of their struggle. Most class antagonism, Weber noted, is directed at managers, rather than at owners—stockholders and bankers—because they appear to be have the power to set the price of labor power.(Shortell). Thus, class groups do not constitute communities, according to Weber. It seems, however, that the author of Economy and Society did not fully appreciate circumstances helping common action stemming from concentration of large masses of workers in a single workplace or in workplaces characterised by similar working and industrial conditions, including structural conflict with those who benefit from their toil, be it business owners or top executives. All these criticisms, let us reiterate, do not detract from the value of truly unique Weberian theory. 100 | WSGE Conclusion Arguably, as Peukert puts it, in some respects he was more neoclassical than Menger himself (subjectivism, uncertainty). The Sombartian Faustian drive and Schumpeters entrepreneurial qualities are missing. The integration of the heritage of the historical school and Austrian marginalism into a unified original new concept of sociological economics did not take place. They rather existed side by side, such as in his outline(2004). On the other hand, it is certainly an underestimation of Weber to suggest that Weber contributed some interesting analytical distinctions, for instance, between six modes of rational, political, and traditional commercial capitalism (see Swedberg 1998(Peukert 2004). As our paper has persuasively shown, Webers contribution to economic sociology has been certainly broader: formal vs. Substantive rationality, theories of property and class, to mention but a few. This does not mean that his legacy is free of controversy, relating to such questions as the position of rationality in his methodoligical-theoretical edifice, the issue of alleged subjectivism or even psychologism etc. We have tried to show that some of criticisms raised in this connection are unwarranted, while others(i.e. the problem of rationalistic bias) refer to really doubtful points within Weberian legacy. This list, by the way, has been extended in the paper, where e.g. some drawbacks of his approach to property and class have been identified. References Collins, R. 1980. Weber’s last theory of capitalism: Systematization. American Sociological Review 45: 925-942. Deflen, Mathieu. 1999. Classical Social Theories. www.mathieudeflen.net. Lavoie, D. (ed.). (1991). Economics and Hermeneutics. London: Janus Publishing. Lobkowicz, Nicholas 1964 „Marxs attitude towards religion”. Rev. of Politics, 26: 319–52. McClelland, David C. AND David H. Burnham. Power is the Great Motivator:Digital. Peukert, Helge. (1998). Das Handlungsparadigma in der Nationalökonomie. Marburg. Peukert, Helge. (2004). “Max Weber. Precursor of Economic Sociology WSGE | 101 and Heterodox Economics?. American Journal of Economics and Sociology 63 (5), 987–1020, November. Shortell, Timothy. B.d. Weber’s Theory of social Class www.brooklynsoc. org/courses/43.1/weber.html>. Swedberg, Richard (1998). Max Weber and the Idea of Economic Sociology. Princeton.: Princeton University Press. Swedberg, Richard. (1999). „Max Weber as an Economist and as a Sociologist”. American Journal of Economics and Sociology 58: 561– 582.Synergy. Turner, B. (1974). “ The Structuralist Critique of Weber’s Sociology.” British Journal of Sociology 28: 1– 16. Weber, Max. (1927). General Economic History, F. Knight, trans.New York. Weber, Max (1930). The Protestant Ethic and the Spirit of Capitalism, T. Parsons, trans. New York: Charles Scribner’s Sons). Weber, Max (1947). The Theory of Social and Economic Organization; being Part I of Wirtschaft und Gesellschaft, translated from the German by A. R. Henderson and Talcott Parsons, London: W. Hodge. Weber, Max (1968). Economy and Society, G. Roth and C. Wittich, eds. New York. Weber, Max (1976). Wirtschaft und Gesellschaft. 5th ed., J. Winckelmann. Tübingen: J. S. B. Mohr. Weber, Max (1990-1898). Grundriss zu den Vorlesungen über allgemeine (theoretische) Nationalö ekonomie.Tübingen:J. S. B. Mohr. 102 | WSGE JoMS 3/18/2013, ss. 103-116 Alexey Anisimov WSGE | 103 104 | WSGE The surrogate motherhood: law, morals, and policy Alexey Anisimov Doctor of Law, Professor, Chair of Civil Law and Procedure, Volgograd Institute of Business, Russia [email protected] Abstract The surrogate motherhood implies bearing and delivering of a child (premature delivery included) under the contract concluded between a surrogate mother (a woman bearing a child after a donor embryo transfer) and potential parents, whose germ cells were used for the fertilization, or a single woman, who cannot bear and deliver a child for medical grounds. The article focuses on the number of legal, political, moral, and ethical problems arising when implementing surrogate motherhood. The author analyzes laws of various countries in the world as well as the court practice. The author distinguishes the following legal problems in this sphere: ensuring rights of a married infertile couple that concluded a contract with a surrogate mother; ensuring rights of children born by a surrogate mother; and the necessity to clarify the content of a contract with a surrogate mother. Within the study of the moral and ethical aspect of surrogate motherhood two issues are under consideration – secular and religious. In the first sense, representatives of medicine considering the problem of surrogate motherhood from a pragmatic point of view adhere to the up-to-date reproductive technologies and support them. Lawyers also don’t see here any particular ethical problems. They suppose that the right to physical and mental integrity involves a legal power of a citizen to independently use and dispose of his own body and freely commit acts in accordance with his consciousness and will. The position of religious communities on this problem is controversial. Islamic theologists admit the application of this method provided that it is the only way to bear a child. The Russian Orthodox Church has a very negative attitude toward the idea of surrogate motherhood. Its representa- WSGE | 105 tives sometimes compare surrogate motherhood with prostitution. They claim that if the God did not give children to a married couple, it is inadmissible to correct it with medical remedies (by means of reproductive technologies). In conclusion the attention is drawn to the necessity of political solution of this problem by developing and providing government financing for a special program to support those women, who got into a tight reallife situation. It is expected that the solution of this range of existing problems will diminish the acuteness of public discussions. Keywords: surrogate motherhood; reproductive technologies; contract; infertility; child; human rights; medicine; policy. Introduction At the end of the 1970s the number of infertile couples in the world amounted to 5%. At the present time, their number has increased up to 10-15%. According to some reports, they are now up to 30%. In the meanwhile, even the 15% figure proves that this is the nationwide problem (Malinovskaya, E.G.,2007). To cure infertility, modern medicine uses assisted reproductive technologies (ART), i.e. the methods of treatment, when some certain or all stages of conception and early fetation are implemented out of the body. One of the ART methods is surrogate motherhood based on in vitro fertilization (IVF), i.e. the conception out of the human body and further transfer of the fertilized ovum into the uterus of another woman (a surrogate mother). The surrogate motherhood implies bearing and delivering of a child (premature delivery included) under the contract concluded between a surrogate mother (a woman bearing a child after a donor embryo transfer) and potential parents, whose germ cells were used for the fertilization, or a single woman, who cannot bear and deliver a child for medical grounds (Item 9 of Article 55 of the Law of the Russian Federation passed on November 21, 2011 “On the fundamentals of the Russian Federation citizens’ health care”). This method of artificial fertilization was first applied in Great Britain 106 | WSGE in 1978. The first child properly carried by a surrogate mother was born in the USA in 1986. Shortly after the wide-scale application of this method, it became evident that this medical problem has some serious legal, political, ethical, and other aspects. The attitude of different countries in the world toward the legality of this procedure The surrogate motherhood was prohibited by the Brussels Declaration of the World Medical Association in 1985. The draft resolution about the legislative recognition of surrogate motherhood was rejected by majority of voters of the Social, Health and Family Affairs Committee of the Council of Europe on December 16, 2005. The prohibition was supported in Austria, Norway, Sweden, France, some states of the USA, Italy, Switzerland, and Germany. Its violation involves sanctions up to imprisonment. In some countries only non-profit surrogate motherhood is permitted (Australia, Great Britain, Denmark, Spain, Canada, the Netherlands, and some states of the USA). In Israel an agreement for surrogate motherhood is to be approved by a special committee consisting of social workers, doctors, and religious figures. In Belgium, Greece, Ireland, and Finland the engagement of surrogate mothers for infertility treatment is not regulated by law but exists in practice. In most states of the USA, the Republic of South Africa, Russia, Georgia, Ukraine, Belarus, and Kazakhstan the surrogate motherhood on a commercial basis is allowed (Besedkina, N., 2011; Vonsovich, K.I., 2013). In those countries, where the surrogate motherhood is allowed, there are two legal approaches: 1) all the rights for a child born by a surrogate mother belong to his/her genetic parents; 2) genetic parents can be registered as parents of a child only with the consent of a surrogate mother (Khazova, O.A., 1996). For instance, in the Russian Federation the second approach is used. The legal aspect of surrogate motherhood The legal aspect of the problem of surrogate motherhood in those countries, where this medical procedure has been legalized, has the following issues: 1) ensuring rights of a married infertile couple that concluded a contract with a surrogate mother. In this regard, the main problem is the standards WSGE | 107 of laws of some countries, according to which a surrogate mother has a right to keep her child. And there is no way to prevent it. As a result, the rights of the married couple, who gave their consent for an embryo implantation and concluded a contract with another woman to bear their child, will be violated. Undoubtedly, the deceived customers will be able to seek reimbursement for their expenses and return of an advance (and even compensation for moral damage). However, taking into account that women, who agree to become surrogate mothers, in most cases suffer financial hardship, it will be hard to enforce the court decision. Such an ambiguity makes it possible for a surrogate mother to abuse the law. As a vivid example, one can consider a case that took place in the Russian city of Chita. In 2004 a married couple entered into an agreement with a surrogate mother, who then refused to give them a born child. Moreover, she filed a lawsuit against the child’s father to recover child support and won it. In this case, as O.Y. Lebedeva points out, “there is an obvious violation of rights of the man being the child’s natural father as well as legal principles of reasonableness and justness.” (Lebedeva, O.Y., 2012). To prevent such situations, it is necessary to legislatively enshrine that if a surrogate mother refuses to register a married couple as parents, legal relations of surrogate motherhood cease to exist, because its main purpose was not implemented, i.e. the couple did not get a child. It is recommended to apply the RF Family Code standards concerning an artificial fertilization. Then a husband will get a donor status and won’t be acknowledged as a father under these circumstances (Mitryakova, E.S., 2005). The following case from the Russian court practice can serve as another striking example. On February 8, 2010 the married couple Ch. being genetic parents and Mrs. R. concluded a contract for surrogate motherhood, according to which a surrogate mother after the implantation of an embryo obtained by means of in vitro fertilization of the genetic parents’ germ cells, in case of pregnancy commits herself to bear, deliver and give a born child to the genetic parents. On February 19, 2010 Mrs. R.’s pregnancy was clinically confirmed. On June 15, 2010 she took her application for participation in the surrogate motherhood program from the clinic. On November 4, 2010 she delivered a baby. On December 14, 2010 she registered the child in the civil registry office and indicated herself as his mother and her ex-husband as his father with his consent. According to the general jurisdiction court 108 | WSGE decision made on March 11, 2011 that was left unchanged by the cassation court (court ruling, April 19, 2011), the married couple Ch.’s claims toward Mrs. R. and her ex-husband in order to establish the fact of origin of the child born by the surrogate mother, cancel the birth statement in the civil registry office, and oblige them not to create obstacles in registering the claimants as the child’s parents were dismissed, because the surrogate mother (defendant) hadn’t given her consent to indicate the claimants, the child’s genetic parents, in the official register of births as parents of the child born by her. Judges of superior authorities as well as the RF Constitutional Court didn’t find any violations of the Russian Constitution in the RF Family Code standards. However, Judge of the RF Constitutional Court S.D. Knyazev pointed out in his special opinion that when enshrining the exclusive prerogative of a surrogate mother in vesting genetic parents with “maternal and paternal rights, the legislator remains indifferent to the interests of those individuals, whose germ cells were used to fertilize a woman bearing a child. In such a way, it creates a legal framework for violating the balance of constitutional values and diminishing the rights and legal interests not only of genetic parents, but also of a child born as a result of application… of assisted reproductive technology.” (The decision of the RF Constitutional Court made on May 15, 2012. No. 880-O “On the refusal to accept for consideration a claim of Mr. and Mrs. Ch. about the violation of their constitutional rights by provisions of Item 4 Article 51 of the Russian Federation Family Code and Item 5 Article 16 of the Federal Law “On the acts of civil status”). The practice of other countries regarding this issue can also seem ambiguous. Thus, in 1987 in New Jersey “the Sterns against Whitehead” case was considered. The genetic parents were claimants, while the surrogate mother, who decided to keep the child after the birth, was a defendant. When solving the problem of parental rights, the court took the genetic parents’ side. In such a way, the first judicial precedent was created. At the same time, in November 1997 the first legal proceedings on surrogate motherhood in Australia finished in favor of the surrogate mother. The court found the agreement for child-bearing to be invalid (Dikova, I., 2009). In laws of some countries of the former USSR (Armenia, Kyrgyzia, etc.) it led to the appearance of standards, that a surrogate mother has no right to refuse to give a born child to those individuals or married couples WSGE | 109 who used assisted reproductive technologies and entered into an agreement in the manner prescribed by law. Special laws of these countries include standards related to responsibility of a surrogate mother for failure to execute a contract. 2) ensuring rights of children born by a surrogate mother. In practice sometimes there can be situations, when a child is delivered with some genetic defects, and his natural parents refuse to take him (or divorce during the period of a surrogate mother’s pregnancy). Thus, in 1998 in the case In re marriage of Buzzanca (USA, California) a married couple concluded an agreement with a surrogate mother using ova and spermatozoa of anonymous donors. The husband filed his documents for divorce six days before the child was born. He refused him and stated that he was not his genetic father. However, the court came to a conclusion that both parents that entered into the agreement with the surrogate mother are his legal parents (Pestrikova, A.A., 2006). In this respect, the development of a mechanism to protect such children’s rights is required. 3) establishing a legal essence of a contract with a surrogate mother. In Russian civil law there are contracts that are directly indicated in the Civil Code of the Russian Federation as well as contracts that are not directly named in the RF CC. As for the second ones, law prescribes that such contracts must not contradict the fundamentals of civil legislation. An agreement between an infertile couple and a surrogate mother also belongs to this category of contracts. Unlike other contracts, it has a substantial specific character. The subject matter of such a contract is related to rendering specific services connected with child-bearing and further waiver of parental rights. The subject matter of this contract is property (civil) relations and closely related to them non-property (family) relations. It would be reasonable to include provisions about this contract (indicating its substantial terms, rights and obligations of the parties) in a special chapter of the Civil Code of the Russian Federation acknowledging the possibility of its conclusion. There are also some other legal aspects that are not still completely solved: • the period of time, during which a surrogate mother must make a decision whether to give or not a born child to genetic parents, is not determined (in those countries, where laws allow her to make such a choice); 110 | WSGE • apart from the age, having her own child or state of health, is it allowed to impose restrictions of non-medical character (criminal record, deprivation of parental rights, hereditary diseases, alcohol abuse, etc.) on a woman being a surrogate mother? • what guarantees of rights of genetic parents in good faith must be stipulated by law? And what penalties should be provided for a surrogate mother, who refused to perform a contract? • can the parties dissolve a contract for surrogate motherhood at the stage of a woman’s pregnancy? And if it is possible, then in what cases can they do it? • does a surrogate mother have a right to her remuneration (or part of it) if a child was still born through no fault of hers? • should the secret of adoption be extended to these relations? • is it possible to put a limit on the number of times for a surrogate mother to carry out her functions (or will it turn into a commercial activity)? • what form of consent of a surrogate mother’s husband to her participation in an agreement is required? What are the consequences of his refusal? If they cause the impossibility to conclude a contract, does it violate the surrogate mother’s rights? In various countries in the world, which admit the possibility of surrogate motherhood, there are answers of different extent of completeness to these questions. However, the lack of clear regulation causes the controversial court practice. The moral and ethical aspect of surrogate motherhood This aspect of the matter has two issues – secular and religious. In the first sense, representatives of medicine considering the problem of surrogate motherhood from a pragmatic point of view adhere to the up-to-date reproductive technologies. As for the ethical aspect of the problem, a lot of medical workers suppose that surrogate motherhood does not contradict to ethics, if it “comes from medical grounds and excludes social reasons, when a woman is lazy to bear a child or she is afraid of the very act of delivery or doesn’t want her pregnancy to be an obstacle to her career.” (Shilova, S.D., 2012). Representatives of legal science also don’t see here any particular ethi- WSGE | 111 cal problems. They suppose that the right to physical and mental integrity involves a legal power of a citizen to independently use and dispose of his own body and freely commit acts in accordance with his consciousness and will. The use and disposal of his own body by a person is carried out by exercising his legal powers as a proprietor. The citizen’s legal power to independently dispose of his own body is considered as the expression of his own will. That is why when a woman gives her consent to participate in the surrogate motherhood program possessing all the necessary information about possible complications, she can weigh the risks and make a reasonable decision toward her own health.” (Maleina, M.N., 1993). Beyond any doubt, such technologies are supported by childless couples wishing to have a baby that would be genetically “theirs”. Their only chance is to conclude a contract with a surrogate mother. Along with this, infertile couples’ relatives quite often agree to be surrogate mothers in order to exclude the commercial aspect condemned by society. Opponents of this medical technology consider surrogate motherhood as a form of women’s exploitation and an unnatural phenomenon traumatizing a mental state of a surrogate mother and violating her dignity. In their opinion, children turn into goods in this case. (See the review of such a point of view: Reznik, E.S., 2007). Religious communities take a significant part in the discussion. Thus, Islamic theologists admit the application of this method provided that it is the only way to bear a child (a detailed report on this issue was made in the document No. 6/6/57 of the theological conference that was held on March 14-20, 1990 in Jiddah (Saudi Arabia). (Dronova, Y.A., 2007) The Russian Orthodox Church has a very negative attitude toward the idea of surrogate motherhood. As its representatives point out, “surrogate motherhood just as well as prostitution humiliates a human being – whether a man or a woman.” (Smirnov D., 2011). Therefore, if the God did not give children to a married couple, it is inadmissible to correct it with medical remedies (by means of the mentioned type of reproductive technologies). However, such an approach cannot be acknowledged as convincing. First, the comparison of surrogate motherhood with prostitution is not really relevant, because these are absolutely different social phenomena. The prostitution at all times had been morally condemned by all the peoples and considered as unlawful, while an agreement for surrogate motherhood involves nothing illegal or immoral in terms of secular morals. Second, the ethical prohibition of phenomena and processes existing 112 | WSGE within the country and not presenting a big social danger doesn’t often give positive results. For instance, the attempts to pass a “dry law” and impose restrictions on alcohol sales in different countries throughout the world didn’t give positive results anywhere. In Russia several years ago a gambling business was completely prohibited. All the casinos and other similar establishments were closed down. To develop a gambling industry, the special reservations far from major populated areas were allocated. It led to the appearance of underworld gambling business and caused a high-profile corruption scandal, in which leaders of the Prosecutor’s Office of the Moscow region were involved. As a result, instead of legal gambling business and payments into the budget, the country got the growth of crime and corruption. Fighting against prostitution is equally inefficient in Russia and many other countries of the former USSR. The existence of legal components of offences (crimes) in criminal and administrative codes in no way helps to eliminate it. It only criminalizes the problem. A much more sober approach was implemented by the authorities of Amsterdam that legalized this oldest profession and put its representatives under medical and tax control of the state. The situation with the prohibition of surrogate motherhood is just the same. The attempts to condemn and prohibit this type of social relations can only cause their criminalization within the corresponding country or the appearance of “reproductive tourism”. The “reproductive tourism” in scientific literature implies visiting another country that doesn’t prohibit but regulates these social relations by rule of law. (Rusanova, N.E., 2009). It seems that the wisest decision was made by legislators of those countries, which regulated actual in-demand relations of surrogate motherhood, put them under state control, and provided a legal framework for them. The existing legal or moral prohibition to use reproductive technologies by the same-sex couples creates one more problem in the context of human rights. In the former Soviet Union this issue is not even under discussion, while in Europe the attitude toward it is rather negative. The political aspect of surrogate motherhood The political aspect of this problem has two issues: 1) the state policy can be directed at creating legal conditions for surrogate motherhood, can ignore this problem or create various obstacles. WSGE | 113 When the state power has a positive attitude toward surrogate motherhood, the question about the necessity to provide conditions to support women, who got into a tight financial real-life situation, inevitably arises. It is clear that in most cases a woman takes such a step because of money. But if there were consulting centers and governmental programs to help these women, there would be less surrogate mothers for financial reasons. The creation of appropriate conditions for a woman to take reasonable and completely voluntary steps to enter into an agreement for surrogate motherhood would diminish the acuteness of discussion about morals and ethics. The foundation of such centers could promote fighting against prostitution. In Russia and some other countries of the former USSR there is no such a policy even at the level of plans and concepts. In more developed European countries such a deliberate state policy is just a matter of time. 2) in Russia the possibility to create and register political parties appeared only in 2012. There aren’t so many radically different political forces expressing the interests of various groups of society and distinguished by propagandized values. It seems that in the near future there will be a political party standing up for conservative values and proclaiming a fight against all the visible social follies. The surrogate motherhood will probably be included in their number. If this party wins the election, it will very likely lead to changes in state policy in order to prohibit such reproductive technologies as surrogate motherhood. 3) in many European states there are objective demographic problems related to the birth rate decrease and impossibility to increase it by paying allowances for born children. In this case the legalization of the mentioned new reproductive technologies at the governmental level can diminish the acuteness of the problem. Conclusion The theory and practice of surrogate motherhood prove that various representatives of society are uncertain about this reproductive technology. Regardless of the objectively existing moral and ethical problems, this medical technology gains momentum each year. In the near future society will inevitably have to accept it. However, it is important to prevent indifference toward the evaluation of those reasons which make women serve as donors. In all the countries in the world that legalized surrogate mother- 114 | WSGE hood appropriate measures should be taken to support women involved in a tight financial real-life situation. It must be done in order to diminish the social condemnation of this reproductive technology. In those countries, where its application is prohibited, the understanding of the necessity to develop a special state policy in the sphere of regulation of reproductive technologies is yet to come. The analysis of laws of the countries which legalized surrogate motherhood proves that there is a different attitude toward the rights of married couples and donor women. The choice of a certain model of legal status of subjects of a contract for surrogate motherhood mainly depends on the national specific character of a state. References Malinovskaya E.G. (2007) Legal regulation of surrogate motherhood in the Russian Federation and the Republic of Belarus, Family and housing law. 2, 29-31. Besedkina N. (2011)About the surrogate motherhood, Law and life. 7-8. Vonsovich K.I.(2013) Assisted reproductive technologies as a method to increase the birth rate: legal aspects, Electronic journal “Vestnik of Novosibirsk State Pedagogical University”. 1, 2013. // www.vestnik.nspu.ru Khazova O.A.(1996) The RF Family Code Comment, Moscow: BEK, Lebedeva O.Y. (2012) Some problems of legal regulation of assisted reproduction in the context of the new Federal Law “On the fundamentals of the Russian Federation citizens’ health care”, Medical law, 2, 16-20, 2012. Mitryakova E.S.(2005) Contestation of parental rights when applying the method of surrogate motherhood, Family and housing law, 2, 2-3, 2005. Dikova I. (2009) Establishing paternity and maternity when applying assisted reproductive technologies, Law and life. 2, 2009. Pestrikova A.A (2006). Problems of an agreement for surrogate motherhood, Civil law, 2, 14-17,. Shilova S.D. (2012) New medical technologies in reproduction and their legislative support, Protection of maternity and childhood, 1, 8-10. Maleina M.N. (1993) The right of an individual to bodily (physical) integrity, State and law. 4, 97-106. WSGE | 115 Reznik E.S. (2007) The right to life: civil-legal aspects: Candidate’s thesis in law, Ekaterinburg. Dronova Y.A. (2007) What one should know about surrogate motherhood, Moscow. Smirnov D. Surrogacy is akin to prostitution http://www.pravmir.ru/protoierej-dimitrij-smirnov-surrogatnoe-materinstvo-srodni-prostitucii/ Rusanova N.E. (2009) The “reproductive tourism” in Russia: possibilities and problems, The Service Plus scientific journal, 3, 83-86. 116 | WSGE JoMS 3/18/2013, ss. 117-132 Svitlana Zapara WSGE | 117 118 | WSGE History and prospects of establishment of specialized labour justice in Ukraine Історія та перспективи формування спеціалізованої трудової юстиції в Україні Svitlana Zapara Doctor of Law,Dean of Law department, Sumy National Agrarian University [email protected] Abstracts The article reveals historical and legal aspects of labour justice establishment and development in Ukraine. There is no specialized labour justice in Ukraine. At the same time, since the proclamation of the country’s independence the reform of national judicial system has been continually discussed and is still topical. Is spite of repetitive attempts to change the situation according to call of the times, the system aimed at protection of citizens’ rights, freedoms and interests still needs improvement. According to the Constitution of Ukraine human beings, their life and health, honour and dignity, inviolability and safety are the highest social value, human and civil rights and freedoms determine the essence and orientation of governmental activities. So there is a need for establishment of a judicial system capable to protect, the right to work. The above mentioned facts suggest that a historical and juridical analysis of the process of labour justice establishment in Ukraine needs to be carried out. As it is defined in the Basic Law, the system of courts of general jurisdiction in Ukraine is based on the principles of territoriality and specialization. Thus, specialization of courts is one of the factors of development of Ukraine’s justice. Labour justice, as a rule, is an element of judicial branch of power in most countries all over the world. In Ukraine, however, labour disputes are tried by courts of general jurisdiction. Some labour disputes, namely collective labour disputes, remain beyond the national system of justice. Thus, the aim of the publication is to study historical heritage of establishment and development of labour justice in Ukraine. Стаття присвячена історико-правовим аспектам виникнення та розвитку трудової юстиції в Україні. Так, на даний момент в Україні WSGE | 119 відсутня спеціалізована трудова юстиція. Водночас, з моменту проголошення незалежності України і до цього часу тема реформування судової системи залишається актуальною. Попри спроби змінити ситуацію у відповідності до вимог часу, нажаль, система захисту прав, свобод та інтересів громадян України потребує удосконалення. Дійсно конституційне визнання норми, відповідно якої людина, її життя і здоров’я, честь і гідність, недоторканість і безпека є найвищою соціальною цінністю, а права і свободи людини і громадянина та їх гарантії визначають зміст і спрямованість державної діяльності, обумовило потребу у формуванні такої судової системи, яка б серед іншого розв’язувала питання захисту права на працю. Все це спонукає до проведення історико - правового аналізу положень щодо створення трудової юстиції в Україні. Система судів загальної юрисдикції в Україні будується за принципами територіальності і спеціалізації. Отже спеціалізація судів є одним із чинників розвитку українського правосуддя. Трудова юстиція, як правило, є складовою судової гілки влади у більшості країн світу. При цьому сьогодні в Україні, трудові спори розглядаються судами загальної юрисдикції. Частина трудових спорів, зокрема, колективних, взагалі залишається поза увагою національного правосуддя. Дослідження історичної спадщини формування та розвитку трудової юстиції в Україні є метою даної публікації. Keywords: Labour justice, labour dispute, court, individual labour dispute, collective labour dispute Трудова юстиція, трудовий спір, суд, індивідуальний трудовий спір, колективний трудовий спір Introduction Ukraine, unlike many other European countries, has no specialized system of labour justice. Although judicial reform has been discussed for more than twenty years, it has not been completed as yet. We have to admit that in spite of numerous measures that have been taken the efficiency of national judicial system in protecting citizens’ rights, liberties and interests leaves much to be desired. The Constitutional provision contained in article 3, proclaiming that human beings, their life and health, honour 120 | WSGE and dignity, inviolability and safety are the highest social value, that the human and civil rights and freedoms determine the essence and orientation of governmental activities, called forth the need for establishment of a judicial system capable to protect, among other things, the right to work. According to article 125 of the Constitution of Ukraine the system of courts of general jurisdiction in Ukraine is based on the principles of territoriality and specialization. Thus, specialization of courts is one of the factors of development of Ukraine’s justice. Labour justice, as a rule, is an element of judicial branch of power in most countries all over the world. In Ukraine, however, labour disputes are tried by courts of general jurisdiction. Some labour disputes, namely collective labour disputes, remain beyond the national system of justice. The article aims to study historical heritage of establishment and development of labour justice in Ukraine. The problem of espablishment and activities of specialized labour justice in Ukraine has been rouched upon by such national and foreign scientists as I. S. Voytynsky, P. D. Kaminska, V. M. Orobets, N. A. Plakhotina and many others. however a number of historical and legal aspects of labour establishment haven’t been covered in scientific publications as yet. Labour justice in Ukraine from ancient times up to the twentieth century Before Ukraine’s independence was proclaimed, the nation had been a law bearer, while its territory was part of different states. From time immemorial and up to the mid nineteenth century common law was used here. Since the time when Kyivan Princes reigned over the territory courts have been public. There existed the following types of courts: - Prince’s court, where princes or persons authorized by them (tyvun, metelnyk etc.) administered justice in the capital of beyond it as they traveled; in provinces justice was administered by prince’s representatives; - Viche (popular assembly) court, which tried various cases first, but later considered only issues of great importance; - People’s court, which is the most ancient court type in Ukraine that had existed before prince’s court was introduced and then functioned side by side with it; - Private (landlord’s) court, which entitled boyars to try their serfs and sometimes even debtors; WSGE | 121 - Spiritual court had the right to try parishioners and even other citizens if matters of faith were concerned (e.g. crimes against faith or cases that concerned church marriage) (Історія судоустрою України, 2013); Over the period when Ukraine’s territory was part of The Grand Duchy of Lithuania, Rus and Samogitia, namely in late 14th century, judicial power was vested in king’s deputies (starosty). In 1435 Polish system of districtgentry courts was introduced: local courts, which adopted practices of German (Magdeburg law). Village courts tried less serious cases, in which rural population was involved, while important matters, including appeals were considered by higher courts. There existed four types of courts: - state courts – province courts (for free citizens) and central courts (mainly as appeals institutions headed by the Grand Duke or authorized by him); - city courts in some privileged cities, as a rule having elective jury (in some cities there were separate courts for the representatives of different nationalities); - public courts (also called kopni) which practiced procedures based on ancient common law; - dominal courts for legal actions taken by representatives of gentry against serfs and half-serfs, and later against free persons who resided on land pwned by gentry. The judicial system was modified by the Second Statute of the Grand Duchy of Lithuania. The Union of Lublin, signed in 1569, introduced Polish judicial system on the annexed Ukrainian territories. That was he time when Cossack courts were recognized by the government. Cossack state courts were authorized to administer justice in 1648-1763 in the Hetmanate. There were central and province courts (village, sotnia and regiment courts), each higher court being an appeals institution for the lowers one. Central Court was subdivided into General Military Court, General Military Office and Hetman’s Court. General Military Court that was established under Hetman’s residence initially was the highest court in the country, but later it was possible to file appeals concerning its rulings to the General Military Office, which functioned not only as an appeals institution, but also as lower court for general officers (starshyna), regiment and bunchuk officers and hetman’s protégées. Hetman’s Court was estab- 122 | WSGE lished as a body deriving from Hetman’s authority of the Supreme Judge who had the right to consider any cases and appeals. In the then judicial system there existed city, village, dominal and spiritual courts. Judicial reform, carried out by Hetman Rozumovsky in 1760-1763, being based on the principles introduced by the Statute of the Grand Duchy of Lithuania, substituted state Cossack court for zemsky, regiment and pidkomorsky courts, headed by modified General Military Court. In Zaporizhian Sich kurin otaman courts and palanka regiment courts were lower judicial institutions, military judge’s court, kosh otaman’s court and Sich Rada (Council) court being higher courts. Military judge’s rulings could be appealed at kosh otaman’s court or Sich Rada court. Kosh judge stood at the top of judicial hierarchy in wartime, while in peacetime it was possible to appeal to Sich Rada. The problem of land relations requires special attention, taking into consideration the fact that labour disputes are connected with professional activities and Ukraine has traditionally been an agricultural area. The practices of land lease and personal employment date back to the times of Ancient Rus. Custom was mainly formed in rural environment, but was also used in towns. Contractual relationships were formed between peasants on the one hand and landowners and clergy on the other hand, because the former lacked arable land while the latter needed operative. In some cases even landowners of modest means let their land on lease. Throughout centuries Ukrainian peasants stuck to custom that have become an integral part of their lives and professional activities. This was the way they could earn their bread even if they didn’t own land and cattle (Пономарьов, Артюх, Косміна та ін., 1993). Each of the above historical epochs is characterized by the existence of the judicial branch of powers as a necessary element of government of the time. Judicial system was no homogeneous and, as a rule, was created for a certain social class. Military specialization of courts was often presupposed, especially in Cossack epoch. Due to specific features of social life of that time there was no labour justice as a separate formation. Village courts, however, tried cases that concerned, among other things, the use of hired labour. Active development of labour legal relationships was characteristic for mid nineteenth – early twentieth centuries, when numerous industrial manufactories emerged and developed. As industry developed there oc- WSGE | 123 curred many disputes that required consideration and resolution. At that time Ukraine was part of the Russian Empire, which means that it was Russian legislation that created the framework for the nation’s judicial system. In 1836 at the session of Manufactory Council it was suggested that manufactory courts, which were supposed to be bodies aimed at considering complaints filed by workers, manufacturers and landlords (Оробец В. М., 2006). Later on Temporary Commissions for verbal adjudication of disputes between workers and manufacturers were established. They consisted of officers of the Ministry of Justice, Ministry of Home Affairs, Ministry of Finance and representatives of different social groups, namely petty bourgeois, craftsmen, merchants, gentry, businessmen. The representatives of the above social groups were elected by the corresponding associations. The main goal of the commissions was rather reconciliation of the parties than dispute resolution (Оробец В. М., 2006). The activities of Manufactory Councils and Temporary Commissions led to the establishment of Industrial Courts. They were formed in different regions in order to cover all the territory of the Empire. Industrial Courts were controlled by the Ministry of Justice, where they were to submit regular reports concerning their activities. Costs of their maintenance were covered by manufacturers who were obliged to pay regular duty. Labour justice in Ukraine in the twentieth century before proclamation of independence After the crucial changes in the political life of the country that occurred in February 1917, the Ministry of Labour drew a bill on the resumption of Industrial Courts’ activities concerning resolution of disputes between employers and those who signed employment contract with them if their annual wages didn’t exceed 6,000 Rubles. Unfortunately, the historic events that followed interrupted the activities of the commission that was working on the project (Оробец В. М., 2006). The Constitution of Ukrainian People’s Republic (1918) presupposed the division of power in the state. The judicial branch of power was supposed to be headed by the General Court elected by the National Congress and Courts of the lands of Ukraine. Justice was supposed to be administered exclusively by courts in the name of Ukrainian People’s Republic. Though the above legal provisions were, of course, very important, special- 124 | WSGE ization of courts was not presupposed (Ярош Д. В., 2005). Unfortunately, on the day when the Constitution was being voted for, on 29 April 1918, the Central Council was dissolved by the German troops that occupied Kyiv and Hetman Skoropadsky came to power as a result of coup d’etat. At that moment the General Court was the highest judicial institution according to the “Laws on temporary state structure of ukraine” of 29 April 1918. Judges were appointed by the Hetman. In the legal acts that followed (on 25 May 1918, on 2 Juny 1918) functions of the General Court were specified and perspectives of the judicial reform were outlined. On 8 July 1918 the Act on the Establishment of the State Senate was passed. The Senate was supposed to be the highest governmental body in cases that concerned judicial and administrative matters. The Senate was headed by the President. The State Senate consisted of the General Administrative Court, General Criminal Court and General Civil Court. De facto the powers and duties of the Senate were regulated by the legislation of the Russian Empire. This was also the case with the Act on Judicial Chambers and Appeals Courts of 8 July 1918. Subordination of arbitration courts was determined by the resolutions of the Council of Ministers of 14 and 21 July 1918. In the Ukrainian state there existed military courts sanctioned by the Act on the organization of military judicial bodies and their competence of 21 June 1918 (Українська держава). They were subdivided into higher courts and headquarter courts. Thus, the period of Hetmanate was marked by the development and specialization of the judicial system. These processes, however, had nothing to do with the development of labour justice. After abdication of Hetman Skoropadsky on 14 December 1918 the Directory came to power. Their political activities were quite controversial as they proclaimed themselves to be a temporary body that headed the state that got their powers from the people and promised to return the power to the people one day. The Directory adopted the so-called labour principle as the key principle of their policy. This meant that power in provinces was supposed to be vested in labour councils, peasants and working intelligentsia (exploiters were to be deprived of power). Central administration was to be formed by the Labour Congress, which was supposed to be a kind of parliamenr, consisting of delegates (representatives of workers, peasants and working intelligentsia). Unfortunately, even having adopted the Act on merger of Ukrainian People’s Republic and Western Ukrainian People’s Republic during the Labour Congress session held on 23-28 January 1919, WSGE | 125 the Directory couldn’t overcome internal and external obstacles and failed to implement the policy it proclaimed (Встановлення влади). Generally speaking, the activities of Hetman Skoropadsky and the Directory had distinct characteristics of dictatorship. In spite of declaration of their intent to create in various ways the judicial branch of power, they suppressed workers’ strikes, dissolved trade unions and workers’ organizations that had political nature. This was one of the main reason why Ukrainian states of that time failed. At the same time in the neighbouring country, in Russia, a Soviet state was being formed. The Soviet government, having rejected the ideological basis of the preceding state, aimed at establishing an absolutely new system of government, including judicial institutions (Общая характеристика). On 24 November 1917 Council of People’s Comissars issued the Decree on Court # 1 that abolished all the courts that had existed before and substituted them for courts formed on the basis of democratic elections. The Decree determined the composition and the basic powers of new courts and specified the issues concerning investigation and defense. The same legal act sanctioned the establishment of Revolutionary Tribunals aimed at fighting counter-revolutionaries (Общая характеристика). Labour justice in the Soviet Union in 1922-1936 was characterized by the existence of special labour sessions (labour chambers) in district courts. these sessions were established by the resolutions of plenums of the corresponding courts with the purpose of trying cases that concerned violation of labour legislation (Общая характеристика). The basic principles of labour justice of that time were described by the labour Code of the Russian Federation of 1922. Chapter 15 of the Code had the title ‘on the bodies that resolve conflicts and try cases that concern violation of labour law’ (Кодекс законов, 2001). Thus, cases that concerned violation labour law and all disputes that occurred on the basis of hired labour use were to be tried forcibly, in special sessions of people’s courts, or, if considered within the framework of reconciliation procedure, in assessment-conflict commissions, reconciliation chambers and arbitration courts created on the basis of equal representation of parties. Each of the above institutions functioned on the basis of a separate legal provision. All violations of the then Labour Code and all other legal acts that concerned labour relations, all violations of collective labour agreements were tried by special sessions of people’s courts as they were considered to be crimes. The sessions consisted of the chairman – a people’s judge and two 126 | WSGE members, one of them being the representative of People’s Commissariat for Labour and the other being the representative of trade unions. Besides, such sessions adjudicated individual and collective disputes between employees and officers if they were not directed to reconciliation chambers. As for disputes that could be adjudicated in reconciliation chambers and arbitration courts, they were as follows: a) all disputes concerning drawing up, execution, interpretation and amendment of labour and tariff contracts; b) all disputes occurring between parties of a labour contract if both parties agreed to try reconciliation procedures, excluding disputes that were to be adjudicated by sessions of people’s courts. Thus, in order for a dispute to be adjudicated by a reconciliation chamber, both its parties were to give consent to reconciliation procedure. All cases concerning collective labour agreement were directed to the reconciliation chamber only after they had been considered and failed to be resolved by assessment-conflict commission. Arbitration court could adjudicate disputes that had or had not been considered by the reconciliation chamber. Consent of both parties was a necessary condition. Arbitration adjudicated disputes that both had and had not been considered by the reconciliation chamber if both parties gave their consent. If conflicts in governmental bodies and state-owned enterprises occurred, arbitrations were organized by the People’s Commissariat for Labour on the demand of trade unions. If serious conflicts occurred and they could threaten national security, arbitration tribunal could be sanctioned by a special resolution of higher governmental institutions (All-Russian Executive Committee, Council of People’s Commissars and Council of Labour and Defence). Assessment-conflict commissions adjudicated only disputes that concerned the use of collective labour disputes. If there was no consent of both parties, the case went to the institution that stood higher in the hierarchy. According to the Labour Code commissions couldn’t adjudicate disputes that concerned realization of collective labour agreements, namely their amendment. Resolutions of assessment-conflict commissions, and agreements of reconciliation chambers, having the force of contracts, rulings of arbitration courts couldn’t be appealed. WSGE | 127 Agreements of reconciliation chambers were to be performed by the parties. Rulings of arbitration courts, in case if employer didn’t want to carry out them, were passed by the People’s Commissariat to the people court. The latter within 24 hours issued an order concerning enforcement of the arbitration court ruling. According to I. S. Voytynsky and N.A. Plakhotinf, province court was an appeals institution for labour sessions of district courts in the 20-s on the past century (Войтинский И.С., 1925). The rulings of appeals institution and secondary rulings of labour sessions, that were issued according to the instruction of appeals institutions, couldn’t be appealed (Каминская П.Д., 1926). The Supreme Court was to supervise such cases. The procedure of establishment of labour sessions of district courts and their activities were described in the Fundamentals of judicial system of Soviet Russia, adopted in 1924. If labour sessions were not established, labour disputes that were to be adjudicated in them were considered by people’s courts on general terms (Плахотіна Н.А., 2009). The period described above is connected with the establishment and activities of labour prosecutor’s office in 1923-1926. Prosecutors’ assistants for labour issues in province courts and a special appointed prosecutors for labour rights in republic courts had the power to persecute citizens for violation of labour law, file lawsuits, support the prosecution and appeal against court rulings. Local labour prosecutor’s office were obliged to supervise official’s activities (insluding the activities of labour departments and inspections) in order to check if they correspond the current legislation (Оробец В.М., 2006). Unfortunately, the activities of labour prosecutor’s office were brought to a stop due to the specific nature of the judicial branch of power in the Soviet Union. It is worth mentioning that along with labour sessions Soviet labour legislation didn’t exclude the possibility of the existence of other courts, namely, such temporary and standing bodies as court-land commissions, labour courts chambers for labour cases, juvenile justice commissions and other bodies were established (Основы судоустройства, 1924). The establishment of specialized labour justice was a progressive decision, which facilitates timely and efficient resolution of labour disputes. In spite of explicit advantages of resolution of labour conflicts and disputes by specialized chambers of people’s courts, the latter were dissolved after 1936. According to Plakhotina, this was caused by the authoritative 128 | WSGE nature of labour relations regulation that was adopted in late thirties of the twentieth century. There was supposed to be no differences between employees and administration of enterprises. Small differences that still occurred were adjudicated according to general procedure within civil procedure (Основы судоустройства, 1924). It is worth mentioning that in any of the Soviet Constitutions (of 1919, 1937 and 1978) the judicial branch of power was not singled out. In the Ukrainian Soviet Socialist Republic, however, it was possible to adjudicate labour disputes by extrajudicial bodies. There existed a system of state arbitration under national and republican councils of executive committees of deputies’ Councils. They adjudicated disputes between the government, cooperatives and enterprises. Besides, there were the socalled community courts in enterprises, collective farms and so on, having the right to adjudicate disputes between members of the organization and even punish for violation of law (Історія судоустрою, 2013). Labour justice in independent Ukraine The discussion of the problem of labour justice was resumed in 1991, when independence of Ukraine was proclaimed. The judicial reform began on 28 April 1992, when the Supreme Council (The Verkhovna Rada) adopted the Conception of Judicial Reform. On 15 December 1992 the Act on the status of judges was passed. Judges were recognized as those in whom the judicial power was vested, they were to administer justice independently of the executive and legislative branches of power. The Act guaranteed judges’ independence and personal inviolability and touch upon other important matter that concerned national system of justice. Transitive provisions of the Constitution that was adopted in 1996 set a five-year term for enactment of constitutional provisions concerning the establishment of a unified judicial system in Ukraine c\based on the principles of territoriality and specialization. On24 June 2001 the Verkhovna Rada adopted a set of acts amending 12 laws that regulated the activities of judicial institutions and determined their powers and powers of other law enforcement bodies. Among the amended laws there were Civil Procedural Code of Ukraine, Act on the Judicial system of Ukraine, Act on the Status of judges, Act on the Institutions of judges’ self-government, Act on Qualification commissions, qualification attestation and disciplinary responsibility of judges who work WSGE | 129 in Ukrainian courts, Act on Militia, Act on Pretrial incarceration, Act on Prosecutor’s office, Act on Administrative supervision of individuals released from institutions of confinement. Act on the Judicial system of Ukraine of 7 February 2002 determined legal basis of the judicial branch of power and justice administration in Ukraine, system of courts of general jurisdiction, basic requirements concerning professional judges, system and procedures of judges’ self-government, introduced general procedure of securing courts’ activities and regulated other important issues. The act transformed arbitration courts into specialized economic courts. According to the above acts, the current system of justice of Ukraine is subdivided into two jurisdictions: constitutional jurisdiction, represented by the Constitutional Court and general jurisdiction. The latter is a hierarchy of general and specialized courts, consisting of local courts, appeals courts, Appeals Court of Ukraine, Cassation Court of Ukraine, higher specialized courts, the Supreme Court of Ukraine. According to the Constitution of Ukraine specialized courts of separate jurisdiction are formed in the system of courts of general jurisdiction. Military courts are classified as general courts. They administer justice in the Armed Forces of Ukraine and other military organizations. Economic, administrative and other courts, having such status are specialized courts. The system of administrative courts was to be formed by 1 June 2005. On 7 July 2010 after numerous discussions and negotiations of the representatives of different political parties the Verkhovna Rada pass the Act on the Judicial system and status of judges (Про судоустрій, 2010). The act presupposed serious changes in the system of justice of Ukraine, for example, establishment of the system of higher specialized courts for all branches of jurisdiction: Higher specialized court for civil and criminal lawsuits, which together with Higher administrative court and Higher economic court must become a cassation institution. Unfortunately the act didn’t presuppose creation of specialized labour courts. This is the reason why creation of labour justice in Ukraine and specialization of labour relationships is still topical. Conclusions Based on the above historical facts it is possible to make periodization of the process of shaping labour justice in Ukraine: 130 | WSGE The first stage – feudal age – mid 19th century – the period of formation and development of common law, Magdeburg law, Cossack (Hetman) Law and establishment of national judicial tradition. The second stage – mid 19th century – early 20th century – the period of establishment of labour justice connected with the development of manufacture production and industry in the Russian Empire, which included most of Ukrainian territories. The third stage – 1917-1937 – the period of formation of the judicial branch of power of the Ukrainian nation-state and creation of labour justice in Soviet Ukraine. The fourth stage – 1937-1991 – the period when the development of labour justice was stopped. The fifth stage – 1991 – until now – the period of formation of the judicial branch od power in independent Ukraine, creation of preconditions for the establishment of labour justice as one of the institutions of the civil society that secures legality of labour relations. There is no doubt that Ukrainian labour market requires deep changes. New social and labour relations in Ukraine must be formed on the basis of social dialogue, in which employers and trade Unions will pay an important role and will bear serious responsibility during the resolution of labour conflicts while the government will secure the means for complete dispute resolution, among other things, developing labour justice. References Історія судоустрою України. Pozyskano (21.05.2013) z http:// uk.wikipedia.org/wiki/Історія_судоустрою_України А.П. Пономарьов, Л.Ф. Артюх, Т.В. Косміна та ін. (1993) Українська минувшина: Іллюстрований етнографічний довідник. Київ: Либідь. Оробец В.М. (2006) Трудовая юстиция в зарубежных странах и проблемы её становления в Российской федерации: автореферат доктора юридических наук: 12.00.11 Москва. ІІІ Універсал Української Центральної Ради. Pozyskano (21.05.2013) z http://uk.wikipedia.org/wiki/Унів ер с а ли_Української_ Центральної_Ради Ярош Д.В. (2005) Конституція Української Народної Республіки 1918 WSGE | 131 року про органи державної влади та управління України: історичний досвід і сучасність w: Університетські наукові записки, 2005. – №1-2. – С. 49- 56., с.53-54. Українська держава за гетьмана П. Скоропадського та Директорії. Pozyskano (21.05.2013) z http://studentam.net.ua/content/ view/5968/93/ Встановлення влади Директорії, її внутрішня і зовнішня політика. Pozyskano (21.05.2013) z http://histua.com/istoriya-ukraini/novitnijchas/vstanovlennya-vladi-direktorii Общая характеристика советского правосудия. Pozyskano (21.05.2013) z http://www.indem.ru/Proj/SudRef/prav/ObsHarSovPravosu.htm Кодекс законов о труде РСФСР 1922 года. Приложение из учебного пособия И.Я.Киселева «Трудовое право России» (Москва, 2001). Pozyskano (21.05.2013) z http://www.hist.msu.ru/Labour/Law/kodex_22. htm Войтинский И.С. (1925) Трудовое право СССР. Москва: Госиздат. Каминская П.Д. (1926) Советское трудовое право. Обзор действующего законодательства с постатейным комментарием к Кодексу законов о труде. – Москва. Плахотіна Н.А. (2009) Проблеми регулювання трудових процесуальних відносин в українській правові системі Луганск, Спеціальність 12.00.05 – трудове право; право соціального забезпечення. Основы судоустройства Союза ССР и союзных республик / Собрание законов и распоряжений Рабоче-Крестьянского Правительства Союза Советских Социалистических Республик. (1924). Москва: Красный Пролетарий. Історія судоустрою України. Pozyskano (21.05.2013) z http:// uk.wikipedia.org/wiki/Історія_судоустрою_України Про судоустрій і статус суддів : Закон України від 7 липня 2010 року №2453-VI // (2010) w: Відомості Верховної Ради України. 132 | WSGE JoMS 3/18/2013, ss. 133-152 Magdalena Sitek WSGE | 133 134 | WSGE Shaping the rules of liability for environmental transboundary damage in international law Kształtowanie się zasad odpowiedzialności za ekologiczną szkodę transgraniczną w prawie międzynarodowym dr hab. Magdalena Sitek, prof. WSGE Wyższa Szkoła Gospodarki Euroregionalnej im. Alcide De Gasperi w Józefowie [email protected] Abstracts One of the major environmental problems day deep industrialization are transboundary environmental damage. They arise as a result of greenhouse gases, liquids or solids from the territory of one State to the territory of the other. An example of this are disasters of the tankers, storage in one place a large amount of hazardous waste that threaten the ecosystem, landscape or other values of the nature. Consequently, the question arises liability for such damage, and valuation of the same damage. In this regard, in the second half of the twentieth century, was made an attempt to define the different areas of the liability for transboundary environmental damage. The occasion was ecological disasters discussed in this paper. The most extensive legislation in this field is the European Union. Liability for transboundary environmental damage for the perpetrators, and in certain cases the state in which the perpetrator of the damage is established or concentrates the largest economic activity. Jednymi z większych problemów ekologicznych doby głębokiej industrializacji są transgraniczne szkody ekologiczne. Powstają one wskutek emisji gazów, płynów czy elementów stałych z terytorium jednego państwa na terytorium drugiego. Przykładem tego są katastrofy tankowców, składowanie w jednym miejscu dużych ilości niebezpiecznych odpadów, które zagrażają ekosystemowi, krajobrazowi czy innym walorom natury. W konsekwencji powstaje kwestia odpowiedzialności cywilnej za tego rodzaju szkody oraz wycena samej szkody. W tym zakresie w drugiej połowie dwudziestego wieku podjęto próbę zdefiniowania w różnych obszarach zasady odpowiedzialności za ekologiczne szkody transgraniczne. Okazją ku WSGE | 135 temu były katastrofy ekologiczne omawiane w niniejszym opracowaniu. Najszersze uregulowania prawne w tym zakresie posiada Unia Europejska. Odpowiedzialność za ekologiczne szkody transgraniczne ponosi sprawca, a w określonych przypadkach również państwo, na terytorium którego sprawca szkody posiada swoją siedzibę lub koncentruje największą działalność ekonomiczną. Keywords: international conventions, EU law, state liability for environmental damage, valuation of environmental damage, environmental disasters konwencje międzynarodowe, prawo unijne (wspólnotowe), odpowiedzialność państwa za szkody ekologiczne, wycena szkody ekologicznej, katastrofy ekologiczne Wprowadzenie Dynamiczny rozwój gospodarczy zwiększa ryzyko powstawania szkód ekologicznych o charakterze transgranicznym. Zjawisko to zostało dostrzeżone już po II wojnie światowej i stopniowo znalazło swoje odzwierciedlenie w sprawach sądowych, a następnie w regulacjach krajowych i międzynarodowych. Okazją ku temu były liczne katastrofy ekologiczne na szeroką skalę, wymagające konkretnych rozstrzygnięć. Przedmiotem niniejszego opracowania jest ukazanie rozwoju powstania międzynarodowych zasad dochodzenia odszkodowania za szkody ekologiczne o charakterze ekologicznym, m.in. poprzez analizę kilku katastrof ekologicznych, jakie miały miejsce w drugiej połowie dwudziestego wieku. Temat ten był i jest przedmiotem licznych opracowań prawniczych, które będą przytaczane w trakcie rozwoju opracowania. Na temat katastrof ekologicznych dość szeroko informowana jest też opinia publiczna (Kruszewska, 2009, s. 406-413). Novum niemniejszego opracowania stanowi zebranie poszczególnych przypadków i ich usystematyzowanie. Ekologiczna szkoda transgraniczna – podstawy prawne Dla potrzeb dalszego dyskursu naukowego konieczne jest zdefiniowanie pojęcia ekologicznej szkody transgranicznej. Przyjmuje się, że ekologiczna szkoda transgraniczna to negatywne skutki (szkoda) wywołane w środowisku naturalnym na skutek działań podejmowanych przez 136 | WSGE podmioty gospodarcze położone na terenie innego kraju aniżeli tego, na terytorium którego wystąpiła szkoda w zasobach naturalnych, ekosystemach, walorach rekreacyjnych, krajobrazowych oraz w innych elementach składających się na pojęcie środowiska, a godzących w przyjęte standardy zdrowia lub dobrobytu. Sprawcą tak rozumianej szkody ekologicznej może być określony podmiot prowadzący działalność gospodarczą, ale również podmiot zbiorowy, np. duża aglomeracja miejska produkująca znaczne ilości spalin samochodowych czy dym z fabryk lub domów jednorodzinnych, które są przenoszone poprzez wiatr na terytorium sąsiedniego kraju. Stąd cechą specyficzną zanieczyszczeń transgranicznych jest dość trudne zidentyfikowanie sprawcy powstałej szkody. Jak stwierdza Jeffrey (1992, s. 173), identyfikacja sprawcy często napotyka na dodatkowe trudności w postaci utrudnień jurysdykcyjnych, administracyjnych czy politycznych w wyegzekwowaniu od niego obowiązku naprawienia powstałej szkody. Tym właśnie odróżnia się ekologiczna szkoda transgraniczna od innych form szkody ekologicznej. Kwestia ekologicznej szkody transgranicznej nie doczekała się jak na razie gruntownych rozważań prawnych o charakterze odszkodowawczym, jak i profilaktycznym. Unormowania prawne dotyczące transgranicznej szkody ekologicznej znajdują się w aktach prawa międzynarodowego (konwencjach), europejskiego (rozporządzeniach, dyrektywach) czy krajowego (ustawach). Do najważniejszych regulacji międzynarodowych, europejskich i krajowych zalicza się: - Konwencję o ochronie i użytkowaniu cieków transgranicznych i jezior międzynarodowych, sporządzoną w Helsinkach 17 marca 1992 r., ratyfikowaną przez Polskę 8 lipca 2002 r. (Dz. U. z 2003 r., nr 78, poz. 702), - Konwencję EKG ONZ w sprawie transgranicznych skutków awarii przemysłowych, została sporządzona w Helsinkach 17 marca 1992 r. Polska podpisała ją 18 marca 1992 r. i ratyfikowała 8 września 2003 r. (Dz.U. z 2004 r. nr. 129, poz. 1352). - Protokół EKG ONZ w sprawie odpowiedzialności cywilnej i odszkodowania za szkody wynikłe z transgranicznych skutków awarii przemysłowych na wodach transgranicznych 21 maja 2003 r. Polska podpisała go 13 czerwca 2003 r., - Art. 15 Dyrektywy 2004/35/WE z dnia 21 kwietnia 2004 r. w sprawie WSGE | 137 odpowiedzialności za środowisko w odniesieniu do zapobiegania i zaradzania szkodom wyrządzonym środowisku naturalnemu (Dz. Urz. L Nr 143, str. 56), - Art. 27 ustawy z dnia 13 kwietnia 1997 r. o zapobieganiu szkodom w środowisku i ich naprawie (Dz. U. z dnia 26 kwietnia 2007 r.). Konieczne jest również wskazanie na akty prawne regulujące zasady odpowiedzialności za ekologiczne szkody transgraniczne wywołane przez przemieszczanie się zanieczyszczeń wraz z masami powietrza. W tym aspekcie podstawowym aktem prawnym jest Konwencja w sprawie transgranicznego zanieczyszczenia powietrza na dalekie odległości (Konwencja Genewska z 13 listopada 1979 r. Polska przystąpiła do tej Konwencji 17 października 1985 r.). Celem przedmiotowej Konwencji jest podejmowanie działań prewencyjnych, dążących do ograniczenia zanieczyszczenia przemieszczanego poprzez masy powietrza na dalekie odległości. Do tej Konwencji sporządzono 8 protokołów. Najważniejszym z nich jest protokół z 28 września 1984 r. w sprawie transgranicznego zanieczyszczenia powietrza na dalekie odległości dotyczący długofalowego finasowania wspólnego programu monitoringu i oceny przenoszenia zanieczyszczenia na dalekie odległości w Europie (EMEP). Polska jest stroną tego protokołu od 13 grudnia 1988 r. (Bar, M. 2003). Kwestią kluczową przy ekologicznych szkodach transgranicznych jest kwestia odpowiedzialności. Zgodnie z niekwestionowaną zasadą w prawie międzynarodowym i europejskim „zanieczyszczający płaci”, bezpośrednią odpowiedzialność ponosi sprawca szkody, a więc najczęściej przedsiębiorstwo. Jednak na podstawie zasad prawa międzynarodowego można wnioskować, że w pewnych okolicznościach również państwo, na terenie którego znajduje się siedziba sprawcy, ponosi odpowiedzialność za szkody ekologiczne. Taka zasada wynika z naruszenia międzynarodowych norm ochrony środowiska naturalnego, nakładających na państwo obowiązek podejmowania działań prewencyjnych i kontrolnych (CiechanowiczMcLean, Biernat, Mierzejewski, Trzcińska, 2006, s. 169 n.). Dyskusyjna jednak jest odpowiedzialność państwa za działania szkodliwe wobec środowiska, które nie są zakazane przez prawo międzynarodowe. Wprowadzenie odpowiedzialności bezpośredniego sprawcy szkody, a pośrednio państwa położenia siedziby sprawcy, było możliwe dzięki stopniowemu rozwiązywaniu konkretnych przypadków ekologicznej szkody transgranicznej. Pierwszym tego typu przypadkiem o znaczeniu międzynarodowym była sprawa prawa poboru wody z rzeki Rio Grande oraz od- 138 | WSGE lewni z Trail, w sprawie której wyrok zapadł 11 marca 1941 r. (Mickelson, 1993, s. 219-33; Grabowska, 1995, s. 39 n.). Dalszym etapem i kryterium powstawania koncepcji odpowiedzialności państwa za szkody ekologiczne jest teoria zrównoważonego rozwoju (Sitek, 2009, s. 79-90). Pojęcie transgranicznej szkody ekologicznej Klasyczny schemat zanieczyszczeń transgranicznych opiera się na założeniu, że działania szkodzące środowisku naturalnemu podejmowane na terytorium jednego państwa wywołują negatywne skutki w postaci szkody ekologicznej na terytorium innego państwa. W ten sposób dochodzi do konfliktu pomiędzy dwoma systemami prawa i często rożnymi wymiarami sprawiedliwości, na który możemy spojrzeć z dwóch punktów widzenia, albo z pozycji państwa powodującego szkodę, albo z pozycji państwa na terenie którego doszło do zanieczyszczenia środowiska (Vogle, 1997, s. 556-571). Powstały problem transgranicznej szkody ekologicznej jest jednak trudny do rozwiązania wówczas, gdy państwo będące sprawcą skażenia środowiska preferuje w swojej doktrynie prawnej koncepcję nieograniczonej suwerenności zewnętrznej państwa, stworzonej przez J. Harmona, który w 1895 r. był pełnomocnikiem Generalnym Stanów Zjednoczonych, w sporze Stanów Zjednoczonych przeciwko Meksykowi. Przedmiotem sporu było ustalenie zasad poboru wody z rzeki Rio Grande, leżącej na granicy amerykańsko-meksykańskiej. J. Harmon twierdził, że Meksyk nie ma żadnych podstaw prawnych do wniesienia protestu przeciwko Stanom Zjednoczonym z powodu nierównomiernego uprawnienia do poboru wody. Warto zauważyć, że Meksyk pobierał nie tylko mniej wody, ale mógł ją czerpać tylko w dolnym biegu rzeki, tj. w delcie, tam, gdzie woda była najbardziej zanieczyszczona (Kiss, 1989). Koncepcja J. Harmona była zasadna w okresie omnipotencji państwa, a zwłaszcza istnienia sztywnych granic politycznych, administracyjnych, prawnych i gospodarczych. Nawiązując do szkolnych czytanek, koncepcję tę można by nazwać „wolność Tomku w swoim domku”. Zmiana dotychczasowych koncepcji dotyczących uznania i naprawienia ekologicznych szkód transgranicznych nastąpiła wraz ze zmianami, jakie zaszły w drugiej połowie XX wieku, do których zalicza się globalizację technologiczną, ekonomiczną, wymiaru sprawiedliwości, a przede wszystkim konwergencję prawa, czyli stopniowe zbliżanie się systemów WSGE | 139 prawnych do siebie. Szczególnym obszarem zmian dotychczasowych zasad były Wspólnoty Europejskie, a obecnie Unia Europejska. W tym zakresie mamy do czynienia z licznymi aktami normatywnymi, w których znajdują się dyspozycje prawne dotyczące kwestii ekologicznych szkód transgranicznych (Krajewski, 2005, s. 97-109). O zanieczyszczeniach transgranicznych jest mowa w Komunikacie Komisji do Rady Parlamentu Europejskiego, Europejskiego Komitetu Ekonomiczno-Społecznego i Komitetu Regionów z dnia 24 stycznia 2001 r. w sprawie szóstego wspólnotowego programu działań „Środowisko 2010: Nasza przyszłość, nasz wybór” [COM(2001) 31 wersja ostateczna – nieopublikowany w Dzienniku Urzędowym]. W punkcie 5.7. stwierdzono, że Unia Europejska podejmuje działania zmierzające z zredukowania zanieczyszczenia atmosferycznego poprzez wprowadzenie odpowiedniego ustawodawstwa, własną aktywność na polu prawa międzynarodowego. Zmniejszenie transgranicznego zanieczyszczenia powietrza jest zatem możliwe jedynie wówczas, gdy rozwinie się współpraca pomiędzy władzami poszczególnych państw, regionów oraz NGO. Można jeszcze wskazać na rozporządzenie (WE) nr 166/2006 Parlamentu Europejskiego i Rady z dnia 18 stycznia 2006 r. w sprawie ustanowienia Europejskiego Rejestru Uwalniania i Transferu Zanieczyszczeń i zmieniające dyrektywę Rady 91/689/EWG i 96/61/WE (Dz.U. WE L 33 4.02.2006, s. 1-17), gdzie w art. 5 wprowadzono obowiązek prowadzenia sprawozdawczości dla operatorów zajmujących się transgranicznym przemieszczaniem odpadów niebezpiecznych poza miejsce powstania, przekraczających 2 tony. Bezpieczeństwo stało się bowiem jedną z największych współcześnie wartości globalnych (Szejniuk, 2012, s. 123-144; Niedziółka, 2012, s. 93-104). Coraz częstsze kontakty między państwami, zwłaszcza gospodarcze, wymuszają współpracę między nimi i konieczność szukania wspólnych rozwiązań w kwestiach wykraczających poza granice jednego państwa. Stąd też jest powszechnym życzeniem, aby rozwiązania w prawie międzynarodowym zmierzały do przybliżania się systemów prawnych państw ze sobą sąsiadujących. I nawet jeżeli istnieją państwa, które dalej opierają swoją politykę na zasadzie całkowitej suwerenności państwa, to można im w ekstremalnych przypadkach przypisać nadużycie tego prawa i pociągnąć do odpowiedzialności przed międzynarodowymi trybunałami. Obecnie w przypadku zaistnienia jakiejkolwiek formy zanieczyszczenia transgranicznego, na podstawie prawa międzynarodowego można żądać całkowitego zakazu emisji zanieczyszczeń transgranicznych, a zwłasz- 140 | WSGE cza usunięcia jego źródła. Każde państwo zagrożone emisją z terytorium państwa sąsiedniego substancji zanieczyszczających środowisko naturalne ma bowiem takie same prawa do środowiska, jak państwo produkujące zanieczyszczenia. Nie ma takiej przyczyny, dla której jedno państwo mogłoby zanieczyszczać środowisko naturalne państwa z nim sąsiadującego. Musi zatem zachodzić równowaga pomiędzy prawem do swobodnego używania własnego terytorium, a prawem do ochrony własnego terytorium przed emisją zanieczyszczeń szkodliwych dla środowiska naturalnego z sąsiedniego kraju (Viktoryová, Čentéš, 2006, s. 103-114). Przypadek odlewni z Trail Odlewnia w Trail jest położona na terytorium Kanady, nieopodal granicy z USA. Z racji prowadzonej produkcji, polegającej na wytopie metalu, emitowano dwutlenek siarki, który wraz z opadami deszczu i zachodnimi wiatrami opadał na pola uprawne po drugiej stronie granicy. Powstały w ten sposób konflikt oba kraje postanowiły rozwiązać poprzez powołanie sądu arbitrażowego. Należało zatem ustalić, czy rzeczywiście szkody ekologiczne powstałe po stronie USA zostały wywołane przez emisję dwutlenku siarki z odlewni z Trail, a jeśli tak, to jakie należy się odszkodowanie i jakie trzeba wprowadzić zmiany technologiczne w odlewni z Trail, aby nie emitowała zanieczyszczeń. Sąd w 1941 r. stwierdził, że powyższy przypadek jest odosobniony i podczas rozpatrywania go nie można powołać się na żaden inny wyrok Najwyższego Sądu Amerykańskiego ani nie można posłużyć się żadnym przepisem prawa międzynarodowego. Zatem sędzia rozstrzygający sprawę musiał stworzyć nową zasadę w zakresie prawa międzynarodowego. Arbiter wówczas stwierdził, że: Według zasad prawa międzynarodowego, jak również według prawa amerykańskiego, żadne państwo nie ma prawa używania swojego terytorium w taki sposób, aby emitowane dymy powodowały szkody ekologiczne na terytorium drugiego państwa, jeżeli skutki są poważne a szkoda została udowodniona (Scovazzi, 1989, s.13). W ten sposób sąd arbitrażowy potwierdził pogląd akceptowany w doktrynie prawa międzynarodowego, że każde państwo, na terenie którego znajduje się przyczyna powstania szkód ekologicznych na terytorium innego państwa, ma obowiązek likwidacji takiego źródła. W tym przypadku nie chodziło jednak o likwidacje fizyczną, ale o zmianę dotychczasowej technologii na technologię ekologiczną. WSGE | 141 Sąd arbitrażowy miał jednak trudności ze zdefiniowaniem samego pojęcia szkody ekologicznej w tym konkretnym przypadku. Co więcej, nawet jeżeliby zostało stwierdzone powstanie szkody ekologicznej i określony jej rozmiar, to trudno byłoby technicznie i naukowo określić przyczyny takiej szkody i rodzaj odszkodowania, jakie powinien zapłacić sprawca. W ten oto sposób zrodziła się w prawie międzynarodowym kwestia odpowiedzialności państwa za działania gospodarcze szkodzące środowisku naturalnemu, wywołujące szkody ekologiczne na sąsiednim terytorium. Zasada ta obowiązuje również wtedy, gdy państwo nie jest bezpośrednim sprawcą szkody ekologicznej, a czyni to podmiot gospodarczy znajdujący się na terytorium tego państwa. Sąd arbitrażowy rozstrzygający sprawę odlewni z Trail był świadomy tego, że tworzy nową normę prawa międzynarodowego, bowiem w dalszej części uzasadnienia wyroku postanowiono, że sąd wyraża wolę, aby w przyszłości rządy wszystkich państw, podejmując decyzje gospodarcze, uwzględniały regułę wypracowaną przy okazji rozstrzygania sprawy odlewni z Trail. Wpływ przypadku odlewni w Trail na inne sprawy Rzeczywiście, w podobnych przypadkach, które miały miejsce w latach następnych, zaczęto stosować normę wypracowaną przy rozstrzyganiu sprawy odlewni z Trail. Przykładem może być tutaj sprawa wytoczona przez trzy holenderskie spółki rybackie (Bier, Strik i Valstar) oraz Fundację Stichting Reinwater przeciwko francuskiej spółce d’Alsace (MDPA) produkującej potas. Sprawa toczyła się przed sądem cywilnym w Rotterdamie. Spółki rybackie postawiły spółce francuskiej zarzut, że ta pozbywa się odpadów do Renu, powodując podniesienie zasolenia jego wód. Takie działanie wywoływało negatywne skutki dla stawów rybnych prowadzonych przez spółki holenderskie. Ponadto Fundacja Stichting Reiner podniosła zarzut szkodliwego oddziaływania zanieczyszczonej wody w Renie na mieszkańców Holandii. Sprawa trafiła do sądu cywilnego w Rotterdamie, który 8 stycznia 1979 r. wydał w tej sprawie wyrok, stwierdzając, że w przypadku zanieczyszczenia Renu sąd holenderski winien posłużyć się prawem międzynarodowym, które jest jednym ze źródeł prawa holenderskiego. Jednak wówczas nie istniało żadne porozumienie pomiędzy Francją a Holandią, które można byłoby zaaplikować do rozwiązania istniejącego sporu. Również 142 | WSGE prawo międzynarodowe zwyczajowe nie dawało żadnych możliwości rozwiązania powstałego problemu. Zgodnie z art. 38 statutu ONZ-towskiego Międzynarodowego Trybunału Sprawiedliwości należało odnieść się do zasad ogólnych prawa międzynarodowego. Dlatego sąd zacytował wyrok sądu arbitrażowego wydanego w przypadku rozwiązania sporu powstałego wokół funkcjonowania odlewni z Trail. Już wówczas bowiem postanowienie tamtego sądu, że żadne państwo nie może nadużywać swoich praw (w przypadku zanieczyszczenia solą Renu zasada ta została naruszona), przyjęto jako zasadę ogólną prawa międzynarodowego. Wyrok z 1979 r. nie rozwiązał konfliktu pomiędzy Francją a Holandią. Kilka lat później 16 grudnia 1984 r. ponownie wydano wyrok, w którym stwierdzono jednoznacznie, że wzrost zasolenia Renu o 37,5% na terytorium Holandii był spowodowany działalnością francuskiej spółki MDPA. Sąd stwierdził, że obie strony mają prawo do korzystania z zasobów wodnych Renu w taki sposób, aby były respektowane prawa obu stron. Zaś według sądu nic nie wskazuje na to, aby MDPA w swoich działaniach kiedykolwiek uwzględniało prawa innych. Taka ocena wypływa z ciągłego charakteru emisji spowodowanej przez MDPA. Sąd, kończąc sprawę, stwierdził, że emisja soli do rzeki jest naruszeniem obowiązku zachowania należytej ostrożności przez MDPA, jaki powinien zachować przy prowadzeniu działalności gospodarczej. Sąd, analizując podstawę prawną wydania pierwszego wyroku w tej sprawie, raz jeszcze potwierdził fakt, że chociaż zasadniczo w prawie międzynarodowym zwyczajowym nie ma żadnej normy prawnej, która zakazywałaby odprowadzania ścieków do rzek międzynarodowych, to jednak rozwój międzynarodowego prawa publicznego zmierza do powszechnego uznania zasady, według której kraje leżące się w górnym biegu rzeki muszą uwzględniać prawa tych państw, które leżą w dolnym biegu rzeki. W ten sposób całkowita swoboda korzystania z wód rzeki międzynarodowej została znacznie ograniczona. Ostatecznie sprawa zakończyła się w sądzie apelacyjnym w Aya, kiedy to 10 września 1986 r. został wydany wyrok definitywnie rozstrzygający sprawę. Sąd apelacyjny podtrzymał wyrok sądu pierwszej instancji, z tym jednak, że wyrok powinien zostać wydany jedynie w oparciu o prawo holenderskie, bez odnoszenia się do reguł prawa międzynarodowego. Przytoczone i omówione powyżej dwa przypadki pozwalają na stwierdzenie, że jurysprudencja zmierza w kierunku umocowania poglądu o karalności sprawców zanieczyszczeń transgranicznych środowiska natural- WSGE | 143 nego. W ten sposób, przy rozstrzyganiu konfliktów międzynarodowych wynikających z działalności gospodarczej wywołującej transgraniczne szkody ekologiczne, zaczęto stosować zasady tzw. miękkiego prawa - soft law, inspirujące konieczność współpracy na arenie międzynarodowej przy rozwiązywaniu nowych problemów (Barcik, Wentkowska, 2008, s. 138.). Wycena transgranicznej szkody ekologicznej Wypracowane zasady odpowiedzialności za szkody ekologiczne, również w odniesieniu do tych o charakterze transgranicznym, wymagają uzupełnienia o kwestię jej wyceny. Wycena szkody ekologicznej jest jednym z najtrudniejszych zadań, jakie czeka sąd lub trybunał międzynarodowy (Smets, 1985, s. 205). Bardzo trudne czy wręcz niemożliwe jest oszacowanie wartości czystej wody, czystego powietrza, czystych plaż nadmorskich, utraconych ekosystemów, krajobrazu itp. (Qizhi, 1992, s. 111-16). W tych przypadkach dochodzi bowiem nie tylko do naruszenia dóbr jednostki, ale przede wszystkim naruszone pozostaje dobro wspólne obecnego pokolenia i pokoleń przyszłych (Sobański, 1995, s. 107 i n.). Środowisko naturalne jest zatem wartością, a więc pewnym dobrem pozamaterialnym, którego nie można wycenić według kryteriów merkantylnych. Stąd też środowisko naturalne jako takie nie może stać się przedmiotem obrotu gospodarczego (Martin, 1978, s. 117 n.; Kiss, 1982, s. 174 n.). W międzynarodowym prawie publicznym nie wypracowano jak na razie powszechnie uznawanych kryteriów wyceniania wartości środowiska naturalnego, zwłaszcza w kontekście powstałej szkody ekologicznej. Jednak do pewnych zadawalających rozwiązań można dojść, uciekając się do kazuistyki, poprzez analizę rozwiązań konkretnych przypadków. Przypadek tankowca Amoco Cadiz Jednym z ważniejszych przypadków wymagających analizy jest katastrofa wielkiego tankowca firmy Amoco Cadiz o wyporności 220 tys. ton. Tankowiec ten z pełnym ładunkiem, 16 marca 1978r., zatonął u wybrzeży francuskiej Bretanii. W wyniku tego wypadku doszło do powstania olbrzymiej katastrofy ekologicznej. Rozlana ropa zanieczyściła ponad 350 km francuskiego wybrzeża. Rozmiary katastrofy ekologicznej były ogromne. Stąd obecnie kładzie się coraz większy nacisk na produkcję biopaliw (Wójcik-Sztandera, 2010, s. 369-387). 144 | WSGE Dopiero w dziesięć lat po tym wydarzeniu, 11 stycznia 1988 r., został wydany ostateczny wyrok w sądzie pierwszej instancji w Chicago, gdzie znajduje się siedziba międzynarodowego przedsiębiorstwa Amoco Cadiz. Skarga została wniesiona wspólnie przez państwo francuskie, zrzeszenie 90 miast bretońskich, stowarzyszenie rybaków i hodowców ostryg, właścicieli hoteli i pensjonatów nadmorskich. Wszyscy oni żądali odszkodowania (Scovazzi, 1988, s. 141). Poszkodowane jednostki skierowały skargę do sądu amerykańskiego w nadziei, że otrzymają w ten sposób większe odszkodowanie aniżeli to, które otrzymaliby przed sądem francuskim. Nadzieja ta była oparta na tym, że Stany Zjednoczone nie podpisały Konwencji Brukselskiej o Odpowiedzialności Cywilnej (Scovazzi, 1992, s. 628.), w której ustanowiono pewne granice dla możliwości dochodzenia odszkodowania z tytułu szkody ekologicznej. Obecnie Konwencja ta została zastąpiona przez Rozporządzenie Rady (WE) nr 44/2001 z dnia 22 grudnia 2000 r. w sprawie jurysdykcji i uznawania orzeczeń sądowych oraz ich wykonywania w sprawach cywilnych i handlowych (Dz.U. WE L 12, 16.1.2001) oraz konwencję o jurysdykcji i uznawaniu oraz wykonywaniu orzeczeń sądowych w sprawach cywilnych i handlowych (Dz.U. WE L 147 10.6.2009). W art. 5 pkt. 4 tejże konwencji postanowiono, że Osoba, która ma miejsce zamieszkania na terytorium państwa związanego niniejszą konwencją, może być pozwana w innym państwie związanym niniejszą konwencją: […] w sprawach roszczeń o odszkodowanie lub przywrócenie stanu poprzedniego, które wynikają z czynu zagrożonego karą – przed sąd karny, do którego wniesiono akt oskarżenia, o ile sąd ten może według swojego prawa rozpoznawać roszczenia cywilnoprawne. Chodzi zatem o roszczenia z tytułu powstałych szkód ekologicznych. Należy tutaj podkreślić, że w przedmiotowym przypadku doszło do kolizji pomiędzy dwoma systemami prawa, amerykańskim i francuskim. W pierwszym wyroku z 1984 r. sędzia amerykański orzekł o przypisaniu odpowiedzialności do Consortium Standart Oil Co. z Indiana, które było właścicielem tankowca. W 1988 r. został wydany drugi wyrok, który dotyczył odszkodowania i likwidacji powstałej szkody ekologicznej. W wyroku tym zostały drastycznie zmniejszone wcześniej stawiane żądania odszkodowawcze. W drugim procesie zastosowano prawo francuskie, które w zakresie odszkodowań według sędziego jest podobne do amerykańskiego. W obu systemach prawnych powód musi udowodnić związek pomiędzy szkodą a jej przyczyną. WSGE | 145 Nie wchodząc w szczegóły tamtego procesu, należy powiedzieć, że strona powodowa żądała zwrócenia tego, co straciła w wyniku niemożliwości wypełniania swoich praw. Nie chodziło tylko o wyrównanie poniesionych strat czy też ewentualnych zysków, ale i o zadośćuczynienie temu, że jakość życia w Bretanii się pogorszyła (Bentkowski, 2009, s. 91-100). Sąd orzekł, że w wyniku katastrofy ekologicznej nie nastąpiło istotne zaburzenie w funkcjonowaniu służb publicznych, a zatem nie może tu być mowy o odszkodowaniu. Sąd również oddalił żądanie odszkodowania z tytułu pogorszenia jakości życia w Bretanii. Pozostała jedynie sprawa tzw. szkody ekologicznej. W ramach odszkodowania za ową szkodę, sąd oddalił żądanie odszkodowania za utratę walorów turystyczno-rekreacyjnych tej części Morza Północnego oraz za utratę wartości mikroklimatycznych. Sędzia uzasadnił swoją decyzję tym, że problem odszkodowania za tego rodzaju szkodę jest złożony, a jego rozwiązanie opierałoby się jedynie na przypuszczeniach (Kiss, 1989). Tym bardziej, że stronie francuskiej chodziło przede wszystkim o odszkodowanie za naruszenie interesu ogólnego, zwłaszcza eksploatacji zasobów Morza Północnego. Jeżeli chodzi o naruszenie ekosystemu, to sąd zdecydował, że odszkodowanie z tego tytułu może objąć jedynie straty poniesione przez rybaków i spółki rybackie. Natomiast odszkodowaniem nie można objąć żądania dotyczącego umniejszenia życia w tej części morza, która została dotknięta katastrofą, bowiem po tych dziesięciu latach ekosystem w sposób naturalny został odbudowany. Wydany wyrok tak w pierwszej instancji, jak i w drugiej nie był zasadniczo kwestionowany przez strony, które poniosły szkodę, ale powszechnie uważano, że nie została wykorzystana okazja do tego, aby uczynić znaczący krok do przodu w rozwiązaniu niezwykle trudnego problemu, jakim jest wycena szkody ekologicznej. Natomiast osiągnięciem tego procesu było dokonanie rozróżnienia szkody, której doznaje samo środowisko naturalne od szkody, której doznają ci, którzy w określony sposób korzystają ze środowiska naturalnego, np. rybacy (Scovazzi, 1992 nr 2, s. 403 i n.). Przypadek tankowca Torrej Canyon – zasady ochrony środowiska wodnego Powstanie kolejnych zasad odpowiedzialności za szkody ekologiczne o charakterze transgranicznymi powiązane jest z katastrofą tankowca Torrey Canyon. Katastrofa ta miała miejsce 18 marca 1967 r. u wybrzeży 146 | WSGE Kornwalii. Przyczyną zatonięcia tankowca o wyporności 120 000 DWT był błąd kapitana. Statek płynął pod banderą liberyjską. Skutkiem zaś było wieloletnie zanieczyszczenie wybrzeży Kornwalii i Normandii. Wypadek ten przyczynił się do zaostrzenia przepisów dotyczących ruchu tankowców oraz wypracowania nowych zasad odpowiedzialności armatora za tego typu zdarzenia (Urbański, Morgaś, Mięsikowski, 2009, s. 110). Zasady te zostały zwarte w następujących aktach prawa międzynarodowego: - 1969 r., uchwalenie międzynarodowej konwencji dotyczącej interwencji na pełnym morzu w razie zanieczyszczeń olejami (INTERVENTION 69); - 1969 r., uchwalenie międzynarodowej konwencji o odpowiedzialności cywilnej za szkody spowodowane zanieczyszczeniem olejami (CLC 69); - 1971 r., uchwalenie międzynarodowej konwencji o ustanowieniu międzynarodowego funduszu odszkodowań za szkody spowodowane zanieczyszczeniem olejami (FUND 71); - 1973 r., 1978 r., uchwalenie międzynarodowej konwencji o zapobieganiu zanieczyszczaniu morza przez statki (MARPOL 73/78); - regionalna konwencja o ochronie środowiska morskiego obszaru Morza Bałtyckiego (1974). Konwencja ta została znowelizowana w 1992 r. w celu skorelowania jej treści z międzynarodową konwencją MARPOL 73/78. Katastrofa tankowca Torrey Canyon spowodowała również powołanie nowych instytucji, zadaniem których miała być ochrona środowiska oceanicznego. Utworzono pierwsze służby morskie w poszczególnych państwach w celu zwalczania zanieczyszczeń środowiska morskiego. Powołano też Komitet Ochrony Środowiska Morskiego (MEPC) oraz Komitet Prawny (LC). W latach siedemdziesiątych XX wieku zaczęły powstawać systemy monitoringu stanu zanieczyszczeń środowiska morskiego. W tym też okresie tworzono pierwsze służby morskie państwa dla zwalczania zanieczyszczeń środowiska morskiego (Urbański, Morgaś, Mięsikowski, 2009, s. 110). W konwencji INTERVENTION 69 wprowadzono zasadę umożliwiającą kontrolowanie przez państwa przybrzeżne statków obcych bander nie tylko we własnym pasie przygranicznym, ale również na pełnym morzu, jeżeli istnieje niebezpieczeństwo powstania katastrofy ekologicznej. Takie działania nie naruszają eksterytorialności statków morskich. Kontrola ta WSGE | 147 musi jednak wynikać z konieczności podjęcia działań prewencyjnych. W 1973 r. zasada ta została rozciągnięta na inne przypadki, a więc nie tylko chodzi o zanieczyszczenie morza ropą. Mianowicie do nowych zasad ochrony środowiska wodnego zaliczono m.in. ochronę środowiska morskiego nie tylko przed zanieczyszczeniami pochodzenia z substancji ropopochodnych, ale również przez wyziewami gazów, zwłaszcza CO2 oraz innych gazów cieplarnianych wytwarzanych przez okręty. W tym celu wydano aneks do konwencji MARPOL 73/78. Nowy przyczynek do ukształtowania się zasad odpowiedzialności cywilnej w przypadku katastrofy tankowca przyniosła konwencja CLC 69. Według art. III-4 tejże konwencji odpowiedzialność cywilna spoczywa na właścicielu tankowca. Od tej odpowiedzialności może uwolnić się w przypadku udowodnienia, że szkoda powstała na skutek wojny, przypadku, z winny innych osób, z zaniedbań lub ze złego funkcjonowania nadzoru państwa lub innej władzy uprawnionej do nadzoru nad bezpieczeństwem transportu (art. III-2). Wszystkie tankowce o wyporności powyżej 2 tys. ton odtąd musiały posiadać pełne ubezpieczenie. W 1971 r. została wydana konwencja FUND 71, która weszła w życie w 1978 r. Na mocy tej konwencji powołano do życia specjalny Fundusz Międzynarodowy gwarantujący odszkodowania za szkody ekologiczne wywołane katastrofami tankowców. Przypadek czerwonego błota z Scarlino – granica odpowiedzialności za szkodę ekologiczną Kwestia ustalenia granicy odpowiedzialności za szkodę ekologiczną ma związek z przypadkiem kolejnej katastrofy ekologicznej, tym razem nazwanej „czerwone błoto z Scarlino”. Przypadek ten związany był z odpadami po produkcji aluminium składowanymi przez spółkę Montedison w zbiornikach położnych na podmokłych terenach nieopodal Grosseto w Regionie Toskania. Nieszczelność zbiorników w latach siedemdziesiątych powodowała znaczne szkody w środowisku morskim, a szczególne skutki odczuwali francuscy rybacy z pobliskiej wyspy Korsyki. Organizacja francuskich rybaków Proud Hommie wystąpiła z powództwem o odszkodowanie za szkody poniesione zatruwaniem metalami ciężkimi wód przybrzeżnych Francji. Tym samym rybacy dochodzili odszkodowania za utracone korzyści (lucrum cesans). Sprawa toczyła się przed francuskim sądem w Bastia na Korysce. W wyroku z dnia 4 lipca 1985 r., nr 422. sąd orzekł 148 | WSGE odszkodowanie od włoskiej spółki Montedison w wysokości 180 000 franków orz 250 000 franków na rzecz obu regionów Korsyki. (Postiglione, 2012, 193, przyp. 9). Z punktu widzenia niniejszego opracowania ważniejszą kwestią od konkretnych sum odszkodowania jest sprawa podstawy prawnej owego rozstrzygnięcia. Sąd orzekł, że ze względu na transgraniczny charakter szkody, należy stosować normy prawa międzynarodowego. Podkreślono, że w przypadku ekologicznej szkody transgranicznej niezbędna jest również współpraca sądowa pomiędzy dwoma krajami. Wartość szkody winna być dowiedziona przez stronę powodową. Sąd jednak podkreślił, że pełna i szczegółowa wycena szkody ekologicznej jest bardzo trudna a wręcz niemożliwa, podobnie jak przeprowadzenie - „probatio diabolica”. Tym bardziej, że ocena rzeczywistej utraty zasobów rybnych, jej wycena, może okazać się znacznie trudniejsza po wielu latach, a wręcz niemożliwa. Dlatego sędzia powinien ograniczyć się do wyceny wartości powstałej szkody w momencie wydania wyroku i nie musi brać pod uwagę tego, co okaże się ewentualnie po upływie lat. Taki sposób wyceny może być stosowany pod warunkiem, że sprawca zanieczyszczenia środowiska naturalnego nie będzie osiągał w przyszłości z tego z faktu jakiejkolwiek korzyści (Dammicco, s. 1, przyp. 1). Wnioski Jednym z większych problemów ekologicznych doby głębokiej industrializacji są transgraniczne szkody ekologiczne. Powstają one wskutek emisji gazów, płynów czy elementów stałych z terytorium jednego państwa na terytorium drugiego. Przykładem tego są katastrofy tankowców, składowanie w jednym miejscu dużych ilości niebezpiecznych odpadów, które zagrażają ekosystemowi, krajobrazowi czy innym walorom natury. W konsekwencji powstaje kwestia odpowiedzialności cywilnej za tego rodzaju szkody oraz jej wycena. W tym zakresie w drugiej połowie dwudziestego wieku podjęto próbę zdefiniowania w różnych obszarach zasady odpowiedzialności za ekologiczne szkody transgraniczne. Okazją ku temu były katastrofy ekologiczne omawiane w niniejszym opracowaniu. Najszersze uregulowania prawne w tym zakresie wypracowała Unia Europejska. Według zasad prawa międzynarodowego i europejskiego odpowiedzialność cywilną za ekologiczne szkody transgraniczne ponosi sprawca, a w określonych przypadkach również państwo, na terytorium którego WSGE | 149 sprawca szkody posiada swoją siedzibę lub koncentruje największą działalność ekonomiczną. Omówione przypadki katastrof ekologicznych z drugiej połowy dwudziestego wieku wskazują na brak ostrości zasady odpowiedzialności w prawie międzynarodowym. Nie oznacza to jednak, że są one pozbawione skuteczności prawnej, bowiem mogą być stosowane per analogiam w podobnych przypadkach. Odrębną kwestią jest wycena szkody ekologicznej. Zasadniczo sądy ograniczają się do orzeczenia zapłaty rzeczywistej wartości szkody. Pomija się zaś pogorszenie stanu natury. Wypada jednak żywić nadzieję, że w niedługim czasie zostaną wydane dalsze uregulowania w prawie międzynarodowym, które zobiektywizują wycenę szkody ekologicznej. W ten sposób wycena nie będzie zależała od stanu umysłu czy poglądów sędziego, ale od obiektywnych norm prawnych. Bibliografia Bar, M. (2003). Protokół EKG ONZ w sprawie odpowiedzialności cywilnej i odszkodowania za szkody wynikłe z transgranicznych skutków awarii przemysłowych na wodach transgranicznych. Komentarz, Warszawa: Wydawnictwo Centrum Prawa Ekologicznego. Barcik, J. Wentkowska, A. (2008). Prawo Unii Europejskiej z uwzględnieniem Traktatu z Lizbony, Warszawa: Wydawnictwo C.H. Beck. Bentkowski S. (2009). Determinanty zapewnienia jakości, Journal of Modern Science, tom 1/6/. Brian R Copeland, B.R. (1996). Pollution content tariffs, environmental rent shifting, and the control of cross-border pollution. Journal of International Economics, nr 40/3. Ciechanowicz-McLean, Biernat, J. K. Mierzejewski, P. Trzcińska, D. (red.), (2006). Polskie prawo ochrony przyrody, Warszawa: Wydawnictwo Difin. Dammicco G. Controllo della Corte dei Conti e tutela dell’ambiente, pozyskane [2.02.2013] z http://avvocatieavvocati.it/admin/ckfinder/userfiles/files/ATT00168.pdf. Górski, M. (1993). Prawo ochrony środowiska jako gałąź prawa (w poglądach doktryny polskiej i niemieckiej), Studia Prawno-Ekonomiczne, nr 43. Grabowska, G. (1995). Man and natural environment in international 150 | WSGE law, [w:] I diritti fondamentali dell’uomo e dell’ambiente, Warszawa: Wydawnictwo ATK. Jeffrey, M. I. (1992). Transboundary Pollution and Cross-Border Remedies, Canada-United States Law Journal. Kiss, A. (1982). La notion de patrimoine commun de l’humanité, Recueil des Cours, Academy of International law, nr 175. Kiss, A. (1989). Droit international de l`environnement, Paryż: Wydanwictwo Pedone. Krajewski, P. (2005). Standardy europejskiego prawa patentowego w odniesieniu do nowych biotechnologii, Journal of Modern Science, tom 1/1. Kruszewska, B. (2009). The access to the information about the environment as the condition of the participation of the society in its protection, [w:] (red.) B. Sitek, J. J. Szczerbowski, A.W. Bauknecht, A. Kaczyńska, Proceedings of the 8th International Conference on Human Rights: The Rights to Knowledge and Information in a Heterogenic Society, Cambridge: Wydanwictwo Cambridge Scholars Publishing. Martin, G. (1978). Le droit a l’environnement: De la responsabilité civile pour faits de pollution au droit á l’environnement (Droit et économie de l’environnement), Lyon-Trévoux : Wydawnictwo Publ. Périodiques Spécialisées. Mickelson, K. (1993). Trail Smelter [Trail Smelter Arbitration (United v. Canada) 3 R.I.A.A. 1905], The Canadian Yearbook of International Law, nr 31. Niedziółka, I. (2012). Bezpieczeństwo konsumentów europejskich w świetle działania Europejskich Centrów Konsumenckich, Journal of Modern Science, tom 2/13. Postiglione, A. (2012). Il ruolo della giurisprudenza: internazionale, comunitaria, italiana (costituzionale, ordinaria e amministrativa) in materia ambientale, [w:] A. Pierobon, Nuovo manuale di diritto e gestione dell’ambiente. Analisi giuridica, economica, tecnica e organizzativa, Santangelo di Romagna: Wydawnictwo Maggioli. Qizhi, H. (1992). Legal aspects of monitoring and protecting earth environment by space technology, Journal of Space Law, nr 20. Scovazzi, T. (1988). La sentenza sul riscarcimento dei danni nel caso „Amoco Cadiz”, w Rivista giuridica dell’ambiente, rok 3, nr 1. Scovazzi, T. (1989). L`inquinamento transfrontaliero nel diritto interna- WSGE | 151 zionale, [w:] L`inquinamento transfrontaliero, Rimini: Wydawnictwo Maggioli. Scovazzi, T. (1992). La sentenza d’appello sul caso „Amoco Cadiz”, Rivista giuridica dell’ambiente, rok 7, nr 2. Scovazzi, T. Treves, T. (1992). World treaties for the protection of the environment, Milan: Wydawnictwo Istituto per l’Ambiente. Sitek, M. (2009). Zasada zrównoważonego rozwoju w optyce trzech pierwszych zasad Karty Biznesu na rzecz Zrównoważonego Rozwoju (Business Charter for Sustainable Development), Journal of Modern Science, tom 1/6/. Smets, H. (1985). Indemnisation des dommages exceptionnelles ä l’environnement causes par les causes activités industrielles. [w:] L’avenir du droit international de l’environnement, Colloque, La Haye, 12-14 Novembre 1984, Dordrecht: Wydanwictwo Martinus Nijhoff. Sobański, R. (1995). Der Mensch und die Umwetlt in der Entwicklungspolitik, [w:] I diritti fondamentali dell’uomo e dell’ambiente nei cambiamenti dell’Europa Centro-Orientale, Varsavia: Wydawnictwo ATK. Szejniuk, A. (2012). Kontrola instrumentem bezpieczeństwa, Journal of Modern Science, tom 2/13. Urbański, J. Morgaś, W. Mięsikowski, M. (2009). Wspływ współczesnych warunków środowiska nawigacji morskiej na jej rozwój, Zeszyty Naukowe Akademii Marynarki Wojennej, rok XLX, nr 2. Viktoryová, J. Čentéš, J. (2006). Garancia základných ľudských práv a slobôd vo vzťahu k obvinenému, [w:] Európsky dohovor na zabránenie mučenia a neľudského či ponižujúceho zaobchádzania alebo trestania, Bratislava: Wydawnictwo Akadémia Policajného zboru v Bratislave. Vogle, D. (1997). Trading up and governing across: transnational governance and environmental protection, Journal of European Public Policy, tom 4, nr 4. Wójcik-Sztandera, A. (2010), Biopaliwa energią przyszłości, Journal of Modern Science, tom 1/7. 152 | WSGE JoMS 3/18/2013, ss. 153-172 Jerzy Zawisza WSGE | 153 154 | WSGE Przestępczość nieletnich przyczyną wykluczenia społecznego Juvenile deliquency as a cause of social exclusion dr hab. inż. Jerzy Zawisza, prof. WSGE Wyższa Szkoła Gospodarki Euroregionalnej im. Alcide De Gasperi [email protected], Abstracts Problems young people have a special place in the global assessment and projections about the community. In every one of the general population can identify a group of young people who do not accept the values and standards in the adult community. The effects of such denial may take the form of various deviations harmful not only for young people but also for other groups. This problem takes on particular dimension in adverse economic situations or crises transformation, they can emerge in every situation where there is no effective stigmatization by those of society that do not accept conduct that would violate generally accepted legal norms. Problemy młodych ludzi zajmują szczególne miejsce w globalnej ocenie oraz przewidywaniach dotyczących danej społeczności. W każdej ogólnej populacji można wskazać grupę młodych ludzi, którzy nie akceptują wartości i norm obowiązujących w dorosłej zbiorowości. Skutki takiej negacji mogą przybierać postać różnych odchyleń szkodliwych nie tylko dla ludzi młodych, lecz także dla innych grup społecznych. Problem ten nabiera szczególnego wymiaru w niekorzystnych sytuacjach ekonomicznych lub w kryzysach transformacyjnych, mogą wyłaniać się w każdej innej sytuacji, kiedy brak jest skutecznego napiętnowania przez te grupy społeczne, które nie akceptują zachowań naruszających ogólnie przyjęte normy prawne. Keywords: violence, depression, hopelessness, aggression, anxiety, youth at risk, unemployment, aggressive tendencies, hostility towards each other, theft, robbery, drug addiction, crime group przemoc, depresja, poczucie beznadziejności, agresja, lęk, młodzież zagrożo- WSGE | 155 na, bezrobocie, tendencje agresywne, wrogość wobec siebie, kradzież, rozbój, narkomania, przestępczość grupowa Wstęp Narzekanie dorosłych na zachowanie młodzieży stanowi nieodłączny element życia. Nieuniknionym jest to, iż zachowania te wywołują potępienie społeczne i wzburzenie moralne na szeroką skalę. Nierzadko można znaleźć przykłady znieważania dzieci i młodzieży przez dorosłych, co często podsycają media. Wiele osób uważa i z przekonaniem broni tezy, że podobne oznaki buntu są naturalnym elementem dorastania, jak i dojrzewania. W miarę dorastania, dojrzewania i wkraczania w wiek dorosły młodzi ludzie zaczynają się angażować w sposób bardziej odpowiedzialny, co wydawać by się mogło, iż brak jest przesłanek do zachowań poza prawem. Wraz z zasadniczymi zmianami i ich osiągnięciami okresu transformacji społeczno – ustrojowej w naszym kraju wystąpiły na szeroką skalę zjawiska nieoczekiwane i sprzeczne z uniwersalnym porządkiem aksjonormatywnym, wyrażające się w społecznych stratach i cierpieniach wielu jednostek, bez specjalnego dowodzenia słuszności tej tezy. Do tej kategorii zjawisk zaliczamy przestępczość i inne formy patologii społecznej, które zgodnie z przyjętymi kryteriami nauk społecznych kwalifikują się do problemów o szczególnej wadze. Motywy popełniania przestępstw przez nieletnich Przemoc nigdy nie jest właściwą odpowiedzią, przemoc jest złem, przemoc jest nie do przyjęcia jako rozwiązywanie problemów, przemoc jest niegodna człowieka, niszczy godność ludzką, życie i wolność (Jan Paweł II, 1981, s. 36). Bodźcami deteterminującymi przestępczość nieletnich są: dążenie do zdobycia pieniędzy lub innych korzyści materialnych, zaimponowanie innym, namowa osób dorosłych lub kolegów, powielanie wzorców i zachowań mających swoje źródło w domu rodzinnym, poczucie bezkarności za wcześniejszą działalność przestępczą oraz poszukiwanie akceptacji, zawsze gdy nie można znaleźć oparcia i poczucia bezpieczeństwa wśród rodziców i opiekunów. Większość popełnianych czynów to działania zamierzone i wcześniej zaplanowane w grupach, rzadko zdarzają się czyny popełnianie indywidualnie. Nieletni często współuczestniczą w popełnianiu czynów kryminalnych z jedną lub kilkoma osobami, coraz częściej działają oni także w zorganizowanych grupach z dorosłymi. Gru- 156 | WSGE py takie powstają spontanicznie na czas popełniania czynu. W grupach najczęściej nieletni popełniają rozboje, wymuszenia rozbójnicze, uczestniczą w bójkach i pobiciach w wyniku czego dochodzi do trwałego kalectwa lub do śmierci. Niekontrolowane grupy młodzieżowe cechuje gniew, okrucieństwo i znęcanie się nad słabszymi oraz przeświadczenie o niekaralności popełnianych czynów. Motywami przystępowania są patologie występujące w rodzinie, trudne warunki życiowe, poczucie niższości, niechęć do domu rodzinnego, do szkoły, poszukiwanie własnego środowiska, które mogłoby zrekompensować osamotnienie i izolację. Inne motywy to, chęć przeżycia przygody, zabawy uzewnętrznienie swojej siły, odwagi, chęć przeżycia czegoś nowego, tajemniczego. Nie bez znaczenia jest alkohol, pod którego wpływem popełnia przestępstwa 9% nieletnich. Nieletni będący pod wpływem alkoholu najczęściej występują wśród sprawców zabójstw, uszkodzeń ciała, bójek, zgwałceń i rabunków. Alkohol często jest przyczyną konfliktów z pracą, stanowi czynnik wprowadzający na nową ścieżkę życia poprzez wprowadzenie młodego człowieka w świat przestępczy ludzi dorosłych. Dużą aktywność w popełnianiu czynów karalnych wykazują członkowie niektórych subkultur młodzieżowych: punki, skini, popersi, sataniści, którzy wykazują szczególną agresję i autoagresję. Mianem zagrożonej młodzieży określa się grupę młodych ludzi, która w okresie dzieciństwa i dorastania napotyka w swoim lokalnym środowisku lub rodzinie wiele trudnych sytuacji, z którymi nie zawsze potrafi sobie poradzić. Brak konstruktywnych wzorców w zakresie radzenia sobie z trudnościami może doprowadzić u młodego człowieka do podejmowania wielu niekorzystnych z punktu widzenia jego rozwoju decyzji, takich jak: przerwanie edukacji, sięganie po używki, przedwczesne rozpoczęcie życia seksualnego, stosowanie przemocy czy próby samobójcze. Często uboga i (lub) dysfunkcyjna rodzina nie jest w stanie zaspokoić podstawowych potrzeb dziecka, nie stanowi oparcia w trudnych, przełomowych momentach rozwojowych. W Polsce występuje zjawisko juwenilizacji biedy, czyli nadreprezentowania młodzieży i dzieci wśród biednych w stosunku do ogółu Polaków. Z badań wynika, że 44% ludności biednej ma mniej niż 19 lat. Według danych statystyk sądowych Ministerstwa Sprawiedliwości w Polsce, jak i danych amerykańskich badaczy wskaźniki zagrożeń wśród młodzieży rosną gwałtownie w ciągu ostatnich lat. Jak wynika z krajowych danych, najpowszechniejszym typem przestępstw młodzieży są kradzieże, napady i rozboje. Odnotowuje się, że w stosunku do kilku lat wstecz na- WSGE | 157 stąpiło dwukrotne zwiększenie przestępstw związanych z narkomanią (35 178 w 2002 r. i aż 63 007 w 2007 r.). Ponadto krajowe statystyki podają, że: • liczba odnotowanych nieletnich sprawców przestępstw w ciągu ostatnich 5 lat wzrosła o około 12% (z 48 560 w 2002 r. do 54 747 w 2007 r.), • w 2007 roku liczba przestępstw dokonanych przez nieletnich stanowiła 6,3% ogółu przestępstw stwierdzonych w tym roku w Polsce, • wśród chłopców szkół średnich zaledwie niecałe 10% to abstynenci. Wiek inicjacji alkoholowej dla większości z nich obniżył się do 13. roku życia. Według raportu ESPAD - European. School Survey Project on Alcohol and Drugs z 2007 r. przynajmniej raz w ciągu całego swojego życia napoje alkoholowe piło 93% uczniów z klas trzecich gimnazjum i 97% uczniów klas drugich szkół średnich. Picie napojów alkoholowych jest tak powszechne, że w tym czasie piło 66% piętnasto- i szesnastolatków i 79% siedemnasto- i osiemnastolatków. Spośród ogółu młodzieży, która przynajmniej raz spróbowała narkotyku, 5% stanowią 12-latkowie, 15% 14-latkowie, 35% 16-latkowie oraz 48% 18-latkowie. Oznacza to, że co drugi uczeń trzeciej klasy liceum lub technikum ma za sobą osobiste doświadczenia z narkotykami; wśród sięgających po substancje psychoaktywne 1/3 to ci, którzy jedynie raz spróbowali działania środka i na tym poprzestali. Większość (około 40% chłopców i 50% dziewcząt) to eksperymentatorzy, którzy sięgali po środek kilka razy. Pozostali przyznają się przynajmniej do kilkunastu prób i należą do grupy poważnie zagrożonej uzależnieniem. Wielokrotne używanie środków występuje istotnie częściej u chłopców, eksperymenty z narkotykami podejmują natomiast częściej dziewczęta. Do najchętniej używanych substancji należą zdecydowanie -zarówno u chłopców, jak i u dziewcząt - marihuana i amfetamina (Guli, Wysocka – Pietrzyk, 2009, s. 20-23). Nauka nie zna społeczeństw wolnych od tzw. patologii dezorganizujących ich życie (przestępczość, nadużywania rozmaitych używek, alkoholizm, prostytucja, stres, hazard, przemoc w rodzinie, skłonność do samobójstw). Nasilenie tych dewiacji jest zmienne i różnie się kształtuje, inaczej w czasach kryzysów społecznych lub wojen, inaczej w czasach pokojowej egzystencji lub względnej stabilizacji społeczno - ekonomicznej. Zarówno gwałtowne zmiany spowodowane przez brak osiągnięć mogą doprowadzić do zachowań dewiacyjnych, czyli takich, z którymi łączy się odejście od norm ogólnie szanowanych w danym społeczeństwie lub do 158 | WSGE ich naruszenia. Przyczyną tych zachowań mogą być czynniki biologiczne, psychologiczne a także socjologiczne, np. jako skutek oddziaływania środowiska czy też załamania się mechanizmów kontroli społecznej. Procesy związane z migracją społeczeństw, uprzemysłowieniem i urbanizacją powodowały, powodują i będą powodować dezorganizację społeczną, przejawiającą się zanikiem istniejącego ładu, porządku, więzi organizacyjnych w życiu społecznym. Dezorganizacja społeczna nie jest zjawiskiem odosobnionym od pewnych okresów czy pewnych społeczeństw, wypadki łamania norm społecznych można napotkać we wszystkich epokach, miejscach na naszym globie. Uwzględniając poszczególne uwagi dotyczące patologii społecznej, należy przyjąć, iż jest to termin bardziej wartościujący niż opisowy, sugerujący niekiedy błędne postrzeganie określonych problemów społecznych ze względu na jego ideowe związki z organicystycznym teoriami socjologii. Można przyjąć tezę, że nie ma patologicznych i niepatologicznych społeczeństw, są natomiast takie, które żyją w lepszych albo gorszych warunkach społeczno – gospodarczych, politycznych i kulturalnych, a ponadto są w różnym stopniu doświadczone wydarzeniami traumatycznymi, które mogą powodować przejawy dezorganizacji społecznej. Zjawisko patologii społecznej szeroko rozwinęło się w końcu ubiegłego wieku i charakteryzuje obecne odniesienia do współczesnej dewiacji. Świadczy o tym fakt świadomości, iż żyjemy w coraz bardziej skomplikowanej rzeczywistości, w połączeniu ze stale wzrastającym tempem życia, w otoczeniu coraz większych zagrożeń bardziej niespodziewanych, co w konsekwencji prowadzi do poczucia osamotnienia i zagubienia (Migała, 2011, s. 7-8). Zjawiska te prowadzą do zaburzeń emocjonalnych, braku więzi interpersonalnych a w wielu przypadkach do wyobcowania, niemożności odnalezienia się w skomplikowanej dla obecnego świata rzeczywistości, stworzenia reguł postępowania. Wszystko to prowadzi do utraty sensu życia i egzystencjalnej pustki. Taki stan rzeczy dotyka w szczególności ludzi młodych. Potęgujący kryzys wartości i sens życia powoduje także ujemne następstwa dla rozwoju jednostki czy grupy lub całego społeczeństwa, polegające na niedostrzeganiu obowiązujących przepisów prawa, norm moralnych i obyczajowych. A to w konsekwencji prowadzi do odrzucenia ogólnych norm wartości dla danej społeczności. Patologia społeczna łączy się w konsekwencji z takim odczuciem, iż ten, kto jest w rodzinie, społeczności patologicznej, jest z góry określany przestępcą. W odczuciu różnych gremiów można spotkać się z utożsa- WSGE | 159 mianiem pojęć patologii społecznej i przestępczości. Poddając analizie te dwa pojęcia, dochodzimy do odmiennych wniosków, a mianowicie takich, że pomiędzy tymi pojęciami zachodzi stosunek nadrzędności i podrzędności. Patologia społeczna w ogólniejszym rozumieniu obejmuje węższy zakres znaczeniowy przestępczości, a zatem z tego wynika, że nie każde przestępstwo jest patologią społeczną, nie każdy przejaw patologii społecznej jest przestępstwem. Jednym z najważniejszych przejawów patologii społecznej jest patologia życia rodzinnego, zjawiska społecznego dotykającego rodzinę, przejawem którego jest brak zgodności z podkreślonymi wzorcami zachowań, obowiązującymi w danej społeczności. Negatywne zachowania zostały wymienione na wstępie. Jednostki zmagające się z tymi przejawami w sposób zasadniczy dezorganizują życie rodzinne. Stereotypy społeczne powodują, że coraz częściej cechy strukturalne rodziny, tj. wielodzietność, rozbicie, status społeczno – zawodowy (bieda, bezrobocie dorosłych członków rodziny), kwalifikują coraz większe rzesze rodzin do grupy potencjalnie patologicznych społecznie. Transformacji społeczno – politycznej w Polsce towarzyszyły daleko idące zmiany, dokonujące się w mentalności społecznej w zakresie definiowania patologii społecznej, co w konsekwencji doprowadziło do liberalizacji w postrzeganiu zjawisk społecznych, które wcześniej były kwalifikowane jako bezwzględnie patologiczne. Pojawił się większy margines tolerancji dla rozwodu czy samotnego rodzicielstwa jako zjawiska dysfunkcjonujacego rodzinę, szczególnie w zakresie stwarzania optymalnych warunków rozwoju i wychowania dzieci, i to nie jest już postrzegane jako patologia. Zjawiska inne niż tradycyjne (rodzina monoparentalna, związki kohabitacyjne, konkubinat, rodzina diasporowa) zyskują akceptację znacznej części społeczeństwa. Czynnikiem sprzyjającym podobnym przemianom świadomości i aktom przyzwolenia, tolerancji społecznej jest upowszechnianie się podobnych form życia rodziny wśród osób o tzw. wysokim statusie społeczno – zawodowym. Czynnikiem szczególnym, mającym wpływ na utrwalanie patologii w rodzinie jest długotrwałe bezrobocie jej członków oraz wyuczona bezradność społeczna rodzin. Cechą charakterystyczną tych rodzin jest stała dezaktywacja zawodowa, przewlekle choroby ich członków, agresja domowników, relacje oparte na przemocy. Mamy tu do czynienia ze zjawiskiem swoistego społecznego dziedziczenia całego zespołu zjawisk społecznych (ubóstwo, bezrobocie) i patologicznych (uzależnienia, przestępczość) przez kolejne generacje rodzin (Ćmiel, 2012, s. 304 - 305). Można ze spokojem stwierdzić, iż każde negatywne zachowanie de- 160 | WSGE terminowane jest nie tylko dewiacją osobowości, ale i przez szeroko rozumianą sytuacją negatywną osoby w jej środowisku, co potwierdza zachowania sprawców przestępstw. Należy stwierdzić, że warunki (czynniki) sytuacyjne odgrywają istotną rolę determinującą zachowania. Istotność związków, jakie zachodzą pomiędzy rodzajem popełnionych przestępstw przez nieletnich a czynnikami sytuacyjnymi, potwierdza to, iż złe warunki opiekuńczo – wychowawcze w rodzinie są jedną z przyczyn podłoża wysokiego ryzyka przestępczości nieletnich. Nieletni wywodzący się z rodzin o gorszych warunkach opiekuńczo – wychowawczych znacznie częściej popełniają ciężkie przestępstwa, aniżeli nieletni wywodzący się z rodzin o nieco lepszym statusie opiekuńczo – wychowawczym (sytuacja ciągła). Motywację do popełnianych przestępstw przez młodocianych stwarzają sytuacje niespodziewane, pojawiające się nagle (tj. czynniki tempore criminis), co można przetłumaczyć tym, że czynnikami motywującymi do zachowań przestępczych są interakcje czynników podmiotowych i sytuacyjnych, a więc wynikiem wzajemnego wpływu czynników osobowościowych i społecznych. Motywację takich zachowań, które odgrywają istotną rolę w etologii zachowań przestępców nieletnich, mają rodzaje motywacji, jakimi kierują się nieletni, dokonując określonego rodzaju przestępstwa. Jak wynika z analizy literatury przedmiotu, nieletni najczęściej dokonują rozbojów i wymuszeń rozbójniczych, czyli czynów karalnych, przyjętych jako przestępstwa agresywne (Ćmiel, 2011, s. 151-153). Drugim rodzajem przestępstw co do częstości są kradzieże z włamaniem, czyli przestępstwa nieagresywne. Jeżeli weźmiemy pod uwagę osobowości, które są ściśle związane z motywacją, rodzajem popełnianych przestępstw, wyróżniamy następujące grupy nieletnich przestępców: • kryminologiczno – agresywni, których cechuje najwyższy poziom agresji instrumentalnej z tendencjami autodestrukcyjnymi. Grupa ta charakteryzuje się wysokim poziomem lęku jako cechy towarzyszącej w podejmowaniu wcześniej zaplanowanych i przygotowanych działań przestępczych, ale także motywację do działań przestępczych, które pojawiły się nagle i niespodziewanie burzące i dezorganizujące przygotowane i realizowane przez sprawcę (sprawców) plan działania. Lęk wywołuje najczęściej zmianę popędowo – emocjonalną w etiologii zachowań agresywnych; • impulsywno-agresywni - w tej grupie znaleźli się głównie nieletni, których zachowania przestępcze były najczęściej nieplanowane, miały charakter jednorazowego działania. Zachowania miały najczęściej WSGE | 161 • • charakter impulsywny i były determinowane głównie nagle ujawniającymi się okolicznościami zewnętrznymi (tempore criminis). Czynnikiem wyzwalającym takie zachowania, noszące znamiona czynu przestępczego, był przede wszystkim alkohol jako czynnik wyzwalający działanie przestępcze – agresywne tych czynów, które przejawiały się: chęcią rozładowania agresji, niekiedy prosty wygłup, grupę tych sprawców można określić jako „przypadkowych napastników”; psychopatyczno-odwetowi to sprawcy „planujący odwet”, którzy popełnili przestępstwo o charakterze agresywnym, tj. udział w bójce lub pobiciu z użyciem niebezpiecznego narzędzia. Planujących odwet wiodącym motywem była chęć zemsty, która najczęściej współwystępowała z chęcią rozładowania agresji. Nieletni szczegółowo, „zimno” planowali kolejne czynności, które miały doprowadzić do określonego celu. Popełnienie przestępstwa było ściśle związane z chęcią wyrządzenia krzywdy osobie, która w ich odczuciu wywołała u nich poczucie krzywdy i urazy. Skłonności do działań odwetowych, jako wymiaru „sprawiedliwości”, według tej grupy przestępców jest jednym z istotnych, osobowych mechanizmów uruchamiających motywację do popełnienia określonego rodzaju przestępstwa; buntowniczo-podejrzliwi - do tej grupy zaliczamy nieletnich, którzy popełnili zarówno czyny agresywne, jak i nieagresywne. Dominującymi motywami zachowań przestępczych były: chęć zysku oraz rywalizacja. Sprawcy należący do tej grupy dokonywali czynów grupowo. Funkcjonowanie sprawców „w grupie” przestępczej może być dla nich formą rekompensaty za niezaspokojone i wadliwe warunki opiekuńczo-wychowawcze, np. poczucie bezpieczeństwa czy przynależności. Na uwagę zasługuje fakt, iż tych nieletnich charakteryzuje wysoki poziom agresywności ogólnej. Przestępczość nieletnich jest ściśle powiązana z indywidualną historią życia każdego przestępcy, jego predyspozycjami psychicznymi i możliwościami sprawdzającymi czy i w jakim stopniu proces zachowań przestępczych jest rezultatem wzajemnego wpływu czynników osobowościowych i lub grupowych (Guli, Wysocka – Pietrzyk, 2009, s. 120-123). 162 | WSGE Wpływ środowiska szkolnego na powstawanie agresywnych zachowań W psychologii wyróżnia się cztery rodzaje agresji: • frustracyjną, • naśladowniczą, • instrumentalną, • patologiczną. Agresja frustracyjna wyjaśnia, że frustracja zawsze prowadzi do różnych przejawów agresji. Agresja naśladownicza polega na podświadomym naśladowaniu modelu agresywnych zachowań, któ rych jednostka doświadcza w swoim otoczeniu. Agresja instrumentalna służący określonemu celowi, np. zranienie, zadanie bólu lub zastraszenie, wówczas staje ona się instrumentem działania. Jak wynika z literatury przedmiotu, znacząca część dzieci agresywnych ma jedno bądź oboje rodziców, którzy przejawiają takie zachowanie. Dziecko mające agresywnego rodzica lub rodziców swoją złość przenosi na teren szkoły, przez co realizuje obraz, jakiego sam doświadcza w domu. Jak nie trudno zauważyć, różne modele wpływają na zachowanie, wówczas gdy tymi modelami są dla jednostki osoby ważne, mające znaczenie, tak jak na przykład rodzice. Można powiedzieć, że w takich sytuacjach uaktywnia się identyfikacja z tymi osobami, niosąca dążenie do upodabniania się do nich pod względem zachowania, sposobu ubierania się czy też sposobu (ów) mówienia (Frączek. 1996. s. 135 - 136). Agresja patologiczna jest spowodowana zmianami w układzie nerwo wym człowieka. Pojawia się nawet wtedy, kiedy nie występują symptomy agresji: frustracyjnej, naśladowniczej czy instrumentalnej. Oznacza to, że w tym przypadku to choroba staje się powodem agresywnych zachowań. Agresja o podłożu patologicznym występuję u dzieci, które są nadpobudliwe, wśród epileptyków, schizofreników czy psychopatów. Przykładowe źródła agresji: - wzorce agresywne jako prawidłowość rozwojowa, - zła sytuacja materialna rodzin, bezrobocie, - potrzeba zaimponowania innym w grupie rówieśniczej, czasami presja takiej grupy, - brak umiejętności konstruktywnego radzenia sobie z frustracjami, z rozładowaniem negatywnych emocji, WSGE | 163 - - uzależnienia uczniów, używanie i nadużywanie środków psychoaktywnych -nie tylko na terenie szkoły; - brak autorytetów, - brak tolerancji dla odmienności innych ludzi, - agresja jako pomysł na dobra zabawę, - wpływ mediów, - alienacja ze wspólnoty szkolnej, - potrzeba zwrócenia na siebie uwagi, - zaburzenia rozwojowe psychiczne. Każdy z wymienionych powodów może być pretekstem lub uzasadnieniem dla zachowania agresywnego (Doliński, Gajewska, Rewińska, 2004, s. 133 – 135). Analizując agresję w szkole, można dostrzec, iż dominuje tam przemoc psychiczna nad innymi formami występującej przemocy m.in. fizycznej, strukturalnej, seksualnej. Dla określenia powtarzających się aktów fizycznego lub psychicznego znęcania się nad słabszymi uczniami w szkole pojawił się w literaturze termin bullying (tyranizowanie, dokuczanie, dręczenie). Badania pokazują, że około 5 proc. dzieci co roku doświadcza w szkole groźnego zjawiska bullyingu. Cechami zjawiska bullyingu są: • fizyczny, werbalny lub psychologiczny atak na osobę, • dysproporcja siły między sprawcą a ofiarą, • bezpodstawne nękanie (dręczenie), • powtarzalność aktów agresji, • wyraźny zamiar wywołania strachu lub chęć skrzywdzenia kogoś, • zachowania tego typu sprawiają sprawcy wyraźną przyjemność. Formami bullyingu mogą być: oczernianie, ignorowanie, odrzucenie, zastraszanie - dokonywane najczęściej w szatni lub toalecie szkolnej, bądź też przed budynkiem szkoły. Uczniowie dręczeni raczej nie mają przyjaciół, są outsiderami, z zasady nie opuszczają lekcji, są oczytani. Dręczycielami są zarówno chłopcy, jak i dziewczęta, którzy uważają, że dręczenie jest zabawne, dręczycielami jest młodzież wychowywana w pełnych rodzinach, a ich rodzicie posiadają zawodowe lub średnie wykształcenie (aż 72%) a tylko niewielka grupa rodziców posiada wyższe wykształcenie 164 | WSGE (11%), agresja nie rodzi się z niczego, z reguły nie zdarza się, aby napadała nas bez żadnej przyczyny. Na nasze zachowania i działania zawsze wpływają konkretne motywy. Złość, wściekłość i agresja u dzieci i młodzieży rodzą się najczęściej wtedy, gdy ich potrzeby nie są zaspokajane, ich oczekiwania nie zostały spełnione, a cele nieosiągnięte, może dojść do agresywnego odreagowania na zupełnie innych osobach, które są niezwiązane z tą sprawą. Sprawcy agresji Wyróżniamy trzy typy sprawców planujących użycie przemocy: • sprawcy reaktywni - z poczuciem misji oraz poszukujący wrażeń. Tacy sprawcy mają subiektywne poczucie przysługujących im praw, przywilejów i sposobu życia, które nie obejmuje ich ofiar. Reagują na subiektywnie postrzegane zagrożenia i nie mają poczucia winy z powodu wyrządzonej przez siebie krzywdy, gdyż wierzą, że ich postępowanie jest usprawiedliwione; • sprawcy z poczuciem misji - są to osoby niezrównoważone psychicznie, mające halucynacje i ograniczoną zdolność do logicznego myślenia, wierzą, że otrzymali polecenie od sił wyższych, aby uwolnić świat od zła; • sprawcy poszukujący wrażeń – takie osoby starają się dopasować do grupy, poszukują podniet i akceptacji. D. Olweus opisał także „portret” ofiar przemocy, gdzie wyróżnia dwie grupy oznak, w których dzieci są ofiarami przemocy w szkole, mianowicie: oznaki podstawowe (które mają bezpośredni związek z dręczeniem) – zaliczamy do nich sytuacje, gdy uczeń: - jest przezywany, upokarzany, wyśmiewany, zastraszany, koledzy grożą mu, drażnią się z nim, - jest zaczepiany, popychany, szturchany - niepotrafiący się bronić, - jest wciągany w kłótnie, bójki, w których jest słabszą stroną, nie broni się, próbuje uciec, często płacze, - koledzy zabierają mu książki, pieniądze bądź inne rzeczy, niszczą jego własność, - ma siniaki, zadrapania bądź podarte ubrania i nie potrafi wytłumaczyć ich przyczyn w sposób wiarygodny; oznaki drugorzędne (które sygnalizują istnienie przemocy, lecz nie jest to jednoznaczne i oczywiste) WSGE | 165 - - - - - - zaliczamy do nich sytuacje, gdy uczeń: w czasie przerw jest zwykle samotny, nie ma w klasie przyjaciela, stara się przebywać w pobliżu nauczyciela lub innych dorosłych, do drużyn lub zespołów wybierany jest jako ostatni, ma problemy z głośnymi wypowiedziami na lekcji, sprawia wrażenie osoby wrażliwej i niepewnej, wygląda jak osoba sfrustrowana, smutna, łatwo płacze, ma coraz gorsze wyniki w szkole. Portret dzieci ofiar przemocy domowej: 1. oznaki podstawowe, gdzie uczeń: - wraca do domu w podartych lub w pobrudzonych ubraniach, ma zniszczone podręczniki, - ma siniaki, zadrapania, których nie potrafi wytłumaczyć w sposób wiarygodny; 2. oznaki drugorzędne, gdzie uczeń. - rzadko jest zapraszany na imprezy do kolegów i nie jest zainteresowany ich organizowaniem w domu, - często nie ma przyjaciela, z którym mógłby spędzać wolny czas, uprawiać sport, - nie odwiedzają go koledzy, nie chodzi do ich domu, nie przebywa na podwórku, - nie lubi bądź boi się chodzić do szkoły, rano odczuwa różnorodne dolegliwości, - do i ze szkoły często idzie dłuższą drogą, - ma kłopoty ze snem, koszmarne sny, płacze w nocy, - maleje jego zainteresowanie szkołą, - sprawia wrażenie osoby smutnej, w depresji, często ma napady złości, zmienne nastroje, prosi rodziców o pieniądze bądź je kradnie, by podobać się prześladowcom (Dziurzyński, 2012, s. 264 - 267). Wśród przyczyn negatywnych zachowań wyróżniamy: • przyczyny organizacyjne - niedostatki systemu szkolnego, programów nauczania i podręczników oraz systemu kształcenia i dokształcania nauczycieli, 166 | WSGE • przyczyny psychologiczno-społeczne - nieznajomość ucznia przez nauczyciela, zaniżone oczekiwania nauczyciela wobec ucznia i jego niska pozycja społeczna w klasie szkolnej, • przyczyny pedagogiczne - polegają na tym, że zbyt mało uwagi przy wiązuje się do wyrabiania w uczniach pozytywnej motywacji uczenia się, do nauki przymusza się uczniów za pomocą różnych sankcji, gróźb, nakazów i poleceń, • błędy wychowawcze - niesprawiedliwe traktowanie uczniów, nieliczenie się z godnością osobistą, zbytnie ograniczenie ich aktywności i sa modzielności, okazywanie wyższości wobec uczniów, brak zainteresowa nia sprawami osobistymi uczniów, niedotrzymywanie słowa, nieliczenie się z ich indywidualnymi potrzebami i możliwościami, niewystarczająca znajomość uczniów, manifestowanie złego humoru. Szkoła ma do spełnienia cztery podstawowe zadania: • dostarczanie wiedzy, kształcenie uzdolnień i zainteresowań uczniów, • przekazywanie uczniom obowiązujących norm i wartości, kształto wanie umiejętności współdziałania z innymi ludźmi, • zabezpieczenie prawidłowego rozwoju psychicznego, fizycznego i bez pieczeństwa dziecka, • organizacja i kierowanie czasem wolnym od nauki. Jak się ogólnie twierdzi, nie tylko w naszym kraju, zadania te nie są właściwie realizowane. Ta krytyczna ocena dotyczy osiągania przez szkołę wszystkich trzech zadań. Obowiązujący system szkolny - nastawiony głównie na przekazanie młodzieży przewidzianej programem określonej sumy wiedzy, nie stwarza wszystkim dzieciom możliwości pełnego rozwoju ich osobowości, pobu dzania motywacji do nauki, kształtowania różnych zainteresowań. Nad mierne sformalizowanie systemu przekazywania wiedzy powoduje wiele niekorzystnych skutków, nie tylko hamuje rozwój dziecka, ale przyczynia się do ukształtowania niewłaściwych postaw i zaburzeń jego zachowania, będących wyrazem nieprzystosowania dziecka do życia w społeczeństwie. Zwracając uwagę na patogenną rolę szkoły w powstawaniu zaburzeń rozwojowych dziecka, należy odróżnić od siebie cztery sprawy: • szkołę jako pierwotną przyczynę zaburzeń rozwoju, • szkołę jako teren, na którym ujawniają się istniejące zaburzenia rozwoju, • szkołę jako jedno z ogniw w złożonym procesie wychowania dziecka, WSGE | 167 • szkołę, gdy staje się miejscem porażek oraz przeżywanych niepowodzeń. Wśród wszystkich czynników, które sprawiają, że szkoła może stać się pierwotną przyczyną zaburzeń rozwojowych, na czoło wysuwane są: • nieprawidłowe warunki życia szkolnego (przeludnienie klas, złe warunki lokalowe), • niedostosowany do możliwości dziecka system wymagań i nieprawi dłowy sposób ich realizacji, • niekorzystne dla procesów dydaktyczno-wychowawczych cechy na uczyciela wychowawcy Inny pogląd na patogenną rolę szkoły to taki, że sytuacje, które powodują, że młodzież uważana jest za nieprzystosowaną społecznie, to: • sytuacje szkolne - powodują tylko nasilenie problemów przystosowawczych dziecka, które już w młodszym wieku sprawiało trudności wychowawcze, • dziecko zaczyna mieć kłopoty i trudności w przystosowaniu się do warunków środowiskowych, a wcześniej nie sprawiało żadnych prob lemów wychowawczych, • dziecko początkowo dobrze czuje się w szkole, nie sprawia trudności wychowawczych. Z biegiem czasu, z różnych powodów, np. trudności w nauce, kontaktu z nauczycielem - sytuacja staje się dla dziecka zbyt trudna, nerwicogenna i zaczyna ono przejawiać różne symptomy nieprzystosowania społecznego. Wynika z tego, że nieprzystosowanie społeczne i zaburzenia rozwojowe dzieci i młodzieży mogą się nasilać i ujawniać lub powstawać na tle sytuacji szkolnej. B. Hołyst w artykule „Zagrożona młodzież” przedstawił trzy rodzaje zachowań dzieci w procesie desocjalizacji szkoły: reakcje odrzucenia całości reguł i norm, które regulują życie szkolne rodzaj ucieczki w patologię - przejawianie zachowań manifestujących, zwracających uwagę dorosłych na jednostkę (wagary, narkotyki, alkohol). Należy zauważyć, że niektóre z tych zachowań są charakterystyczne dla młodego wieku szkolnego; niedostosowana jednostka utrwala w sobie uraz, przypuszcza, że być może zasługuje na złe traktowanie ze strony nauczycieli z racji swoich negatywnych cech. Tym samym obniża swój poziom aspiracji. Powoduje 168 | WSGE to rezygnowanie z prób dostosowania się do wymogów szkolnych. Na terenie szkoły osoba taka zaczyna grać rolę „złego ucznia”, przestaje pracować, nie wykonuje poleceń, osiąga w ten sposób pewien „komfort psychiczny”; utrwalenie w toku doświadczeń szkolnych poczucia nierówności, niesprawiedliwości rodzi specyficzną wizję „niesprawiedliwego świata”, czyli przekonania, że ludzie na ogół nie otrzymują tego, na co zasługują i to usprawiedliwia wszelkie działania na własną korzyść i nieliczenie się z normami i regułami obowiązującymi w grupie. Te postawy wywołane są desocjalizacją szkoły, która przejawia się złą postawą nauczycielską, brakiem zrozumienia, brakiem pomocy w nawiązywaniu kontaktów czy w końcu niesprawiedliwymi ocenami. Podkreślenia wymaga występowanie związku między niepowodzeniami szkolnymi a nieprzystosowaniem społecznym i przestępczością młodzieży. Trudności w nauce mogą powodować negatywne reakcje dziecka, takie jak zniechęcenie do nauki, agresywne zachowanie, arogancki stosunek do nauczyciela, systematyczne wagary, co z reguły wywołuje konflikty z nauczycielami i jest przyczyną trudności wychowawczych w trzech różniących się środowiskach, narastania zjawiska zaburzeń, zachowania się młodzieży, bez względu na wiek i płeć (Migała, 2011, s. 181 – 183). Wpływ środków masowego przekazu na negatywne zachowania młodzieży Środki masowego przekazu powinny być wykorzystywane do budowania i przystosowania społecznego, wspierania wspólnoty ludzkiej w różnych zakresach: ekonomicznym, politycznym, kulturowym, wychowawczym, religijnym. Informacja przekazywana przez środki społecznego przekazu pozostaje w służbie dobra wspólnego. Społeczeństwo ma prawo do informacji opartej na prawdzie, wolności, sprawiedliwości i solidarności (Jan XXIII. (1963). s. 260). Wielu obserwatorów i badaczy podkreśla, że w coraz większym stopniu środki masowego przekazu poprzez przekazywaną agresję i przemoc przyczyniają się do powstawania rozbieżności miedzy życiem codziennym a obrazem życia, jaki prezentowany jest w mediach. Eskalacja negatywnych zachowań aspołecznych w życiu codziennym głównie dzieci, młodzieży i osób dorosłych podyktowana jest, między innymi, obserwowaną na szeroka skalę przemocą w mediach. WSGE | 169 Postęp techniczny, chociaż jest w wystarczającym stopniu zidentyfikowany, wymaga dalszych pogłębionych badań wirtualnej komunikacji realizowanej poprzez sms–y czy też blogi w Internecie jako istotnej formy sprzyjającej rozwojowi wspomnianej przemocy. Brak sprawnej i poszerzonej kontroli prowadzi w konsekwencji do patologii społecznej określanej jako destruktywne i autodestruktywne zachowanie osób, ludzi, grup społecznych lub całych społeczeństw, które pozostają w zasadniczej sprzeczności z ogólnie przyjętymi wartościami akceptowalnymi w danej społeczności. Szczególna uwaga badaczy skoncentrowana jest na skutkach oddziaływania przemocy w mediach na odbiorców niedojrzałych psychicznie: dzieciach i młodzieży, które stanowią grupę szczególnego ryzyka (Dziurzyński, 2012, s. 263 – 264). Znaczący wpływ mediów spowodował to, że zagadnienie występującej w nich przemocy od dłuższego czasu stanowi przedmiot zainteresowań specjalistów różnych dziedzin. Telewizja, dążąc do zwiększenia swej oglądalności, stara się pokazywać wydarzenia spektakularne, wstrząsające i niezwykłe. Powszechność korzystania z Internetu, jego atrakcyjność, zwłaszcza wśród ludzi młodych, powoduje, że uwaga specjalistów nakierowana jest coraz częściej na to medium. Internet stwarza znacznie większe możliwości przekazu i komunikacji medialnej niż tradycyjne narzędzia, z drugiej zaś strony manipulowania odbiorcami. Ważnym zjawiskiem, które wymaga zauważenia, jest cyberprzemoc. Do najczęściej występujących form cyberprzemocy zalicza się: nękanie, straszenie i obrażanie drugiej osoby przy użyciu sieci i telefonii komórkowej. Zwalczanie zjawisk cyberprzemocy jest o tyle trudne, że dzieci raczej nie informują rodziców o zaistniałej sytuacji. W przypadku gdy dochodzi do publikowania kompromitujących materiałów w sieci, wówczas dzieci decydują się na poinformowanie o tym fakcie rodziców lub pedagogów szkolnych. Zjawiska te prowadzą do generowania agresji określanej jako przestępczość nieletnich. Jest ona jednym z bardziej nagłośnionych w ostatnich latach zjawisk. Każda z tych tragedii relacjonowana przez media, przynajmniej kilkakrotnie, zaprząta uwagę znacznej części społeczeństwa, wywołując poczucie zagrożenia i lawinowego wzrostu przestępczości wśród młodych Polaków. Statystyki przestępczości nieletnich w Polsce pokazują, iż w 2009 roku liczba przestępstw popełnionych przez tę grupę wynosiła 85.020, natomiast w roku 2010 liczba ta wzrosła do 100.425. Z analizy wyników badań własnych wynika, że największy wpływ na zachowania przestępcze nieletnich, 170 | WSGE w tym także nieletnich dziewcząt, ma środowisko rodzinne i najbliższy krąg znajomych oraz szkoła, która stara się coraz częściej przerzucać odpowiedzialność za wychowanie dziecka na rodziców. Przeciętnemu człowiekowi przestępczość kojarzy się prawie wyłącznie z niezgodnymi z prawem zachowaniami, dokonywanymi przez chłopców i mężczyzn. Zjawisko przemocy dostrzegane jest przez ONZ i UE. Organizacje te podejmują wiele inicjatyw, by przeciwdziałać patologiom poprzez skonstruowane systemy interwencji kryzysowej. Neutralizowanie patogennego oddziaływania na dzieci jest zadaniem niezwykle trudnym, ponieważ wiele rodzin zmagających się z patologiami, nie jest zmotywowanych do istotnych zmian. Dlatego też należy aktywizować różne metody współpracy z rodzinami patologicznymi, szkołą, wnikać w środowiska patogenne, zapobiegać wykluczeniu społecznemu. Nie należy zapominać o tym, iż trzeba stworzyć takie warunki prawne, aby w znaczącym stopniu ograniczyć emisję programów eskalujących przemoc przez środki masowego przekazu. Zakończenie Przemoc, agresja dzieci i młodzieży na obecnym etapie świadomości społecznej jest zjawiskiem permanentnie narastającym, którego przyczynami są różne dewiacje i uwarunkowania: warunki bytowe, warunki socjalne, brak czasu i środków na wypoczynek, dom rodzinny, brak nadzoru nad rozwojem dziecka rodziców, brak więzi w rodzinie, potrzeba imponowania w grupie (środowisku), brak autorytetów, wpływ mediów, ważne nieutożsamianie się ze wspólnotą szkolną, bullying i wreszcie zaburzenia psychiczne. Wszystkie te i inne, wymienione w tej publikacji, mogą być pretekstem do zachowań agresywnych jako drogi do przemocy. Osoby stają się agresywne, jeżeli same wzrastały w środowisku, które nie sprzyjało rozwojowi społecznemu. Przemoc, jakiej doświadcza młoda osoba w rodzinie, staje się inspiracją do przemocy we wzrastającym życiu. Przemoc występuje we wszystkich grupach społecznych i nasila się poprzez występowanie takich zjawisk patologicznych, jak: alkoholizm, narkomania, przestępczość. Nasilenie przemocy wzrasta w miarę dorastania pod wpływem przeróżnych frustracji wynikających z niepowodzeń życiowych. Napiętnowania wymaga fakt, że przemoc staje się panaceum na wyżycie się, demonstrację przewagi fizycznej wobec ofiary, chęć pokazania swojej wyższości wobec słabszego. Aby proces przeciwdziałania przemocy i agresji był skuteczny, należy przede wszystkim podejmować kroki profilaktycz- WSGE | 171 no – edukacyjne, ze szczególnym uwzględnieniem takiego przygotowania kadry pedagogicznej w ramach Wewnętrznego Doskonalenia Nauczycieli, aby mogli w odpowiednim czasie zauważyć i odpowiednio zareagować na akty przemocy w szkole. References Ćmiel, S. (2012). (red.), Przestępczość nieletnich – teoria i praktyka. Józefów: WSGE. Ćmiel, S. (2011). (red.), Nieprzystosowanie społeczne dzieci i młodzieży. Józefów: WSGE. Clive R., Browne, D., Palmer, E. J.(2008). Przestępczość wśród młodzieży. Gdańsk: Gdańskie Wydawnictwo Psychologiczne. Dziurzyński, K. (2012). (red.), Dylematy współczesnej edukacji. Józefów: WSGE. Erasmus, E. (2011). Dylematy sukcesów, awansów i karier w okresie transformacji. Józefów: WSGE. Firlit, G., Szylko – Skoczy, M. (2008). Polityka społeczna. Podręcznik akademicki. Warszawa: PWN. Lisiecki, M., Sitek, B. (2011). (red.), Bezpieczeństwo dużych i średnich aglomeracji z perspektywy europejskiej. Józefów: WSGE. Gulli, B., Wysocka – Pleczyk. (2009). (red.), Przestępczość nieletnich. Kraków: Wydawnictwo Uniwersytetu Jagiellońskiego. Migała, P. (2011). Wybrane elementy patologii społecznej w aspekcie ich uwarunkowań. Józefów: WSGE. Tiwana, A. (2000). The KnowledgeMenagement Tool – kit. New Jersey: Prentice Hall PTR. Urban, B. (2001). (red.), Dewiacje wśród młodzieży. Uwarunkowania i profilaktyka. Kraków: Wydawnictwo Uniwersytetu Jagiellońskiego. 172 | WSGE JoMS 3/18/2013, ss. 173-189 Elżbieta Szafrańska Jerzy Szafrański WSGE | 173 174 | WSGE The responsibility of minors in criminal law Odpowiedzialność nieletnich w świetle prawa karnego dr Elżbieta Szafrańska dr Jerzy Szafrański Wyższa Szkoła Gospodarki Euroregionalnej im. Alcide De Gasperi w Józefowie [email protected] Abstracts Juvenile delinquency is a serious social problem that always focused public attention and researchers (sociologists, criminologists and lawyers). The share of juvenile crime statistics in recent years, increases slightly but steadily. In addition, the structure of the crime committed by juveniles can be seen very disturbing changes. Systematically reduces the age of the offenders. The participation of girls in the commission of offenses. Reports of the police and family courts show a more brutal form of crime. Demoralization and juvenile delinquency problem until recently was poor and middle class. Today, the phenomenon of violations of legal norms by minors occurs in all social classes. Disturbing phenomenon has also become co-occurrence with other types of crime, social pathology. In this publication, the authors took criminology and legal considerations concerning juvenile delinquency as the effects of social maladjustment. The main areas of discussion are issues of social maladjustment demoralization and its effects, and minor criminal responsibility in the Polish criminal law. The basis for consideration of the liability of minors are the Act on juvenile justice and penal code. To illustrate the problem of juvenile delinquency in Poland, it is important to the presentation of police statistics on juvenile crime in recent years, confirming the validity of the hypotheses adopted in the publication. Zjawisko przestępczości nieletnich jest poważnym problemem społecznym, które zwracało zawsze uwagę społeczeństwa oraz naukowców (socjologów, kryminologów i prawników). Udział nieletnich w statystykach przestępczości w ostatnich latach zwiększa się nieznacznie, ale systematycznie. Ponadto w strukturze przestępczości popełnianej przez nieletnich można zauważyć bardzo niepokojące zmiany. Systematycznie WSGE | 175 obniża się wiek osób naruszających prawo. Zwiększa się udział dziewcząt w popełnianiu czynów zabronionych. Raporty policji i sądów rodzinnych wskazują na coraz brutalniejsze formy przestępczości. Demoralizacja oraz przestępczość nieletnich do niedawna była problemem klasy ubogiej i średniej. Obecnie zjawisko łamania norm prawnych przez nieletnich występuje we wszystkich klasach społecznych. Niepokojące stało się również zjawisko współwystępowania przestępczości z innymi rodzajami patologii społecznej. W niniejszej publikacji autorzy podjęli rozważania kryminologiczne i prawne dotyczące zjawiska przestępczości nieletnich jako skutków niedostosowania społecznego. Głównymi obszarami rozważań są zagadnienia niedostosowania społecznego demoralizacji i jej skutków oraz odpowiedzialność karna nieletniego w polskim prawie karnym. Podstawę rozważań w zakresie odpowiedzialności nieletnich stanowią Ustawa o postępowaniu w sprawach nieletnich oraz Kodeks karny. Dla zobrazowania problemu przestępczości nieletnich w Polsce istotna jest prezentacja statystyki policyjnej dotyczącej przestępczości nieletnich w ostatnich latach, potwierdzająca słuszność przyjętych w publikacji hipotez. Keywords: crimnal offence, social maladjustment, demoralization, crime, educational measures czyn karalny, niedostosowanie społeczne, demoralizacja, przestępstwo, środki wychowawcze Niepokojące sygnały o systematycznym zwiększaniu się rozmiarów niedostosowania społecznego dzieci i młodzieży oraz mała skuteczność programów edukacyjno-wychowawczych w rozwiązywaniu tego problemu stanowią podstawy ciągłego zainteresowania tym zjawiskiem przez ośrodki naukowe nie tylko w naszym kraju. W literaturze przedmiotu występuje wiele poglądów dotyczących istoty niedostosowania społecznego oraz rodzaju i liczby przejawów (objawów, symptomów). Niektórzy socjolodzy, psycholodzy i pedagodzy wymieniają kilkadziesiąt symptomów niedostosowania społecznego dzieci i młodzieży, inni ograniczają się do wymienienia kilku lub kilkunastu. D. H. Stott podaje cztery rodzaje niedostosowania społecznego (B. Urban, Kraków 2000 s. 51) : • zachowanie wrogie wyrażające się w zachowaniach przejawianych 176 | WSGE w środowisku domowym, szkolnym i rówieśniczym, • zahamowanie wyrażające się w przeżywaniu depresji, bierności społecznej, bojaźliwości przed nowymi sytuacjami, • aspołeczność przejawiająca się dużym okrucieństwem i brakiem przestrzegania elementarnych norm, • zachowania niekonsekwentne przejawiające się w koncentracji uwagi, pobudliwości i niekonsekwencji w działaniu. Natomiast J. Konopnicki wyróżnia pięć rodzajów niedostosowania społecznego, którym przypisał określone przejawy (Warszawa 1971, s. 87 i następne): 1. Zachowanie demonstracyjno - wrogie: • reakcje gwałtowne, nieadekwatne do bodźców, • wagarowanie, • szkodzenie innym ludziom, • niewykonywanie poleceń nauczycieli, • agresja werbalna i niewerbalna, • bójki, awantury, • bezczelność w zachowaniu. 2. Zachowanie zahamowane: • stany depresyjne, • zamknięcie w sobie, • lęk przed sytuacjami wymagającymi ryzyka, • brak pomysłowości, inicjatywy, • zrażanie się porażkami, • bierność w pracy szkolnej, • brak kontaktu z otoczeniem. 3. Zachowanie niekonsekwentne: • działanie pod wpływem najsilniejszego bodźca, • reakcja spontaniczna, natychmiastowa, bez przemyślenia, • kłopoty w nauce, • brak koncentracji uwagi, • nadmierna pobudliwość oraz stany niezrównoważenia emocjonalnego. 4. Zachowanie aspołeczne: WSGE | 177 • • • • • • • • 5. silne dążenie do szkodzenia innym ludziom, egoizm, impulsywność, agresywność, brak poczucia obowiązku moralnego i prawnego, dezorganizacja zajęć lekcyjnych, stosowanie przemocy w stosunkach interpersonalnych, tendencje sadystyczne. Wrogość z tendencją do aspołeczności — jest syndromem mieszanym, powstałym przez skrzyżowanie niektórych symptomów wrogości z symptomami aspołeczności. Za przejawy niedostosowania społecznego, w literaturze przedmiotu (B. Hołyst, Warszawa 2004 s. 825) generalnie uznaje się te zachowania, które wiążą się z niedopełnieniem przez młodzież podstawowych wymagań związanych z pełnieniem określonych funkcji w środowiskach, w których nieletni występuje, tj. środowisku rodzinnym, szkolnym i rówieśniczym. Należą do nich przede wszystkim znaczne opóźnienie w nauce szkolnej, systematyczne wagary, porzucenie szkoły podstawowej, włóczęgostwo, ucieczki z domu, zachowania agresywne, wandalizm, picie alkoholu, a także zachowania polegające na nieprzestrzeganiu norm prawa, a więc zachowania przestępcze. Ustawa o postępowaniu w sprawach nieletnich (Dz. U. 2010 nr 33 poz. 178 z późn. zm.) nie definiuje pojęcia demoralizacji, w art. 4 wskazuje jednakże zachowania świadczące o demoralizacji nieletniego. Należą do nich w szczególności takie zachowania, jak: • naruszanie zasad współżycia społecznego, popełnienie czynu zabronionego, • systematyczne uchylanie się od obowiązku szkolnego lub kształcenia zawodowego, • używanie alkoholu lub innych środków w celu wprowadzenia się w stan odurzenia, • uprawianie nierządu, • włóczęgostwo, • udział w grupach przestępczych. Wymienione w ustawie zachowania świadczące o demoralizacji stano- 178 | WSGE wią poważne zagrożenie dla struktur społecznych, w których osoba zdemoralizowana występuje. Przeciwdziałanie przejawom demoralizacji, a w szczególności jej skrajnemu objawowi, tj. przestępczości, jest obecnie priorytetem dla wszystkich placówek oświatowych, wychowawczych, naukowych oraz służb odpowiedzialnych z bezpieczeństwo i porządek publiczny. Niestety pomimo wielu intensywnych działań ze strony organizacji rządowych i pozarządowych zajmujących się problematyką przestępczości wśród młodzieży, w ostatniej dekadzie w strukturze tej przestępczości pojawiły się niepokojące zjawiska, jak: • obniżenie się wieku nieletnich sprawców, tj. popełnianie czynów karalnych przez dzieci przed ukończeniem 13 roku życia, • wzrost liczby nieletnich sprawców popełniających czyny o największym ciężarze gatunkowym, w szczególności przestępstwa przeciwko życiu i zdrowiu: zabójstwa, uszkodzenia ciała, bójki i pobicia, zgwałcenia, kradzieże rozbójnicze, rozboje i wymuszenia, • sposób działania nieletnich sprawców nacechowany bezwzględnością, agresywnością i brutalnością (D. Kukla, Wydaw. SP w Katowicach, 2004, s. 5). Przestępczość nieletnich stanowi w Polsce coraz poważniejszy problem zarówno dla organów ścigania, jak również dla instytucji zajmujących się ich resocjalizacją. W ostatniej dekadzie uległy zatarciu różnice dzielące przestępczość nieletnich i osób dorosłych. Ciężar gatunkowy czynów karalnych popełnianych przez nieletnich oraz modus operandi nie różnią się praktycznie od czynów przypisanych dorosłym sprawcom, a w niektórych przypadkach nawet recydywistom. Badania wielu ośrodków naukowych wykazują, że zjawisko przestępczości nieletnich ma charakter dynamiczny, zatem zmiany w jej rozmiarze i dynamice spowodowane są zmianami w strukturze społecznej. Przełom XX i XXI wieku przyniósł pojawienie się nowych zjawisk patologii społecznej wśród młodzieży oraz nowych rodzajów przestępstw, np. cyberprzestępczości. Gwałtowny rozwój mediów i światowa globalizacja spowodowały, że nowe zjawiska szybko przenikają pomiędzy społecznościami, a skutki tych zjawisk natychmiast znajdują swoje odzwierciedlenie w funkcjonowaniu społeczeństwa, a w szczególności w środowisku młodzieży (szerzej na ten temat D. Kukla, Wydaw. SP w Katowicach, 2004, s. 7). Wiele negatywnych zachowań wynikających z funkcjonowania społeczeństwa w nowych warunkach, zwłaszcza w obszarze telekomunikacji, WSGE | 179 cyberprzestrzeni czy wykorzystania nowoczesnych technologii, stanowią dziś jeszcze jednostkowe czyny karalne, wkrótce jednak staną się zjawiskami powszechnymi jak przestępczość pospolita (kryminalna) wypełniająca statystyki policyjne i sądowe. Statystyki Komendy Głównej Policji (www.policja.pl) ujawniają, że od 1 stycznia do 31 grudnia 2011 roku na terenie kraju Policja stwierdziła 1159554 przestępstwa, czyli o 244675 mniej niż w 2002 roku. Ustalono 504403 podejrzanych (mniej o 47898 osób w porównaniu do 2002 r.), wśród nich było 49654 nieletnich (wzrost o 1094 osoby do 2002 r.), którzy popełnili 101026 czynów karalnych (wzrost o 37709 czynów w porównaniu do analogicznego okresu 2002 r.). Wskaźnik udziału czynów popełnionych przez nieletnich w ogólnej liczbie przestępstw stwierdzonych wyniósł w roku 2011 8,7%, analogicznie jak w 2010 roku. Należy jednak zauważyć, iż ilość popełnionych przez nieletnich czynów karalnych w porównaniu z 2010 rokiem wzrosła o 1839. Nieletni w 2011 roku stanowili 9,8% ustalonych osób podejrzanych w ogólnej ich liczbie, co stanowi wzrost 0 1,2% w stosunku do 2002 roku. Zaprezentowana poniżej tabela przedstawia statystykę przestępczości nieletnich, w stosunku do ogólnej liczby przestępstw zarejestrowanych w ostatniej dekadzie przez statystyki policyjne. Przestępczość nieletnich na tle ogólnej przestępczości w Polsce w latach 2002 - 2011 ROK przestępstwa stwierdzone 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010 2011 1 404 229 1 466 643 1 461 217 1.379.962 1.287.918 1.152.993 1.108.057 1.129.577 1.138.523 1.159.554 - w tym czyny % udziału podejrzani - w tym % udziału karalne nieletnich ogółem podejrzani nieletni nieletnich nieletnich 63 317 4,5 552 301 48 560 8,7 63 239 4,3 557 224 46 798 8,4 70 107 4,8 578 059 51 411 8,8 71.482 5,1 594.088 50 974 8,6 77.515 6.0 587.959 53.783 9,1 72.476 6,3 540.604 54.747 10,1 74.219 7,8 516.626 52.081 11,3 85.020 7,5 521.699 50.872 9,7 99.187 8,7 516.152 51.162 9,9 101.026 8,7 504.403 49.654 9,8 Źródło: Statystyka Komendy Głównej Policji (www.policja.pl). Z policyjnych statystyk (www.policja.pl) wynika, że w ogólnej liczbie 180 | WSGE przestępstw stwierdzonych w 2011 r. (1159554) dominowały przestępstwa o charakterze kryminalnym. W analizowanym okresie odnotowano ich 794102 w skali całego kraju (wzrost o 15192 w porównaniu z rokiem 2010), z czego czyny karalne stanowiły 96999, tj. 12,2% ogólnej liczby stwierdzonych przestępstw kryminalnych (w 2010 roku 93799 czynów, tj. 12,0%). W ogólnej liczbie 101026 czynów karalnych 96,0% stanowiły przestępstwa o charakterze kryminalnym (dla porównania w 2010 roku 93,4%). Ogólna liczba podejrzanych w kategorii przestępstw o charakterze kryminalnym to 284488 (278701). Nieletnich sprawców ujawniono – 47207, stanowili oni 16,6% ogółu podejrzanych w tej kategorii (48805, tj. 17,5%), natomiast w odniesieniu do liczby ogółem ujawnionych nieletnich sprawców czynów karalnych, stanowili oni 95,1% (w roku poprzednim 95,4%). Według statystyki Komendy Głównej Policji (www.policja.pl) wśród czynów karalnych dominowały: • rozbój, kradzież i wymuszenie rozbójnicze – 12438 czynów, co stanowiło 47,4% ogółu przestępstw stwierdzonych w tej kategorii (11547, tj. 42,4%); • kradzież cudzej rzeczy – 11470 czynów, co stanowiło 5,0% ogółu przestępstw stwierdzonych w tej kategorii (11248, tj. 5,1%); • kradzież z włamaniem – 9329 czynów, co stanowiło 6,9% ogółu przestępstw stwierdzonych w tej kategorii (9813, tj. 7,0%); • uszkodzenie mienia – 5605 czynów, co stanowiło 7,7% ogółu przestępstw stwierdzonych w tej kategorii (4865, tj. 7,0%); • uszczerbek na zdrowiu – 5496 czynów, co stanowiło 33,4% ogółu przestępstw stwierdzonych w tej kategorii (5591, tj. 35,6%); • udział w bójce lub pobiciu – 3580 czynów, co stanowiło 29,8% ogółu przestępstw stwierdzonych w tej kategorii (3158, tj. 26,6%). Poniższa tabela prezentuje wybrane czyny zabronione popełnione przez nieletnich w ostatniej dekadzie. Czyny zabronione nieletnich w latach 2002-2011 Rok Zabójstwo 2011 2010 6 7 Udział Kradzież Uszczerbek w bójce Zgwałcenie rozbójnicza, Kradzież na zdrowiu lub rozbój, z włamaniem pobiciu wymuszenie 5.496 3.580 126 12.438 9.329 5.591 3.158 311 11.547 9.813 WSGE | 181 2009 2008 2007 2006 2005 2004 2003 2002 14 9 11 19 11 11 7 21 4.636 3.384 3.534 3.429 3.016 3.260 2.835 2.877 3.039 3.242 2.958 2.694 2.147 2.175 1.923 1.697 137 92 126 148 116 95 237 118 9.121 8.161 7.511 8.154 8.081 9.558 9.472 9.537 8.546 8.229 9.185 9.419 11.052 10.989 11.238 13.704 Źródło: Statystyka Komendy Głównej Policji (www.policja.pl). Policyjne statystyki (www.policja.pl) wskazują, że w 2011 r. ujawniono 2395 (2338) nieletnich sprawców czynów karalnych będących po spożyciu alkoholu. Natomiast 29 (49) nieletnich sprawców dokonało czynów karalnych, będąc pod wpływem narkotyków lub innych środków odurzających. Nieletni sprawcy, działając indywidualnie, popełnili 81527 czynów karalnych. Działając wspólnie z innym nieletnim, dokonali 10199 czynów, a działając w porozumieniu z osobą dorosłą 3711. Niepokojącym zjawiskiem jest przestępczość grupowa z udziałem nieletnich. Sprawcy tworzący grupy trzy i więcej osobowe dokonali 5403 przestępstwa, a w grupach wspólnie z dorosłymi 3681 czynów. Wśród 49654 nieletnich sprawców czynów karalnych ujawniono 42047 chłopców oraz 7607 dziewcząt. Polska policja (www.policja.pl) w 2011 roku ujawniła 42671 uciekinierów z domów rodzinnych, 8243 samowolnie przebywających poza terenem placówek opiekuńczo-wychowawczych (w tym młodzieżowych ośrodków wychowawczych i młodzieżowych ośrodków socjoterapii) oraz 540 uciekinierów z zakładów poprawczych lub schronisk dla nieletnich. W 2011 r. odnotowano 2372 osoby poniżej 13 roku życia, które dopuściły się czynu zabronionego w rozumieniu art. 1 §2 pkt. 2 Ustawy z dnia 26 października 1982 roku o postępowaniu w sprawach nieletnich (w 2010 roku 2854). Dokonali oni 1724 czyny zabronione (dla porównania 1763 w roku 2010). Należy mieć na uwadze, że czyny zabronione małoletnich poniżej 13 roku życia nie są uwzględniane w zestawieniu przestępczości stwierdzonej ogółem. Wobec 393 nieletnich sprawców czynów karalnych sądy rodzinne zastosowały środek zapobiegawczy w postaci zatrzymania ich w schronisku dla nieletnich (w 2010 roku 473) oraz w 106 przypadkach umieszczenia w placówce oświatowo – wychowawczej (w poprzednim roku 130). Łącznie 182 | WSGE w 2011 roku sądy rodzinne zastosowały środki zapobiegawcze wobec 499 nieletnich (603). Do popełnienia czynu karalnego powróciło 3948 nieletnich sprawców (4457), spośród których 2343 dokonało w przeszłości podobnego czynu (2680), a 1605 popełniło czyny, za które wcześniej nie byli skazani (1777). Poważny problem stanowi przestępczość na terenie placówek oświatowych i wychowawczych. Nieletni nie tylko są sprawcami przestępstw, ale w dużej mierze też ofiarami (szerzej na ten temat S. Ćmiel, P. Migała, s. 17 i następne, Józefów 2011). Z danych statystycznych Komendy Głównej Policji (www.policja.pl) wynika, że w 2011 roku na terenie placówek oświatowych i wychowawczych stwierdzono ogółem 31 596 przestępstw, tj. o 1 303 więcej niż w roku 2010 (30 293), w tym na terenie: • szkół podstawowych i gimnazjów 28 019 przestępstw (26 197), • szkół średnich i zawodowych 2 043 przestępstwa (2 486), • internatów i burs szkolnych 1 534 przestępstwa (1 610). Na terenie wszystkich wymienionych placówek stwierdzono, w wymienionych kategoriach, następującą liczbę przestępstw: • rozbój, kradzież i wymuszenie rozbójnicze – 8 216 (6 583), • kradzież cudzej rzeczy – 3 672 (3 941), • uszczerbek na zdrowiu – 2 846 (3 185), • przeciwko funkcjonariuszowi publicznemu – 2 516 (3 025), • udział w bójce lub pobiciu – 1 742 (1 429), • narkotykowe – 1 025 (991), • kradzież z włamaniem – 957 (1 046), • zgwałcenie – 23 (34). Należy mieć na uwadze, że sprawcami przestępstw w obiektach szkolnych byli nie tylko nieletni, ale także dorośli. W celu ograniczenia przestępczości i przeciwdziałania demoralizacji policjanci przeprowadzili 91 8372 spotkań z młodzieżą oraz 50 670 z pedagogami. Istotnym problemem związanym ze zjawiskiem demoralizacji i przestępczością nieletnich jest kwestia odpowiedzialności karnej za naruszenie przez nich norm prawnych. Kontrowersje wśród prawników i pedagogów budzą nie od dziś kwestie związane z sytuacją prawną nieletnich w zakresie zrównania granicy wiekowej odpowiedzialności nieletnich w prawie WSGE | 183 cywilnym i karnym oraz indywidualizacji kary opartej nie zasadzie kierowania się dobrem nieletniego, co może mieć wpływ m.in. na powrotność do przestępstwa. Stąd też niezwykle ważnym elementem przeciwdziałania demoralizacji i przestępczości nieletnich jest odpowiednia polityka karna dostosowana do aktualnej struktury społecznej, która wypełniałaby jednocześnie funkcje prewencyjne oraz represyjne wobec zdemoralizowanych nieletnich. Aktualny stan prawny w zakresie odpowiedzialności nieletniego za czyny karalne nie sprzyja przeciwdziałaniu demoralizacji i przestępczości. Trudno bowiem jest skutecznie przeciwdziałać przestępczości, kierując się zasadą indywidualizacji kary. Polski kodeks karny definiuje przestępstwo jako czyn człowieka, zabroniony pod groźbą kary przez ustawę obowiązującą w czasie jego popełnienia, zawiniony, o stopniu społecznej szkodliwości większym niż znikomy (art. 1 kk). Zgodnie z przepisami kodeksu prawa karnego przestępstwo może popełnić tylko osoba fizyczna, która w chwili popełnienia czynu zabronionego ukończyła 17 lat, a w pewnych wyjątkowych (szczególnych) sytuacjach 15 lat (art. 10 k.k.). Odpowiedzialność karna nieletnich w Polsce w aktualnym systemie prawa, została uregulowana w dwóch obszarach. Nieletni może ponieść odpowiedzialność zarówno na podstawie kodeksu karnego, który w wyjątkowych wypadkach przewiduje możliwość zastosowania w stosunku do niego ogólnych zasad odpowiedzialności karnej, jak i ustawy o postępowaniu w sprawach nieletnich, której celem jest przeciwdziałanie wszelkim przejawom demoralizacji i przestępczości. Podstawowym aktem prawnym określającym zasady odpowiedzialności nieletnich jest Ustawa o postępowaniu w sprawach nieletnich (Dz. U. z 2010 r., Nr 33, poz. 178). Jej celem jest dążenie do umacniania funkcji opiekuńczo-wychowawczej i poczucia odpowiedzialności rodzin za wychowanie nieletniego, który popadł w konflikt z prawem bądź z ogólnie przyjętymi zasadami współżycia społecznego. Przepisy ustawy stosuje się w zakresie zapobiegania i zwalczania demoralizacji w stosunku do osób, które nie ukończyły lat 18. W postępowaniu w sprawach o czyny karalne ustawa ma zastosowanie wobec osób, które dopuściły się takiego czynu po ukończeniu lat 13, ale nie ukończyły lat 17. A w zakresie wykonywania środków wychowawczych lub poprawczych stosuje się ją wobec osób, względem których środki te zostały orzeczone, 184 | WSGE nie dłużej jednak niż do ukończenia przez nie 21 lat. Przewidziane w ustawie działania podejmuje się tylko wtedy, gdy nieletni wykazuje przejawy demoralizacji lub dopuścił się czynu karanego, tj. czynu zabronionego przez ustawę jako przestępstwo lub przestępstwo skarbowe albo wykroczenie określone w Kodeksie wykroczeń w artykułach (Dz. U. z 2010 r., Nr 46, poz. 275, z póź.zm.): • 51 - zakłócanie porządku publicznego, • 69 - niszczenie i uszkadzanie znaków umieszczonych przez organ państwowy, • 74 - uszkadzanie znaków lub urządzeń zapobiegających niebezpieczeństwu, • 76 - rzucanie kamieniami w pojazd będący w ruchu, • 85 - samowolna zmiana znaków lub sygnałów drogowych, • 87 - prowadzenie pojazdów przez osobę będącą po użyciu alkoholu, • 119 - kradzież lub przywłaszczenie mienia o wartości do 250 zł, • 122 – paserstwo, • 124 - niszczenie lub uszkadzanie mienia, jeżeli szkoda nie przekracza 250 zł, • 133 - spekulacja biletami, • 143 – utrudnianie korzystania z urządzeń użyteczności publicznej. Dopuszczenie się przez nieletniego innego wykroczenia przewidzianego w kodeksie wykroczeń może stanowić zachowanie świadczące o jego demoralizacji, co uzasadnia wszczęcie i prowadzenie postępowania w trybie opiekuńczo-wychowawczym. Jak zasygnalizowano wcześniej, Ustawa o postępowaniu w sprawach nieletnich (Dz. U. z 2010 r., Nr 33, poz. 178) nie definiuje pojęcia demoralizacja, wskazuje tylko na jej symptomy. O demoralizacji nieletniego mogą świadczyć takie okoliczności, jak: naruszanie zasad współżycia społecznego, popełnienie czynu zabronionego, systematyczne uchylanie się od obowiązku szkolnego lub kształcenia zawodowego, używanie alkoholu lub innych środków w celu wprowadzenia się w stan odurzenia, uprawianie nierządu, włóczęgostwo czy udział w grupach przestępczych. Podejmując jakiekolwiek działania w sprawie nieletniego, wspomniana Ustawa nakazuje kierować się przede wszystkim jego dobrem, a celem powinno być osiągnięcie przez nieletniego korzystnych zmian w osobowości WSGE | 185 i zachowaniu się. Należy więc brać pod uwagę jego osobowość, w szczególności wiek, stan zdrowia, stopień rozwoju psychicznego i fizycznego, cechy charakteru, a także zachowanie się oraz przyczyny i stopień demoralizacji, charakter środowiska oraz warunków wychowania nieletniego. Dużą rolę w powyższym procesie spełniają rodzice lub prawni opiekunowie, poprzez prawidłowe wykonywanie powierzonych im obowiązków wobec nieletniego. Wszystkie podjęte działania muszą jednak uwzględniać interes społeczny. Zgodnie z cytowaną wcześniej Ustawą, wobec nieletniego mogą być stosowane środki wychowawcze oraz środek poprawczy w postaci umieszczenia nieletniego w zakładzie poprawczym. Przewidziane prawem dostępne środki to: (Dz. U. z 2010 r., Nr 33, poz. 178) • upomnienie, • zobowiązanie do określonego postępowania, a zwłaszcza do naprawienia szkody na rzecz pokrzywdzonego lub społeczności lokalnej, do przeproszenia pokrzywdzonego, do podjęcia nauki lub pracy, do uczestniczenia w odpowiednich zajęciach o charakterze wychowawczym, terapeutycznym lub szkoleniowym, do powstrzymania się od przebywania w określonych środowiskach lub miejscach albo do zaniechania używania alkoholu lub innego środka w celu wprowadzenia się w stan odurzenia, • ustanowienie nadzoru odpowiedzialnego rodziców lub opiekuna, • ustanowienie nadzoru organizacji młodzieżowej lub innej organizacji społecznej, zakładu pracy albo osoby godnej zaufania – udzielających poręczenia za nieletniego, • zastosowanie nadzoru kuratora, • skierowanie do ośrodka kuratorskiego, a także do organizacji społecznej lub instytucji zajmujących się pracą z nieletnimi o charakterze wychowawczym, terapeutycznym lub szkoleniowym, po uprzednim porozumieniu się z tą organizacją lub instytucją, • orzeczenie zakazu prowadzenia pojazdów, • orzeczenie przepadku rzeczy uzyskanych w związku z popełnieniem czynu karalnego, • orzeczenie umieszczenia w młodzieżowym ośrodku wychowawczym albo w rodzinie zstępczej zawodowej, która ukończyła szkolenie przygotowujące do sprawowania opieki nad nieletnim, 186 | WSGE • orzeczenie umieszczenia w zakładzie poprawczym, • zastosowanie innych środków przewidzianych w ustawie. Kolejnym aktem prawnym regulującym odpowiedzialność karną nieletnich jest ustawa kodeks karny. Na zasadach określonych w kodeksie karnym odpowiada osoba dorosła, która w chwili popełnienia czynu miała ukończone lat 17. Ustawa karna przewiduje jednak wyjątki, co do odpowiedzialności osób nieletnich. Zgodnie z art. 10 § 2 kk (Dz.U. Nr 88, poz. 553 z późn. zm.) nieletni, który po ukończeniu 15 lat dopuszcza się czynu zabronionego określonego w artykułach: • 134 - zamach na życie Prezydenta RP, • 148 § 1, 2 lub 3 - zabójstwo, zabójstwo kwalifikowane, • 156 § 1 lub 3 – ciężki uszczerbek na zdrowiu, • 163 § 1 lub 3 - spowodowanie zdarzenia zagrażającego życiu, zdrowiu lub mieniu, • 166 - piractwo w komunikacji wodnej lub powietrznej, • 173 § 1 lub 3 - katastrofa komunikacyjna, następstwa katastrofy, • 197 § 3 lub 4 - zgwałcenie ze szczególnym okrucieństwem lub wspólnie z inną osobą, • 223 § 2 – ciężki uszczerbek na zdrowiu funkcjonariusza lub osoby do pomocy mu przybranej w wyniku czynnej napaści, • 252 § 1 lub 2 - wzięcie zakładnika w celu określonego działania, • 280 – rozbój, może odpowiadać na zasadach określonych w tym kodeksie, jeżeli okoliczności sprawy oraz stopień rozwoju sprawcy, jego właściwości i warunki osobiste za tym przemawiają, a w szczególności, jeżeli poprzednio stosowane środki wychowawcze lub poprawcze okazały się bezskuteczne. Zgodnie z powyższym, podstawę do pociągnięcia nieletniego do odpowiedzialności karnej stanowią dwie przesłanki, które muszą być spełnione łącznie. Pierwsza przesłanka to wiek nieletniego, który w chwili popełnieni czynu musi mieć ukończony 15 rok życia. Druga przesłanka oparta została na ciężarze gatunkowym popełnionego czynu. W stosunku do nieletniego przepisy kodeksu karnego (Dz.U. Nr 88, poz. 553 z późn. zm.) przewidują złagodzenie kary przewidzianej w ustawie – orzeczona kara nie może przekroczyć dwóch trzecich górnej granicy ustawowego zagrożenia przewidzianego za przypisane sprawcy przestępstwo (art. 10 § 3 kk). Ponadto sąd może zastosować także WSGE | 187 nadzwyczajne złagodzenie kary. Wobec sprawcy, który popełnił występek po ukończeniu lat 17, lecz przed ukończeniem lat 18, zamiast kary stosuje się środki wychowawcze, lecznicze albo poprawcze przewidziane dla nieletnich. Powyższe środki stosowane są, gdy przemawiają za tym okoliczności sprawy, stopień rozwoju sprawcy oraz jego właściwości i warunki osobiste (art. 10 § 4 kk). Ponadto wobec sprawcy, który w czasie popełnienia przestępstwa nie ukończył 18 lat, nie orzeka się kary dożywotniego pozbawienia wolności. Generalną zasadą, jaką kieruje się sąd przy wymierzaniu kary nieletniemu, jest aspekt wychowawczy. Podsumowanie W konkluzji prowadzonych rozważań można skonstatować, że pomimo spadku w 2011 r. liczby ujawnionych nieletnich sprawców czynów karalnych o 1509, wzrosła liczba stwierdzonych czynów karalnych o 1839 w porównaniu z 2010 rokiem. Świadczy to przede wszystkim o wielości czynów popełnianych przez jednego nieletniego. Nadal niepokój budzi fakt, że najczęściej stwierdzanymi przez organy ścigania czynami karalnymi są: rozboje, kradzieże i wymuszenia rozbójnicze, kradzieże cudzej rzeczy i kradzieże z włamaniem. Należy również mieć na wadze fakt, że w przestępczości nieletnich występuje zjawisko „ciemnej liczby”, co sprawia, że prezentowane dane nie odzwierciedlają w pełni udziału nieletnich w całokształcie zjawisk przestępnych ujawnianych na terenie całego kraju. Pomimo że kodeks karny przewiduje możliwość odpowiedzialności karnej nieletnich, to badania Ministerstwa Sprawiedliwości (B. Czarnecka - Dzialuk, D. Wójcik; s. 59) wykazują, iż zbyt rzadko kieruje się sprawy nieletnich do sądów karnych, chociaż zdemoralizowani nieletni w wieku 15 -17 lat są już dostatecznie dojrzali, aby odpowiadać karnie. Badania wielu ośrodków naukowych oraz statystyki policyjne i sądowe wskazują, że przestępczość nieletnich systematycznie wzrasta, a sprawcy są coraz bardziej zdemoralizowani i brutalni, mimo to kierowanie spraw nieletnich do sądów karnych niezmiennie od lat stanowi wyjątki. References Ćmiel S., Migała P., Środowisko szkolne jako jeden z elementów 188 | WSGE wpływających na powstawanie i utrwalanie zachowań agresywnych Raport z badań, Wyższa Szkoła Gospodarki Euroregionalnej, Józefów 2011. Hołyst B., Kryminologia, Lexis Nexis, Warszawa 2004. Kukla D., Rola Policji w systemie profilaktyki społecznej, Wydaw. Szkoły Policji w Katowicach, 2004. Statystyka Komendy Głównej Policji www.policja.pl. Urban B., Zachowania dewiacyjne młodzieży, Wyd. UJ, Kraków 2000. Ustawa z dnia 26 października 1982 r. o postępowaniu w sprawach nieletnich (Dz.U. z 2010 r., Nr 33, poz. 178). Ustawa z dnia 6 czerwca 1997 r. Kodeks karny (Dz.U. Nr 88, poz. 553 z późn. zm.). Ustawa z dnia 20 maja 1971 r. Kodeks wykroczeń (Dz. U. z 2010 r. Nr 46, poz. 275 z późn. zm.). WSGE | 189 190 | WSGE JoMS 3/18/2013, ss. 191-209 Paweł Chodak WSGE | 191 192 | WSGE The consent of society for a small corrupt crime Zgoda społeczeństwa za niewielkie przestępstwa korupcyjne dr inż. Paweł Chodak Wyższa Szkoła Gospodarki Euroregionalnej im. Alcide De Gasperi w Józefowie [email protected] Abstracts Corruption is a big problem for society and for all people. All goverment must fight corruption crime. It is one of the most tasks for the Police and the Central Anticorruption Bureau. Corruption causes a big change in society. This results in reduction in the development of the national economy and reduces the freedom of the people. this article provides information on the following topics: definition of corruption, social exclusion but also who has the knowledge of the state of corruption in Poland and the scale of this phenomenon. Korupcja to duży problem dla społeczeństwa i dla wszystkich ludzi. Wszystkie rządy muszą walczyć z przestępczością korupcyjną. Jest to jedno z najważniejszych zadań dla policji oraz dla Centralnego Biura Antykorupcyjnego. Korupcja powoduje duże zmiany w społeczeństwie. Powoduje ograniczenia w rozwoju gospodarki państwa oraz redukuje wolność ludzi. Keywords: Society, excluded from the society, corruption, crime, statistical data to subject of the corruption, state security, fighting corruption crime, the National Criminal Information Center, Central Anticorruption Office, Police. Społeczeństwo, wykluczony ze społeczeństwa, korupcji, przestępczości, danych statystycznych na temat korupcji, bezpieczeństwa państwa, zwalczania przestępczości korupcyjnej, Narodowego Centrum Informacji Kryminalnej, Centralnego Biura Antykorupcyjnego, Policja WSGE | 193 Nie można przemilczeć plagi korupcji zagrażającej rozwojowi społecznemu i politycznemu wielu narodów. Jest to zjawisko coraz powszechniejsze, które zakrada się podstępnie do wielu środowisk społecznych, drwiąc sobie z prawa i depcząc zasady sprawiedliwości i prawdy. Niełatwo jest walczyć z korupcją, gdyż przybiera ona wiele rozmaitych postaci: stłumiona w jednej dziedzinie, pojawia się często w innej. Już samo napiętnowanie korupcji wymaga odwagi, zaś do skutecznej walki z nią potrzebne jest konsekwentne działanie władz i ofiarna pomoc wszystkich obywateli kierujących się głęboką świadomością moralną1. Jan Paweł II Wprowadzenie Problematyka korupcji stanowi bardzo poważne zagrożenie dla prawidłowego funkcjonowania każdego społeczeństwa. Zagrożenie to związane jest z działaniem, które poza korzyściami materialnymi i pozamaterialnymi niesie ze sobą ogromne zagrożenie dla bezpieczeństwa państwa i obywateli. Korupcja powoduje ograniczenie, spowolnienie, a nawet zatrzymanie rozwoju państwa, w tym każdej jednostki społecznej. Tak daleko idące sformułowanie nie jest pozbawione uzasadnienia. Korupcja, występująca najczęściej jako zjawisko, jest w rzeczywistości przestępstwem, za popełnienie którego ustawodawca przewidział sankcje karne. Na co dzień, korupcja traktowana jest jako zjawisko niepożądane, jako coś negatywnego, coś czego się nie powinno robić, co nie wypada. Korupcja pomimo swoich skutków, nie robi takiego wrażenia jak przestępstwa kryminalne. Korupcja to zjawisko, to przestępstwo, to rak na organizmie społecznym. Korupcja wyzwala chęć osiągania nienależnych zysków, powoduje to ogromne straty finansowe dla państwa oraz zagrożenie dla jego bezpieczeństwa. Jest zagrożeniem dla prawidłowego funkcjonowania i rozwoju kluczowych gałęzi przemysłu, a co za tym idzie, jest zagrożeniem dla prawidłowego funkcjonowania społeczeństwa. Innym bardzo niebezpiecznym elementem towarzyszącym korupcji, albo raczej wyzwalającym zachowania korupcyjne, jest chęć uzyskania wpływu na strategiczne kie- 194 | WSGE runki rozwoju państwa. Dotyczy to m.in. uchwalania niekorzystnych dla państwa przepisów prawa, podejmowania niekorzystnych decyzji w zakresie rozwoju gospodarczego oraz złe decyzje dotyczące współpracy z krajami-partnerami gospodarczymi. Mechanizmy oraz narzędzia stosowane przy udzielaniu wsparcia w ograniczaniu korupcji nie pozwalają na podejmowanie bezpośrednich działań operacyjnych czy procesowych. Korupcja to często przestępstwa popełniane przez osoby bardzo inteligentne, wykształcone i zamożne. Różnica pomiędzy przestępstwem kryminalnym a inteligentnym jest ogromna. Polega przede wszystkim na wspólnym działaniu i współdziałaniu podczas popełniania przestępstwa. Przy przestępstwie kryminalnym mamy do czynienia ze sprawcą i pokrzywdzonym. Sprawca się ukrywa, a pokrzywdzony jawnie stara się o ukaranie sprawcy. W korupcji nikt nie jest zainteresowany wykryciem. Czym większe przestępstwo, tym większa konspiracja i perfekcyjne przygotowanie. Dlatego niezwykle ważne jest podejmowanie odpowiednich działań o charakterze analityczno-informacyjnych, mających na celu analizowanie pewnych zachowań i działań, których wynikiem są przestępstwa korupcyjne. Co to jest zjawisko korupcji? Zwalczanie korupcji to nie tylko konieczność wprowadzania odpowiednich zmian w obowiązujących przepisach prawa czy zwiększenie skuteczności działania organów ścigania, ale przede wszystkim przewartościowanie postaw i mentalności obywateli, działania prewencyjne, zakrojona na szeroką skalę edukacja od najmłodszych lat oraz opracowanie algorytmów postępowania dla poszczególnych środowisk społecznych w przypadku spotkania się z propozycją wręczenia łapówki za załatwienie sprawy. Każdy obywatel powinien wiedzieć, jak zachować się w takiej sytuacji, niezależnie od poziomu znajomości prawa. To stanowcze wypowiedzenie wojny tej formie przestępczości. Istotnym wsparciem dla naszego wymiaru sprawiedliwości w walce z korupcją było ustanowienie po raz pierwszy w historii polskiego prawodawstwa definicji korupcji w ustawie z dnia 9 czerwca 2006 r. o Centralnym Biurze Antykorupcyjnym2. 3a. Korupcją, w rozumieniu ustawy, jest czyn: 1) polegający na obiecywaniu, proponowaniu lub wręczaniu przez jakąkolwiek osobę, bezpośrednio lub pośrednio, jakichkolwiek nienależnych WSGE | 195 korzyści osobie pełniącej funkcję publiczną dla niej samej lub dla jakiejkolwiek innej osoby, w zamian za działanie lub zaniechanie działania w wykonywaniu jej funkcji; 2) polegający na żądaniu lub przyjmowaniu przez osobę pełniącą funkcję publiczną bezpośrednio, lub pośrednio, jakichkolwiek nienależnych korzyści, dla niej samej lub dla jakiejkolwiek innej osoby, lub przyjmowaniu propozycji lub obietnicy takich korzyści, w zamian za działanie lub zaniechanie działania w wykonywaniu jej funkcji; 3) popełniany w toku działalności gospodarczej, obejmującej realizację zobowiązań względem władzy (instytucji) publicznej, polegający na obiecywaniu, proponowaniu lub wręczaniu, bezpośrednio lub pośrednio, osobie kierującej jednostką niezaliczaną do sektora finansów publicznych lub pracującej w jakimkolwiek charakterze na rzecz takiej jednostki, jakichkolwiek nienależnych korzyści, dla niej samej lub na rzecz jakiejkolwiek innej osoby, w zamian za działanie lub zaniechanie działania, które narusza jej obowiązki i stanowi społecznie szkodliwe odwzajemnienie; 4) popełniany w toku działalności gospodarczej obejmującej realizację zobowiązań względem władzy (instytucji) publicznej, polegający na żądaniu lub przyjmowaniu bezpośrednio lub pośrednio przez osobę kierującą jednostką niezaliczaną do sektora finansów publicznych lub pracującą w jakimkolwiek charakterze na rzecz takiej jednostki, jakichkolwiek nienależnych korzyści lub przyjmowaniu propozycji lub obietnicy takich korzyści dla niej samej lub dla jakiejkolwiek innej osoby, w zamian za działanie lub zaniechanie działania, które narusza jej obowiązki i stanowi społecznie szkodliwe odwzajemnienie. Czym jest wykluczenie ze społeczeństwa? Wykluczenie ze społeczeństwa to m.in. brak możliwości swobodnego funkcjonowania i rozwoju jednostki społecznej. Za tym sformułowaniem kryje się brak możliwości uzyskania odpowiedniego wychowania, do przeprowadzenia którego zobowiązana jest rodzina – przypadki, w których rodzice dziecka nie dokładają należytej staranności do przekazania odpowiedniej wiedzy na temat obowiązujących wartości, norm życia społecznego oraz szeroko rozumianego dobra i zła. W dalszej kolejności to brak możliwości uzyskania należnego wykształcenia – przypadki dotyczą potrzeby podejmowania działań niezgodnych z prawem działań w celu uzyskiwania kolejnych etapów wykształcenia (przypadki uzależnienia za- 196 | WSGE liczenia przedmiotu od łapówki). Wykluczenie społeczeństwa związane jest także z prawidłowym rozwojem gospodarki. Ograniczenie rozwoju gospodarczego stanowi ograniczenie lub wykluczenie jednostki społecznej z udziału w rozwoju i tworzeniu gospodarki państwa. Klasycznym przykładem, w którym jednostka zostaje wykluczona ze społeczeństwa to upadek firmy w związku z błędami popełnianymi przez państwo w ramach tworzonego prawa i procedur. Wykluczenie społeczne to osłabienie bezpieczeństwa jednostki wykluczonej, dalej to osłabienie bezpieczeństwa społeczeństwa, co w ostateczności powoduje ograniczenie bezpieczeństwa państwa. Kto ma wiedzę na temat stanu korupcji w Polsce? Jaka jest skala tego zjawiska? Ustalenie faktycznego stanu korupcji w Polsce możliwe jest na podstawie danych zgromadzonych przez Krajowe Centrum Informacji Kryminalnych (KCIK), które jest komórką organizacyjną Komendy Głównej Policji3, realizującą zadania: 1. Komendanta Głównego Policji jako Szefa Krajowego Centrum Informacji Kryminalnych w zakresie: ● gromadzenia, przetwarzania, przekazywania informacji kryminalnych, ● prowadzenia baz danych, ● opracowywania analiz informacji kryminalnych, na podstawie ustawy z dnia 6 lipca 2001 r. o gromadzeniu, przetwarzaniu i przekazywaniu informacji kryminalnych. 2. Komendanta Głównego Policji jako centralnego organu technicznego Krajowego Systemu Informatycznego w zakresie administrowania danymi wykorzystywanymi poprzez KSI na podstawie ustawy z dnia 24 sierpnia 2007 r. o udziale Rzeczypospolitej Polskiej w Systemie Informacyjnym Schengen oraz Wizowym Systemie Informatycznym4. 3. Komendanta Głównego Policji jako centralnego punktu dostępu, o którym mowa w art. 7 ust. 2 pkt 1 ustawy z dnia 24 sierpnia 2007 r. o udziale Rzeczypospolitej Polskiej w Systemie Informacyjnym Schengen oraz Wizowym Systemie Informacyjnym. Zakres gromadzonych danych przez Krajowe Centrum Informacji Kryminalnych oraz katalog podmiotów zobowiązanych ustawowo do WSGE | 197 przekazywania informacji kryminalnych w tym przestępstw korupcyjnych jest bardzo szeroki. Informacje te zostały szczegółowo określone w ustawie z dnia z dnia 6 lipca 2001 r. o gromadzeniu, przetwarzaniu i przekazywaniu informacji kryminalnych5. Ustawa określa zasady postępowania przy gromadzeniu, przetwarzaniu i przekazywaniu informacji kryminalnych w celu wykrywania i ścigania sprawców przestępstw oraz zapobiegania i zwalczania przestępczości, a także podmioty właściwe w tych sprawach. Przestępstwa korupcyjne zarejestrowane w KCIK w latach 2004 – 20116 przez uprawnione podmioty, patrz wykres nr 1. Źródło: opracowanie własne na podstawie mapy korupcji opublikowanej przez Centralne Biuro Antykorupcyjne. Liczba przestępstw korupcyjnych zarejestrowanych w latach 2004 – 2011 wg kwalifikacji prawnej czynu przez służby powołane do zwalczania korupcji zaprezentowane zostały w tabeli nr 1. 198 | WSGE Tabela nr 1 – przestępstwa korupcyjne w latach 2004-2011 wg kwalifikacji prawnej czynu 2006 2005 2004 Rok rejestracji Organ rejestrujący 228 k.k. 229 k.k. 230 k.k. 230a k.k. 231§2 k.k. 250a k.k. 296a k.k. 296b k.k. Policja Prokuratura SG ŻW 473 266 2 5 895 118 40 1 196 60 0 1 0 0 0 0 111 67 2 13 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 Ogółem 746 1 054 257 0 193 0 0 0 Policja Prokuratura SG ŻW 688 210 0 5 1 015 122 87 1 214 29 0 2 15 4 0 0 262 100 1 29 3 0 0 0 17 0 0 0 9 0 0 0 Ogółem 903 1 225 245 19 392 3 17 0 Policja 1 155 1 393 Prokuratura 484 152 SG 5 91 ŻW 2 5 214 49 1 0 23 17 0 0 684 121 2 50 20 0 0 0 31 1 0 0 6 1 0 0 1 646 1 641 264 40 857 20 32 7 CBA 5 11 Policja 852 1 621 Prokuratura 1 681 2 684 SG 4 141 ŻW 0 5 17 247 599 0 0 2 21 232 0 0 5 2 233 339 1 58 0 37 60 0 0 0 90 77 0 0 0 104 19 0 0 2 542 4 462 863 255 2 636 97 167 123 CBA 73 36 Policja 1 456 1 608 Prokuratura 1 765 2 080 SG 4 52 ŻW 1 3 15 221 335 0 0 2 62 74 1 0 16 329 217 0 49 0 8 19 0 0 45 53 65 0 0 220 2 13 0 0 3 299 3 779 571 139 611 27 163 235 CBA 73 20 Policja 2 444 1 656 Prokuratura 1 619 2 198 SG 0 151 ŻW 14 16 17 565 352 0 1 9 235 105 0 0 11 756 778 2 36 0 4 6 0 0 8 97 25 0 0 402 121 5 0 0 935 349 1 583 10 130 528 2007 Ogółem 2008 Ogółem 2009 Ogółem Ogółem 4 150 4 041 WSGE | 199 2010 CBA 113 32 Policja 5 227 3 648 Prokuratura 472 437 SG 8 21 ŻW 16 11 2011 Ogółem 5 836 4 149 1 032 CBA 87 Policja 3168 Prokuratura 400 SG 1 ŻW 3 Ogółem 25 943 63 0 1 3659 6 352 26 0 0 27 1 267 283 0 36 2 116 4 0 0 7 120 40 0 0 39 595 2 0 0 384 1 613 121 167 636 74 3041 420 61 2 27 942 36 0 0 2 149 7 0 0 31 387 321 2 29 11 122 11 0 0 3 137 5 0 0 79 99 0 0 0 3598 1005 158 770 144 145 178 Źródło: opracowanie własne na podstawie mapy korupcji opublikowanej przez Centralne Biuro Antykorupcyjne. Łączna liczba przestępstw zarejestrowanych w KCIK w latach 2004 – 2011 przez wymienione wyżej podmioty wyniosła: 64 860. Liczba ta w podziale na poszczególne kwalifikacje prawne na lata przedstawia się następująco, patrz wykres nr 2. Źródło: opracowanie własne na podstawie mapy korupcji opublikowanej przez Centralne Biuro Antykorupcyjne. 200 | WSGE Jaka jest opinia społeczeństwa na temat korupcji? Podejmując próbę oceny korupcji pod kątem jej wpływu na bezpieczeństwo państwa, nie można pominąć badań dotyczących poziomu korupcji wykonywanych przez organizacje międzynarodowe. Są to badania polegające na uzyskiwaniu opinii ekspertów różnych dziedzin gospodarki, przedstawicieli nauki, biznesu oraz polityki. W badaniach biorą udział przedstawiciele wszystkich kluczowych resortów, mających wpływ na poziom rozwoju i stabilizacji państwa na arenie międzynarodowej. Jest to o tyle istotne, że poziom korupcji danego państwa pozwala na ustalenie poziomu ryzyka, jakie niesie za sobą współpraca gospodarcza z danym państwem. Gospodarka posiadająca niski poziom korupcji jest konkurencyjna w stosunku do państw, w których korupcja stanowi istotny problem. Państwo wolne od korupcji gwarantuje prawidłowy rozwój swojej gospodarki poprzez jej prawidłowe funkcjonowanie oraz pozyskiwanie do współpracy partnerów strategicznych z innych państw. Po raz pierwszy pomiar zjawiska korupcji miał miejsce w 1991 roku, kiedy to skierowano do respondentów pytanie o opinię, czy korupcja w Polsce jest problemem dużym czy małym. Już wówczas, 71% badanych wyrażało przekonanie, że stanowi ona poważny problem. W kwietniu 2010 roku7 – aż 87% ankietowanych uznało korupcję za duży problem, zaś jedynie 8% – za mały, patrz wykres nr 3. Zbliżone wyniki do CBOS uzyskała inna również znana instytucja badawcza – Ośrodek Badania Opinii Publicznej (TNS OBOP)8. Sondaż przeprowadzony w kwietniu 2010 roku9 wykazał, że 72% respondentów uznało występowanie korupcji za częste, a 16% – za rzadkie. Zmiany zachodzące w opinii społeczeństwa ilustruje wykres nr 4. Wykres nr 3 - Jak Pan(i) sądzi, czy korupcja w Polsce jest problemem dużym czy małym? WSGE | 201 Źródło: CBOS, badanie przeprowadzone w dniach 8-19 kwietnia 2010, N=1056 pominięto odpowiedzi „trudno powiedzieć”. Wykres nr 4 - Czy sądzi Pan(i), że w Polsce występuje korupcja? Źródło: TNS OBOP, badanie przeprowadzone w dniach 8-14 kwietnia 2010, N=1000 pominięto odpowiedzi „trudno powiedzieć”. Zgodnie z pomiarem CBOS z kwietnia 2010 roku, w opinii badanych w największym stopniu korupcja szerzy się wśród polityków – działaczy partyjnych, radnych, posłów, senatorów – 60% oraz w służbie zdrowia 58%. Blisko 1/3 respondentów wskazała na urzędy gminne, powiatowe, wojewódzkie (31%), sądy i prokuraturę (29%) oraz urzędy centralne i ministerstwa (26%). Według badanych korupcja występuje także w Policji (15%), w firmach państwowych (13%) i prywatnych (8%), patrz wykres nr 5. Przekonanie o tym, że polityka jest najbardziej skorumpowaną sferą życia publicznego, było najsilniejsze w 2004 roku, kiedy to osiągnęło wynik 64% wskazań. W 2006 roku nastąpiła poprawa społecznej oceny tej kategorii zawodowej (35%), jednak od 2007 roku obserwowany jest stały wzrost odsetek osób uważających polityków za najbardziej podatnych na korupcję. Z kolei poziom przekonań o służbie zdrowia jako najbardziej skorumpowanej dziedzinie życia już od 5 lat utrzymuje się na wysokim poziomie. Nieznacznie, lecz systematycznie poprawia się natomiast postrzeganie sądów, prokuratury, a także Policji. 202 | WSGE Wykres nr 5 - Co jakiś czas mówi się o korupcji w różnych dziedzinach naszego życia społecznego. W których z wymienionych dziedzin, Pana(i) zdaniem, korupcja występuje najczęściej? Źródło: CBOS, badanie przeprowadzone w dniach 8-19 kwietnia 2010, N=1056. W sondażu zrealizowanym przez TNS OBOP w kwietniu 2010 roku respondentom zadano pytanie o możliwość załatwienia sobie za pieniądze różnych spraw w zakresie działalności trzech podstawowych władz w Polsce – ustawodawczej, wykonawczej i sądowniczej, a także tzw. czwartej władzy. Ponad połowa badanych (55%) wyrażała przekonanie, że łatwo lub nawet bardzo łatwo jest kupić sobie przyjęcie do pracy, blisko połowa respondentów (46%) była zdania, iż podobnie można uzyskać korzystną decyzję w urzędzie gminy, a według 45% badanych można kupić sobie przychylność gazet. Z kolei 40% ankietowanych wskazało, że za pieniądze można uzyskać korzystną decyzję w wysokim urzędzie państwowym, 36% uznało, że łatwo jest załatwić dla siebie korzystny zapis ustawy sejmowej, a 35% wskazało na „zakup” korzystnego wyroku sądu. Od podejrzeń o korupcję nie były też wolne instytucje kościelne – zdaniem około 1/4 badanych (24%) za pieniądze można uzyskać unieważnienie ślubu kościelnego, patrz tabela nr 2. WSGE | 203 Tabela nr 2 - Czy Pana(i) zdaniem, w Polsce można załatwić sobie za pieniądze: Łatwo Trudno Nie można w ogóle Trudno powiedzieć Przyjęcie do pracy 55 27 3 15 Korzystną decyzję w urzędzie gminy 46 31 4 19 Przychylność gazet 45 30 6 19 Korzystną decyzję w wysokim urzędzie państwowym 40 33 6 21 Korzystny zapis ustawy sejmowej 36 34 6 24 Korzystny wyrok sądu 35 37 8 20 Unieważnienie ślubu kościelnego 24 37 14 25 W Polsce można załatwić sobie za pieniądze: Źródło: TNS OBOP, badanie przeprowadzone w dniach 8-14 kwietnia 2010, N=1000. Jednocześnie w omawianym sondażu zapytano o postrzeganą intensywność zjawisk korupcyjnych w zawodach, których reprezentanci często są postrzegani jako skorumpowani. I tak ponad 2/3 respondentów wskazywało lekarzy (69%), ponad połowa sędziów sportowych (57%), blisko połowa policjantów i urzędników gminnych (po 48%), posłów (46%), urzędników powiatowych (45%), radnych i urzędników wojewódzkich (po 43%). Około 1/3 wskazań dotyczyła urzędników ministerstw lub urzędów centralnych (39%), prokuratorów (38%), sędziów (36%) oraz pracowników urzędów skarbowych (33%), patrz tabela nr 3. Tabela nr 3 - Jak często, Pana(i) zdaniem, występuje w Polsce zjawisko korupcji wśród osób wykonujących następujące zawody: Zawód Trudno powiedzieć 2005 2007 2010 2005 2007 2010 2005 2007 2010 Często Rzadko Lekarze 86 81 69 10 13 21 4 6 10 Sędziowie sportowi 82 73 57 6 13 24 12 14 19 Policjanci 75 62 48 18 27 37 7 11 15 204 | WSGE Urzędnicy urzędów gminnych Posłowie 68 57 48 19 30 34 13 13 18 79 65 Urzędnicy urzędów powiatowych Radni 65 53 46 11 19 34 10 16 20 45 17 27 34 18 20 21 66 49 43 20 33 34 14 18 23 Urzędnicy urzędów wojewódzkich Urzędnicy ministerstw lub innych urzędów centralnych 64 51 43 17 28 33 19 21 24 69 54 39 15 23 36 16 23 25 Prokuratorzy 69 52 38 20 30 39 11 18 23 Sędziowie 68 48 36 20 34 43 12 18 21 Urzędnicy urzędów skarbowych Urzędnicy bankowi 47 37 33 31 39 43 22 24 24 37 27 21 42 52 54 21 21 25 Nauczyciele 28 20 15 57 65 69 15 15 16 Źródło: TNS OBOP, badanie przeprowadzone w dniach 8 - 14 kwietnia 2010, N=1000. Dlaczego popełniane są przestępstwa korupcyjne? 1. Bo muszę. 2. Bo chcę. Jaka jest różnica pomiędzy tymi warunkami czy też powodami popełniania przestępstw korupcyjnych? Otóż przestępstwa korupcyjne popełniane z powodu Bo muszę, stanowią największe zagrożenie dla funkcjonowania państwa i jego obywateli. Muszę stanowi warunek sine qua non10, do zrealizowania czegokolwiek, bez którego nic nie uzyskam. Przykładowo: nie uzyskam pozwolenia na budowę ogrodzenia domu, jeżeli nie dam łapówki, nie dostanę koncesji na wydobycie piasku, jeżeli nie zapłacę odpowiedniej kwoty lub nie zatrudnię syna urzędnika wydającego koncesję, nie zostanę skierowany do szpitala na operację ratującą życie, jeżeli nie dam łapówki lekarzowi. Przypadków, w których występuje bo muszę, można by przytaczać dziesiątki albo i tysiące. W tym przypadku nie liczba przypadków, ale warunki, w których jesteśmy zmuszeni do wręczenia łapówki, są przerażające. O ile niektóre przypadki można próbować przeczekać, np. uzyskanie zezwolenia na budowę ogrodzenia, o tyle przypadki, w których wręczenie łapówki uzależnia wykonanie operacji ratującej życie, nie znaj- WSGE | 205 dują żadnego usprawiedliwienia. Jest to najwyższa kategoria zagrożenia życia społecznego a zwłaszcza jednostki. Zupełnie inaczej przedstawia się sytuacja, kiedy mamy do czynienia z warunkiem bo chcę. Jest to dobrowolne wręczanie korzyści majątkowej nieuzależnionej od wykonania jakiejkolwiek czynności. Przypadek ten występuje najczęściej po jakimś działaniu, z którego jesteśmy zadowoleni. Skąd bierze się korupcja popełniania z powodu bo chcę? Powodów należy szukać kilkadziesiąt lat wstecz w czasach poprzedniego socjalistycznego ustroju, jaki panował w naszym kraju. W czasach socjalizmu dawanie łapówek było niezwykle powszechne i nie stanowiło żadnego społecznego wykluczenia. Nikt, kto brał łapówki, nie czuł się przez to gorszy, nikt go również nie wytykał palcami. Wszyscy biorący udział w tym procederze byli przekonani o normalności sytuacji i nikt nawet nie starał się zastanawiać czy takie działanie nie jest przypadkiem niezgodne z prawem. Dawanie łapówki było tak rozpowszechnione, że sytuacja bo chcę całkowicie przysłoniła lub wręcz wykluczyła sytuacje bo muszę. Nikt w praktyce nie czekał na sugestię czy wręcz jednoznaczne wskazanie potrzeby dodatkowego wynagrodzenia za wykonaną pracę. Każdy miał już we krwi, miał wpojone, że taki sposób załatwienia sprawy jest jak najbardziej poprawny. Wymaga tego honor. Te społeczne przyzwyczajenia z poprzedniego systemu przeniosły się do czasów obecnych. Nastąpiła również ewaluacja łapownictwa, w szczególności w zakresie obszarów oraz zwiększyła się liczba przypadków bo muszę. Podsumowanie Wykluczenie ze społeczeństwa osób biorących udział w przestępstwach korupcji jest procesem automatycznym, ale nieco zaskakującym w ujęciu podmiotowym. Dawanie i branie łapówek odciska piętno na aktorach przestępstwa. Modus operandi11 sprawców przestępstw wskazuje na zależności, jakie występują pomiędzy rodzajem, okolicznościami i przyczynami popełnianych przestępstw. Co ciekawe, wykluczenie ze społeczeństwa nie następuje zawsze w związku z popełnieniem przestępstwa. Przykładem będzie urzędnik gminy żądający łapówki za załatwienie pozwolenia na budowę domu. Wszyscy wiedzą, że bierze łapówki, ale nikt nie jest zainteresowany ujawnieniem tego procederu. Innym przykładem będzie sytuacja, w której osoba prowadząca działalność gospodarczą nie uzyskała np. koncesji na prowadzenie określonej formy działalności, ponieważ nie chciała dać łapówki. W konsekwencji musiała ogłosić upadłość 206 | WSGE swojej firmy. W tym przypadku wykluczenie ze społeczeństwa, kuriozalnie, dotyczy tego przedsiębiorcy, ponieważ nie był na tyle sprytny i zaradny, aby uzyskać niezbędne dokumenty. Przykładów można przytoczyć więcej, ale te dwa już wskazują, jak różne są odczucia społeczeństwa w stosunku do sprawców przestępstw korupcyjnych. Niezależnie od modus operandi, okoliczności popełniania przestępstw, społecznego odczucia, akceptacji bądź odrzucenia, korupcja musi być bezwzględnie eliminowana z naszego codziennego życia. Nie może być żadnego społecznego przyzwolenia na tego typu działania. References Ciesielczyk M., Przeciw korupcji, Tarnów: „Witek-Druk” 2005. Czy można budować bez korupcji? Opracowanie Fundacji Obywatelskiego Rozwoju, Stowarzyszenia Normalne Państwo oraz Stowarzyszenia Komunikacji Marketingowej, Warszawa 2008. Funkcjonowanie ustawy o zamówieniach publicznych w aspekcie zapobiegania korupcji, Warszawa: NIK 2002. Gryz J., Zarys podstaw teorii bezpieczeństwa AON, Warszawa: 2010. Palka P., Reut M., Korupcja w nowym Kodeksie karnym, Kraków: Wydawnictwo „Zakamycze” 1999. Pokruszyński W., (2008), Bezpieczeństwo narodowe u progu XXI wieku. Zeszyty naukowe nr 1/70 Akademia Obrony Narodowej, Warszawa. Pokruszyński W., (2008), Kryteria bezpieczeństwa międzynarodowego, WSGE, Józefów. Pokruszyński W., (2010), Teoretyczne aspekty bezpieczeństwa, WSGE, Józefów. Pokruszyński W., (2009), Współczesne bezpieczeństwo narodowe, WSGE, Józefów. Ustawodawstwo i orzecznictwo Ustawa z dnia 6 lipca 2001 r. o gromadzeniu, przetwarzaniu i przekazywaniu informacji kryminalnych (tekst jednolity: Dz. U. z 2010 r., Nr 29, poz. 153). Ustawa z dnia 20 czerwca 1985 r. o prokuraturze (Dz. U. Nr 31, poz. 138 z późn. zm.). WSGE | 207 Ustawa z dnia 9 czerwca 2006 r. o Centralnym Biurze Antykorupcyjnym (Dz. U. Nr 104, poz. 708 z późn. zm.). Ustawa z dnia 6 kwietnia 1990 r. o Policji (Dz. U. Nr 30, poz. 179 z późn. zm.). Ustawa z dnia 13 czerwca 2003 r. o zmianie ustawy – Kodeks karny oraz niektórych innych ustaw (Dz. U. Nr 111, poz. 1061). Polski kodeks karny, wprowadzony rozporządzeniem Prezydenta Rzeczypospolitej z dnia 11 lipca 1932 r. (Dz. U. Nr 91, poz. 765). Ustawa z dnia 20 lutego 1997 r. o fundacji - Centrum Badania Opinii Społecznej (Dz. U. Nr 30, poz.163). Rozporządzenie Rady Ministrów z dnia 27 listopada 2007 r. w sprawie pełnomocnika rządu do spraw opracowania programu zapobiegania nieprawidłowościom w instytucjach publicznych (Dz. U. Nr 224, poz. 1660). Zarządzenie nr 350 Komendanta Głównego Policji z dnia 1 lipca 2003 r. w sprawie zbierania, przetwarzania i opracowywania danych statystycznych o przestępczości oraz zamachach samobójczych i wypadkach utonięcia (Dz. U. KGP. Nr 14, poz. 74 z późn. zm.). Strony internetowe www.policja.gov.pl www.mon.gov.pl www.cba.gov.pl www.ms.gov.pl www.msw.gov.pl www.sobieski.org.pl www.ceo.org.pl www.hfhr.pl www.transparency.pl www.batory.org.pl www.rcl.gov.pl www.ranking.pl www.antykorupcja.pl www.cbos.pl 208 | WSGE (Endnotes) 1 Tekst wygłoszony w Orędziu w dniu 1 stycznia 1998 r. podczas XXXI Światowego Dnia Pokoju. 2 Dz. U. z 201, poz. 621. 3 http://www.policja.pl/portal/pol/130/ (data wejścia na stronę 20.02.2013 r.). 4 Dz. U. z 2007 nr 165, poz. 1170, z późn. zm. 5 Dz. U z 2010 nr 29, poz. 153. 6 Do czasu opracowania niniejszego artykułu nie dysponowano jeszcze zaktualizowanymi danymi za rok 2013. 7 Badanie CBOS zrealizowane w dniach 8-19 kwietnia 2010 roku na reprezentatywnej próbie losowej dorosłych mieszkańców Polski (N=1056). 8 TNS OBOP funkcjonuje na rynku już od ponad 50 lat. Od 1998 roku należy do międzynarodowej grupy badawczej TNS, która jest jedną z największych organizacji na świecie, zajmujących się komunikacją marketingową. 9 Badanie TNS OBOP zrealizowane w dniach 8-14 kwietnia 2010 roku na reprezentatywnej próbie mieszkańców Polski (N=1000). 10 Warunek, bez którego nie można wykonać danej rzeczy (opis własny). 11 Opis indywidualnego sposobu zachowania i działaniu sprawcy przestępstwa (opis własny). WSGE | 209 210 | WSGE JoMS 3/18/2013, ss. 211-238 Justyna Kownacka Roman Trzaskalik WSGE | 211 212 | WSGE The energy performance of buildings - legal aspects (selected issues) Charakterystyka energetyczna budynków – aspekty prawne (zagadnienia wybrane) dr Justyna Kownacka Park Naukowo – Technologiczny „Euro-Centrum” Sp. z o.o. w Katowicach [email protected] mgr Roman Trzaskalik Park Naukowo – Technologiczny „Euro-Centrum” Sp. z o.o. w Katowicach [email protected] Abstracts This article aims to provide guidelines for the currently applicable EU law regulations on energy performance of buildings that are a constitutive instrument for implementing the climate and energy package pursuant to the Kyoto Protocol. The authors also present the state of the Polish legislation and its adjustment to the requirements set by the EU legislator. The authors analyze and assess the assumptions of the Polish draft legislation on energy performance of buildings, paying particular attention to the implementation of the postulate that within the specific term all new buildings in the European Union should have nearly zero-energy consumption, as well as to the problem of sanctions for non-fulfillment of the legal obligations emerging from the implementation of the EU legislation. Niniejszy artykuł ma na celu przedstawienie założeń aktualnie obowiązujących unijnych regulacji prawnych dotyczących charakterystyki energetycznej budynków stanowiących instrument realizacji pakietu klimatyczno – energetycznego opartego na protokole z Kioto. Autorzy przedstawiają także stan dostosowania polskiego ustawodawstwa do wymagań postawionych przez prawodawcę unijnego. Autorzy dokonują analizy i oceny polskich założeń do projektu ustawy o charakterystyce energetycznej budynków, zwracając szczególną uwagę na realizację postulatu, WSGE | 213 że w określonej perspektywie czasowej wszystkie nowe budynki na terenie Unii Europejskiej powinny być budynkami o niemal zerowym zużyciu energii oraz problematykę sankcji za niewykonanie obowiązków prawnych wynikających z implementacji przepisów unijnych Keywords: buildings, energy, energy performance certificates, central register, methodology budynki, energia, świadectwa charakterystyki energetycznej, centralny rejestr, metodologia 11 grudnia 2008 r. po długich negocjacjach Unia Europejska przyjęła kompromis w sprawie pakietu klimatyczno-energetycznego1 zakładający redukcję emisji gazów cieplarnianych o 20% w 2020 r. w stosunku do emisji z 1990 r., zwiększenie udziału energii ze źródeł odnawialnych do 20% w 2020 r. w bilansie energetycznym UE oraz zmniejszenie zużycia energii w UE o 20% w porównaniu z prognozami na 2020 r. (tzw. pakiet 3x20)2. Budownictwo zostało zaś uznane za jeden z kluczowych sektorów służących realizacji celu 3x20. Szacuje się bowiem, że budynki odpowiadają za 40% łącznego zużycia energii w Unii Europejskiej i problem zmniejszenia zużycia energii przez budynki ma charakter zasadniczy. Podkreślić również należy, że z uwagi na fakt, że ponad jedna czwarta zasobów budowlanych UE w 2050 r. nie została jeszcze wybudowana, emisje, których będą one powodem, nie są obecnie uwzględniane3. Unijna dyrektywa w sprawie charakterystyki energetycznej budynków z 2010 r. Na poziomie unijnym podstawowym aktem prawnym regulującym obecnie zagadnienia ograniczania zużycia energii przez budynki jest dyrektywa Parlamentu Europejskiego i Rady 2010/31/UE z dnia 19 maja 2010 r. w sprawie charakterystyki energetycznej budynków4, zwana dalej dyrektywą nr 31. Zastąpiła ona wcześniej obowiązującą dyrektywę 2002/91/WE Parlamentu Europejskiego i Rady z dnia 16 grudnia 2002 r. w sprawie charakterystyki energetycznej budynków5. Prace nad dyrektywą nr 31 rozpoczęły się w 2008 r., kiedy Komisja przedstawiła projekt nowej dyrektywy dotyczącej charakterystyki energetycznej budynków6. Weszła ona w życie w dniu 08 lipca 2010 r. i przewiduje następujące terminy trans- 214 | WSGE pozycji jej postanowień do porządków krajowych: • do dnia 09 lipca 2012 r. państwa członkowie miały obowiązek przyjęcia i opublikowania przepisów ustawowych, wykonawczych i administracyjnych niezbędnych do wykonania art. 2–187 oraz art. 208 i 279 – art. 2810 ust. 1 zdanie pierwsze dyrektywy nr 31; • do dnia 09 stycznia 2013 r. państwa członkowskie miały rozpocząć stosowanie przepisów, które dotyczą art. 2, 3, 9, 11, 12, 13, 17, 18, 20 i 27 - art. 28 ust. 1 zdanie drugie dyrektywy nr 31; • do dnia 09 stycznia 2013 r. państwa członkowskie miały rozpocząć stosowanie przepisów, które dotyczą art. 4, 5, 6, 7, 8, 14, 15 i 16, w odniesieniu do budynków zajmowanych przez władze publiczne - art. 28 ust. 1 zdanie trzecie dyrektywy nr 31 ; • do dnia 09 lipca 2013 r. państwa członkowskie powinny rozpocząć stosowanie przepisów, które dotyczą art. 4, 5, 6, 7, 8, 14, 15 i 16 w odniesieniu do budynków innych niż zajmowane przez władze publiczne art. 28 ust. 1 zdanie trzecie dyrektywy nr 31. W myśl art. 1 ust. 2 dyrektywa nr 31 ustanawia wymagania w zakresie11: • wspólnych ram ogólnych dla metodologii obliczania zintegrowanej charakterystyki energetycznej budynków i modułów budynków; • zastosowania minimalnych wymagań dotyczących charakterystyki energetycznej wobec nowych budynków i nowych modułów budynków; • zastosowania minimalnych wymagań dotyczących charakterystyki energetycznej wobec: (i) podlegających ważniejszej renowacji budynków istniejących, modułów budynków oraz elementów budynków; (ii) wobec elementów budynków stanowiących część przegród zewnętrznych i mających istotny wpływ na charakterystykę energetyczną przegród zewnętrznych budynku, w sytuacji gdy elementy te są modernizowane lub wymieniane; (iii) wobec systemów technicznych budynku, jeżeli są one instalowane, wymieniane lub modernizowane; • krajowych planów mających na celu zwiększenie liczby budynków o niemal zerowym zużyciu energii; • certyfikacji energetycznej budynków lub modułów budynków; • regularnych przeglądów systemów ogrzewania i klimatyzacji w budynkach; • niezależnych systemów kontroli świadectw charakterystyki energe- WSGE | 215 tycznej i sprawozdań z przeglądu12. Charakterystyka energetyczna budynku w art. 2 pkt. 4) dyrektywy nr 31 została zdefiniowana13 jako obliczona lub zmierzona ilość energii potrzebnej do zaspokojenia zapotrzebowania na energię związanego z typowym użytkowaniem budynku, która obejmuje m.in. energię na potrzeby ogrzewania, chłodzenia, wentylacji, ciepłej wody i oświetlenia. Dyrektywa zobowiązuje państwa członkowskie do przyjęcia metodologii (na poziomie krajowym lub regionalnym) obliczania charakterystyki energetycznej budynków zgodnie ze wspólnymi ramami ogólnymi podanymi w załączniku I (art. 3 dyrektywy) oraz ustalenia minimalnych wymagań dotyczących charakterystyki energetycznej budynków lub modułów budynków w celu osiągnięcia poziomów optymalnych pod względem kosztów (art. 4 ust. 1 dyrektywy). Natomiast w art. 5 ust. 1 zdanie pierwsze dyrektywy nr 31 Komisja została zobowiązana do określenia w drodze aktów delegowanych do dnia 30 czerwca 2011 r., zgodnie z art. 23, 24 i 25 ww. dyrektywy, ramy metodologii porównawczej obliczania optymalnego pod względem kosztów poziomu wymagań minimalnych dotyczących charakterystyki energetycznej budynków i elementów budynków14. Jednak dopiero w dniu 16 stycznia 2012 r. (ok. sześć miesięcy później niż zakładano) zostało wydane rozporządzenie delegowane Komisji (UE) NR 244/2012 z dnia 16 stycznia 2012 r. uzupełniające dyrektywę Parlamentu Europejskiego i Rady 2010/31/UE w sprawie charakterystyki energetycznej budynków i ustanawiające ramy metodologii porównawczej do celów obliczania optymalnego pod względem kosztów poziomu wymagań minimalnych dotyczących charakterystyki energetycznej budynków i elementów budynków15. Niezależnie od powyższego za uprawnione należy uznać twierdzenie, że dyrektywa nr 31 przede wszystkim koncentruje się wokół budynków o niemal zerowym zużyciu energii, tj. wprowadza mechanizmy, które mają zapewnić, że w określonej perspektywie czasowej wszystkie nowe budynki na terenie Unii będą budynkami o niemal zerowym zużyciu energii. Jest o to o tyle zrozumiałe, że jeżeli ambitne cele UE związane z wykonaniem pakietu 3x20 mogły być zrealizowane, budynki zasadniczo nie powinny zużywać energii. Wiodącą rolę na omawianym polu ma pełnić sektor publiczny, który powinien dawać przykład i dążyć do realizacji zaleceń zawartych w świadectwie charakterystyki energetycznej ((pkt. 23) zdanie pierwsze preambuły do dyrektywy nr 31)), a ponadto budynki zajmowane przez władze publiczne i budynki często odwiedzane przez ludność po- 216 | WSGE winny dawać dobry przykład poprzez uwzględnianie rozważań środowiskowych i energetycznych i z tego powodu budynki te powinny być regularnie poddawane certyfikacji energetycznej (pkt. 24) zdanie pierwsze preambuły do dyrektywy nr 31)16. W rozumieniu dyrektywy nr 31 budynek o niemal zerowym zużyciu energii w art. 2 pkt. 2) to budynek o bardzo wysokiej charakterystyce energetycznej określonej zgodnie z załącznikiem I. Niemal zerowa lub bardzo niska ilość wymaganej energii powinna pochodzić w bardzo wysokim stopniu z energii ze źródeł odnawialnych, w tym energii ze źródeł odnawialnych wytwarzanej na miejscu lub w pobliżu. W sensie prawnym definicja z dyrektywy stanowi bardziej wskazówkę interpretacyjną niż definicję legalną. Wydaje się, że takie też było założenie; ustawodawca unijny pozostawił ustawodawcy krajowemu doszczegółowienia definicji budynku o niemal zerowym zużyciu energii z uwagi na występujące między państwami członkowskimi różnice w zakresie warunków klimatycznych czy kultury budowlanej. Na marginesie można dodać, że w Europie aktualnie istnieje wiele pomysłów i dobrowolnie przyjmowanych standardów dotyczących budynków wysoko energooszczędnych, tj. budynki pasywne, budynki zeroenergetyczne czy budynki plusenergetyczne. Zadaniem więc prawodawcy krajowego będzie – w zależności od istniejącego stanu rzeczy - umiejscowienie budynków o niemal zerowym zużyciu energii w istniejących już systemie, względnie budowanie całej konstrukcji od początku poprzez konkretyzację zaleceń legislatora unijnego. Co interesujące wciąż definicji budynku o niemal zerowym zużyciu energii nie skonstruowały Niemcy (w przygotowaniu)17, Wielka Brytania18, Francja19 czy Włochy (w przygotowaniu)20. Do państw, które wypracowały już ww. definicję należą: Holandia (definicja nie jest jeszcze formalnie przyjęta, ale istnieje)21 oraz Czechy (definicja jest w procesie przyjmowania)22. W polskich założeniach do projektu ustawy o charakterystyce energetycznej budynków, o których szerzej mowa jest poniżej, budynek o niemal zerowym zużyciu energii zdefiniowano roboczo jako budynek o bardzo wysokiej charakterystyce energetycznej, szczegółowo zdefiniowany w krajowym planie działań (stosowny plan nie został jeszcze przez Polskę przyjęty) mającym na celu zwiększenie liczby budynków o niemal zerowym zapotrzebowaniu na energię, w którym wymagana energia do zapewnienia funkcji użytkowych pochodzi w dużym stopniu z energii ze źródeł odnawialnych, w tym energii wytwarzanej na miejscu lub w pobliżu. WSGE | 217 Z badań Europejskiego Instytutu Charakterystyki Energetycznej Budynków (Buildings Performance Institute Europe, BPIE)23 wynika, że definicja budynku o niemal zerowym zużyciu energii powinna zawierać limit dla zużycia energii elektrycznej w gospodarstwach domowych (obciążenie wtyczki) wykorzystywanej do zasilania zintegrowanego wyposażenia budynku (np. windy i systemy ochrony przeciwpożarowej), wykraczając poza udogodnienia budowlane (ogrzewanie, chłodzenie, wentylacja i oświetlenie) zawarte w ramach obowiązującej dyrektywy nr 31. Energia elektryczna niezbędna do zasilania wymienionych urządzeń powinna zaś zostać uwzględniona w kolejnych nowelizacjach ww. dyrektywy. Dla przyszłych przeróbek ocena cyklu życia (Life Cycle Assessment, LCA) powinna być wymagana w ramach definicji budynków o niemal zerowym zużyciu energii jako energia użyta do produkcji i utylizacji wyposażenia budynku, stając się kwestią coraz bardziej istotną, gdy zużycie energii w fazie użytkowania ulega zmniejszeniu. Ważne jest również, celem osiągnięcia równowagi w zakresie efektywności energetycznej i odnawialnych źródeł energii, ustalenie w ramach definicji budynku o niemal zerowym zużyciu energii limitu maksymalnego zapotrzebowania na energię, a także wprowadzenie wymogu minimalnej wartości procentowej materiałów odnawialnych. Tylko aktywne systemy zasilania będą w stanie przyczyniać się do podziału energii ze źródeł odnawialnych, podczas gdy systemy pasywne powinny być powiązane ze zmniejszeniem zapotrzebowania na energię24. Z kolei w art. 9 ust. 1 dyrektywa nr 31 nakłada na państwa członkowskie obowiązek zapewnienia, aby: • do dnia 31 grudnia 2020 r. wszystkie nowe budynki były budynkami o niemal zerowym zużyciu energii; oraz • po dniu 31 grudnia 2018 r. nowe budynki zajmowane przez władze publiczne oraz będące ich własnością były budynkami o niemal zerowym zużyciu energii. Państwa członkowskie ponadto w myśl art. 9 ust. 1 mają zapewnić wydawanie świadectw charakterystyki energetycznej dla: a) budynków lub modułów budynków, które są wznoszone, sprzedawane lub wynajmowane nowemu najemcy; oraz b) budynków, w których całkowita powierzchnia użytkowa powyżej 500 m2 jest zajmowana przez władze publiczne i które są często odwiedzane przez ludność, a w dniu 9 lipca 2015 r. próg 500 m2 obniży się do 250 m2. 218 | WSGE Założenia do polskiego projektu ustawy o charakterystyce energetycznej budynków Ustawodawca polski nie dokonał w terminie wdrożenia postanowień dyrektywy nr 31. Dopiero w kwietniu 2013 r. Rada Ministrów przyjęła założenia do projektu ustawy o charakterystyce energetycznej budynków25. Niepokojące wydaje się w szczególności to, że brak ustawy dokonującej wdrożenia ww. dyrektywy może utrudnić czy też nawet uniemożliwić korzystanie z funduszy unijnych w perspektywie 2014-2020 na efektywność energetyczną. Nie bez znaczenia pozostaje również możliwość nałożenia na Polskę kar pieniężnych przez Komisję Europejską26 na podstawie art. 260 ust. 3 Traktatu o funkcjonowaniu Unii Europejskiej27. Jak się jednak wydaje, nie jest to przedmiotem obaw ze strony polskiego rządu, ponieważ po pierwsze, liczba postępowań wszczynanych przez Komisję Europejską przeciwko Polsce w związku z podejrzeniem naruszenia prawa unijnego mieści się w średniej normie dla tzw. dużych państw Unii Europejskiej, a po drugie, większość postępowań prowadzonych przez Komisję Europejską przeciwko Polsce jest umarzana na etapie administracyjnym, przed wniesieniem skargi do Trybunału Sprawiedliwości Unii Europejskiej, a jeśli nawet skarga zostanie wniesiona, to po wdrożeniu dyrektywy, której dotyczy opóźnienie, Komisja Europejska podejmuje decyzję o jej wycofaniu28. Przewidywany termin opublikowania ustawy o charakterystyce energetycznej budynków, to czwarty kwartał 2013 r. Wejdzie ona w życie po upływie sześciomiesięcznego okresu vacatio legis. Polska dokonała już implementacji dyrektywy o charakterystyce energetycznej budynków z 2002 r. za sprawą ustawy z dnia 19 września 2007 r. o zmianie ustawy Prawo budowlane29 (a następnie ustawą z dnia 27 sierpnia 2009 r. o zmianie ustawy - Prawo budowlane oraz ustawy o gospodarce nieruchomościami30). Wyżej wymieniona ustawa zmieniająca wprowadziła obowiązek dokonywania oceny charakterystyki energetycznej w formie świadectwa charakterystyki energetycznej budynku oddawanego do użytkowania oraz dla budynku, lokalu mieszkalnego, a także części budynku stanowiącej samodzielną całość techniczno-użytkową, w przypadkach, o których mowa w ust. 431 (art. 5 ust. 3 Prawa budowalnego32). Ponadto nowelizacja z 2009 r. wprowadziła reguły postępowania, zasad niezależności oraz odpowiedzialności zawodowej dla osób uprawnionych do sporządzania świadectw charakterystyki energetycznej33 oraz doprecyzowała zasady prowadzenia rejestrów osób uzyskujących uprawnienia do sporządzania świadectw charakterystyki energetycznej. WSGE | 219 Na tę chwilę nie funkcjonuje więc odrębna ustawa, która byłaby poświęcona problematyce charakterystyki energetycznej budynków. Ten stan rzeczy ulegnie zmianie, albowiem ustawodawca polski wdrażając dyrektywę nr 31, postanowił uchylić przepisy ustawy – Prawo budowlane dotyczące świadectw efektywności energetycznej oraz kontroli i systemów klimatyzacji i „przenieść” je do nowej ustawy poświęconej w całości tematyce charakterystyki energetycznej budynków z koniecznymi modyfikacjami wynikającymi ze wspomnianej dyrektywy. Wpisuje się to w praktykę implementowania unijnych regulacji prawnych z szeroko pojmowanej energetyki poprzez uchwalanie odrębnych ustaw (dyrektywa 2012/27/UE z dnia 25 października 2012 r. w sprawie efektywności energetycznej, zmiany dyrektyw 2009/125/WE i 2010/30/UE oraz uchylenia dyrektyw 2004/8/ WE i 2006/32/WE została wdrożona za sprawą ustawy z dnia 15 kwietnia 2011 r. o efektywności energetycznej34, a dyrektywa 2009/28/WE z dnia 23 kwietnia 2009 r. w sprawie promowania stosowania energii ze źródeł odnawialnych zmieniająca i w następstwie uchylająca dyrektywy 2001/77/ WE oraz 2003/30/WE35 zostanie wdrożona poprzez uchwalenie ustawy o odnawialnych źródłach energii36). Ustawodawca polski nie zamierza wprowadzić innych, dodatkowych rozwiązań poza wynikającymi obligatoryjnie z dyrektywy nr 3137. Efektem przyjmowanej regulacji prawnej ma być ograniczenie zużycia energii w budynkach, ochrona środowiska naturalnego i zasobów oraz rozwój nowoczesnych technologii w budownictwie i instalacjach z nim związanych. Ponadto projektowane rozwiązania jest postrzegane jako neutralne lub nieznaczne z punktu widzenia dodatkowych obciążeń dla przedsiębiorców oraz obciążeń w administracji38. Jeśli chodzi o zagadnienia merytoryczne, to założenia do projektu ustawy o charakterystyce energetycznej budynków można podzielić na trzy kategorie: a) dotyczące świadectw efektywności energetycznej39; b) związane z metodologią obliczania charakterystyki energetycznej budynków oraz c) regulujące uprawnienia do sporządzenia świadectw charakterystyki energetycznej budynku oraz modułu budynku. Świadectwa charakterystyki energetycznej budynków Odnosząc się do pierwszego z zagadnień, tj. świadectw charakterystyki energetycznej w założeniach do projektu ustawy o charakterystyce energetycznej budynków (s. 5), wskazano, że wprowadzenie obowiązku sporządzania i przekazywania ww. świadectw ma na celu promocję budownictwa efektywnego energetycznie oraz podnoszenie świadomo- 220 | WSGE ści w zakresie możliwości uzyskania oszczędności energii w budynkach. Świadectwa charakterystyki energetycznej pozwolą właścicielom, najemcom czy użytkownikom na orientacyjne określenie zapotrzebowania na energię użytkową, końcową i pierwotną. Ustawa wprowadzi obowiązek wykonania świadectwa charakterystyki energetycznej budynku lub modułu budynku oddawanego do użytku40, zbywanego na podstawie umowy sprzedaży, zbywanego na podstawie umowy zbycia spółdzielczego własnościowego prawa do lokalu41, wynajmowanego oraz zajmowanego przez władze publiczne i często odwiedzanego przez publiczność, którego całkowita powierzchnia użytkowa jest większa niż 500 m2, który to próg począwszy od 09 lipca 2015 r. zostanie obniżony do 250m2. Obowiązek przechowywania świadectwa charakterystyki energetycznej budynku będzie ciążył na właścicielu lub zarządcy budynku, a w przypadku budynków, dla których istnieje obowiązek prowadzenia książki obiektu budowlanego, będzie ono przechowywane wraz z pozostałymi dokumentami zgodnie z art. 60 ustawy – Prawo budowlane. Ustawa określa również okres ważności świadectwa, wskazując, że wynosi on 10 lat od daty jego sporządzenia, a także w razie stwierdzenia oczywistych i rażących błędów42 w wykonanym świadectwie w trakcie przeprowadzonego przez ministra właściwego do spraw budownictwa, gospodarki przestrzennej i mieszkaniowej postępowania w sprawie utraty uprawnień do sporządzania świadectw charakterystyki energetycznej. Zgodnie z projektowanym aktem prawnym świadectwo charakterystyki energetycznej będzie załączone do umów, na podstawie których będzie następować przeniesienie własności budynku lub jego części (z wyłączeniem sytuacji przeniesienia własności lokalu na podstawie umowy zawartej między osobą, której przysługuje spółdzielcze prawo do lokalu), a spółdzielnią mieszkaniową, a zbywca najpóźniej w dniu zawarcia takiej umowy będzie obowiązany do przekazania nabywcy ww. świadectwa lub jego kopii. Natomiast odnośnie umów najmu, to wynajmujący będzie zobowiązany przekazać najpóźniej w dniu zawarcia umowy najemcy świadectwo charakterystyki energetycznej lub jego kopię. Niezałączenie świadectwa charakterystyki do ww. umów nie będzie skutkowało nieważnością samej umowy, co należy uznać za rozwiązanie dobre i rozsądne. Ustawodawca proponuje natomiast sankcję43 w postaci tzw. wykonania zastępczego – w sytuacji, gdy zbywca/wynajmujący nie wykona obowiązku przekazania świadectwa lub jego kopii w przewidzianym terminie, nabywcy/najemcy służy uprawnienie pisemnego wezwania w terminie 14 dni od dnia podpi- WSGE | 221 sania umowy przeniesienia własności lub umowy najmu do zadośćuczynienia temu obowiązku w terminie 2 miesięcy od dnia doręczenia wezwania. W razie zaś bezskutecznego upływu ww. terminu nabywca/najemca ma prawo w okresie nie dłuższym niż 6 miesięcy w przypadku umowy najmu lub 12 miesięcy w przypadku umowy przeniesienia własności, licząc od dnia zawarcia umowy, sporządzić świadectwo na koszt zbywcy lub wynajmującego. Wydaje się, że skuteczniejszą sankcją byłoby wprowadzenie kar pieniężnych. Takie zresztą rozwiązanie przyjęło większość państw europejskich44. Pamiętać bowiem należy, że cechą charakterystyczną tzw. wykonania zastępczego jest pierwotne poniesienie kosztów, w tym wypadku, uzyskania świadectwa charakterystyki energetycznej budynków, których nabywca/najemca będzie mógł dochodzić od zbywcy/wynajmującego w postępowaniu cywilnym. Może się również okazać, że najemca/nabywca nie jest zainteresowany tzw. wykonaniem zastępczym, bo nie chce niejako „kredytować” zbywcy/wynajmującego, a samo dochodzenie roszczenia przed sądem cywilnym z pewnością będzie czasochłonne. Oczywiście istnieje sposób zabezpieczenia się na okoliczność niezałączenia do umowy najmu świadectwa charakterystyki energetycznej poprzez wprowadzenie do niej klauzuli, że w razie skorzystania przez najemcę z tzw. wykonania zastępczego, do czego będą go uprawniać obowiązuje przepisy, wysokość czynszu najmu za przyjęty przez strony okres rozliczeniowy ulega obniżeniu o kwotę sporządzenia tego świadectwa. Niezależnie od powyższych rozważań trudno oprzeć się wrażeniu, że projektowany przepis w istocie stanowić będzie lex imperfecta i przy jego respektowaniu ustawodawcy pozostanie liczyć wyłącznie na dobrą wolę stron umowy. Kwestia jest tym bardziej problematyczna, że wobec zamierzenia wprowadzenia obowiązku przechowywania świadectwa charakterystyki energetycznej budynku przez właściciela lub zarządcę budynku, a w przypadku budynków, dla których istnieje obowiązek prowadzenia książki obiektu budowlanego, powinno być ono przechowywane wraz z pozostałymi dokumentami, zgodnie z art. 60 ustawy – Prawo budowlane, sankcja dla właściciela (nabywcy) wynika z art. 93 pkt. 9) ustawy – Prawo budowlane, zgodnie z którym kto nie spełnia, określonych w art. 6345 lub art. 64 ust 1 i 346, obowiązków przechowywania dokumentów, związanych z obiektem budowlanym lub prowadzenia książki obiektu budowlanego, podlega karze grzywny. Jest to więc przepis, który „wymusza” wykonanie przez właściciela/nabywcę świadectwa charakterystyki energetycznej budynku, co 222 | WSGE nie oznacza jednak równoczesnego dołączenia go umowy sprzedaży. W temacie sankcji, na marginesie niejako, dodać można, że prawodawca polski postanowił wprowadzić je jedynie w przypadku niezapewnienie przeprowadzenia obowiązkowej kontroli przez właściciela lub zarządcę47 – będzie to kara grzywny orzekana na podstawie przepisów ustawy z dnia 24 sierpnia 2001 r. - Kodeks postępowania w sprawach o wykroczenia48. Metodologia obliczania charakterystyki energetycznej budynku Przechodząc do drugiego z zagadnień merytorycznych poruszanych w założeniach do projektu ustawy o charakterystyce energetycznej budynków, tj. do metodologii obliczania charakterystyki energetycznej budynku, zostanie ona określona w drodze rozporządzenia wydanego przez ministra właściwego do spraw budownictwa, lokalnego planowania i zagospodarowania przestrzennego oraz mieszkalnictwa, która będzie uwzględniać wytyczne zawarte w załączniku I do dyrektywy nr 31 oraz sposób sporządzania i wzory świadectw charakterystyki energetycznej, uwzględniając w szczególności: dane ilościowe, podstawowe wskaźniki energetyczne budynku lub części budynku, dane osoby wykonującej świadectwo charakterystyki energetycznej oraz podstawowe dane budynku lub części budynku. Zasadniczo charakterystyka energetyczna określona będzie na podstawie obliczonej lub faktycznie zużytej ilości energii (tzw. metoda zużyciowa), w celu wypełnienia różnych potrzeb związanych z typowym użytkowaniem budynku lub jego części przewidzianej do odrębnego użytku i odzwierciedlać będzie ona zapotrzebowanie na energię do celów ogrzewania, wentylacji, chłodzenia, przygotowania ciepłej wody oraz oświetlenia w przypadku budynków użyteczności publicznej. Przyjęcie metody zużyciowej jako podstawowej ułatwi sporządzanie świadectw charakterystyki energetycznej w przypadku budynków, dla których brak jest dokumentacji technicznej. W sytuacji, w której nie będzie możliwe skorzystanie z metody zużyciowej, przewidziana jest metoda obliczeniowa49. Osoby upoważnione do wydawania świadectw charakterystyki energetycznej budynków Przechodząc zaś do tematu osób uprawnionych do wydawania świadectw charakterystyki energetycznej, należy wskazać, że zmiany w tym zakresie w porównaniu do stanu obecnego będą najdalej idące. WSGE | 223 Zamierzeniem prawodawcy polskiego jest poszerzenie kręgu osób uprawnionych do sporządzenia świadectwa charakterystyki energetycznej, co z jednej strony ma przyczynić się do poszerzenia i jednoczesne uproszczenie dostępu do osób upoważnionych do sporządzenia świadectw poprzez zwiększenie ich liczby, z drugiej zaś do obniżenia cen za wykonanie świadectwa poprzez wzrost konkurencji na rynku50. Obecnie tj. zgodnie z art. 5 ust. 8 ustawy – Prawo budowlane, uprawnienie do wykonania świadectwa charakterystyki energetycznej przysługuje osobie, która m.in. ukończyła, w rozumieniu przepisów o szkolnictwie wyższym, co najmniej studia magisterskie albo studia inżynierskie na kierunkach: architektura, budownictwo, inżynieria środowiska, energetyka lub pokrewnych (pkt. 2) oraz posiada uprawnienia budowlane w specjalności architektonicznej, konstrukcyjno-budowlanej lub instalacyjnej albo odbyła szkolenie i złożyła z wynikiem pozytywnym egzamin przed ministrem właściwym do spraw budownictwa, lokalnego planowania i zagospodarowania przestrzennego oraz mieszkalnictwa (pkt. 4)51. Zmiany zaproponowane w założeniach do projektu ustawy o charakterystyce energetycznej budynków sprowadzają się do: po pierwsze, zniesienia egzaminu jako formy uzyskania uprawnień; po drugie, ukończenia studiów inżynierskich na jakimkolwiek kierunku, co będzie uprawniało do wpisu do właściwego rejestru osób uprawnionych do wykonania świadectwa; po trzecie, osób, które nie ukończyły studiów na kierunku inżynierskim, które celem uzyskania stosownych uprawnień będą musiały odbyć studia podyplomowe; po czwarte, praw do wykonania świadectwa, które uzyskają osoby posiadające wykształcenie średnie oraz uprawnienia budowlane52. Centralny rejestr i system finansowania Aby zapewnić wdrożenie art. 17 zdanie czwarte53 oraz art. 18 ust. 154 dyrektywy nr 31, planuje się utworzenie przez ministra do spraw budownictwa, lokalnego planowania i zagospodarowania przestrzennego oraz mieszkalnictwa, centralnego rejestru, który będzie prowadzony w systemie informatycznym oraz obejmującego: 1) ogólnodostępny wykaz osób uprawnionych do sporządzania świadectw charakterystyki energetycznej, w tym osób, które będą uprawnione do kontroli systemów ogrzewania; 2) wykaz świadectw charakterystyki energetycznej; 3) wykaz protokołów z przeprowadzonych kontroli systemów ogrzewania i klimatyzacji oraz 4) ogólnodostępny rejestr budynków zajmowanych przez władze publiczne, informujący o charakterystyce energetycznej tych budynków. Powołanie 224 | WSGE rejestru ma zagwarantować utworzenie niezależnego systemu kontroli, publicznej dostępności regularnie aktualizowanych list ekspertów oraz inwentaryzację i dostarczenie informacji55 na temat standardu energetycznego budynków zajmowanych przez jednostki sektora finansów publicznych (założenia do projektu ustawy o charakterystyce energetycznej budynków, s. 10). Niejako przy okazji, wspomnieć należy, że prawodawca tworząc opisany powyżej rejestr, powinien spojrzeć na sprawę z szerszej perspektywy i podjąć jakże potrzebą decyzję dotyczącą utworzenia rejestru projektów budowlanych. Dość powiedzieć, że jakość projektu budowlanego (rejestr stanowiłby formę kontroli nad nią) - w porównaniu ze świadectwem charakterystyki energetycznej budynku - w o wiele większym stopniu wpływa na szeroko rozumianą efektywność energetyczną. Poza tym, biorąc pod uwagę, o czym była mowa wyżej, że ustawodawca przewidział sześciomiesięczny okres vacatio legis dla ustawy o charakterystyce energetycznej budynków, należy wyrazić nadzieję, że w tym dość krótkim okresie, uda się stworzyć ww. centralny rejestr. Doświadczenia bowiem – przy zachowaniu wszelkich proporcji – nakazują daleko idącą ostrożność56. Na zakończenia omawiania wybranych kwestii dotyczących części merytorycznej założeń do projektu ustawy o charakterystyce energetycznej budynków należy zauważyć z pewnym ubolewaniem, że założenia te właściwie nie odnoszą się do kwestii związanych z finansowaniem wdrożenia dyrektywy nr 31, poza lakonicznym stwierdzeniem, że ‹‹nie przewiduje się tworzenia dodatkowych zachęt finansowych poza aktualnie istniejącymi premiami, wynikającymi z ustawy z dnia 21 listopada 2008 r. o wspieraniu termomodernizacji i remontów (Dz. U. Nr 223, poz. 1459, z późn. zm.) oraz innymi środkami możliwymi do uzyskania np. ze środków NFOŚiGW›› (s. 13 założeń do projektu ustawy o charakterystyce energetycznej budynków). Powyższe rodzi uzasadnione wątpliwości co do skutecznej realizacji postulatów wynikających ze świadectw charakterystyki energetycznej budynków, a także powodzenia całego przedsięwzięcia. Ustawodawca powinien rozważyć choćby wprowadzenie np. ulg podatkowych. Wnioski Nie sposób na tę chwilę ocenić, w jakim stopniu powstająca ustawa (na razie znane są tylko jej założenia) rozwiąże problemy związane z zapewnieniem wysokiej jakości energetycznej budynków. Problemy te sprowadzają się do braku działań mających na celu budowanie świadomości WSGE | 225 użytkowników budynków i inwestorów, braku działań mających na celu urealnienie postulatu pełnienia przez sektor publiczny roli lidera oraz – co najistotniejsze - braku efektywnego systemu wsparcia finansowego budownictwa energooszczędnego. Ponadto lektura założeń do ustawy o charakterystyce energetycznej budynków budzi zastrzeżenia, czy ustawodawca w sposób kompleksowy postrzega regulację prawną szerszego zagadnienia, jakim jest oszczędzanie energii, której częściami składowymi bez wątpienia są: ustawa – Prawo energetyczne z dnia 10 kwietnia 1997 r.57, ustawa z dnia 15 kwietnia 2011 r. o efektywności energetycznej oraz projektowana ustawa o odnawialnych źródłach energii. Z analizowanego tekstu założeń do projektu ustawy o charakterystyce energetycznej budynków wynika, że jego autorzy nie postrzegają wspomnianych powyżej regulacji jako integralnej całości. Na zakończenie należy tylko wyrazić nadzieję, że polski system powszechnej certyfikacji energetycznej budynków zaowocuje postawami prooszczędnościowymi i proefektywnościowymi, co stanowi jedyną realną drogę do realizacji postulatów planu 3x20. References Brążkiewicz D., Odnawialne źródła energii jako element wzrostu bezpieczeństwa energetycznego Polski (2010), [w:] B. Sitek, R. Trzaskalik (red.), Zarządzanie informacją i energią w systemie bezpieczeństwa Unii Europejskiej, Józefów: Wydawnictwo Wyższej Szkoły Gospodarki Euroregionalnej im. Alcide De Gasperi w Józefowie. Commission of European Communities (2008). Communication from the Commission to the European Parliament, the Council, the European Economic and Social Committee and the Committee of the Regions, 20 20 by 2020. Europe’s climate change opportunity. Pozyskano [05.07.2013] z http://eur-lex.europa.eu/LexUriServ/LexUriServ.do?ur i=COM:2008:0030:FIN:EN:PDF. Communication from the Government of the Federal Republic of Germany to the European Commission of 18 January 2013. Directive 2010/31/EU of the European Parliament and of the Council of 19 May 2010 on the energy performance of buildings (recast) - National plan for increasing the number of nearly zero-energy buildings pursuant to Article 9. Pozyskano [05.07.2013] z http://ec.europa.eu/energy/effi- 226 | WSGE ciency/buildings/implementation_en.htm. Dyrektywa 2002/91/WE Parlamentu Europejskiego i Rady z dnia 16 grudnia 2002 r. w sprawie charakterystyki energetycznej budynków, Dz.Urz. WE L 1 z 04 stycznia 2003 r. Dyrektywa 2009/28/WE z dnia 23 kwietnia 2009 r. w sprawie promowania stosowania energii ze źródeł odnawialnych zmieniająca i w następstwie uchylająca dyrektywy 2001/77/WE oraz 2003/30/WE, Dz.Urz. WE L 140 z 05 czerwca 2009 r. Dyrektywa Parlamentu Europejskiego i Rady 2010/31/UE z dnia 19 maja 2010 r. w sprawie charakterystyki energetycznej budynków, Dz.Urz. WE L 153 z 18 czerwca 2010 r. Hermelink A., Schimschar S., Boermans T., Pagliano L., Zangheri P., Armani R., Voss K., Musall E. (2013). Towards nearly zero-energy buildings. Definition of common principles under the EPBD. Final report. Pozyskano [03.07.2013] z http://ec.europa.eu/energy/efficiency/ buildings/doc/nzeb_full_report.pdf. Increasing the number of nearly zero energy buildings. UK National Plan (2012). Pozyskano [05.07.2013] z http://ec.europa.eu/energy/efficiency/buildings/implementation_en.htm. Krolikowska-Olczak M., Promowanie stosowania energii ze źródeł odnawialnych w prawie Unii Europejskiej (2010), [w:] B. Sitek, R. Trzaskalik (red.), Zarządzanie informacją i energią w systemie bezpieczeństwa Unii Europejskiej, Józefów: Wydawnictwo Wyższej Szkoły Gospodarki Euroregionalnej im. Alcide De Gasperi w Józefowie. Matusiak B., Pamuła A., Zieliński J.S., Inteligentne sieci rozdzielcze i energetyka odnawialna (2010), [w:] B. Sitek, R. Trzaskalik (red.), Zarządzanie informacją i energią w systemie bezpieczeństwa Unii Europejskiej, Józefów: Wydawnictwo Wyższej Szkoły Gospodarki Euroregionalnej im. Alcide De Gasperi w Józefowie. Mudgal S. Lyons R., Fedrigo-Fazio D. (2013), Energy performance certificates in buildings and their impact on transaction prices and rents in selected EU countries. FINAL REPORT, European Commission (DG Energy), 19 April 2013. Pozyskano [03.07.2013] z http://ec.europa.eu/ energy/efficiency/buildings/doc/20130619-energy_performance_certificates_in_buildings.pdf. Nationaal Plan voor het bevorderen van bijna-energieneutrale gebouwen in Nederland, september 2012 (2012). Pozyskano [05.07.2013] z http:// WSGE | 227 ec.europa.eu/energy/efficiency/buildings/implementation_en.htm. Odpowiedź Ministerstwa Spraw Zagranicznych na oświadczenie Senatora Stanisława Koguta z dnia 09 maja 2013 r. Pozyskano [07.07.2013] z http://www.senat.gov.pl/gfx/senat/userfiles/_public/k8/dokumenty/stenogram/oswiadczenia/kogut/3001o.pdf. Traktat o funkcjonowaniu Unii Europejskiej,OJ C 326, 26.10.2012 Offermann M., Manteuffel B., Grözinger J., Boermans T., Pawlak P., Witczak K., Dębowy A. (2012). Plan d’action pour la généralisation des bâtiments dont l’énergie est quasi nulle (2013). Pozyskano [05.07.2013] z http://ec.europa.eu/energy/efficiency/buildings/implementation_en.htm. Pomocna dłoń URE. Rozmowa z Prezesem URE, dr. Mariuszem Sworą (2010). Energetyka cieplna i zawodowa Nr 4. Projekt ustawy o odnawialnych źródłach energii. Pozyskano [02.07.2013] z http://legislacja.rcl.gov.pl/docs//2/19349/19350/69181/19351/dokument19331.pdf?lastUpdateDay=02.07.13&lastUpdateHour=16%3A1 4&userLogged=false&date=wtorek%2C+2+lipiec+2013. Proposal for a Directive of the European Parliament and of the Council on the energy performance of buildings (recast) (2008). Pozyskano [30.06.2013] z http://www.europarl.europa.eu/registre/docs_autres_institutions/commission_europeenne/com/2008/0780/COM_ COM(2008)0780_EN.pdf. Rozporządzenie delegowane Komisji (UE) NR 244/2012 z dnia 16 stycznia 2012 r. uzupełniające dyrektywę Parlamentu Europejskiego i Rady 2010/31/UE w sprawie charakterystyki energetycznej budynków i ustanawiające ramy metodologii porównawczej do celów obliczania optymalnego pod względem kosztów poziomu wymagań minimalnych dotyczących charakterystyki energetycznej budynków i elementów budynków, Dz.Urz. UE L 81 z 21 marca 2012 r. Rozwój budownictwa o niemal zerowym zużyciu energii w Polsce. W kierunku podstawowych definicji i programu wdrażania. Pozyskano [03.07.2013] z http://www.bpie.eu/documents/BPIE/publications/ Poland_nZEB/Poland_Executive_Summary_Polish.pdf Śmijewski K., Sokołowski M. M., Identyfikacja barier i problemów związanych z polską energetyką odnawialną jako wybór relewantnej informacji dla rządu, społeczeństwa i gospodarki (2010), [w:] B. Sitek, R. Trzaskalik (red.), Zarządzanie informacją i energią w systemie bezpie- 228 | WSGE czeństwa Unii Europejskiej, Józefów: Wydawnictwo Wyższej Szkoły Gospodarki Euroregionalnej im. Alcide De Gasperi w Józefowie. Sposób implementacji wybranych wymogów dyrektywy 2010/31/UE w niektórych krajach UE. Pozyskano [02.07.2013] z http://legislacja. rcl.gov.pl/docs//1/36518/36550/36551/dokument61888.pdf?lastUpdateDay=02.07.13&lastUpdateHour=16%3A14&userLogged=false&da te=wtorek%2C+2+lipiec+2013. Tekst regulacyjny do założeń do projektu ustawy o charakterystyce energetycznej budynków. Pozyskano [02.07.2013] z http://legislacja.rcl.gov. pl/docs//1/36518/36550/36551/dokument70826.pdf?lastUpdateDay=02.07.13&lastUpdateHour=16%3A14&userLogged=false&date=wto rek%2C+2+lipiec+2013. The Chartered Institution of Building Services Engineers (2011). CIBSE Briefing: The recast Energy Performance of Buildings Directive. Pozyskano [30.06.2013] z http://www.cibse.org/content/Technical_Resources/Technical_Reports/Technical%20Report_EPBDBriefingFINAL2011.pdf. Ustawa z dnia 02 lipca 2004 r. o swobodzie działalności gospodarczej, Dz.U.04.173.1807 ze zm. Ustawa z dnia 07 lipca 1994 r. – Prawo budowlane, tj. Dz.U.10.243.1623 ze zm. Ustawa z dnia 10 kwietnia 1997 r. - Prawo energetyczne, tj. Dz.U. z 2012 r., poz. 1059 ze zm. Ustawa z dnia 15 kwietnia 2011 r. o efektywności energetycznej, Dz.U.11.94.551 ze zm. Ustawa z dnia 19 września 2007 r. o zmianie ustawy Prawo budowlane, Dz.U.07.191.1373 Ustawa z dnia 20 sierpnia 1997 r. o Krajowym Rejestrze Sądowym, Dz.U.97.12.1769 ze zm. Ustawa z dnia 24 sierpnia 2001 r. - Kodeks postępowania w sprawach o wykroczenia, Dz.U. 08.133.848 ze zm. Ustawa z dnia 27 sierpnia 2009 r. o zmianie ustawy - Prawo budowlane oraz ustawy o gospodarce nieruchomościami, Dz.U.09.161.1279. Uzasadnienie do projektu ustawy o zmianie ustawy - Prawo budowlane oraz ustawy o gospodarce nieruchomościami. Pozyskano [07.07.2013] z http://orka.sejm.gov.pl/Druki6ka.nsf/wgdruku/1853. WSGE | 229 Uzasadnienie do projektu ustawy o zmianie ustawy – Prawo budowlane. Pozyskano [07.07.2013] z http://orka.sejm.gov.pl/proc5.nsf/opisy/2090.htm. Założenia do projektu do ustawy o charakterystyce energetycznej budynków. Pobrano [30.06.2013] z http://legislacja.rcl.gov.pl/lista/1/projekt/36518. Ziemski P., Wpływ informacji na rozwój budownictwa energetycznego (2010), [w:] B. Sitek, R. Trzaskalik (red.), Zarządzanie informacją i energią w systemie bezpieczeństwa Unii Europejskiej, Józefów: Wydawnictwo Wyższej Szkoły Gospodarki Euroregionalnej im. Alcide De Gasperi w Józefowie. Związek Pracodawców Producentów Materiałów Dla budownictwa (2012). Opinia o projekcie założeń ustawy o charakterystyce energetycznej budynków z dnia 20 kwietnia 2012 r. Pozyskano [07.07.2013] z http:// www.dlabudownictwa.pl/images/stories/biblioteczka/Aktualnosci/ opinia%20ch.energet.pdf. Opinia prawna do projektu ustawy o zmianie ustawy Prawo budowlane oraz ustawy o gospodarce nieruchomościami (druk sejmowy nr 1853). Pozyskano [30.06.2013] z http://orka.sejm.gov.pl/rexdomk6. nsf/Opdodr?OpenPage&nr=1853. (Endnotes) 1 Komisja Europejska zaprezentowała pakiet klimatyczno – energetyczny 10 stycznia 2007 r., wskazując jako sposoby jego realizacji nowelizację Dyrektywy o europejskim systemie handlu uprawnieniami do emisji (EU ETS), niezależne uzgodnienia co do celów redukcji emisji gazów cieplarnianych w sektorach nieobjętych europejskim systemem handlu uprawnieniami do emisji, jak transport, budynki, usługi, małe i średnie przedsiębiorstwa, rolnictwo, odpady, oparte na równym podziale wysiłków krajów UE oraz przyjęcie Dyrektywy dla promocji odnawialnych źródeł energii. Szerzej na ten temat: Commission of European Communities (2008). Communication from the Commission to the European Parliament, the Council, the European Economic and Social Committee and the Committee of the Regions, 20 20 by 2020. Europe’s climate change opportunity, dostępne pod adresem www: http://eur-lex.europa.eu/LexUriServ/LexUriServ.do?uri=COM:2008:0030:FIN:EN:PDF z dnia 05 lipca 2013 r. K. Śmijewski, M. M. Sokołowski, Identyfikacja barier i problemów związanych z polską energetyką odnawialną jako wybór relewantnej informacji dla rządu, społeczeństwa i gospodarki (2010), [w:] B. Sitek, R. Trzaskalik (red.), Zarządzanie informacją i energią w systemie bezpieczeństwa Unii Europejskiej, Józefów: Wydawnictwo Wyższej Szkoły Gospodarki Euroregionalnej im. Alcide De Gasperi w Józefowie, s. 13-27; M. Krolikowska-Olczak, Promowanie stosowania energii ze źródeł odnawialnych w prawie 230 | WSGE Unii Europejskiej (2010), [w:] Tamże, s. 29-37; B. Matusiak, A. Pamuła, J. S. Zieliński, Inteligentne sieci rozdzielcze i energetyka odnawialna (2010), [w:] Tamże, s. 39-53; oraz D. Brążkiewicz, Odnawialne źródła energii jako element wzrostu bezpieczeństwa energetycznego Polski (2010), [w:] Tamże, s. 55-66. 2 Zaznaczyć należy, że w Polsce pojawiały się krytyczne głosy dotyczące przyjęcia pakietu 3x20. Były Prezes Urzędu Regulacji Energetyki, Pan Mariusz Swora, wskazał, że Polski nie stać na pakiet 3x20 - jego zdaniem koncepcja ta faworyzuje państwa „starej Unii”: „Popiera ją np. Francja, której energetyka jest oparta w 85% na atomie, a więc na technologii bezemisyjnej. Inne kraje w znacznie większym stopniu niż Polska rozwinęły już OZE (…) Nie jest również w interesie Europy obniżanie konkurencyjności wobec Stanów Zjednoczonych czy Chin. Tam nie ma „poprawności energetycznej”, nie ma pomysłów typu 3x20” – Pomocna dłoń URE. Rozmowa z Prezesem URE, dr. Mariuszem Sworą (2010). Energetyka cieplna i zawodowa Nr 4. Jakkolwiek Chiny czy USA nie wykazują jak dotąd aktywności na polu realizacji protokołu z Kioto, to np. w Australii realizowany jest Krajowy Plan Efektywności Energetycznej, którego założenia są podobne do celów dyrektywy nr 31 (zwiększenie wymagań w zakresie ochrony cieplnej budynków, wprowadzenie obowiązku certyfikacji budynków komercyjnych, wymóg kampanii informacyjnych), a w Japonii budynki komercyjne oraz mieszkalne podlegają obowiązkowi przedkładania raportów dot. efektywności energetycznej. 3 Offermann M., Manteuffel B., Grözinger J., Boermans T., Pawlak P., Witczak K., Dębowy A. (2012). Rozwój budownictwa o niemal zerowym zużyciu energii w Polsce. W kierunku podstawowych definicji i programu wdrażania, s. 5; dostępne pod adresem www: http://www.bpie.eu/documents/BPIE/publications/Poland_nZEB/Poland_Executive_ Summary_Polish.pdf z dnia 03 lipca 2013 r. 4 Dz.Urz. WE L 153 z 18 czerwca 2010 r., s. 13 5 Dz.Urz. WE L 1 z 04 stycznia 2003 r., s. 65 6 Proposal for a Directive of the European Parliament and of the Council on the energy performance of buildings (recast) z 13 listopada 2008, dostępne pod adresem www: http:// www.europarl.europa.eu/registre/docs_autres_institutions/commission_europeenne/ com/2008/0780/COM_COM(2008)0780_EN.pdf z dnia 30 czerwca 2013 r. We ww. projekcie wskazano, że ona na celu wyjaśnienie i uproszczenie pewnych postanowień dyrektywy z 2002 r., rozszerzenie zakresu regulacji w porównaniu z dyrektywą nr 91, wzmocnienie pewnych jej postanowień tak, aby ich realizacji była bardziej efektywna oraz zagwarantowanie wiodącej roli sektora publicznego. 7 art. 2 – Definicje; art. 3 – Przyjęcie metodologii obliczania charakterystyki energetycznej budynków; art. 4 – Ustalenie minimalnych wymagań dotyczących charakterystyki energetycznej budynków; art. 5 – Obliczanie optymalnego pod względem kosztów poziomu wymagań minimalnych dotyczących charakterystyki energetycznej; art. 6 – Budynki nowe; art. 7 – Budynki istniejące; art. 8 – Systemy techniczne budynku; art. 9 – Budynki o niemal zerowym zużyciu energii; art. 10 – Zachęty finansowe i bariery rynkowe; art. 11 – Świadectwa charakterystyki energetycznej; art. 12 – Wydawanie świadectw charakterystyki energetycznej; art. 13 - Umieszczanie świadectw charakterystyki energetycznej w widocznym miejscu; art. 14 - Przeglądy systemów ogrze- WSGE | 231 wania; art. 15 – Przeglądy systemów klimatyzacji; art. 16 - Sprawozdania z przeglądu systemów ogrzewania i klimatyzacji; art. 17 – Niezależni eksperci; art. 18 – Niezależny system kontroli. 8 art. 20 – Informacja. 9 art. 27 – Sankcje. 10 art. 28 – Transpozycja. 11 W porównaniu z dyrektywą z 2002 r. zakres regulacji dyrektywy z 2010 r. uległ poszerzeniu w szczególności w zakresie renowacji istniejących budynków oraz wprowadzeniu nowych postanowień dotyczących krajowych planów mających na celu zwiększenie liczby budynków o niemal zerowym zużyciu energii oraz nadzoru nad przeglądami energetycznymi. Szerzej: The Chartered Institution of Building Services Engineers (2011). CIBSE Briefing: The recast Energy Performance of Buildings Directive, dostępne pod adresem www: http://www.cibse.org/content/Technical_Resources/Technical_ Reports/Technical%20Report_EPBDBriefingFINAL2011.pdf z dnia 30 czerwca 2013 r. 12 Należy zaznaczyć, że zobowiązanie do transpozycji dyrektywy nr 31 do prawa krajowego ogranicza się do tych przepisów, które stanowią merytoryczną zmianę w porównaniu z dyrektywą 2002/91/WE. Zobowiązanie do transpozycji przepisów, które nie uległy zmianie, wynika dyrektywy z 2002 r., a nie z dyrektywy z 2010 r. – pkt. 34) preambuły do dyrektywy nr 31. Ponadto wymagania zawarte w dyrektywie nr 31 są wymaganiami minimalnymi i nie powinny powstrzymywać państw członkowskich od utrzymywania lub wprowadzania bardziej surowych środków. Takie środki są zgodne z Traktatem o funkcjonowaniu Unii Europejskiej, ale wymagają notyfikacji Komisji – art. 1 ust. 3 dyrektywy nr 31. 13 Dyrektywa nr 31 stworzyła nową siatkę pojęciową w porównaniu z dyrektywą nr 91. Dyrektywa z 2010 r. wprowadziła – dotąd nieobecne – definicje: budynku o niemal zerowym zużyciu energii (nearly zero-energy building), system techniczny budynku (technical building system), energia pierwotna (primary energy), energia ze źródeł odnawialnych (energy from renewable sources), przegrody zewnętrzne (building envelope), moduł budynku (building unit), element budynku (building element), ważniejsza renowacja (major renovation), norma europejska (European standard), poziom optymalny pod względem kosztów (cost-optimal level), system ogrzewania lokalnego (district heating) oraz chłodzenia lokalnego (district cooling). Poza tym, pierwotna definicja CPM (ciepło powiązane z mocą) - CHP (combined heat and power) została zastąpiona definicją kogeneracji. Zmieniono natomiast definicje budynku (building), charakterystyki energetycznej budynków (energy performance of a building), sytemu klimatyzacji (air conditioning system) i pompy ciepła (heat pump). Bez zmian pozostawiono definicje: kotła (boiler), świadectwa charakterystyki energetyczne (energy performance certificate of a building) i znamionowej mocy użytecznej (effective rated output). 14 Zgodnie z art. 5 ust. 1 zdanie drugie dyrektywy nr 31, Ramy metodologii porównawczej określa się zgodnie z załącznikiem III i wprowadzają one rozróżnienie pomiędzy budynkami nowymi i istniejącymi oraz różnymi kategoriami budynków. 15 Dz.Urz. UE L 81 z 21 marca 2012 r., s. 18. 16 Należy pamiętać, że dyrektywa nr 31 jest funkcjonalnie powiązana z dyrektywą2012/27/ 232 | WSGE UE z dnia 25 października 2012 r. w sprawie efektywności energetycznej, zmiany dyrektyw 2009/125/WE i 2010/30/UE oraz uchylenia dyrektyw 2004/8/WE i 2006/32/ WE; Dz. Urz. WE L 315 z 14 listopada 2012, str. 1., która zastąpiła dyrektywę 2006/32/ WE Parlamentu Europejskiego i Rady z dnia 5 kwietnia 2006 r. w sprawie efektywności końcowego wykorzystania energii i usług energetycznych, Dz.U. L 114 z 27 kwietnia 2006 r., s. 64. Jak bowiem wskazano m.in. w pkt. 17) preambuły do dyrektywy 2012/27/UE: „przewidziany w niniejszej dyrektywie obowiązek przeprowadzania renowacji budynków instytucji rządowych stanowi uzupełnienie wspomnianej dyrektywy” (dyrektywy nr 31). Także dyrektywa nr 2012/27/UE podkreśla wzorcową rolę sektora publicznego. 17 Hermelink A., Schimschar S., Boermans T., Pagliano L., Zangheri P., Armani R., Voss K., Musall E. (2013). Towards nearly zero-energy buildings. Definition of common principles under the EPBD. Final report z 2013 r., dostępne pod adresem www: http://ec.europa. eu/energy/efficiency/buildings/doc/nzeb_full_report.pdf z dnia 03 lipca 2013 r., s. 90. Szerzej w: Communication from the Government of the Federal Republic of Germany to the European Commission of 18 January 2013, Directive 2010/31/EU of the European Parliament and of the Council of 19 May 2010 on the energy performance of buildings (recast) - National plan for increasing the number of nearly zero-energy buildings pursuant to Article 9; dostępne pod adresem www: http://ec.europa.eu/energy/efficiency/ buildings/implementation_en.htm z dnia 05 lipca 2013 r. 18 Tamże, s. 110. Rząd angielski przyjął jednak cel, aby w 2016 r. wszystkie nowe domu były bez – węglowe (zero carbon), co czyni ten plan jednym z najbardziej restrykcyjnych na świecie, przy założeniu że wszystkie emisje z budynku oraz wszelkie aktywności (activities) mające miejsce w budynku muszą być net zero w ciągu całego roku, dostępne pod adresem www: http://www.zerocarbonhub.org/definition.aspx. Szerzej w: Increasing the number of nearly zero energy buildings. UK National Plan; dostępne pod adresem www: http://ec.europa.eu/energy/efficiency/buildings/implementation_ en.htm z dnia 05 lipca 2013 r. 19 Hermelink A., Schimschar S., Boermans T., Pagliano L., Zangheri P., Armani R., Voss K., Musall E. (2013). Towards nearly zero-energy buildings. Definition of common principles under the EPBD. Final report z 2013 r., dostępne pod adresem www: http://ec.europa.eu/energy/efficiency/buildings/doc/nzeb_full_report.pdf z dnia 03 lipca 2013 r., s. 88. Szerzej w: Plan d’action pour la généralisation des bâtiments dont l’énergie est quasi nulle; dostępne pod adresem www: http://ec.europa.eu/energy/efficiency/buildings/ implementation_en.htm z dnia 05 lipca 2013 r. 20 Tamże, s. 97. 21 Tamże, s. 100. Szerzej w: Nationaal Plan voor het bevorderen van bijna-energieneutrale gebouwen in Nederland, september 2012; dostępne pod adresem www: http://ec.europa.eu/energy/efficiency/buildings/implementation_en.htm z dnia 05 lipca 2013 r. 22 Tamże, s. 85. 23 Buildings Performance Institute Europe to niezależna organizacja typu non-profit, której celem jest poprawa efektywności energetycznej budynków w krajach Europy, przyczyniając się przez to do obniżenia emisji CO2 powstałych w wyniku wykorzystania energii w tych budynkach [w]: Rozwój budownictwa o niemal zerowym zużyciu energii WSGE | 233 w Polsce. W kierunku podstawowych definicji i programu wdrażania, s. 2; dostępne pod adresem www: http://www.bpie.eu/documents/BPIE/publications/Poland_nZEB/ Poland_Executive_Summary_Polish.pdf z dnia 03 lipca 2013 r. 24 Hermelink A., Schimschar S., Boermans T., Pagliano L., Zangheri P., Armani R., Voss K., Musall E. (2013). Towards nearly zero-energy buildings. Definition of common principles under the EPBD. Final report z 2013 r., dostępne pod adresem www: http://ec.europa. eu/energy/efficiency/buildings/doc/nzeb_full_report.pdf z dnia 03 lipca 2013 r., s. 19. 25 Dostępne pod adresem www: http://legislacja.rcl.gov.pl/lista/1/projekt/36518 z dnia 30 czerwca 2013 r. 26 Komisja Europejska w związku z opóźnieniami we wdrożeniu dyrektywy nr 31 w dniu 20 września 2012 r. wszczęła na podstawie art. 258 Traktatu o funkcjonowaniu Unii Europejskiej formalne postępowanie. 27 OJ C 326, 26.10.2012. 28 Odpowiedź Ministerstwa Spraw Zagranicznych na oświadczenie Senatora Stanisława Koguta z dnia 09 maja 2013 r. dostępne pod adresem www: http://www.senat.gov.pl/ gfx/senat/userfiles/_public/k8/dokumenty/stenogram/oswiadczenia/kogut/3001o.pdf z dnia 07 lipca 2013 r. 29 Dz.U.07.191.1373. Uzasadnienie do projektu ustawy o zmianie ustawy – Prawo budowlane dostępne pod adresem www: http://orka.sejm.gov.pl/proc5.nsf/opisy/2090.htm z dnia 07 lipca 2013 r. 30 Dz.U.09.161.1279. Uzasadnienie do projektu ustawy o zmianie ustawy - Prawo budowlane oraz ustawy o gospodarce nieruchomościami dostępne pod adresem www: http:// orka.sejm.gov.pl/Druki6ka.nsf/wgdruku/1853. 31 Zgodnie z art. 5 ust. 4 ustawy Prawo budowlane: W przypadku umów, na podstawie których następuje: 1) przeniesienie własności: a) budynku, b) lokalu mieszkalnego, z wyjątkiem przeniesienia własności lokalu na pod-stawie umowy zawartej między osobą, której przysługuje spółdzielcze prawo do lokalu, a spółdzielnią mieszkaniową lub c) będącej nieruchomością części budynku stanowiącej samodzielną całość techniczno-użytkową, albo 2) zbycie spółdzielczego własnościowego prawa do lokalu – zbywca przekazuje nabywcy odpowiednie świadectwo charakterystyki energetycznej. Implementacja dyrektywy z 2002 r. dokonała się również poprzez zmianę rozporządzenia Ministra Infrastruktury z dnia 12 kwietnia 2002 r. w sprawie warunków technicznych, jakim powinny odpowiadać budynki i ich usytuowanie, Dz.U.02.75.690 ze zm. oraz rozporządzenia Ministra Infrastruktury z dnia 3 lipca 2003 r. w sprawie szczegółowego zakresu i formy projektu budowlanego, Dz.U.03.120.1133 (z dniem 29 kwietnia 2012 r. akt utracił moc obowiązującą). A także wprowadzenie takich rozporządzeń, jak: Rozporządzenie Ministra Infrastruktury z dnia 21 stycznia 2008 r. w sprawie przeprowadzania szkolenia oraz egzaminu dla osób ubiegających się o uprawnienie do sporządzania świadectwa charakterystyki energetycznej budynku, lokalu mieszkalnego oraz części budynku stanowiącej samodzielna całość techniczno-użytkową, Dz.U.08.17.104 ze zm.; rozporządzenie Ministra Infrastruktury z dnia 6 listopada 2008 r. w sprawie metodologii obliczania charakterystyki energetycznej budynku stanowiącej samodzielną całość techniczno-użytkowa oraz sposobu sporządzania i wzorów świadectw ich charakterystyki energetycznej, Dz.U.08.201.1240 oraz rozporządzenie Ministra 234 | WSGE Finansów z dnia 28 grudnia 2009 r. w sprawie obowiązkowego ubezpieczenia odpowiedzialności cywilnej osoby sporządzającej świadectwa charakterystyki energetycznej budynku, lokalu mieszkalnego lub części budynku stanowiącej samodzielna całość techniczno-użytkową, Dz.U.09.224.1802. 32 Dz.U.10.243.1623 ze zm. 33 Zobacz też:; Zobacz też: Opinia prawna do projektu ustawy o zmianie ustawy Prawo budowlane oraz ustawy o gospodarce nieruchomościami (druk sejmowy nr 1853), dostępne pod adresem www: http://orka.sejm.gov.pl/rexdomk6.nsf/ Opdodr?OpenPage&nr=1853 z dnia 30 czerwca 2013 r. 34 Dz.U.11.94.551 ze zm. 35 Dz.Urz. WE L 140 z 05 czerwca 2009 r., s. 16 36 Tekst projektu ustawy dostępny pod adresem www: http://legislacja.rcl.gov.pl/ docs//2/19349/19350/69181/19351/dokument19331.pdf?lastUpdateDay=02.07.13&la stUpdateHour=16%3A14&userLogged=false&date=wtorek%2C+2+lipiec+2013. 37 Jedyny wyjątek dotyczy przewidzianej w art. 4 ust. 2 dyrektywy nr 31 możliwości wyłączenia obowiązku wykonania świadectwa charakterystyki energetycznej budynków, tj. a) budynki wpisane do rejestru zabytków, o którym mowa w art. 8 ustawy z dnia 23 lipca 2003 r. o ochronie zabytków i opiece nad zabytkami (Dz. U. 03.162.1568, z późn. zm.), b) używane jako miejsca kultu i do działalności religijnej, c) przeznaczone do użytkowania w czasie nie dłuższym niż 2 lata, d) przemysłowe, gospodarcze i inwentarskie, nieposiadające instalacji zużywających energię, e) mieszkalne, przeznaczone do użytkowania nie dłużej niż 4 miesiące w roku, f) wolnostojące o powierzchni użytkowej poniżej 50 m2, g) rolnicze, niemieszkalne o jednostkowym zapotrzebowaniu na nieodnawialną energię pierwotną nic wyższym niż 50 kW/(m2·rok). Zaproponowane zakres wyłączeń jest – w opinii autorów – słusznie krytykowany. Kwestionując w ogóle zasadność takiego wyłączenia, zwrócić należy uwagę, że z uwagi na użyte sformułowanie „budynki używane (…) do działalności religijnej) wyłączeniu podlegać będą np. budynki zajmowane przez administrację kościoła czy np. plebanie. Powstaje również pytanie, w jaki sposób oceniać, czy dany budynek jest przeznaczony do użytkowania dłużej czy krócej niż 4 miesiące w roku (w dużej mierze będzie to przecież uzależnione do warunków pogodowych w danym roku), co stwarza szerokie pole do nadużyć. 38 Tekst regulacyjny, dostępne pod adresem www: http://legislacja.rcl.gov.pl/ docs//1/36518/36550/36551/dokument70826.pdf ?lastUpdateDay=02.07.13&las tUpdateHour=16%3A14&userLogged=false&date=wtorek%2C+2+lipiec+2013. Obciążenia finansowe związane są głównie z wdrożeniem art. 12 ust. l b dyrektywy nr 31, który wprowadza obowiązek sporządzenia świadectwa charakterystyki energetycznej dla budynków zajmowanych przez władze publiczne i często odwiedzane przez ludność, o powierzchni powyżej 500 rn2, a od 2015 r. o powierzchni powyżej 250 m2. Jako koszt świadectwa przyjęto: 2zl/m2. Szacuje się, że liczba budynków zajmowanych przez władze publiczne na szczeblu centralnym i terenowym, co do których powstanie obowiązek sporządzenia świadectwa wynosi w przybliżeniu 446 z łączną powierzchnią użytkową ok. 990.880 m2, co daje łączny koszt ok. 1.982 000 zł. 39 Szerzej zobacz: Mudgal S. Lyons R., Fedrigo-Fazio D. (2013). Energy performance certifi- WSGE | 235 cates in buildings and their impact on transaction prices and rents in selected EU countries. FINAL REPORT, European Commission (DG Energy), 19 April 2013, dostępne pod adresem www: http://ec.europa.eu/energy/efficiency/buildings/doc/20130619energy_performance_certificates_in_buildings.pdf z dnia 03 lipca 2013 r. 40 Charakterystyka energetyczna budynku jako jeden z elementów opisu technicznego projektu budowlanego będzie wykonywana już na etapie przygotowania projektu budowlanego przed uzyskaniem pozwolenia na budowę, rozpoczęciem i realizacją inwestycji. 41 Świadectwo charakterystyki energetycznej lokalu będzie mogło być opracowane na podstawie świadectwa charakterystyki energetycznej innego lokalu należącego do grupy lokali o jednakowych rozwiązaniach konstrukcyjno – materiałowych i instalacyjnych oraz o takim samym stopniu zużycia, mającym wpływ na jakość energetyczną lokalu mieszkalnego i stwierdzonym na podstawie budowlanej dokumentacji technicznej lub inwentaryzacji techniczno – budowlanej w razie braku budowlanej dokumentacji technicznej. W uzasadnionych przypadkach dopuszczalne będzie również opracowanie tzw. wzorcowego świadectwa charakterystyki energetycznej adresowanego do określonej grupy lokali, które charakteryzują się takimi samymi parametrami energetycznymi oraz konstrukcyjno – materiałowymi. 42 Świadectwa zawierające nieprawdziwe informacje o wielkości energii będą traktowane jak obarczone wadą fizyczną w rozumieniu ustawy – Kodeks cywilny, Dz.U.64.16.93 ze zm. 43 Stanowi to wypełnienie dyspozycji art. 27 dyrektywy nr 31, zgodnie z którym państwa członkowskie określają zasady dotyczące sankcji stosowanych w przypadku naruszenia przepisów krajowych przyjętych na mocy niniejszej dyrektywy i podejmują wszelkie środki niezbędne do zapewnienia ich egzekwowania. Przewidziane sankcje muszą być skuteczne, proporcjonalne i odstraszające. Najpóźniej do dnia 9 stycznia 2013 r. państwa członkowskie powiadamiają o tych przepisach Komisję, a następnie bezzwłocznie powiadamiają ją o wszystkich późniejszych zmianach, które ich dotyczą. 44 W Niemczech właściciele, sprzedający i wynajmujący, którzy nie przekażą świadectwa charakterystyki energetycznej, mogą zostać ukarani doskonalenia zawodowego w zakresie efektywności grzywną do wysokości 15000 euro. W Czechach w przypadku najmu i sprzedaży brak przekazania świadectwa charakterystyki energetycznej może skutkować nałożeniem kary grzywny w wysokości ok. 2000 euro dla osób fizycznych oraz 4000 euro dla osób prawnych. W Hiszpanii za nieprzekazanie świadectwa charakterystyki energetycznej w przypadku sprzedaży lub najmu grozi sankcja w postaci 300 euro. W Estonii osoba fizyczna niewywiązująca się z obowiązku przekazania świadectwa charakterystyki energetycznej podlega karze grzywny nieprzekraczającej 300 jednostek karnych, a osoba prawna w takiej samej sytuacji podlega karze grzywny w wysokości 32000 euro - Sposób implementacji wybranych wymogów dyrektywy 2010/31/ UE w niektórych krajach UE, dostępne pod adresem www: http://legislacja.rcl.gov.pl/ docs//1/36518/36550/36551/dokument61888.pdf?lastUpdateDay=02.07.13&lastUpd ateHour=16%3A14&userLogged=false&date=wtorek%2C+2+lipiec+2013 z dnia 02 lipca 2013 r. 45 Zgodnie z art. 63 ustawy – Prawo budowlane, Właściciel lub zarządca obiektu budowlanego jest obowiązany przechowywać przez okres istnienia obiektu dokumenty, o któ- 236 | WSGE rych mowa w art. 60 oraz opracowania projektowe i dokumenty techniczne robót budowlanych wykonywanych w obiekcie w toku jego użytkowania (ust. 1). W przypadku opracowania świadectwa charakterystyki energetycznej budynku o powierzchni użytkowej przekraczającej 1000 m2, który jest zajmowany przez organy administracji publicznej lub w którym świadczone są usługi znacznej liczbie osób, jak dworce, lotniska, muzea, hale wystawiennicze, świadectwo charakterystyki energetycznej powinno być umieszczone w widocznym miejscu w budynku (ust. 2). Właściciel budynku, z zastrzeżeniem art. 5 ust. 7, jest obowiązany zapewnić sporządzenie świadectwa charakterystyki energetycznej budynku, jeżeli: 1) upłynął termin ważności świadectwa charakterystyki energetycznego budynku; 2) w wyniku przebudowy lub remontu budynku, uległa zmianie jego charakterystyka energetyczna (ust. 3). 46 Zgodnie z art. 64 ust. 1 ustawy – prawo budowlane właściciel lub zarządca jest obowiązany prowadzić dla każdego budynku oraz obiektu budowlanego niebędącego budynkiem, którego projekt jest objęty obowiązkiem sprawdzenia, o którym mowa art. 20 ust. 2 książkę obiektu budowlanego, stanowiącą dokument przeznaczony do zapisów dotyczących przeprowadzanych badań i kontroli stanu technicznego, remontów i przebudowy, w okresie użytkowania obiektu budowlanego. Zgodnie z art. 64 ust. 3 ustawy – Prawo budowlane, Protokoły z kontroli obiektu budowlanego, oceny i ekspertyzy dotyczące jego stanu technicznego, świadectwo charakterystyki energetycznej oraz dokumenty, o których mowa w art. 63, powinny być dołączone do książki obiektu budowlanego. 47 W trakcie użytkowania budynku, właściciel lub zarządca będzie miał obowiązek zapewnić przeprowadzenie okresowej kontroli polegającej na sprawdzeniu stanu technicznego systemu ogrzewania, z uwzględnieniem efektywności energetycznej kotłów oraz ich wielkości do potrzeb użytkowych: co najmniej raz na 2 lata - systemów z kotłami na paliwo ciekłe lub stałe o użytecznej mocy nominalnej ponad l00 kW, co najmniej raz na 4 lata- systemów z kotłami na paliwo ciekłe lub stałe o użytecznej mocy nominalnej od 20 kW do 100 kW oraz z kotłami na paliwo gazowe o użytecznej mocy nominalnej ponad 20 kW. 48 Dz.U. 08.133.848 ze zm. 49 Pojawiają się jednak opinie, że zastosowanie metody obliczeniowej do istniejących budynków może prowadzić do całkowitej kompromitacji świadectwa charakterystyki energetycznej jako istotnej dla użytkownika informacji. Jak się wskazuje, zastosowanie metody obliczeniowej dla budynków, których stan techniczny jest nieznany, bo brak np. dokumentacji powykonawczej, wymagałoby pełnej inwentaryzacji technicznej obiektu, co z pewnością byłyby kosztowne i uciążliwe dla mieszkańców. Co prowadzi do paradoksu: z jeden strony zastosowanie metody obliczeniowej bez inwentaryzacji technicznej jest bezsensowne, z drugiej strony, nie wydaje się rozsądne i możliwe do zrealizowania wprowadzenie obowiązku dokonania ww. inwentaryzacji Opinia o projekcie założeń ustawy o charakterystyce energetycznej budynków z dnia 20 kwietnia 2012 r., Związek Pracodawców Producentów Materiałów Dla budownictwa, s. 4-5, dostępne pod adresem www: http://www.dlabudownictwa.pl/images/stories/biblioteczka/Aktualnosci/opinia%20ch.energet.pdf z dnia 07 lipca 2013 r. 50 Obecnie koszt sporządzenia świadectwa charakterystyki energetycznej lokalu mieszkalnego waha się od ok. 70 do 350 zł, dla budynku jednorodzinnego od 300 do 1000 WSGE | 237 zł, a wielorodzinnego od 500 zł do 5000 zł, w zależności od powierzchni użytkowej budynku, jego wyposażenia technicznego, dostępności aktualnej dokumentacji techniczno-budowlanej: Teks Regulacyjny, dostępny pod adresem www: http://legislacja. rcl.gov.pl/docs//1/36518/36550/36551/dokument55891.pdf ?lastUpdateDay=05. 07.13&lastUpdateHour=16%3A03&userLogged=false&date=niedziela%2C+7+lipi ec+2013. 51 Pozostałe wymogi to posiadanie pełnej zdolności do czynności prawnych (pkt. 1) oraz niekaralność za przestępstwo przeciwko mieniu, wiarygodności dokumentów, obrotowi gospodarczemu, obrotowi pieniędzmi i papierami wartościowymi lub za przestępstwo skarbowe (pkt. 4). 52 Zgodnie z założeniami projektu ustawy o charakterystyce energetycznej budynków, przesłankami utrat uprawnień do wykonania świadectwa charakterystyki energetycznej budynków są: 1) wykonanie świadectwa zawierającego oczywiste i rażące błędy (po przeprowadzeniu przez ministra właściwego do spraw budownictwa, lokalnego planowania i zagospodarowania przestrzennego oraz mieszkalnictwa właściwego postępowania) oraz 2) skazanie prawomocnym wyrokiem w związku z wykonywaną działalnością (z chwilą uprawomocnienia się takiego wyroku). Ponowny wpis do rejestru będzie możliwy dopiero po upływie 24 miesięcy. 53 Państwa członkowskie zapewniają publiczną dostępność regularnie aktualizowanych list wykwalifikowanych lub akredytowanych ekspertów albo regularnie aktualizowanych wykazów akredytowanych spółek oferujących usługi takich ekspertów. 54 Państwa członkowskie zapewniają ustanowienie niezależnych systemów kontroli świadectw charakterystyki energetycznej i sprawozdań z przeglądów systemów ogrzewania i klimatyzacji zgodnie z załącznikiem II. Państwa członkowskie mogą ustanowić odrębne systemy służące kontroli świadectw charakterystyki energetycznej i kontroli sprawozdań z przeglądów systemów ogrzewania i klimatyzacji. 55 Szerzej zobacz: P. Ziemski, Wpływ informacji na rozwój budownictwa energetycznego (2010). W: B. Sitek, R. Trzaskalik (red.), Zarządzanie informacją i energią w systemie bezpieczeństwa Unii Europejskiej, Józefów: Wydawnictwo Wyższej Szkoły Gospodarki Euroregionalnej im. Alcide De Gasperi w Jozefowie, s. 9-12. 56 Krajowy Rejestr Sądowy utworzony na podstawie ustawy z dnia 20 sierpnia 1997 r. (Dz.U.97.12.1769 ze zm.) rozpoczął swoją działalność dopiero 01 stycznia 2001 r. z uwagi na trudności związane z utworzeniem systemu informatycznego. Centralna Ewidencja i Informacja o Działalności Gospodarczej (poprzednio ewidencja działalności gospodarczej) utworzona na podstawie ustawy z dnia 02 lipca 2004 r. o swobodzie działalności gospodarczej (Dz.U.04.173.1807 ze zm.) rozpoczęła swoją działalność dopiero 01 lipca 2011 r. (początkowo miał to być 01 stycznia 2007 r.) z uwagi na problemy związane z utworzeniem systemu teleinformatycznego. 57 tj. Dz.U. z 2012 r., poz. 1059 ze zm. 238 | WSGE JoMS 3/18/2013, ss. 239-258 Kateryna Novikova WSGE | 239 240 | WSGE Fakes and Consumption Dimension of the Social Exclusion Zjawisko podróbek a konsumpcyjny wymiar wykluczenia społecznego dr Kateryna Novikova Wyższa Szkoła Gospodarki Euroregionalnej im. Alcide de Gasperi w Józefowie [email protected] Abstracts Social exclusion and inequalities appear most vividly in the consumption sphere. The phenomenon of the counterfeit goods and its social dimension refer to such sociological notions as imitation, envy and simulation, the construction of identity and “personal front” in symbolic interactions. Market research and legal views on the fake phenomenon facilitate the interpretation of the problem from the point of view of negative consequences for the intellectual property and original products sales. Social dimension instead reveals the specific characteristics of the fake consumption, which add to the purely negative image of the fake industry and consumption the peculiar economic, cultural and symbolic reasons of such activities. Nierówności i wykluczenie społeczne również najbardziej widoczne okazują się w sferze konsumpcji. Zjawisko podróbki i jej wymiar społeczny nawiązują do takich elementów rozważań socjologicznych o społeczeństwie, jak naśladownictwo, zazdrość, imitacja i symulacja, konstruowanie tożsamości i fasady w interakcjach symbolicznych. Marketingowy i prawny wymiary podróbek pomaga zrozumieć problem z punktu widzenia negatywnych konsekwencji dla własności intelektualnej i sprzedaży oryginalnych produktów. Wymiar społeczny natomiast ujawnia takie cechy konsumpcji podróbek, które uzupełniają obraz przemysłu podróbkowego jako istotnie negatywnego obszaru działań gospodarczych i konsumpcyjnych, powody takich działań o podłożu zarówno ekonomicznym, jak i kulturowym czy symbolicznym. WSGE | 241 Keywords: social closure, social-cultural stratification, symbols, image, luxury brand, imitation, authenticity, counterfeit zamknięcie społeczne, stratyfikacja społeczno-kulturowa, symbole, wizerunek, marka luksusowa, imitacja, oryginalność, podróbka Nierówności społeczne przejawiają się we współczesnym świecie w zróżnicowaniu szans dostępu do całego szeregu dóbr, w którym dobra konsumpcyjne zajmują nieostatnie miejsce. Nadal w wielu środowiskach „sądzi się o książce po okładce”, a twierdzenie „nie szata zdobi człowieka” staje się jako wyjątek ironicznym potwierdzeniem takiej reguły, że wizerunek stanowi o początku lub wręcz sukcesie każdej sprawy. Nierówności i wykluczenie społeczne również najbardziej widoczne okazują się w sferze konsumpcji, zwłaszcza konsumpcji produktów czy towarów podstawowych. W obliczu wymogów współczesności takie wielostronne zjawisko jako podróbka oraz wszystkie jej wcielenia niewątpliwie stanowi istotną część rozważań o konsumpcyjnym wymiarze wykluczenia. Zjawisko podróbki należy również do obszaru badań nad stylami życia, naśladownictwem oraz wizerunkiem we wszystkich sferach we współczesnym społeczeństwie. Jak odnotował jeden z historyków badających podróbki w sztuce, to zjawisko może powiedzieć dużo o wartościach i postrzeganiu świata zarówno tych, którzy produkują podróbki, jak i tych, do kogo są skierowane (Jones, Craddock, Barker, 1990, s. 11). Najwięcej o zjawisku podróbki w konsumpcji rozprawiają autorzy z zakresu psychologii konsumenta, marketingu, a także prawa oraz ekonomii mody (Burgiel 2010, 2011; Chaudhry, Zimmerman, 2009; Featherstone, 2001; Hennessey 2004, 2009; Lin, 2011; Moor, 2007; Phillips, 2007; Xiao, 2006; Yurchisin, 2010). Socjologia niewątpliwie równie aktywnie przyczyniła się do zwrócenia uwagi na ten i pokrewne problemy, przy tym jednak wysuwając na pierwszy plan zjawiska ogólniejsze, w ramach których podróbka jako świeże zjawisko społeczne zajmuje obecne najważniejsze miejsce. Wśród takich pojęć warto wymienić naśladownictwo, zazdrość, imitację i symulację, czy też konstruowanie tożsamości i fasady w interakcjach symbolicznych (Baudrillard, 1988; Blumer, 1969; Erner, 2008; Goffman, 1959; Schoek, 1966; Tarde, 2011; Veblen, 2008). Podróbka jest zjawiskiem wielostronnym, wielopostaciowym, starym jak świat i nowym na miarę każdego pokolenia i fali rozwoju ekonomicz- 242 | WSGE nego. Podobnie jak wiele innych obecnie przyciągających uwagę zjawisk podróbka ma długą historię, wielość sprzecznych definicji i synonimów. Z jednej strony podrabiane jest wszystko. Z drugiej jednak społeczny wymiar podróbek nawiązuje do dość specyficznego, określonego typu podróbek, który stanowi konsumpcyjną stronę wykluczenia społecznego. Co było, jest i będzie podrabiane? Przede wszystkim jako najważniejszy symboliczny środek wymiany i czynnik społeczny podrabiany jest pieniądz, w postaci zarówno materialnej, jak i wirtualnej, jako monety, banknoty, karty kredytowe czy cyfrowa wersja na koncie w systemie bankowym. Podobnie niebezpieczne i z tego też powodu marginalizujące i delegalizujące obrót tymi dobrami są dokumenty tożsamości. Gdzieś obok mieszczą się podrabiane dzieła sztuki i antyki ogólnie, w których podrabiany jest nie tylko talent czy jego owoc, ale również czas i jego oddziaływanie; biżuteria, zegarki i ogólnie większość dóbr uchodzących za luksusowe. Fałszywe mogą być nie tylko towary, ale i usługi, które stworzą tańszą namiastkę luksusowego produktu. Najbardziej niebezpieczne wydają się podrabiane papierosy i leki, będące nie tylko niewinnym placebo, ale zawierające toksyczne elementy, oraz żywność oparta na tańszych odpowiednikach i będąca efektem uprzemysłowienia rolnictwa, tak zwanej „macdonaldyzacji” i umasowienia konsumpcji. Podrabiane kosmetyki, perfumy, odzież czy akcesoria obecnie tworzą na tyle dochodowy segment rynku światowego, na ile ogromne straty zarzuca się piratom kultury i sztuki, korzystających z póki co nieograniczonych możliwości sieci internetowej. Przeróbki, imitacje docierają wręcz do sfer cielesnych, gdzie w rezultacie ingerencji chirurgicznej sztuczne stają się (czy możemy powiedzieć, że są podrabiane?) różne części ciała w celach estetycznych, często w ramach walki z naturą rasy czy też pochodzenia (na przykład operacje plastyczne polegające na zmianie koloru skóry czy skośności oczu). Jak dotąd jedynymi pozytywnie odbieranymi – przynajmniej w niektórych ekologicznie świadomych kręgach – są „podróbki” futer i niekiedy też skóry, czyli inaczej mówiąc skóry i futra sztuczne, czy też ekologiczne. Pojęcie podróbka nie może zatem odnosić się ostatecznie i bezapelacyjnie do wszystkich tych zjawisk, warto rozróżnić niektóre znaczenia oraz znaczenia synonimów tego pojęcia. Na pierwszy pogląd pojęcie podróbki wydaje się intuicyjnie zrozumiałe. Jak kiedyś zauważył Eco w swoim eseju „Czytanie świata”, „posługując się językiem naturalnym, wszyscy wiemy, czym jest fałszerstwo lub imitacja”, przy tym wyliczył oraz zinterpretował WSGE | 243 kilka podobnych określeń czy zjawisk: „fałszerstwo, falsyfikat, imitacja, pseudoepigraf, duplikat, podrobiony, apokryficzny, fałszywy” czy też „faksymile, zwodniczy, iluzoryczny, zmieniony” (1999 s. 24-25). Jeżeli człowiek nie potrafi rozróżnić czy coś jest autentyczne, czy fałszywe (ta różnica występuje wtedy jako pewnego rodzaju granica), poszukuje wówczas rady znawcy lub eksperta. Zatem aby stwierdzić czy coś jest podróbką, warto się zastanowić nad tym, co to oryginał, oryginalność czy autentyczność. Podobnie może wyglądać wymiar społeczny tego zjawiska, bo to właśnie autentyczność i oryginalność okazują się dobrem rzadkim i w taki sposób jak najbardziej pożądanym. Według Eco zatem o falsyfikacie możemy mówić, „kiedy coś zostaje wystawione na pokaz jak gdyby było oryginałem, podczas gdy oryginał (jeśli istnieje) znajduje się gdzie indziej” (1999, s. 27). Nie mniej ważny jest jednak zamiar podmiotu, wymiar intencjonalny, innymi słowy czy oszustwo jest przypadkowe czy świadome. Rozważając problem identyczności i wymienności takiego rodzaju imitacji jak duplikat, Eco dochodzi do wniosku o niezbędnym udziale podmiotu oceniającego, wybierającego, przyjmującego imitację (1999, s. 29). To oznacza, że konsument musi być ostatecznie zainteresowany w efektach osądzenia autentyczności czy też podobieństwa do oryginału. Zatem jego wybór lub osąd okazuje się jego własną decyzją pragmatyczną, czy to ze względu na kwestie ekonomiczne („bo taniej” w przypadku podróbki), czy też ze względu na obojętność oraz elastyczność w ocenach, spowodowane przede wszystkim przez kulturę. Właśnie w tej sytuacji Eco używa pojęcia „reprodukcja”, która nie posiada wszystkich cech oryginału (może mieć trochę inną formę, materiał, z którego została wyprodukowana, może mieć gorszą jakość), ale i tak spełnia wymagania kupującego. Charakter kapitału kulturowego, pozwalającego tolerować czy wręcz wybierać owe „reprodukcje”, okazuje się tym istotnym czynnikiem zróżnicowania społecznego, które ostatecznie przejawia się w konsumpcji podróbek. Na tle tych rozważań ciekawe może być podkreślenie czy też rozróżnienie różnych typów podróbek czy też poziomów przemysłu podróbkowego w ramach studiów nad modą (fashion studies). Podróbką zatem jest stuprocentowa kopia produktu oryginalnego zrobiona z myślą o tym, aby zmylić konsumenta i zmusić go wierzyć w autentyczność tego produktu. Produkt piracki zakłada natomiast wiedzę konsumenta o tym, że to podróbka. Imitacja (lub inaczej replika czy duplikat) nie jest w stu procentach podobna do produktu oryginalnego, może być podobna ze swojej istoty, 244 | WSGE nazwy, projektu, kształtu czy znaczenia, ale konsumenci mają świadomość tego, że ten produkt jest taki, że nie jest oryginalny. Funkcjonuje jeszcze inne rozumienie repliki zrobionej przez uprawnionego rękodzielnika czy rzemieślnika, związanego w jakiś sposób z daną marką (Okonkwo, 2007, s. 172). Najważniejszym elementem oznaczenia podróbki pozostaje zatem intencjonalność producenta oraz handlowca w próbie zmylenia konsumenta co do oryginalności towaru. Poza świadomym wyborem konsumenta a intencjonalnym oszustwem producenta niewątpliwie istnieją inne ujęcia, z których jednym oraz najoryginalniejszym jest postmodernistyczne spojrzenie Jeana Baudrillarda na istotę imitacji w warunkach zniesienia „referencyjności” i nastania epoki symulacji. Zatem w epoce symulacji już nie ma imitacji rzeczywistości, jest zastąpienie owej rzeczywistości jej znakami, bo imitacja już nie jest „kwestią naśladownictwa, reduplikacji, ani parodii”, a w konsekwencji nie ma faktycznej różnicy między wymysłem a rzeczywistością, jest ona symulowana, a modele do symulacji – powtarzane (Baudrillard, 1988, s. 167). Jakkolwiek mgliste te postulaty zmuszają jednak do zastanowienia się nad kierunkiem przepływu znaczeń zawartych w określeniach „autentyczny” – „podrobiony” i wszystkich z tym związanych problemach. Ujęcie tego wielowymiarowego zjawiska w terminie „podróbka”, „podrabianie” czy „podrabiane” wskazuje na nielegalność, negatywny charakter, na przykład w porównaniu z repliką, adaptacją, stylizacją czy nawet imitacją, jak również takimi pokrewnymi pojęciami, jak tańszy odpowiednik czy zamiennik. Oryginalność czy też autentyczność jakiegoś towaru czy usługi z założenia nie będzie więc dostępna dla każdego z różnych powodów. Zwykłe obserwacje potoczne podpowiadają nam, że „podróbki są dla biednych”. Ironią jest zatem powiedzenie „nie stać nas na kupowanie rzeczy tanich”, jakby takie działania nie były praktyczne i pożyteczne. Podobnie postrzegane od wieków były ubrania „z drugiej ręki”, miały na sobie ciężkie piętno biedy i desperacji, bowiem to nędza i brak możliwości nabywania nowych tkanin czy też zamówienia lub uszycia ubrań nowych zmuszała ludzi do sięgania po ubrania używane, często otrzymane od warstw usytuowanych wyżej (Hermanson, 2012). W XX wieku ubrania „z drugiej ręki”, pomijając okres powszechnych trudności w zaopatrzeniu podczas II wojny światowej i społecznego poparcia dla tego zjawiska, stały się formą kontrkultury, swoistego protestu przeciwko społeczeństwom, które „uwieczniają nierówności w posiadaniu” poprzez ubranie i wygląd, przeciwko nieumiarkowanej konsumpcji, a szczególnie snobistycznym WSGE | 245 ubraniom projektanckim, podkreślając przy tym względy ideologiczne, antykonsumpcyjny styl życia i radykalne poglądy społeczno-polityczne (Gregson, Crewe, 2003; Hermanson, 2012). W zjawisku podróbki z punktu widzenia socjologicznego ważna jest nie tylko ogromnie wpływowa ekonomiczna strona tego zjawiska, czyli racjonalność podjęcia produkcji i dystrybucji podróbek. Niezwykle ważny okazuje się swoisty symboliczny wymiar społecznych stosunków władzy i dominacji na polu konsumpcji podróbek. Produkcja ilustruje poziom makro, a ich nabywanie – mikro. Dochodzi jeszcze element prawny, związany z prawami autorskimi i własności intelektualnej, lecz nie może być uważany za ostateczny i absolutny punkt odniesienia dla oceny społecznego wymiaru wspomnianego zjawiska. Warto pamiętać, że zgodnie z wieloma poglądami jest nieodłączną częścią dyskursu dominującego, który w terminach socjologicznych można ująć jako przejaw monopolizacji albo „zamknięcia społecznego”. Elementem charakterystycznym takiego zamknięcia jest wykluczenie społeczne na polu konsumpcji. Terminologia zamknięcia, wykluczenia społecznego lub też tzw. „monopolizacji” po raz pierwszy pojawia się u Maksa Webera w jego „Gospodarce i społeczeństwie” (Weber, 1978, s. 342). Mamy więc relacje zamknięte dla autsajderów. Takimi właśnie autsajderami są osoby wykluczone, ich uczestnictwo może być ograniczone albo uwarunkowane ścisłymi wymogami. Weber do takich typów relacji zalicza najbardziej różnorodne: ekskluzywny monopol erotyczny należący do ślubu, uczestnictwo w sektach, lojalność, system kastowy, grupy dziedziczne itd. Pojęcie zamknięcia w ostatnim ćwierćwieczu XX wieku zyskało ponowną popularność m.in. w analizach zróżnicowania społecznego. Ściśle definiowana przynależność klasowa już nie współgrała bowiem z dystrybucją bogactwa i szans życiowych, a pozycje społeczne przestały zależeć wyłącznie od bogactwa. Na przykład Raymond Murphy stwierdził, że władzę ekonomiczną warto analizować w związku z tzw. zdolnością do wykluczania lub monopolizacji (power to exclude or monopolise) (Turner, 2006, s. 568). Stwierdził również, że konflikty społeczne można również przeanalizować w ramach schematu tworzenia i obrony monopolu. Monopol niewątpliwie wcześniej czy później zostanie zakwestionowany przez tych, którzy są wykluczeni i którzy zechcą uzyskać dostęp do pewnych udogodnień związanych z monopolem czy, jak to ujął autor, uzurpować je. Czy podrabianie towarów mniej lub bardziej luksusowych to próba przejęcia kontroli nad monopolem w sferze społecznie cenionej konsumpcji? Egalitarna wojna przeciw wykluczeniu 246 | WSGE luksusowemu? Stąd często przedstawiane jako przyczyny rozpowszechnienia podróbek i braku poszanowania dla praw własności intelektualnej twierdzenia ze strony zarówno producentów, jak i konsumentów podróbek o tym, że luksusowe marki i tak mają ogromne dochody i nie ucierpią na ich działaniach. W Chinach takie zjawisko jest określane jako „kultura Shanzhai”, która nawiązuje do średniowiecznej legendy o chińskich Robin Hoodach i odnosi się do niewielkich zakładów i manufaktur produkujących imitacje i podróbki markowych produktów, zwłaszcza z branży elektronicznej, komputerowej i telekomunikacyjnej (Hennessey, 2009). Jeżeli przywilej rozumiemy nie tyle jako dostęp do rzeczy oryginalnych, ile jako brak potrzeby lub wręcz społeczną presję unikania podróbek oraz ich eliminacji, to mechanizm zwalczania zamknięcia i monopolizacji konsumpcji będzie wyglądał następująco. Warstwy uprzywilejowane cieszą się posiadaniem rzeczy oryginalnych, jakościowo dobrych i symbolicznie mocnych. W próbie doświadczyć tych samych pozytywnych stron konsumpcji, a poprzez nią doświadczyć przynależności i możliwie też wyróżnienia, wykluczeni „z obiegu symboli autentycznych” szukają alternatywnych możliwości. Z pomocą przychodzi rynek, dla którego każdy popyt jest świetną okazją, i odpowiednio w tej czy innej formie zawsze stara się go zadowolić odpowiednią podażą. Moc symboliczna osiągana jest za pomocą metek i logo. Metka nadaje przecież niemal autentycznego smaku luksusu. Jakość jest tolerowana w ten czy inny sposób, zgodnie z kapitałem kulturowym i poziomem obojętności, a oryginalność można najzwyczajniej ogłosić, nawet podkreślić (poprzez umieszczenie logo czy metki na widocznym miejscu). Status warstw uprzywilejowanych okazuje się zagrożony, zatem jedynym rozwiązaniem jest wyraźne rozgraniczenie autentyczności a imitacji z dodatkowym naznaczeniem tej drugiej negatywnym symbolizmem podróbki, urągającym prestiżowi każdej popularnej marki, zwłaszcza umieszczonej na widocznym miejscu na danym wyrobie (np. z przodu na podkoszulku czy bluzce). Warstwa uprzywilejowana podkreśla brak widoczności metek, logo, marki itd., skrywając ją wręcz za skromnym manifestem „no logo”. Każda metka na wierzchu – jest oznaką już nie tyle niskich zarobków i niemożności pozwolenia sobie na rzeczy markowe, ile głupiego naśladownictwa oraz braku wyobraźni czy też inwencji, albo wręcz honoru. Odpowiedź producentów – dyskrecja, maksymalne podobieństwo do wymarzonych przedmiotów z katalogu, skutkujące potrzebą rozwoju i pielęgnowania umiejętności odróżniania (!) podróbek od oryginałów u świado- WSGE | 247 mych konsumentów. Instytucjonalizacja takich umiejętności może być na szczęście wsparta możliwościami, które dają języki obce oraz odpowiednie informacje w przeróżnych źródłach zaufanych (oparte oczywiście głównie o zdobycie rewolucji informacyjno-komunikacyjnej). Ciekawe i owocne dla danego tematu wydaje się rozróżnienie między pojęciami „klient” i „konsument”. Alan Aldridge podkreślił więź osobistą między klientem a dostawcą kiedyś w odróżnieniu od masowego konsumenta czasów współczesnych, zagubionego z oceanie podobnych konsumentów i złudzenia „wyboru konsumenckiego” (Aldridge, 2006, s. 11). Klient jest na tyle samodzielny w zaspakajaniu swych potrzeb, na ile niesamodzielny jest konsument, któremu jego potrzeby są niejako wmawiane. Można z tym nie do końca się zgodzić, bo potrzeby są niekoniecznie wmawiane przez producentów, presja społeczna odgrywa nie mniejszą rolę. W jeszcze większym stopniu konstruowane natomiast są sposoby zaspakajania tych potrzeb na bezosobowym rynku. Bardzo ważne miejsce w tych procesach zajmuje reklama („podstępny mechanizm tworzenia potrzeb”), a wraz z nią marka handlowa, znak firmowy, wspomniana metka, logo itd. Traktowany indywidualnie klient a abstrakcyjny konsument w świecie współczesnym wciąż istnieją. Takie przeciwstawienie opiera się obecnie na kryterium oryginalności czy prawdziwości rozlicznych dóbr, a zwłaszcza ich marek. Indywidualne traktowanie w świecie autentycznych dóbr luksusowych, zwłaszcza tych najdroższych, wyraża się w spersonalizowanych certyfikatach dla każdego towaru (np. butów, torebki, sukni czy biżuterii) czy też kolejki w postaci listy zapisów na nabycia takiego ekskluzywnego towaru, produkowanego ręcznie w ograniczonych ilościach. Ograniczenie masowości produkcji bezpośrednio przekłada się na ekskluzywność, wyjątkowość, odpowiedni prestiż posiadania i status w środowisku. Konsument zwykły natomiast potrzebę posiadania rzeczy wyjątkowych może zaspokoić albo na rynku lokalnym, albo, jeżeli wyjątkowość ma być potwierdzona marką, na rynku podróbek. Każda próba zawłaszczenia oryginalności i prawdziwości będzie karana symbolicznie, np. w Polsce poprzez rozpowszechnianie przeświadczenia, że podróbki kupuje się na bazarze, że robi to ktoś „ze wsi”, że takich transakcji sprzedaży i kupna trzeba zabronić itd. (Przewoźniak, 2006). Konsumpcyjny wymiar wykluczenia społecznego nawiązuje więc do społeczeństwa konsumpcyjnego oraz konsumpcji jako części normalnego i szczęśliwego życia w tym społeczeństwie. Takie rozumienie jeszcze raz 248 | WSGE podkreśla potrzebę wyróżniania specyficznych wymiarów wykluczenia społecznego, aniżeli ujęcia wszystkich w homogenicznej kategorii ludzi wykluczonych społecznie (Turner, 2006, s. 575). Zatem wykluczenie społeczne w tej analizie nie jest synonimem biedy czy ubóstwa, choć kwestie władzy i podmiotowości są tutaj jak najbardziej aktualne, a wyizolowanie czy wyłączenie społeczne ma nie tylko charakter symboliczny, lecz jak najbardziej materialny. Jeszcze dziesięć lat temu Hanna Palska twierdziła, że ludzie żyjący w biedzie, ale mający co jeść, raczej naśladują bogatych, kupując przedmioty „kojarzone z luksusem” (na przykład, auta stare, ale luksusowe) lub tak zwane „podrabiane rekwizyty prestiżu”. Stwierdziła też, że dzięki temu czują się lepiej postrzegani (Przewoźniak, 2006; Palska, 2002). Podobnie stwierdził również Bogdan Wojciszke, ponieważ w konsumpcji nie chodzi tylko o konsumpcję, czyli zwykłe zaspakajanie zwykłych potrzeb konsumpcyjnych, a o status. Dlatego podróbka pozostaje udziałem ludzi niezamożnych, bo szukają oni tańszego zamiennika dla wywalczenia statusu. Bogaci przy tym czerpią przyjemność nawet nie z marki, która oznacza status, a z faktu, że dużo zapłacili (Wójcik, 2011). O podobnych procesach pisał jeszcze Thorstein Veblen na przełomie XIX i XX wieku posługując się pojęciem imitacji czy też naśladowania w sensie poniekąd zbliżonym do rozumienia Gabriela Tarde’a i podkreślając, że „celem konsumpcji są nie tylko potrzeby praktyczne i poszukiwanie wygody, wchodzą w grę powody prestiżowe” (Tarde, 2011; Veblen, 2008). Veblen rozważał o tak zwanej klasie próżniaczej (leisure class), której wyjątkowo należą się z natury rzeczy „luksus i komfort”, o próżnowaniu i konsumpcji na pokaz oraz różnie przejawiającym się marnotrawstwie na tle ówczesnego nowego „etapu kultury”, który przejawiał się w rozwijającym się nowoczesnym społeczeństwie przemysłowym. W ramach przemyśleń dotyczących konsumpcji ostentacyjnej i klasy próżniaczej społeczeństwa patriarchalnego konsumpcja dóbr luksusowych jest przedstawiana jako wyłączny przywilej pana, czyli przedstawiciela klas wyższych, zamożnych, szczególnie dlatego, że celem owej konsumpcji jest przyjemność i wygoda konsumującego (Veblen, 2008, s. 63). Używanie „przedmiotów zbytku” przez klasę niższą może zostać uznane za niewłaściwe z różnych powodów i odzwierciedla się to w prawie zwyczajowym. Zatem na początku XX wieku przedstawiciel klasy próżniaczej, „chcąc uniknąć ośmieszenia” był zmuszony do rozwijania swojego smaku, aby „umieć nieomylnie rozróżnić szlachetne artykuły konsumpcyjne od pospolitych”, jak również wiedzieć WSGE | 249 jak je „konsumować w sposób odpowiedni” (Veblen, 2008, s. 65-66). Natomiast na początku XXI w. niezbędną cechą każdego szanującego się konsumenta jest sposobność rozróżnienia oryginału a podróbki. Konsumpcja na pokaz i to konsumpcja „dóbr najwyższej jakości”, w ujęciu Veblena, to nic innego jak sposób na zdobycie prestiżu przedstawiciela klasy próżniaczej. W warunkach wieku XXI najwyższa jakość może być zapewniona przez odpowiednie logo, metkę o charakterze luksusowym lub jakkolwiek prestiżowym. Konsumpcja na pokaz przyniesie zaszczyt tylko wtedy, kiedy jest marnotrawstwem, „wydatkowaniem tego, co w nadmiarze”, jak podkreśla Veblen, bez konotacji negatywnych, bowiem odnosi się do konsumenta „dokonującego wyboru” i jego świadomej oceny pożyteczności danego wyboru (2008, s. 84-85). I chociaż w rzeczywistości w większości przypadków analiza Veblena wskazuje raczej na strony negatywne, ale wolny wybór każdego przedstawiciela klasy próżniaczej został u niego demokratycznie podkreślony. Tego nie można jednak stwierdzić w przypadku klas usytuowanych niżej na drabinie społecznej, niż klasy uważające konsumpcję i marnotrawstwo na pokaz za swój obowiązek. Ciekawe, że w końcu jednak potwierdza Veblen znaczenie opinii publicznej w ramach danej klasy czy warstwy społecznej, która w dużym stopniu wykształca potrzebę ostentacyjnej konsumpcji nawet na najniższych szczeblach drabiny społecznej i odpowiedni konformizm wobec „uznanego powszechnie poziomu wydatkowania” (2008, s. 96). To wszystko powoduje, że konsumpcja na pokaz jest ważna dla każdej klasy, porzucana „dopiero pod naciskiem ostatecznej konieczności, bowiem trzeba wielkiej nędzy i potwornych warunków, by ludzie odrzucili ostatnią błyskotkę i ostatni pozór „przyzwoitej” pozycji materialnej”, a na dodatek ta konsumpcja na tyle przenika we wszystkie sfery życia, że jest uprawiana nawet w domowym zaciszu (Veblen, 2008: 74). Takie porównywanie się i naśladowanie klasy usytuowanej bezpośrednio wyżej wciąż pozostaje kwestią aktualną, choć i znajduje alternatywne kanały w postaci szerokiego asortymentu towarów i usług przemysłu podróbkowego. Jeżeli Veblen rozważał o konsumpcji klasy próżniaczej wobec przymusu pracy zarobkowej i związanych z tym obowiązkami klas średniej i niższej, to Bauman na przełomie XX-XXI wieku analizuje przejście od uprzemysłowionego społeczeństwa pracy ku ponowoczesnemu społeczeństwu powszechnej konsumpcji. A w nim znikają jakiekolwiek symbole szacunku i godności porządnego, choć biednego przedstawiciela klasy pracującej i przyzwoitości jego życia codziennego, na przykład, w postaci 250 | WSGE wypielonego ogródka, ładnych firanek na zewnętrznych oknach i najlepszych ubrań zakładanych w niedzielę, ponieważ prawdziwym symbolem normalności i szczęśliwości jest konsumpcja i dobrobyt konsumencki (Aldridge, 2006: 125). Aldridge stwierdza, że społeczeństwo konsumpcji wytworzyło odpowiednie mechanizmy powodujące wykluczenie wadliwych konsumentów, których nie stać na ekspresję i samorealizację na rynku w oparciu o racjonalne działania konsumpcyjne (na przykład, w banku – im mniej pieniędzy wpływa co miesiąc na konto, tym większe są opłaty za usługi bankowe i na odwrót) (2006: 125-126). Najbardziej podobne mechanizmy i presja opinii publicznej oddziałuje na dzieci, dla których racjonalna konsumpcja rodziny pozostającej w biedzie okazuje się nie do przyjęcia w walce o status, prestiż i poczucie własnej wartości, a zatem pozostają głównie alternatywne kanały, między innymi nabywanie podróbek. Centrum Badań Opinii Publicznej w 2011 r. przeprowadziło badanie opinii o przemycie, podróbkach i pracy Służby Celnej, która jako instytucja podlegająca Ministerstwu Finansów kontroluje przestrzeganie m.in. przepisów dotyczących własności intelektualnej. Wyniki badań wskazują na to, że podróbki są kupowane wciąż na dużą skalę, na większą nawet niż towar pochodzący z przemytu (23%). CBOS definiuje przy tym podróbki jako „produkty nielegalnie oznaczone znakiem należącym do innej firmy i zazwyczaj przypominających rzeczy oryginalne”. Zatem podróbki są kupowane przez 30% badanych (wrzesień 2001, 1077 osób, reprezentatywna próba losowa dorosłych mieszkańców PL). Oczywiście tak wysoki procent nie oznacza wcale regularności: większość nabywa rzadko (20%), 8 % - od czasu do czasu i tylko 2% często. Wcale nie kupują 66% badanych. Gdy weźmiemy pod uwagę kryterium wieku, to często kupują podróbki osoby przed 44 rokiem życia, zaś wyjątkowo często między 25 a 34, czyli raczej ci młodsi i bardziej podatni na presję społeczną co do prestiżu, wizerunku itd. Wyjątkowo często podróbki kupują uczniowie i studenci, bezrobotni, osoby zatrudnione jako robotnicy, pracownicy usług, a także technicy i średni personel. W komunikacie został podkreślony fakt, że chociaż dochody nie są czynnikiem wyraźnie różnicującym nabywanie podróbek, to można zauważyć, że podrobione towary są nieco bardziej popularne wśród osób z gospodarstw domowym o stosunkowo niskich dochodach per capita. Gdy natomiast sytuacja finansowa jest oceniana jako bardzo zła, podróbki są nabywane rzadziej, chodzi tutaj już o brak zapewnienia podstawowych potrzeb (Feliksiak, 2011, s. 3). Zgodnie z wynikami badań SMG/KRC dla Allegro, w 2012 r. 18% Pola- WSGE | 251 ków uważało, że sprzedawanie podrobionych rzeczy powinno być karane. Natomiast 28% nie widziało elementu nieetycznego w handlu towarami podrabianymi. 43% badanych przyznało, że kupiło kopię oryginału, a prawie 30% z nich było tego świadomych. Zgodnie z ocenami rynek podróbek w Polsce w 2012 roku szacowany był na około 830 mln dolarów (Kampania społeczna, 2012). Jakie towary są najbardziej popularne wśród podróbek nabywanych w Polsce? 65% to odzież i obuwie, 24% - kosmetyki i perfumy. Natomiast od 1 do 3% to tzw. artykuły motoryzacyjne, narzędzia, sprzęt elektroniczny i oprogramowanie komputerowe, artykuły spożywcze, chemiczne i papierosy (Feliksiak, 2011, s. 4). Poza sprzętem elektronicznym, to przecież odzież, obuwie i kosmetyki służą jako zewnętrzne symbole statusu. Ciekawe, przy tym, że dosyć dużo osób badanych potępia nabywanie produktów podrabianych (74%) i tylko 17% nie widzi w tym nic niewłaściwego. Na tle innych badanych, deklarują to najczęściej robotnicy (wykwalifikowani i niewykwalifikowani), bezrobotni i respondenci o najniższych dochodach na osobę w gospodarstwie domowym. I oczywiście relatywnie rzadziej ocena negatywna pojawia się wśród osób kupujących podróbki. Jeżeli chodzi o ocenę produkcji i dystrybucji podróbek, są oceniane dosyć krytycznie. 70% wymaga karania zarówno dla producentów, jak i sprzedawców (wśród takich osób np. najwięcej rolników, prywatnych przedsiębiorców oraz pracowników administracyjno-biurowych), natomiast tylko 19% ocenia tylko jako nieuczciwe. Rzadziej taka ocena oczywiście pojawia się wśród osób faktycznie kupujących tego typu towary. Natomiast bardziej restrykcyjne postawy wobec przemytu oraz produkcji i dystrybucji podróbek współwystępują z wyższym wykształceniem badanych i lepszą sytuacją materialną, co jest w tym przypadku dosyć logiczne, bowiem związane z odpowiednim kapitałem kulturowym. Podróbki w postrzeganiu polskich projektantów mody są zjawiskiem jednoznacznie negatywnym i w kampaniach społecznych przywołują do niekupowania podróbek, wykorzystując przy tym elementy raczej marketingowe niż moralne, uwrażliwiające na jakiekolwiek społeczne konsekwencje produkcji i konsumpcji podróbek. Najczęściej chodzi tylko o bycie „oryginalnym” i nietolerowanie podróbek ze względu na samą świadomość posiadania towaru nieoryginalnego, czyli indywidualną szczerość i wiarygodność (Kampania społeczna, 2012). Warto zaznaczyć, że w polskiej blogosferze dotyczącej wyglądu, wizerunku, stylu czy przede wszystkim mody, czyli sfer najbardziej dotkniętych 252 | WSGE produkcją i konsumpcją podróbek, spotyka się niekiedy ambiwalentne podejścia do tego zjawiska. Najczęściej dziennikarze, bloggerzy i użytkownicy skłaniają się jednak do ocen negatywnych i skrajnie negatywnych. Warto podkreślić, że często narzekają na serwisy handlu detalicznego, takie jak Allegro, które umożliwiają handel podróbkami1. Tworzone są różnorodne społeczności, gdzie użytkownicy dzielą się umiejętnościami i informacjami dotyczącymi podróbek, opatrując je stosownymi ocenami i komentarzami. Wśród owych można znaleźć takie jak „Na co czekasz? Dołącz do naszej społeczności. Nie daj się oszukać” w serwisie Nieoryginalny.pl, „Podróbki nigdy nie są modne” (Kobieta.pl) lub „Podróbki są fuj. Pokazuję jak ich unikać” na blogu Podróbkowo-Wielkie. Autorzy oraz użytkownicy często podkreślają masowość sprzedaży podróbek przez daną firmę czy sprzedawcę, uwrażliwiając odbiorców na różne rodzaje oszustw, szczególnie tych niebezpiecznych dla zdrowia z zakresu przemysłu farmaceutycznego czy kosmetycznego. Nawet oceny kontrowersyjnego międzynarodowego porozumienia ACTA, zawierającego „umowę handlową dotyczącą zwalczania obrotu towarami podrabianymi”, kojarzone głównie z ograniczeniem wolności w Internecie, nie były jednoznaczne, bo odnosiły się do nadziei na skuteczne zwalczanie podróbek. Oczywiście w komentarzach mogą się pojawić zdania typu „nie zależy mi na tym, że to podróbka, jeżeli jakość jest dobra, przecież giganci przemysłu mody i tak zarabiają krocie, straty w tym punkcie niczego nie zmienią”. Badania rynku podróbek w Wielkiej Brytanii potwierdzają podobną tendencję, bowiem w traktowaniu podróbek podejście snobistyczne zanika, konsumenci nie tylko nie wstydzą się tego, ale nawet się z tego cieszą (Cathcart, 2007; Kirby, 2007). Jeżeli natomiast konsumpcja towarów podrobionych jest potępiana przez środowisko, czy można w tym ujrzeć elementy mechanizmu wykluczenia społecznego? Marka i świadomość jej wartości dla własnego wizerunku czy różnie rozumianego prestiżu (czy to sama świadomość, że mnie stać, czy np. zadowolenie z korzystania z rzeczy lepszych jakościowo, a przecież to swoisty sposób na oszczędzanie) są w Polsce mocno zakorzenione. Dzięki szeregowi czynników rozpowszechniają się jeszcze bardziej i to koniecznie w wersji „autentycznej”, bowiem konsumenci mają dostęp do zagranicznych sklepów internetowych, niektóre zagraniczne marki luksusowe wchodzą również na polski rynek, polskie marki robią karierę na rynku międzynarodowym w oparciu nie tylko o talent, ale i lokalny charakter i specyfikę. WSGE | 253 Warto zaznaczyć też inny przejaw korzystania z zastępczych środków podniesienia prestiżu i własnej samooceny. Jest to korzystanie z rzeczy imitujących znane wzorce, tak zwane repliki czy też stylizacje. Popularność replik czy produktów stylizowanych może oznaczać, że niekoniecznie lub wręcz w złym tonie okazuje się mieć napisane dużymi literami DG z przodu na koszulce czy wyraźne literki LV na torbie jak symbolicznie przejawia się to w towarach ogromnego przemysłu podróbkowego w wielu krajach Trzeciego Świata. Wydaje się, że dla warstwy o odpowiednim kapitale kulturowym, ale za braku kapitału finansowego, wystarczy utożsamianie się, zwykłe podobieństwo i świadomość tego, że zostanie to podobieństwo rozpoznane przede wszystkim przez osoby, którym będzie ten temat nieobojętny. Jeżeli klasę średnią nie stać na dokładną wymarzoną rzecz markową, nie oznacza to utracenie wiary w słuszność i potrzebę oryginalności i autentyczności. Jest to potwierdzane badaniami SMG/KRC, gdzie jednym z najważniejszych trendów konsumenckich w Polsce okazuje się „poszukiwanie autentyzmu”, i niekoniecznie marek wielkich (Raport MillwardBrown SMG/KRC, 2012). Inne badania wskazują na tendencje do całkowitego unikania widocznych metek i oznak luksusu, na przykład na ubraniach i przedmiotach codziennego użytku, które mają cenność właśnie dlatego, że są prawdziwe, oryginalne bez względu na obecność czy widoczność marki, ponieważ „prawdziwy styl to rodzaj prywatnej radości” (Kelly, 2011). Elementem wykluczenia społecznego okazuje się już nie dostępność i sięganie po podróbki, a walka z podróbkami, ich całkowite potępianie. Drogie i często niedostępne dla większości ludzi produkty sygnalizują najważniejszy atrybut naszych czasów: pozycję społeczną. I jeżeli ten mechanizm sygnalizujący zostaje zaburzony, reakcja jest odpowiednia czy wręcz naturalna, obrona swojego „terytorium” luksusu oraz zmiana symboli i oznakowania tego terytorium. Dlatego też zarówno producenci, jak i po części konsumenci markowych rzeczy walczą z podróbkami, powodującymi inflację marki, osłabiając inwestycje poczynione w status. Zgodnie z założeniami producentów towarów luksusowych marek zamożni i bogaci są w stanie płacić dużo za oryginalność i autentyczność tylko wtedy, gdy jednoznaczne zewnętrzne symbole będą potwierdzać ich wyjątkowość oraz tę wieloznaczną „ekskluzywność”. Im bardziej zatem podróbki słynnych marek są rozpowszechnione, tym mniej ekskluzywne stają się owe marki. Oczywiście jednoznaczność takiej oceny sytuacji nie zawsze jest potwierdzana. Wyniki niektórych badań rynku (np. Davenport Lyons) w rozwi- 254 | WSGE niętych krajach Zachodu świadczą o tym, że to wśród osób, których stać na produkty oryginalne, jest najwięcej nabywców podróbek, podważając przekonanie o tym, że podróbki są skierowane i kupowane przeważnie przez osoby o niskich zarobkach, które w ten sposób chcą „na skróty” pokonać drogę do prestiżu (Cathcart, 2007). Badania naukowe i dochodzenia dziennikarskie wskazują, że konsumpcja podróbek ma „ciemne strony” też z innych powodów, takich jak wykorzystywanie pracy nieletnich, wyzysk pracowników w każdym wieku, uwikłanie w sieci przestępczości zorganizowanej, unikanie opodatkowania itd., co w konsekwencji stwarza szereg czynników wykluczenia społecznego. Zatem o stratyfikacji społecznej i wykluczeniu społecznym przejawiających się w konsumpcji warto rozważać zarówno w terminach produkcji, jak i konsumpcji, faktycznej i symbolicznej, ograniczonej względami jakości, trwałości i nawet bezpieczeństwa produktu. Społeczna akceptacja i tolerancja podróbek opiera się na szeregu czynników ekonomicznych i społecznych, ilustrując jednocześnie różne podziały we współczesnych społeczeństwach zarówno rozwiniętych, jak i rozwijających się. References Aldridge, Alan. (2006) Konsumpcja. Warszawa: Sic! Baudrillard, Jean. (1988) Selected Writings. Sel. and ed. by Marc Poster. Stanford University Press. Blumer, Herbert. (1969) Fashion: From Class Differentiation to Collective Selection. The Sociological Quarterly. Volume 10, Issue 3. Bourdieu, Pierre. (1984) Distinction. A Social Critique of the Judgement of Taste. London: Routledge. Burgiel, Aleksandra. (2010) Komunikacja nieformalna jako czynniki determinujący zakup produktów o zróżnicowanym ryzyku, [w:] Tendencje zachowań konsumenckich na regionalnym rynku. Zeszyty Naukowe Uniwersytetu Szczecińskiego nr 609: Problemy zarządzania, finansów i marketingu nr 16. WN Uniwersytetu Szczecińskiego, Szczecin. Burgiel, Aleksandra. (2011) Naśladownictwo jako element zachowań konsumpcyjnych współczesnych Polaków, [w:] Witek, Jolanta (red.) Studia i materiały Polskiego Stowarzyszenia Zarządzania Wiedzą, Bydgoszcz. Cathcart, Brian. (2007) The social acceptability of fake goods. The New Statesman, July. Internet: http://www.newstatesman.com/media/2007/07/ WSGE | 255 outrage-television-dodgy-false. Chaudhry, Peggy; Zimmerman, Alan. (2009) The Economics of Counterfeit Trade. Governments, Consumers, Pirates and Intellectual Property Rights. Berlin: Springer-Verlag. Craik, Jennifer. (2009) Fashion: the Key Concepts. Berg. Eco, Umberto. (1999) Czytanie świata. Kraków: Znak. Erner, Guillaume. (2008) Sociologie de tendances. Paris: Presses Universitaires de France. Featherstone, Mike. (2001) Koncepcje kultury konsumenckiej, [w:] Lambkin, Mary; Foxall, Gordon; van Raaji, Fred; Heilbrunn, Benoit (red.) Zachowanie konsumenta. Koncepcje i badania europejskie. Warszawa: PWN. Feliksiak, Michał. (2011) Opinie o przemycie, podróbkach i pracy celników. CBOS: Komunikat z badań. Fennessy, Steve. (2008) The Crimes of Fashion. Multiplication of Replication. Atlanta, May. Finkelstein, Joanne. (2007) The Art of Self-Invention. Image and Identity on Popular Visual Culture. London: Tauris. Goffman, Erving. (1959) The Presentation of Self in Everyday Life. New York: Anchor Books. Gregson, Nicky; Crewe, Louise. (2003) Second Hand Cultures. Oxford, New York: Berg. Guffey, Elizabeth E. (2006) Retro. The Culture of Revival. London: Reaktion. Hennessey, William. (2009) Protection of Intellectual Property in China (30 years and more): Personal Reflection. Sixth Annual Baker Botts Lecture. Internet: http://www.law.gwu.edu/News/20112012events/Documents/Hennessey.pdf. Hennessey, William. (2004) The Role of Trademarks in Economic Development and Competitiveness. Internet: www.aief-usa.org/ipr/workshop/ presentation. Hermanson, Tove. (2012) Poverty and Power: Second-Hand Clothes as Protest. Internet: http://www.threadforthought.net/2012/04/11/povertypower-secondhand-clothes-protest. Jones, Mark; Craddock, P. Paul T.; Barker, Nicolas. (1990) Fake?: The Art of 256 | WSGE Deception. University of California Press. Kampania społeczna „Bądź oryginalna! Nie kupuj podróbek.” (2012) Internet: http://www.kampaniespoleczne.pl/wydarzenia,4883,rusza_akcja_badz_oryginalna_nie_kupuj_podrobek. Karwacki, Arkadiusz. (2007) Moda, wolność i polityka społeczna, [w:] Szlendak, Tomasz; Pietrowicz, Krzysztof. (red.) Rozkoszna zaraza. O rządach mody i kulturze konsumpcji. Wrocław: Wydawnictwo Uniwersytetu Warszawskiego. Kawamura, Yuniya. (2005) Fashion-ology: An Introduction to Fashion Studies. Berg. Kelly, Deidre. (2011) Can you see it? Out of sight designs are the new fashion luxury. The Globe and Mail, 30 July. Kirby, Jason. (2007) Most aren’t ashamed that they fake it. Maclean’s. 8/13, Vol. 120. Issue 31/32. Klein, Naomi. (2005) No Logo. London: Harper Perennial. Lin, Yi-Chieh Jessica. (2011) Fake Stuff: China and the Rise of Counterfeit Goods. Routledge. Lipovetsky, Gilles. (1994) The Empire of Fashion. Dressing Modern Democracy. Princeton University Press. Moor, Liz. (2007) The Rise of Brands. Berg. Okonkwo, Uche. (2007) Luxury Fashion Branding: Trends, Tactics, Techniques. Palgrave Macmillan. Palska, Hanna. (2002) Bieda i dostatek. O nowych stylach życia w Polsce końca lat dziewięćdziesiątych. Warszawa: Wyd. IFiS PAN. Phillips, Tim. (2007) Knockoff. The Deadly Trade in Counterfeit Goods: the True Story of the World’s Fastest Growing Crime Wave. Kogan Page Publishers. Przewoźniak, Marcin. (2006) Podróbki z bazarów namiastką luksusu. Życie Warszawy, 9 marca. Internet: http://www.civitas.edu.pl/pub/mediaOnas/2006/Zycie_Warszawy_2006_03_09_Podrobki_z_bazarow_namiastka_luksusu_1_pdf_txt%5B1%5D.pdf. Raport MillwardBrown SMG/KRC: 10 trendów konsumenckich w Polsce (2012). Internet: http://www.millwardbrown.com/Libraries/Poland_ News_Downloads/10trendow_MBSMGKRC_26042012.sflb.ashx. Reinach, Simona Segre. (2011) Four Models of Fashion Relationships. In: WSGE | 257 Fashion Reader: Second Edition. Berg. Schoeck, Helmut. (1966) Envy. A Theory of Social Behaviour. Indianapolis: Liberty Press. Shilling, Chris. (2010) Socjologia ciała. Warszawa: PWN. Tarde, Gabriel. (2011) Gabriel Tarde On Communication and Social Influence: Selected Papers. Ed. by Terry C. Clark. University of Chicago Press. Turner, Bryan S. (2006) The Cambridge Dictionary of Sociology. Cambridge University Press. Veblen, Thorstein. (2008) Teoria klasy próżniaczej. Warszawa: Muza. Weber, Max. (1978) Economy and Society: An Outline of Interpretive Sociology. Volume 1. University of California Press. Wójcik, Marcin. (2011) Sieć pełna podróbek. Internet: http://m.interia.pl/ facet/news,nId,451214,nPack,3. Xiao, Hong. (2006) Intellectual Property Theft and Illicit Consumer Behaviour : a Psychology of Counterfeit Buying, Durham theses, Durham University. Available at Durham E-Theses Online: http://etheses.dur. ac.uk/1803/. Yurchisin, Jennifer and Kim K.P. Johnson. (2010) Fashion and the Consumer. Berg. (Endnotes) 1 W zasadach korzystania Allegro widnieje jednak bardzo wyraźny zakaz sprzedaży podróbek, czyli towarów oznaczonych „w sposób, który może wprowadzić klientów w błąd co do pochodzenia, ilości, jakości, składników, sposobu wykonania, przydatności, możliwości zastosowania, naprawy, konserwacji lub innych istotnych cech towarów albo usług przy jednoczesnym zatajeniu ryzyka, jakie wiąże się z korzystaniem z nich. Zabroniona jest sprzedaż przedmiotów naruszająca w jakikolwiek sposób prawa uzyskane przez osoby trzecie, w tym prawa znaku towarowego, handlowego, firmowego (marki towaru) i oznaczeń pochodzenia”. Internet: http://allegro.pl/help_item.php?item=363. 258 | WSGE JoMS 3/18/2013, ss. 259-278 Yevgenia Yemelyanenko WSGE | 259 260 | WSGE Islamism as a marginal reaction of Mohammedan countries on policy of energy and fuel Yevgenia Yemelyanenko Dragomanov National Pedagogical University [email protected] Abstract Islam and Islamism presently become identical concepts in European consciousness. Islamism looks as the radically directed regeneration of religion is aimed at realization of aggression to the Christian world. Is this question especially religious? Religion is form of public consciousness, as it known. It arises up on the basis of objective economic process. It is knowingly talked: oil is a black gold. This approval is actual at the second half of 20th century. In a great deal in this period Mohammedan countries became the hostages of the own power resources. Too much interested persons applied on them. Appearance of radical Islam is a reaction on westernization of the Mohammedan world. It was related exactly to the economic processes in the world market of energy and fuel. So, it is necessary to carry out the attempt of analysis of objective reasons. Keywords: Islam, Islamism, Islamic terrorism, marginal, energy, oil, fuel, West culture. Modern history of Middle East began at the end of 18-th century, when the not great expeditionary army of France under the command of young Napoleon conquered Egypt. Then the world was shocked by that one of leading countries of the Muslim world is possible calmly to occupy and govern by her, not meeting, in fact, no resistance. After few years, Frenchmen were banished from Egypt by not his natives or their Turkish patrons, but by the small squadron of British Royal naval forces under the command of Admiral Nelson. From the same pores the central countries of the Islam world became to submit to the external states, and foreigner troops and governments were dominant force in the Islam world. WSGE | 261 There was nothing another to Muslim governments, except to choose between the vying western states. An only accessible to them political game consisted in that, to make an effort with a benefit for itself to use contradictions between the external states. The Near-and Middle Eastern leaders and governments with variable success conducted this game during 19 and 20 of centuries, during two world wars and cold war and even at the beginning of 21century. Now Near east isn’t managing the external states any more. But a New age came not only for the Muslim states. They are difficult to adjust to the situation requiring from them responsibility for the actions and their consequences, but also for the whole world (Lewis, 2003) What concomitant social processes were accompanying these changes? Whet was a base of them? Above all things it is forming within the framework of Islam as world religion of extreme monotheistic orientation radically adjusted on attitude practically toward any external socio-political actors of flows, getting the name «Islamism» in the second half of 20-th century. So, the aim of this article is to analyze Islamism as marginal reaction on objective socio-economic terms of 20 century, and also internal transformations of the Moslem culture. We will appeal from beginning to the origin of concept. As K.Mutti marks term «political Islam» was entered in a turn French scientist of Orient O.Roy in the book of «L’echec de l’islam politique», 1992. O. Roy gives the name «political Islam» to what other French scientist of Orient Zh.Kepel’ names an «Islamism» in the publication « Le Prophète et Pharaon. Aux sources des mouvements islamistes», 1984 и «Jihad: expansion et dйclin de l’islamisme», 2000) and a «radical Islam» in the book of «The roots of radical Islam», 2005. (Mutti, 2013) «Political Islam», «Islamism», «radical Islam» –- it is displays of «Islamic fundamentalism». The basic idea of these directions, arising up on the wave of modernization of traditional Islam in accordance with western innovations, is conviction of deviations from traditional Islam. Nevertheless, western political language often uses these terms widely and incorrectly, taking Islamism for Islam and drawing conclusion, proper the chart of «collision of civilizations». Islam as religion formed the great number of theology directions in the general idea framework: from philosophic and mystic views as Sufism 262 | WSGE to such radical religious, theocratic persuasions as Wahhabism and Panislamism. These supervisions are pushed on an idea, that nature of similar radical socio-political positions isn’t founded on Islam as religion, but rather on the features of those terms, which was formed and advanced it. These terms are often set both objective, external circumstances and actions of separate people, by their subjective-personality properties. Often these terms are set both objective, external circumstances and actions of separate people, by their subjective-personality properties. In our view an Islamism is marginal socio-political position (as for Western and as for the Muslim society), which forming grounded on the religious fundamentalism as appropriate reaction on the terms of postcolonialism. Certainly, mixing up concepts of Islamic fundamentalism and Islamic extremism is impossible. Fundamentalism is the phenomenon, inherent not only Muslim religion but also other confessions, and is an example of contradictions between sufficient conservative mass consciousness and too rapid changes surrounding reality. But in any case, Islamism went out from Islamic fundamentalism. Today this religion direction defines adherence to terror and violence during realization of the plans of construction of «Islam order» (Mamytova E., 2000). So, Islam fundamentalism proclaims the necessity of Muslims returning to adherence of requirements of Koran and Sunny, and also releases of Muslim earths from infidels. Fundamentalists assert that Islam in a clean kind existed only on the early stages of its development: at a prophet Muhammad and his first successors. The most different motions and directions often unite under the general name «Islamic fundamentalism» – from moderate to extremist. The concept of Islamic fundamentalism firmly entered in scientific and publicist turn in 70th years of 20th century, but it was engendered considerably before, has old history and even special denotation in an Islam. Those, who adhere to the fundamentalist’s looks, named Salafists (from arab, «salaf» are «ancestors», «predecessors»). Salafists are those, who called or calls to be oriented on a faith and way of life of «pious ancestors», rejecting all posterior innovations. Most achievements of Muslim scientists and public men on the basis of bringing in of other sources in life of Islam community (both in area of WSGE | 263 faith and in everyday life), declared an unauthorized innovation – «bida» – and rejected categorically. Such clearing ideas always lean on proper utterances of prophet. On the whole basic part of extremist persuasions of different character: in the field of public life, state administration, policy, international cooperation, law, to domestic life and other always possess literal confirmation as saying of prophet of Muhammad. So, the most contradictory for perception idea of Islam and Islamism is jihad (which is often interpreted the radically adjusted Muslims as a requirement physically to destroy infidels), – based on the row of ayats and hadiths. For example. 1. «Fight in the way of Allah those who fight you but do not transgress. Indeed. Allah does not like transgressors!» (Quran, 2:190). 2. «And kill them wherever you overtake them and expel them from wherever they have expelled you, and fitnah is worse than killing. And do not fight them at al-Masjid al- Haram until they fight you there. But if they fight you, then kill them. Such is the recompense of the disbelievers.!» (Quran, 2:191). 3. «[Fighting in] the sacred month is for [aggression committed in] the sacred month, and for [all] violations is legal retribution. So whoever has assaulted you, then assault him in the same way that he has assaulted you. And fear Allah and know that Allah is with those who fear Him!» (Quran, 2:194) 4. «Fighting has been enjoined upon you while it is hateful to you. But perhaps you hate a thing and it is good for you; and perhaps you love a thing and it is bad for you. And Allah Knows, while you know not!» (Quran, 2:216) 5. «Indeed, those who have believed and those who have emigrated and fought in the cause of Allah - those expect the mercy of Allah. And Allah is Forgiving and Merciful!» (Quran, 2:218) 6. «[Remember] when you said to the believers, “Is it not sufficient for you that your Lord should reinforce you with three thousand angels sent down? Yes, if you remain patient and conscious of Allah and the enemy come upon you [attacking] in rage, your Lord will reinforce you with five thousand angels having marks [of distinction]. And Allah made it not except as [a sign of] good tidings for you and to reassure your hearts thereby. And victory is not except from Allah, the Exalted 264 | WSGE in Might, the Wise. That He might cut down a section of the disbelievers or suppress them so that they turn back disappointed». (Quran, 3:124-127) 7. «Or do you think that you will enter Paradise while Allah has not yet made evident those of you who fight in His cause and made evident those who are steadfast??» (Quran, 3:142) 8. «If Allah should aid you, no one can overcome you; but if He should forsake you, who is there that can aid you after Him? And upon Allah let the believers rely!» (Quran, 3:160) 9. «And never think of those who have been killed in the cause of Allah as dead. Rather, they are alive with their Lord, receiving provision, rejoicing in what Allah has bestowed upon them of His bounty, and they receive good tidings about those [to be martyred] after them who have not yet joined them - that there will be no fear concerning them, nor will they grieve. They receive good tidings of favor from Allah and bounty and [of the fact] that Allah does not allow the reward of believers to be lost». (Quran, 3:169-171) 10. «So let those fight in the cause of Allah who sell the life of this world for the Hereafter. And he who fights in the cause of Allah and is killed or achieves victory - We will bestow upon him a great reward». (Quran, 4:74) 11. «And what is [the matter] with you that you fight not in the cause of Allah and [for] the oppressed among men, women, and children who say, “Our Lord, take us out of this city of oppressive people and appoint for us from Yourself a protector and appoint for us from Yourself a helper?» (Quran, 4:75) 12. «Those who believe fight in the cause of Allah, and those who disbelieve fight in the cause of Taghut. So fight against the allies of Satan. Indeed, the plot of Satan has ever been weak.» (Quran, 4:76) 13. «Have you not seen those who were told, “Restrain your hands [from fighting] and establish prayer and give zakah”? But then when fighting was ordained for them, at once a party of them feared men as they fear Allah or with [even] greater fear. They said, “Our Lord, why have You decreed upon us fighting? If only You had postponed [it for] us for a short time.” Say, The enjoyment of this world is little, and the Hereafter is better for he who fears Allah. And injustice will not be done to you, [even] as much as a thread [inside a date seed].”». (Quran, 4:77) WSGE | 265 14. «o fight, [O Muhammad], in the cause of Allah ; you are not held responsible except for yourself. And encourage the believers [to join you] that perhaps Allah will restrain the [military] might of those who disbelieve. And Allah is greater in might and stronger in [exemplary] punishment!» (Quran, 4:84) Undoubtedly, one of forms of jihad is war, but only in those cases, when to avoid it not succeeded. Prophet Muhammad, speaking about jihad, asserted that the «greatest jihad in which a man battles is jihad with by itself». It means that a veritable believer must look into itself and see the own failings and aim to correct all errors. All of us are wrong; nobody is perfect, except God. There isn’t a necessity to see the errors of other people. Rather we must try to conduct sacred war (jihad) into itself, to become more perfect instruments of God. It is said in hadiths, that Muhammad said, returning from one battle: «...my returned from small jihad, to begin great jihad (to the spiritual clearing)». After it Muhammad hadn’t taken part in any battle. But that is named jihad in our time, is aggression, descendant aspiring to power more frequent than all, by hatred to the whole world. Performers see a fit murder of peaceful habitants, but it quite not jihad in that sense, as he was understood by Prophet. World public has the impression, that radical Muslims interpret jihad as way of appeal in the Islam of the whole world that not nearly facilitates international relations (Imam Mehdi, 2013). Quran said: «Here shall be no compulsion in [acceptance of] the religion. The right course has become clear from the wrong. So whoever disbelieves in Taghut and believes in Allah has grasped the most trustworthy handhold with no break in it. And Allah is Hearing and Knowing» (Quran, 2:256). Quran is underlined by equality within the framework of religious and ideological pluralism, calls to just and tolerant attitude both toward believers and by unbelievers, categorically forbids violence in the questions of propaganda of Islam and appeal in Islam. So, limning talks that small (or military) jihad can take place exceptionally in reply to aggression from the side of infidels and unbelievers. But most acts of terrorism to peaceful population Islamic extremists similar aren’t demonstrated obvious reasons. So, for example, not clear, what reasons are hidden on explosions on the Bostonian marathon in April 2013 and prevented attacks on the Canadian train of VIA Rail (Paypes, 2013). 266 | WSGE Apparently, today the concept of aggression for radical Muslims accepts the streamlined scopes more and more. All more frequent both among western and among east political scientists ideas sound about «global jihad» which will be realized by Islamists. Radical Muslim thinker, ideologist of organization «brothers-Muslims» Sayid Kutb asserted that jihad is a form of fight against the enemies of Islam, seeing in the enemies of Islam foremost America, more precisely its way of life. On the other hand, the historian of Islam and political scientist D.Payps considers that the purpose of jihad is rather expansion of sovereign Muslim power’s sphere influence then distribution of Islam faith. Thus, jihad is on the nature aggressive, and his ultimate goal consists to obtain domination of Muslims above the whole world. D.Payps specifies that jihad always showed up as territorial expansion (Paypes, 2013). The Russian political scientist I.Khokhlov writes, that all modern tendencies in activity of Islamic extremists are necessary to consider «global jihad». According to his opinion, «if before basic attention was spared revolutions in separate countries or regions with the purpose of change of the ruling mode or political system, now priority is given a fight against the United States of America, by Israel and European countries». The same opinion about connection radical Islam with global jihad sticks professor of the Damascene university Sadik Al’-Azm. He supposes that it is a fight for the Islamization of world. B.Ganor means that radical islamists divide the world by two parts the «war world» and «world of Islam». So, their purpose is world terrorist war against those, whoever doesn’t profess their values – global jihad (Ganor, 2008, s.53). So, an Islamism is proclaimed as a revival of Islam legacy and can be interpreted by most modern fundamentalists as restoration of early Islamic social institutes and related to them social and legal norms. Jihad belongs to them. And exactly all of these is perceived world public as war against the western world and Islam expansion. Present the scale conflict, consequences of which, taking into account the modern displays of Islamic extremism, may be deplorable. And though jihad in general for Islam is a concept, meaning zeal on the way of Allah, today in the context of Islamism it is associated and often shows up in practice as the armed fight against the followings of other religion. WSGE | 267 Islam fundamentalism is under an obligation its appearance the decline of Islam society, which is observed from an 18th century and arrives at a maximum at the beginning of a 20th century. This decline associates in consciousness of Islamic fundamentalists with violation of norms of Islam, and violation of norms of Islam – with westernization and colonization, which in same queue are the display of western interest to the power resources of Muslim countries, in particular, to oil. A prime example is correlation of supplies of oil in Islam countries and Western world and other (2012). Saudi Arabia has 262,600,000,000 barrels (bbl), Venezuela – 211,200,000,000 bbl, Canada – 175,200,000,000 bbl, Iran – 137,000,000,000 bbl, Iraq – 115,000,000,000 bbl, Kuwait – 104,000,000,000 bbl, United Arab Emirats – 97,800,00,00 bbl, Russia – 600,000,000,000 bbl, Libya – 46,420,000,000 bbl, Nigeria – 37,200,000,000 bbl, Kazakhstan – 30,000,000,000 bbl, Qatar – 25,380,000,000 bbl, United States – 20,680,000,000 bbl, China – 14,800,000,000 bbl, Brazil – 12,860,000,000 bbl, Algeria – 12,200,000,000 bbl, Mexico – 10,420,000,000 bbl, Angola – 9,500,000,000 bbl, Azerbaijan – 7,000,000,000 bbl, Ecuador – 6,510,000,000 bbl (www.ereport.ru). So, we see: about 2/3 world geological supplies of oil are concentrated in the countries of Near and Middle East, including approximately 25,4% in Saudi Arabia, 11% — in Iraq, 9,2% – in Kuwait, 9,2% – in Iran and 9,0% in Abu-Dhabi. On the same region there is 9/10 increase of new reliable supplies for the last 30 years. While the consumption of oil mainly concentrated in an occident. Second place in the world on volume geological supplies of oil occupies the Western hemisphere (15,2%). They are concentrated foremost in Venezuela (7,0%), Mexico (3,9%), USA (2,2%), Canada and Brazil (for 0,5%). Characteristically, that the found out supplies of oil in the USA the last years go down steadily, that, in particular, bind to the high prime price of booty of oil in the USA, predetermining low activity of oil companies in the field of searching-reconnaissance works. At the same time in Venezuela only for the last 5 years they, opposite, grew on 14%. There is Africa on the third place, where about 6,8% all world geological supplies of oil are today concentrated. Leading position on a continent is occupied by Libya (2,9%), Nigeria (1,6%), Algeria (0,9%) and Angola (0,5%). 268 | WSGE A fourth place in the world occupies territory of the former USSR, where about 5,6% world supplies of oil are, and foremost Russia (4,7%). However in connection with serious reduction of volume of searchingreconnaissance works, the found out supplies of oil in this region from the end of 80th years had a tendency to the decline. The Asia-Pacific region (4,1%) and Western Europe follow further (1,8%). In the first – leading position is occupied by China (2,4% world and almost 57% regional supplies), which Indonesia (0,5%), India and Malaysia, follow (for 0,4%) (Voronina, 2013). So, the countries of Near and Middle East obviously lead on the concentration of oil resources on the territory, while leading actors of worldwide policy and economy are the USA and Western Europe – are far not in the first five. The attempts of Western powers to influence to the market of oil from 1970 result in the plural armed collisions, and, above all things, to the displays of Islamism extremism. One of the first and the bright international conflicts in 20th century pre-history of which were cultural distinctions, and by consequences – became changes in the world oil market: introduction of embargo on supplying to oil 1973 years by the countries-members of OAPEC. This was a reply to support of the USA and by Western Europe of Israel in War of the Judgment day. Thus, though participating in war with Israel above all things Syria and Egypt, lists indignant Saudi Arabia and Iran led at intervention from the western world. An oil embargo was entered on their initiative in regard to the countries of the West. An oil crisis 1973 year was the first power crisis and until now considered the largest. The main task of this action consisted of creation of political pressure on a world association with the purpose of diminishing of support of Israel an occident. Less than in two years a conflict proceeded an androlepsy in headquarters of OPEC in Vienna. It was one of the loudest terrorist attacks of that time, organized professional international terrorists to order of «Folk front of liberation of Palestine». Organizers and performers of this attack intended to take ministers which must were take part in the conference of OPEC. Then they planned to leave with them in the protracted propagandist trip. Each of captivity ministers have to release on freedom on territory of his country, since that WSGE | 269 publicly will read text of the manifest in support Folk front of liberation of Palestine, which was the organizer of attack. Terrorists were very well armed. Crisis of 1973 year showed as dependence of developed countries from the market of oil is great. And from 1970th years until today the cases of assassinations and extremist conduct of Islamism became more frequent, scaled and loudest. So it’s always were the displays of distinctions between cultures, warmed-up the division of influence at the oil market. In a great deal exactly influence and intervention from an occident in life of the Arabic world which based on interests of oil market causes an extremist reaction. But in such context such question becomes important: why the West got such influence on life of Arabic countries in principle. We will consider such cultural-religious flow in an Islam as Wahhabism. It is a bright version of Islamic fundamentalism. As a rule it directions is the ideological source of extremist reactions. Today the displays of Islamic extremism in many countries associated with exactly to Wahhabism as a radical flow in an Islam countries (Wahhabism in Saudi Arabia, Egypt, Syria, Chechen, Dagestan, Tatarstane, Crimea, India ect.), where he is state ideology. Wahhabism arises up in a 18th century and it was direction exactly on limitation of western interference and influence on life of Islam society. It is religious-political motion, based on the studies of Muhammad ibn Abd al’-Wahhaba. Wahhabism motion, growing from a theological polemic about purging of Islam from heretical innovations, grew afterwards into the powerful factor of ideological and political life of the Muslim world. To beginning 19th century Wahhabism conquered positions on the Arabian peninsula and began to get to other regions of the Muslim world. On the border of 19-20th of centuries of Wahhabism’s idea gained of the all Muslim world, rendering serious influence on the process of search of religion and politic consciousness of Muslims. Wahhabism was used as colours of anti-colonial fight in Arabia, India and some other regions. In opinion of some ethnographers (A Vasil’yev, S.Tokarev), Wahhabism – is a new flow, caused intensifying of socio-economic and political terms between part of Bedouin population and parts of religious figures, which expressed as objecting against townsmen’s riches and rich folks at all (Vasil’yev, 1967). Obviously, those ideas about clearing of Islam lie not only on foreign- 270 | WSGE policy relationships with the West, but on many actually circumstances of social dynamics and stratification of Arabic society. Although, sure, the processes of western colonization and politician of imperialism substantially aggravated socio-economic condition of Islam countries, and, accordingly, strengthened extremist moods. In any event, Islamic extremism and Wahhabism are marginal flows. This marginality shows up in two directions: they appear at norms and values of traditional Islam society and at norms and values of western civilization. In first case marginality shows up in a conflict concerning a key concept for Muslims – «justice» (for which since time immemorial no tyranny was acceptable in Islam countries). In other case marginality shows up in a conflict concerning a key concept for a western man as «freedom» (which, foremost, implies freedom of choice) (Lewis, 2003). Why western expansion to the Arabic world in 18th century didn’t get a due rebuff outside so militant Arabian nationalities. Answer for this question is necessary study development of Arabian society. Here important was a deferred genesis, which was conditioned of the poor of production base, unfavorable terms for the conduct of agricultural works: from one side a drought, with other – pouring rains, when the powerful sat down took away an soil together with sowing. An important role also was played by absence of irrigational economy and disjoined of oases. Wahhabism motion was got by enormous development among Bedouin. On the certificates of sources of 18th century nomads had indexes the lowest on welfare, however, position of the settled farmers was not better. Capture of water and other sources by part of gentlefolk became widespread phenomenon. A usury and tax burden applied also. Benefit obtained by the capture of population in a captivity, with the purpose of creation of agricultural oases, capture of the settled civilizations, or through persons which on one or another reason passed voluntarily. Important was collecting of contribution from peasants and artisans, and also merchants. Exactly this factor is explaining future disintegration of Arabian society, which did later possible western colonization. Unlike an occident, to 18th century on territory of the Arabian Peninsula single economic space wasn’t folded. From impossibility of creation the single centralized state, already in the days of decay of the Ottoman WSGE | 271 Empire, on the Arabian peninsula the clan chefs begin to play a large role. This situation often shows up today. Opposition between the row of regions of Central Arabia intensified. To beginning 18th centuries central part of the Arabian Peninsula actually appeared crushed, with incessant sanguinary intestine wars. Connection of the state becomes a necessity from point of diminishing overcoming, power of sheriffs and emirs, and also protecting from nomads. For this purpose was needed. powerful ideological basis, which was able to unite separate society. Islamic fundamentalism and Wahhabism have become this basis. Islamic fundamentalists differ of other Muslims the special understanding of base religious truths, which ascending to the idea of renewal of «primordial cleanness of faith». In modern Islam religious-reformative motions they came forward as opponents of supporters of the traditional understanding of Islam, laying them to distortion of veritable faith. On persuasion of Islam fundamentalists, this led Muslim society to the spiritual and social crisis. A theory and practice of Islamic fundamentalism differs a variety. This motion is characteristic, both for Sunni and for Shiah direction of Islam. Fundamentalists succeeded to obtain acceptance of the ideology as dominating in the separate states. Thus many of them are leaders on supplies, booty and export of oil – Islam Republic Iran, Iraq, Saudi Arabia. In many countries fundamentalist’s motions operate as opposition existent society or traditional state institutes. As a method of fight against separate groups fundamentalists choose the methods of terrorism and use its. So, political Islam (Islamism, Islamic extremism) is based on idea of Islamic fundamentalism and Wahhabism. In same queue appearance of Wahhabism underlaid of home policy conflicts and contradictions of foreign-policy by the Islam world. Conflicts of home policy 18-19 centuries created pre-conditions of disjoined of Arabian society. These conditions did possible western expansion, but they don’t push Islam around to the way of global jihad. Yes, it is an answer for the imperialistic Western policy. But is the West guilty or problem however is in perception? What are features of this process in? How B. Lewis does mark in his famous work «That went wrong?», during 20th century Near East and entire Islam countries became perfect clear: 272 | WSGE something takes place wrong. As compared to the eternal competitor, Christian world, the world of Islam became poorer, weaker and unintelligent. During 19-20 centuries predominance of the West became obvious for all. West intruded in all aspects of life of Muslim – public and, that worse, private life. Between the Islam and Western world there was a disbalance. Its roots isn’t in the conduct of occident only, how in a reflection by the Islam world of the own position and its perception. Muslims already were fully satisfied that felt itself weak and poor after ages of riches and force, lost leadership which they considered by it legally. 20th century brought yet greater humiliations. For acquittal of situation in the period of Britannic and French domination in the Arabic world appeared a scapegoat – western imperialism in 19-20 centuries. On Near east there were strong reasons on that. Political domination and political penetration, and also the cultural influence of the West protracted, deep and insidious was changed face of region and transformed life of his people, opening out it in new direction, generated new hopes and fears, new unprecedented threats and expectations. Later the role of villain and other attributes of leadership of the West Inevitably passed to the United States. Also an argument over was periodically brought that reason of changing balance between East and the West is a not decline Near East, but sharp getting up of the West (Lewis, 2003). Subjective actions of separate people: state and political figures, representatives of religious communities, businessmen, were constantly supported destructive perception of backwardness of the Arabic countries before the Western world, which had in the basis objective factors/ These actions were declared as a fight for an Islam, but were related to political and economic interests in the field of oil resources. Permanent interference of western powers with an economy and Islam peace policy could not cause a negative reaction. Examples of political and economic interference, if not to say pressure of the West on Islam countries sufficiently except for the events of 1970th. Islam revolution in Iran showed substantial dependence of political situation in a country from the foreign policy of the USA. Check Pahlavi was pursuing a pro-western policy and hadn’t an independently position to liquidate strikes and protests in a country (except for their armed suppression). He above all things spoke to the government of WSGE | 273 president of the USA J.Carter, but America doesn’t decide on active actions in Iran. The first reforms of ayatollah’s Khomeini government are directed on liquidation of western influence and interference. Iran rejects a capitalism, and communism on principle. He matches against them the own, «Islamic» way of development. That it means practically – not clear. But reaction of maximization of traditional shariah is obvious and present reaction on determining pressure of West. The way of development, select to check of Pahlavi was rejected with all advantages and failings exactly as pro-western, pro-American. Absurdly, after that an open capitalist market continued to exist together with state sector in an economy. Iran’s opposition was become sharply intensified to the whole world and to the countries of the West. Development of capitalist connections was halted. If they continued to exist and more or less actively develop, only in those spheres which was vitally needed for a country, – in realization of Iranian oil and in the purchases of weapon which was required for war. A political situation to Iraq isn’t deprived tints of western democratization. Political importance of acts of terrorism of September, 11 can be appraised only in the context of policy of «pacification and democratization» of G. Bush in regard to Iraq. The acts of terrorism became a successful find for neoconservative in the policy of the USA. They allowed to involve the own imperial program: occupation of Afghanistan and Iraq, and then and Iran, to strengthen the military being in Central Asia and Persian bay; to fasten control above the resources of oil; to initiate «democratization» or displacement of the modes, resisting new world order. All of it justified by war against terror. But doesn’t this war – planetary, total and unlimited in time –stimulate terrorism? Actions of France to Libya, and also Syria and Mali demonstrate the interesting dynamics too. So France lids hike of the West against M.Kaddafi. But recently N.Sarkozi was Libya’s «friend». N.Sarkozi accepted the direct participating in the settlement of problem of the six Bulgarian nurses and Palestinian-doctor convict in Libya in 2007. It was decided due to the personal contacts with M.Kaddafi. An agreement of collaboration of two countries in area of atomic energy was signed. France planned to begin building of atomic reactor in Libya and 274 | WSGE it was permissible it to conduct a geological survey in Libya. Here we can see local example, except which were a great number of agreements and falling-outs. Today’s aggression of France against Libya deprived it many milliards. Europe is interested in mastering of resources of Libya. Presently Libya is to one of few countries, which has enormous territories, where generally wasn’t conducted geological survey of hydrocarbons. Against the Libya, the capitals of the West came forward simultaneously, above all London and Paris in a union with local separatists and radical іslamists. The number of such examples of Arabian-Occident conflicts is large. Islamism is a radical marginal reaction and it based not only on selfcontradictions of Islam society, but on the features of foreign policy of Western states too. Such policy determined the interest in Arabic oil and energy resources, and this fact becomes obvious. B.Lewis raises a question, that it is impossible to reform Islam on principle. This is founded on the difference of cultures, but kindled economic and political contradictions. In the world, where «cold war» was completed, a culture simultaneously comes forward in quality of dissociative and uniting force. During 45 years a ferrous curtain served as a main demarcation line of in Europe. But after disintegration of the USSR this line was moved on a few thousand kilometers to east. Now a main border passes on a line, to separating Christian and Muslims people (Lewis, 2003). Different civilizations initially adhere to different philosophical persuasions, values, social connections, consuetude and views on the whole. These cultural distinctions deepen as a result of strengthening of influence of religion in many regions of the world. Cultures changes and character of their affecting policy and economy at different times appears different. But main distinctions between civilizations in the field of policy and economies, indisputably, base on the layers of different from each other cultures. West was and will remain in the near future the mightiest civilization. However it’s power decreases by comparison to other civilizations. As it aims to confirm the values and provide the defence of the interests, other societies often have to choose: to join in with a western way or will adjust to it. The countries of other cultures aspire to expansion of own economic and military power, with that «balanced» to resist the West. Therefore now the central axis of worldwide policy passes there, where adjoin culture of WSGE | 275 the West and culture of East civilizations (Hantington, 1996). Except for hostility and threats to the Western world, Islamism contains a threat for stability and prosperity above all to development of own community. In fact essentially, under the concept of Islamism and Islamic fundamentalism is understood the increased number of group, associations or motions, critically adjusted Islamic reformist motions. It is considered that any reforms in Islam are the forced adaptation to the way of life and mentality of the West. Namely this way of life and way of thinking causes aggression. But it can be explained only by the own decline of the Arabic countries in 20th century for what someone must respond. Two answers for a question of B. Lewis «That went wrong?» are actually in present. The first answer declares reason of Islam’s decline wicking from the Islamic legacy and protects a return to real or imaginary the pas. It is a way of Iranian revolution and other fundamentalist’s motions and modes in other Muslim countries. Other way – society democracy, incarnate in Turkish Republic in 1923 (Lewis, 2003). Meantime play in the searches of guilty proceeds. For repressive and ineffective governments which manage now mainly Near east, this game serves as useful explanation of reasons of poverty which they weren’t able to liquidate, and acquittal of tyranny. They try to point growing anger of the unhappy citizens at other aims. If Near east people will continue motion on way of angry, «terroristsuicide» will become an allegory for all regions. Early or late it can be completed a submission another external force. So far they can do a choice independently. Professor of Damask university Sadik Al’-Azm considers that Islamism is a protective reaction not against the West, but against of long duration erosion of dominant role of Islam in public, social, economic, cultural and other life of Muslim societies in 20th century. So, it is possible to draw a conclusion. The use of Islamic fundamentalism is only a screen, which covering the real personal and political goals of extremist terrorist organizations and their leaders. On the whole, a fight against terrorism with an accent on its Islam origin is able to result only in a further division on a line «Muslims» and «non- Muslims». But the roots of violence and terror are based on errors, accomplished both sides, in absence of the mutual understanding, trust and respect as between the West and East, in ineffective fight against all 276 | WSGE forms of terrorism and by the displays of violence, regardless of ethnic and confessional belonging of his ideologists and practical workers. International terrorism transforms in independent subject of worldwide policy and it puts new tasks before Muslim communities and other countries of the world. Countries must consolidate the efforts, that operatively and effectively to react and on violations of rights for Muslims from the side of external forces, and on the attempts of extremist forces into Muslim communities on international and national levels. References Noble Quran. С экрана: 01.07.13 Источник: http://quran.com/ Pipes D. Islam vs. Islamism (2013) // The Washington Times. Scren: May 13, 2013. Source: http://www.danielpipes.org/12847/islam-vsislamism Васильев А. М. Пуритане ислама? Ваххабизм и первое государство Саудидов в Аравии (1744/45-1818) / Н. А. Иванов. – Наука, 1967. Н.В. Мировой рынок нефти: тенденции развития и особенности ценообразования. С эркана: 01.07.13. Источник: http://www.cfin.ru/ press/practical/2003-10/05.shtml?printversion Ганор Б. Угроза глобального джихада и международных криминальных сетей (2008). Глобальный терроризм и международная преступность : Материалы 4-го Всемирного антикриминального и антитеррористического форума. Герцлия: Институт международной политики по борьбе с терроризмом. (С. 53) Запасы, производство и потребление нефти по странам мира. С экрана: 08.07.13. Источник: http://www.ereport.ru/articles/commod/ oilcount.htm Имам Мехди. Чистота Ислама. С экрана: 01.06.13. Источник: http:// www.mehdi.ru/islam/jeehad.htm Льюис Б. (2003) Ислам: что пошло не так? С экрана: 01.06.13. Источник: http://www.globalaffairs.ru/number/n_439 Льюис Б. Последнее наступление ислама? (2003). С экрана: 08.07.13. Источник: http://i-r-p.ru/page/stream-mark/index-16409.html Мамытова Э. Исламский фундаментализм и экстремизм в странах центральной Азии (2000). С экрана: 01.07.13 Источник: http:// WSGE | 277 www.ca-c.org/journal/cac-11-2000/06.mamit.shtml Мутти К. Ислам против Исламизма (2013). С экрана: 12.02.13. Источник: http://www.eurasia-rivista.org/%D0%B8%D1%81%D0%BB%D0 %B0%D0%BC%D0%B8%D0%B7%D0%BC-%D0%BF%D1%80%D0 %BE%D1%82%D0%B8%D0%B2-%D0%B8%D1%81%D0%BB%D0% B0%D0%BC%D0%B0/18595/ Хантингтон С. Столкновение цивилизаций и преобразование мирового порядка (1996). С экрана: 01.06.13. Источник: http://iir-mp. narod.ru/books/inozemcev/page_1528.html 278 | WSGE JoMS 3/18/2013, ss. 279-304 Katarzyna Badźmirowska – Masłowska WSGE | 279 280 | WSGE Legal status and media security in contemporary armed conflicts Status prawny a bezpieczeństwo mediów w sytuacjach współczesnych konfliktów dr Katarzyna Badźmirowska – Masłowska Instytut Prawa i Administracji Wydział Bezpieczeństwa Narodowego, Akademia Obrony Narodowej [email protected] Abstracts The article is devoted to the analysis of changes occurring in the connotation of armed conflict from the perspective of media fulfilling their remit under different kinds of dangerous situations. The paper concerns the legal status of journalists working in contemporary international and non-international armed conflicts; differences under the basic provisions of the international humanitarian law dividing them for embedded war correspondents and other media professionals are shown. Taking into consideration that recently most of the growing number of attacks on them are happening in peace time in the frame of non international, local conflicts, which are not covered by IHL, the reinforcement of legal means of their protection as well as establish of new comprehensive instrument are to be questioned. Keywords: media security, legal status, contemporary armed conflicts, international peace, international safety, globalisation Wprowadzenie W ostatnich latach średnio ponad 100 przedstawicieli mediów rocznie stało się ofiarami w znacznej większości umyślnych zabójstw, dokonywanych w związku z wypełnianiem przez nich misji w różnych regionach świata. Wielu innych doznało uszczerbku na zdrowiu, było zastraszanych i nękanych, uprowadzanych, nielegalnie aresztowanych i uwięzionych, etc.; kobiety często stawały się ofiarami przestępstw przeciwko wolno- WSGE | 281 ści seksualnej (molestowania, zgwałceń), w tym także wykorzystywania w warunkach zatrzymania lub niewoli, popełnianych również z motywów odwetowych. Zaobserwowano, że zdarzenia te nie ograniczały się do sytuacji i stref konfliktów zbrojnych; większość ofiar nie była korespondentami wojennymi, tylko lokalnymi dziennikarzami, pracującymi we własnych krajach, w czasach pokoju, co oznacza, że problem zagrożeń ich bezpieczeństwa narasta i obejmuje coraz więcej zróżnicowanych sytuacji. Wzrastającą liczbę napaści, zgłaszanych przez organizacje między i poza-rządowe, zarówno indywidualnie na integralność fizyczną i psychiczną dziennikarzy, jak i incydentów wpływających na możliwości realizowania przez nich wolności wypowiedzi, poprzez odmowę dostępu do informacji, groźby oskarżenia i uwięzienia oraz niewyjaśnianie przestępstw przeciwko nim popełnianych uznano za zjawiska niepokojące i wymagające reakcji (por. np. decision on the safety of journalists and the issue of impunit – UNESCO Headquarters, Paris, 24-26 March 2010, dane Committee to Protect Journalists). Z punktu widzenia oceny istniejących międzynarodowych standardów ochrony mediów pojawiają się przede wszystkim następujące pytania: na ile postanowienia konwencji genewskich są adekwatne do współczesnych, zazwyczaj asymetrycznych konfliktów zbrojnych oraz tych, które nie posiadają charakteru międzynarodowego? Zanalizowanie powyższych zagadnień skłania do rozważań na temat relacji pomiędzy zmianami definicji konfliktu, rozpatrywanymi z punktu widzenia szerokiego zakresu uwarunkowań tworzących niebezpieczeństwa dla realizacji misji przez media, a badaniami konfliktów asymetrycznych traktowanych jako pojęcie powstałe na gruncie studiów nad bezpieczeństwem w kontekście zmiany paradygmatu stosunków międzynarodowych (Aleksandrowicz, 2009, s. 30 in.). Media w sytuacjach współczesnych konfliktów Wobec obniżania się poziomu bezpieczeństwa mediów, potrzeba wzmocnienia ochrony dziennikarzy, działających w konfliktach zbrojnych i innych niebezpiecznych sytuacjach, staje się poważnym wyzwaniem. W ostatnich latach powstało szereg dokumentów miękkiego prawa, tj. deklaracje, rezolucje, rekomendacje, etc., wydawanych przez organizacje międzynarodowe, ukierunkowanych na poszukiwanie nowych, adekwatnych do warunków współczesności rozwiązań (np. UNESCO Resolution 29 on the Condemnation of Violence against Journalists – 1997; UNESCO’s 282 | WSGE Belgrade Declaration on Media in Conflicts Areas in Countries in Transition – 2004; UNESCO’s Medellin Declaration Securing the Safety of Journalists and Combatting Impunity – 2007; UNESCO’s Carthago Declaration on press freedom and the Safety of Journalists – 2012; IPDC Decision on the Safety of Journalists and the Issue of Impunity – 2012; Human Rights Council -UN General Assembly, Resolution on the safety of Journalists – 2012; Badźmirowska-Masłowska, Media … 2012, s. 257-276). W pracach tych istotną rolę przypisać też należy permanentnej działalności międzynarodowych i krajowych podmiotów, stowarzyszających reprezentantów sektora mediów (zwłaszcza dziennikarzy), uczestniczących również w tworzeniu projektów konwencji w tym zakresie (które jednak do tej pory nie zakończyły się powodzeniem). W obecnych warunkach przedstawienie problematyki statusu prawnego mediów w kontekście ich bezpieczeństwa w sytuacjach współczesnych konfliktów zbrojnych jest zagadnieniem złożonym i wymagającym podejścia interdyscyplinarnego. Odnosi się ono bowiem do relacji między dziedzinami, których kształtowanie determinowane jest gwałtownymi i w dużej mierze nieprzewidywalnymi procesami globalizacyjnymi. Z tej perspektywy patrząc, znajdują się one niejako in statu nascendi co do swej istoty (nauki o bezpieczeństwie) lub zredefiniowanej formy (media). Już zatem samo określenie paradygmatu w obrębie każdej z nich jest poważnym wyzwaniem wyznaczanym, zmieniającymi środowisko człowieka jako podmiotu, uwarunkowaniami, z których w prezentowanym kontekście szczególną rolę pełni rozwój technologii informacyjnych; procesy konwergencji, digitalizacji prowadzące do wymiany informacji na skalę globalną i do powstawania nowych, asymetrycznych, bezpośrednich i interakcyjnych form komunikacji elektronicznej wymuszają niejako reinterpretację lub nawet redefinicję istniejących pojęć lub/i ich zakresów. Przyjęcie określonej orientacji metodologicznej powinno moim zdaniem uwzględniać wykorzystanie właściwej dla każdej z dziedzin aparatury pojęciowej; jednak nawet przy zastosowaniu podejścia holistycznego do każdej z nich trudno jest przyjąć jednoznacznie precyzujące je określenia (Koziej, 2011, s. 11; Balcerowicz, 2011, s. 42-55; Glen, 2012, s. 20-29; Gryz, 2010, s. 9-15; Jakubczak, 2008, s. 50-58; Kitler, 2011, s. 11; Sienkiewicz, 2011, s. 59). WSGE | 283 Dylematy pojęciowe Określenie zakresu i celów systemu ochrony mediów oraz odpowiednich metod i środków jego realizacji wymaga uzyskania pewnej spójności terminologicznej; właściwe jest zatem przeprowadzenie podstawowej analizy kluczowych dla obydwu omawianych dziedzin pojęć: ‘media’ i ‘konflikt’. Nie istnieje uniwersalna, legalna definicja ‘mediów’ ani – najczęściej używanego dla prezentowania omawianych tu relacji – pojęcia dziennikarza (journalist); powszechnie przyjmuje się jednak, że obejmuje ona: 1) podmiotowo (‘osobowo’) – dziennikarzy (bez względu na ich status, formę zatrudnienia, narodowość, płeć czy wyznanie – (por. Balguy- Gallois, 2004, s. 37-67), reporterów, fotografów, grafików, osoby z obsługi technicznej (tj. operatorzy, kamer, dźwięku, montażyści, etc.) oraz pozostały, towarzyszący i wspierający ich personel zaangażowany profesjonalnie w działalność medialną w strefie konfliktu (tj. kierowcy, tłumacze, etc); zawiera też wszystkie osoby włączone w zbieranie, przetwarzanie i rozpowszechnianie informacji, niezależnie od jej formy (filmowanie, nagrywanie, fotografowanie, etc.); 2) podmiotowo (‘instytucjonalnie’) – organizacje medialne (‘media organizations’), tj. krajowe lub międzynarodowe związki i stowarzyszenia dziennikarzy, właścicieli mediów, wydawców, nadawców, dostawców treści oraz innych profesjonalistów, zajmujących się zagadnieniami z tego obszaru (np. reprezentujących odnośne przemysły); 3) przedmiotowo – sprzęt, urządzenia, instalacje, infrastrukturę, etc., umożliwiające realizację misji; definicja odnosi się do wszystkich typów usług medialnych (prasowych, audialnych, audiowizualnych, w tym linearnych, nielinearnych, internetyzowanych, elektronicznych, zwłaszcza tzw. nowych mediów, w tym społecznościowych, multimediów, etc.). Biorąc pod uwagę powyższy kontekst określenia dziennikarze, przedstawiciele lub personel mediów, czy też media stosowane są tu zamiennie; w szerokim rozumieniu (media professionals) do tej grupy ochrony można również zaliczyć specjalistów z innych dziedzin (prawa, nauk o komunikowaniu itp.), także tych niewłączonych bezpośrednio w działalność stricte dziennikarską w obszarze konfliktu oraz użytkowników tzw. nowych mediów (Dyrektywa Parlamentu Europejskiego i Rady 2010/13/UE z dnia 10 marca 2010 r. w sprawie koordynacji niektórych przepisów ustawowych, wykonawczych i administracyjnych państw członkowskich dotyczących świadczenia audiowizualnych usług medialnych (dyrektywa o audiowizualnych usługach medialnych). Konwencje genewskie z 12.08.1949 r., dotyczące ochrony ofiar wojny 284 | WSGE obejmują swoim zakresem sytuacje wypowiedzenia wojny lub powstania jakiegokolwiek innego konfliktu zbrojnego między dwiema lub więcej stronami, nawet gdyby któraś nich nie uznała stanu wojny oraz przypadku okupacji całości lub części terytorium jednej ze stron, bez względu na napotkany opór (art. 2). Pojęcie konfliktu zbrojnego jest szersze od pojęcia wojny i obejmuje przejawy walki zbrojnej między państwami także wówczas, gdy wojna nie była wypowiedziana lub w której uczestniczą strony nieuznane za podmioty prawa międzynarodowego: Miejsce państw we współczesnych wojnach zajmują podmioty i struktury niepaństwowe. Potencjałowi militarnemu państwa przeciwstawiony zostaje niewspółmiernie mniejszy potencjał owych podmiotów. Ten najbardziej widoczny element, charakteryzujący pozimnowojenne konflikty, a także inne przesłanki zarówno natury prawnej jak strukturalnej oraz funkcjonalnej, wskazują na potrzebę zredefiniowania wojen klasycznych i wskazania nowych konfliktów zbrojnych XXI wieku – konfliktów asymetrycznych (Wejkszner, http://studiastrategiczne.amu.edu. pl/wp-content/uploads/2010/10/119-128.pdf - 19.10.2012); odnosi się ono również do lokalnych starć zbrojnych bez względu na ich wewnętrzny czy międzynarodowy wymiar (Badźmirowska-Masłowska, 2011, 154-165; Bierzanek, 1972, s. 19 in.; Góralczyk, Sawicki, 2006, s. 416-417, Hoskins, O`Loughin, 2005, s. 3, Jasudowicz, 2007, s. 97-98); należy je zatem traktować szeroko i interpretować w duchu, wynikających z procesów globalizacyjnych, zmian. Dylematy terminologiczne w istotny sposób dotykają problematyki ochrony dziennikarzy pełniących swoje misje w sytuacjach konfliktów zbrojnych czy szerzej w niebezpiecznych warunkach; z tej perspektywy omawiane pojęcie definiowane jest na podstawie zróżnicowanych kryteriów, tj. determinanty polityczne, stopień anarchizacji życia publicznego, stany nadzwyczajne, etc., a w proponowanych kategoryzacjach czynnikami weryfikującymi podziały są zarówno cechy zjawiska, okres jego występowania czy zagrożony obszar; odnoszą się one w dużej mierze do okoliczności rzeczywistych i faktycznych uwarunkowań omawianej działalności. Wynika to – co oczywiste – z celu przyjmowanych w tym kontekście definicji, którym jest jak najpełniejsza ochrona mediów, a więc wyznacznikiem jest tu zagrożenie dla nich a nie formalno-prawny status danej sytuacji. W praktyce, pozwala to na uwzględnienie, że media działają we wszystkich regionach świata, w sytuacjach konfliktów o różnym charakterze, podłożu i skutkach, w warunkach tworzących niebezpieczeństwa o dynamicznie zmieniającej się specyfice, skali i stopniu. Z perspektywy WSGE | 285 pojęciowej owa niejednorodność terminologiczna, występująca niekiedy nawet w ramach pojedynczego dokumentu, utrudnia jednak przyjęcie ścisłych definicji. Dlatego w większości dokumentów owe zagrożenia i niebezpieczeństwa ujmowane są w formule katalogów otwartych i opisywane w następujący sposób: • strefy konfliktu, niepokoju, walki – klasyfikowane tak z uwagi na niebezpieczeństwo miejsca i obejmujące poza strefami wojny także inne obszary konfliktów czy bezprawia, w których wyróżnia się zwłaszcza, te które cechują się anarchizacją życia publicznego, np. z uwagi na znaczące występowanie w nich przestępczości zorganizowanej (por. np. przegląd zagrożeń dla dziennikarzy, działających w różnych regionach świata tj. Afryka, Ameryka Łacińska, Azja, Gunning for media Journalist and media staff killed in 2010, International Federation of Journalists, Belgium, 2011, http://www.ifj.org/assets/docs/177/154/ f8badb1-b93699a.pdf - 20.03.2012); Rezolucja RE 1535 z 25.01.2007 r., Threats to the lives and freedom of expression of journalists odzwierciedla zmieniającą się sytuację; ma charakter ogólny i wskazuje na szersze zagrożenia dla dziennikarzy niż tylko działanie w strefach konfliktów zbrojnych. Wskazuje na konkretne przykłady zabójstw i napaści w roku 2006 w państwach członkowskich Rady Europy; w różnych kontekstach wymienia Mołdawię (3), Rosję (1), Turcję (1), Azerbejdżan (3) i Ukrainę (3) oraz Francję, Bośnię i Hercegowinę, Chorwację, Serbię i Bułgarię, podkreślając, że istnieją też przypadki nieznane szerszej publiczności. The Assembly strongly deplores the fact that journalists in Europe have to work under fear for their lives and physical safety (1); • ‘czasy kryzysu’, sytuacje napięć – pojmowane jako zagrażające swobodzie wypowiedzi: wojny, ataki terrorystyczne, naturalne bądź spowodowane przez człowieka katastrofy, typologizowane jednak niezależnie od formalnych ram ‘okresu kryzysu’; jak widać bez względu na przyjmowane kryterium, każda klasyfikacja obejmuje tradycyjnie rozumiane pojęcie wojny czy konfliktu zbrojnego, ponadto w ich zakres wchodzą inne konflikty niemające międzynarodowego charakteru. Status prawny, zakres ochrony mediów i jej instrumenty zależą od rodzaju niebezpiecznej sytuacji, w której pełnią one swoją misję; formalnie można wyróżnić: 1) międzynarodowy konflikt zbrojny; 2) niemiędzynarodowy konflikt zbrojny; 3) inne konflikty wewnętrzne, mające charakter sporadycznych i pojedynczych niepokojów, napięć 286 | WSGE społecznych czy aktów przemocy; w praktyce granice między grupami 2 i 3 są płynne i często trudne do jednoznacznego wyznaczenia. Uwarunkowania ochrony mediów w dobie globalizacji Pozycja i status prawny mediów w konfliktach powinny być rozpatrywane z perspektywy misji, jaką mają do wypełnienia, czyli realizacji swobody wypowiedzi (wolności słowa) w zakresie informowania opinii publicznej; przyjmuje się ogólnie akceptowaną optykę postrzegania ich roli jako relacjonujących i interpretujących wydarzenia, kontrolujących nadużycia władzy, etc. W warunkach gwałtownego rozwoju technologicznego odgrywają one wiodącą rolę komunikacyjną, rozpowszechniając, niezależnie od granic i regionów świata objętych konfliktami, informacje o ich przyczynach, przebiegu i skutkach; dla społeczeństw są głównym pośrednikiem uzyskiwania wiedzy na ten temat, a bez nich wiele zbrodni wojennych i przeciwko ludzkości nigdy nie zostałoby ujawnionych. Atak na dziennikarzy postrzegany jest tożsamo przez międzynarodowe prawo i opinię publiczną jako atak na wolność słowa; ich ochrona powinna zatem być skuteczna i opierać się o następujące zasady: wolność od zastraszania, przymusu, czy nacisków, bez względu na ich polityczne, społeczne czy ekonomiczne źródło. Z perspektywy indywidualnych zagrożeń dziennikarzy, obejmuje ona zwłaszcza sfery: życia i zdrowia fizycznego i psychicznego – np. prawo do życia i integralności własnej osoby, zakaz tortur i nieludzkiego traktowania (art. 6, 7 w zw. zwłaszcza z art. 2 i 3 PPOiP, czy art. 2, 3 EKPCZ); do wolności – tj. zakaz samowolnego aresztowania i zatrzymania (art. 9 w zw. zwłaszcza z art. 2 i 3 oraz 10 i 14 PPOiP, art. 5, 6, 7 EKPCZ). Przede wszystkim wynika jednak z zakazu naruszania realizacji swobody wypowiedzi. W Powszechnej Deklaracji Praw Człowieka (10.12.1948 r.) podkreślono prawo każdego do posiadania i wyrażania własnych opinii, poszukiwania, otrzymywania i rozpowszechniania informacji i poglądów, wszystkimi środkami i bez względu na granice (art. 19); oznacza to wolność od ingerencji władz publicznych państwa. Idea deklaracji została rozwinięta w Międzynarodowym Pakcie Praw Obywatelskich i Politycznych z 19.12.1966 roku (art. 19 – por. B. Banaszak, A. Bisztyga, K. Complak, M. Jabłoński, R. Wieruszewski, K. Wójtowicz, Nowicki, 2007, Sunstein). Jako że media realizują swobodę wypowiedzi, a ich prawo nie ma charakteru samoistnego ani bezwzględnego, to może ono podlegać ograniczeniom, wynikającym np. z kryteriów ochrony bezpieczeństwa narodowego. Odpowiedzialność za przekaz z terenów objętych konfliktem powinna WSGE | 287 więc opierać się na przestrzeganiu prawa zarówno międzynarodowego, jak i miejscowego oraz uwzględniać bariery faktyczne przy uzyskiwaniu i rozpowszechnianiu informacji; zastrzeżenie to obejmuje nie tylko treść, ale też formę i kontekst relacjonowania. Jednocześnie media operują na rynku o niespotykanej dotąd konkurencyjności; mimo iż nie są ze swej istoty globalne, ich integracja na poziomie ogólnoświatowym czyni je w istocie podległymi wymogom ekonomicznym, które stały się wyznacznikiem ich istnienia. Skutkuje to wieloma niekorzystnymi zjawiskami, tj. sprzeczność pomiędzy deontologią i teleologią zawodu a partykularnymi, komercyjnymi interesami właścicielskimi. W konsekwencji, w warunkach mediatyzacji konfliktów, rządzonych zasadami natychmiastowości działań, krótkotrwałości atrakcyjności informacji, konieczności jej udramatyzowania, przekazywania w uproszczonej, łatwej do odbioru formie i zazwyczaj ukierunkowanej etnocentrycznie, trudno jest uzyskać pożądaną rzetelność przygotowania relacji, bezstronność, obiektywizm, decydujące o właściwej realizacji powierzanej im misji. Trudniej też pełnić role prewencyjne, służące budowaniu pokojowych relacji, w miejsce spolaryzowanych stanowisk poprzez potępianie przemocy, zmniejszanie eskalacji zachowań agresywnych, niehumanitarnych oraz pogłębianie zaufania, zrozumienia, empatii między stronami konfliktu czy nawet uczestniczenie w dyplomatycznym ich rozwiązywaniu. Łatwiej natomiast kierować dyskusją, poprzez choćby selekcjonowanie informacji i tym samym określanie jej zakresu zarówno co do faktów, jak i promowanych idei, pośrednio prowadząc do modyfikacji i zmiany nastawień czy zachowań opinii publicznej. Powstaje też problem o zgoła odmiennej naturze, wynikający wprost z rozwoju technologii komunikacyjnych i wykorzystywania cyberprzestrzeni we współczesnych konfliktach. Chodzi mianowicie o zwiększającą się rolę mediów społecznościowych, zmieniającą pozycję dotychczasowych odbiorców w użytkowników, włączających się w system obiegu informacji i wpływających zarówno bezpośrednio, jak i za pośrednictwem – śledzących je środków masowego przekazu na opinię publiczną, nawet na poziomie międzynarodowym; tej formuły mogą używać zarówno władze publiczne, jak i inne podmioty stron zaangażowanych w konflikt (Hoskins, B. O` Loughlin 2005, s. 3; Goban – Klas, 2011, s. 167-180; Hjarvard, 2008, s. 105-134) Mirza, 2009, s. 68). Status prawny mediów w konflikcie zbrojnym Status mediów w kontekście ich bezpieczeństwa i formułowania za- 288 | WSGE kresu i metod ochrony jest określony ich sytuacją i rolą pełnioną w konflikcie zbrojnym. Media stanowią dzisiaj część arsenału militarnego. Widać to zwłaszcza w pracy korespondentów wojennych. Dziennikarze – włączeni w siły wojskowe – posuwają się naprzód wraz z armią; znajdują się pod nieustannym ostrzałem (...) Od wielu lat uczestniczymy w wyścigu, stanowiącym źródło coraz większego ryzyka dla dziennikarza, ponieważ relacjonuje on wydarzenia z miejsca konfliktu a (...) Rosnąca konkurencja na rynku mediów sprawia, że dziennikarze podejmują coraz większe ryzyko (Ołdakowski, 2009, s. 36); ich ochrona obejmowana jest ogólnymi regulacjami międzynarodowego prawa humanitarnego konfliktów zbrojnych (ius in bello) i praw człowieka (por. Jasudowicz, 2007, s. 97-101). Jej zakres zależy od przynależności danego dziennikarza do jednej z poniższych kategorii: • korespondentów wojennych o statusie wojskowym, którzy stanowią część sił zbrojnych, podlegając właściwym dla sił zbrojnych unormowaniom; co do zasady każdy członek sił zbrojnych, również ten mający status oficera informacyjnego, będzie traktowany nie jak dziennikarz, ale jak wojskowy i zasadom (Balguy-Gallois, 2004, s. 38, Pfanner, 2004, http:// www.icrc.org/eng/resources/documents/misc/5zbe5x.htm (18.10.2012); • korespondentów wojennych, formalnie towarzyszących siłom zbrojnym, ale do nich nienależących, o statusie dualnym, zasadniczo przewidzianym dla osób cywilnych, ale z możliwością skorzystania – w ściśle określonych sytuacjach z pozycji właściwej kombatantom oraz • dziennikarzy niezależnych, co do zasady, traktowanych i chronionych jak osoby cywilne. Korespondent wojenny towarzyszący siłom zbrojnym Korespondenci wojenni towarzyszący siłom zbrojnym nie są ich częścią, dlatego przysługuje im zasadniczo status osób cywilnych i właściwa dla nich ochrona. Zgodnie z art. 13 ust. 4 w zw. z art. 12 I i II konwencji genewskiej: o Polepszeniu Losu Rannych i Chorych w Armiach w Polu Będących i o Polepszeniu Losu Rannych, Chorych i Rozbitków Sił Zbrojnych na Morzu, w przypadku kiedy są oni ranni, chorzy lub stali się rozbitkami (włącznie z przymusowym wodowaniem i upadkiem do morza), będą szanowani i chronieni we wszelkich okolicznościach, traktowani humanitarnie, na równych zasadach, leczeni przez tę stronę w konflikcie, w mocy której się znajdują; zabronione są m.in. zamachy na ich życie i osobę, w tym WSGE | 289 dobijanie, torturowanie, wyniszczanie, etc. Co do zasady konwencje skierowane są do członków sił zbrojnych i innych enumeratywnie wymienionych grup osób, wśród których znajduje się także omawiana kategoria; celem jest zapewnienie im godnego traktowania na poziomie gwarantowanym dla przedstawicieli stron konfliktu. Korespondenci wojenni, towarzyszący siłom zbrojnym, na mocy art. 4A ust.4 w zw. z art. 5 III Konwencji Genewskiej, o Traktowaniu Jeńców Wojennych mogą korzystać ze statusu jeńca, od chwili, gdy dostaną się we władzę nieprzyjaciela, aż do ich ostatecznego uwolnienia i repatriacji. Konwencja zawiera szereg szczegółowych postanowień dotyczących obchodzenia się z nimi w sposób humanitarny, w ramach którego zapewnione powinny być im odpowiednie warunki zakwaterowania, wyżywienia, ubrania, leczenia i pomocy medycznej (zwłaszcza w przypadku odniesienia ran lub choroby), duchowej, etc.; wszelkie czyny skierowane przeciwko nim, skutkujące śmiercią lub poważnym zagrożeniem ich zdrowia są zakazane (np. art. 13). Korzystanie z dualnego cywilno-kombatanckiego statusu uwarunkowane jest spełnieniem dwóch przesłanek łącznie: ‘nienależenie bezpośrednie do sił zbrojnych’ oraz ‘towarzyszenie im’. Obie powinny być rozumiane w sposób formalny i wąski, w innym bowiem wypadku granice pomiędzy wskazanymi wyżej kategoriami mogą ulec zatarciu, podobnie jak i ich status i wynikająca z niego ochrona. Pierwsza z nich ma charakter negatywny; wypełnia ją każdy korespondent nieodbywający w chwili realizacji czynnej służby wojskowej jako zawodowy żołnierz w rozumieniu przepisów wewnętrznych danego kraju. Druga opiera się na formalnej, obowiązkowej akredytacji ustalonej w treści i formie właściwej dla sił zbrojnych owego państwa. Przydatny wzór karty tożsamości dla osób towarzyszących siłom zbrojnym, weryfikujący ich status znajduje się np. w Aneksie IV do III konwencji genewskiej. Obejmuje on podstawowe dane personalne (imię i nazwisko, datę i miejsce urodzenia), fotografię i podpis jej posiadacza oraz datę wystawienia dokumentu, charakter towarzyszenia i pieczęć władzy ją wystawiającej; może też zawierać dodatkowe, nieobowiązujące dane, tj. odciski palców wskazujących, grupę krwi, ewentualnie charakterystyczne znamiona czy nawet informacje dotyczące wyznania (por. Konwencje Genewskie, Display Comentaries, http://www.icrc.org/ihl.nsf/COM/375590007?OpenDocument (18.10.2012), pkt. 3247 i n). Mimo zapisu, że karta powinna być stale w posiadaniu osoby, której została wydana i ma być wręczana w razie wzięcia w niewolę bez wezwania władzom zatrzymują- 290 | WSGE cym w celu ustalenia tożsamości, trzeba podkreślić, że nieposiadanie jej w omawianej chwili nie wyłącza starań o korzystanie ze statusu kombatanckiego, ponieważ ma ona jedynie charakter poświadczający; jej brak utrudnia natomiast udowodnienie jego posiadania. Źródłem i jednocześnie uzasadnieniem dla ukształtowania specyficznego, dualnego statusu korespondenta wojennego, towarzyszącego siłom zbrojnym danego państwa jest potrzeba uwzględnienia szczególnych uwarunkowań, którym podlega. Bliskość sił zbrojnych powoduje z jednej strony, że korzysta on z ich ochrony w znacząco większym stopniu niż tzw. dziennikarz niezależny. Z drugiej jednak z tego samego powodu, w niektórych sytuacjach, gdy znajduje się opodal lub na terenie obiektów wojskowych, nosi ubiór zbliżony do militarnego uniformu jest bardziej narażony na ryzyko ataku naruszającego zarówno jego dobra indywidualne, jak i realizację misji; taki atak bowiem, nawet jeśli skutkuje śmiercią czy zranieniem korespondenta wojennego, nie może być rozumiany jako działanie przeciwko ludności cywilnej, jako że strony konfliktu są legitymizowane do kierowania swoich operacji przeciwko celom wojskowym (art. 48 w zw. z art. 49 I Protokołu dodatkowego do konwencji genewskich, dotyczącego ochrony ofiar międzynarodowych konfliktów zbrojnych). Ponadto w wyżej określonych sytuacjach wystawia się on na większe ryzyko bycia zatrzymanym, pojmanym i popadnięcia w niewolę w czasie działań wojennych (wówczas korespondent zachowuje prawa wynikające z analogicznego do kombatanckiego statusu jeńca wojennego). Korespondent wojenny znajduje się w stałym kontakcie z siłami zbrojnymi kraju, który udzielił mu akredytacji, podlega więc pewnym ograniczeniom co do miejsca przebywania i swobody przemieszczania się; może to skutkować ograniczeniem jego dostępu do dokumentów i osobowych źródeł informacji. Z perspektywy wypełniania przez niego misji warto też zwrócić uwagę na fakt, że ścisłe związki z wojskiem, powstające w wyniku ciągłego mu towarzyszenia mogą doprowadzić do powstania bliższych relacji interpersonalnych, w konsekwencji niesprzyjających a nawet niekiedy stojących w opozycji do zasady dochodzenia i ustalania prawdy w rejonach konfliktu, a przynajmniej rodzi ryzyko utraty dziennikarskiej bezstronności. Łatwiej mu też (mniej lub bardziej ‘umyślnie’) zaangażować się bezpośrednio w działania militarne i tym samym utracić ochronę z tytułu statusu osoby cywilnej; co do zasady, traci on go w momencie wstąpienia w szeregi sił zbrojnych strony konfliktu. Względem dualnego WSGE | 291 statusu cywilnego korespondenta wojennego pojawia się jednak wiele wątpliwości: It seems that the limits of art. 79 AP I are tested. An example of this are the so-called embedded journalists. This is understandable because persons want to be protected of the dangers of an armed conflict. These embedded journalists can have enough protection, because according to the author, as being part of the military unit they receive almost the same rights as the soldiers. The problem with these embedded journalists rests however in the fact that there do not exist a current legislation for them. There is a need to decide on an international level either these embedded journalists belong to art. 79 AP I or they are considered of being war correspondents. Only then these embedded journalists could call upon, on a legitimate basis on, the protection of art. 79 AP I or war correspondent in times of emergency (69 Verschingel, http://www.law.kuleuven.be/jura/art/45n3/verschingel. html- 13.10.2012). Dziennikarz niezależny W przypadku dziennikarza niezależnego można mówić o innym statusie, którego konstrukcja opiera się na rozdziale III, art. 79 I protokołu dodatkowego, dotyczący ochrony ofiar międzynarodowych konfliktów zbrojnych poświęconym Poczynaniom dla ochrony dziennikarzy; stanowi on, że co do zasady, ci, którzy pełnią niebezpieczne misje zawodowe w strefach konfliktu zbrojnego, będą traktowani i ochraniani jak osoby cywilne, w rozumieniu art. 50 ust. 1. W strefach konfliktów zbrojnych dziennikarz pełni swoją misję, wykonuje profesjonalne zadania związane w wąskim rozumieniu z realizacją interesu publicznego kraju, z którego pochodzi redakcja, którą prezentuje lub którego jest obywatelem, w szerokim zaś działa na rzecz międzynarodowej opinii publicznej. Pod pojęciem misji należy zatem rozumieć każdą, niezależnie od formy, rodzaju, charakteru środka przekazu działalność, tj. relacje, informacje, reportaże, etc; włączyć tu należy także kwestie, co do których protokół nie odnosi się, tj. poszukiwanie i uzyskiwanie informacji, stanowiące jej integralny element; z istoty i celu zawodów sektora medialnego wynika jednak, że bez względu na okoliczności nie można prezentować stanowiska wyłącznie jednej strony konfliktu. Przyznanie dziennikarzowi statusu osoby cywilnej wynikało z potrzeby zagwarantowania jak najpełniejszej ochrony mediom, wywołanej niebezpiecznymi okolicznościami, które towarzyszą ich działalności. Co więcej, świadomość powagi i narastającej skali ich zagrożenia w dobie globalizacji wywołuje dyskusję 292 | WSGE nad potrzebą wyodrębnienia ich zarówno z grup reprezentujących strony walczące, jak i ludności cywilnej; bowiem paradoksalnie skoro wystawiają się oni na ryzyko znacznie przekraczające to, na które narażona jest pozostała ludność cywilna, to może ich ochrona powinna zostać wzmocniona (dotyczy to jednak także innych grup, np. tłumaczy). Status cywilny może być potwierdzony kartą identyfikacyjną wydawaną bądź przez rząd państwa, obywatelstwa dziennikarza, bądź sprawującego jurysdykcję nad redakcją, której jest on reprezentantem (art. 79 ust. 3). Załącznik II do I protokołu dodatkowego stanowi wzór karty identyfikacyjnej dla dziennikarzy udających się w niebezpieczne misje zawodowe. Obligatoryjnie zawiera poświadczone dane odnoszące się do państwa wydania dokumentu i formy jego zawarcia, wraz z datą ważności; ponadto także ich dane personalne, rysopis, grupę i czynnik krwi oraz podstawowe informacje zawodowe, dotyczące redakcji i zajmowanego w niej stanowiska, etc. Posiadanie karty nie jest obowiązkowe, bywa natomiast przydatne zwłaszcza w sytuacjach zatrzymania czy aresztowania. Zgodnie z art. 48 w zw. z art. 50 I protokołu dodatkowego (rozdział II – Osoby cywilne i ludność cywilna) strony konfliktu są zobowiązane w czasie jego trwania do rozróżniania ludności cywilnej i obiektów o tym charakterze, od członków walczących sił zbrojnych i ich obiektów; ludność cywilna obejmuje wszystkie osoby cywilne a obecność wśród niej pojedynczych osób nieodpowiadających temu określeniu nie pozbawia jej tego charakteru (art. 50 ust. 2 i 3). Status cywilny przewiduje ochronę przed jakimikolwiek zagrożeniami, wynikającymi z operacji militarnych, a wszelkie akty i groźby przemocy, zastraszanie, etc. są zabronione. Warunkiem przyznania i podtrzymania go jest niepodejmowanie żadnej aktywności z nim sprzecznej; osoba cywilna, w tym dziennikarz, który bezpośrednio uczestniczy w działaniach zbrojnych, traci go na czas trwania tego uczestnictwa, co oznacza, że wówczas może on legalnie stać się celem ataku stron konfliktu (art. 51 ust. 1). Mimo iż międzynarodowe prawo humanitarne nie zawiera definicji pojęcia ‘bezpośredniego uczestnictwa’, należy je interpretować zgodnie z przepisami zabraniającymi dokonywania ataków: a) bez rozróżnienia, tj. np. niekierowanych przeciwko określonemu celowi wojskowemu, w którym stosowane metody i środki mogą prowadzić do skutków godzących w osoby lub dobra o charakterze cywilnym; b) o charakterze odwetowym oraz c) wykorzystywania osób cywilnych/ ludności cywilnej i jej ruchów do ochrony przed operacjami wojskowymi (art. 51 ust. 3 – 7). W erze konwergencji i walki informacyjnej, odbywają- WSGE | 293 cej się zwłaszcza w cyberprzestrzeni, kwestia sprecyzowania tego terminu wydaje się kluczowa dla definiowania statusu osoby cywilnej; w ostatnich latach toczy się szeroka debata na ten temat, zwłaszcza w związku ze wzrostem udziału cywilnych specjalistów, wykonawców, członków wywiadu, etc. we współczesnych konfliktach zbrojnych, których złożoność współzależy od szeregu osobowych i technicznych uwarunkowań (Melzer, 2009, http://www.icrc.org/eng/assets/files/other/icrc-002-0990.pdf-10.10.2012). Omawiane wytyczne obejmują większość zachowań włączanych w zakres międzynarodowych i niemających tego charakteru konfliktów zbrojnych; nie dotyczą natomiast wewnętrznych niepokojów i napięć, tj. rozruchy, pojedyncze, sporadyczne akty przemocy, etc. Udział osób cywilnych w tych działaniach przejawia się w różnych kontekstach geograficznych, politycznych, kulturowych i militarnych, w szerokim wachlarzu form zachowań i stopniu intensywności zaangażowania. Ocena powinna być zatem dokonywana, w ramach standardów międzynarodowego prawa humanitarnego, na zasadzie analizy konkretnych, indywidualnych przypadków działań, w ramach prowadzonych przez strony konfliktu operacji militarnych. Pojęcie ‘bezpośredniego uczestniczenia’ musi spełniać łącznie następujące, ogólnie tu sformułowane, kryteria: 1) wywoływać negatywne skutki dla działań lub zdolności militarnych stron konfliktu i/lub powodować naruszenia dóbr, tj. życie, zdrowie czy mienie (w postaci obiektów cywilnych) chronionych przed bezpośrednim atakiem; 2) musi istnieć bezpośredni związek przyczynowy pomiędzy zachowaniem a jego skutkiem w postaci szkody lub między nim a skoordynowaną operacją militarną, której dany akt jest integralnym elementem; 3) działanie musi być ukierunkowane na wyrządzenie szkody, o której mowa w pkt 1, w celu wspierania jednej ze stron konfliktu i ze szkodą dla drugiej (belligrent nexus – o charakterze direct causation, Melzer, 2009, s. 20). W przypadku dziennikarzy, poza sytuacjami oczywistymi, tj. czynne branie udziału w walkach zbrojnych czy szpiegowanie na rzecz którejś ze stron konfliktu, trudno o kwalifikowanie innych, budzących wątpliwości zachowań. Dla przykładu samo opowiedzenie się za racjami jednej strony, uzasadnione i uzupełnione racją strony przeciwnej nie może oczywiście stanowić autonomicznie przesłanki utraty takiego statusu. Natomiast rozpowszechnianie nienawiści na tle etnicznym, rasowym, podburzanie do zamieszek, etc. można już oceniać inaczej; udzielenie jednak generalnej, jednoznacznej odpowiedzi nie jest możliwe. Nie oznacza to oczywiście pomijania tych wielce dyskusyjnych zagadnień. Kwestia czy i na ile 294 | WSGE konkretne zachowania mediów będzie można włączyć w zakres pojęcia „bezpośredniego udziału w działaniach zbrojnych” jest oczywiście otwarta, wymaga zauważenia i powinna stać się przedmiotem szerszych rozważań (por. też: Balguy-Gallois, 2004, s. 40 i n.; Vershingel, infra: 53-56, 67-71). Odrębnymi problemami wymagającymi osobnego opracowania są też kwestie: odpowiedzialności karnej dziennikarzy za popełnione przestępstwa, co łączy się także z problematyką utraty przez nich statusu osób cywilnych, (por. np. anons http://www.b92.net/eng/news/crimes-article. php?mm=6&dd=21&yyyy=2012 – 10.11.2012) oraz związane ze statusem dziennikarza w kontekście obowiązku zeznawania jako świadek w międzynarodowym procesie karnym (por. np. Randal case http://www.icty. org/sid/8047 http://www.icty.org/sid/8047 - 10.11.2012). Ochrona dziennikarza niezależnego może też zostać osłabiona na skutek sytuacji faktycznej, skądinąd charakterystycznej dla korespondenta wojennego, kiedy podąża on w bliskości za oddziałami wojskowymi, zaangażowanymi w działania operacyjne, czy znajduje się opodal obiektów wojskowych; w takich okolicznościach działa on na własne ryzyko. Na terenie konfliktu zbrojnego mogą działać wszystkie kategorie dziennikarzy; w zależności jednak od statusu będą oni podlegali różnym reżimom prawnym (por. art. 8 par. 2 Rzymskiego Statutu Międzynarodowego Trybunału Karnego z 17.07.1998 r.; P. Milik, 2012, zwłaszcza s. 145 – 167). Na zakończenie powyższych uwag należy dodać, że zgodnie z art. 4 IV konwencji genewskiej o ochronie osób cywilnych podczas wojny nie obejmuje osób będących obywatelami państwa pojmującego; może to mieć istotne reperkusje dla lokalnych dziennikarzy, zwłaszcza jeśli pracują na rzecz jednej ze stron konfliktu (art. 4. Pod ochroną niniejszej Konwencji pozostają osoby, które kiedykolwiek i w jakikolwiek sposób znalazły się w razie konfliktu lub okupacji we władzy jednej ze Stron w konflikcie lub Mocarstwa okupacyjnego, których nie są obywatelami). W sytuacji dokonania pojmania dziennikarza przez stronę konfliktu: Hereby there must two be made. First, a distinction between war correspondents and professional journalists (…). When the first category is captured, the person has the prisoner of war status and has the protection of art. 4 A (4) of the Third Geneva Convention. In the category of the professional journalist, the second distinction must be made. In this category, there is a difference whether the professional journalist is captured in his own home country and journalist who are captured in a third country. When the journalist is captured in his own country, the journalist can only be detained for reasons of security. He can then be punished WSGE | 295 when he has committed an offence. When the professional journalist works in a third country and captured, the journalist benefits from the normal (peacetime) legislation of the third country and can only be imprisoned when there are sufficient charges against him. If there are not sufficient charges against him, the journalist must be released (Vershingel, pkt 45). Ochrona wyposażenia i sprzętu należącego do mediów jako cywilnego obiektu Wyposażenie i sprzęt, którym dysponują media (tj. kamery, mikrofony, samochody, studia, etc.), co do zasady mają status obiektów cywilnych (rozdział III I protokołu dodatkowego – Ochrona dóbr o charakterze cywilnym), podlegających ochronie (art. 52 ust. 3 w zw. z ust.1– preasumption use). Podobnie jak w przypadków osób objętych statusem cywilnym, dobra te definiowane są na zasadzie negatywnej; jako że nie są obiektami wojskowymi, nie powinny być celem ataków ani działań odwetowych. Celami wojskowymi są tylko takie, które z powodu swej natury, swego rozmieszczenia, swego przeznaczenia lub wykorzystania wnoszą istotny wkład do działalności wojskowej i których całkowite lub częściowe zniszczenie, zajęcie lub zneutralizowanie daje określoną korzyść w danej sytuacji (art. 52 ust. 2). Przepis obejmujący w razie wątpliwości domniemanie, że dobra normalnie przeznaczone do użytku cywilnego nie są używane w celu wniesienia rzeczywistego wkładu do działania wojskowego (ust. 3), odnosi się do stacji telewizyjnych i radiowych, nawet jeśli częściowo wykorzystywane są na rzecz propagandy jednej ze stron konfliktu zbrojnego, zatem nie mogą one być przedmiotem ataków, także odwetowych, np. bombardowań i to zarówno w międzynarodowych, jak i nie międzynarodowych konfliktach zbrojnych (por. art. 85 I protokołu dodatkowego w zw. z art. 8 par. 2b(ii) Statutu Rzymskiego). Nie można jednak, zwłaszcza w erze gwałtownego rozwoju nowych technologii, wykluczyć indywidualnych przypadków, w których sprzęt, urządzenia, etc. będą służyły bezpośredniemu uczestnictwu w działaniach zbrojnych; w moim przekonaniu, o ile udowodni się, iż wnoszą one istotny wkład w operacje militarne, powinien on zostać pozbawiony omawianej ochrony, choć kwestia ta niewątpliwie podlega dyskusji, zwłaszcza jeśli chodzi o praktyczne kwestie dowodowe. Co do zasady obiekty ‘medialne’ mają więc charakter cywilny, biorąc jednak zwłaszcza pod uwagę zmieniającą się naturę współczesnych konfliktów zbrojnych, rozwój technologii wojskowych i informacyjnych, rozróżnienie pomiędzy tym, co jest obiektem militarnym, co wojskowym, kto jest osobą 296 | WSGE cywilną a kto zamachowcem, nastręcza coraz większych trudności. Ochrona mediów w międzynarodowych konfliktach zbrojnych Powyżej omawiane regulacje międzynarodowego prawa humanitarnego mają także w pewnym stopniu zastosowanie do konfliktów zbrojnych niemających charakteru międzynarodowego, stanowiąc dla nich jednak jedynie minimalny, ogólny standard. Mimo braku legalnej definicji tego pojęcia można przyjąć, iż obejmuje się nim każdy wewnętrzny konflikt zbrojny na terytorium części lub całego państwa pomiędzy władzami publicznymi kraju a podmiotami niepaństwowymi, nawet jeśli nie są one uznane za stronę wojującą, spełniającą następujące, obiektywne kryteria: 1) jego istnienie nie może być zaprzeczone; 2) działania mają charakter zbiorowy i są przynajmniej w minimalnym stopniu zorganizowane i są 3) długotrwałe w tym ujęciu, że nie są wydarzeniami izolowanymi czy sporadycznymi. Względem tego typu konfliktów zbrojnych stosuje się – wspólny dla konwencji genewskich – art. 3; zgodnie z ust. 1 obejmuje on przynajmniej wszystkich, niebiorących bezpośredniego udziału w działaniach zbrojnych, włącznie z członkami sił walczących, którzy złożyli broń, stali się niezdolni do walki, np. z powodu choroby, odniesionych ran, czy pozbawienia wolności; ochrona sprowadza się do zagwarantowania opartego na zasadach niedyskryminacji (bez względu na jej kryterium), traktowania humanitarnego: 1) (...) W tym celu są i pozostaną zakazane w stosunku do wyżej wymienionych osób w każdym czasie i w każdym miejscu: a) zamachy na życie i nietykalność cielesną, a w szczególności zabójstwa we wszelkiej postaci, okaleczenia, okrutne traktowanie, tortury i męki; b) branie zakładników; c) zamachy na godność osobistą, a w szczególności traktowanie poniżające i upokarzające; d) skazywanie i wykonywanie egzekucji bez uprzedniego wyroku, wydanego przez sąd należycie ukonstytuowany i dający gwarancje procesowe, uznane za niezbędne przez narody cywilizowane. 2) Ranni i chorzy będą zbierani i leczeni. Można powiedzieć, że w ten sposób uzyskano pewien kompromis pomiędzy koncepcjami wskazującymi na to, że konwencje genewskie powinny mieć zastosowanie jedynie do konfliktów międzynarodowych a tymi, które optowały za ich stosowaniem do wszelkich konfliktów zbrojnych. Rozwinięciem postanowień art. 3 są rozwiązania II protokołu dodatko- WSGE | 297 wego, dotyczącego ochrony ofiar niemiędzynarodowych konfliktów zbrojnych, który powstał w wyniku nasilenia się skali konfliktów o tym charakterze, czyli obejmujących wyłącznie takie, które toczą się na terytorium państwa strony między jej siłami zbrojnymi a rozłamowymi siłami zbrojnymi lub innymi zorganizowanymi uzbrojonymi grupami, pozostającymi pod odpowiedzialnym dowództwem i sprawującymi taką kontrolę nad częścią jej terytorium, że mogą przeprowadzać ciągłe i spójne operacje wojskowe (art. 1 ust.1), z wyłączeniem jednak wewnętrznych niepokojów i napięć, o niewysokim natężeniu, charakterze pojedynczym i izolowanych aktów przemocy (ust. 2 – tj. rozruchy, demonstracje), pozostających w gestii prawa krajowego; ochrona wynika tu zatem ze standardów praw człowieka, choć zwłaszcza w świetle ostatnich wydarzeń, tj. np. tzw. Arabskie przebudzenie i jego reperkusji, kwestie rozgraniczeń i kwalifikacji poszczególnych sytuacji budzą coraz poważniejsze wątpliwości (Jasudowicz, s. 108 – 113). Omawiany protokół ma zastosowanie do wszystkich konfliktów zbrojnych, które nie są objęte artykułem 1 I protokołu dodatkowego (art.2); postanowienia te stosuje się niezależnie od wyżej omawianego art. 3 i nie zmieniając warunków jego stosowania z poszanowaniem zasady suwerenności państw. Rozszerzono katalog gwarancji podstawowych, względem ww. art. 3 o m.in. zakaz działań terrorystycznych czy zamachy na godność osobistą, w szczególności traktowanie poniżające i upokarzające, gwałt, zmuszanie do prostytucji i wszelkie postacie zamachów na obyczajność (art. 4). Protokół II ma zastosowanie do wszystkich osób dotkniętych przez konflikt na zasadzie równości (art. 2), co oznacza, że w jego ujęciu ochrona ma szerszy charakter podmiotowy niż przewidziany w art. 3, obejmując m.in. prawa osób pozbawionych wolności w związku z konfliktem (zarówno internowanych, jak i uwięzionych. Co ważne, po zakończeniu konfliktu zbrojnego wszystkie osoby, które z powodów związanych z tym konfliktem zostały pozbawione wolności lub których wolność została ograniczona, jak również osoby, które po zakończeniu konfliktu doznały takiego traktowania z tych samych powodów, korzystają z ochrony postanowień artykułów 5 i 6 do końca pozbawienia lub ograniczenia wolności (art. 2 ust. 2). Protokół II odnosi się również do zasad ścigania i karania sprawców przestępstw, związanych z konfliktem zbrojnym (art. 6). Wskazano w nim również na potrzebę opieki i pomocy dla różnych kategorii, zwłaszcza dzieci i rodzin, osób rannych i chorych oraz podkreślono konieczność wspomagania personelu medycznego i duchownego. 298 | WSGE W wyodrębnionych kategoriach nie znajdują się dziennikarze. Zatem ich ochronę przed niebezpieczeństwami, wynikającymi z prowadzonych operacji należy rozważać w ramach postanowień dotyczących, szeroko określonej w części IV, ludności cywilnej. Mimo iż konflikty wewnętrzne stają się obecnie coraz powszechniejsze i w znacznym stopniu zagrażają bezpieczeństwu mediów (Dereń, 2012, s. 115 in.), międzynarodowe prawo humanitarne nie przewiduje szczególnej ochrony dla dziennikarzy w związku z wykonywanym przez nich zawodem. Co do zasady i celów dla osób cywilnych przyjmuje się ochronę tożsamą z przewidzianą dla tej grupy w konfliktach międzynarodowych; podobnie jeśli chodzi o determinanty utraty omawianego statusu. Z założenia art. 79 I protokołu dodatkowego stosuje się do niemiędzynarodowych konfliktów zbrojnych, zatem dziennikarze tak jak i inne osoby cywilne nie mogą być atakowane, chyba że bezpośrednio uczestniczą w konflikcie (por. art. 8 ust. 2e (i) Statutu Rzymskiego; podobnie jeśli chodzi o kwestie związane z urządzeniami, sprzętem, etc. – art. 8 ust. 2e ii-iv). Wobec zaistniałej sytuacji należy się zgodzić z poglądem, że odwołanie zawarte we wstępie do II protokołu dodatkowego, powołujące jako podstawę ochrony prawa człowieka oraz dążenia do podnoszenia jej poziomu powyżej minimalnego, przewidzianego w nim standardu, wskazujące, że: w wypadkach nieprzewidzianych przez obowiązujące prawo międzynarodowe ludzie pozostają pod ochroną zasad ludzkości i wymagań społecznego sumienia, przesuwają ciężar ochrony w kierunku właśnie uniwersalizmu praw podstawowych (Jasudowicz, 2007, s. 111); trzeba też dodać, że ponadto w sytuacji takich konfliktów nie znajdują zastosowania przepisy dotyczące korespondentów wojennych jako jeńców wojennych w rozumieniu art. 4A pkt 4 III konwencji genewskiej. W konfliktach zbrojnych niemających charakteru międzynarodowego pojawia się kwestia rozróżnienia pomiędzy członkami uzbrojonych grup, które nie mogą być kwalifikowane jako siły zbrojne a ludnością cywilną niebiorącą w nich udziału; problem nie jest prosty, wymaga szerszego opracowania, przekraczającego ramy niniejszego artykułu, ale należy o nim wspomnieć jako że rozważa się potrzebę wyróżniania dziennikarzy z obydwu tych grup. Podsumowując, można powiedzieć, iż w sytuacjach o charakterze niemiędzynarodowym zakres ochrony, wynikający z międzynarodowego prawa humanitarnego jest węższy, podobnie jak i odpowiedzialność za naruszenie jego postanowień. Przyjęcie II protokołu dodatkowego do konwencji genewskich jest jednak wyrazem tendencji do możliwie jak najszerszego WSGE | 299 stosowania we wszystkich konfliktach zbrojnych prawa humanitarnego, którego celem jest poprawa losu walczących (przede wszystkim ofiar wojny) oraz ludności cywilnej (Góralczyk, Sawicki, 2006, s. 417). Wnioski Dotychczasowe systemy ochrony, obejmujące konflikty zbrojne, definiowane z pespektywy tradycyjnych ujęć oraz realizowane w ramach międzynarodowego prawa humanitarnego oraz uniwersalnych i regionalnych standardów praw człowieka (np. Powszechna Deklaracja praw człowieka, 10.12.1948 r., Międzynarodowy Pakt Praw Obywatelskich i Politycznych 16.12.1966 r., Konwencja o ochronie praw człowieka i podstawowych wolności, 4.11.1950 r. konwencje genewskie) okazują się niewystarczające, co wynika zarówno z faktu, że nie obejmują wszystkich sytuacji niebezpiecznych, konfliktowych, zagrażających obecnie dziennikarzom i pełnionym przez nich misjom, jak i ze względu na wciąż niedostateczne ich implementowanie i stosowanie w praktyce. Pojawia się więc pytanie o to, czy należy wzmocnić ochronę mediów, pełniących swoje misje w szeroko rozumianych sytuacjach niebezpiecznych, w tym w konfliktach zbrojnych i innych sytuacjach konfliktów i napięć. Niewątpliwie nowe warunki, w szczególności związane z rozwojem technologii komunikacyjno-informacyjnych, w których to media uzyskują nielimitowany dostęp do sytuacji konfliktów o różnym charakterze i w których to ich rola podlega istotnej ewolucji, skutkują zwiększaniem się szeroko rozumianych zagrożeń zarówno dla ich przedstawicieli, jak i zadań przez nich realizowanych. Istnieje więc potrzeba zwiększenia ochrony dziennikarzy, wciąż natomiast trwają dyskusje nad ukształtowaniem efektywnego systemu metod prawnych, składających się z odpowiednich instrumentów miękkiego i twardego prawa, jak i alternatywnych względem niego środków, tj. podniesienie świadomości i stopnia uwrażliwienia zarówno władz, opinii publicznej, jak i samego środowiska organizacji medialnych (np. poprzez tworzenie samoregulacji), etc. Powstaje też fundamentalna dla przyjęcia określonej koncepcji rozwiązania problemu kwestia celowości przyjęcia w tym zakresie międzynarodowego instrumentu prawnego. Niewątpliwie zagadnienia te stanowią obszar współczesnych wyzwań w zakresie ustalenia relacji pomiędzy statusem mediów a zapewnieniem im bezpieczeństwa w kontekście wykonywania przez nie misji w warunkach konfliktów zbrojnych i jako takie wymagają szerszych rozważań i pogłębionej analizy. 300 | WSGE References Aleksandrowicz T. R., Paradygmat suwerenności państwa narodowego w zmieniającym się otoczeniu bezpieczeństwa, [w]: Bezpieczeństwo wewnętrzne Rzeczypospolitej Polskiej na tle innych państw Unii Europejskiej. Stan obecny oraz perspektywy zmian, M. Lisiecki, M. Raczkowska – Lipińska, B. Sitek, W. Pokruszyński, WSGE, Wyższa Szkoła Policyjna (Szczytno), Józefów 2009. Badźmirowska-Masłowska K., Media a współczesne konflikty w świetle wybranych dokumentów Rady Europy. Wstęp do analizy prawnej, Zeszyty Naukowe AON 3(88) 2012 Badźmirowska – Masłowska K., Status mediów w świetle konwencji genewskich a współczesne konflikty zbrojne. Wstęp do analizy prawnej, Zeszyty Naukowe AON, nr 2(83), 2011. Balcerowicz B, Megatrendy rozwojowe a bezpieczeństwo, [w]: Metodologia badań bezpieczeństwa narodowego, Bezpieczeństwo 2010 t. II, P. Sienkiewicz, M. Marszałek, H. Swieboda (red.), AON, Warszawa 2011. Balguy-Gallois A., The protection of journalists and news media personnel in armed conflict, International Review of the Red Cross, Vol. 86, No. 853, March 2004. Bartolini G., General principles of international humanitarian law and their application to interpreters serving in conflict situations, International Institute of Humanitarian Law, Seminar on Interpreters in Conflict Zones Rome, 8 January 2009m, http://aiic.net/page/3396 (10.10.2012). Bierzanek R., Prawa człowieka w konfliktach zbrojnych, Warszawa 1972. Castells M., Społeczeństwo sieci, PWN, Warszawa 2007. Dereń J., Asymetryczność wyzwaniem dla bezpieczeństwa XXI wieku, [w:] Metodologia badań bezpieczeństwa narodowego. T III, AON 2012. Detter I., The law of war, Cambridge, Cambridge University Press, 2000. Dörmann K., International Humanitarian Law and the Protection of Media Professionals Working in Armed Conflicts, ICRC 2007, http:// www.icrc.org/web/eng/siteeng0.nsf/htmlall/media-protection-article?opendocument, (20.03.2012). Echevarria A. J., Fourth-generation war and other myths, 2005, za: http://www.strategicstudiesinstitute.army.mil/pdffiles/pub632.pdf (19.10.2012). WSGE | 301 Glen A., Aksjologiczne i ontologiczne uwarunkowania bezpieczeństwa narodowego, [w]: Metodologia badań bezpieczeństwa narodowego, Bezpieczeństwo 2010, t. I, P. Sienkiewicz, M. Marszałek, H. Świeboda, AON, Warszawa 2010. Glen A., Ontologiczno-metodologiczne aspekty pojmowania bezpieczeństwa narodowego, [w]: Metodologia badań bezpieczeństwa narodowego, t. III,. Sienkiewicz, M. Marszałek, H. Świeboda, AON, Warszawa 2012. Goban – Klas T., Walka i terroryzm w zmediatyzowanym świecie; nowy paradygmat rozproszonej wojny, [w:] Metodologia badań bezpieczeństwa narodowego, Bezpieczeństwo 2010 t. II, P. Sienkiewicz, M. Marszałek, H. Swieboda (red.), AON, Warszawa 2011. Góralczyk W., Sawicki S., Prawo międzynarodowe publiczne w zarysie, Lexis Nexis, Warszawa 2006. Gryz J., Zarys podstaw teorii bezpieczeństwa, AON, Warszawa 2010. Handbook for Journalists Published on Tuesday 17 April 2007. Updated on Friday 20 July 2012.http://en.rsf.org/handbook-for-journalists-17-04-2007,21744.html (10.10.2012). Hjarvard S., The Mediatization of Society. A Theory of the Media as Agents of Social and Cultural Change, Nordicom Review 29 (2008)2. Hoffman F. G., Conlict in the 21st Century: The raise of hybrid Wars, Potomac Institute for Policy Studies, Arlington 2007, za: http://www. potomacinstitute.org/images/stories/publications/potomac_hybridwar_0108.pdf (30.10.2012). Hoskins A., O` Loughlin B., Media and War. The emergence,of diffused War, Polity, London 2005. Jakubczak R., Jakubczak W., Globalizacja a bezpieczeństwo narodowe, [w]: Podstawy bezpieczeństwa narodowego Polski w erze globalizacji, Jakubczak R., Marczak J., Gąsiorek K., Jakubczak W., (red.), AON Warszawa 2008. Jasudowicz T., Prawa człowieka w niemiędzynarodowych konfliktach zbrojnych, [w]: Międzynarodowe prawo humanitarne we współczesnym świecie, osiągnięcia i wyzwana, T. Jasudowicz (red.), Toruń 2007. Jemioło T., Dawidczyk A., Wprowadzenie do metodologii badań bezpieczeństwa, AON, Warszawa 2008. Kitler W, Bezpieczeństwo narodowe RP. Podstawowe kategorie. Uwarunkowania. System, AON, Warszawa 2011. 302 | WSGE Koziej S., Nowa jakość bezpieczeństwa na progu XXI wieku, [w]: Metodologia badań bezpieczeństwa narodowego, Bezpieczeństwo 2010 t. II, P. Sienkiewicz, M. Marszałek, H. Swieboda (red.), AON, Warszawa 2011. Lind W.S., Understanding Fourth generation War, za: http://www.au.af.mil/ au/awc/awcgate/milreview/lind.pdf (19.10.2012). Marczak J., Bezpieczeństwo narodowe – pojęcie, charakter, uwarunkowania, [w]: Podstawy bezpieczeństwa narodowego Polski w erze globalizacji, Jakubczak R., Marczak J., Gąsiorek K., Jakubczak W., (red.), AON Warszawa 2008. Melzer N., Interpretive guidance on the notion of direct participation in hostilities, ICRC, 2009, http://www.icrc.org/eng/assets/files/other/icrc002-0990.pdf (10.10.2012). Milik P., Komplementarność jurysdykcji Międzynarodowego Trybunału Karnego i trybunałów hybrydowych, Elipsa, Warszawa 2012. Mirza J., Globalization of Media: Key Issues and Dimensions, European Journal of Scientific Research Vol.29 No.1 (2009), http://www.eurojournals.com/ejsr.htm (20.10.2012). Safety of Journalists Research Pack, Centre of Governance and Human Rights (CGHR), University of Cambridge June 2012, http://www.polis.cam.ac.uk/cghr/docs/CGHR_Journalists_Research_Pack_2012.pdf (11.10.2012). Saul B., The international protection of journalists in armed conflict and other violent situations, Australian Journal of Human Rights 2008, 124. Sienkiewicz P., Metodologiczne problemy badania systemów bezpieczeństwa, [w:] Metodologia badań bezpieczeństwa narodowego, Bezpieczeństwo 2010 t. II, P. Sienkiewicz, M. Marszałek, H. Swieboda (red.), AON, Warszawa 2011. System ochrony praw człowieka, B. Banaszak, A. Bisztyga, K. Complak, M. Jabłoński, R. Wieruszewski, K. Wójtowicz, Seria Akademicka, wydanie II, Zakamycze 2005. Świeboda H., Ograniczanie swobody działania w cyberprzestrzeni, [w]: Metodologia badań bezpieczeństwa narodowego, t. III, P. Sienkiewicz, M. Marszałek, H. Swieboda (red.), AON, Warszawa 2012. Tahir B. A., Practical guide tips for conflict reporting, Pakistan 2009 http://www.intermedia.org.pk/docs/conflict_reoprting_guide.pdf WSGE | 303 (10.10.2012). Wejkszner A., Wojny XXI wieku. Istota współczesnych konfliktów asymetrycznych, za: http://studiastrategiczne.amu.edu.pl/wp-content/uploads/2010/10/119-128.pdf (19.10.2012). Verschingel G., Towards a better protection for journalists in armed conflicts, http://www.law.kuleuven.be/jura/art/45n3/verschingel.html (13.10.2012). Zacher L.W., Jednostkowe i społeczne konteksty i wyzwania dla bezpieczeństwa, [w]: Metodologia badań bezpieczeństwa narodowego, t. III, P. Sienkiewicz, M. Marszałek, H. Swieboda (red.), AON, Warszawa 2012. Zajas S., Nauki wojskowe a nauki o bezpieczeństwie i obronności, [w]: Metodologia badań bezpieczeństwa narodowego, Bezpieczeństwo 2010 t. I, P. Sienkiewicz, M. Marszałek, H. Swieboda (red.), AON, Warszawa 2010. 304 | WSGE JoMS 3/18/2013, ss. 305-319 Galyna Nesterenko Olena Tyshkova WSGE | 305 306 | WSGE Internet portals and their role in the development of the energy sector Спеціалізовані інтернет портали у розвитку енергетичної галузі Dr. Prof. Galyna Nesterenko Dragomanov National Pedagogical University [email protected] Olena Tyshkova Dragomanov National Pedagogical University [email protected] Abstracts Attention on the role and functions of internet-portals in the power industry development is concentrated. Critical analysis is done and the essence of the concept «internet-portal» is carried out. Signs and varieties of internet-portals are selected. Common and specialized internet-portals of Poland, Russia, Ukraine and Bielorus are analysed. Two-sides advantages of the internet-portals are resulted, both for users and for businessmen. Увага зосереджується на ролі та функціях інтернет-порталів у розвитку енергетичної галузі. Здійснено критичний аналіз та визначено сутність поняття «інтернет-портал». Виокремлено ознаки та різновиди інтернет-порталів. Проаналізовано загальні та спеціалізовані інтернет-портали Польщи, Росії, України та Білорусії. Наведено двувимірні переваги інтернет-порталів як для користувачів так і для підприємців. Keywords: portal, Internet, energy sector, social network, Special Internet portals. портал, Інтернет, енергетична галузь, соціальні мережа, спеціалізовані інтернет-портали. WSGE | 307 Modern market environment is overloaded with great ammount of information, which is formed, transferred, processed and stored. Information in essence is not only accompanying and supporting elements for material or financial flow, but becomes a good itself. Design and development strategy of any company begins with the collection and processing of information about customer needs, market conditions. One of the more powerful sources and channels of information is the Internet. Today the majority of market participants own Internet resource is perceived as a mandatory means of communication for the promotion of products, goods and services to the market. However, the modern consumer does not want to waste your time searching and comparing information about the right products at different sites: he wants in one place and easily find all the options currently on the market offers and compare their main characteristics. In this regard, the popularity of specialized portals which allow consumers to participate not only in obtaining the necessary information and discussion but to offer for various new projects. It should be emphasized that the important issue of energy sector development is the need for prompt and efficient access of quite big ammoun of people to different sources of economic and political information. Which affecting initiative projects, sponsorships, partnerships, etc. in energy sector. At the present stage of information development it is possible under the conditions to use information systems based on the Internet, where a huge amount of mass information is collected, stored and processed. Recently in the legal documents (Law of Ukraine «On the Concept of National Informatization Program» (1998), Law of Ukraine «On the National Informatization Program» (1998) is emphasized the creation and development of new advanced information technologies and systems for various purposes. The development of educational sites and portals are widely researched by Russian scientists V. Radaiev, A. Babynsyji, A. Bukatov, V. Shapiro, A. Sharojko, I. Beregovyj, A. Ivannykov, A. Tykhonov and others. Among Ukrainian researches it is worth to mention Yu. Savchenko, A. Shulichenka, O. Karogo, I. Baturevycha and others. Scientists are focused on the essence of internet portals and their role in the marketing of various products and services. The aim of our study is to clarify the nature of the theoretical aspects of an Internet portal and to define its functionality in the development of 308 | WSGE the energy sector. Asit is noted by D. Orynshtejn, portal it is not just a Web-page with many links to sites of users interest. This is actually a page that prompts the user data from the structural sources such as databases, spreadsheets and program planning resources, also from unstructured sources, ie Webpages, documents and emails. Portal includes a special search mechanism and a lot of categorized and classified lists of multiple pages that are hosted in Internet Information [2, p. 34]. V. Beregovyj, A. Ivannikov, A. Tykhonov believe that the portal is a modern tool, focused on solving 178 problems concerning the location (messages of service in network environments), navigation (in the broad sense) in the network, providing access to resources and user interaction that provide: 1) placement of information resources in the portal environment (including meta information, operational messages, personal and corporate information important universal services), 2) navigation (based on a wide variety of search procedures and specialized tools), and 3) access to resources and user interaction (based on Web- technologies, WAP, etc.) [3]. There are many definitions of portals, but only in what the definitions are ambiguous is only in the definitions of vertical and horizontal portals, portal and not in a general sense. If to look back on Turn to «pre Internet period». «Big Soviet Encyclopedia» (1975) provides the following definition of the notion «Portal»: 1) Portal (in German, Portal, from Latin porta – entrance, gate) - architecturally designed slot that is often the entrance to the building; 2) portal scenes - architectural design stage, separating it from the hall for the audience [4]. Internet portal is mega-sites: massive, filled with various information, and offer a large number of services. Their creation requires a lot of time and efforts and the whole development team [15]. Therefore in terms of technology portal information - it is entrance, gate in any information storage or some interface between the visitor and the information that is in the repository. Appereance of information portals as an independent unit of information is dating by 1994-1995 years, when the Internet was a new class of commercial sites - «Information storage» (Yahoo, Altavista, Lycos, etc.). With the expansion of Internet, these sites are taking on the role of a guide WSGE | 309 for the user network. However, the first mention of the word «portal» is associated with the released report by Merrill Lynch in November 1998, which was first person who introduced the concept of enterprise information portal (Enterprise Information Portal – EIP), by which is understood a software package that gives companies the opportunity to provide using a Web browser, access to information internal and external networks. Serious need to build EIP occurred during the transition of corporate databases to the network format, if necessary, to organize and improve information storage company. That’s when leaders realized that without a common information space that allows both visitors and employees to work to the company and use analytical applications in real time is really necessary. Portal can be defined as a Web site for a specific audience (customers and employees of commercial organizations), which provides: a) combining the content and delivery of critical information to this audience, b) collaboration and collective services, c) access to services and applications for the selected audience granted on the basis of personalization. It is accepted to define the next types of portals: 1) mega portals (horizontal and public) - unique online portal that is apply to the entire Internet community, and not to specific groups with a specific interest (eg, Rambler, Yahoo, Lycos); 2) vertical portals (Vortal) - serving highly specialized communities (groups) or markets (eg, car market, travel agencies, goods for women only, etc.). Vertical portals are also sometimes called as a sub portals. They exist for any virtual audience that has its own niche in the Internet [6].The number of vertical portals is growing rapidly; 3) portals such as «business to business» - are designed to ensure that the company can interact with each other and finish their joint business operation. These portals provide customers with multiple mechanisms of e-business (eg, supplier selection, procurement, auctions); 4) corporate portal - a Web-based interface for access of employees to corporate data and applications. In fact, it is a display for the staff of the company intranet [7]. Users of this Website are intended for access to these services and applications based on their roles and personal profile. The attractiveness of corporate portals lays in the possibility to bring your business to customers, partners and suppliers, to provide users with personalization, «seamless» integration of the nature of information and 310 | WSGE the ability to establish relationships between employees inside and information groups. Among the main characteristics of any corporate portal are: − enabling access to all company employees information resources of the enterprise through a single interface; − possibility of finding relevant information; − ability to publish user information; − supporting of a teamwork; − tough Members Personalization. Earlier portals were focused on content (meaningful), now they are tends o be focus on people. Portals are similar to social networks - Profiles of staff, tags, RSS-subscriptions, bookmarks, blogs, forums and other social tools. Portals are frequently used for interaction with external contractors - partners and customers who are using the portal can not only read the news, but also, for example, make a purchase or to take part in the discussion of the project. Portal can include an external site or integrate with it. The main function of corporate portals should be noted as: − quick and easy access to relevant information about the services and products of the company; − customer registration and support of client profiles; − search and selection of necessary goods and services; − order and pay at the portal selected products and services using payment systems (Visa, MasterCard, American Express, Dinners Club, etc.) and electronic money services (Yandex, WebMoney, etc.), support payments through the terminals of instant payment - QIWI, Eleksnet etc.; − personal account - personalized section of the portal for account management, orders and services, money transfers and payments, etc.; − online calculation of the cost of services (for example, the cost of the insurance policy, the full cost of servicing the loan, etc.); − customers messaging system about special offers, status of order processing and other events (email, SMS); WSGE | 311 − support of customer feedback (interactive web-chat with consultants, request a callback or a letter, e-mail, check requests and complaints, etc..) − publication of news, the ability to conduct surveys and polls; − quickly search offices and representative offices in an interesting region by supporting the search and information services; − providing targeted information to customers, depending on their location and needs; − geo binded advertising banners, implementation and management of marketing campaigns, special offers; − providing users safety (support for digital signatures, security certificates, etc.) [8]. With the development and spread of solutions based on enterprise information portal began specialized functionality of products that are offered in the market. So in this way the portal project office appeared, first person portal («VIP-portal»), personnel information portal (portal service personnel). From a functional point of view, the decision lists are very similar. They provide authorized access of a certain group of users to specific information resources: databases, electronic archives, application apps and more. Corporate portals and knowledge management tools of their implementation. Equally important, but not essential feature for portal solutions is the organization of user interaction, such as with others in a team project (as implemented in the portal project office). However, there are portal solutions, for which the interaction is a fundamental element. First of all, the knowledge management portal (from the English term «Knowledge Management Portal»), or KMP [1]. So considering the opinions and points of view of scientinsts, we can say that the main feature of any Internet portal is the «understanding» of structure. The last one is characterized by the appropriate structure, a set of connections of different subsystems by opening which leads to an bilsch full and reasoned information with an individual assessment and their proposals for various projects. In order to understand these theoretical reasoning should be described in details more practical side of this phenomenon by making the analysis of various global and local Internet portals in Poland and beyond. 312 | WSGE One of the central internet-portals in Poland «http://polska.polpred. com/» [16]. Here is information of different industries, including: aircraft industry, automotive industry, agro, alcohol, army, police, state budget, taxes, rates, light industry, lisopromyslovist, medicine, metallurgy, migration, visa, tourism, real estate, construction, oil, gas, coal, education, science, privatization, investment, fish, relations with Russia and the CIS, media, IT, engineering, shipbuilding, chemical industry, environment, electricity and so on. Each of these sections contains information about current events, activities, projects, collaboration, strategy and more. By clicking on the desired link, in this case, «electricity», the user can not only read a list of sites, but also to get a lot of interesting and useful information on the possibility of their suggestions and criticisms. The internal environment is full of references following sites: «nowa.paa.gov.pl/en/» – National Atomic Energy Agency, «www.ncbj.gov.pl/en» – National Centre for Nuclear Research, «www.pse-operator.pl/index.php?lang_id=2» – electro energy, «poland. edf.com/edf-in-poland-47622.html» – energetics. This online portal has significant advantages over the other, because it contains information on strategic development projects, cooperation opportunities, events, promotions and various recommendations. Also attractive portal that users by themselves can participate in the discussion by posting the information already in other social networks, Facebook, for example. Another online portal where users can get acquainted with general issues of state «http://www.epoland.ru/» [12]. The following categories are presented: Poland as a state (government of Poland, the pension system, Poland), geography (location, population of Poland), city, tourism, economics (business registration firm, Polish banks, real estate), culture (music, painting, tradition, education, training), various kinds of links to search engines, the official page on the web Poland and so on. From the front page of this portal by opening up unexplored horizons of topics concerning different activity branches, having an opportunity to learn along with business issues, public policy, entertainment and more. Energy stored in the subsystem of the economy and provides contrast to the previous web portal, information statistical nature. Another popular internet portal Poland should be considered «http://polwa.ru/», here users can post their own ads for free and receive information on the work, transport, services, real estate, commodities, phones, construction, health, industry, dating services, legal services and WSGE | 313 more. Features of this portal are attracted because the user can choose for themselves those sections you are interested and filter the information by region. Above we considered interet portals that can be considered internal, ie those that are purely Polish. However, given the intrinsic characteristics latter one - «the principle of the web» can not be left unattended, online portals more global. This portal is – «http://www.eprussia.ru» [13], on this site is widely discussed issues of automation, nuclear power, biofuel, wind energy, renewable energy generation, hydropower, solar energy tariffs for electricity distribution network, power, electric, electricity, energy equipment. The portal also filsl the following components as a photo gallery, videos, competitions and forums. Systematic news updates on energy can again users will not only be in the bosom of events, but also to participate in the discussion through the following popular social networking sites like: Vkontakte, Facebook, Odnoklassniki, Twitter, My space, «Memorri», «LiveJournal «. In addition, the portal allows to vote for these projects. Another online portal which can be considered as a specialized is a «Center of energy expertise» was created in 2010 and is an independent source of information and analysis on the development of Russian and world energy. Internet portal operates in information-analytical agency and publishes news and commentary relating to events in the nuclear, hydro, thermal and alternative generation, oil and gas industry and the electric grid economy. The main objective of the Centre’s energy expertise - a discussion platform for representatives of industrial, scientific and business community, government and society on issues of development and energy sector. Center of energy expertise cooperates together with over 400 experts from Russia and foreign countries. Special Correspondent Centre energy expert working in the Russian regions and abroad: Kiev, Kharkov, Minsk, Tbilisi, Yerevan, Prague, California. Expert Comments posted by the Center for Energy expertise used in their publications in Russian and foreign media. To expand the discussion on the geographical space has English version of the portal [11]. Polls where were able to take part participants of the portal, which was held in April this year concerned the feasibility wheather there is a need to invest in the development of regenerative energy sources of the state. As 314 | WSGE a result, 54.9% of respondents believe that it is not reasonable, because of enough traditional resources and developing renewable energy should be given to the private companies, but 45.1% of respondents believe that Russia must invest, because without government support alternative energy can not be developped. This internet portal contains comments, analysis, week news result, special projects and online discussions on topics. Portal foreign media, which is the product of Russian developers are «Foreign Portal Information» where you can meet a subject search in areas such as aid to the exporter, regulation of foreign economic activity of the world - access to markets, modernization and innovative development, international trade rules,, statistics and monitoring. Here, besides material from the labor market, business, policy, fiscal policy, the user can get information related to Poland for the period from 01.03.2013 to 15.03.2013. In one of the articles that is very relevant today, says about the possibility and prospect of Lithuania and Poland LEP unity. «Controlled Russian energy giant» Inter RAO «the largest electricity supplier in Lithuania» Inter RAO Lietuva «looks forward, to the end of 2015 to expand the park in Lithuania with wind power and 100 megawatts, and outlines the expansion of output in Poland by the Polish energy retail market. However, according to a member of the Supervisory Board «Inter RAO Lietuva», sales in Poland will be possible, only after the unity of LEP of Lithuania and Poland. The Polish market for «Inter RAO» in the future is one of the key factors as the company develops the scheme of distribution of electricity from Kaliningrad ThHPP-2 and Baltic NPP that is under construction. Scheme of capacity of NPP considered building nuclear power lines to Poland, but there is no agreement with the Polish energy companies yet. 2012 for the «Inter RAO» was difficult, as consolidated net profit was 58.1 million litas, which is 5% less than in 2011 « [5]. October 12, 2010 in the XV international exhibition «Energy. Ecology. Energy sufficience. Electro «(EnergyExpo) presented a new specialized» web portal «ENERGOBELARUS.BY» [10]. It is unique in its kind web portal that covers the entire energy sector of the Republic of Belarus and is designed for executives and leading industry professionals, manufacturers and suppliers of the energy industry. Original content created by a team of professional writers has become a source of current news industry. Information-analytical studies and sci- WSGE | 315 entific and technical articles prepared narrow specialists in energy sector, will always be aware of the latest advances and discoveries in this field. The main feature of the portal - availability of professional services, which were not present on the Belarusian Internet market, such as the ability to obtain professional statistics that allows you to track site traffic organization and effectively generate queries for keywords. In addition, for productive and efficient work of Belarusian energy companies provided service publishing price lists using the on-line, which makes it possible to search for products from a particular type of goods. The largest catalog of companies in Belarus energy sector speeds up searching for the right manufacturer, product or service that improves the efficiency of the supply of specialists. A service «Enerhokarta» by name quickly reveals the location of the interactive map. The new portal - it is also a professional platform for communication and exchange of experience. On the trade forum, market participants can discuss the latest industry news, debate on controversial topics, share thoughts, and even make a business offers. In addition, not limited to the World Wide Web, in order to maintain corporate spirit guide portal regularly organizes training seminars for professionals of the market and the annual bowling tournament under the «energyclub» In the near future the creators of the portal - a leading news magazine of the energy market of Belarus [17]. Ukraininan internet-portal «http://delo.ua/» [9] allows users to be in the middle of the energy industry, participate in discussions and submit proposals business nature. In particular, in the March this year raised the issue «Poland proposes Ukraine to unite for renewable sources of Energy», «European Commission will go to the court because of Poland and Cyprus isuues on renewable Energy», and others. Each of these topics discussed and logged in Vkontakte, Facebook, Twitter. Another online portal that attracts people who are interested in conferences and exhibitions in various industries – «http://expomap.ru/» [14]. Internet portal, which is more like a system of directories in which to find information related to exhibitions taking place in the world in some sectors and areas of management. The internal structure accommodates exhibitions catalog (alphabetical, by subject, by country, by city, by date) catalog of conferences (on similar grounds as the previous), services (cor- 316 | WSGE respondence visiting exhibitions, organization of business tours, staff to work on exhibitions, advertising) affiliate program (organizers, travel agencies, Web sites), partners, ekspoinfo and exhibition centers. Special Internet portals are an effective tool for communicating information about businesses offer the target audience, as new consumers are turning to them first, and then check or clarify information about the company’s offer from other sources. Placing information on specialized Internet portals are relatively cheap. In fact, in every industry, there are several specialized internet portals, according to the company faces the problem of choosing the best options for accommodation details. Specialized portals are visited by people who are usually looking for specific targeted products and are experts in the field. An information about the company in the specialized Internet portal, which is popular by visitors, does not guarantee an increase in a number of real customers. The company has developed a proposal that will interest potential customers who will compare this offer with alternatives. Therefore, it is necessary to emphasize that the role of a portal for the energy sector is significant. This can show the transparency and openness of the market as a simple citizen can definitely affect certain events that occur in this area. The influence of the users may manifest itself in the following forms: − summary of their business proposals or recommendations in respect of a project; − to see the events taking place in the energy sector; − to have an opportunity to vote for different projects; − to have a possibility to disscuss in other social networks or at forums; − to see the statistics; − to give your own announcement; − to see the upcoming exhibitions and conferences. For owners: − to involve investors; − to find a sponsorship; − to be open infront of community; − to improve the image and competitiveness. WSGE | 317 It is also important to note that analyzing the issue of online portals were taken into consideration portals of Poland, Russia, Belarus and Ukraine. Processing of materials allows to draw conclusions about the existence of common and specialized internet portals. It is also worth to emphasize the criteria of scale portal, as given processed sources can assert their global and local. There are international portals where you can find information about all countries, all sectors and areas of activity, state that hosts various aspects of a country, and the least ambitious portal is a corporate or organizational, which contains information of (personnel, resources, suppliers, partners, etc.). According to its functioning portals are political, economic, social, recreational and mixed. Further research needs to develop integrated assessment of specialized Internet portals in various industries. References Davenport T. H. and Prusak L. (1998). Working Knowledge: How Organizations Manage What They Know, Harvard Business School Press, Boston, MA. Oryshtejn D. (1999). Corporotive portals / COMPUTERWORLD. - № 41. – November, 2. – P.34. Береговой В.И. Стратегия создания и развития сети образовательных порталов [Электронный ресурс]. – Режим доступа: http://edu.ru/ files/books/portals-2003/Ivannikov.pdf Большая советская энциклопедия (1975). – Т. 16. – М., 1974. – С. 109110. – В соавт. с Е. В. Падучевой. 1975 г. Обзор СМИ Польши за период с 01.03.2013 по 15.03.2013 г [Электронный ресурс]. – Режим доступа: http://www.ved.gov.ru/ exportcountries/pl/about_pl/view_smi_pl/foreign_smi_pl/33/7461. html Рулиене Л.Н. Образовательные возможности социальных сетей Электронный ресурс]. – Режим доступа: http://ruliene.bsu.ru/wpcontent/uploads/do_virt1.pdf Смирнов Н. От хранилища — к коммуникациям. Корпоративный портал — это Web-интерфейс для доступа сотрудников...(2010) // Директор информационной службы. – № 08. [Электронный ресурс]. Режим доступа: http://www.osp.ru/cio/2010/08/13003682/ 318 | WSGE Создание Интернет-портала: широкие возможности для различных задач [Электронный ресурс]. – Режим доступа: http://www.epamgroup.ru/solutions/portals/internet-portals.html#sthash.EaWuaW85. dpuf http:// www.delo.ua/ http:// www.energobelarus.by/ http://www.energy-experts.ru http://www.epoland.ru/ http://www.eprussia.ru http:// www.expomap.ru http:// www.kukh.ho.ua/kurs/HTML/L3.pdf http:// www.polpred.com http:// www.press.net.by/post-106/ WSGE | 319 320 | WSGE JoMS 3/18/2013, ss. 321-336 Elżbieta Zębek Magdalena Szramka WSGE | 321 322 | WSGE Protection of birds and natural habitats vs. realization of undertakings in Nature 2000 areas Ochrona ptaków i siedlisk przyrodniczych a realizacja przedsięwzięć na obszarach Natura 2000 Elżbieta Zębek Wydział Prawa i Administracji UWM w Olsztynie Katedra Kryminalistyki i Medycyny Sądowej [email protected] Magdalena Szramka Wydział Prawa i Administracji UWM w Olsztynie Katedra Procesu Karnego [email protected] Abstracts The Nature 2000 areas are the best important form of natural protection in European Union and protect valuable bird species and natural habitats. Realization of undertakings in these areas doesn’t limited under conditions that they will not worsen the state of protection objects. Moreover, undertakings can negatively influence the Nature 2000 areas are subject to limitation and require execution habitat assessment depending on the determination of their influence these species and natural habitats. A decision of undertaking realization is depending from this assessment. In aim of more effective protection of natural values the requirement of preparing the habitat assessment is also recorded in plans of protective tasks for some the areas Nature 2000 in the Warmia and Mazury Region. Obszary Natura 2000 są najwyższą formą ochrony przyrody o znaczeniu europejskim i mają na celu ochronę cennych gatunków ptaków i siedlisk przyrodniczych. Realizacja przedsięwzięć na tych obszarach nie jest ograniczona pod warunkiem, że nie będą one pogarszać stanu przedmiotów ochrony. Ograniczeniu natomiast podlegają przedsięwzięcia mogące negatywnie wpłynąć na obszary Natura 2000, które wymagają przeprowadzenia oceny habitatowej polegającej na określeniu ich wpływu na siedliska przyrodnicze i gatunki. Od tej oceny zależy wydanie decyzji na realizację przedsięwzięcia. W celu skuteczniejszej ochrony walorów przy- WSGE | 323 rodniczych wymóg sporządzenia oceny habitatowej został także wprowadzony w planach zadań ochronnych niektórych obszarów Natura 2000 np. w województwie warmińsko-mazurskim. Keywords: bird and habitat protection, undertakings, the Nature 2000 areas ochrona ptaków i siedlisk, przedsięwzięcia, obszary Natura 2000 Wprowadzenie Fauna i flora są niezwykle cennymi zasobami środowiska naturalnego. Jednakże zwiększająca się presja antropogeniczna na tereny dotychczas niezabudowane, intensyfikacja rolnictwa, rozbudowa infrastruktury czy rozwój przemysłu stanowią zagrożenie dla dziko żyjących gatunków roślin, zwierząt i grzybów. Urbanizacja terenów leśnych i rozwój przemysłu przyczyniają się do niszczenia ich siedlisk, a hałas i zanieczyszczenia prowadzą do ich wyginięcia. W związku z tym część gatunków roślin, zwierząt i grzybów oraz ich siedliska mają obecnie charakter unikatowy, rzadko występują i są zagrożone wyginięciem. W celu zachowania tych gatunków i siedlisk objęto je prawną ochroną. Podstawowe regulacje prawne w tym zakresie zawarte są w ustawie o ochronie przyrody (u.o.p.) (Dz.U.2009.151.1220 ze zm.), według której ochrona przyrody polega na zachowaniu, zrównoważonym użytkowaniu oraz odnawianiu zasobów, tworów i składników przyrody, takich jak dziko występujących roślin, zwierząt i grzybów, także objętych ochroną gatunkową, zwierząt prowadzących wędrowny tryb życia np. ptaków, siedlisk przyrodniczych zagrożonych wyginięciem, rzadkich i chronionych gatunków roślin, zwierząt i grzybów (art. 2). W celu ochrony populacji dziko występujących ptaków lub siedlisk przyrodniczych lub gatunków będących przedmiotem zainteresowania Wspólnoty zostały utworzone obszary Natura 2000 (art. 5 pkt 2b u.o.p.). Obszary te zostały wprowadzone na wskutek wdrożenia w Polsce dyrektywy Rady 79/409/EWG w sprawie ochrony dzikiego ptactwa (dyrektywa ptasia) oraz dyrektywy Rady 92/43/EWG w sprawie ochrony siedlisk przyrodniczych oraz dzikiej fauny i flory (dyrektywa siedliskowa). Podstawowym celem tych dyrektyw jest ochrona i poprawa stanu środowiska, utrzymanie równowagi biologicznej i zachowanie bioróżnorodności. Przepisy te zostały implementowane do prawodawstwa polskiego. Wspólnotowy program działania w zakresie ochrony środowiska ma 324 | WSGE duże znaczenie dla realizacji wspólnej polityki ekologicznej UE. Według tego programu normy wspólnotowe powinny być kierowane bezpośrednio lub pośrednio do jednostek lub organów odpowiedzialnych za stan środowiska. Sformułowano również obiektywne normy, jakim powinna odpowiadać jakość środowiska. Dotyczy to przede wszystkim podstawowego poziomu ochrony środowiska, przez który rozumie się stan gwarantujący bezpieczeństwo ludzkiego życia. Są to działania zmierzające do przeciwstawiania się zanieczyszczeniom lub innych szkodliwym działaniom, a także podejmujące ochronę fauny i flory poprzez respektowanie standardów ekologicznych (Sitek, 2007, s. 97). W celu ochrony ptaków i siedlisk przyrodniczych w obszarach Natura 2000 niezbędne jest przestrzeganie ograniczeń związanych z realizacją przedsięwzięć na tych terenach. W planowaniu realizacji przedsięwzięcia na tych obszarach obowiązuje zasada przezorności, według której „nierozwiane wątpliwości muszą być interpretowane zawsze na korzyść środowiska przyrodniczego”. Według tej zasady na działania mogące potencjalnie zaszkodzić środowisku można zezwolić tylko wtedy, gdy rozwieje się wszystkie racjonalne wątpliwości i uzyska się pewność, że negatywne oddziaływanie nie wystąpi. Jeżeli występuje niepewność co do istnienia lub zakresu zagrożeń, należy przyjąć środki ochrony bez konieczności oczekiwania, aż rzeczywistość i powaga tych zagrożeń zostaną w pełni wykazane, tj. potrzebne działania i regulacje na rzecz ochrony elementów środowiska (w tym ograniczenia w korzystaniu ze środowiska) należy podjąć nawet wtedy, gdy jeszcze nie ma niezbitych dowodów, że będą one skuteczne, a są tylko uzasadnione przypuszczenia (Traktat UE, D.Urz.U.E.2008.C83/49). W prawodawstwie polskim zasada przezorności obliguje do przewidzenia wszystkich ewentualnych skutków, jakie w środowisku może wywołać realizacja planowanego zamierzenia (art. 6 i art. 7 ust. 2 ustawy – Prawo ochrony środowiska - p.o.ś.) (Dz.U.2008.25.125 ze zm.). Zgodnie z założeniami dyrektyw siedliskowej i ptasiej przedsięwzięcia mogące w istotny sposób oddziaływać na obszar ochrony Natura 2000 i niezwiązane bezpośrednio z zagospodarowaniem tego obszaru podlegają ocenie pod kątem ich wpływu na założenia ochronne danego obszaru. Dla obszarów już objętych ochroną ustanawia się ogólny zakaz podejmowania działań pogarszających stan siedlisk i stan gatunków. W związku z tym przedsięwzięcia inne niż związane lub konieczne dla zagospodarowania obszaru ochrony wymagają zgody władz krajowych. Przesłanką takiej zgody jest brak niekorzystnego wpływu danego przedsięwzięcia na dany te- WSGE | 325 ren. Brak niekorzystnego wpływu powinien wynikać z oceny, którą władze krajowe zobowiązane są uwzględnić (Habuda, 2009, s. 169). Przepisy te zostały także wdrożone w prawodawstwie polskim. Celem niniejszego artykułu jest przedstawienie regulacji prawnych w zakresie realizacji przedsięwzięć i określenie ich wpływu na ptaki i siedliska przyrodnicze będące przedmiotem ochrony w ramach obszarów Natura 2000 na przykładzie województwa warmińsko-mazurskiego. Analiza unijnych i polskich aktów prawnych w zakresie ochrony ptaków i siedlisk przyrodniczych oraz realizacji przedsięwzięć na obszarach Natura 2000 oraz dostępnej na ten temat literatury i materiałów dotyczących obszarów Natura 2000 w województwie warmińsko-mazurskim stanowi metody badawcze wykorzystane w niniejszym artykule. Podstawy prawne ochrony ptaków i siedlisk przyrodniczych w ramach obszarów Natura 2000 Zgodnie z art. 25 u.o.p. sieć obszarów Natura 2000 obejmuje: (1) obszary specjalnej ochrony ptaków, (2) specjalne obszary ochrony siedlisk oraz (3) obszary mające znaczenie dla Wspólnoty. Obszar specjalnej ochrony ptaków to obszar wyznaczony, zgodnie z przepisami prawa Unii Europejskiej, do ochrony populacji dziko występujących ptaków jednego lub wielu gatunków, w którego granicach ptaki mają korzystne warunki bytowania w ciągu całego życia, w dowolnym jego okresie albo stadium rozwoju (art. 3 pkt 3 u.o.p.). Obszary te obejmują więc miejsca występowania gatunków ptaków, ich ostoje, miejsca gniazdowania, okresowe przebywanie podczas przelotów itd. Gatunki ptaków wymagające ochrony w formie wyznaczania obszarów Natura 2000 zawarte są w załączniku 1 dyrektywy ptasiej, wśród których są kormoran mały, czapla biała, bocian czarny, łabędź krzykliwy, bielik, jastrząb, sokół wędrowny, kuropatwa, żuraw, batalion, rybitwy. Natomiast obszary specjalnej ochrony ptaków zostały określone w Rozporządzeniu Ministra Środowiska z dnia 12 stycznia 2011r. w sprawie obszarów specjalnej ochrony ptaków (Dz.U.2011.25.133 ze zm.). Do tych obszarów należą m.in. Dolina Dolnej Wisły, Lasy Janowskie, Roztocze, Ujście Warty, Puszcza Augustowska, Dolina Pasłęki. Lasy Iławskie, Ostoja Warmińska, Jezioro Drużno. Specjalny obszar ochrony siedlisk został zdefiniowany jako obszar wyznaczony, zgodnie z przepisami prawa Unii Europejskiej, w celu trwałej ochrony siedlisk przyrodniczych lub populacji zagrożonych wyginięciem 326 | WSGE gatunków roślin, zwierząt albo w celu odtworzenia właściwego stanu ochrony siedlisk przyrodniczych lub właściwego stanu ochrony tych gatunków (art. 3 pkt 19 u.o.p.). Lista siedlisk przyrodniczych oraz gatunków będących przedmiotem zainteresowania Wspólnoty została zawarta w Rozporządzeniu Ministra Środowiska z dnia 13 kwietnia 2010 r. w sprawie siedlisk przyrodniczych oraz gatunków będących przedmiotem zainteresowania Wspólnoty, a także kryteriów wyboru obszarów kwalifikujących się do uznania lub wyznaczania jako obszary Natura 2000 (Dz.U.2010.77.510 ze zm.). Według załącznika nr 1 cytowanego rozporządzenia do takich siedlisk zaliczane są np. jeziora lobeliowe, czyli o najwyższej klasie czystości, niezwykle rzadkie w Polsce, jeziora oligotroficzne, naturalne dystroficzne zbiorniki wodne, torfowiska wysokie zdegradowane, lecz zdolne do naturalnej lub stymulowanej regeneracji, wszelkiego rodzaju siedliska leśne, np. buczyny czy ze starymi dębami. Natomiast do gatunków zwierząt będących przedmiotem zainteresowania Wspólnoty należą np. nietoperze (nocek duży), świstaki tatrzańskie, niedźwiedzie brunatne, rysie, żbiki, żubry, muflony, ukleja biała, różanka, ślimak winniczek (zał. 2); a roślin arnika górska, goździk lśniący, widłaki, torfowce (zał. 3). Regulacje prawne w zakresie realizacji przedsięwzięć na obszarach Natura 2000 W myśl art. 3 pkt 13 ustawy o udostępnianiu informacji o środowisku i jego ochronie, udziale społeczeństwa w ochronie środowiska oraz o ocenach oddziaływania na środowisko (u.o.o.ś.) (Dz.U.2008.199.1227 ze zm.) przez przedsięwzięcie rozumie się zamierzenie budowlane lub inną ingerencję w środowisko polegającą na przekształceniu lub zmianie sposobu wykorzystania terenu, w tym również na wydobywaniu kopalin; przedsięwzięcia powiązane technologicznie kwalifikuje się jako jedno przedsięwzięcie, także jeżeli są one realizowane przez różne podmioty. Na obszarach Natura 2000 nie podlega ograniczeniu działalność związana z utrzymaniem urządzeń i obiektów służących bezpieczeństwu przeciwpowodziowemu oraz działalność gospodarcza, rolna, leśna, łowiecka i rybacka, a także amatorski połów ryb, jeżeli nie oddziałuje znacząco negatywnie na cele ochrony obszaru Natura 2000 (art. 36 u.o.p.). Ustawodawca określił więc dopuszczalny zakres działalności, jaka może być prowadzona na terenie obszaru Natura 2000, posługując się definicją pozytywną, polegającą na wymienieniu rodzajów dozwolonej aktywności człowieka. Wprowadzono jednak w tym zakresie ograniczenia w postaci braku wy- WSGE | 327 stąpienia w związku z realizacją konkretnego przedsięwzięcia znaczącego negatywnego oddziaływania na cele ochrony obszaru Natura 2000 (Gruszecki, 2010, Lex). Na tych obszarach nie podlega więc ograniczeniu ta działalność, jeżeli nie zagraża ona zachowaniu siedlisk przyrodniczych ani nie wpływa negatywnie na gatunki roślin i zwierząt, dla ochrony których został wyznaczony obszar Natura 2000. Jednakże działalność ta musi respektować zakazy ustanowione w planach ochrony tych obszarów (Ciechanowicz-McLean, 2009, s. 97). W przypadku planowanych przedsięwzięć, formą zezwolenia na ich realizację jest decyzja o środowiskowych uwarunkowaniach lub uzgodnienie z regionalnym dyrektorem ochrony środowiska - RDOŚ (art. 35 u.o.p.) (Dobrowolski, 2011, s. 93). W świetle art. 71 u.o.o.ś. wyróżniamy dwa rodzaje przedsięwzięć wymagających uzyskania decyzji o środowiskowych uwarunkowaniach: 1) przedsięwzięcia mogące zawsze znacząco oddziaływać na środowisko (grupa I); 2) przedsięwzięcia mogące potencjalnie znacząco oddziaływać na środowisko (grupa II). Dla przedsięwzięć I grupy przeprowadzenie oceny oddziaływania na środowisko ma charakter obligatoryjny a dla przedsięwzięć II grupy fakultatywny. Kwalifikacji danego przedsięwzięcia dokonuje zazwyczaj RDOŚ na podstawie Rozporządzenia Rady Ministrów z dnia 9 listopada 2010 r. w sprawie przedsięwzięć mogących znacząco oddziaływać na środowisko (Dz.U.2010.213.1397). Ocena oddziaływania na obszary Natura 2000 dotyczy też przedsięwzięć innych niż mogące znacząco oddziaływać na środowisko. Jest ona wymagana w sytuacji, gdy planowane przedsięwzięcie: a) może znacząco oddziaływać na obszar Natura 2000, a nie jest bezpośrednio związane z ochroną tego obszaru lub nie wynika z tej ochrony; b) obowiązek przeprowadzenia oceny oddziaływania przedsięwzięcia na obszar Natura 2000 został stwierdzony na podstawie art. 96 u.o.o.ś. W tej sytuacji organ właściwy do wydania wymaganej decyzji przed rozpoczęciem realizacji przedsięwzięcia jest obowiązany do rozważenia, przed wydaniem tej decyzji, czy przedsięwzięcie może potencjalnie znacząco oddziaływać na obszar Natura 2000. W związku z tym w przypadku każdego obszaru Natura 2000 niezbędne jest rozważenie, jakiego rodzaju działania mogą znacząco negatywnie oddziaływać na składniki środowiska przyrodniczego, dla których ochrony wyznaczony został obszar Natura 328 | WSGE 2000 (Gruszecki, 2010, Lex). W świetle art. 3 pkt 17 u.o.o.ś. znaczącym negatywnym oddziaływaniu na obszar Natura 2000 jest oddziaływanie na cele ochrony obszaru Natura 2000, w szczególności działania mogące: a) pogorszyć stan siedlisk przyrodniczych lub siedlisk gatunków roślin i zwierząt, dla których ochrony został wyznaczony obszar Natura 2000, lub b) wpłynąć negatywnie na gatunki, dla których ochrony został wyznaczony obszar Natura 2000, lub c) pogorszyć integralność obszaru Natura 2000 lub jego powiązania z innymi obszarami. Natomiast integralność obszaru Natura 2000 oznacza spójność czynników strukturalnych i funkcjonalnych warunkujących zrównoważone trwanie populacji gatunków i siedlisk przyrodniczych, dla ochrony których zaprojektowano lub wyznaczono ten obszar (art. 5 pkt 1d u.o.p.). RDOŚ stwierdza czy konieczne jest przeprowadzenie oceny habitatowej. Ocena habitatowa obejmuje ocenę oddziaływania przedsięwzięcia na środowisko ograniczoną do badania oddziaływania przedsięwzięcia na obszar Natura 2000 (art. 3 ust. 1 pkt 7 u.o.o.ś.). Podejmując rozstrzygnięcie w tym zakresie, powinien kierować się uwarunkowaniami określonym w art. 63 ust. 1 u.o.o.ś. w odniesieniu do oddziaływania przedsięwzięcia na obszar Natura 2000, a w szczególności do integralności i spójności obszaru oraz wziąć pod uwagę skumulowane oddziaływanie przedsięwzięcia z innymi przedsięwzięciami (art. 97 ust. 1 u.o.o.ś.) (Dobrowolski, 2011, s. 99). Stwierdzenie obowiązku lub braku obowiązku przeprowadzenia oceny habitatowej następuje w drodze postanowienia. W pierwszym przypadku RDOŚ w postanowieniu nakłada na podmiot zamierzający realizować przedsięwzięcie obowiązek przedłożenia raportu oceny oddziaływania przedsięwzięcia, jednocześnie określając jego zakres. Zakres raportu powinien być ograniczony do określenia oddziaływania przedsięwzięcia na obszar Natura 2000 (art. 97 ust. 4 u.o.o.ś.). W przypadku stwierdzenia, że przedsięwzięcie nie będzie znacząco oddziaływać na obszar Natura 2000, RDOŚ stwierdza, w drodze postanowienia, brak potrzeby przeprowadzenia oceny oddziaływania przedsięwzięcia na obszar Natura 2000 (art. 97 u.o.o.ś.) (Dobrowolski, 2011, s. 100). Ocena habitatowa jest dokonywana w ramach postępowania zmierzającego do wydania pozwolenia na realizację przedsięwzięcia. W świetle art. WSGE | 329 96 ust. 2 u.o.o.ś. jej przeprowadzenie może być wymagane w szczególności przed wydaniem: 1) decyzji, o których mowa w art. 72 ust. 1; 2) koncesji, innej niż wymieniona w art. 72 ust. 1 pkt 4 – wydawana na podstawie ustawy z dnia 9 czerwca 2011 r. – Prawo geologiczne i górnicze; 3) pozwolenia wodnoprawnego, innego niż wymienione w art. 72 ust. 1 pkt 6 – wydawane na podstawie ustawy z dnia 18 lipca 2001 r. – Prawo wodne; 4) zezwolenia na usunięcie drzew lub krzewów – wydawane na podstawie ustawy z dnia 16 kwietnia 2004 r. o ochronie przyrody; 5) pozwolenia na wznoszenie i wykorzystywanie sztucznych wysp, konstrukcji i urządzeń w polskich obszarach morskich – wydawane na podstawie ustawy z dnia 21 marca 1991 r. o obszarach morskich Rzeczypospolitej Polskiej i administracji morskiej (Dz. U. z 2003 r. Nr 153, poz. 1502, z późn. zm.25). Należy tutaj zaznaczyć, iż przedsięwzięcia wymagające jednego z pozwoleń na realizację przedsięwzięcia, o których mowa w art. 72 ust. 1 pkt 1-20 (np. pozwolenie na budowę, decyzja o warunkach zabudowy i zagospodarowania terenu, pozwolenie wodnoprawne na wykonanie urządzeń wodnych, decyzja o zmianie lasu na użytek rolny), nie są jednocześnie przedsięwzięciami zaliczanymi do mogących znacząco oddziaływać na środowisko (Bar, Jendrośka, i Lenart, 2006, s. 117). Natomiast ocena oddziaływania na obszary Natura 2000 przedsięwzięć wymagających uzyskania koncesji na działalność regulowaną prawem geologicznym i górniczym najczęściej jest przeprowadzana w ramach wydania decyzji o środowiskowych uwarunkowaniach. W przeważającej większości są one bowiem zaliczane do przedsięwzięć mogących znacząco oddziaływać na środowisko. Zatem ocenie habitatowej będą podlegały działalności polegające na poszukiwaniu i rozpoznawaniu złóż kopalin połączone z robotami geologicznymi, a także działalność, która będzie prowadzona poza tym obszarem, ale będzie mogła wywierać na niego negatywny wpływ (Dobrowolski, 2011, s. 95). Z kolei dla przedsięwzięć wymagających uzyskania decyzji środowiskowej w zakresie korzystania z wód i urządzeń wodnych wymagających pozwolenia wodnoprawnego ocena habitatowa może być wymagana przed wydaniem tego pozwolenia. Katalog takich przedsięwzięć jest zawarty w art. 122 ustawy Prawo wodne (Dz.U.2012.145) i do- 330 | WSGE tyczy szczególnego korzystania z wód, regulacji wód, wykonania urządzeń wodnych, rolniczego wykorzystania ścieków, piętrzenia wody podziemnej, gromadzenia ścieków i odpadów w obrębie obszarów górniczych utworzonych dla wód leczniczych, odwodnienia obiektów lub wykopów budowlanych oraz zakładów górniczych, a także wprowadzania do urządzeń kanalizacyjnych ścieków przemysłowych zawierających substancje szczególnie szkodliwe dla środowiska wodnego. Po otrzymaniu raportu o oddziaływaniu przedsięwzięcia na środowisko RDOŚ przystępuje do właściwej oceny habitatowej. W jej ramach przeprowadzane jest postępowanie z udziałem społeczeństwa. Wynikiem przeprowadzonej oceny habitatowej jest postanowienie RDOŚ w sprawie uzgodnienia warunków realizacji przedsięwzięcia w zakresie oddziaływania na obszar Natura 2000. Uzgodnienie realizacji ma miejsce, gdy z raportu oceny oddziaływania przedsięwzięcia na obszar Natura 2000 wynika, że przedsięwzięcie nie będzie znacząco oddziaływać na ten obszar. Uzgodnienie RDOŚ umożliwia wydanie zezwolenia na realizację takiego przedsięwzięcia (Dobrowolski, 2011, s. 100-102). Jednak w sytuacji szczególnej, gdy przemawiają za tym konieczne wymogi nadrzędnego interesu publicznego o charakterze społecznym lub gospodarczym, i wobec braku rozwiązań alternatywnych, właściwy organ administracji (RDOŚ) może zezwolić na realizację planu lub działań o możliwym oddziaływaniu znacząco negatywnym na cele ochrony obszaru Natura 2000, zapewniając wykonanie kompensacji przyrodniczej. Kompensacja przyrodnicza polega na działaniach obejmujących w szczególności roboty budowlane, roboty ziemne, rekultywację gleby, zalesianie, zadrzewianie lub tworzenie skupień roślinności, prowadzących do przywrócenia równowagi przyrodniczej lub tworzenie skupień roślinności, prowadzących do przywrócenia równowagi przyrodniczej na danym terenie, wyrównania szkód dokonanych w środowisku przez realizację przedsięwzięcia i zachowanie walorów krajobrazowych (art. 3 pkt 8 p.o.ś.). RDOŚ, wydając zezwolenie na realizację przedsięwzięcia stosownie do skali i rodzaju negatywnego oddziaływania na cele ochrony obszaru Natura 2000, ustala zakres, miejsce, termin i sposób wykonania kompensacji przyrodniczej, zobowiązując do jej wykonania nie później niż w terminie rozpoczęcia działań powodujących negatywne oddziaływanie. Warunki udzielenia zezwolenia są zaostrzone w przypadku, gdy na obszarze występuje siedlisko (gatunek) o znaczeniu priorytetowym, czyli gatunek zagrożony, w odniesieniu do którego Wspólnota ponosi szczególną odpowiedzialność z po- WSGE | 331 wodu wielkości jego naturalnego zasięgu mieszczącego się na terytorium państw członkowskich Unii Europejskiej (art. 5 pkt 1b u.o.p.). Przesłankami udzielenia takiego zezwolenia są tylko ochrona zdrowia i życia ludzi, bezpieczeństwo powszechne, korzystne następstwa o pierwszorzędnym znaczeniu dla środowiska przyrodniczego oraz konieczne wymogi nadrzędnego interesu publicznego po uzyskaniu opinii Komisji Europejskiej. Opinia ta będzie oparta na ważeniu wartości przyrodniczych, gospodarczych, ważnych dla życia i jakości życia człowieka (Habuda, 2009, s. 180). Jeżeli działania mogące znacząco negatywnie oddziaływać na cele ochrony obszaru Natura 2000 zostały podjęte bez uzyskania zezwolenia lub decyzji RDOŚ lub zostały podjęte niezgodnie z ustaleniami planu zadań ochronnych lub planu ochrony, RDOŚ nakazuje ich natychmiastowe wstrzymanie i podjęcie w wyznaczonym terminie niezbędnych czynności w celu przywrócenia poprzedniego stanu danego obszaru, jego części lub chronionych na nim gatunków (art. 37 u.o.p.). Obszary Natura 2000 w województwie warmińsko-mazurskim Ochrona ptaków i siedlisk przyrodniczych została także wdrożona w województwie warmińsko-mazurskim. Szczególne znaczenie mają ptaki, które w wielu przypadkach mogą być gatunkami tarczowymi dla innych ginących lub zagrożonych organizmów (Ciechanowicz Mc-Lean, 2009, s. 88). Na terenie województwa występuje 16 obszarów specjalnej ochrony ptaków (OSO) oraz 43 obszary o znaczeniu dla Wspólnoty – OZW (RDOŚ, 2012). Obszary specjalnej ochrony ptaków obejmują torfowisko niskie i wysokie, bagna, doliny rzek, jeziora, lasy (buczyny, łęgi, bory świerkowe i sosnowe). Obszary te stanowią ostoje ptaków, miejsca ich gniazdowania oraz okresowego przebywania podczas wędrówek. Wśród ptaków objętych ochroną najwięcej gatunków ptaków jest wodno-błotnych, np. czapla siwa, kormoran, łabędź niemy i krzykliwy, łyska, perkozy i żurawie, bocian czarny; ale także występują gatunki typowo leśne, np. dzięcioły i puszczyki oraz drapieżne bieliki i orliki krzykliwe. Obszary o znaczeniu dla Wspólnoty podobnie jak OSO obejmują bagna, torfowiska, jeziora (eutroficzne, dystroficzne, lobeliowe, twardowodne), doliny rzek, lasy (bór bagienny, grądy, łęgi, buczyny, brzeziny bagienne). Obszary te pełnią też funkcję korytarzy ekologicznych umożliwiających migrację roślin i zwierząt. Stanowią siedliska przyrodnicze niezwykle cennych ga- 332 | WSGE tunków roślin, zwierząt i grzybów. Wśród roślin występuje wiele gatunków wodnych (ramienice, zbiorowiska szuwarowe), torfowiskowych (turzyca bagienna, torfowiec brunatny, bagniak zdrojowy, bażyna czarna, bagno zwyczajne), leśnych (widłak jałowcowaty, modrzewnica pospolita), a także wiele gatunków grzybów (purchawica olbrzymia, smardz jadalny, podgrzybek pasożytniczy), porostów (pawężnica jabłkowata, mąkla tarninowa, odnożyca kępkowa), storczyków (listeria jajowata). Natomiast przedstawicielami fauny są chrząszcze (pachnica dębowa, ciołek matowy, tęgosz rdzawy), nietoperze (nocek rudy, gacek wielkouchy), ptaki wodnobłotne, reliktowe bezkręgowce, ryby (głowacz białopłetwy, boleń, minóg strumieniowy, okoń, jelec, ciernik, śliz, strzebla potokowa, płoć, pstrąg potokowy, szczupak), organizmy wodne (rak błotny, ropucha zielona) i lądowe, takie jak bóbr, łoś, borsuk. Ochrona ptaków i siedlisk przyrodniczych jest realizowana poprzez identyfikację zagrożeń i negatywnych wpływów antropogenicznych oraz opracowanie zadań i planów ochronnych dla obszarów Natura 2000, uwzględniających ograniczenia w realizacji niektórych przedsięwzięć. Do najważniejszych zagrożeń dla OSO i OZW należą: 1) działalność gospodarcza - rozwój przemysłu (zanieczyszczenia wód, zanieczyszczenie powietrza, gleby, nadmierny hałas); 2) urbanizacja - ciągła i nieciągła miejska zabudowa, przesyłanie energii, drogi, autostrady, linie kolejowe, rurociągi, pojazdy, zmotoryzowane, składowanie odpadów komunalnych; 3) działalność gospodarcza związana z obszarami wodnobłotnymi - wydobywanie torfu, kredy, eksploatacja trzciny, wydobywanie piasku i żwiru, rybołówstwo (trałowanie, łowienie pławnicami), hodowla ryb, skorupiaków i mięczaków; wysuszanie, nagromadzenie materii organicznej; 4) działalność turystyczno-rekreacyjna – infrastruktura, wędkarstwo (wykopywanie przynęty), pole golfowe, żeglarstwo, sztuczne plaże, kempingi i karawaningi, lotniarstwo, szybownictwo, paralotniarstwo, baloniarstwo; 5) gospodarka leśna i zadrzewienia – wycinka i odnawianie lasu, usuwanie żywopłotów i zagajników, usuwanie martwych drzew; 6) kształtowanie stosunków wodnych - odwadnianie, regulowanie (prostowanie) koryt rzecznych, modyfikowanie prądów rzecznych, kształtowanie poziomu wody, kształtowanie wodnej lub nadwodnej roślinno- WSGE | 333 ści dla celów związanych z odwadnianiem, zasypywanie terenu, melioracje i osuszanie, wypełnianie rowów, tam, stawów, sadzawek, bagien lub torfiarek; tamy, wały, zatopienie; 7) bytowanie człowieka (działania nielegalne) - pozbywanie się odpadów z gospodarstw domowych, wypalanie traw, chwytanie, trucie i kłusownictwo, odprowadzanie ścieków (eutrofizacja wód); 8) rolnictwo – zmiana sposobu uprawy, stosowanie pestycydów, nawozy sztuczne, restrukturyzacja gospodarstw rolnych, sztuczne plantacje, erozja, wypas zwierząt i hodowla zwierząt, budowle związane z rolnictwem; 9) zagrożenia ekologiczne - inwazja gatunku, ewolucja biocenotyczna i pasożytnictwo (RDOŚ, 2012). W celu ograniczenia negatywnych wpływów tych działalności na OSO i OZW w planach zadań ochronnych obecnie opracowywanych dla obszarów Natura 2000 określono działania ochronne. Na przykład dla jeziora Wukśniki działania te polegały na wykonaniu drobnej infrastruktury turystycznej (kanalizacja), usunięciu śmieci zatopionych w zbiorniku przewidziane w każdym roku; wykonaniu kanalizacji wodnościekowej zwłaszcza w zlewni bezpośredniej jeziora oraz odcięcie zanieczyszczeń, które dopływają do zbiorników wodnych. Wprowadzono także ograniczenia użytkowania tego zbiornika wodnego, szczególnie w zakresie łowienia ryb, polegające na wprowadzeniu zakazu stosowania zanęt na całej powierzchni jeziora, ponieważ opadająca na dno zanęta wędkarska powoduje szybką eutrofizację i masowy rozwój grzybów; a także wyznaczeniu stref wyłączonych z użytkowania wędkarskiego metodą spinningowania i trollingu, szczególnie w miejscach występowania łąk ramieniowych ze względu na mechaniczne niszczenie makrofitow. Ponadto co najważniejsze wprowadzono obowiązek oceny oddziaływania na środowisko dla wszelkich inwestycji w granicach obszaru [RDOŚ 2013]. Podsumowanie Obszary Natura 2000 w zasadzie nie ograniczają realizacji przedsięwzięć, a nawet ze względu na swoje walory przyrodnicze są szansą na rozkwit wielu dziedzin gospodarki i powstanie wielu nowych miejsc pracy. Taka działalność może być prowadzona pod warunkiem, że nie będzie pogarszać stanu siedlisk przyrodniczych i warunków bytowania gatunków będących przedmiotem ochrony w obszarach Natura 2000. W związku 334 | WSGE z tym realizacja planowanych przedsięwzięć, mogących mieć szkodliwy wpływ na obszary Natura 2000, wymaga przeprowadzenia oceny habitatowej polegającej na określeniu ich wpływu na siedliska przyrodnicze i gatunki. W województwie warmińsko-mazurskim w celu zachowania cennych gatunków fauny i flory oraz siedlisk przyrodniczych dodatkowo wymóg ten został wprowadzony w planach zadań ochronnych dla niektórych obszarów Natura 2000. References Bar, M., Jendrośka, J., Lenart, W. (2006).Ocena oddziaływania na środowisko w inwestycji budowlanej. Procedura prawna i sporządzenie raportów w procesie inwestycyjnym. Warszawa: Wydawnictwo Verlag Dashofer. Ciechanowicz-McLean, J. (2009). Prawo i polityka ochrony środowiska. Warszawa: Oficyna a Wolters Kluwer business. Dobrowolski, G. (2011). Decyzja o środowiskowych uwarunkowaniach. Toruń: Wydawnictwo Dom Organizatora. Gruszecki, K. (2010). Ustawa o ochronie przyrody. Komentarz. wyd. II., Lex 201334614 0. Pozyskano (25.01.2013) z http://lex.uwm.edu. pl/lex/index.rpc?&fromHistory=false#content. rpc--ASK--nro=201334614&wersja= 1&reqId =135825528919263&class =CONTENT&loc= 4&full =1&hId=6. Habuda, A. (2009). Ochrona przyrody a działalność gospodarcza na obszarach Natura 2000, [w:] J. Ciechanowicz Mc-Lean, T. Bojar-Fijałkowski (red.), Gospodarcze prawo środowiska (s. 167-182). Gdańsk: Wydawnictwo Uniwersytetu Gdańskiego. Regionalna Dyrekcja Ochrony Środowiska w Olsztynie (2012). Formy ochrony przyrody w województwie, Natura 2000. Pozyskano (5.02.2013) z http://olsztyn.rdos.gov.pl/ Regionalna Dyrekcja Ochrony Środowiska w Olsztynie (2013). Projekt planu zadań ochronnych dla obszaru Natura 2000 Jezioro Wukśniki PLH280038. Pozyskano (5.02.2013) z http://olsztyn.rdos.gov.pl/. Sitek, M. (2007). Polityka ochrony środowiska w sektorze usług turystycznych w świetle prawa Unii Europejskiej. Olsztyn: Wydawnictwo UWM. WSGE | 335 Akty prawne Dyrektywa Rady 92/43/EWG z dnia 21 maja 1992 r. w sprawie ochrony siedlisk przyrodniczych oraz dzikiej fauny i flory. Dz.U.UE.L.1992.206.7, tekst jednolity. Dyrektywa Parlamentu Europejskiego i Rady 2009/147/WE z dnia 30 listopada 2009 r. w sprawie ochrony dzikiego ptactwa. Dz.U.UE L 2010. 20.26, tekst jednolity. Traktatu o funkcjonowaniu Unii Europejskiej. D.Urz.U.E.2008, C83/49. Ustawa z 27 kwietnia 2001 r. – Prawo ochrony środowiska. Dz.U.2008.25.125 ze zm., tekst jednolity. Ustawa z dnia 18 lipca 2001r. – Prawo wodne. Dz.U. 2012.145, tekst jednolity. Ustawa z 16 kwietnia 2004 r. o ochronie przyrody. Dz.U.2009.151.1220 ze zm., tekst jednolity. Ustawa z dnia 3 października 2008 r. o udostępnianiu informacji o środowisku i jego ochronie, udziale społeczeństwa w ochronie środowiska oraz o ocenach oddziaływania na środowisko. Dz.U.2008. 199.1227. ze zm., tekst jednolity. Rozporządzeniu MŚ z dnia 13 kwietnia 2010 r. w sprawie siedlisk przyrodniczych oraz gatunków będących przedmiotem zainteresowania Wspólnoty, a także kryteriów wyboru obszarów kwalifikujących się do uznania lub wyznaczania jako obszary Natura 2000. Dz.U.2010.77. 510 ze zm., tekst jednolity. Rozporządzenia Rady Ministrów z dnia 9 listopada 2010 r. w sprawie przedsięwzięć mogących znacząco oddziaływać na środowisko. Dz.U.2010.213.1397, tekst jednolity. Rozporządzeniu Ministra Środowiska z dnia 12 stycznia 2011r. w sprawie obszarów specjalnej ochrony ptaków. Dz.U.2011.25.133 ze zm., tekst jednolity. 336 | WSGE JoMS 3/18/2013, ss. 337-352 Jan A. Błaszczyk Roman Domański Arkadiusz Węglarz Adam Dominiak Paweł M. Błaszczyk Adam Rajewski Marcin Bugaj WSGE | 337 338 | WSGE Investments in CHP gas plants for district heating in Poland Jan A. Błaszczyk1*, Roman Domański1, Arkadiusz Węglarz2,3, Adam Dominiak1, Paweł M. Błaszczyk1, Adam Rajewski1, Marcin Bugaj1,4 1 Institute of Heat Engineering, Warsaw University of Technology 2 Institute of Building Engineering, Warsaw University of Technology 3 Polish National Energy Conservation Agency 4 ”Functional Materials” Academic Research Centre, Warsaw University of Technology *Corresponding author: [email protected] Abstract New European Union (EU) strategy accepted in march 2007 focuses on limiting the industrial impact on the climate change and increasing EU’s energy security. One of the main concepts is to reduce the carbon emission and increase the energy efficient economy. This is why the EU has set a series of guidelines for the energy sector which must be met by 2020 - 20% reduction of greenhouse gas emissions below 1990s levels, 20% energy coming from renewable resources and 20% reduction in primary energy use compared with projected levels, to be achieved by improving energy efficiency [1]. EU has also set the objective of further reducing greenhouse gas emissions by 80–95% by 2050 compared to the 1990s levels, as described in the “Roadmap 2050” [2]. Since the early 1990s in Poland, energy efficiency has attracted increasing attention due to world and EU regulations and increasing fossil fuel prices. Sustainable development of Polish heat and power sectors require introducing new high efficient technologies based on different fuels, since coal is the dominant energy source in Poland. The combined heat and power generation – CHP is energy-efficient solution and reduces CO2 emissions. In comparison with the generation of heat and power in separate facilities, efficiency improvements between 10% and 40% can be observed (Madlener and Schmid, 2003) [3]. With applications in industrial processes, district heating and micro sources, cogeneration is recognized to be a “proven, reliable and cost-effective” (International Energy Agency report (Kerr, 2008) [4]) energy option, “deployable in near term” (Oak WSGE | 339 Ridge National Lab report (Shipley et al., 2008) [5]). An example of policies supporting the CHP sector can be found in the European Union CHP Directive (Directive 2004/8/EC, 2004) [6]. This framework promoting CHP growth has since been adopted in many member state national laws including the Polish market (Energy Strategy for Poland till 2030– Polityka Energetyczna Polski do 2030) [7]. Poland aims to double the share of electricity produced in cogeneration systems before 2020 (in comparison with 2006) and introduce cogeneration in every district heating system in Poland before 2030. In this paper we focus on investment parameters optimization and fulfilling requirements for investment in CHP district heating plants. This article provides basic information on regulations and technical aspects of CHP plant introduction in Polish district heating systems. Keywords: energy security, polish gas system, district heating in Poland, energy efficient economy, CHP CHP ecological aspects CHP investor strategies in Poland focus on plant all year operation – producing hot water for district heating systems. In this kind of investments only 10% of heat is produced in a high efficient process leaving 90% of energy to be produced in conventional boilers. The polish local district heat sector greatly relies on boilers (WR5, WR10, WR25) form the 1970s and 1980s. These operate at small efficiencies in the summer due to low power generation. Therefore, the introduction of cogeneration will decrease the overall emission in respect to the power produced. Restrictions concerning emissions of particles, sulfur dioxide, nitrogen oxides as well as carbon dioxide have to be taken into account when increasing of energy efficiency of energy conversion. Table 1. Heat of combustion and stoichiometric carbon dioxide emission per GJ of basic fuels. Lignite Hard coal Gas 340 | WSGE Heat of Combustion [MJ/kg] 14 25 45 CO2 emission [kg/GJ] 101 96 53 Diesel Wood 54 15 73 88 According to the development strategy, Poland is currently undergoing a transition period as governed by the regulation of the Ministry of Environment of December 20th 2005 on the emission standards from combustion of fuels (Journal of Laws No. 260, item. 2181). The regulation was established as a result of negotiations with the European Union in the Treaty of Accession to the EU. It determines the emission limits for all sources covered by the LCP Directive. Additional restrictions are the result of the new draft directive on industrial emissions (IED Directive) governed by the European Commission. The EU Directives introduce a division of emission restriction based on the size of the power plant: • plants with power capacity <20 MW, with boiler power capacities <5 MW - no emission restrictions (possibly individual due to excessive nuisance). • plants with power capacity <20 MW, with boiler power capacities > 5MW – emission restriction of sulfur dioxide, nitrogen oxides and particles in accordance with the IED directive. • plants with power capacity >20 MW, with boiler power capacities <5 MW - emission restriction of CO2 through the emission trading scheme (ETS). • plants with power capacity >20 MW, with boiler power capacities > 5 MW - emission restriction of CO2 through the emission trading scheme (ETS) and sulfur dioxide, nitrogen oxides and particles in accordance with the IED directive. • plants with new installations (post 1987)> 50 MW, with boiler power capacities > 15 MW, even if the “power in the stack” <50 MW - are the subject of trade and the new directive on industrial emissions. • plants the “power in the stack” > 50 MW, with boiler power capacities > 15 MW - are the subject of trade and the new directive on industrial emissions. WSGE | 341 Technical aspects of CHP gas engine installation in district heating system Combined heat and power generation or tri-generation of power, heat and chilling enables more effective utilization of primary energy contained in fuel. Separate electricity generation leads to high energy losses, with only approximately 40% of fuel energy being put into practical use. Thanks to utilizing waste heat it becomes possible to increase this value beyond 80%. This results from the fact that during power generation in a reciprocating engine or a gas turbine much energy is normally lost in form of heat of exhaust gas (and – in case of engines – also cooling water and lubricating oil). In a reciprocating engine CHP system this waste energy is used for heat generation. Obviously heat carried in exhaust gas provides the largest source of such energy, but in case of reciprocating engines more heat sources are available. These are: cylinder jacket cooling water, air/mixture cooler (i.e. cooler of the charge air or airfuel mixture after the turbocharger) and lubricating oil. All those heat flows may be utilized for generation of hot water (e.g. for district heating) or process steam. Such heat recovery increases efficiency of fuel energy utilization – usually referred to as the “total efficiency” of a CHP unit, but at the same time it does not affect power generation. As demonstrated in the Figure 1 below, such combined heat and power generation is considerably more efficient than separated generation of same heating and power output. 342 | WSGE Figure 1: Comparison of losses during separated and combined heat and power production Due to the fact that utilizing combined heat and power generation enables reduction of fuel consumption (and thus also reduction of environmental footprint) Polish legislator decided to promote generation of electricity at highly efficient CHP installations. Following principles of a EU Directive Polish regulations impose certain minimum efficiency levels for CHP systems to be supported by the national scheme. These requirements are expressed as average annual total efficiency of 75% for simple cycle units and 80% for combined cycles. At the same time the plant must enable primary energy savings of at least 10% in comparison to separated generation, but in practical terms this requirement is much less stringent than the efficiency threshold. Required efficiency levels must be demonstrated by the plant operator during every year by actual measurements. For this reason it is crucial to ensure that any CHP project will be able to sell (or otherwise utilize) as much of generated heat as possible. This makes heat demand patterns key drivers for all CHP projects. It is important to underline that there are many companies which deliver engines to the Polish market. Fig. 2 shows HQ and names of possible partners in CHP technology investment Figure 2: Companies delivering CHP gas engine for the energy Polish market WSGE | 343 Poland’s district heating systems Poland’s district heating systems are stable and well-developed branch of industry. The infrastructure with a capacity of about 59 000 MW, provides customers with 254 000 TJ of heat annually using industrial heat distribution network with a total length of 19 400 km and covering 488 plants with annual profits of approximately 14.6 billion PLN. District heating covers more than 60% of the heat demand in urban areas, providing service to approximately 15 million people. They show a potential for continuous growth, typical of an emerging market. Over 65% of district heating customers consist of housing co-operatives, homeowner associations and council housing. Individual consumers account for only 2% of the customers. 13% of the heat distributed by the district heating systems is supplied to public institutions, 10.5% to industrial customers, and 9% to other clients. The tariff for heat require the approval of the Energy Regulatory Office. Depending on the size of distribution systems in individual urban agglomerations, the share of “centralized heat” in heat supply is between 20 and 80%. This value varies between regions and the local energy policies of the towns. Additionally CHP guarantees the supply of cheap thermal energy. This aspect was crucial in determining the localization on such an installation. The general assumption in determining the size of a unit was the local heat demand for home and industrial use. This was directly related with the size of the agglomeration and the heat requirements for the technological processes used in local industry. It is assumed that, where heat is used solely for domestic purposes, the minimum town size to have a heat and power plant is 10 000 inhabitants. Industrial heat-power plants are usually associated with industrial regions which have a much greater demand for heat and electricity. A very important issue is a well-developed system which supplies the inhabitants with of both domestic hot water and heat. The figure below presents the heat consumption in similar size urban centers which demonstrate a significant differences in the heat produced for domestic hot water. 344 | WSGE Figure 3: Comparison on heat production of a city without hot water system (top) a with hot water system (bottom). All year heat production allows to introduce CHP gas engine technology. In order to achieve a cost-effective investment, it is necessary to ensure that the cogeneration system will operate throughout the entire year. Therefore, towns with only hot water supply systems should also be taken into account when planning the investment. WSGE | 345 Polish gas system Gas In Poland is the third biggest energy Source – after the coal and crude oil. It Has 13 % share of the Poland energy needs. Gas network, mining and distribution is carried out by PGNiG S.A. which is a state 84,75% treasure owned company. The aim of the research carried out within this article was to investigate availability of gas for every city in Poland that has heating plant and more than 10 000 citizens. The results shown at Fig 4 indicate that there is a huge market for CHP gas technology introductions. Only a small number of cities in the eastern part of Poland have no access to the gas network. However strategic plans will provide the access to those cities. Figure 4: System gas availability in Polish cities with the population of more than 10 000 citizens (map by maps.google.com) 346 | WSGE Economic calculations Table 2 Assumptions for economic calculations. Economic calculations were based on the prices predictions available at [7]. Parameter 1 CAPEX value units 8 000 000 PLN 2 Engine Installed power 2 000 kWe Operation hours 8 000 h/a Operation costs Electric efficiency thermal efficiency Gas purchased Ordered power - gas 45 PLN/MWh 42,0% 44,0% 3 609 023 m3/a 451,1 m3/h 3 Production Electricity produced 16 000 MWh/a Electricity price 200,00 PLN/MWh Cogeneration support 149,30 PLN/MWh Gas price 1,5000 PLN/m3 Heat production 60 343 GJ/a Heat sold 5 029 GJ/month 58 665 GJ 4 Other Amortization 4,5% i 7% Insurance 0,07% Credit cost 8,00% WSGE | 347 Figure 5: Input data for annual heat production. Data from city with 22 000 citizens. Results The calculation were performed for 12 years of investment. After the period additional costs of refurbishment should be added. Real estate, tax, maintenance, operation were based on market price obtained from commercial companies. Achieving IRR of 17% with NPV 2 711 883 indicates that investment is good. However please note that there was no discount rate. PI value of 4,75 indicates good cash flows without significant risk for the investor. STBP is relatively high = 7,13. However in the energy sector achieving 7 years may be treated as a really good valu 348 | WSGE WSGE | 349 Achieving IRR of 17% with NPV 2 711 883 indicates that investment is good. However please note that there was no discount rate. PI value of 4,75 indicates good cash flows without significant risk for the investor. STBP is relatively high = 7,13. However in the energy sector achieving 7 years may be treated as a really good value. Figure 6: Annual rate of return from CHP gas plant. Please note that reasonable Rate of Return is achieved after 5 years of operation. Thus investments in energy sector requires long term political and economic stabilization. Figure 7: Investment flexibility. Comparison of IRR vs. gas and electricity process. 350 | WSGE Figure 8: IRR vs. Electrical Efficiency of the engine. This image indicates that this parameter is crucial for good investment. Operation with optimum load level requires additional systems for example – thermal and electrical storage systems. Hybrid plants with those systems could achieve high and stable efficiency of the engine. Conclusion CHP gas sector in Poland is a good area for investment – it has growth prospects and constant number of clients since heat is a strategy energy source for Polish cities citizens. Result of the analysis indicate IRR = 17% with NPV = 2 711 883 in balanced scenario. Thus investment in CHP power plants in Poland is good and prospective market to allocate funds. Investigation indicates high reliability of IRR on plant efficiency. That’s why authors have already been working on introduction of hybrid energy storage systems for the plant operating for district heating needs. Introduction of long term thermal energy storage could allow to construct engines with more power and efficiency. Short term elasticity and heat storage could allow to operate the plant at optimum load level allowing to maximize efficiency as well. WSGE | 351 Acknowledgements This work was financed by The Didactic Development Program of the Faculty of Power and Aeronautical Engineering of the Warsaw University of Technology and Scientists for the economy Mazowsze program, cofinanced by the European Union under the European Social Fund References [1] European Commission Analysis of options to move beyond 20% greenhouse gas emission reductions and assessing the risk of carbon leakage (2010) Available from: http://eur-lex.europa.eu [2] European Commission Energy roadmap 2050 (2011) Available from: http://ec.europa.eu/energy/energy2020/roadmap/doc/ com_2011_8852_en.pdf [3] R. Madlener, C. Schmid Combined heat and power generation in liberalized markets and a carbon-constrained world, GAIA – Ecological Perspectives for Science and Society, 12 (2003), pp. 114–120 [4] T. Kerr Combined heat and power, evaluating the benefits of greater global investment (2008) International Energy Agency report. http:// www.iea.org/media/files/chp/chp_report.pdf [5] A. Shipley, A. Hampson, B. Hedman, P. Garland, P. Bautista Combined heat and power, effective energy solutions for a sustainable future (2008) Report by Oak Ridge National Laboratory for the U.S. Department of Energy. [6] The European Parliament Directive 2004/8/EC of the European Parliament and of the Council of 11 February 2004 on the promotion of cogeneration based on a useful heat demand in the internal energy market and amending Directive 92/42/EEC(21/02/2004) [7] Polityka Energetyczna Polski do 2030 - Energy Strategy for Poland till 2030, Polish Ministry of Economy, approved my Polish government on 10th November 2009 352 | WSGE JoMS 3/18/2013, ss. 353-366 Marcin Bugaj Roman Domański Adam Dominiak Jan A. Błaszczyk Paweł M. Błaszczyk1 WSGE | 353 354 | WSGE Low emission smart building - energy storage system proposal Marcin Bugaj1,2*, Roman Domański1, Adam Dominiak1, Jan A. Błaszczyk1, Paweł M. Błaszczyk1 1 Institute of Heat Engineering, Warsaw University of Technology 2 ”Functional Materials” Academic Research Centre, Warsaw University of Technology *Corresponding author: [email protected] Abstract The aim of this paper is to present the Warsaw’s University of Technology (WUT) newly built “smart” building. The building has been fitted with many innovative solutions including independent renewable electrical and heat supply sources, smart metering and management system. The developed system allows to control energy the flow in the building and operate the energy supply installation. The novelty of the solution is the connection of the EIB/KNX system with the ICONICS Genesis 64 SCADA unique way. The method was uncomplicated, easy to implement and therefore cost-effective. Moreover the WUT smart building holds a hybrid power conversion installation. By equipping the building with an energy management and metering system allowed us to investigate new heat and electrical storage systems. This paper will present a conception of innovative energy storage system for buildings based on high speed flying wheels. Keywords: building management system, kinetic energy storage system, thermal energy storage system, smart building Introduction In its “climate change” strategy the European Union (EU) has set a series of guidelines for the energy sector which must be met by 2020 - 20% reduction of greenhouse gas emissions below 1990s levels, 20% of energy coming from renewable resources and 20% reduction in primary energy WSGE | 355 use compared with projected levels, achieved by improving energy efficiency. The energy demand in Poland consists of two main sources electricity and heat. Electrical and thermal energy consumption in buildings is a significant part in Poland’s energy demand. Therefore there is a pressing need to improve energy effectiveness while sustaining comfort and usage safety. It can generate great energy savings quantitatively. Renewable energy sources as well as the energy storage systems result in primary energy savings and the energy wastage reduction, therefore it is reasonable to introduce these technologies in buildings. To achieve the optimal energy saving level energy conversion in the building must be adequately understood and described. This is the reason why measurements of a reference building had to be conducted to determine the assumptions for a model building in Polish climate conditions. Moreover, determining the energy supply system which should operate within the sequence of weather conditions and weather forecast allows to optimize the building operation. University building at Bytnara Street in Warsaw Warsaw University of Technology building at ul. Janka Bytnara “Rudego” 25 is a perfect example of the possibilities for using a hybrid energy storage and management system in a modern building construction. Originally, the only source of heat was the district heat system. After the modernization in 2010, the facility was equipped with a complex system based on non-conventional energy sources. Warsaw’s University of Technology authorities decided in 2010 to construct new building for didactic and research needs. The initiators of the project were Prof. Domański and Dr Babut. It is now used by Faculty of Materials Engineering and Functional Materials Academic Research Centre. Construction is a low emission building with a lot of alternative energy supply systems. In the building at ul. Bytnara in Warsaw there are two heat installed providing utility water supply: Heat pump water-to-glycol-type SWC230 AlphainnoTec of a 22.5 kW heating power, which cooperates with vertical ground heat exchangers: (5 different underground boreholes: U-type, Double U-type, Field’s type; each 100 m deep in the ground) and horizontal ground heat exchanger (30 meters long). 356 | WSGE Heat pump air-to-water type AlphainnoTec LW 120A of 12,7 kW heating power, placed on the outside of the building. Both heat pumps are installed Luxtronik 2.0 drivers and safety valves for the initial opening pressure of 0.3 MPa. Figure 1 Ground heat pumps system. Figure 2 Air-to-water heat pump. WSGE | 357 In terms of central heating heat pumps work with the heat exchanger system from Warsaw’s district heating system. More stable operation of compressors was achieved by installing buffer tank with a capacity of 500 liters, where heating system return lines are directed and the water is heated. The system can work with or without a buffer tank thanks to a by-pass line with valves installed. Heat for utility water produced by the pump is stored in the heater storage tank with a capacity of 400 litres. Glycol system is protected against excessive pressure by a safety valve and safety vessel. The installed capacity of solar collectors is due to the available roof area. There are mounted 5 flat plate collectors of WATT 3000 S and area of 2.057 m2 each and 1.852 m2 of absorber area as well as 4 vacuum tube collectors WATT CPC 9 area of 2.1 m2 each and absorber area 1.92 m2. The collectors are located in the highest part of the building and facing the south side at the angle of 45°. They are supplying energy to the drum (500 litres) which is connected to domestic hot water storage tank. Removal of heat from the collector system uses glycol fluid. In the heating period (from October to April) heat from heating collectors is transferred to the heating system through the heat pump, in order to improve efficiency. Once a week (by the electric heater) stored water is overheated to a temperature of 70°C neutralizing Legionella bacteria. Figure 3 Flat plate collectors on the building’s roof. 358 | WSGE Figure 4 Vacuumtube collectors on the building roof. Solar panels were placed on the roof of the building and they face the south with follow-up control system attached to the their construction (thanks to this system solar panel can change its position, together with the change of the position of the Sun). The first panel consists of five modules, a Sanyo HIT (monocrystalline silicon layer covered with a thin layer of amorphous silicon) modules with a power of 240 W. The second panel is composed of five modules, thin-film type Sulfurcell SCG57 (amorphous silicon layer) with a nominal capacity of 57.5 W. The third panel is made up of five modules polycrystalline type IBC POLYSOL 200 VG nominal module power 200 W. Storage of electricity from the panels is done using a gel battery TOYAMA NPG12. For the second-type panels there are 2 batteries with a capacity of 90Ah each. For the other panels there are used 6 batteries with a capacity of 200 Ah each. In the system, between the cell and the battery charge regulators are used. They allowed controlling the charge and discharge of the batteryguard against the overcharging or over-discharging. As the cells produce direct current to power the electrical equipment in the building, voltage converters installed, changing the voltage of 12 V DC to 230 V AC. WSGE | 359 Figure 5 Solar panels on the roof of the building. Figure 6 Batteries system for the solar panels. The building has the connection to the municipal district heating system. The demand for power is 150 kW. Power node is the district heating 360 | WSGE network for maximum performance: supply of 120°C, and the return temperature of 50°C. Figure 7 District heat supply system Warsaw heating system is one of the largest one in the European Union. It has the total pipeline length of 1650 km. Most of the network is an underground legacy channel, which gradually exchanged for a new preinsulated (pre-insulated pipes are now 36% of the network). The network has a ring structure, which prevents the heat supply in the city. Central heating system of the building (for the working parameters of 60/45°C) is supplied in a flow based on the plate type heat exchanger. Temperature control is performed by the automatic control system using the valve and actuator with an electronic temperature controller. WSGE | 361 The building 25 uses heat storage solution using PCMs placed in the floors and walls in two rooms. This allows the use of latent heat (high temperature causes melting of the material, while at night recover heat during solidification). In this it was possible to achieve more stable daily course of temperature in these rooms without additional heat supply. As the PCM material Micronal 110 kJ/kg was used. To prevent rooms from overheating during the summer, the Pilkington Insulight windows were used. The light transmission factor for that type of glass is 58% and transmission of solar radiation is only 28%. Figure 8 Energy supply system in the building Kinetic Energy Storage System Energy storage has recently attracted a lot of attention and became a dominant factor in the development of power engineering sector. It provides opportunity to operate available infrastructure at optimum load – ergo maximum efficiency. Unlike the thermal energy storage systems electricity storage technologies require significantly higher investments. Sophisticate technologies developed focus on advanced energy conversion technologies. However the simplest ideas as kinetic energy storage does not attracted a lot of scientists interests. Within the investigation prototype of flying wheel energy storage system was developed. Basing on data from 362 | WSGE the building authors plan to create a technology supporting efficient buildings operation. Available building infrastructure was prepared in the way allowing to connect additional systems for testing and R&D activities. The main concept for increasing building efficiency was to develop new electricity storage system. Available electricity storage system from photovoltaic panels is a traditional accumulator with capacity of 1380 Ah. Electricity produced could be stored directly in the flying wheels by powering DC motor or converted into DC current using PROsine inverters. For short term electricity storage flying wheel should have approx. 5 kg which with rotation speed 30000 rpm would store enough energy. In the prototype achieved speed 45 000 rpm for 8 kg rotor would be enough to store the energy. Moreover used vacuum system and stabilizers allow the flying wheel to achieve 82 % storage efficiency which is a good result in comparison with existing flying wheels in the world. As it was already mentioned another technology which is planned to be developed is a Stirling Engine. The engine would be designed to operate on low temperature difference. However that kind of devices have lower efficiency with the total value of 21% (Fig. 9) with planned power of 2,5 kW [15]. However it would allow to operate using excess thermal energy from the collectors and other systems available in the building. The engine may be also use directly to store the energy in the flying wheels system. Figure 9 Example of energy flow in the Stirling engine [15] WSGE | 363 Thermal Energy Storage System Phase Change Materials are built in the wall on the third floor of the building near the elevator (Fig. 12) and in the floor in room H002 (Fig. 10). In room H002 they are also located in the experimental wall standing near the window (Fig. 11). The access to the material was prepared during the construction of the building. It can be changed using the probes. The wall in room H002 is divided in two parts where different materials can be investigated with the same sunlight conditions. In the wall on the third floor three measuring sensors are located. To the height of 1 m traditional plaster is used. On the height from 1 m to 2.2 m PCM plaster, type 544 CSV is used. In room H002 in the floor PCM 550 is used. In the experimental wall PCM plaster, type 544 was mount. Table 1 Physical parameters of KLIMA plasters with PCM. Specific heat Thermal conductivity [W/(m•K)] 0.29 For tmeperature For temperature of 8.2°C of 37.3°C [kJ/(kg•K)] 0.472 [kJ/(kg•K)] 0.484 Working temperature Grain size [] from +5 to +25 [mm] 0.1 – 0.5 Figure 10 Location of sensors and phase change materials in the floor 364 | WSGE Figure 11 Location of sensors and phase change materials in the experimental wall Figure 12 Location of sensors and phase change materials in the wall near to the elevator. Conclusions and plans The actions made till now allowed to prepare an integrated system of the building parameters management. Next actions will focus on optimizing the building media supply system with reference to the historical data. The next stage of the project is to investigate possibility of constructing a building with the maximum energy independence in Polish (Warsaw’s) climate conditions using hybrid energy storage systems including implementation of kinetic energy storage system will be proceeding. Combination of the computer network, the building management system and various equipment existing in the building allows to develop appropriate algorithm supporting the creation of the starting-up sequence and the operation of individual elements of the complex energy system. This will allow to evaluate energy saving possibilities and the optimum use of different energy storages systems in a building located in the centre of a large European city in 3rd temperate climate zone. WSGE | 365 The ultimate aim of the project is to find out whether it is possible to use a consistent model for combining the operation of various pieces of equipment including energy storages systems in correlation with the weather conditions in order to optimize energy consumption– generated internally and supplied from the outside. This evaluation will be performed basing in the results from the building. Developed algorithm will be useful for optimising energy sources in other offices, academic and utility buildings. References [1] Wong, J.K.W., Li, H., Wang, S.W. Intelligent building research: A review, Automation in Construction, Volume 14, Issue 1, January 2005 DOI: 10.1016/j.autcon.2004.06.001 [2] Snoonian, D., Smart buildings, IEEE Spectrum, Vol. 40, 2003 DOI: 10.1109/MSPEC.2003.1222043 [3] Clements-Croome, T.D.J., What do we mean by intelligent buildings?, Automation in Construction, Vol. 6, 1997 DOI: 10.1016/S09265805(97)00018-6 [4] McCartney, K.J., Fergus Nicol, J. Developing an adaptive control algorithm for Europe, Energy and Buildings Vol. 34, 2002 DOI: 10.1016/ S0378-7788(02)00013-0 [5] Haapio, A., Viitaniemi, P., A critical review of building environmental assessment tools, Environmental Impact Assessment Review, Vol. 28, 2008 DOI: 10.1016/j.eiar.2008.01.002 [6] Heerwagen, J. , Green buildings, organizational success and occupant productivity, Building Research and Information, Vol. 28, 2000 [7] He M., Sanders S., Design of a 2.5kW Low Temperature Stirling Engine for Distributed Solar Thermal Generation, 9th Annual International Energy Conversion Engineering Conference, August 8-1, 2011, 366 | WSGE JoMS 3/18/2013, ss. 367-393 Peter Potasch WSGE | 367 368 | WSGE Sports-related offences, their roots, selected causes and solutions - model cases, real lessons1 Prof. (Assoc). Dr. et Dr. Peter Potasch, PhD. Paneuropean University Bratislava – Faculty of Law Institute of Public Law – Department of Administrative Law, Financial Law and Environmental Law [email protected] Abstract The article deals with the topic of hooliganism at sports fields from various perspectives. It provides a brief introduction into the history of football and hooliganism. It suggests some real cases from Europe and the World which clearly show that despite of all the efforts put into tackling hate offences at sports fields, it is still a matter of major concern to many countries. The author summarises some of the legal and non-legal instruments that can and should be applied. Some extra space is devoted to some elements of the British sports law, mainly the sanction of banning orders imposed on hooligans. The author looks at this topic of EU law and also from the perspective of human rights thus making the topic of relevance in the whole Central and Eastern European region. Keywords: sports, hooliganism, ban, order, offence, racism, nationalism, anti-Semitism, Europe, Israel, sanction, fine Brief introduction Hooliganism2 is an issue in many Central and Eastern European (CEE) countries. At the same time, it is still a matter of concern in some Western European countries; however, in a number of them there has been a clear decline in violent activities at sports fields after the implementation of effective measures to combat hooliganism. A good example to demonstrate this could be the United Kingdom of Great Britain and Northern Ireland (later on referred to as “the UK” or “United Kingdom”); and as a result of this, the author will discuss some perspectives of the UK Sports Law in this article. WSGE | 369 The phenomenon of hooliganism has a long history and so do the legal forms of tackling it. By many it is presumed that the history of fight against hooliganism goes back to the 14th century (1314), when King Edward II of England banned a game that what would be called football today3 since he believed that the atmosphere surrounding this activity could lead to social unrest or even treason.4 5 Technically, the decree was issued by Lord Mayor of the City of London on behalf of the King. The decree was written in the French then used by the English upper classes and its translation reads: ….[f]orasmuch as there is great noise in the city caused by hustling over large foot balls [rageries de grosses pelotes de pee] in the fields of the public from which many evils might arise which God forbid: we command and forbid on behalf of the king, on pain of imprisonment, such game to be used in the city in the future….” Nevertheless, the first historical record of direct hooliganism most likely goes back to the 1880s. In 1885, after Preston North End beat Aston Villa 5:0 in a friendly match, both teams were pelted with stones, attacked with sticks, punched, kicked and spat at. One Preston player was beaten so severely that he lost consciousness and press reports at the time described the fans as “howling roughs”. The following year, Preston fans fought Queen’s Park fans in a railway station — the first alleged instance of football hooliganism outside of a match. In 1905, a number of Preston fans were tried for hooliganism, including a “drunk and disorderly” 70-yearold woman, following their match against Blackburn Rovers.6 Disorderly behaviour sometimes resulting in violent activities causing serious bodily injury or even death does occur even today. One can declare without any extra research that the forms of hooliganism and anti-social behaviour have actually become more serious and violent than ever before. In general, hooliganism involves disorderly fans and criminal activity that occurs before, during and after games, in or around stadiums (stadia), resulting in casualties or fatalities. There are two different types of hooliganism: spontaneous and organised. Spontaneous hooliganism is a low level disorder in or around stadiums (stadia) and is not as violent as organised hooliganism. Organised hooliganism is the more serious form of hooliganism where violence is the norm and people get injured or killed7. In the past, it used to be pebbles and stones, today its explosives, glass etc. Unfortunately, the measures originally taken by the monarch (see above) are not sufficient and applicable anymore. One of the reasons for that is that sports industry plays an important role in many national econo- 370 | WSGE mies with billions of Euros present in the industry especially in the form of advertising. This means that modern societies cannot take the step that seems to be the most logical – banning the game - but it must come up with solutions that will be good enough for the sports clubs, the sponsors, the advertisers and also the people who are interested in becoming part of the sporting event without any negative or violent connotations/ activities. Public sporting activities are simply a must in a modern society. When looking into the criminological perspectives of hooliganism, one can conclude that hooliganism is tightly connected to juvenile delinquency. A great portion of hooligans are young people, many of them under-aged, pupils or students8. Some scholars believe that violence at public sporting events have something to do what can be referred to as ritualised male violence.9 Such factors as identity problems, lack of power (either within the family or at work), the “need” for “physical interaction”, insecure behaviour, feelings of inferiority are also sometimes suggested as causes of hooliganism. Factors as alcohol and drugs do certainly add to the issue10. On the other hand, it is not rare to see that riots at sports fields or riots connected to sporting events are sometimes also linked to political affairs (which we will discuss at a later point in this article), i.e. not to simple violent attacks. These negative features combined for example with the system of uncontrolled sale of tickets, the well-organised structures of hooligans and the general lack of interest of organisers in such (criminal) issues, supports the “supporters” in going on with the negative activities or even in intensifying them. What adds to the seriousness of the issue is the fact that many negative and violent activities are carried out by the supporters even before or after the match itself. These pre-arranged fights are clearly linked to particular sporting events (in most cases it is football or soccer matches), however, they take place away from the football grounds11 which makes it more difficult for the police to deal with them. However, it must be added that victims of such riots sometimes include also individuals who did not wish to be part of the riot and who were sincere supporters of a particular team. For many, one can mention – e.g. the case of a young boy who died at the age of 14 (11 May 1985) at St Andrews stadium when fans were pushed by the police onto a wall which subsequently collapsed following crowd violence at a match between Birmingham City and Leeds United.12 Naturally, presuming that hooliganism is a European phenomenon would be wrong. A 2002 investigation into football hooliganism WSGE | 371 in Argentina stated that football violence had become a national crisis, with about 40 people murdered at football matches in the preceding ten years. In the 2002 season, there had been five deaths and dozens of knife and shotgun casualties. At one point the season was suspended and there was widespread social disorder in the country. The first death in 2002 was at a match between fierce rivals Boca Juniors and River Plate. The match was abandoned and one Boca Juniors fan was shot dead. Boca Juniors, one of the largest clubs in Argentina, may have the largest barra brava unit in the country (it is similar to the barras bravas of Independiente and River Plate), with their self-styled leader, Rafael Di Zeo, claiming in 2002 that they had over 2000 members (however there are doubts about the reliability of this information). In February 2011, Victoria Police (Australia) said they were reluctant to cover Melbourne Victory games because of unacceptable behaviour by fans. Problems included violence, anti-social behaviour and the lighting of flares. The incident with most notoriety in Australian Soccer is the Pratten Park riot in 1985 where hundreds of fans stormed the pitch midway through a Sydney Olympic versus Sydney City match.13 Violent and hate and hate incidents at sporting events – selected causes Politics History provides many cases in which hooliganism at sports grounds was connected to political issues. They had nothing to do with the match itself; however, hooligans believed that matches were a good medium to express their (political) views, to express their point – to be heard. From the Central European region one could mention the case of the football match that took place in Dunajska Streda (Slovakia). Dunajska Streda is a town in the southern part of Slovakia with a population of almost entirely being of Hungarian origin. Approximately 10% of the population of Slovakia is of Hungarian origin which can be tracked back to the period of the Austria-Hungarian Monarchy. After World War I the northern parts of then Hungary became part of Czechoslovakia (specifically the south of Slovakia). This is the reason why this part of Slovakia is still dominantly inhabited by people of Hungarian origin. Tensions between Hungary and Slovakia still exist. Some of the fans of Hungarian origin often refer to the fact that the southern parts of Slovakia used to be part of Hungary, which is not the case any longer. Sports fields a sporting events provide a good opportunity for people and smaller groups (of extremists) to pres- 372 | WSGE ent their views on the topic almost anonymously. In 2008 during a match with Trnava, the supporters of Dunajska Streda were yelling: “Ria Ria Hungaria” (which is a reference to Hungary14), they were displaying the flag of “Great Hungary” (i.e. a flag of Hungary the borders of which included the southern parts of Slovakia by which the fans were presumably suggesting that the southern parts of Slovakia are (still) part of Hungary) etc. One of the fans of Trnava managed to get on the footbal (play) ground and grabbed a flag of Hungary. It can be added, that the then vice-president of the Slovak National Party criticised the behaviour of the fans of Dunajska Streda (many of whom are of Hungarian origin) but she did not discuss any negative elements of the behaviour of the fans of Trnava. During another match between Dunajska Streda with the team of Slovan Bratislava (the match took place on 11.08.2008) the fans of Dunajska Streda were againg yelling: “Ria Ria Hungaria” to which the fans of Slovan replied by yelling: “Hit Hit the Hungarians´”. As a result of such riots, the consequent actions taken by the police became more and more discussed in the public by many members of the society believing they were not efficient enough and with some voices claiming that many of the measures taken by the police crossed the legal limits.15 In 2009 when some members of the Hungarians´ Party16 (in Slovakia) left the party and created their own political (minority) party called Most - Híd, during a football match in Dunajska Streda, some fans who were presumably also fans of the original Hungarians’ Party displayed a banner (in Hungarian) showing “Vojtech Bugár17 leave now”. The word “now” in Hungarian is “most” and the same word appears in the name of the newly created political party18. The fans also changed the name of the former President of the party from the Hungarian “Béla” to the Slovak equivalent of the name - “Vojtech” by which they were suggesting that by founding his new party and being open-minded to the Slovaks, he tricked/deceived the Hungarians in Slovakia since his new party was and is willing to cooperate with Slovaks, which some members of the Hungarian minority in Slovakia find unacceptable. The football fields in some Slovak towns were also used to present the point of certain fans towards the topic of Kosovo and its independence from the point of international public law. For example, in Nitra and in Bratislava, there were banners saying: “Kosovo je Srbsko.” (“Kosovo WSGE | 373 is Serbia”) or “Kosovo je svätá srbská zem.” (“Kosovo is saint Serbian Land.”). The fans of Nitra claimed that the flag was shown only for a short time and that they were ordered by the police to remove the banner. Later on, the Fan Club of Nitra sent an open letter to the ministry of interior declaring the behaviour of the police as improper. Political reflections appear in sports fields also out of Europe. In Israel – for example - tensions surrounding the Arab-Israeli conflict spilled over into sporadic riots between Jewish and Arab Israeli football fans. In December 2000 it was reported that every club in Israel was on a final warning following escalating violence and intimidation at matches. Beitar Jerusalem were attracting attention because of their fans’ behaviours. Earlier that season Beitar were fined when their fans shouted racist abuse at PAOK FC players during a UEFA Cup match. Beitar had already been under a suspended sentence following an incident two years previously when Rangers F.C. player Rod Wallace was also subject of racist abuse.19 In August 2005 at the start of the domestic season, 7,000 Beitar Jerusalem fans travelled to an opening day away match at Maccabi Tel Aviv. Beitar fans chanted anti-Arab chants throughout the match, and later rioted in Tel Aviv. After a match in Sakhnin against Bnei Sakhnin a predominantly Arab supported club, Beitar fans rioted. Beitar have a hooligan firm, La Familia, whose members consider Israeli Arabs to be their enemy. In November 2007 the Israel Football Association (IFA) ordered Beitar to play their game against the Arab club - Bnei Sakhnin behind closed doors after Beitar fans, led by La Familia, broke a minute’s silence for former Prime Minister of Israel, Yitzhak Rabin and sang chants in praise of his assassin, Yigal Amir.20 The history also shows us cases in which there were clear links between football hooliganism and wars. The so called Football War, also known as the Soccer War or 100 hour war, was a brief war fought by El Salvador and Honduras in 1969. It was caused by political conflicts between Hondurans and Salvadorans, namely issues concerning immigration from El Salvador to Honduras. These existing tensions between the two countries coincided with the inflamed rioting during the second North American qualifying round of the 1970 FIFA World Cup. Honduras and El Salvador met in the second North American qualifying round for the 1970 FIFA World Cup. There was fighting between fans at the first game in the Honduran capital of Tegucigalpa on 8 June 1969, which Honduras won 1–0. The second game, on 15 June 1969 in the Salvadoran capital of San Salvador, which was won 3–0 by El Salvador, was followed by even greater 374 | WSGE violence. A play-off match took place in Mexico City on 26 June 1969. El Salvador won 3–2 after extra time. The war began on 14 July 1969, when the El Salvadoran military launched an attack against Honduras. The Organization of American States negotiated a cease-fire on the night of July 18 (hence “100 hour War”), which took full effect on July 20. El Salvadoran troops were withdrawn in early August. El Salvador dissolved all ties with Honduras, stating that “the government of Honduras has not taken any effective measures to punish these crimes which constitute genocide, nor has it given assurances of indemnification or reparations for the damages caused to Salvadorans”. This led to border clashes between the two nations.21 Religion and Ethnicity Sport fields are often used to ventilate complexes of individuals, sometimes based on their own weaknesses and fears. Many sporting events become a good forum for “discussing” the issues of religion or ethnicity, e.g. by pointing at a particular sportsman in the team, by linking the topic to the sponsors of the team or – for example – simply for expressing negative views on a religious or ethnic group simply by applying generalisation. To provide the reader of this article with some real cases (out of the thousands), one can mention e.g. the Swiss case going back to 2007. In August 2007 fans of Basel were travelling to Luzern to attend a match there. During the journey by train, they were expressing their anti-Semitic views by suggesting that they are building a train route from Luzern to Auschwitz. They were also yelling “Sieg Heil” and were showing Nazi salutes. The pitfall of this case is that although the issue was recorded (by a camera) due to not being able to identify the fans, the prosecution had to stop the criminal case. As John Mann suggests22, a similar case occurred in Germany (May 2007) – during a match between Wurzen and Chemnitz, the fans of Wurzen insulted their opponents by yelling that they are building a train from Chemnitz to Auschwitz. This particular case had a more serious outcome since in June 2007 some sanctions (although not quite adequate) were imposed, e.g. fines, suspensions and point deductions. Another positive outcome in tackling racism at football fields can be seen in a Belgian case in which the coach of a local football club who also happened to be a member of the provincial parliament, insulted a Muslim WSGE | 375 referee (of Moroccan origin) by various racist remarks. The coach was suspended for two years by the Provincial Football Committee and in addition to that, the disciplinary council of the political party the coach was a member of – sanctioned him as well.23 Selected legal measures in tackling sports hooliganism In the above sections of this article, the author intended to suggest that there are indeed various stimuli for hooliganism and hate-conduct at sports fields. For this reason, it is not possible to create a clear and straight forward scheme of measures to tackle the issue since every ground should be addressed by different means. On the other hand, there are many forms and means of dealing with hooliganism and other hate-motivated activities connected to sporting events. The author of this article does not declare that the below academic categorisation is exhaustive or full. He only suggests some potential measures especially from the perspective whether these measures need to be part of “hard law” or whether they can exist without introducing a solid source of law governing them. Nevertheless, many of the means suggested below are combined and although they may belong to the category of non-legal measures, often laws are created to stress their relevance and importance in the society. Sometimes, the laws introducing these measures are not even directly aimed at regulating sports activities but may be introduced by pieces of law belonging to other branches of law. It is evident that although some measures can be categorised as non-legal, governments and parliaments may introduce laws to make them binding. On the other hand, some measures can be “legalised” in the form of internal rules issued e.g. by national football associations which does not make them generally binding hence it makes their clear classification even more complicated and difficult. For the purposes of this introductory article, the following structure of measures could be suggested24: Non-Legal measures: a) preventive educative measures (aimed at individuals) – educating in values, respect, providing relevant training etc. 376 | WSGE Logically, preventive educative measures can be presumed as those having a long-lasting and firm effect. By educating the youth one can anticipate that their possible frustration would not have to be expressed via football matches but that those concerned could deal with the matter in a more appropriate and mature way. b) preventive measures of social responsibility and awareness (aimed at individuals as members of the society) Measures of social responsibility and awareness are measures that normally do not have a legal nature. They often relate to the first type of measures (education at younger age) but these instruments are connected to such matters as collective supervision, group pressure etc. This means that not only the individual understands that all forms of violent act or hate-based activities are negative at sports fields (but not only there), he/ she also takes active action in combating the matter from their position of community members (for example: during a match between Cottbus and Bochum some fans reported a fellow spectator to the police after he allegedly racially abused Cameroon striker Francis Kioyo). The club took legal steps against the spectator.25 c) design and technology of/at stadia – e.g. CCTV systems, building small capacity stadia etc. – although some of these measures may have a binding form (e.g. within the branch of construction law, policing etc), in many cases they may be based on non-legal pillars such as architectural standards, behavioural psychology etc. d) introduction of non-sporting activities at sports fields, entertainment, changing the profile of the “average spectator” mainly by pre-planned marketing steps. The introduction of non-sporting activities at sports fields has become pretty popular all over Europe. Football clubs market themselves to corporate businesses for specialised hospitality experiences to generate additional revenue. The desire by middle-class citizens to emulate the leisure pursuits of the more affluent created a more upscale football customer, thereby limiting the desire and appropriateness for violence.26 Stadiums/stadia have also incorporated leisure and entertainment experiences through unique stadium dining options and shopping venues that creates an atmosphere that discourages hooliganism. Furthermore, alcohol consumption can be governed in hospitality suites and club seating areas. Restricting alcohol distribution and encouraging responsible consumption reduces the likeli- WSGE | 377 hood of public drunkenness and disorder.27 e) other non-legal preventive measures (e.g. policies of good practise, intensive cooperation between clubs without having a source of law ordering to do so, active involvement of NGOs, strict vehicle parking policies near sports grounds, standards, security and crowd management, ‘fan coaching’ involving social workers deployed with groups of fans, other “soft-law” measures etc). Establishing a good cooperation between clubs (without having a legal duty to do so) with the aim to be able to pre-identify the potential wrongdoers is another available soft-law measure. Such exchange of information can be seen as good practise and it may exist at both levels – national level (cooperation between clubs) but also – e.g. – between countries. To this end, Austria could be mentioned as a model case. In 2008 Austria was hosting the EURO 2008 football tournament. The government has come up with a policy to intensify its efforts in reducing the risks of violent acts linked to sporting events at both levels: bilateral and international as well. The matter got so far that the Austrian Government in its Verfassungsschutzbericht 2007 made a formal promise to this end (p. 64 of the report (the original text in German follows): Im Hinblick auf Sportgroßveranstaltungen – wie etwa die im Jahr 2008 gemeinsam mit der Schweiz veranstaltete EURO 2008 – sind neben einer intensiven internationalen Zusammenarbeit auch Instrumente wie die Übermittlung von HooliganDaten im Zuge von bilateralen Abkommen weiter zu intensivieren. Auch die bereits bestehende Gefährderdatei ist gerade im Hinblick auf das drohende Gewaltpotential von Hooligans als vorbeugendes Mittel der Verhinderung von Gewalt in und vor Stadien weiter auszubauen. Der Einsatz von begleitenden szenekundigen Beamten hat sich bewährt.).28 Other preventive measures of “good practise” could also be implemented on the initiative of national football associations. For example, by some sources it is reported, that anti-Semitism in Hungary has again been a serious issue for some time now. The Federation of Hungarian Jewish Communities held that there were periods in the modern history of Hungary in which anti-Semitism was extremely widespread – sometimes even reaching the intensity of the 1940s. For the 2007/2008 season the Hungarian Football Association introduced a zero tolerance policy asking referees to interrupt games at the first sign of racism and award 3 points to the victimised team if it does not stop. In May 2007, the Hungarian Football Association became the first country to deduct points 378 | WSGE under FIFA’s revised Article 58 of the Disciplinary Code, penalising the team of Újpest for racist taunts. Slovakia is another country in the Central European region in which hate-related behaviour is often present at sports fields. On 20 April 2007, (Hitler’s birthday), football supporters from Slovan Bratislava displayed a banner with the words “Happy Birthday Adolf ”, and a Hitler smileyhead face during a match against FC Senec; racist chants were also heard.29 But players and club officials neither said nor did anything. The Slovak Football Association too failed to upgrade its previous passive approach. If they had followed the route taken by Hungary (see the section above) a signal would be sent out suggesting that such racist taunts are unacceptable. Had there been a more proactive approach of the Slovak Football Association, it can be presumed that at Slovan’s UEFA Intertoto Cup match against FC Differdange 03 in Luxembourg on 23 June 2007, many of the 120 Slovan fans would not wear Thor Steinar clothing, a German street wear brand closely linked to the far right, or would not wear shirts with “88” the neo-Nazi code for “Heil Hitler”. 30 31 32 In some cases, the active interference of the broadcasters can be of relevance as well. At this point, the step taken by the Czech Public Broadcaster (Česká televize – Czech Television) could be outlined. Due to the fact that during the match between two teams of the city of Prague (Sparta Praha and Slavia Praha) various anti-Semitic praises were yelled by the fans, the TV decided to mute the transmission of the game.33 This step (especially due to the fact that the broadcaster was a public broadcaster, i.e. not a private media) was a clear form of expressing that the Czech society does not accept such forms of behaviour. One could logically raise the question whether the same pattern would be followed by a private media had the match been broadcast by a private television gaining its main funds from advertisers. However, the risk that the media stops the broadcasting of the match due to the factors described above, poses a serious harm of financial losses on all who are involved in the chain hence making this measure quite effective. Legal measures: The category of legal measures seems to be more complicated and difficult to systemise for a number of reasons. One of them is the fact that especially within the European Union, many legal regulations do not have WSGE | 379 a national nature only but, EU law perspectives often need to be inspected when introducing new or improving the existing measures. Although originally sporting activities were something that the EU has viewed only from the perspective of economic activities, today more and more rules are made at the Union level having a direct impact on the legal system of Member States. Some of the rules in EU law may relate to hooliganism indirectly.34 The aim of this article, however, is not to inspect EU perspectives of sports law; nevertheless, the author believes it is relevant to mention that the EU shows a great interest in sporting activities – including the tackling of some forms of sports-related violence.35 In the upcoming parts of the article, the author will suggest some elements of national laws regulating sporting activities and rules applicable in case of sports-related offences. Whatever the legal foundation, the introduced measures must be efficient enough but they must not discourage spectators from attending the match and should also not reduce the existing support for the particular sport. This makes the issue difficult since there is usually a point of conflict between various interests although recently clubs and e.g. law enforcement agencies try to introduce new measures in cooperation. The legal measures used for managing hooliganism relating to sporting events could include the following: a) improving the existing preventive legal measures and introducing new preventive measures (e.g. modern ways of data storage) Countries should revisit and update the measures introduced by them in periods not longer than ten years to be able to react to the changes within the society adequately. The technological progress makes it possible for hooligans to come up with new and various tricks how not to comply with the rules. It must be, added, however that in many countries there are/ were problems with the every-day implementation of some measures even though they seemed acceptable in the wording of the law. For example in the Dutch Football Act, there was a provision which made it possible for the police to request the attendance of a hooligan at a local police station at days/times of various matches. Despite of this regulation, the individual often appeared at the police but due to the quick system of public transport, he could be at the match at a later point (the same day). Another problem that could be identified in the Dutch system was the fact that 380 | WSGE a number of sanctions could be imposed only if it was proved in court that the violent acts (hooliganism) were carried out by the individual repeatedly which was not always any easy burden to bear for the police who had to prove this in court due a number of procedural conditions. Understanding that violent activities (including hooliganism or e.g. hate crime) usually begin before the sporting event itself, there are many legal measures that are used in Western Europe and could be also introduced in Central and Eastern Europe (CEE) when dealing with sportsrelated offences. Since the transport of passengers to sports events may give rise to various forms of intoxication prior to the match, The British Sporting Events Act 1985 defines that it is an offence (under the legislation) to knowingly cause or permit intoxicating liquor to be carried on buses, coaches, passenger trains and minibuses. In CEE it is becoming quite frequent that the sale and consumption of alcohol is either permanently or for a certain period of time limited at the stadia or near the stadia, in many cases, however, fans get intoxicated prior to reaching the stadium. It is relevant to note that this does not have to be the case in all countries since cross-national variations exist. The example of the Danish Roligans can be mentioned. These have drinking patterns very similar to those of English fans but, present few problems to the authorities. Drunkenness among the Danish fans is typically accompanied by good humour and positive sociability. Other groups of fans, such as the Italian Ultras, rarely drink to excess when attending football matches and the role of alcohol in football violence in Italy is thought to be completely insignificant. For this reason, any measure introduced in CEE must be adjusted to the conditions and status quo of the country in order for it to be efficient. 36 The Football Offences Act 1991 (UK) governs the topic of sports offences not only within the time scale of the match but it provides extra time (before and after the match) for the offence to be categorised as sports offence shall it meet all the other legal conditions. The same applies in those cases in which the match is cancelled. According to the above Act, “things done at a designated football match” include anything done at the ground: • within the period beginning two hours before the start of the match (or if earlier) two hours before the time at which it is advertised to start, and ending one hour after the end of the match WSGE | 381 • within the period beginning two hours before and ending one hour after the advertised starting time, even if the match does not take place. As seen from the very brief introduction, the British legislation dealing with the topic of hooliganism and racism at sports events is indeed one of the best in the EU but also from the global point of view. The UK government enacted legislation and security measures to combat hooliganism, crowd control, and terrorism incidents. The Football Disorder Act (1989); Football Spectators Act (1989); Football Offenses Act (1991); Football Act (1999); Football Disorder Act (2000); and Football Disorder Bill (2001) was enacted by government. These pieces of legislation prohibited hooliganism, categorized the different offenses that a person would be charged with, covered both domestic and international terrorist threats to sport stadiums, and assured that individuals who were banned would be prevented from attending matches inside and outside of Britain. Additionally, the Football Intelligence Unit was created to collect and disseminate information and intelligence about domestic and international issues that occur at or near sport stadiums. Most significant, under new safety legislation each football club is required to hold a stadium ‘Safety Certificate’. The government produced and published a set of safety requirements in the ‘Guide to Safety at Sports Grounds’ for every club playing in the top four divisions in England. The local government authority (municipality) is responsible for issuing the safety certificate and ensuring the stadium complies with the requirements issued in the safety guide. In addition, each football club is designated a Safety Officer to assist facility management with safety strategies on match day. Safety officers are responsible for the recruitment and training of all stewards (Stadia Safety and Security, 2005).37 All these measures have introduced a pretty modern system of preventive measures based on legal instruments. b) improving the system of investigation of violent and hate-based offences linked to sporting events A large number of major sporting events are monitored directly but also indirectly. Clubs often use CCTV cameras; many of the matches are broadcast live. Knowing that in a developed world it is not likely that a fan would not have a mobile phone or other recording device suggests that the only thing that has to be carried out is the identification of the respective individuals via means of high-tech. Although some of these means can be costly, depending on the country and the profile of a “typical” fan, it can 382 | WSGE be an investment much worth it. Using high-tech facial recognition technology, voice recognition technology etc. may ease the investigation procedures. Since the use of these instruments may interfere with the rights of individuals, a strict but a fair set of rules must be created to protect the rights of law-obeying citizens. Although technological progress does support the fight against hooliganism, it is believed that other forms of gathering information are indeed useful as well. Physical infiltration of law enforcement agents into the group of hard-core extremists or collecting intelligence information on certain activities via social networks is a must in order to be at least a step ahead of the hooligans. c) introducing specific sports (hooliganism) offences and specific (more efficient) sanctions In many countries in Central and Eastern Europe, there are still no specific offences relating to sports events. On the other hand, some countries do not recognise Sports Law as a special branch of the legal system and understand that issues covered by Sports Law in some countries can be covered in their national jurisdiction by a number of branches of law. Countries that do not have specific sports offences use general rules and regulations to cover the negative phenomena relating to hooliganism. However, being aware that sports offences are special in nature, special offences and sanctions shall be introduced. It is not necessarily about making the current punishments more severe, rather than that, it is about introducing a system of new – more efficient sanctions. “Classic” forms of sentencing such as fines; for example, do not have to be sufficient any longer. Instead, new sanctions should and could be introduced – including some sanctions that would by legal means draw the attention of some individuals to the negative behaviour of the fan (for example – an information sent to the employer on the violent activities of his/her employee at a sporting event). Sometimes sentences that seem illogical may be efficient - for example, some CEE countries have introduced the sentence of suspending the persons driver’s license shall he/she be convicted for the offence of not paying child support. By doing the same thing in the case of hooliganism, it is presumed that numbers of hooligans and disorderly behaviour at sports fields would drop (under the condition that the system of indentifying the offender would be efficient enough). WSGE | 383 As suggested in the introduction to this article, the UK has a long lasting history of tackling hooliganism. Due to this fact, the author has decided to bring to the reader’s attention some measures of the British sports Law38: Section 14A of the Football Spectators Act 1989, as amended by the Football (Disorder) Act 2000, requires the Court to impose a football banning order on any person convicted of a relevant football-related offence39, if it is satisfied that there are reasonable grounds for believing that the making of the banning order would help to prevent violence or disorder at or in connection with any regulated football matches. If the Court does not impose a banning order, it must give reasons. As to the length of banning orders, for section 14A offences, the banning order must be for a minimum period of 3 years, where a non-custodial sentence has been imposed on the person concerned; and a minimum of 6 years and a maximum of 10 years, where a custodial sentence has been imposed. Section 14B of the Football Spectators Act 1989 empowers the police to apply to a Magistrates’ Court to impose a banning order on any person that the police can prove, to the civil standard of proof - ‘on the balance of probabilities’40 – “has at any time caused or contributed to any violence or disorder in the United kingdom or elsewhere.” It should be noted, however, that the violence or disorder need not be football-related. If the police can make that showing, provided the Court is “satisfied that there are reasonable grounds to believe that making a banning order would help to prevent violence or disorder at or in connection with any regulated football matches”, the Court is obliged to impose a banning order on the person concerned. Thus, section 14B authorises the banning of a person who has not been convicted of any offence - football related or otherwise. In support of applications for a banning order under section 14B, the police usually rely on previous convictions, often coupled with a so-called ‘hooligan profile’ compiled by the Football Intelligence Unit (part of ‘NCIS’ – the National Criminal Intelligence Service), as happened in the Gough case (see later). However, previous convictions are not a legal prerequisite – the police may rely on a ‘hooligan profile’ alone. This raises Human Rights considerations under the UK Human Rights Act 1998, which incorporates directly into UK Law the provisions of the European Convention on Human Rights 1950. As to the length of banning orders, for section 14B offences, the banning order must be for a minimum of 2 and a maximum of 3 years. 384 | WSGE In all cases, the Courts may impose domestic and international banning orders. Furthermore, a police officer may refuse individual fans from travelling abroad where the officer has “reasonable suspicion” that the persons concerned may be involved in football hooliganism. Again, this measure raises Human Rights Act issues (see below). Thus, passports may be confiscated. Human Rights Issues Relating to Banning Orders and some EU law perspectives of the topic As mentioned above, banning orders imposed on football hooligans may raise issues under the UK Human Rights Act and, in particular under article 6 of the European Convention on human rights 195041, which guarantees the right of a person to a fair trial, and under article 8, which concerns respect for a person’s privacy. International Banning Orders may also raise issues under the freedom of movement of persons provisions of the European Union Treaty. The Gough case, already referred to, well illustrates the attitude – so far – of the English Judges to these issues. A brief report of the facts, arguments and decision in this case now follows (Gough versus Chief Constable of Derbyshire (2002) 2 All ER 985): Appeal by Gough and Smith (‘the appellants’) from a decision of the Divisional Court dismissing their appeals by way of case stated against banning orders for two years made against them under s.14B Football Spectators Act 1989 as amended by the Football (Disorder) Act 2000. The appellants had been convicted of violent offences in 1998 and 1990 respectively. In addition, each was the subject of a “profile” prepared by the police that indicated repeated involvement in or near incidents of violence at or around football matches. By this appeal the appellants contended that: (i) the banning orders derogated from the positive rights on freedom of movement and freedom to leave their home country conferred on them by Art. 1 and Art. 2 Council Directive 73/148/EEC (the “Directive”) because it was not permissible to justify a banning order on public grounds, alternatively that no such grounds were made out on the evidence; (ii) the 2000 Act was contrary to Community law and therefore inapplicable insofar as it imposed mandatory restrictions on free movement within the Community on criteria that were not provided for or per- WSGE | 385 mitted by Community legislation; and (iii) it was contrary to the Community law principle of proportionality to ban an individual from travelling anywhere within the Community even if the relevant match or tournament was not taking place within the Community. (iv) The appellants further contended that the procedures for the imposition of banning orders infringed Art. 6 and/or Art. 8 European Convention on Human Rights because: (a) only the civil standard of proof was required to be satisfied; (b) there were insufficient procedural safeguards appropriate to the “criminal charge” that a notice of application for a banning order constituted; and (c) the geographical scope of the orders was unacceptably broad. Upon inspecting the case, the court came to the following conclusions: (1) The court was satisfied that there was a public policy exception to Art. 2 of the Directive. There was no absolute right to leave one’s country. (2) Although it might initially appear disproportionate to ban all foreign travel, the court was satisfied that such a reaction was unsound. Banning orders were only to be imposed where there were strong grounds for concluding that the individual had a propensity for taking part in football hooliganism. It was proportionate that those who had shown such a propensity should be subject to a scheme that restricted their ability to indulge in it. (3) Although the civil standard of proof applied, that standard was flexible and had to reflect the consequences that would follow if the case for a banning order were made out. This should lead magistrates to apply an exacting standard of proof which, in practice, would be hard to distinguish from the criminal one (see B v Chief Constable of Avon and Somerset Constabulary (2001) 1 WLR 340 and R v Manchester Crown Court, ex parte McCann (2001) 1 WLR 1084). (4) Banning orders were not “criminal charges”, yet the standard of proof to be applied was akin to the criminal standard. In such circumstances, the Art. 6 challenge failed. (5) If a banning order were properly made, any interference with an individual’s Art. 8 rights would be justified under Art.8 (2) because it was necessary for the prevention of disorder. (6) On the facts, and even though the correct standard of proof had not been applied, the case for a banning order on each of the appellants 386 | WSGE was amply made out. The Appeals were dismissed. Thus, the Gough case decided that International Banning Orders on football hooligans did not infringe EU Law on freedom of movement of persons, or the provisions of the European Convention on Human Rights. 42 Conclusion The aim of this article was to introduce that hooliganism and haterelated wrongs linked to public sporting activities still do exist. Although much effort has been recently put into the matter, especially in Central/ Eastern Europe the issue is still alive. In order for the public at large to get familiar with the topic, the article is subdivided into some sections: in the first one, the topic of hooliganism is briefly addressed. The introduction studies the historical perspectives of the topic from the point of theory and every day sporting life. Following that, the author presents some real cases from sports fields by focusing on two main areas of concern: sports fields from the point of political issues and sports fields from the point of religious and/or ethnic hatred. In the final part of the article, the author suggests a short and non-exhaustive list of measures that could be implemented in CEE countries to make the sports fields safer. The list of categories of measures is followed by some stimuli from various legal systems, especially from the UK. The instrument of banning order is analysed in some details being it one of the most severe sanctions used in case of hooliganism. Although the case comes from the UK, its relevance can be seen in any EU Member State (especially from the perspective of free movement of persons) and also form the perspective of human rights (in reference to the European Convention on Human Rights – 1950). The author believes that in times when sanctions can be imposed for wrongs not reaching the bottom level of some harms that can be caused at sports fields – e.g. in Slovakia one can be fined for not using the official language of the country (i.e. Slovak) correctly and in line with the law43 etc. – the time has come to pay more attention to public sporting events that are of social importance and relevance. This article shall be a stimulus to all those who believe they have a possibility to introduce changes in their own legal systems or to start an academic discussion on the topic (at least). WSGE | 387 References Anderson, Thomas P.: The War of the Dispossessed: Honduras and El Salvador 1696, p. 105. Lincoln (USA) : University of Nebraska Press. 1981. ISBN 9780803210097 BBC News website: German fans single out ‘racist’. 4 February 2007, <http://news.bbc.co.uk/2/hi/europe/6329959.stm>. Blackshaw, Ian: The „English Disease“ – Tackling Football Hooliganism in England. Contribution to ASSER International Sports Law Seminar – in co-operation with CMS Derks Star Bushmann, Utrechet – on „Sports Legislation to Combat Football Hooliganism“. The Hague : The Netherlands, T.M.C. Asser Instituut. 2004 Daily Mail UK website: 14-year-old schoolboy becomes Britain’s youngest football HOOLIGAN after being banned from all matches for three years. (www.dailymail.co.uk – accessed 21 August 2013). Daily Telegraph webiste: Premiership safe from hooliganism. accessed February 10, 2009, from http://www.telegraph.co.uk Executive Summary – Social Issues Research Centre, Oxford, The UK, www.sirc.org FARE: http:// www.farenet.org/news_article.asp?intNewsID=877 FARE: http://en.farenet.org/news_article.asp?intNewsID=900 FARE: http://www.farenet.org/news_article.asp?intNewsID=903 Hall, Stacey A.: An Examination of British Sport Security Strategies, Legislation, and Risk Management Practices. USA : University of Southern Mississippi: ISSN: 1543-9518 Information from the Centre for Equal Opportunities and Opposition to Racism of Belgium, 6 March 2008 (http://www.diversiteit.be) Ingle, Sean – Hodgkinson, Mark: When did football hooliganism start? The Guardian : London, 13 December 2001 (www.theguardian.com) Johnson, W. O.: Sports and Suds. Sports Illustrated, 78, 70-72. Retrieved February 10, 2009, from http://vault.sportsillustrated.cnn.com Kaššák, R. : Súdny dvor Európskej únie a šport [The Court of Justice of the European Union and Sport]. 388 | WSGE In Magister Officiorum. Bratislava : Učená právnická spoločnosť. No. 4/2012, p. 36, ISSN: 1338-5569 Kaššák, R.: Je správne trestanie podľa zákona NR SR č. 270/1995 Z. z. o štátnom jazyku v súlade s Ústavou SR? In Správne delikty a správne trestanie v stredoeurópskom právnom priestore – súčasnosť a vízie. Potasch, P. (ed.) Bratislava : Paneurópska vysoká škola/Eurokódex. 2010. ISBN 978-80-89447-35-0 Magoun, Francis Peabody: Football in Medieval England and middle-English literature. The American Historical Review, vol 35, No. 1. Mann, John – Cohen, Johnny : Antisemitism in European Football. A Scar on the Beautiful Game. UK/London : The Parliamentary Committee against Antisemitism. 2007 Montague, James : 200 Rockets, riots and rivalry. UK/London : The Guardian. 26 November 2006. accessed 25 August 2013 Pearson, G.: University of Liverpool FIG Factsheet. www.liv.ac.uk/footballindustry/hooligan.html, accessed 21 August 2013 Ligue Internationale Contre le Racisme et l’Antisémitisme: Rapport d’Activités 2007 de la Commission Sport. p. 12 and p. 29 Reid, Harry : The Final Whistle? Scottish Football – The Best and Worst of Times. United Kingdom : Birlinn Ltd. 2005 ISBN 9781841583624 Open Society Foundation Bratislava: Report on racism, anti-Semitism, nationalism, Nazism and other forms of intolerance at football stadia – Správa o prejavoch rasizmu, antisemitizmu, nacionalizmu, neonacizmu a ďalších typoch intolerancie na futbalových štadiónoch 2008 – 2009. Open Society Foundation : Bratislava, 2009/2010 Austrian Ministry of Interior : Verfassungsschutzbericht 2007 (Report on the Protection of Constitution 2007). The Austrian Ministry of Interior: Bundesministerium für Inneres Medieninhaber: Bundesamt für Verfassungsschutz und Terrorismusbekämpfung (BVT). Spaaij, Ramón: Understanding Football Hooliganism : A Comparison of Six Western European Countries. The Netherlands : Amsterdam University Press. 2006. ISBN 978-90-5629-445-8 WSGE | 389 The Sunday Herald website: Woods, Natasha : 200 Beitar Jerusalem – Israel. USA (Washington, D.C.) 24 December 2000. accessed 22 August 2013 The Sunday Mirror website: Fiona, James : 1985 : English teams banned after Heysel. London : Sunday Mirror. The Sydney Morning Herald website: Spits, Scott – Levy, Megan: Police ‘scared off by Melbourne Victory soccer louts’. Sydney : The Sydney Morning Herald. 18 February 2011, www.smh.com. au (accessed on 21 August 2013) (Endnotes) 1 Due to editorial standards and rules of the journal in which the article is to be published, the author addresses only some perspectives of the topic. 2 In this article, the term „hooliganism“ is used to cover all typical forms of violent and non-violent forms of anti-social behaviour – including physical attacks, yelling discriminatory and defamatory chants etc. 3 Back then, the game included the chasing of a pig’s bladder. The game was played usually by two rival villages technically without any (or little) rules. According to some sources, football originates in the 13th century (Executive Summary – Social Issues Research Centre, Oxford, The UK, www.sirc.org): “The game of football has been associated with violence since its beginnings in 13th century England. Medieval football matches involved hundreds of players, and were essentially pitched battles between the young men of rival villages and towns – often used as opportunities to settle old feuds, personal arguments and land disputes.” It is believed that the first recorded information on kicking a ball goes back to 1280 and it is presumed that from the point of geography it was near Ashington (Northumberland). 4 Ingle, Sean – Hodgkinson, Mark When did football hooliganism start? The Guardian : London, 13 December 2001 (www.theguardian.com) 5 According to Magoun, Francis Peabody in 1409 King Henry IV of England gives us the first documented use of the English word “football” when he issued a proclamation forbidding the levying of money for “foteball” (for more on this, see: Magoun, Francis Peabody (1929) Football in Medieval England and middle-English literature. The American Historical Review, vol 35, No. 1. 6 Ingle, Sean – Hodgkinson, Mark When did football hooliganism start? The Guardian : London, 13 December 2001 (www.theguardian.com) 7 Pearson, G. (University of Liverpool FIG Factsheet) - www.liv.ac.uk/footballindustry/ hooligan.html, accessed 21 August 2013) 8 Daily Mail UK: A 14-year-old Hartlepool pupil is officially the youngest football hooligan in Britain after he was slapped with a three-year banning order by magistrates. The schoolboy, who cannot be named for legal reasons, was grounded at Hartlepool Magistrates’ Court after justices heard about a catalogue of disorder at matches. He is now barred from every single football stadium in England and Wales. The ban also means he must 390 | WSGE surrender his passport every time the England national team play abroad. (www.dailymail.co.uk – accessed 21 August 2013). 9 Spaaij, Ramón: Understanding Football Hooliganism : A Comparison of Six Western European Countries. The Netherlands : Amsterdam University Press. 2006. ISBN 978-905629-445-8 10 As to the factor of intoxication, it must be added that in some countries alcohol does not – in general - change the behaviour of the fans for the worse. For example, it is proved that in Denmark, fans under the influence of alcohol seem to be more friendly and socialising (than violent) – more on this will be discussed below in this article. 11 Reid, Harry : The Final Whistle? Scottish Football – The Best and Worst of Times. United Kingdom : Birlinn Ltd. 2005 ISBN 9781841583624 12 Fiona, James : 1985 : English teams banned after Heysel. London : Sunday Mirror. For more on the affair, see also: http://news.bbc.co.uk/onthisday/hi/dates/stories/may/31/ newsid_2481000/2481723.stm 13 Spits, Scott – Levy, Megan: Police ‚scared off by Melbourne Victory soccer louts’. Sydney : The Sydney Morning Herald. 18 February 2011, www.smh.com.au (accessed on 21 August 2013) 14 It can be presumed that at the same time it is a reference to their Hungarian roots and origin. 15 Report on racism, anti-Semitism, nationalism, Nazism and other forms of intolerance at football stadia - Správa o prejavoch rasizmu, antisemitizmu, nacionalizmu, neonacizmu a ďalších typoch intolerancie na futbalových štadiónoch 2008 – 2009. Open Society Foundation : Bratislava, 2009/2010 16 The title of the party is simplified in the article since it does not have any specific relevance in the given context. 17 Vojtech Bugár / Béla Bugár is the person who is by many believed to be the ideological father of the concept of the new party and who, indeed, happens to be the leader of this party today. 18 However, in the name of the political party Most – Híd, the word „most“ was used in Slovak - meaning „bridge“. Bridge in Slovak is „most“ and the word bridge in Hungarian is „híd“. 19 Woods, Natasha : 200 Beitar Jerusalem – Israel. USA (Washington, D.C.) : The Sunday Herald. 24 December 2000. accessed 22 August 2013 20 Montague, James : 200 Rockets, riots and rivalry. UK/London : The Guardian. 26 November 2006. accessed 25 August 2013 21 Anderson, Thomas P. : The War of the Dispossessed: Honduras and El Salvador 1696, p. 105. Lincoln (USA) : University of Nebraska Press. 1981. ISBN 978-0803210097 22 Mann, John – Cohen, Johnny : Antisemitism in European Football. A Scar on the Beautiful Game. UK/London : The Parliamentary Committee against Antisemitism. 2007 23 Information from the Centre for Equal Opportunities and Opposition to Racism of Belgium, 6 March 2008 (http://www.diversiteit.be) 24 The suggested scheme is not complete, the dividing lines/limits between the suggested non-legal and legal measures are sometimes not easy to identify, there is usally some overlapping between them. In the upcoming part of the article, some of the measu- WSGE | 391 res will be analysed in some details, while other measures are simply mentioned thus giving some creativity to the reader to consider the relevance of the measure and its content. For illustration, however, some examples are mentioned. 25 “German fans single out ‘racist’”, BBC News website, 4 February 2007, <http://news.bbc. co.uk/2/hi/europe/6329959.stm>. 26 Premiership safe from hooliganism. Daily Telegraph. accessed February 10, 2009, from http://www.telegraph.co.uk 27 Johnson, W. O. (1988). Sports and Suds. Sports Illustrated, 78, 70-72. Retrieved February 10, 2009, from http://vault.sportsillustrated.cnn.com 28 Report on the Protection of Constitution 2007 by the Austrian Ministry of Interior Verfassungsschutzbericht 2007 : Bundesministerium für Inneres Medieninhaber: Bundesamt für Verfassungsschutz und Terrorismusbekämpfung (BVT). 29 FARE: http:// www.farenet.org/news_article.asp?intNewsID=877 30 FARE: http://en.farenet.org/news_article.asp?intNewsID=900 31 FARE: http://www.farenet.org/news_article.asp?intNewsID=903 32 Mann, John – Cohen, Johnny : Antisemitism in European Football. A Scar on the Beautiful Game. UK/London : The Parliamentary Committee against Antisemitism. 2007 33 “Rapport d’Activités 2007 de la Commission Sport”, Ligue Internationale Contre le Racisme et l’Antisémitisme, p. 12 and p. 29 34 For example, countries in the Schengen zone often decide to re-impose border controls during major sporting events to be able to monitor the movement of persons thus to be able to intercept soccer hooligans (e.g. Germany – World Cup 2006, Poland – UEFA European Football Championship EURO 2012etc.). 35 Scholars from the Czech Republic, Poland and Slovakia can be referred to – for example - to the article of Kaššák, R. who deals with the EU perspectives of sports law: Kaššák, R. : Súdny dvor Európskej únie a šport [The Court of Justice of the European Union and Sport]. In Magister Officiorum. Bratislava : Učená právnická spoločnosť. No. 4/2012, p. 36, ISSN: 1338-5569 36 Executive Summary – Social Issues Research Centre, Oxford, The UK, www.sirc.org 37 Hall, Stacey A. : An Examination of British Sport Security Strategies, Legislation, and Risk Management Practices, USA : University of Southern Mississippi: ISSN: 1543-9518 38 The concept of the topic is in detail analysed in the article by Blackshaw, Ian The „English Disease“ – Tackling Football Hooliganism in England. Contribution to ASSER International Sports Law Seminar – in co-operation with CMS Derks Star Bushmann, Utrechet – on „Sports Legislation to Combat Football Hooliganism“. The Hague : The Netherlands, T.M.C. Asser Instituut. 2004 39 Schedule 1 of the Football Spectators Act 1989 contains a full list of the relevant offences. 40 The standard of proof in criminal cases is more strict – „on balance of probabilities“. 41 This issue is of relevance to all states that are party to the European Convention on Human Rights (1950), including all V4 countries. 42 Blackshaw, Ian The „English Disease“ – Tackling Football Hooliganism in England. Contribution to ASSER International Sports Law Seminar – in co-operation with CMS Derks Star Bushmann, Utrechet – on „Sports Legislation to Combat Football Hooliganism“. The Hague : The Netherlands, T.M.C. Asser Instituut. 2004 392 | WSGE 43 For more on this, see for example: Kaššák, R.: Je správne trestanie podľa zákona NR SR č. 270/1995 Z. z. o štátnom jazyku v súlade s Ústavou SR? In Správne delikty a správne trestanie v stredoeurópskom právnom priestore – súčasnosť a vízie. Potasch, P. (ed.) Bratislava : Paneurópska vysoká škola/Eurokódex. 2010. ISBN 978-80-89447-35-0 WSGE | 393 394 | WSGE JoMS 3/18/2013, ss. 395-410 Naser Farshadgohar Farnaz Badpar WSGE | 395 396 | WSGE Security in the Twenty-First Century Case Study: Energy Naser Farshadgohar Associate Professor of International Relation and Politics; Tehran University of Economic Sciences [email protected] Farnaz Badpar Allameh Tabatabaee University [email protected] Abstract This paper considers three series of processes facing energy policy makers: the processes of technological innovation, the timescale of fossil fuel resource depletion and the timescale of harmful climate change. The paper posits a future of rapid climate change in which technological innovation struggles to match the demands placed upon it. In this scenario resource depletion recedes as a driver of energy policy. The paper considers a possible accompanying evolution in foreign and military policy over such a period. A future is described in which naval power is redeployed within a generation away from today’s mission of supporting unfettered free trade through international choke points to a role of interdiction and control by which the leading industrial powers, and their allies in the developing world, seek to prevent high carbon dioxide emissions from a few recalcitrant sovereign states. Historical parallels are drawn with the similarly rapid paced end to the Trans- Atlantic slave trade in the early Nineteenth Century. Keywords: energy security, climate change, energy alliance WSGE | 397 Introduction Energy Security has returned to the top of the international agenda in ways not seen since the oil embargoes of the 1970s. The Russian government, when for the first time hosting the G8 in St. Petersburg in July 2006, put energy security centre stage giving it an international prominence not seen in recent years. Ironically, leading up to the Summit, the country posing the paramount energy security risk to the EU was the one putting the issues at centre state. Rising global energy prices, growing demands for energy in China, conflicts in Africa and the Middle East, and natural disasters constraining an already tight oil supply are making it difficult to avoid the issue of energy security. Such thinking prompted President Bush, in his 2006 State of the Union address, to highlight the obvious by saying that “America is addicted to oil” [1]. Energy security has been framed primarily around availability and access to fossil fuels. Interruption of the energy supply has been identified by many as the primary threat that faces global energy security. In an era of global terrorism, Daniel Yergin revealed that al Qaeda has openly committed to attacking “the provision line and feeding artery of the crusader nation” [2]. This example is representative of one driver for a fresh perspective on energy security – the perspective of energy and security; both national security and military policy. This is the nexus explored in this paper. Oil literally fuels the global economy. Both the United States and Japan, as examples, can be used to highlight th the potential risks of energy dependence. With only 1/20 of the world’s population, the US consumes almost 1/4 of the world’s oil and has less than 3% of the world’s proven oil reserves [3]. Sudden supply fluctuations impact all countries that rely on this commodity and disruptions in the supply pose a further risk. Although the US imports more than 60% of the oil it consumes [4], Japan is even more vulnerable to disruptions in the transport of oil to its shores because it imports more than 90% of the oil it consumes [5]. This situation is further complicated by the artificially low cost of energy in some countries, such as the United States, where the government has not properly reflected the true cost of energy in its price. These are the so-called negative externalities, such as environmental impact and costs associated with securing and maintaining access to energy supplies. At the end of 2005, British Petroleum placed proven world oil reserves at 1.2 trillion barrels [4]. Even if no further probable reserves are classified as proven, which is extremely unlikely, and even if an increase in energy efficiency offsets some of the increase in consumption associated 398 | WSGE with an expanding global economy, the proven reserves can be expected to meet our needs (80 million barrels per day, rising to 119 million barrels per day by 2025 [6]) for the next 30 or more years without any transition to alternative feedstocks. This conventional thinking, whereby the peak in supply will come before the peak in demand, was postulated by M. King Hubbert in the 1950’s [7]. Such thinking posits that ‘peak oil’ exists and that once past the peak, oil supply will decrease, prices will rise, demand will fall and innovation into alternatives will occur. Others, such as M.A. Adelman, suggest that the peak oil hypothesis and the notion that the world faces a serious reduction in oil reserves is flawed [8]. In 2006 Shell reported that synthetic crude, made from bitumen, generated a posttax profit of nearly $22/barrel, approximately $10/barrel more than Shell’s average profit per barrel of crude [10]. Sustained high oil prices will continue to drive exploration and development in oil from tar sands. Much of our international geopolitical energy security is locked in the orthodox mindset that tells us that our efforts in commerce, diplomacy and military power must be devoted to keeping open the global trade in fossil fuels [12]. The markets for companies that develop energy technologies are greatly influenced by evolving government regulations (US sulfur emissions cap-and-trade, EU Emission Trading Scheme, etc). Early technology development sometimes occurs in advance of regulatory measures to secure intellectual property and hedge against changes in the marketplace. However, technology development and deployment in the marketplace may also lag government policy. Consideration of energy security in the context of global climate change has until recently been somewhat naïve and uncritical, overshadowed in the EU by pipeline politics with Russia and overshadowed in the US by rising oil prices and tense relations with some countries in the Middle East. Perhaps, in part, this is because those concerned for ecological stability and those concerned for geopolitics and defence are sometimes not amiable acquaintances and generally operate in different spheres. However, circumstances are changing and influential reports are appearing concerning the impact of fossil fuel combustion (via climate change) on energy security. For instance one such example is the International Energy Agency’s recently published report entitled Energy Security and Climate Policy – Assessing Interactions [15]. Also, and as mentioned previously, the new energy and security approach leads one to consider the relationship between energy security and national security. One example is the suggestion from a recent US Council on Foreign Relations independent task force chaired by John Deutch and James Schlesinger that WSGE | 399 the United States must “integrate energy issues with its foreign policy” and that the US must “transition to an economy that relies less on petroleum” [16]. This paper explores the further notion that in the decades to come foreign policy backed by military force might, for reasons of a climate change crisis, be used to militate against unconstrained fossil fuel combustion. New Technologies Are Essential Adancements in technology will be the only way the human race will discover sustainable, renewable, safe, low-cost, and secure energy sources. There will be no single technology, but rather a combination of many technologies that collectively meet the globe’s energy needs. Much of this innovation will originate in the most developed economies. The development and deployment of these technologies will be driven by both naturally emerging market conditions and markets created by government policy. One example of such an innovation will be the path to commercial deployment for Integrated Coal Gasification Combined Cycle (IGCC) electricity generating plant. This is an advanced technology, driven not only by US government policy, but also by the prospect of higher thermal efficiencies and lower emissions of conventional air pollutants as compared to conventional Pulverised Coal (PC) plants. IGCC is well suited to the later deployment of carbon capture and storage (CCS), providing the possibility of continued coal combustion consistent with climate-friendly action. Despite the expected higher thermal efficiencies, IGCC with CCS will be a significantly more expensive way to generate electricity than simple and conventional PC plant in those jurisdictions where there is little or no value for greenhouse gas emissions. In a climate change constrained economy, CCS offers a unique opportunity to reduce carbon emissions drastically and enable many coal-rich countries to consume their vast endowments; estimated in the US to last 250 years at the current level of consumption [18]. Electricity generated from coal represents the largest share of US power generation and is a fuel with strong energy security benefits, sourced from many States. Another technology that offers increased energy security in the United States is the plug-in hybrid vehicle (PHEV). In the US, the PHEV creates an opportunity to “fuel switch” from gasoline, refined largely from imported petroleum, to electricity, generated largely from domestically sourced coal. In a world unable and/or unwilling to reduce its carbon footprint, the energy security benefits of increased coal use 400 | WSGE could be outweighed by a catastrophic climate tragedy: rising sea levels, hurricanes and drought; and the death and destruction caused by these events. Pulverized coal plants are popping up in China at a rate of two 500MW coal-fired power plants each week [19]. The availability of IGCC and CCS technology will not only offer China a solution for improving its dreadful air quality, but also allow China to constrain its carbon emissions. IGCC demonstration projects are already in operation in Europe and the United States [20]. In some cases, the process of technology development and widespread deployment can be longer than 10 years, even with significant government incentives and market demand. The shift in public opinion about the severity of climate change, needed to enable greater government support of clean energy technologies, could occur months or even years into the future. The shift in perception and government action could occur sooner than the timescale of technological innovation. In the event of rapid and serious climate change the world could find itself scrambling for a solution. Three series of processes The three timescales critical to the paradigm shift described in this paper are: (1) natural resource depletion, (2) climate change, and (3) technology development, demonstration and deployment Generally speaking, these series of processes refer to an approximate timeframe or duration for technology development, change in perceptions about climate change and resource depletion. Technology improvements, government incentives, market conditions, and many other factors will affect these timescales. For the purposes of this work the timescales are estimates. The first timescale is the slow timescale of resource depletion (given current emphasis on oil and gas this is conventionally expected to be somewhere in the second half of the twenty-first century: greater than 40 years). The other two series to be considered are the timescales of climate change policy (usually estimated as somewhat more than 50 years), and the timescale associated with technological innovation and substitution (estimated to be around 20 years). Generally speaking, the resource depletion and climate change timescales has generally been thought to be broadly similar, and both have been regarded as occurring many years into WSGE | 401 the future. As such, there has generally been no incentive to examine the details or to adjust consideration of energy security policy from that which would be arrived at from a consideration of resource depletion alone. We assert that much policy for energy security, perhaps incorrectly, relies on resource depletion as the pacesetter rather than climate change. The energy security paradigm considered in this paper differs from the conventional “energy and security” paradigm presented earlier and as highlighted in the recent eponymous book edited by Kalicki and Goldwyn [22]. Climate change might eventually be sufficiently pressing that innovation may not be able to occur easily and with sufficient speed to allow our society to transition away from dirty fossil fuel combustion to cleaner, more sustainable energy production. There will be no shortage of fossil fuels, but the way in which society uses these fuels will be very different than today. The paradigm differentiates between those countries that are ready, willing and able to shift away from dirty fossil fuel combustion in the absence of the threat of resource depletion, and those countries that are not ready, willing or able. In this paradigm, some private companies will be able to deliver the energy technologies that are needed in a carbon-constrained economy. Some companies are already committed to and making significant returns on clean energy ventures, such as wind and solar power, though this type of response from private industry is visionary in today’s business world. It is these types of companies that will benefit if the scenario presented here emerges. These companies will meet the energy demands of countries that have accepted the need to constrain their carbon emissions and are willing to pay to do so. Clearly the list of countries must include the European Union, the United States, Canada, Japan and Australia. The countries referred to thus far are needed in the scenario presented here, though their efforts alone are not sufficient. The countries of central concern are another bloc of nations, called the “BRIC” – Brazil, Russia, India and China. These powerful, rapidly developing geopolitical powerhouses must be advocates of action against climate change if the planet’s climate is to be stabilised. These countries must be persuaded to adopt the clean technologies urgently developed by the richer countries in the former group. Favourable economics, national participation in the investment and a desire to address poor air quality should help motivate these countries to adopt clean energy technologies. The rest of the world needs these countries to subscribe to international best practice. This paper con- 402 | WSGE siders a future shaped by this optimistic assumption BRIC; the Critical Nations Global energy consumption is being driven by soaring demand in Asia. In 1970, Asia accounted for 15% of the total global energy consumption. In 2000, Asia consumed 27%, and it is expected that Asia will consume 35% by 2030 [5]. Since 1995, the number of cars in China has almost tripled and it is expected that there will be more than 50 million cars in China by 2010 [24]. Soaring consumption is leading China to pursue oil production beyond its borders in the Middle East, Russia and Africa [25]. In Russia, the story is somewhat different. Russia is the world’s second largest exporter of crude oil and holds the world’s largest reserves of natural gas [25]. This gives Russia enormous political influence through its state-owned pipelines, oil companies, and gas companies. Competition for Russian energy supplies is fierce. Though reliant on coal for power, India is increasingly becoming dependent on distributed renewable energy systems, such as biogas produced from the anaerobic digestion of animal waste, solar PV for electricity and solar thermal for hot water heating [27]. As Brazil and India’s energy demand soars—to meet the growth of their economies— early adoption of renewable energy alternatives will initiate best practices in these nations. These four nations not only represent a large proportion of the human race, but also the future centres of energy demand. In a world where the peak in fossil fuel demand occurs before the peak in supply, the price of fossil fuels may fall to the point where one of two things may happen: (1) BRIC countries may opt for the same cheap fossil fuels that rapidly grew Western economies over the past century, or, as is considered in this paper, (2) BRIC countries may be persuaded to join the group of clean consumer nations, using technologies from the US, Europe and Japan issued under favourable licensing terms. It is even possible that a decrease in demand from the Western economies (plus the BRIC states) might hurt the economies of producer regions, fueling further political instability and potentially even undermining OPEC, where six of the eleven OPEC countries (Saudi Arabia, Iraq, United Arab Emirates (UAE), Kuwait, Venezuela, and Iran) hold two-thirds of the total world oil reserves [5]. All countries making the shift to a low carbon future need to be protected against such threats and the poorer the progressive state in question, the greater its need for protection. WSGE | 403 For the sake of argument, Indonesia can be taken as an example of a country that might find itself in this third group. In 2002 Indonesia created 40% of all anthropogenic carbon dioxide emissions through deforestation [23]. Indonesia is, and of course will continue to be a sovereign state. Today it has the right to combust domestic and imported fossil fuels in any way it chooses. Some such nations may opt not to follow the clean consumer nations. These countries will benefit from the low cost fossil fuels brought about by falling demand. For these nations to join the clean consumer nations, clean energy technology solutions will have to be cost competitive with current energy production. It is our hope that Indonesia, and States like it, would choose voluntarily to join the group discussed earlier, but it will be inevitable that some states choose not to join others in adopting the best practice. The decision to join will rely on many factors, including the political climate, the severity of the climate crisis, and the foreign policies and trade policies of other countries The Clean Energy Alliance Globalization will have led to an increased internationalization. Intervention by the great powers in the affairs of lesser powers might be commonplace with, or without, the gloss provided by endorsement from the United Nations. Intervention might occur to prevent genocide, to protect the rights of women and children, and even to prevent ‘climate crime’. Those recalcitrant states that obstinately refuse to transition from dirty fossil fuel burning technologies to cleaner technologies will risk facing military-backed embargoes. The great powers at the heart of the collective action will protect their own economic and environmental security and that of less powerful allies, by constraining the energy policies of others via foreign policy and military action. In such a scenario, international fossil fuel trade will require a robust system of permits with, for instance, enduser certificates (perhaps not unlike those used for munitions shipments today) indicating that the cargo carried is indeed to be used in a qualified clean combustion system such as the named IGCC power plant with CCS. Somewhat different tactics would be required to constrain pipeline shipments and most difficult of all would be attempts to constrain domestic fossil fuel use in local power plants. Nevertheless international permitting would send a powerful signal of the international community’s attitude to recalcitrant states that persist in irresponsible behaviours. An energy alliance that brings some of the principles of both alliances could open a dia- 404 | WSGE logue between counties to identify common energy security interests and to develop joint military planning in order to secure energy supplies. The Clean Energy Alliance could share the burden of military costs and provide a common voice for members of the Alliance. The mechanism for engagement (i.e., the United Nations, the G8, NATO, OECD, etc) and the degree in which nations are committed will emerge based on the severity of the climate crisis. In the case of a severe threat, one could envision a world in which nearly all citizens share a common desire to accept relatively slight economic penalties (higher taxes, higher fuel costs, etc) to address climate change. Such an alliance could also be responsible for defending global fossil fuel tanker chokepoints (Straits of Hormuz between Oman and Iran, through which most Gulf oil is exported, and the Straits of Malacca between Malaysia and Indonesia, through which 80% of Japan and South Korea’s oil imports are transported) (see [29] in [12]), monitoring critical energy infrastructure, training local soldiers, co-ordinating energy terrorism intelligence, protecting international companies and their employees, and managing the response to energy crises. Thus far the cost of securing the energy supply has largely been borne by the US military; one of the few organizations capable of completing such a task from an operations and cost standpoint [12]. The Institute for the Analysis of Global Security reports that the cost to the US of defending the sea lanes of communication and providing military assistance to partners in oil supplying nations is $50 billion per year [30]. An Historical Parallel From the supply side, transitioning to cleaner energy technologies such as IGCC with CCS, wind power, solar power, plug-in hybrid electric vehicles, and sustainably produced biofuels will be a gradual process. Similarly, from the demand side, increasing vehicle fuel economy, energy efficiency and energy conservation will also be a gradual process. The rate at which we transition away from fossil fuels will be driven by the economics of these, and other, cleaner technology options. However, the process of weaning ourselves off fossil fuels will be accelerated by any identifiable environmental impact that can be unequivocally attributed to climate change. Drought, flooding, and hurricanes could prompt recessions. If BRIC countries were to join the alliance of cleaner consuming nations, more effective progress will be made. If BRIC countries do not join the WSGE | 405 alliance then the future is dismal for all. In the late eighteenth century the Royal Navy had many functions including keeping open the trade routes for what was to become the British Empire. An awful truth is that much of this power and finery was deployed to maintain the unconscionable trade in African slaves – innocent individuals ripped from their homelands, demeaned and sold into the hands Caribbean planters who treated them most cruelly. Within a generation, however, this trade was gone. Britain closed down its transatlantic slave trade first with a domestic ban on slavery and finally and much more importantly across all British dominions. Slavery had made Britain rich and indeed it exhibits a certain hypocrisy that the UK then pressured others to leave the trade. Despite the hypocrisy it was most definitely the only right thing to do. The British slave trade of the late Eighteenth Century had made many people very rich [31]. Generally, there were only modest European investments in direct infrastructure, for instance in African forts. Naval protection, however, was of key importance for the viability of the British Slave trade. In particular Royal African Company forts and other assets had been protected by Royal Navy warships. In considering this possible historical parallel it is important to note that the abolition of slavery was accompanied by redefinition of British identity as a free civilised society [32]. As Linda Colley puts it “Anti-slavery became an emblem of national virtue” [33]. Key parts of the history of abolition include the acts and battles leading up to 1811, when it was made a felony to participate in the slave trade [34]. Importantly, in the period 1807-66 the Royal Navy intercepted more than 500 slaving vessels. Enforcing the shutting-down of the Atlantic slave trade was costly and tied up significant naval resources, although British pressure tended to stop short of full blockades and suppression of the slave trade never became a driver for the growth of British naval power [35]. Despite Britain’s efforts the slave trade continued beyond Britain’s borders legally and illegally for several decades. The United States finally completely abolished slavery following its Civil War, in 1865. The story of Britain’s volte-face on slavery serves, perhaps, as a helpful analogy for the severe climate change-initiated paradigm described in this paper. The world’s largest economies have become rich from the unsustainable use of fossil fuels. It will be the duty of these same countries not only to alter their own behaviour, but also to stop others from continuing with the same unsustainable actions. A move to such a future must be built 406 | WSGE upon consensus and persuasion, but as is explained here, for the recalcitrant few, coercion may be an unfortunate necessity. Summary and Concluding Remarks This paper considers a possible future in which, the impacts of climate change have been realized far earlier than most experts have previously expected. This has promoted a transition to cleaner energy technologies long before the depletion of fossil fuel resources. In this scenario, the peak in demand for fossil fuels occurs before the peak in supply and some nations are strongly promoting the development and deployment of clean energy technologies. Some private companies developing and deploying these technologies benefit from sudden market expansion, fueled largely by the world’s richest nations struggling to reduce their carbon footprint. In this scenario the countries of the world would fall into one of the three categories: (1) the countries willing and readily able to adjust in response to rapid and serious climate change, (2) countries willing to adjust, but facing significant economic hardship without external assistance and protection, (3) and those countries unwilling and, perhaps to their perception at least, unable to play a part in combatting climate change. If climate change is as severe and as pressing as some fear, leadership will be needed from those nations who are most capable of responding to the crisis. Within a generation, the great powers might find themselves shifting from keeping trade routes open to constraining the same trade. Severe climate change impacts could even approach the timescale of technological innovation needed to respond to this crisis. This paper proposes that our world may need new military and foreign policy options as well as new energy technology options in the years to come. Parallels are drawn between the challenge of decarbonising the global energy systems in the early twenty-first century and the ethical imperative of ending slavery in the early nineteenth century. If climate change is as severe and as pressing as some fear, leadership will be needed from those nations who are most capable of responding to the crisis. Within a generation, the great powers might find themselves shifting from keeping trade routes open to constraining the same trade. Severe climate change impacts could even approach the timescale of technological innovation needed to respond to this crisis. Short timescales of twenty years not only apply to the invention, development, and deploy- WSGE | 407 ment of new energy technologies, but also to the time it takes to plan and build up new military technologies and infrastructures. The purpose of the preceding description is to remind the reader that our world may need new military and foreign policy options as well as new energy technology options in the years to come. References Bush, George W., January, 2006, “President Bush Delivers State of the Union Address,” http://www.whitehouse.gov/news/releases/2006/01/20060131-10.html. Yergin, Daniel, Chapter 2, Energy Security and Markets, in Energy and Security: Toward a New Foreign Policy Strategy, J. Kalicki and D. Goldwyn, Editors. 2005, Woodrow Wilson Center Press: Washington, DC. Kenderdine, Melanie & Moniz, Ernest, Chapter 18, Technology Development and Energy Security, in Energy and Security: Toward a New Foreign Policy Strategy, J. Kalicki and D. Goldwyn, Editors. 2005, Woodrow Wilson Center Press: Washington, DC. British Petroleum, 2006, “BP Statistical Review of World Energy,” http:// www.bp.com. Sieminski, Adam, Chapter 1, World Energy Futures, in Energy and Security: Toward a New Foreign Policy Strategy, J. Kalicki and D. Goldwyn, Editors. 2005, Woodrow Wilson Center Press: Washington, DC. Energy Information Administration, July, 2005, “International Energy Outlook 2005,” http://www.eia.doe.gov/oiaf/ieo/world.html. Grove, Noel, June, 1974, “Oil, the Dwindling Treasure,” National Geographic. Adelman, M.A., 2004, “The Real Oil Problem,” Regulation. 27, 1. pp.16. http://web.mit.edu/ceepr/www/R2004-171.pdf. Moniz, Ernest, June 5, 2004, “Oil, Security, Environment, Technology,” MIT Talk. http://mitworld.mit.edu/video/227/. Mortished, Carl, July 27, 2007, “Shell rakes in profits from Canadian oil sands unit,” Times Online. http://business.timesonline.co.uk/tol/business/industry_sectors/natural_resources/article2148631.ece. The Economist, October 23, 2003, “The end of the Oil Age,” Van Gennip, Jos, May 30, 2006, “Energy Security,” Economics and Security 408 | WSGE Committee, NATO Parliamentary Assembly. http://www.nato-pa.int/. HM Government, July, 2006, “The Energy Challenge,” Energy Review Report, Department of Trade and Industry. Cm 6887. 14. Department of Trade and Industry, 2007, “Energy White Paper Delivering the Energy Challenge,” pp. 35. 15.International Energy Agency, 2007, “Energy Security and Climate Policy - Assessing Interactions,” 16. Deutch, John & Schlesinger, James, 2006, “National Security Consequences of US Oil Dependency,” Council on Foreign Relations Independent Task Force Report No. 58, Washington DC. 17. Bulletin of the Atomic Scientists, July/August 2007, Duly Noted. 63, 4. 18. 18. Deutch, Philip, November, 2005, “Energy Independence,” Foreign Policy. 20-25. 19. The Economist, May 31, 2007, “Dirty king coal,” http://www.economist.com/ 20. Deutch, John, Moniz, Ernest, & al., et, 2007, “The Future of Coal: An Interdisciplinary MIT Study,” http://web.mit.edu/coal/. 21. Woodall, Bernie, November 10, 2007, “Toyota eyes the plug-in Prius,” Reuters UK. http://uk.reuters.com/article/technologyNews/ idUKN0937759520071110?sp=true. 22. Kalicki, J. & Goldwyn, D., Introduction, in Energy and Security: Toward a New Foreign Policy Strategy, J. Kalicki and D. Goldwyn, Editors. 2005, Woodrow Wilson Center Press: Washington, DC. 23. Lovelock, James, The Revenge of Gaia: Why the Earth Is Fighting Back - and How We Can Still Save Humanity. 2006, Santa Barbara (California): Allen Lane. 24. Cummins, Chip, Bahree, Bhushan, Oster, Shai, & Fialka, John, December 20, 2005, “How global energy crisis is very different this time,” The Wall Street Journal. 25. Hall, Kevin, April 28, 2005, “Global competition for future energy supplies heats up,” Knight Ridder Newspapers. http://www.iags.org/ kr042805.pdf. 26. Luhnow, D. & Samor, G., January 11, 2006, “Brazil cultivates fuel,” Wall Street Journal. WSGE | 409 27. Renewable Energy Policy Network for the 21st Century, 2006, “Renewables Global Status Report,” http://www.ren21.net/globalstatusreport/download/RE_GSR_2006_Update.pdf. 28. Pinkerton, James, April 20, 2006, “The world should get ready for a Nato-style oil alliance,” Financial Times. 29. Energy Information Administration, April, 2006, “World Oil Transit Chokepoints,” http://www.eia.doe.gov/emeu/cabs/World_Oil_ Transit_Chokepoints/Background.html. 30. Institute for the Analysis of Global Security, 2004, “How much are we paying for a gallon of gas?,” http://www.iags.org/costofoil.html. 31. Smith, Simon D, Slavery, Family, and Gentry Capitalism in the British Atlantic: the World of the Lascelles. 2006: Cambridge University Press. 32. Colley, Linda, Britons: Forging the Nation, 1707-1837. 1992, New Haven: Yale University Press. pp. 350-363. 33. Colley, Linda, Britons: Forging the Nation, 1707-1837. 1992, New Haven: Yale University Press. pp. 354. 34. Eltis, David, Economic Growth and the Ending of the Transatlantic Slave Trade. 1987, Oxford: Oxford University Press. Chapter 7. 410 | WSGE JoMS 3/18/2013, ss. 411-423 Piotr Muszyński WSGE | 411 412 | WSGE The Role of Biological Science in Renewable Energy Production Rola nauk biologicznych w produkcji energii odnawialne Piotr Muszyński PhD Alcide de Gasperi University of Euroregional Economy in Józefów [email protected] Abstracts Types of renewable energy which may be obtained using living organisms were briefly described in this paper. The paper was divided into three main sections due to the organism from which energy (either biofuel or electricity) can be acquired: energy obtained directly from plants, by the action of microorganisms, and using the principles of biochemistry (artificial photosynthesis). In each section the hitherto made achievements were described. Thereafter some applications of biological sciences were discussed. The relation between the energy-gaining processes and the protection of the environment (waste products utilization, elimination of industrial gases) was pointed out in this paper. W niniejszej pracy omówiono podstawowe typy energii odnawialnej, które mogą być otrzymane przy użyciu żywych organizmów. Artykuł został podzielony na trzy sekcje, każda dotycząca grupy organizmów, przy użyciu których można otrzymać energię (w postaci biopaliwa lub energii elektrycznej): energia otrzymywana bezpośrednio z roślin, otrzymywana na skutek działalności mikroorganizmów, oraz przy wykorzystaniu podstaw biochemicznych (sztuczna fotosynteza). W każdej sekcji omówiono najpierw dotychczasowe osiągnięcia, później – możliwe zastosowania nauk biologicznych. Związek procesów otrzymywania energii i ochroną środowiska (wykorzystanie odpadów, eliminacja gazów przemysłowych) został podkreślony w niniejszej pracy. Keywords: Biofuel, biodiesel, biomass, artificial photosynthesis, waste products, industrial gases. WSGE | 413 Biopaliwo, biodiesel, biomasa, sztuczna fotosynteza, odpady, gazy przemysłowe Our energy demands have been constantly increasing in recent years, however, over 80 per cent of energy is still gained from fossil fuels. Renewable energy is promoted by European Union law (Królikowska – Olczak, 2010; Zębek,, 2010) and perceived as an element of energetic security (Brąśkiewicz, 2010; Nyga-Łukaszewska, 2010). However, the amount of energy obtained from biological material comprises only 13 per cent and moreover the increase in percentage of biological energy is the slowest of all increases in renewable energy (Renewable Energy Policy Network for the 21st century) which may result from technological problems (WójcikSztandera, 2010)Therefore, for better understanding, it seemed considerable to make a short review of the problem. The review was divided into three sections: • Plant energy – i.e. energy obtained from plants. • Microbial energy – i.e. energy gained by the action of microbes. And • Biochemical energy – i.e. energy obtained using processes occurring in living organisms. Plant Energy Energy obtained by burning plants is the oldest type of energy used by humans and moreover older than our species, since logfires were used by our ancestors – Homo erectus. However in recent times burning whole trees seems useless and unprofitable due to long time of renovation (about hundred years). Recently wood wastes (sawdust, wood remains) as well as waste products of other plants (straw) have been used. Other kinds of waste like the waste of agricultural (vegetable) market as well as animal manure are also considered. Soft wastes are transformed into pellets and wood can be cut into small pieces called woodchips. Both pellets and woodchips can be burned in power plant boilers as well as used for fueling the vehicles. This source of energy is usually called biomass. For this purpose special plantation have been made recently. In Poland the most common plant is common osier (Salix viminalis) – a willow species. In tropical countries the sugar cane (Saccharum sp.) is most widely used, and the plant biomass after sugar extracting can be used as a fuel. Other plants used are: switchgras – Panicum virgatum., giant miscanthus 414 | WSGE (a cultured hybride of Miscanthus spp.), Jerusalem artichoke (Helianthus tuberosus), Virginia Mallow (Sida hermaphrodita.), Seven-sisters rose (Rosa multiflora) and Giant or Sakhalin Knotweed - Fallopia sachalinensis). However, plants need soil to be cultured. In European Union it is not a problem since farmers are paid so as not to produce any food but in the developing world the cultivation of energy plants may cause serious environmental problems like deforestration of tropical rainforests or limitation of the area devoted to food production. Another kind of plant fuel is plant oil called biodiesel. It is obtained mainly from field mustard (Brassica rapa) or rapeseed (Brassica napus). Other plants used are soyabean, sunflower, Madhuca longifolia or some tropical palms. The most recent botanist discovery –Barbados, Purging or Physic Nut (Jatropha curcas) also gives a well utilizable oil (Divakara, Upadhyaya, Wani, & Laxmipathi Gowda. 2010). Moreover the residues of the process of oil extraction (oilcakes) can be pelletized and further used as a solid fuel. From this what was said above two fields of investigation emerge. Firstly – the role of botanist is to find as many fuel plants as possible and to test their practical usefulness in particular area – other for tropical, other for temperate regions. The other field of research is to use the genetic engineering to improve the plant properties of burning and, certainly, of cultivation since the plants should be easy cultured. Fortunately using the Agrobacterium tumefaciens – a bacterium easily invading vide variety of plant species penetrating their cells and causing plant tumors (Moore, Chilton & Canfield. 1997), makes the introduction of the new genes not very difficult since the bacterial plasmid Ti, provoking itself plant tumors, can be used as a gene vector (Chilton et al,. 1977). There is one aspect usually neglected. Using both biofuel and biomass for burning causes an increase in amount of carbon dioxide (greenhouse gas) released into atmosphere. Therefore a detailed research should be made to calculate the highest energy gaining with the least carbon dioxide production considering both the source (plant species) and the way of utilization of the burned plant. Microbial Energy Microbial energy that means energy (fuel) produced by the action of bacteria has two advantages over the energy obtained from plants: it does WSGE | 415 not need any area for plant cultivation and it can be produced from organic waste which either way should be utilized. In general a lot of bacteria species are able to hydrolyze a wide range of substrate polymers. The resulting monomers are then degraded to volatile fatty acids and ethanol. These compounds are further transformed into carbon dioxide (which is a waste product) and methane. The last occurs in case of presence of syntrophic metanogen/methanogens (Thiele,Chartrain & Zeikus. 1988). Some bacteria species that are capable to degrade long-chain hydrocarbons are presented in Table 1, and those degrading aromatic hydrocarbons are listed in Table 2. There is a lot of plants using bacteria to degrade wastes and the products of biodegradation are: biogas - consisting mainly of methane forming from 50 to 75 per cent and carbon dioxide - 25 to 50 per cent depending on the waste and a sludge which is probably also degradable but the process or biodegradation is still unprofitable. Two kingdoms Bacteria and Archaea comprise enormous number of different organisms estimated on the basis of DNA difference to one to ten billion species. Moreover the exactness of this evaluation is so big that the whole order of Primates including humans, apes, monkeys and even Lemuroidea can be recognized as single species. From this great quantity only few per cent of bacteria have already been known so well that they are culturable (Table 3). The remaining over 90 per cent exist only as described genomes or (the vast majority) remains completely unknown. Even in so commonly familiar environments such as pastures and forests the number of bacteria genomes reaches the value of 8.8 thousand (Torsvik, Oevreas & Thingstad, 2002).. Such A great variety of genomes can be a valuable source of genes important for fuel production. The role of microbiologists is therefore to search for these genes and isolate them and the role of genetic engineers – to introduce them into easily-culturable bacteria species and produce organisms (GMOs) able to transform various organic matter into fuel. Recently the first results have arrived. Jay D. Kasling modified bacteria Escherichia coli to produce oil by photosynthesis and to secrete it outside the cell (Biello, 2011), and in 2013 researchers developed a GM of the same species which could transform glucose into biofuel gasoline (Summers, 2013). Similarily the Pyrococcus furiosus can be used in this manner (Hataway 2013). The researchers believed that in the future they could change the genetic profile to make gasoline from straw or animal manure (Summers, 2013). 416 | WSGE Scientists working in Minnesota have developed co-cultures of Shewanella sp. and Synechococcus sp. producing long-chain hydro-carbons directly from water, carbon dioxide, and sunlight (Montgomery, 2013). The most stunning results came from New Zealand. Scientists working with the company Lanza Tech have developed a technology to use industrial waste gases, such as carbon monoxide from steel mills, as a feedstock for a microbial fermentation process to produce ethanol (Voegele, 2009) and in October 2011, Virgin Atlantic announced it was joining with Lanza Tech to commission a demonstration plant in Shanghai that would produce an airplane fuel from steel production waste gases. These last two results are also important for environment protection. Apart from producing fuel it also means that some gases being now a significant polluting agents can be used and therefore the emission of these gases into atmosphere can be reduced and their excess can be transformed into something as useful as fuel. An energetically unknown world is the Kingdom of Fungi. The most interesting ones are so called xylophages (wood eaters). The recent discovery of the fungus Gliocladium roseum (recently discovered in rainforests of northern Patagonia) is able to produce so-called myco-diesel from cellulose. This organism has the unique capability of converting cellulose into medium-length hydrocarbons typically found in diesel fuel (Strobel, et al., 2008). Another species which is considered to be utilizable is Cunninghamella japonica (Sergeeva, Galanina, Andrianova & Feofilova, 2008). Cellulolytic fungi have not been intensively studied in relation to medium-length hydrocarbon production. Therefore it can be really feasible that some other species able to perform this reaction occur even in European forests. The forests of Poland and especially Bielowieza Forest (Puszcza Białowieska) seems to be especially intriguing since this is a lonely primordial forest in Central and Western Europe, and – serving as a game reserve for centuries – has not undergone extensive forester economy. It would not be surprising the fact that some endemic fungi species have survived there and some of them can be of great value to “biofuel makers”. This problem needs further investigation. A self-published article by Michael Briggs (2004), at the Biofuels Group of the University of New Hampshire, shows that the replacement of all vehicular fuel with biofuels obtained from algae seems to be realistic. Algae have a natural oil content greater than 50%, and Briggs suggests WSGE | 417 they can be grown on algae ponds at wastewater treatment plants. This oil-rich algae can then be extracted from the system and processed into biofuels, with the dried remainder further reprocessed to create ethanol. The production of algae to harvest oil for biofuels has not yet been undertaken on a commercial scale, but the studies have been conducted to prove that it could be possible. In addition to its projected high yield, algaculture –which is important does not entail a decrease in food production (in contrast to crop-based biofuels), since it requires neither farmland nor fresh water. Biochemical Energy The term of biochemical energy means getting fuel or electricity on the basis of reactions occurring in living organisms either with or without the use of biological material like enzymes or cellular organella. The oldest and hitherto the only kind of these reaction is artificial photosynthesis. The possibility of this reaction was firstly claimed in 1912 by an Armenian chemist working in Italy prof. Giacomo Luigi Ciamician. The first approach to the problem included use of some microorganism (e.g.Chlamydomonas reinhardtii) and their photosynthetic potential to produce organic matter (Kruse & Lankamer: 2010), to place them in specific bioreactors to obtain gaseous hydrogen which can be used as a fuel. Another example of this approach is the Golden Leaf (or Cyborg Leaf) invented by Kanne Jennings and Peter Ciesielski from Vanderbilt University in Nashville (after Calkins, Umasankar, O’Neill, & Ramasamy, 2013) who placed an isolated spinach Photosystem I on the thin golden platte. This biological complex was able to produce free electrons (when exposed to sunlight) which were taken by the gold and then serve as an electric current. The process, however is economically unprofitable but attempts are taken to reduce the cost and to increase the efficiency of the process. One process for the creation of a clean and affordable energy supply is the photocatalytic water splitting under solar light. This method of sustainable hydrogen production can be a key objective in the development of alternative energy systems of the future. It is also predicted to be one of the more, if not the most, efficient ways of obtaining hydrogen from water (Bockris, Dandapani, Cocke & Ghoroghchian,. 1985). The system consist of the triad assembly, with a photosensitizer linked to a catalyst which takes electrons from water molecule splittin it into elemental oxy- 418 | WSGE gen and four protons. The electrons are taken by enlighted photosensitizer and then to a hydrogen evolving catalyst – transforming protons into elemental hydrogen. New attempt has been recently made by the team led by professor Dobiesław Nazimek from Maria Skłodowska – Curie University in Lublin (Nazimek 2009). It is based on the synthesis of methanol from carbon dioxide and water with use of catalyst exposed to deep UV light. The process is in progress and is going to be patented therefore no details are available. References Biello David, 2011. Złudne obietnice. Świat Nauki. 9 (241), s. 4 Błaszczyk, M. K., 2010: Mikrobiologia środowisk. Wydawnictwo Naukowe PWN Warszawa. Bockris, J.O’M.; Dandapani, B.; Cocke, D.; Ghoroghchian, J. (1985). “On the splitting of water”. International Journal of Hydrogen Energy 10 (3): 179–200. Brąśkiewicz, D. (2010). Odnawialne źródła energii jako element wzrostu bezpieczeństwa energetycznego Polski. In: Zarządzenie informacją i energią w systemie bezpieczeństwa Unii Europejskiej, Józefów: Wydawnictwo Wyższej Szkoły Gospodarki Euroregionalnej pp.55 - 66. Briggs, M. (August 2004). „Widescale Biodiesel Production from Algae”. Archived from the original on 24 March 2006. Retrieved 2007-01-02 publisher = UNH Biodiesel Group (University of New Hampshire) Calkins, J., Umasankar, Y., O’Neill, H., & Ramasamy, R. (2013). High photo-electrochemical activity of thylakoid–carbon nanotube composites for photosynthetic energy conversion Energy & Environmental Science DOI: 10.1039/C3EE40634B Chilton MD, Drummond MH, Merio DJ, Sciaky D, Montoya AL, Gordon MP, Nester EW. (1977) Stable incorporation of plasmid DNA into higher plant cells: the molecular basis of crown gall tumorigenesis, Cell.;11(2):263-71 Divakara, B.N., Upadhyaya, H.D., Wani, S.P., Laxmipathi Gowda C.L. (2010). “Biology and genetic improvement of Jatropha curcas L.: A review”. Applied Energy 87 (3): 732–742. Hataway, J. 2013: New discovery may allow scientists to make fuel from CO2 in the atmosphere. Proceedings of the National Academy of Sci- WSGE | 419 ence Mar 26, 2013 http://phys.org/news/2013-03-discovery-scientistsfuel-co2-atmosphere.html#jCp Królikowska – Olczak, M. (2010). Promowanie stosowania energii ze źródeł odnawialnych w prawie Unii Europejskiej In: Zarządzenie informacją i energią w systemie bezpieczeństwa Unii Europejskiej, Józefów: Wydawnictwo Wyższej Szkoły Gospodarki Euroregionalnej. pp. 29 – 38. Kruse, O. Lankamer, B., (2010): Microalgal hydrogen production. Current Opinion in Biotechnology. 21, (3), 238–243. Moore LW, Chilton WS, Canfield ML. 1997. Diversity of Opines and OpineCatabolizing Bacteria Isolated from Naturally Occurring Crown Gall Tumors. App. Environ. Microbiol. 63:201-207. Montgomery, T. (2013):. http://www.license.umn.edu/Products/Co-cultured-Synechococcus-and-Shewanella-Produce-Hydrocarbons-without-Cellulosic-Feedstock__20100084.aspx Nazimek, D. (2009): Sztuczna fotosynteza – CO2 – pierwszy etap produkcji biopaliw. www.gmina. zgierz. Pl/cms/files/File/…/SFCO2-2009-Kraków.pdf Nyga-Łukaszewska, H., 2010:Bezpieczeństwo dostaw gazu ziemnego w wybranych krajach Unii Europejskiej na przykładzie kryzysu gazowego z 2009 roku. Bezpieczeństwo energetyczne Europy a sprawa polska. In: Zarządzenie informacją i energią w systemie bezpieczeństwa Unii Europejskiej. Józefów: Wydawnictwo Wyższej Szkoły Gospodarki Euroregionalnej. pp. 107 – 120. REN21, Renewables Global Status Report (2006 - 2012). Ren21.net. Retrieved 2012-10-21. Sergeeva, Y. E.; Galanina, L. A.; Andrianova, D. A.; Feofilova, E. P. (2008). “Lipids of filamentous fungi as a material for producing biodiesel fuel”. Applied Biochemistry and Microbiology 44 (5): 523. doi:10.1134/ S0003683808050128 Strobel, G.; Knighton, B.; Kluck, K.; Ren, Y.; Livinghouse, T.; Griffin, M.; Spakowicz, D.; Sears, J. (2008). “The production of myco-diesel hydrocarbons and their derivatives by the endophytic fungus Gliocladium roseum (NRRL 50072)”. Microbiology (Reading, England) 154 (Pt 11): 3319–3328. doi:10.1099/mic.0.2008/022186-0. PMID 18957585. Summers, R (2013) Bacteria churn out first ever petrol-like biofuel. New 420 | WSGE Scientist, Retrieved 27 April 2013. Thiele, Z., Chartrain, M., Zeikus, J. G., 1988: Control of interspecies electron flow during anaerobic digestion:role of floc formation in syntrophic methanogenesis. Applied and Environmental Microbiology, 54 10 – 19. Torsvik, Z., Øvreås, L., Thingstad, T.F. 2002: Prokaryotic diversity-magnitude, dynamics and controlling factors. Science 296: 1064 -1066. Voegele, E. 2009. “LanzaTech develops waste gas to ethanol technology”, Ethanol Producer Magazine 27 August 2009 Wójcik-Sztandera, A.(2010): Wpływ czynników technologicznych w dziedzinie produkcji biopaliw na politykę handlową. In: Zarządzenie informacją i energią w systemie bezpieczeństwa Unii Europejskiej, Józefów Wydawnictwo Wyższej Szkoły Gospodarki Euroregionalnej. pp. 121136. Zębek, E., 2010: Możliwości wykorzystania odnawialnych źródeł energii w województwie warmińsko-mazurskim w świetle obowiązujących regulacji prawnych i wymogów Unii Europejskiej, in: Zarządzenie informacją i energią w systemie bezpieczeństwa Unii Europejskiej. Józefów Wydawnictwo Wyższej Szkoły Gospodarki Euroregionalnej. pp. 79 - 96. Table 1. A list of most common bacteria able to degrade long-chain hydrocarbons (after Błaszczyk, 2010, altered) Bacteria species Syntrophus buswelli S. gentianae S. acidophilus Pelotomaculum terephthalicium P. isophthalicium Syntrophomonas bryantii S. sapovorans S. curvata S. zehnderii Synthrophococcus sucromutans Substrate benzoate, crotonate benzoate, hydroquinone benzoate benzoate, phthalans, phenylpropionate benzoate, phthalans 3OH-benzoate C4 – C11 fatty acids C4 – C18 fatty acids C4 – C18 fatty acids C4 – C18 fatty acids aromatic metoxylated compounds WSGE | 421 Synthropothermus lipocalidus Thermosynthropa lypolytica C4 – C18 fatty acids C4 – C18 fatty acids triglicerides Table 2. Some typical bacteria able to degrade aromatic hydrocarbons (after Błaszczyk, 2010, altered) Type of bacteria Denitrifying bacteria Iron-reducing bacteria Sulfate-reducing bacteria Bacteria species Thauera aromatica Azoarcus toluvorans A. tolulyticus A. avensii Geobacter metallireducens Desulfobacula toluolica Desulfotignum balticum D. toluenicum Desulfobacterium cetonicum Desulfovibrio sp. Table 3. Number of culturable bacteria species and known clones in certain bacterial Phyla (after Błaszczyk, 2010, altered) Bacteria Phyllum Firmicutes Proteobacteria Actinobacteria Bacteroidetes Acidobacteria Spirochaetes Cyanobacteria Planctomycetes Chloroflexi Chlorobi Dictyoglomi 422 | WSGE Number of species 2,151 2,087 1,646 355 7 110 82 14 22 21 2 Nunber of clones 54,075 38,046 7,798 22,959 2,566 1,399 2,130 1,674 1,603 96 16 WSGE | 423 424 | WSGE JoMS 3/18/2013, ss. 425-443 Sergiusz Prokurat WSGE | 425 426 | WSGE Palm oil - strategic source of renewable energy in Indonesia and Malaysia Olej palmowy – strategiczne źródło odnawialnej energii w Indonezji i Malezji Sergiusz Prokurat Wyższa Szkoła Gospodarki Euroregionalnej im. Alcide de Gasperi w Józefowie [email protected] Abstracts This paper seeks to answer the question of how the global industry of palm oil is affecting the economies and natural environments of its two main producers – Indonesia and Malaysia. The first section examines the contemporary uses of palm oil in a variety of products and industries. It also sets out to describe the global palm oil market. The second section takes a historical perspective, analysing the origins of palm oil cultivation and trade and its rapid rise to global prominence. The third section looks into the increasingly important role of palm oil as biofuel component and the implications this has for its use. The fourth section investigates both main producers of palm oil. The fifth section presents the controversies which arise from palm oil cultivation, trade and use in many consumer products. The paper concludes by describing the prospects of market growth and the economic and ecological implications for Indonesia and Malaysia. Niniejsza praca jest poświęcona badaniu wpływu globalnego przemysłu oleju palmowego na gospodarki i środowisko naturalne dwóch głównych producentów tego surowca – Indonezji i Malezji. Część pierwsza analizuje współczesne wykorzystanie oleju palmowego w różnych produktach i gałęziach gospodarki. Celem tej części jest również opis globalnego rynku oleju palmowego. Część druga przedstawia kontekst historyczny, analizując początki kultywacji i handlu olejem palmowym i szybki wzrost znaczenia tego surowca. Część trzecia jest poświęcona rosnącej roli oleju palmowego jako składnika biopaliw i znaczenia tego faktu w ewolucji stosowania tego oleju. Część czwarta analizuje sytuację obu głównych producentów surowca. Piąta część przedstawia kontrowersje, wynikające z kultywacji, WSGE | 427 handlu i użycia oleju palmowego w wielu produktach konsumpcyjnych. Niniejsza praca podsumowuje te rozważania przedstawiając perspektywy wzrostu tego rynku, oraz gospodarcze i ekologiczne implikacje tych zjawisk dla Malezji i Indonezji. Keywords: palm oil, biofuels, economic development, environmental impacts, Indonesia, Malaysia olej palmowy, biopaliwa, rozwój gospodarczy, wpływ na środowisko naturalne, Indonezja, Malezja Palm oil is a vegetable oil derived from the fruit of the palm tree. It is an important and efficient type of oil which is used as a raw material for both food and non-food industries. Crude palm oil (CPO) is a highly-valued product that is traded on the international commodities and futures markets. Processed palm oil is used in a huge variety of products in cosmetics, foods, lubricants and also fuels (Clay, 2004). CPO is used for example in shortenings, pastry margarines and cakes, frying oils, coffee whiteners and emulsifiers and can also be used in a wide range of food products including gravy granules, suet mixes, frying oils, snack foods and toffee. That’s half of all packaged foods in supermarkets (WWF Australia, 2013). Three main edible oils are palm, soybean and rapeseed, which together represent about 75% of total production in recent years (Rosillo-Calle, Pelkmans and Walter, 2009). Palm oil is a leading edible oil traded on global markets and comprises nearly 40% of all oils derived from vegetable sources (United States Department of Agriculture, 2008). Total global production of palm oil is estimated at over 45 million tonnes (United States Department of Agriculture, 2008). Two countries in South East Asia, Malaysia and Indonesia, produce over 85% of the internationally traded CPO, while significant crop expansion is occurring in Thailand, Papua New Guinea, Costa Rica, Colombia, Ecuador, Cameroon and the Democratic Republic of Congo, yet the dominance of Indonesia and Malaysia is likely to endure for quite some time still. This is because palm oils require a temperature range of 24-32°C throughout the year, ample sunshine (~ 5-7 hours a day in all months), evenly distributed annual rainfall of 1780–2280 mm, soil pH <7.5, relative humidity ~ 85%. It’s possible to plant palm oil at a +/- 10 degrees range off the equator, however prime 428 | WSGE areas of cultivation are within the +/- 5 degrees equator range. Major importers include India, China and the European Union, while the USA is a small market for palm oil compared to the above (Glastra, Wakker and Richert, 2002). In 2009 the world consumed approximately 6.5 kilograms of palm oil per capita annually (Food and Agricultural Policy Research Institute, 2010a). By 2020, global consumption of palm oil is expected to achieve almost 60 million tonnes. Overall, the consumption of processed palm oil has more than doubled between 2000 and 2010 and the main new demand sources were Eastern Europe, India and China. Palm oil is a major global commodity with traded value of nearly $50bn in 2011 (around $24bn in 2000). In general terms, palm oil prices have risen steadily during the past 20 years, with a price spike in early 2008 (due to interest in biofuels) followed by a crash, after which its price returned to pre-boom levels and then continued a more gradual upward trend. One of the biggest pros of CPO is that oil harvested from oil palms is cheap and its cultivation is up to a dozen times more efficient (higher oil yield per ha) than in the case of other oil sources. For example oil palm plants yields are 10 times higher in pounds per acre than soybeans (Arumughan, Skhariya and Arora, 2004: 644). More information can be found in Table 1. Palm oil requires the lowest fertiliser inputs (~1MT of fertiliser per planted ha), and has a long productive cycle of ~25 years. Palm oil is the most cost-competitive vegetable oil for producing bio-diesel (Thoenes, 2006). The fresh fruit bunches (FFB) are typically 52 per cent dry weight and have an extractable oil content of 15-25 per cent (Weng 1999; Henson 1999). Returns on land, capital and labour produce substantial revenues both for companies and for countries. (Yusoff and Hansen 2007) In this study my main aim will not be to conduct a detailed analysis of nutritional qualities and health effects concerns with regard to eating palm oil products. Considerable research has already been conducted on these subjects (see Colon-Ramos et al. 2007; Karsulinova et al. 2007; Ladeia et al. 2008; van Rooyen et al. 2008). Brief History of Palm Oil Palm Oil originated in the tropical rainforest region of West Africa. The main cultivation belt runs through the southern latitudes of Cameroon, Côte d’Ivoire, Ghana, Liberia, Nigeria, Sierra Leone, Togo and into WSGE | 429 the equatorial region of Angola and the Congo. Processing oil palm fruits for edible oil has been practiced in Africa for thousands of years, and the oil produced, highly coloured and flavoured, is an essential ingredient in much of the traditional West African cuisine. The traditional process is simple yet tedious and inefficient (Food and Agriculture Organisation of the United Nations, 2010). Captain James Welsh was the first European who took 32 barrels of palm oil (together with 150 elephant tusks, 589 sacks of pepper, and cotton wool made from palm trees) from Benin to England in 1591 (KaluntaCrumpton and Agozino, 2004: 210). During the 14th to 17th centuries some palm fruits were taken to the Americas and from there to the Far East. The plant appears to have thrived in the Far East, thus providing the largest commercial production of an economic crop far removed from its region of origin. Wherever they may have originated, the four original trees planted in Java in 1848 became the seed source for all Southeast Asian plantations developed over the following century (Henderson and Osborne, 2000). By the early 19th century, palm oil was being used to make soap and candles, later also being utilised for heating and cooking and in many other products from dynamite through tinplating (as used in the food canning industry) to margarine (Henderson and Osborne, 2000; Poku 2002). By 1930, palm oil had become important enough to justify the merger of Margarine Unie, a Dutch producer of margarine, and Lever Brothers, a British soap maker, into Unilever (Sheil et al., 2009). The international trade in palm oil started at the beginning of the nineteenth century with the development of trades in palm kernel after 1832. Nigeria occupied a strong position in the global palm oil export market in the twentieth century. The country supplied 75% of the 157,000 tonnes of palm kernel exports that originated from the British-colonised West Africa in 1911, and was the world’s largest exporter. Nigeria was the largest exporter until 1934 when the country was surpassed by Malaysia. By 1966 Indonesia had also exceeded Africa’s total palm oil production. According to Oil Palm Review, published by the Tropical Development and Research Institute in the United Kingdom, over 3 million tonnes of palm oil were produced by Malaysia alone in 1983, compared with a total of about 1.3 million tonnes of African origin. Malaysia was subsequently outdone by Indonesia in 2006. By 1998, palm oil constituted more than 5 per cent of Malaysia’s GDP (Yusoff, 2006). Production in Indonesia meanwhile increased from 430 | WSGE 168,000 tonnes yielded from 105,808 hectares in 1967, to approximately 16.4 million tonnes cultivated on 6.2 million hectares as of 2006 (Indonesian Ministry of Agriculture) (annual yields rose from 1.58 t/ha to 2.6 t/ ha) (BisInfocus, 2006; IPOC, 2006). Some subject matter experts say that the recent expansion in Asia has amounted to 0.4 million hectares a year (Corley, 2005). Most of this increase has taken place in Indonesia with an average of 350,000 hectares of new oil palm plantations planted each year in the period between 2000 and 2006 (IPOC, 2006). Palm oil – the fuel of the future? A potential crisis associated with high petrol and diesel prices has sparked global interest in producing alternative fuels and the use of electric propulsion rather than sticking with internal combustion. China, India, and other emerging economies have reacted to rising global demand by claiming an increasing number of energy sources in a variety of ways. Moreover, China has invested heavily in oil efficiency strategies for vehicles such as fuel economy standards which are more efficient even than those in the United States, ambitious electric vehicle plans and the deployment of plug-in hybrids, coupled with programmes for increased efficiency and technological progress. Japan and India have also sought better fuel efficiency standards. Yet while the idea of an engine propelled by electric energy is especially fashionable nowadays, cars based on this energy system are not very effective and both their purchase and usage price deters potential customers. Meanwhile biofuels are becoming an interesting alternative for a market where the price of oil is steadily increasing. Particularly palm oil is considered one of the best and cheapest biofuel ingredients for diesel engines. Currently 77 per cent of palm oil is used for food and food products (United States Department of Agriculture, 2008). But palm oil is also a major driver of economic growth and a source of alternative fuel. Palm oil was basically the only driver of poverty reduction and eradication in Malaysia and has also enriched Indonesia. Nowadays the growth of new palm oil plantations in Malaysia and Indonesia is being criticised. The scale of palm oil demand is very large and continues to rise. Between 1962 and 1982 global exports of palm oil increased from around half a million to 2.4 million tonnes annually. In 2008 world production of palm oil and palm kernel oil amounted to 48 million tonnes. According to FAO forecasts by 2020 the global demand for palm oil will double, and triple by 2050, not- WSGE | 431 withstanding that given sharp volatility on the oil market this type of oil can become an interesting alternative. From 1970 the area of palm oil cultivation has risen in Indonesia by a factor of more than 30, and 12 in the case of Malaysia. This expansion was possible thanks to the availability of cheap labour and support from these governments, which have used loans from international financial organisations, such as the World Bank, and also from private banks, to induce companies to start plantations in their respective territories. If we only take into account the energy sector, the oil palm can become a key crop of our times. This is because it is quite possible that within a dozen or so years the world will largely run out of oil and its price will rise drastically. The key lies in research conducted in Malaysia and Indonesia which focuses on genetic modifications to oil crops and also research which should solve the problem of palm oil solidification when exposed to high temperatures. Currently this oil can be used as biodiesel in speciallyheated equipment fitted in cars. Thus it may turn out that Malaysia and Indonesia, countries with a specific and unique strategy for developing their energy sectors, will become the source of cheap fuel, which will permanently bring prosperity to South-East Asia. Indonesia In May 2010 the Indonesian President Susilo Bambang Yudhoyono announced a policy of developing oil palm plantations on “degraded land” instead of the current practices of placing them on forest or peatland. As part of the national REDD+ strategy equipped with an unprecedented budget of $1 billion and a partnership with Norway, this policy is set to allow the palm oil industry continued expansion, which would generate profits, government revenues, and jobs, simultaneously reducing greenhouse gas emissions caused by deforestation and the degradation of forests (The REDD Desk, 2013). Despite the fact that there remain many questions about the Indonesian strategy of reducing emissions from deforestation and forest degradation (REDD+), the national government has recently stated that there are 6 million hectares of degraded land (an area exceeding the size of the Indonesian province of Aceh) which could be used for the expansion of oil palm plantations. This would suffice to achieve the country’s national target of doubling palm oil production by the year 2020 without additional deforestation. 432 | WSGE The production of palm oil is a reliable source of income for many of the Indonesian rural poor, with some experts suggesting that the employment generated from palm oil production in Indonesia has the potential to achieve 6 million and lift these workers out of poverty. Palm oil is the second largest agricultural product of Indonesia; in 2008, Indonesia produced over 18 million tonnes of palm oil. During the last decade palm oil has been the country’s most important agricultural export. In 2008 Indonesia exported in excess of $14.5 billion of palm oil-related produce, according to the Indonesian Palm Oil Commission. The Indonesian palm oil industry has seen major growth in recent years and approximately 1.3 million ha of new areas dedicated to the cultivation of palm oil since 2005, reaching a level of nearly 5 million ha in 2007 (constituting 10.3 percent of the 48.1 million ha of agricultural land) (Food and Agricultural Policy Research Institute, 2010). This significant expansion has been caused by higher returns which in turn are the direct effect of increasing demand. The majority of Indonesia’s palm crop is grown in Sumatra, with a total of over 75 per cent in mature palm area and 80 per cent of total palm oil production (United States Department of Agriculture, 2008). The main Indonesian provinces which produce palm oil are: Riau, Sumatera Utara, Sumatera Selatan, Jambi and Sumatera Barat. In 2008 approximately 49 percent of palm oil plantations were privately owned, 41 percent by small shareholders and the remaining 10 percent were government plantations. Private plantations are the largest producers of palm oil in Indonesia, contributing over 9.4 million tonnes of palm oil in 2008. In the same year smallholder plantations produced 6.7 million tonnes of palm oil and government-owned plantations produced 2.2 million tonnes of palm oil. Malaysia Malaysia is globally the second largest producer of palm oil after Indonesia and its production totalled 18.3 million tons in 2011. Palm oil is an important agricultural crop in the country, with approximately 3.5 million ha of area dedicated to its cultivation which makes up 11% of the national territory. 80 million tons of solid biomass are produced (empty fruit bunches, fibres) and 60 million tons of palm waste liquid is also obtained as a result of the production of palm oil, with 90% of this discarded without further use. Enjoying strong support of foreign investment and development banks palm oil production started in 1971 with 300,000 hectares and reached WSGE | 433 a total of almost four million hectares in 2007. The industry grew quickly owing to rising foreign demand for vegetable oils that led to increased plantation area, recording 172 per cent growth between 1990 and 2001. Currently the main Malaysian production areas of palm oil are Johor, Sabah and Pahang (Teoh, 2002). In 2007 the palm oil industry produced approximately 15.8 million tonnes of oil from 4.3 million hectares, which ranked Malaysia second in the world with a 41 per cent share of the global market of palm oil worth 38.13 million tonnes. The main export partners are China at 3.94 million tonnes or 28.73 percent of total palm oil exports, the EU and Pakistan are next, with purchases of 2.06 million tonnes and 1.07 million tonnes, respectively. The whole industry employs around 900,000 people and makes up over four per cent of Malaysian GDP (Malaysian Palm Oil Council, 2007). The Malaysian government has announced a plan to reduce the country’s CO2 emissions by 40% relative to 2005 levels by the year 2020. Using biomass from palm oil is the key success element in achieving this goal. If the biogas (methane) generated from the palm waste liquid could be used to generate electricity, 400 MW of electricity would be generated in effect, which on its own would reduce CO2 emissions by 12%. Controversies Oil palms are cultivated on huge, industrial plantations, often (especially in the case of Indonesia) created on newly-cleared (i.e. first burnt out and then deforested) areas of rainforest, and also on ecologically valuable peatland. The plant’s high yield means that palm oil is significantly cheaper than other vegetable oils to produce. However, the rapid rise in demand is having a serious impact on the tropical countries which grow oil palms. There is a direct relationship between the growth of oil palm estates and deforestation in Malaysia and Indonesia (Clay, 2004: 218–219). Replacing primary rainforests with plantations across South East Asia is limiting biodiversity, destroying local communities, and exacerbating climate change through the emissions of carbon dioxide which had previously been locked up in trees and peatlands. Increased production will destroy more rainforests, tilt animals such as the orang-utan, Sumatran tiger, elephants and rhinos towards extinction, and forcefully relocate indigenous people who live sustainable lives in forest ecosystems. Only a century ago, 85 to 90 percent of Indonesia’s total land area was covered 434 | WSGE with tropical rainforest. Still as late as 1950 forest covered 77 percent of the land. Forest loss became a serious problem in the 1970s, when industrialscale logging concessions were first allowed (Brown and Jacobson, 2005). According to FAO estimates, 98 per cent of original rainforest in Indonesia will disappear by 2022. Indonesia has been named in the 2008 Guinness Book of Records as the country with the fastest rate of deforestation (jamie, 2007). Another issue is the evolution of animals who call primary rainforest home (Figure 4). Demand for biofuels could yet increase competition for land, become a threat for food production and raise inequality between the rich and the poor (Astyk, 2006). Many economies are currently in the process of adopting policies which encourage the use of biofuels. If these blending policies are carried out an additional 4 million hectares of oil palm would be needed to meet the requirements of the European Union alone. A significant role of stimulating the production of palm oil has been played by EU legislation, because due to biofuel subsidies European governments have caused a spike in palm oil demand. A further million hectares might be needed to satisfy China’s demand, making biofuel production even more attractive (Sheil et al., 2009). Even if current levels are maintained, palm oil is a destructive force. Global warming concerns and problems with global energy use have escalated controversies surrounding palm oil. Greenhouse gases and high prices of fossil fuels have led to increased interest in biofuels and other alternative energy sources. However, interest in biodiesel derived from palm oil (palm oil methyl ester) is currently a leading biofuel option and large investments are already being planned to convert further millions of hectares of tropical forests and other land types to oil palm plantations. Research has shown that palm oil does not meet ecological balance standards (at economic equilibrium) set out by the European Commission. These standards establish that a litre of any biofuel should reduce CO2 emissions by 35 per cent in comparison with traditional fuel. Yet palm oil not only doesn’t reduce these emissions but increases them by 32 per cent. Thus palm plantations not only don’t compensate the oxygen production of „green” jungle, but they also contribute to the destruction of exotic equatorial ecosystems and in theory lead to increased emissions of the dreaded CO2. Captivatingly, biofuels made of palm oil are often seen as an attractive fix to reduce greenhouse gas emissions. By 2020, 10% of fuel sold in the EU will be biofuel. This is the effect of the EU Renew- WSGE | 435 able Energy Directive (RED) which came into law in December 2010 and is in the process of transposition into national law of all Member States. The RED is part of the EU’s 2008 climate and energy package. This package establishes three legally binding and unilateral targets which should be reached by 2020: a 20% reduction of greenhouse gas emissions with regard to 1990 levels; a 20% reduction of energy use through improving energy efficiency as compared to 1990 levels; and a 20% share of renewable energy in total energy consumption. Within the 20% target for renewables it sets a target of 10% for renewable fuels in the transport sector, including biofuels (Agenzia per la promozione all’estero e l’internazionalizzazione delle imprese italiane, 2012). The irony of assumptions is quite clear: solving a problem on one side creates another on the other (Greenpeace UK, 2013). Environmental protection organisations have criticised the production of palm oil due to its part in destroying rainforest, while the NGO “World Growth” has defended this resource, claiming it’s a valuable ally in the fight against poverty. All this has led to forming a consensus opinion and creating the “Roundtable on Sustainable Palm Oil”, together with the certification of this resource. These actions aim to promote sustainable production of palm oil and the protection of the environment. Can we be sure this happens if the price of oil increases? The Roundtable on Sustainable Palm Oil (RSPO) is based on the cooperation of oil palm growers, palm oil processors or traders, consumer goods manufacturers, retailers, banks and investors, environmental or nature conservation NGOs, and social or developmental NGOs, with the stated aim of ‘promoting the growth and use of sustainable palm oil products through credible global standards and engagement of stakeholders’. Its members include high-street names such as Tesco, Nestle and Cadbury, as well as palm oil traders such as Cargill and ADM. Together, these companies represent 40 per cent of global palm oil trade. Palm oil companies wishing to certify their production as sustainable must pay independent RSPO-approved certification bodies to audit their production. Until today, about 10 % of the production of palm oil has been certified (Levin, 2012). The RSPO meets annually and is governed by an executive board (Teoh, 2010). Any stakeholder can become a member of the roundtable, but in order to be a certified grower or processor they must follow eight principles, each of these principles also containing more specific criteria: 1. Commitment to Transparency 436 | WSGE 2. Compliance with Applicable Laws and Regulations 3. Commitment to Long-Term Economic and Financial Viability 4. Use of appropriate Best Practices by Growers and Millers 5. Environmental Responsibility and Conservation of Natural Resources and Biodiversity 6. Responsible Consideration of Employees and of Individuals and Communities by Growers and Millers 7. Responsible Development of New Plantings 8. Commitment to Continuous Improvement in Key Areas Conclusions Malaysia and Indonesia, neighbouring countries in South East Asia, see their future in biofuels. The long-term energy strategy of these countries is based on the cultivation of palm oil. Profits and the possibility of effective plantation management are enabled by optimal climate conditions, low land prices and a short crop-growing period of 3 years. Thanks to cheap labour, with wages which amount to 750 RM-850 RM in Malaysia and approximately 800-900 thousand rupees in Indonesia, this is a golden opportunity for companies and the entire economies of these countries (author’s calculations based on Agenzia per la promozione all’estero e l’internazionalizzazione delle imprese italiane, 2012). To picture the size and scale of cultivation we just have to imagine that in Indonesia alone palm oil plantations take up more than two times the area of Belgium. Thus it is no wonder that this land-rich country is counting on the cultivation of palm oil, which is slated to lift Indonesians out of poverty. Ultimately as many as 3.7 million Indonesians are currently employed at the plantations (Skinner, 2013). This is also the reason for ongoing discussions about even more increases of cultivation areas. Fossil fuels have enabled the creation of a wealth of devices and tools which make our everyday work and life so much easier. Without them, without industry, the energy sector, and transport our world doesn’t exist. Fuel is a stimulus which makes us try to solve our ecological problems by shifting responsibility to the emerging economies, often with destructive consequences for their natural environments. This is because palm oil is not only present in biofuels, but nearly in all products we can buy at our local supermarket, starting with beauty products all the way through to WSGE | 437 processed foods. In other words Malaysia and Indonesia are producing palm oil because Western and Chinese citizens need it, thus “eating away” a bit o jungle every single day and further transforming our world. This natural process (fighting it is futile) will probably lead to a situation where there won’t be enough energy for everyone. On the other hand, if oil prices will return to their levels from the first half of 2008 (almost 150 USD/barrel) or even rise beyond that, it might just be that prosperity will finally come to South East Asia. References Agenzia per la promozione all’estero e l’internazionalizzazione delle imprese italiane (2012), Malaysia – The Malaysian Palm Oil Sector – Overview (June 2012), online: http://www.ice.gov.it/paesi/asia/malaysia/upload/173/Palm%20Oil_overview_2012.pdf [accessed 26 August 2013] Arumughan C., Skhariya R. and Arora R. (2004), ‘Edible oil outlook for India’, Inform, Vol. 15(10), p. 644 Brown, E. and Jacobson, M.F. (2005), Cruel Oil: How Palm Oil Harms Health, Rainforest and Wildlife, Center for Science in the Public Interest, online: http://www.cspinet.org/palm/PalmOilReport.pdf [accessed 26 August 2013] FAOSTAT (2010), FAOSTAT database, online: http://faostat.fao.org/ site/291/default.aspx [accessed 26 August 2013] Food and Agricultural Policy Research (2010c), Global Forest Resources Assessment 2010: Country Report Indonesia, The Forest Resources Assessment Programme. Food and Agricultural Policy Research Institute (2010a), U.S. and World Agricultural Outlook, online: http://www.fapri.iastate.edu/outlook/2010/ [accessed 26 August 2013] Food and Agriculture Organisation of the United Nations (FAO) (2010b), Global Forest Resources Assessment 2010, online: http://www.fao.org/ forestry/fra/fra2010/en/ [accessed 26 August 2013] Food and Agriculture Organisation of the United Nations (FAO) (2013), Oil palm, online: http://www.fao.org/docrep/005/y4355e/y4355e03. htm [accessed 26 August 2013] Glastra, R,. Wakker, E., Richert, W. (2002), Oil Palm Plantations and Deforestation in Indonesia. What Role Do Europe and Germany Play?, World 438 | WSGE Wide Fund for Nature Germany Greenpeace UK (2013), Palm oil, online: http://www.greenpeace.org.uk/ forests/palm-oil [accessed 26 August 2013] jamie (2007), Indonesia gets new world record: fastest logger, Greenpeace UK, online: http://www.greenpeace.org.uk/blog/forests/indonesiagets-new-world-record-fastest-forest-logger [accessed 26 August 2013] Journey to Forever (2013), Oil yields and characteristics, online: http:// journeytoforever.org/biodiesel_yield.html [accessed 26 August 2013] Kalunta-Crumpton A. and Agozino B.(eds.) (2004), Pan-African Issues in Crime and Justice, AshGate Publishing Levin, J. (2012), Profitability and Sustainability in Palm Oil Production: Analysis of Incremental Financial Costs and Benefits of RSPO Compliance, WWF, FMO and CDC, online: http://awsassets.panda.org/ downloads/profitability_and_sustainability_in_palm_oil_production__update_.pdf [accessed 26 August 2013] Malaysian Palm Oil Council (2007), MPOC Annual Report 2007, Malaysian Palm Oil Council, online: http://www.americanpalmoil.com/publications/MPOC_AnnualReport_2007.pdf [accessed 26 August 2013] Mielke, S. (1991), Economic prospects for oilseeds, oils and fats toward the 21st century, In: Basiron, Y. and Ibrahim, A. (eds.), The proceedings of the 1991 PORIM International Palm Oil Conference. Kuala Lumpur, 9–14 September 1991. Module iv: Promotion and marketing, 1–16. Palm Oil Research Institute of Malaysia Rose, M. (2010), The palm oil problem - what can be done?, Daily Info, Oxford, online: http://www.dailyinfo.co.uk/reviews/feature/5024/Orangutans_and_how_to_help_them [accessed 26 August 2013] Rosillo-Calle, F., Pelkmans, L. and Walter, A. (2009), Global Overview of vegetable oils, with reference to biodiesel, IEA Bioenergy, online: http:// www.bioenergytrade.org/downloads/vegetableoilstudyfinaljune18.pdf [accessed 26 August 2013] Sheil, D., Casson, A., Meijaard, E., van Noordwijk, M., Gaskell, J., Sunderland-Groves, J., Wertz, K., Kanninen, M. (2009), The impacts and opportunities of oil palm in Southeast Asia, CIFOR, online: http://www. worldagroforestry.org/downloads/publications/PDFs/OP16401.PDF [accessed 26 August 2013] WSGE | 439 Skinner, B. (2013), ‘Indonesia’s Palm Oil Industry Rife with Human-Rights Abuse’, Bloomberg Businessweek, 18 July 2013, online: http://www.businessweek.com/articles/2013-07-18/indonesias-palm-oil-industryrife-with-human-rights-abuses [accessed 26 August 2013] Sumatran Orangutan Society (2007), The Orangutan Crisis, online: www. orangutans-sos.org/orangcrisis.htm [accessed 15 December 2012] Teoh, C.H. (2002), The Palm Oil Industry in Malaysia: From Seed to Frying Pan, WWF Switzerland. The REDD Desk (2013), REDD+ National Strategy (Indonesia), online: http://www.theredddesk.org/countries/indonesia/info/plan/redd_national_strategy_indonesia [accessed 26 August 2013] Thoenes, P. (2006), Bio-fuels and Commodity Markets—Palm Oil Focus, FAO Commodities and Trade Division. United States Department of Agriculture (USDA) (2008), Oilseeds: world markets and trade. Circular Series FOP 10-08, October 2008, online: http://www.fas.usda.gov/psdonline/psdDataPublications.aspx [accessed 26 August 2013] United States Department of Agriculture (USDA), Foreign Agricultural Service’s Production, Supply and Distribution (PSD) online database, online: www.fas.usda.gov/psdonline [accessed 26 August 2013] WWF Australia (2013), What is palm oil?, online: http://www.wwf.org. au/our_work/saving_the_natural_world/forests/palm_oil/ [accessed 26 August 2013] Table 1. Oil production of palm and other major oil crops Oil type Oil yield (kg/ha) Palm 4000–5000 Rapeseed 1000 Groundnut 890 Sunflower 800 Soya bean 375 Coconut 395 Cotton seed 173 Sesame seed 159 Source: Journey to Forever, 2013; Mielke, 1991 440 | WSGE Figure 1. Global Vegetable Oil Production in 2011 (100% = 154 million tonnes) Figure 2. Palm oil production 1985-2011 (metric tons) WSGE | 441 Figure 3. Palm oil imports, 2000-2010 (metric tonnes) Source: FAOSTAT (2012) Figure 4. Extent of deforestation of Borneo Island (in Indonesia Kalimantan) projection towards 2020 (left), and deforestation of Sumatra island (right) 442 | WSGE Source: Sumatran Orangutan Society, 2007; Rose, 2010 Figure 4. Total number of species of forest birds and forest butterflies recorded from different land use types in southern Peninsular Malaysia and Borneo, respectively Source: Koh and Wilcove 2008a; Sheil et al., 2009 WSGE | 443 444 | WSGE JoMS 3/18/2013, ss. 445-460 Michał Łęski WSGE | 445 446 | WSGE Legal regulations of renewable energy law in The European Communities Regulacje prawa energii odnawialnych we Wspólnotach Europejskich mgr Michał Łęski Wydział Prawa i Administracji, UWM w Olsztynie Wyższa Szkoła Gospodarki Euroregionalnej im. Alcide De Gasperi w Józefowie Abstract This article presents in shortened form the evolution of the European energy policy over the years. Starting with the post-war period, the Robert Schuman Declaration and the emergence of the European Coal and Steel Community and the Treaties of Rome is trying to show that the history of a common energy policy had its roots and was born right after the end of hostilities in 1945. Then, signed the Treaties of Rome began to be the beginning of what, since 1992 can be called as the European Union and the energy policy of the Member States and the Union. In the next section there are shown - at a glance - another attempts to pave the regulations and activities related to energy and energy policy in the united European Union. Starting from the Green and White Paper, the first statements on the liberalization of the energy market, the following directives and legislation related directly to the renewable energy sources (RE) the author goes to the latest regulations of RE and still ongoing legislative works. Niniejszy artykuł przedstawia w formie skrótowej ewolucję polityki energetycznej Wspólnot Europejskich na przestrzeni lat. Zaczynając od okresu powojennego i deklaracji Roberta Schumana, powstania Europejskiej Wspólnoty Węgla i Stali a następnie traktatów rzymskich, autor stara się pokazać, że historia wspólnej polityki energetycznej ma swoje korzenie już od zakończenia działań zbrojnych w 1945 roku. Następnie podpisane traktaty rzymskie zaczęły być początkiem tego, co od 1992 roku możemy nazwać Unią Europejską i polityką energetyczną poszczególnych Państw Członkowskich oraz całej Unii. W następnej części ukazane są – w zarysie – kolejne regulacje i próby utorowania działań związanych z energetyką i polityką energetyczną, już jako zjednoczona Unia Europejska. Począw- WSGE | 447 szy od Zielonej i Białej Księgi, pierwszych deklaracji w sprawie liberalizacji rynku energii, kolejnych dyrektyw oraz prawodawstwa związanego już bezpośrednio z wykorzystaniem odnawialnych źródeł energii (OZE), autor przechodzi do najnowszej regulacji OZE i ciągle trwających w tym obszarze prac legislacyjnych. Keywords: renewable energy, alternative energy, RE, EU energy policy, 3x20 package, the Europe 2020 strategy odnawialne źródła energii, alternatywne źródła energii, oze, polityka energetyczna UE, pakiet 3x20, strategia Europa 2020 Wprowadzenie Od początku istnienia świata rodzaj ludzki próbował używać sił przyrody do własnych potrzeb – wykorzystać energię, którą daje Ziemia. Nabycie umiejętności wzniecania ognia i jego wykorzystanie do ogrzewania się lub przygotowywania posiłków poprzez spalanie drewna można przecież uznać za jeden z pierwszych przejawów użycia energii pochodzącej ze źródła naturalnego. Poprzez wieki eksploatowano zasoby naturalne naszej planety w sposób zrównoważony. Wynikało to oczywiście z niskiego poziomu rozwoju myśli technologicznej, proporcjonalnej ilości osób zamieszkujących Ziemię w stosunku do jej „możliwości wytwórczych” a tym samym niskich potrzeb ilościowych produkcji samej energii. Począwszy od rewolucji przemysłowej, wielkiego znaczenia nabrała kwestia produkcji większej ilości energii przy wykorzystania tzw. paliw kopalnych jako źródeł stosunkowo łatwo dostępnych oraz wysoce wydajnych energetycznie (np. w porównaniu do spalania drewna). Sukcesywny rozwój technologii oraz coraz większe wykorzystanie takich źródeł energii, jak węgiel kamienny, węgiel brunatny, gaz ziemny czy ropa naftowa powodowały i dalej powodują nieustanny wzrost produkowanych i odprowadzanych do atmosfery związków siarki, dwutlenku węgla i innych zanieczyszczeń. Pomimo wielu rożnych opinii ekspertów w powszechnym rozumieniu prowadzi to do wzrostu ogólnej temperatury atmosfery i zaburzeń w jej funkcjonowaniu, powodując przy tym również wiele skutków ubocznych, poprzez wysokie zanieczyszczenie nie tylko atmosfery, lecz całego środowiska naturalnego. W dobie zmniejszających się zasobów paliw stałych konieczną staje się technologiczna oraz mentalna zmiana użytkowników 448 | WSGE oraz producentów, czyli przemysłu. Zmiany te powinny iść z jednej strony w kierunku źródeł, które pozwolą na zmniejszenie ilości zanieczyszczeń wprowadzanych do środowiska naturalnego, a z drugiej będą też w mniejszym stopniu eksploatować te zasoby, zachowując środowisko naturalne dla przyszłych pokoleń. Przed takim wyzwaniem stoi większość rozwijających się oraz rozwiniętych obszarów świata, na czele z krajami Unii Europejskiej. Europejska polityka energetyczna a rozwój energii odnawialnych Nie sposób mówić o polityce energetycznej Unii Europejskiej (Wspólnot Europejskich) bez choćby częściowego odniesienia do jej długiej historii. W powojennej Europie rozwiązania zmierzające do regulacji rynku energetycznego zaczynają kiełkować już w 1947 roku w postaci utworzenia OEEC (Organization for European Economic Organization) jako reakcji na Plan Marshala. Instytucja później przekształcona na OECD (Organization for Economic Co-operation and Development) zajmowała się m.in. promocją współpracy gospodarczej i handlu pomiędzy krajami Europy Zachodniej (Jabłoński, Wnuk, Sosnowiec, 2004, s. 54). Kolejnym punktem było ogłoszenie Raportu Roberta Schumana (Ministra Spraw Zagranicznych Francji) dnia 9 maja 1950 roku a w konsekwencji zawiązanie Europejskiej Wspólnoty Węgla i Stali (European Coal and Steel Community) przez sześć państw – Włochy, Francję, RFN, Holandię, Belgię oraz Luksemburg. Głównym założeniem EWWiS było wzmocnienie rozwoju ekonomicznego i zatrudnienia oraz podniesienie ogólnego poziomu życia. W owym czasie takie cele chciano osiągnąć poprzez organizację rynków węgla i stali, regulując ich produkcję, jak również kwestie ilościowe ich importu oraz eksportu (Treaty establishing the European Coal and Steel Community, ECSC Treaty). Sześć lat później – w maju 1957 roku podpisano dwa traktaty rzymskie powołujące do życia Europejską Wspólnotę Gospodarczą (European Economic Community) oraz Europejską Agencję Energii Atomowej (Euroepan Atom Energy Community – EUROATOM). Traktaty rzymskie zakładały głównie odpowiednio: zacieśnienie więzów pomiędzy europejczykami, wspomagając rozwój ekonomiczny i społeczny, zniesienie barier w handlu wewnątrz Wspólnot (Treaty establishing the European Economic Community, EEC Treaty) oraz wspomaganie rozwoju energii atomowej jako (jak wtedy zakładano) głównego źródła energii w przyszłości, poprzez współpracę ponadnarodo- WSGE | 449 wą i międzynarodową (Treaty establishing the European Atomic Energy Community (Euratom). Kolejno tzw. Układ o fuzji z 1965 roku tworzący Wspólnoty Europejskie a w szczególności późniejszy Jednolity Akt Europejski (1986 r.) były kolejnymi krokami do utworzenia wspólnego rynku i zacieśniania współpracy politycznej. Punktem, który można uznać za kamień milowy w kontekście tematyki energii odnawialnych w Europie, jest podpisanie Europejskiej Karty Energetycznej w Dublinie w 1991 roku. W 1990 roku premier Niderlandów zaproponował nawiązanie współpracy w sektorze energetycznym. Taka współpraca miała w szczególności uwzględniać byłe kraje Republik Radzieckich oraz kraje Europy Środkowo-Wschodniej (98/181/WE). Według Karty działania na rynku docelowym należało przeprowadzić w następujących obszarach: − rozwój rynku energii – otwarty i konkurencyjny rynek paliw i energii, materiałów urządzeń i usług, dostęp do źródeł energii, ich eksploatacji i rozwoju na zasadach komercyjnych; dostęp do rynków lokalnych i międzynarodowych; usuwanie technicznych, administracyjnych i innych barier w handlu energią i związanych z nim wyposażeniem, technologiami i usługami, promocją dostępu do kapitału; ułatwienia w odniesieniu do infrastruktury przesyłania energii, dostęp – na zasadach komercyjnych – do technologii eksploracji, rozwoju, wykorzystania zasobów energetycznych, − kooperacja w zakresie energii – koordynacja polityk energetycznych, wzajemny dostęp do danych technicznych i ekonomicznych, formułowanie stałych i przejrzystych ram prawnych, − koordynacja zasad bezpieczeństwa i wytycznych dla produktów energetycznych, ich transportu oraz instalacji; ułatwienia wymiany informacji technologicznej i know-how dotyczących energii i środowiska; badania, rozwój technologiczny i projekty demonstracyjne, − sprawność energetyczna i ochrona środowiska – stworzenia mechanizmów i warunków dla efektywnego użytkowania energii; planowanie zaopatrzenia w ciepło, energię elektryczną i paliwa gazowe w celu zminimalizowania negatywnych skutków dla środowiska poprzez: a) rynkowo zorientowane ceny energii, z pełniejszym uwzględnieniem kosztów środowiskowych i zysków; b) efektywne i skoordynowane narzędzia polityki w odniesieniu do energii; c) użytkowanie nowych, odnawialnych źródeł energii i stosowanie czystych technologii; d) wysoki 450 | WSGE poziom bezpieczeństwa nuklearnego (2004, s. 57) Udokumentowaniem m.in. powyższej deklaracji był traktat ustanawiający Unię Europejską podpisany w holenderskim Maastricht w 1992 roku Traktat o Unii Europejskiej (Maastricht Treaty). Traktat wprowadził szereg modyfikacji dostosowujących gospodarkę Unii Europejskiej (Wspólnot Europejskich) do wymogów globalizacyjnych i wyzwań stojących przed Europą. Można powiedzieć zatem, iż traktat jest podpisanym przejawem woli politycznej, która została zaproponowana i zaakceptowana podczas spotkania Rady Europy dwa lata wcześniej. Następne etapy rozwoju regulacji dotyczących energii odnawialnych były publikowane w kolejnych Księgach wydawanych przez Komisję Europejską. Pierwszy tego rodzaju dokument został wydany w 1995 roku. Zielona Księga (Green Paper) zakładała polepszenie współpracy pomiędzy organami regulującymi zarządzanie siecią oraz harmonizację (integrację sieci i struktur regulacyjnych) (2004, s. 58). Następną była Biała Księga (White Paper) – „Polityka energetyczna dla Unii Europejskiej” wydana również w 1995 roku. Odnosiła się przede wszystkim do kwestii integracji rynków energetycznych, rozwoju badań nad źródłami energii, przyszłych obszarów rozwoju, współpracy ponadnarodowej i wewnątrzeuropejskiej czy też odpowiedzialności poszczególnych instytucji za wdrażanie i realizowanie nowej polityki energetycznej (COM(95) 682 final). Podkreślała też trzy podstawowe cele polityki energetycznej: jej konkurencyjność, bezpieczeństwo i ochronę środowiska. W podrozdziale 4.4 Księgi możemy znaleźć regulację dotyczącą zrównoważonego rozwoju (sustainable development). Pojęcie zrównoważonego rozwoju nie jest już dziś terminem nowym i przyjęło się zarówno w języku oficjalnym, jak i potocznym. W długoletniej perspektywie rozwoju gospodarczego i energetycznego mądre i racjonalne wykorzystanie zasobów naturalnych jest jednym z istotnych celów Unii Europejskiej (COM(95) 682 final). Kolejne podrozdziały 4.4.2 oraz 4.4.3 traktują o efektywności energetycznej oraz o odnawialnych źródłach energii jako o ważnym czynniku rozwoju kontynentu oraz tej gałęzi przemysłu. Następna Zielona Księga pt. Energy for the future: renewable sources of energy. Green paper for a Community Securit (Brussels, 20.11.1996, COM (96) 576 final) zajmowała się już w całości energiami odnawialnymi. W dokumencie tym pojawił się też wynik analizy stopnia użycia energii odnawialnych w ogólnej produkcji energii, ze wskazaniem, że wynosi on tylko 6% w skali wszystkich Państw Członkowskich. Trzeba zaznaczyć, że jest to wynik średni, toteż udział energii odnawialnych w po- WSGE | 451 szczególnych krajach często różnił się znacząco od w/w wartości. W roku 1997 Komisja wydała kolejną wersję Białej Księgi („Energia dla przyszłości – odnawialne źródła energii, COM (97) 559 final). Zmodyfikowała ona cele stawiane przed Państwami Członkowskimi. Założono, że poprzez wspieranie badań rozwojowych, certyfikację oraz normalizację różnych urządzeń oraz bodźce podatkowe do roku 2010 udział energii odnawialnych w gospodarce Unii Europejskiej wyniesie nie zakładane wcześniej 6, natomiast 12%. Ustawodawstwo Unii Europejskiej Pierwszy Pakiet Energetyczny Jak wspomniano wcześniej, w latach 90-tych wydano i przyjęto kilka wersji Białych oraz Zielonych Ksiąg dotyczących rynku energii. W tym też czasie toczyła się dyskusja nad rozwiązaniami ograniczającymi emisję CO2 do atmosfery, zaakceptowanymi ostatecznie w roku 1997 poprzez w Protokół z Kioto. W roku poprzedzającym w/w ustalenia klimatyczne oraz w roku następnym (1998) Parlament Europejski przyjął dwie dyrektywy, które określa się dziś jako pierwszy pakiet energetyczny. Te dokumenty o charakterze wykonawczym miały na celu głownie liberalizację rynku energetycznego. Pierwsza dotyczyła wspólnych zasad wewnętrznego rynku energii elektrycznej (Dyrektywa 96/92/WE Parlamentu Europejskiego i Rady z dnia 19 grudnia 1996 r.), natomiast druga wspólnych zasad wewnętrznego rynku gazu ziemnego (Dyrektywa 98/30/WE Parlamentu Europejskiego i Rady z dnia 22 czerwca 1998 r.). Głównym założeniem powyższych dyrektyw była wspomniana liberalizacja rynku poprzez swobodniejszy wybór dostawców powyższych rodzajów energii. Dyrektywy te były wprowadzone w większości krajów do 2000 i 2001 roku, lecz finalnie uznano, że ich implementacja i wpływ na rynek nie są wystarczające. Dyrektywa 2001/77/WE wspierająca produkcję energii ze źródeł odnawialnych Zanim powzięto działania rewizyjne w sprawie powyższych dyrektyw, wydano kolejną dyrektywę – w sprawie wspierania produkcji na rynku wewnętrznym energii elektrycznej wytwarzanej ze źródeł odnawialnych (Dyrektywa 2001/77/WE Parlamentu Europejskiego i Rady z dnia 27 września 2001 r. w sprawie wspierania produkcji na rynku wewnętrznym energii elektrycznej wytwarzanej ze źródeł odnawialnych). W pierwszych słowach 452 | WSGE preambuły jasno postawiono cele w zakresie odnawialnych źródeł energii i polityki energetycznej, które będą stawiane przed Państwami Członkowskimi. Otóż wg autorów Dyrektywy „potencjał eksploatacyjny odnawialnych źródeł energii nie jest w pełni wykorzystany”, następnie „Wspólnota uznaje potrzebę wspierania odnawialnych źródeł energii elektrycznej za sprawę priorytetową”, czego efektem będzie m.in. pozytywny wpływ na ochronę środowiska. Jej cel został (oprócz preambuły) podkreślony również w art. 1, gdzie zapisano, że: „Celem niniejszej dyrektywy jest wspieranie zwiększania udziału odnawialnych źródeł energii w produkcji energii elektrycznej na wewnętrzny rynek energii elektrycznej oraz stworzenia podstaw dla opracowania przyszłych ram Wspólnoty w omawianym przedmiocie”(Ibidem). Poprzez przyjęcie tego dokumentu Państwom Członkowskim postawiono cele indykatywne, które zawarto w art.4.3: − zgodność krajowych celów indykatywnych z globalnym celem indykatywnym, określającym krajowe zużycie energii elektrycznej brutto do roku 2010 w wysokości 12%, − indykatywny udział energii elektrycznej wytwarzanej z odnawialnych źródeł energii w wysokości 22,1% zużycia energii elektrycznej ogółem we Wspólnocie do roku 2010 (Ibidem). Po rozszerzeniu Unii Europejskiej w roku 2004 cel został zmniejszony do 21%. Aby osiągnąć ten cel, Dyrektywa przewidywała przyznanie Państwom Członkowskim systemów wsparcia oraz w aspekcie stricte technicznym przyznawała podmiotom gospodarczym produkującym energię pochodzącą z OZE pierwszeństwo w korzystaniu z istniejących sieci elektroenergetycznych. Taki zapis znalazł się w dyrektywie jednak z zastrzeżeniem, że takie pierwszeństwo będzie przyznane, o ile krajowy system elektroenergetyczny taką możliwość dopuszcza (Ibidem, art.7). Drugi Pakiet Energetyczny Kolejną próbą regulacji runku gazu i energii elektrycznej był tzw. drugi pakiet energetyczny. Na skutek występowania bardzo dużych różnic w poziomie dostosowania do uprzednich regulacji w 2003 roku przyjęto kolejne dwie dyrektywy dotyczące rynków gazu i energii elektrycznej (Dyrektywa 2003/55/WC Parlamentu Europejskiego i Rady z dnia 26 czerwca 2003 r. dotycząca wspólnych zasad wewnętrznego rynku gazu ziemnego oraz Dyrektywa 2003/54/WC Parlamentu Europejskiego i Rady z dnia 26 WSGE | 453 czerwca 2003 r. dotycząca wspólnych zasad wewnętrznego rynku energii elektrycznej). Tym razem zdecydowano się na podział okresu na pełną implementację regulacji na dwa etapy: pierwszy (do roku 2004) dla dużych odbiorców finalnych oraz drugi (do roku 2007) dla pozostałych podmiotów (Świątkowska, 2011, s. 88). Również i te regulacje nie zostały całkowicie zaaplikowane w systemach krajowych. Zbyt słaby system egzekwowania wprowadzanych przepisów oraz brak gruntownej zmiany strukturalnej okazały się być przyczyną niepowodzenia wdrożenia w/w dyrektyw. Trzeci Pakiet Energetyczny Uprzednie działania regulacyjne dotyczące gazu ziemnego oraz energii elektrycznej miały na celu utworzenie zintegrowanego wewnętrznego rynku energetycznego. Nie dawały jednak wystarczających narzędzi do osiągnięcia tego celu i w praktyce nie były możliwe do zrealizowania. Z tego też powodu Komisja i Rada Europejska począwszy od roku 2007 pracowały nad kolejnym Pakietem Energetycznym. Trzeci pakiet został przyjęty po dwóch latach – na wiosnę 2009 roku. Zakładał on w skrócie: „oddzielenie działalności obrotowej i wytwórczej od przesyłowej, wzmocnienie uprawnień regulacyjnych, upowszechnianie inteligentnych systemów pomiarowych, a przede wszystkim wzmocnienie praw konsumenta i ochronę najbardziej wrażliwych odbiorców” (http://www.europarl.europa.eu/sides/getDoc.do?pubRef=-//EP//TEXT+IM-PRESS+20080616FCS31737+0+DOC+XML+V0//PL, dostęp: 10.09.2013). Dyrektywa 2009/28/WE w promowania stosowania energii ze źródeł odnawialnych Zasadnicze znaczenie jednak dla dalszego rozwoju prac nad większym wykorzystaniem energii odnawialnych ma dyrektywa Parlamentu Europejskiego i Rady z 23 kwietnia 2009 roku (Dyrektywa Parlamentu Europejskiego i Rady 2009/28/WE z dnia 23 kwietnia 2009 r. w sprawie promowania stosowania energii ze źródeł odnawialnych zmieniająca i w następstwie uchylająca dyrektywy 2001/77/WE oraz 2003/30/WE). W punkcie pierwszym jej preambuły czytamy, iż: „Kontrola zużycia energii w Europie oraz zwiększone stosowanie energii ze źródeł odnawialnych wraz z oszczędnością energii i zwiększoną efektywnością energetyczną stanowią istotne elementy pakietu środków koniecznych do redukcji emisji gazów cieplarnianych i spełnienia postanowień Protokołu z Kioto do Ramowej Konwencji 454 | WSGE Organizacji Narodów Zjednoczonych w sprawie zmian klimatu, a także do wywiązania się z innych wspólnotowych i międzynarodowych zobowiązań w zakresie redukcji emisji gazów cieplarnianych, wykraczających poza rok 2012. Elementy te mają również duże znaczenie dla zwiększenia bezpieczeństwa dostaw energii, wspierania rozwoju technologicznego i innowacji, a także dla tworzenia możliwości zatrudnienia i możliwości rozwoju regionalnego, zwłaszcza na obszarach wiejskich i odizolowanych.”(2009/28/WE). Punkt drugi preambuły brzmi następująco: „(2) W szczególności zwiększające się udoskonalenia technologiczne, zachęty do korzystania z transportu publicznego i jego rozwoju, stosowanie technologii energooszczędnych oraz stosowanie energii ze źródeł odnawialnych w transporcie należą do jednych z najskuteczniejszych narzędzi, dzięki którym Wspólnota może zmniejszyć swoje uzależnienie od importu ropy w sektorze transportu, w którym problem bezpieczeństwa dostaw energii jest najdotkliwszy i ma wpływ na rynek paliw w tym sektorze”. Porusza również kwestie transportu publicznego jako środka do osiągnięcia celów polityki energetycznej UE. Jak wcześniej wspomniano polegającej na ogólnym zmniejszeniu zużycia energii, co w założeniu wpłynie na mniejszą zależność krajów UE od importowanej energii (w większości niepochodzącej z odnawialnych źródeł energii), przy jednoczesnym większym wykorzystaniu OZE. Pisząc o energii ze źródeł odnawialnych, warto zwrócić się ku omawianej dyrektywie, a dokładniej do zawartego w artykule drugim słowniczka, w którym mieści się kilkanaście definicji tego typu energii. W prawodawstwie europejskim rozumie się ją jako „energię z odnawialnych źródeł niekopalnych, a mianowicie energię wiatru, energię promieniowania słonecznego, energię aerotermalną, geotermalną i hydrotermalną i energię oceanów, hydroenergię, energię pozyskiwaną z biomasy, gazu pochodzącego z wysypisk śmieci, oczyszczalni ścieków i ze źródeł biologicznych (biogaz)” (2009/28/WE, art.2). W dalszej części określone są różnego rodzaju obowiązki Państw Członkowskich. Dyrektywa zakładała m.in. utrzymanie celu udziału energii odnawialnych w całkowitym zużyciu energii na poziomie 20% oraz 10% w sferze transportu, który jest możliwy do zrealizowania razem z 20% poprawą wydajności energetycznej do roku 2020. Poprawa wydajności była już wcześniej określona w komunikacie Komisji z 19 października 2006 r. pt. „Plan działania na rzecz racjonalizacji zużycia energii: sposoby wykorzystania potencjału”, popartym później przez Radę Europejską oraz Parlament Europejski w 2008 roku. WSGE | 455 Na ogólne zmniejszenie poziomu użycia energii niebagatelny wpływ może mieć jej redukcja na cele ogrzewania przez gospodarstwa domowe oraz przez sektor usług. Szacuje się, że te dwa obszary wpływają na około 40% końcowego zużycia energii. Realizacja powyższych celów (zmniejszenie i racjonalizacja zużycia energii) ma być wspierana przez prawodawstwo obejmujące m.in. poprzez dyrektywę 2002/91/WE Parlamentu Europejskiego i Rady z dnia 16 grudnia 2002 r. w sprawie charakterystyki energetycznej budynków. Komunikat Komisji Europejskiej – Energia odnawialna do roku 2020 Ostatniego dnia stycznia 2011 roku Komisja Europejska wydała komunikat (Komunikat Komisji do Parlamentu Europejskiego i Rady, Energia odnawialna: dążenie do osiągnięcia celu na rok 2020 /* COM/2011/0031 końcowy) skierowany do Parlamentu Europejskiego oraz Rady. Już na jego wstępie zawarto, iż oparcie produkcji o OZE jest głównym elementem unijnej strategii energetycznej. Transpozycja ostatniej dyrektywy ws. OZE przez wszystkie państwa członkowskie do 5 grudnia 2010 r. oraz przyjęcie krajowych planów działania w zakresie energii ze źródeł odnawialnych położyły podwaliny pod dalsze zdecydowane działania UE w zakresie energii odnawialnej (Ibidem, COM/2011/0031). Komisja w Komunikacie, opierając się na planach Państw Członkowskich, przewiduje możliwość udziału OZE w produkcji energii na poziomie aż 37% do roku 2020. Dodatkowo uważa się, że zatrudnienie w sektorze OZE do roku 2020 ma wzrosnąć z 1,5 mln do 3 mln, a więc rozwój tego sektora będzie mieć również niebagatelny wpływ na rynek pracy, co w Europie powoli wychodzącej z kryzysu finansowego nie powinno być marginalizowanie. Europa 2020 - Pakiet 3 x 20 Głównym „produktem” wielu powyższych ewoluujących przez lata rozwiązań (traktatów, ksiąg, dyrektyw) jest obecnie szeroko omawiany na forach europejskich tzw. Pakiet Energetyczny 3x20. Nazwa ta bardzo często pojawia się w mediach i zdążyła się już utrwalić w publicznej świadomości. Pakiet ten jest elementem obszernej strategii pt. Europa 2020 obejmującej pięć zasadniczych celów do roku 2020 w zakresie: − zatrudnienia, − innowacji, 456 | WSGE − edukacji, − włączenia społecznego − zmian klimatu/energii. Podsumowując jego założenia w kontekście omawianego w niniejszej publikacji tematu Europa 2020 oraz tzw. Pakietu 3x20, przewiduje się: − redukcję emisji gazów cieplarnianych o 20%, − wzrost efektywności energetycznej o 20%, − udział odnawialnych źródeł energii (OZE) w ogólnej produkcji energii na poziomie 20%, w stosunku do wartości z roku 1990. Pierwszy z poruszanych celów – redukcja emisji gazów cieplarnianych – ma oczywiście związek z generalną polityką Unii Europejskiej oraz Państw Członkowskich a mianowicie z ochroną środowiska naturalnego i minimalizowania skutków działalności człowieka na jego stan i funkcjonowanie. Ma to również ograniczyć efekt cieplarniany i zahamować zmiany atmosferyczne, zanieczyszczanie wód czy gleb. Cel w postaci wzrostu efektywności energetycznej wynika z faktu, iż duża część produkowanej energii jest nieefektywnie zużywana w dużej mierze przez gospodarstwa domowe i stosowanie nieadekwatnych do nowych wyzwań energetycznych technologii ogrzewania i izolacji budynków. Powoduje to również niepotrzebne nabywanie energii, poprzez jej import spoza UE. Taka sytuacja nie wpływa pozytywnie ani na budżet domowy, gdyż nasze oszczędności są niepotrzebnie wydawane tam, gdzie na skutek zainwestowania w odpowiednią technologię, można by uzyskać znaczne oszczędności. Z drugiej strony kupowanie energii „na zewnątrz” powoduje oczywiście podatność rynku europejskiego na wahania światowych cen paliw i kopalin. Zwiększenie udziału Odnawialnych Źródeł Energii w produkcji energii jest niejako połączeniem wielu polityk Unii Europejskiej. Rozwój technologii uzyskiwania z OZE nie jest możliwy bez rozwoju nauki i badań i inwestycji w nowoczesne laboratoria, programy rozwojowe i edukację społeczeństwa. Jednocześnie przyjmuje się, że OZE są energią „czystą”, co ma bezpośredni wpływ na ilość zanieczyszczeń oddawanych do środowiska naturalnego. Zwiększenie udziału OZE może spowodować większe uniezależnienie, a więc i większe bezpieczeństwo Państw Członkowskich. WSGE | 457 W końcu ich wykorzystanie jest zgodne z jedną z naczelnych zasad polityk Unii Europejskiej a więc z zrównoważonym rozwojem – zachowaniem środowiska naturalnego dla przyszłych pokoleń. Podsumowanie Powyższy – bardzo skrótowy – opis historii polityki energetycznej UE nie aspiruje do miana materiału pełnego, głownie ze względu na jego objętość. Złożoność polityki energetycznej UE (wcześniej WE) na przestrzeni lat z pewnością była i będzie materiałem dużo obszerniejszych opracowań. Na potrzeby niniejszego artykułu autor miał jednak za cel przedstawienie zarysu działań organów Unii Europejskiej (WE) na przestrzeni kilkudziesięciu lat, szczególnie w świetle toczącej się dyskusji nt. zmian społecznych w podejściu do energii odnawialnych, coraz większa ich obecność w życiu codziennym (np. choćby coraz częściej widywane farmy wiatrowe), jak i celów Unii Europejskiej w nowym okresie budżetowym do roku 2020. Można zauważyć, że starania Unii Europejskiej w zakresie rozwoju rynku energii (energii odnawialnych) są bardzo rozbudowane i wielowątkowe: liberalizacja rynku gazu ziemnego i energii elektrycznej, sprostanie wyzwaniom postawionym przez Protokół z Kioto co do emisji CO2, redukcja zużywanej energii oraz zwiększenie udziału odnawialnych źródeł energii ogólnej produkcji, to tylko finalne cele (hasła) w złożonym mechanizmie zmiany polityki energetycznej UE. Pozostaje mieć nadzieję, że koszty ekonomiczne ambitnej i wyjątkowej w historii ludzkości polityki zrównoważonego rozwoju okażą się możliwe do zrealizowania, a zmiany społeczne i mentalne na stałe podniosą standard życia europejczyków. References: Jabłoński W. i Wnuk J. (2004). Odnawialne źródła energii polityce Unii Europejskiej i Polski. Efektywne zarządzanie inwestycjami – studia przypadków. Sosnowiec: Wyższa Szkoła Zarządzania i Marketingu. Świątkowska J. (2011). Bezpieczeństwo energetyczne państw Grupy Wyszehradzkiej. Jak zmieniają się relacje energetyczne w Europie. Kraków: Instytut Kościuszki. Akty Prawne: Treaty establishing the European Coal and Steel Community, ECSC Treaty, 458 | WSGE nieopublikowany. Treaty establishing the European Economic Community, EEC Treaty, nieopublikowany. Treaty establishing the European Atomic Energy Community (Euratom), nieopublikowany. White Paper, An Energy Policy for the Eruropean Union, COM (95) 682, wersja ostateczna. Energy for the future: renewable sources of energy. Green paper for a Community Security, Brussels, 20.11.1996, COM (96) 576 final. Biała Księga „Energia dla przyszłości – odnawialne źródła energii, COM (97) 559, wersja ostateczna. Dyrektywa 96/92/We Parlamentu Europejskiego I Rady z dnia 19 grudnia 1996 r. dotycząca wspólnych zasad rynku wewnętrznego energii elektrycznej, Dziennik Urzędowy, L 027, 30/01/1997 P. 0020 – 0029. Dyrektywa Parlamentu Europejskiego I Rady 98/30/WE z dnia 22 Czerwca 1998 r. dotycząca wspólnych zasad w odniesieniu do rynku wewnętrznego gazu ziemnego, Dziennik Urzędowy L 204, 21/07/1998 P. 0001 – 0012. Dyrektywa 2001/77/WE z dnia 27 września 2001 r. w sprawie wspierania produkcji na rynku wewnętrznym energii elektrycznej wytwarzanej ze źródeł odnawialnych, Dziennik Urzędowy L 283, 27/10/2001 P. 0033 – 0040. Dyrektywa 2003/55/WE Parlamentu Europejskiego i Rady z dnia 26 czerwca 2003 r. dotycząca wspólnych zasad rynku wewnętrznego gazu ziemnego i uchylająca dyrektywę 98/30/WE, Dziennik Urzędowy L 176, 15/07/2003 P. 0057 – 0078. Dyrektywa 2003/54/WE Parlamentu Europejskiego i Rady z dnia 26 czerwca 2003 r. dotycząca wspólnych zasad rynku wewnętrznego energii elektrycznej i uchylająca dyrektywę 96/92/WE, Dziennik Urzędowy L 176, 15/07/2003 P. 0037 – 0056. Dyrektywa Parlamentu Europejskiego i Rady 2009/28/WE z dnia 23 kwietnia 2009 r. w sprawie promowania stosowania energii ze źródeł odnawialnych zmieniająca i w następstwie uchylająca dyrektywy 2001/77/ WE oraz 2003/30/WE, Dziennik Urzędowy L 140, 05/06/2009 P. 0016 – 0062. Dyrektywa 2002/91/WE Parlamentu Europejskiego i Rady z dnia 16 grud- WSGE | 459 nia 2002 r. w sprawie charakterystyki energetycznej budynków, Dziennik Urzędowy L 001, 04/01/2003 P. 0065 – 0071. Komunikat Komisji do Parlamentu Europejskiego i Rady, Energia odnawialna: dążenie do osiągnięcia celu na rok 2020 /* COM/2011/0031 końcowy. Źródła internetowe: http://europa.eu/legislation_summaries/energy/external_dimension_enlargement/l27028_pl.htm, dostęp: 10.09.2013 http://www.europarl.europa.eu/sides/getDoc.do?pubRef=-//EP//TEXT+IM-PRESS+20080616FCS31737+0+DOC+XML+V0//PL, dostęp: 10.09.2013 460 | WSGE JoMS 3/18/2013, ss. 461-482 Denis Cerić WSGE | 461 462 | WSGE Renewable primary energy production in Europe and Asia a geographical overview Denis Cerić Alcide De Gasperi University of Euroregional Economy in Józefów [email protected] Abstract The article is focused on changes in primary energy production in the World between 1991 and 2010. Special focus is on European and Asian countries which were producing over 3 quadrillion Btu (British thermal units) yearly at least once in the stated period. There are 20 countries which satisfy criteria, 7 in Europe (Norway, United Kingdom, France, Germany, Ukraine, Emirates, Qatar, Kazakhstan, Kuwait, Iraq, Japan, Malaysia). Production of primary Netherlands, Poland), and 13 in Asia (China, Russia, Saudi Arabia, India, Iran, Indonesia, United Arab energy from renewable resources of those countries is taken into research by resource’s groups. Commentary from geographical point of view is given for chosen countries. Keywords: primary energy, production, renewable, Asia and Europe, geography Introduction There are non-renewable and renewable primary energy resources. Non-renewable resources are oil, crude oil, coal, natural gas and natural uranium, while renewable resources are Sun (solar energy), wind, falling and flowing water, tides, biomass and geothermal resources (Mayhew and Penny, 1992). Primary energy commodities are either extracted or captured directly from natural resources (and are termed primary) such as crude oil, hard coal, natural gas, or are produced from primary commodities (Mandil, 2004). In the research is taken in consideration only the primary energy which countries are producing, not importing, and primary energy which is really produced, not the potentials of production from particular resource. WSGE | 463 There were several questions to be answered such as what are the changes in total World’s primary energy production in the period between 1991 and 2010 and what is the role of Europe and Asia, separately and united in World’s production; which countries are the largest producers of primary energy in Europe and Asia, what are the changes in their individual production between 1991 and 2010, and what is the role of renewable resources in their individual primary energy production? The first hypothesis is that European primary energy production, despite of huge investments in production of primary energy from renewable resources, is at the same level in 2010 as it was in 1991, while Asian primary energy production is in the same period increasing relatively faster than World’s primary energy production average. Second hypothesis is that primary energy production from renewable resources is not so widely spread in Asia, as it is in Europe, and the reasons are not impossibility of implementation of production from renewable resources and lack of mentioned resources (Sun, wind, flowing/falling water, geothermal, biomass, tides etc.), but the higher cost of the production comparing to traditional resources which are still cheaper, easier to get, sufficient and are giving needed amounts of energy for fast-developing Asian countries. Materials and research methods The geographical scope of research is Europe and Asia and countries which were producing over 3 quadrillion Btu (British thermal units) yearly at least once in the period between 1991 and 2010. Methods of analysis, synthesis, general methods of description and comparison of collected quantitative and qualitative data are used. The sources are different published statistics, analysis and scientific articles, while majority of information are collected and processed from International Energy Agency (IEA), U.S. Energy Information Administration and The Shift Project Data Portal. Results and discussion The production of total World’s, European and Asian primary energy is taken in the consideration firstly, including description of changes in period 1991-2010. Later the focus of research is on renewable energy production changes in stated period, in the countries which were producing the largest amounts of primary energy in Europe and Asia. 464 | WSGE Primary energy production in the World, Europe and Asia Europe without European part of Russia is 7.8 times smaller than Asia including European part of Russia (Hayden, 2009). Taking in the consideration only the surface, Asia should produce 7.8 times more primary energy than Europe, so the equality between production of primary energy in Europe and Asia could be reached. Comparing to Asia, Europe was leader in the Industrial revolution, meaning the need for huge amounts of energy in Europe started much before the same need has started in Asia. Therefore, Europe has exhausted some energy resources and cut the reserves, while some of them are too hard or too expensive to get nowadays. The general lack of traditional primary energy resources in Europe (oil, crude oil, coal, natural gas), and modern political, social and environmental streams in Europe have directed the Old continent in renewable way recently - to produce still quite expensive energy and to depend on import of primary energy from other continents. Population of Asia including European part of Russia was 6.8 times larger than the one in Europe in 2010 (United Nations 2011). Asia is demographically fast-growing continent: the population of Asia including European part of Russia has recorded growth of 25.6 % in the period 1991-2010, while population of Europe without European part of Russia has registered growth of only 12.2 % during the same period (United Nations 1992; United Nations 2011). Huge growth of population requires growth of energy consumption, which means growth of need for energy, actually growth of energy production. Asian economy is also rapidly growing and energy is needed to cover all the needs of Asian countries’ economic development. Asia, as the continent, was the largest World’s producer of primary energy, both in 1991 and in 2010. After Australia and Oceania, Asia has registered the largest relative increase of the production in stated 20 years period: 83.6 % (Tab. 1). In 2010 Asian production of primary energy was 54.7 % of the World total, while in 1991 it produced 44.4 % (EIA – U.S. Energy Information Administration). All those figures are suggesting the importance of Asian primary energy production for the World and its fast increasing, both in relative and absolute sense. While World registered total increasing of 49.2 %, Europe become the only continent which registered decreasing of primary energy production in 20-years period 1991-2010 (Tab. 1). European production of primary energy is just 9.3 % of World’s production in 2010 and therefore European decreasing didn’t have large influence on World’s increasing trend (Fig. 1). WSGE | 465 Comparing surface of Asia including entire Russia and Europe without European part of Russia, Asia is 7.8 times larger than Europe. In 2010 Asian production of primary energy was only 5.9 times larger than European, meaning Asia is still producing less primary energy per square kilometer than Europe, despite large positive changes in primary energy production in last 20 years (Tab. 1). From the records it is easy to calculate how Asian production of primary energy per square kilometer was only 38.8 % of European in 1991, and how it has changed to 75.2 % in 2010. Since Asia is a large continent and the main primary energy production resources differ widely, it is worth to observe Asia divided at least into two regions. One region is Middle East, region including all Asian countries from Turkey to Pakistan, southern of Caucasus and former Soviet Union republics in Central Asia. Second region is the rest of Asia, including Russian part of Europe as well. This division is giving the possibility to distinguish mostly oil-reach countries from the other ones in Asia, bringing general statistical data more visible, especially those data concerning renewable production and resources. Despite of rich oil fields in the Middle East region, primary energy production is almost three times larger in the rest of the Asia, than in the Middle East region (Fig. 2). The production in Asia without Middle East is increasing more than the production on Middle East, both in relative and absolute sense and it is also more than 4 times larger than the one in Europe. Entire Asian primary energy production is almost 6 times larger than the one in Europe (Fig 2.). While primary energy production in whole Asia has increased for 83.6 % in the period 1991-2010, Middle East production increased for 76.9 % and the rest of Asia for 86,3 % in the observed period, meaning rest of Asia positioned as an engine in primary energy production in Asia. Europe and Asia together were producing 59.1 % of World’s primary energy in 1991, and 64 % of primary energy in 2010 (Tab. 1). In 1991 Europe and Middle East were holding each 24 % of Europe and Asia, while rest of Asia held 52 %. In 2010 Europe held only 14 %, Middle East 26 % and the rest of Euroasian production held the rest of Asia - 60 % (The Shift Project Data Portal. Historical…). There are 7 European and 13 Asian countries which were producing over 3 quadrillion Btu (British thermal units) yearly at least once between 1991 and 2010 (Tab. 2). At the level of individual countries, there have happened significant 466 | WSGE changes in the period 1991-2010. World’s relative primary energy production increasing was 49.2%. In Europe, only in Norway production has increased more than World’s average increasing. In Asia, all of the largest primary energy producers recorded increasing. In 9 of 13 Asian countries producing over 3 quadrillion Btu recorded increasing is above World’s average (Tab. 2). The largest positive changes in primary energy production has happened to Kuwait, Iraq, Qatar and China and the largest negative changes has happened to UK, Poland, Germany and Ukraine. Shortly, negative change has happened in European countries. Renewable energy production in Europe and Asia Global primary energy production was 96.5 % relying on non-renewable resources in 2010 (Tab. 3). Hydro resources, as a first important renewable primary energy resources group recorded growth of 56.1 % in period 1991-2010, while all other renewable resources recorded growth of 510 %. In absolute numbers, relatively large growth of other renewable resources is almost the same as the absolute growth of hydro resources (Tab. 3). Despite of huge relative increasing of other renewable resources, hydro resources are still playing main role in renewable primary energy resources with 71 %. In 1991 the hydro resources were 90 % of all renewable resources, but the increasing in production of primary energy from other renewable resources and relatively much smaller production from hydro resources, sized the role of hydro resources in renewable primary energy resources (Fig. 3). Generally, the largest primary energy producers in Europe have increased share of produced primary energy from renewable resources in the period 1991-2010 (Fig. 4). Of seven largest European producers, share of renewable resources in total primary energy production decreased only in Norway, despite Norway has invested in renewable energy production and increased that production for 7.32 %. Share of production from renewable resources in Norway has decreased from 6.9 % to 4.6 % because of large increases of primary energy production from non-renewable resources: coal 515 %, gas 279 %, oil 8.7 %. Norwegian production of total primary energy increased for 62.5 % in period 1991-2010, which is huge success comparing to European decrease of primary energy production for 5.3 % in the same period (The Shift Project Data Portal. Breakdown…). The WSGE | 467 Netherlands, Poland and Germany have recorded largest positive changes in Europe, in shares of renewable primary energy production in total primary energy production. In observed period of twenty years the share of renewable energy in all European countries (without Russia) has increased from 3.5 % to 8.3 % (Fig. 4). In the Middle East the large energy producing countries generally do not have primary energy production from renewable resources, besides Iran and Iraq which were using almost only hydro resources of all nonrenewables (The Shift Project Data Portal. Breakdown…). Comparing to European large producers, the share of the country which has the largest share of renewable energy in total primary energy production, Iraq - 0.3%, is 5 times smaller than the European country which had the lowest renewable energy share in Europe in 2010, Ukraine - 1.5% (Fig. 5). In observed period 1991-2010 the share of renewable energy in all Middle East countries has even slightly decreased, from 0.71 % to 0.68 % (Fig. 5). In the rest of Asia, including entire Russia and without Middle East, the share of renewable energy production in total primary energy production is high only in Japan - 10.6 % (Fig. 6). Primary energy production from renewable resources in Japan is just slightly lower than the German production of renewable primary energy - 11.1 % (Fig. 4). No other Asian large energy producing country had share of renewable energy larger than 3.4% which had China and India in 2010 (Fig. 6). In observed period 1991-2010 the share of renewable energy in all Asian countries, including Russia, without Middle East, has increased, from 1.9 % to 2.6 % (Fig. 6). Generally, comparing Europe and Asia, share of renewable energy production in total primary energy production is significantly larger in Europe (8.3 %), than in the Middle East (0.7 %) or rest of Asia (2.6 %). The change of the shares is also on European side, meaning the Europe is more than Asia thinking in renewable way during last 20 years period. When it comes to absolute numbers, renewable energy production of China is far away from any other large primary energy producer, both in Europe or in the Asia: China is producing 4.7 times more renewable energy than Russia, the second absolute renewable energy producer in Asia, and 5.7 times more renewable energy than Germany, the first absolute renewable energy producer in Europe (Fig. 7). During the period of 20 years, 1991-2010, China has increased its total primary energy production for 3.03 times, and production of primary energy from renewable sources has increased there for 6.35 times (Fig. 468 | WSGE 8). Renewable resources were only 3.4 % of total Chinese primary energy production resources in 2010, and even that was enough to place Chinese primary energy production from renewable resources at the first place, far away from other leading countries (Fig. 7). For comparison, Chinese primary energy production from renewable resources is 18% larger than total primary energy production in Poland. For fast developing China, energy production is essential: production from all resources groups has increased during the period 1991-2010. China has invested in production of energy from nuclear resources. Chinese production of primary energy from nuclear resources was almost 3 times larger than production from renewables, without hydro resources, in 2010. Production of energy from coal in the same period has increased for 3.3 times, of gas for 5.8 times, of oil for 1.5 times (Fig. 8). The largest primary energy producers in Europe are mostly showing independency of any renewable source, implementing the idea of energy mix in renewable resources as well. Germany is a good example: of all renewable resources used for energy production,, hydro was 14.6 %, solar, tide and waves 8.4 %, wind 27.3 %, biodiesel 17.6 %, biomass and waste 28.8 % and fuel ethanol 3.2 % in 2010 (Tab. 4). While in Europe only Ukraine and Norway are showing strong dependence on hydro resources in renewables, in majority of Asian countries, largest producers of primary energy, there is a strong dependence on hydro resources, particularly in Iraq, Iran, Kazakhstan, Russia and China (Tab. 4). By use of renewable resources such as are solar, tide and waves, the best relative results are showing Germany, Japan and France, while in wind United Kingdom is holding the leading position, followed by Germany and Netherlands. Biodiesel as renewable primary energy resource is relatively mostly used in the Netherlands, Poland and France, biomass and waste in Netherlands, United Kingdom and Poland, fuel ethanol in Poland, France and United Kingdom, while geothermal energy is used as a renewable primary energy resource only in Indonesia, Japan and Russia (Tab. 4). This listing of countries using different renewable energy resources is showing the large share of European countries, while Asian ones are keeping the use of hydro resource as dominant renewable resource. European countries are better example than Asian ones for incorporation of renewable resources of energy into energy mix. Absolute primary energy production from renewable resources in specific country can increase, while at the same time relative use of re- WSGE | 469 newable resources in the same country can decrease, due to larger use of non-renewable resources. In period 1991-2010 the mention is recorded in Norway, India, Japan, Kazakhstan and Iran, meaning those countries increased the share of production from non-renewable resources, while at the same time have increased absolute production from renewable resources (Fig. 4, Fig. 5, Fig. 6, Fig. 9, Fig. 10, Fig. 11). Absolute numbers of primary energy production from renewable resources and their change in the period between 1991 and 2010 are showing how the largest producers of Europe and Asia has treated renewable energy resources in sphere of investments, since change of relative numbers of the same period can only show weather the share of renewable resources in total primary energy production was increasing or decreasing. By absolute numbers there can be observed the amount of change within the each selected country and the comparison of countries’ production from renewable resources in 1991 and 2010. In 1991, China produced 10.6600 Mtoe from renewable resources, holding the second place of selected European and Asian countries, right after Russia, producing 14.7700 Mtoe in 1991 (Fig. 9, Fig. 10). Russia and China were followed by Norway, 9.3900 Mtoe, Japan, 9.3700 Mtoe, and India, 6.2000 Mtoe. Germany was the seventh of selected European and Asian countries in 1991, with only 1.7600 Mtoe (Fig. 9). Twenty years later Germany reached the third place with 11.8600 Mtoe, Chinese production increased placing China at the first position with 67.6000 Mtoe and leaving behind Russia at the second place with 14.4400 Mtoe, even Russian production of primary energy from renewable resources decreased both in relative and absolute sense (Fig. 9, Fig. 10, Fig 11). In 1991 countries of Europe and Asia producing over 3 quadrillion Btu yearly have produced together 60.8500 Mtoe primary energy from renewable resources and 28.8 % of the production was in European countries. Twenty years later the production has increased to 146.4600 Mtoe, or for 2.4 times, while the share of European production decreased to 25.5 % (Fig. 9, Fig. 10, Fig. 11). European largest producers’ production of energy from renewable resources was 17.5400 Mtoe in 1991, increased to 37.3800 Mtoe in 2010, or 2.13 times. Asian largest producers’ production of energy from renewable resources in 1991 was 43.3100 Mtoe, increased to 109.0800 Mtoe in 2010, or 2.51 times (Fig. 9, Fig. 10, Fig. 11). Middle Eastern countries were focused on primary energy production from non-renewable resources, mostly oil and gas, with exception of Iran and Iraq, which are both using the hydro potential, while wind is used 470 | WSGE only in Iran (Tab. 4, Fig 11). Other renewable resources are only in traces, despite the huge natural potential, particularly in Sun and wind. Summarizing Europe and Asia are very important for World’s primary energy production, since they were together producing 59.1 % of World’s primary energy in 1991, and 64 % of primary energy in 2010 (Tab. 1). Of 20 European and Asian countries which were producing over 3 quadrillion Btu in 2010, the largest producer is China, followed by Russia, 58.9 % of Chinese primary energy production, Saudi Arabia, 27.4 % of Chinese production, India, 16.9 %, Iran, 16.2 %, Indonesia 15.2 %, Norway, 10.4 %, United Arab Emirates, 8.5 %, Qatar 7.2 %, United Kingdom 6.8 % (Tab. 2). Unfortunately for Europe, European primary energy production has decreased 5.3 % in period 1991-2010, placing the Europe as the only continent which recorded decreasing in the mentioned period. While World’s average increasing was 49.2 % in the period 1991-2010, primary energy production in Asia increased 83.6 %, placing Asia much above World’s average and much in front of European primary energy production. Renewable primary energy production still do not play significant role in majority of World’s countries. Within renewable resources, hydro resources are still playing main role, with 71% share in renewable primary energy resources in Europe and Asia in 2010. The share of hydro resources in renewable resources of Europe and Asia is decreasing in 1991-2010 period, from 90 % share to 71 %, since new renewable resources are implemented, especially in Europe. Share of renewable energy production in total primary energy production is significantly larger in Europe, than in the Middle East or rest of Asia, but in absolute numbers renewable energy production of China is far away from any other large primary energy producer, both in Europe or in the Asia, producing 4.7 times more renewable energy than Russia, the second absolute renewable energy producer in Asia, and 5.7 times more renewable energy than Germany, the first absolute renewable energy producer in Europe (Fig. 7). Results are showing that despite of European effort to think and act green, and common perception of the renewable Europe and non-renewable Asia, the largest European producers have increased their production of primary energy from renewable resources for 2.13 times in twenty-years period 1991-2010, while the ones in Asia have increased the production WSGE | 471 from renewable resources for 2.51 times in the same period and absolutely produced 2.92 times more renewable energy than European largest producers in 2010. Challenge is Asian production of total primary energy, which is in the selected period of 20 years increased for 1.83 times, which is 5.87 times larger production than Europe and in relative numbers is showing huge use of non-renewable resources for primary energy production in Asia. Whole Asia, especially the part of Asia including Russia and without Middle East is changing the perspective and generally producing more energy from renewable resources. On the other hand, Middle Eastern countries are not investing large in producing primary energy from renewable resources while having still much needed non-renewable resources such are oil and gas. Unfortunately, those countries have a great renewable resources potential in Sun and wind, and should use their period of energy independence and existing financial situation to invest in production from renewable resources and in researching of new technologies, for their and possibly World’s better energy future. References EIA – U.S. Energy Information Administration. International Energy Statistics – Total Primary Energy Production. Obtained [04.05.2013] from http://www.eia.gov/ cfapps/ipdbproject/iedindex3.cfm?tid=44&pid=44&aid=1&cid=regio ns&syid=1992&eyid=2011&unit=QBTU Hayden, T., ed. (2009). National Geographic Family Reference Atlas of the World - 3rd ed. Washington, D.C.: National Geographic Society (U.S.) Mandil, C., ed. (2004). Energy Statistics Manual (p. 18). International Energy Agency (IEA). Paris: IEA Publications. Obtained [20.05.2013] from http://www.iea.org/stats/ docs/statistics_manual.pdf. Mayhew, S. and Penny, A. (1992). The concise Oxford dictionary of geography - 2nd ed. Oxford: Oxford University Press The Shift Project Data Portal. Historical Energy Production Statistics. Obtained [06.05.2013] from http://www.tsp-data-portal.org/Energy-Production-Statistics#tspQvChart 472 | WSGE The Shift Project Data Portal. Breakdown of Energy Production Statistics. Obtained [06.05.2013] from http://www.tsp-data-portal.org/Breakdown-of-Energy-ProductionStatistics#tspQvChart United Nations (1992). United Nations Demographic Yearbook - 43rd issue, 1991. New York. Obtained [02.06.2013] from http://unstats.un.org/unsd/demographic/ products/dyb/dybsets/1991%20DYB.pdf United Nations (2011). United Nations Demographic Yearbook - 61st issue, 2009-2010. New York. Obtained [02.06.2013] from http://unstats.un.org/unsd/demographic/ products/dyb/dybsets/2009-2010.pdf Tab. 1: Change of total World’s primary energy production by continents, 1991-2010 (in quadrillion Btu and %) continent 1991 2010 Asia (including Russia) North and Central America 151.52327 93.05049 278.23703 104.28857 1991-2010 change (in %) 83.6 12.1 Europe (without Russia) Africa South America Australia & Oceania WORLD 50.06078 22.49176 16.82251 7.06303 341.01184 47.40035 37.15524 28.03225 13.75598 508.86946 -5.3 65.2 66.6 94.8 49.2 Source: EIA – U.S. Energy Information Administration Tab. 2: Change in the primary energy production in the countries of Europe and Asia producing over 3 quadrillion Btu yearly (1991 and 2010) energy (in quadrillion Btu) change 1991-2010 country 1991 2010 (in %) Europe (without Russia) 50.06078 47.40035 -5.3 Norway 6.17502 9.44588 53.0 United Kingdom 9.31070 6.17228 -33.7 France 4.44925 5.06788 13.9 Germany 6.35910 4.79910 -24.5 WSGE | 473 Ukraine 4.03475* 3.08873 -23.4 Netherlands 2.95075 3.02291 2.4 Poland 3.72210 2.50051 -32.8 Asia (including Russia) 151.52327 278.23703 83.6 China 28.82386 90.39177 213.6 Russia 47.99039* 53.22323 10.9 Saudi Arabia 19.74695 24.74423 25.3 India 7.16245 15.29438 113.5 Iran 8.26544 14.60561 76.7 Indonesia 5.89780 13.78099 133.7 United Arab Emirates 6.24061 7.64098 22.4 Qatar 1.24548 6.55231 426.1 Kazakhstan 3.64083* 5.82175 59.9 Kuwait 0.42947 5.62367 1209.4 Iraq 0.69195 5.20917 652.8 Japan 3.70024 4.14117 11.9 Malaysia 2.19211 3.69959 68.8 World (total) 341.01184 508.86946 49.2 * data for 1992 Source: EIA – U.S. Energy Information Administration Tab. 3: Change in the primary energy production in the World (1991 and 2010) by resources (in million tonnes of oil equivalent - Mtoe) primary energy resource group 1991 (in Mtoe) 2010 (in Mtoe) 1991-2010 change (in %) Oil 3363 4399 30.8 Coal 1973 3481 76.4 Gas 1940 2903 49.6 Nuclear 520 683 31.3 Hydro 187 292 56.1 Other renewables 20 122 510.0 Source: EIA – U.S. Energy Information Administration 474 | WSGE Tab. 4: Share of resources in total renewable primary energy production in European and Asian countries producing over 3 quadrillion Btu yearly, in 2010 (in %). hydro solar, tide, waves Germany 14.6 8.4 27.3 17.6 28.8 3.2 0.0 country, region wind biodiesel biomass, fuel waste ethanol geothermal Norway 98.9 0.0 0.7 0.0 0.4 0.0 0.0 France 59.3 1.0 9.6 17.8 6.5 5.8 0.0 United Kingdom 11.5 0.0 33.2 6.5 43.5 5.3 0.0 Netherlands 0.7 0.0 23.4 22.1 50.3 3.4 0.0 Poland 17.9 0.0 10.4 21.6 41.8 8.2 0.0 Ukraine 100.0 0.0 0.0 0.0 0.0 0.0 0.0 China 90.8 0.1 5.7 0.4 1.4 1.6 0.0 Russia 98.1 0.0 0.0 0.0 1.6 0.0 0.3 India 82.3 0.0 14.4 0.7 1.4 1.2 0.0 Japan 70.5 3.2 3.4 0.1 20.3 0.2 2.2 Indonesia 56.8 0.0 0.0 12.9 0.0 0.0 30.3 Malaysia 74.3 0.0 0.0 10.8 14.9 0.0 0.0 Kazakhstan 98.6 0.0 0.0 0.0 0.0 1.4 0.0 Iran 98.8 0.0 1.2 0.0 0.0 0.0 0.0 Iraq 100.0 0.0 0.0 0.0 0.0 0.0 0.0 0.0 0.0 0.0 0.0 0.0 0.0 0.0 0.0 0.0 0.0 0.0 0.0 0.0 0.0 Saudi Arabia United Arab Emirates Qatar 0.0 0.0 0.0 0.0 0.0 0.0 0.0 Kuwait 0.0 0.0 0.0 0.0 0.0 0.0 0.0 Source: The Shift Project Data Portal. Historical… WSGE | 475 Fig. 1: Change of primary energy production in the World, Asia and Europe, 1991-2010 (in quadrillion Btu) Source: EIA – U.S. Energy Information Administration 476 | WSGE Fig. 2: Change of primary energy production in two Asian regions and Europe, 1991-2010 (in quadrillion Btu) Source: EIA – U.S. Energy Information Administration Fig. 3: Renewable energy production share 1991 and 2010 - hydro and other renewable resources WSGE | 477 Source: EIA – U.S. Energy Information Administration Fig. 4: Change of renewable primary energy production share in total primary energy production in European countries producing over 3 quadrillion Btu yearly (1991-2010; in %) * data for 1992, instead for 1991 Source: The Shift Project Data Portal. Breakdown… 478 | WSGE Fig. 5: Change of renewable primary energy production share in total primary energy production in Middle East countries producing over 3 quadrillion Btu yearly (1991-2010; in %) Source: The Shift Project Data Portal. Breakdown… Fig. 6: Change of renewable primary energy production share in total primary energy production in Asian countries (including Russia, without Middle East), producing over 3 quadrillion Btu yearly (1991-2010; in %) * data for 1992, instead for 1991 Source: The Shift Project Data Portal. Breakdown… WSGE | 479 Fig. 7: Primary renewable energy production in European and Asian countries producing over 3 quadrillion Btu yearly (2010; in Mtoe) Source: The Shift Project Data Portal. Breakdown… Fig. 8: Primary energy production by resources in China, 1991 and 2010 (in Mtoe) Source: The Shift Project Data Portal. Breakdown… 480 | WSGE Fig. 9: Absolute primary renewable energy production in European countries producing over 3 quadrillion Btu yearly, in 1991 and 2010 (in Mtoe) * data for 1992, instead for 1991 Source: The Shift Project Data Portal. Breakdown… Fig. 10: Absolute primary renewable energy production in Asian countries (including Russia, without Middle East), producing over 3 quadrillion Btu yearly, in 1991 and 2010 (in Mtoe) * data for 1992, instead for 1991 Source: The Shift Project Data Portal. Breakdown… WSGE | 481 Fig. 11: Absolute primary renewable energy production in Middle East countries producing over 3 quadrillion Btu yearly, in 1991 and 2010 (in Mtoe) Source: The Shift Project Data Portal. Breakdown… 482 | WSGE Sprawozdania Confrence reports WSGE | 483 484 | WSGE JoMS 3/18/2013, ss. 485-495 Jerzy Zawisza WSGE | 485 486 | WSGE Sprawozdanie z międzynarodowej konferencji „Dylematy współczesnej administracji” “Dilemmas of contemporary public administration” Józefów 6 września 2013 r. dr hab. inż. Jerzy Zawisza, prof. WSGE Wyższa Szkoła Gospodarki Euroregionalnej im. Alcide De Gasperi w Józefowie [email protected] Organizator: • Wyższa Szkoła Gospodarki Euroregionalnej im. Alcide De Gasperii w Józefowie. Współorganizatorzy: • Narodowy Uniwersytet Gospodarki Wodnej i Wykorzystania Zasobów Naturalnych w Równem – Ukraina, • Uniwersytet Hacettepe w Ankarze – Turcja. Komitet Honorowy • Prof. zw.dr hab. Bronisław Sitek – Prezes Prokuratorii Generalnej Skarbu Państwa RP, • Prof. ndzw. dr hab. Wincenty Bednarek – Rektor Wyższej Szkoły Gospodarki Euroregionalnej im. Alcide De Gasperi w Józefowie, • Prof. dr hab. Mykola P. Soroka - Prezydent Narodowego Uniwersytetu Gospodarki Wodnej i Wykorzystania Zasobów Naturalnych w Równem – Ukraina, • Rafał Rogala - Szef Urzędu do Spraw Cudzoziemców RP. Cel konferencji Celem konferencji jest próba zdiagnozowania podstawowych problemów wpływających na skuteczność działań administracji publicznej oraz zaproponowanie sposobów rozwiązania konkretnych problemów związanych z funkcjonowaniem administracji publicznej. WSGE | 487 Tematy główne konferencji: problemy związane z prawidłowym współdziałaniem administracji rządowej i administracji samorządowej, konflikty na styku administracja publiczna – obywatele, kwestie sporne w ramach współpracy administracji publicznej z organizacjami pozarządowymi oraz sferą biznesu. Adresaci konferencji Adresatami konferencji to przede wszystkim parlamentarzyści, nauczyciele akademiccy zajmujący się administracją publiczną w szerokim tego słowa znaczeniu. Przedstawicieli organizacji pozarządowych, którzy współpracują z administracją publiczną, a także przedsiębiorcy kooperujący z administracją publiczną przy realizacji różnego rodzaju przedsięwzięciach w ramach partnerstwa prywatno – publicznego. Do udziału w konferencji zaproszeni są również praktycy; przedstawiciele administracji rządowej oraz przedstawiciele jednostek samorządu terytorialnego. Komitet Honorowy • Rafał Rogala - Szef Urzędu do Spraw Cudzoziemców • Prof. dr hab. Bronisław Sitek – Prezes Prokuratorii Generalnej Skarbu Państwa • Prof. dr hab. Wincenty Bednarek – Rektor Wyższej Szkoły Gospodarki Euroregionalnej im. Alcide De Gasperi w Józefowie • Prof. dr hab. Mykola P. Soroka - Prezydent Narodowego Uniwersytetu Gospodarki Wodnej i Wykorzystania Przyrodniczego, Równe Komitet Naukowy • Prof. ndzw. dr hab. Magdalena Sitek - Prorektor Wyższej Szkoły Gospodarki Euroregionalnej im. Alcide De Gasperi w Józefowie, • Prof. dr hab. Mykola Ch. Koretsky - Rektor Narodowego Uniwersytetu Gospodarki Wodnej i Wykorzystania Przyrodniczego w Równem – Ukraina, • Prof. zw. dr hab. Witold Pokruszyński – Prorektor Wyższej Szkoły Gospodarki Euroregionalnej im. Alcide De Gasperi w Józefowie, 488 | WSGE • • • • Prof. ndzw. dr hab. inż. Jerzy Zawisza - Prorektor Wyższej Szkoły Nauk Społecznych im. ks. Józefa Majki w Mińsku Mazowieckim, Prof. dr hab. Volodomir I. Pavlov – Kierownik Katedry Finansów i Ekonomii Wykorzystania Przyrodniczego w Instytucie Ekonomii, Zarządzania i Prawa, Prof. dr. Cagdas Hakan Aladag - Uniwersytet Hacettepe, Ankara, Turcja, Dr Wacław Brzęk - Dziekan Wydziału Nauk Społecznych Wyższej Szkoły Gospodarki Euroregionalnej im. Alcide De Gasperi w Józefowie Wprowadzenie Każde państwo w trosce o własną tożsamość ustala zbiór wartości i przyjmuje odpowiedni do nich zespół środków zabezpieczających. Podejmowane przedsięwzięcia przez kierownicze organy państwa w ramach jego funkcji zależą nie tylko od potrzeb stwarzanych przez powstające zagrożenia, ale przede wszystkim będących w jego dyspozycji zasobów materialnych, intelektualnych, a także od umiejętności ich efektywnego wykorzystania (Łepkowski, 2002, s. 95). Najważniejsza wartością każdego państwa jest jego Racja Stanu. Polska Racja Stanu to: umacnianie odzyskiwanej suwerenności i niezawisłości, umacnianie bezpieczeństwa państwa, sprzyjanie gospodarczemu i cywilizacyjnemu rozwojowi narodu i społeczeństwa, budowanie pozycji i prestiżu na arenie międzynarodowej, zwłaszcza w Europie i wśród sąsiadów. Jedną z tych wartości jest sprawne zarządzanie administracją publiczną i samorządową. Prawo i struktura organizacyjna jest fundamentem funkcjonowania każdej organizacji, akty prawne w sytuują administrację w każdym państwie, niezależnie od jego formy. Wielki filozof i myśliciel Arystoteles stał się autorem definicji ustroju notabene funkcjonującej do dnia dzisiejszego „ustrój – jego zadaniem określa: porządek władz w państwie i sposób ich podziału, określa co jest czynnikiem decydującym w państwie, określa cel każdej wspólnoty” (Arystoteles, 1962, s. 24 - 26). Wystąpienia prelegentów, tak polskich jak i zagranicznych, wskazywały na miejsce państwa w kształtowaniu poprawności działania na rzecz obywateli. Takie miejsce zajmuje administracja, która w istotny sposób wpływa na jakość działań wobec obywateli wynikających z postanowień Konstytucji RP (Dz. U z 1997r., nr 78, poz. 483). Z preambuły Konstytucji WSGE | 489 RP „Władza centralna winna spełniać pomocniczą funkcję, wypełniając jedynie te zadania, które nie mogą być wykonywane efektywnie na pośrednich i najniższym poziomach organizacyjnych”. Społeczna i polityczna aktywność winna więc zostać „zarezerwowana” dla możliwie najmniejszych i najniżej położonych ogniw władzy publicznej). W podobny sposób prelegenci odnosili się do działalności administracji na Ukrainie i w Turcji, przywoływali swoje akty prawne, które sytuują ich administrację publiczną jako pozytywnego gracza na rynku zarządzania administracją rządową w obszarze świadczenia usług ich obywatelom. Przebieg konferencji: SESJA PLENARNA – ADMINISTRACJA I JEJ PROBLEMY ORAZ DYLEMATY W TEORII Przewodniczący: • Prof. ndzw. dr hab. Magdalena Sitek • Prof. dr hab. Mykola Ch. Koretskyi Wygłoszone wykłady: • Prof. dr hab. Mykola Ch. Koretskyi „Kontrola Państwowa usług oświatowych świadczonych przez szkoły wyższe”. • Prof. zw. dr hab. Sitek Bronisław „Professio mensoria. Rzymskie korzenie zawodu geodety”. • Prof. Jurij Pełech „Teoretyczne podstawy diagnozy poziomu sfery wartościowo-umysłowej osobowości • Dr hab. Jurii Szpak „Problemy oraz sposoby doskonalenia lokalnej administracji samorządowej na obszarach wiejskich”. • Dr Shturkhetskyy Serhiy „Współpraca między rządem a instytucjami społeczeństwa obywatelskiego: wyzwania i możliwości”. • Dr Bentkowski Sebastian „Prawne aspekty skutków ocen jednostek administracji publicznej”. • Dr Butnik Olena „Doskonalenie mechanizmów realizacji relacji partnerskich między biznesem a władzą w systemie zarządzania państwem”. 490 | WSGE • • • • • Dr Szejniuk Aleksandra „Społeczna odpowiedzialność biznesu a władza państwowa”. Prof. Pavlov Volodymir, Mgr Liakhovych Olga „Priorytetowe kierunki kształtowania narodowej strategii partnerstwa państwowo-prywatnego w innowacyjnej sferze Ukrainy”. Dr Duka Natalya „Instytucjonalne mechanizmy rozwoju współpracy w sferze międzypaństwowego zarządzania zasobami wodnymi”. Dr Drobko Eduard „Teoretyczne aspekty administracji i polityki państwowej w dziedzinie gospodarki wodnej Ukrainy „. Mgr Ivanova Katerina „Tendencje zarządzania strategicznego w sprawach celnych w krajach obcych”. SESJA II– ADMINISTRACJA I JEJ PROBLEMY W PRAKTYCE Przewodniczący: • Prof. ndzw. dr hab. inż. Jerzy Zawisza • Dr Mishchuk Halyna Wygłoszone wykłady: • Prof. dr hab. Tadeyeva Mariya „Państwowa polityka dotycząca nauczania języków obcych w krajach Grupy Wyszehradzkiej”. • Prof. dr hab. Aladag Cadgas Hakan „Prognozowanie wydatków publicznych za pomocą modeli liniowych i nieliniowych w Turcji”. • Prof. ndzw. dr hab. Majkut Zdzisław „Podatki -błogosławieństwo czy przekleństwo:. • Prof. dr hab. Aladag Cadgas Hakan, Prof. dr hab. Yolcu Ufuk „Prognozowanie wydatków publicznych w świetle doświadczeń logiki rozmytej”. • Prof. hab. Pavlov Volodymyr Ivanovich, mgr Pivovarchuk Liliya „Kwestie usług administracyjnych dla mieszkańców Ukrainy”. • Dr Bułajewski Stanisław „Efekty skarg obywateli na działania administracji publicznej w jednostkach samorządu terytorialnego. Zagadnienia wybrane”. • Dr Mishchuk Halyna „Innowacje w rozwoju i wykorzystywaniu potencjału zasobów ludzkich: ocena i problemy zarządzania”. WSGE | 491 • • • Dr Wiesław Breński „Rola samorządu terytorialnego w mechanizmie polityki publicznej państwa”. Dr Antonova Svitlana „Państwowo-prywatne partnerstwo w sferze zaopatrywania mieszkańców w wodę”. Mgr Vostrikova Nataliya „Analiza stanu zarządzania państwowego zasobami wodnymi Ukrainy według zasady basenów”. SESJA III - ADMINISTRACJA I JEJ PROBLEMY – PROPOZYCJE ROZWIĄZAŃ Przewodniczący: • Prof. dr hab. Marek Lisiecki, • Prof. hab. dr Svitlana Koretska Wygłoszone wykłady: • Prof. Ivashova Liudmyla „Osobliwości realizacji funkcji państwowej kontroli finansowej przez celno-podatkowe organy Ukrainy: aspekt organizacyjno-prawny”. • Dr Such – Pyrgiel Małgorzata „Państwo i administracja wobec współczesnych wyzwań demograficznych. Problem starzenia się społeczeństwa I życia w pojedynkę”. • Dr Samoliuk Natalia „Funkcje dystrybucji wartości dodanej między czynnikami produkcji”. • Dr Yakimchuk Alina „Gospodarcze i administracyjne aspekty zachowania bioróżnorodności”. • Dr Ivashov Mykhaylo „Efektywność działalności organów władzy”. • Dr Sitek Paweł „Prawno – administracyjne uwarunkowania rozwoju konkurencyjności przedsiębiorstw”. • Mgr Paweł Raźny „Wybrane aspekty funkcjonowania organów wyborczych:. • Mgr Małgorzata Łach „O dylematach administracji współczesnej i administracji Starożytnego Rzymu – porównanie”. • Mgr Aleksandra Ukleja „Ochrona praw konsumentów użytkujących produkty kosmetyczne w świetle ustawodawstwa UE”. 492 | WSGE SESJA IV – AKTUALNE PROBLEMY ADMINISTRACJI PUBLICZNEJ Przewodniczący: • Prof. dr hab. Witold Pokruszyński, • Prof. dr hab. Petro Tadeyev • • • • • • • • • • Wygłoszone wykłady: Prof. dr hab. Tadeyev Petro „Polityka państwowa w sferze organizacji dzieci uzdolnionych w Polsce i Ukrainie: analiza porównawcza”. Dr Romaniuk Paweł „Systemy zarządzania jako istotne mechanizmy kontrolne wbudowane w działanie administracji publicznej”. dr Katarzyna Ferszt – Piłat „Problemy w kontaktach na styku: administracja publiczna - organizacje pozarządowe w świetle wybranych badań społecznych”. Dr Wacław Brzęk, mgr Bożena Hejduk „Postępowanie z dokumentami rządowymi w świetle projektu uchwały Rady Ministrów z dnia 31 lipca 2013 r. – Regulamin prac Rady Ministrów”. Dr Viktoria Vovk „Aktualne problemy zatrudnienia na Ukrainie”. Mgr Borys Bertash, mgr Mykytyn Taras, Mykola Shreshun „Rola organów rządowych i samorządowych w efektywnym wykorzystaniu wysuszonych ziem narodowego parku przyrodniczego Dermansko-Ostrogskiego w obwodzie rówieńskim”. Mgr Bertash Tetiana „Osobliwości państwowego i lokalnego zarządzania infrastrukturą transportową jako częścią systemu transportu Ukrainy” Mgr Oliinyk Olena „Sektorowe problemy społecznie odpowiedzialnego regulowania ryzyka w stosunkach pracy”. Mgr Kardash Roksana „Charakterystyka regulacji publicznej dostępności żywności”. Mgr Marta Wójcicka „Bezpieczeństwo energetyczne jako wyzwanie aktualnej polityki Unii Europejskiej”. WSGE | 493 SESJA V - RÓŻNE OBLICZA ADMINISTRACJI PUBLICZNEJ Przewodniczący: • Prof. dr hab. Marek Lisiecki • Prof. dr hab. Aladag Cadgas Hakan • Dr hab. Iurii Szpak Wygłoszone wykłady: • Prof. dr hab. Marek Lisiecki „Rola samorządu w zarządzaniu bezpieczeństwem obywateli”. • Prof. ndzw. dr hab. inż. Jerzy Zawisza Jerzy. „Rola administracji publicznej w kształtowaniu bezpieczeństwa regionalnego”. • Prof. Koretska Svitlana, Natalia Levchenko „Pakiet socjalny jako instrument rozwoju relacji socjalno-pracowniczych pracowników przedsiębiorstw samochodowych” • Dr Novikova Kateryna „Izoformizm, Imitacja dziełem instytucyjnych zmian”. Podsumowanie Wartością tej Konferencji jest to, iż wszyscy prelegenci w swoich wystąpieniach poruszali tematy związane z działaniem administracji we wszystkich krajach, krajach uczestników konferencji. Podkreślali rolę administracji jako organizatora wielu przedsięwzięć, które są nakładane z mocy ustaw czy też na zasadach podległości bądź zwierzchności. Ważnym zauważeniem jest rola administracji w kształtowaniu bezpieczeństwa regionalnego jak i jej służebną rolę w zarządzaniu bezpieczeństwem obywateli. Warto też zasygnalizować problem dotyczący zarządzania infrastrukturą transportową jako częścią systemu transportu Ukrainy co świadczy o postrzeganiu tego problemu na styku ochrony infrastruktury krytycznej tak w Polsce jak i na Ukrainie. Bardzo ciekawą tematykę zaprezentowali przedstawiciele z Turcji dotyczącą prognozowania wydatków publicznych za pomocą modeli liniowych i nieliniowych oraz prognozowanie wydatków publicznych w świetle doświadczeń logiki rozmytej. Ponadto poruszano prawne aspekty skutków ocen jednostek administracji publicznej a także systemy zarządzania jako istotne mechanizmy kontrolne wbudowane w działanie administracji publicznej. Nie zapomniano o państwowej kontroli usług oświatowych świadczonych przez szkoły wyższe jako istotne z punktu widzenia posta- 494 | WSGE nowień Deklaracji Bolońskiej obowiązujących na Europejskim Obszarze Szkolnictwa Wyższego. Konferencja spełniła oczekiwania organizatorów jak i jej Uczestników. WSGE | 495 496 | WSGE JoMS 3/18/2013, ss. 497-504 Jerzy Zawisza WSGE | 497 498 | WSGE I Forum Gospodarcze Powiatu Otwockiego 7 września 2013r SPRAWOZDANIE dr hab. inż. Jerzy Zawisza, prof. WSGE Wyższa Szkoła Gospodarki Euroregionalnej im. Alcide De Gasperi w Józefowie [email protected] Powiat Otwocki jest regionem województwa mazowieckiego, który wykazuje na przestrzeni ostatnich lat istotną dynamikę rozwoju. Jest to zasługa nie tylko władz samorządowych, ale nade wszystko społeczeństwa. Wychodząc naprzeciw postanowieniom Deklaracji Bolońskiej według, której uczestnicy Europejskiego Obszaru Szkolnictwa Wyższego winni łączyć kształcenie studentów i potrzeby społeczności lokalnej w dniu 7 września 2013 roku z inicjatywy kadry naukowo – dydaktycznej Wyższej Szkoły Gospodarki Euroregionalnej im. Alcie De Gasperi odbyło się pierwsze Forum Gospodarcze Powiatu Otwockiego. Współorganizatorami Forum byli: • Starostwo Powiatowe w Otwocku na czele ze Starostą Panią Bogumiłą Więckowska • Powiatowy Urząd Pracy w Otwocku z Dyrektor Panią Danutą Wolską - Rzewuską Miejsce – Powiatowy Młodzieżowy Dom Kultury w Otwocku Misją przedsięwzięcia było dokonanie oceny potencjału małej i średniej przedsiębiorczości Powiatu Otwockiego, a nad to określenie stopnia zaspokojenia potrzeb społeczności lokalnej poprzez przeprowadzenie badań socjologicznych na terenie powiatu. WSGE | 499 Patronat honorowy Forum: • Wiceprezesa Rady Ministrów Ministra Gospodarki Pana Janusza Piechocińskiego • Wiceprezesa Rady Ministrów Ministra Finansów Pana Jana Vincenta Rostowskiego • Marszałka województwa Mazowieckiego Pana Adama Struzika • Prezesa Prokuratorii Generalnej Skarbu Państwa Pana Bronisława Sitka Ponadto patronatów udzielili: PARP, Euro – Centrum Park Naukowo Technologiczny, Stowarzyszenie Krajowego Forum Parków Przemysłowych i Parków Technologicznych, Bogumiła Więckowska Starosta Otwocki, Zbigniew Szczepaniak Prezydent Miasta Otwocka, Bożena Żelazowska Urząd Kombatantów i Osób Represjonowanych, Grażyna Idziak Kierownik Inspektoratu ZUS w Otwocku, CNBOP – PIB, MDK Otwock, LGD Natura i Kultura, Anna Bętkowska Wójt Gminy Wiązowa, Marek Lasocki Wójt Gminy Osieck, Władysław Łokietek Burmistrz Karczewa, Stefan Traczyk Wójt Gminy Celestynów, Stanisław Wirek Wójt Gminy Sobienie – Jeziory, Adam Judyta Wójt Gminy Kołbiel Sponsorzy Forum PKO Bank Polski S.A. Oddział Otwock, Hotel Wiktoria z Wiązownej, Prezes Lokalnej Grupy Działania „Natura i Kultura”, PPHU Lekaro z Glinianki - z Woli Duckiej, BZ WBK – oddział z Otwocka, Bruk-Bud - Piotr Skoczek Z Celestynowa, PCZ Sp. z o.o. z Otwocka, Restaurację Mazowsze z Wiązownej, Narodowe Centrum Badań Jądrowych w Otwocku, Hotel Relaks w Woli Duckiej, Firmę Jartel z Józefowa, Bank Spółdzielczy w Otwocku, Supedrob - Zakłady mięsne z Karczewa, Pixel TV z Otwocka, Europejskie Centrum Zdrowia z Otwocka, Wyższą Szkołę Nauk Społecznych z Mińska Mazowieckiego, Koleje Mazowieckie, Drukarnia Armate z Józefowa, Cynel Unipress z Warszawy, Chantal z Wiązownej, Holiday Inn Józefów, Skandia Sp. z o.o. Hotel Pod Sosnami z Osiecka, Kawiarnia Le Cher Otwock 500 | WSGE Uczestnicy z zagranicy: Prof. dr hab. Mykola Ch. Koretskyi Rektor Narodowego Uniwersytetu Gospodarki Wodnej i Wykorzystania Zasobów Naturalnych w Równem - Ukraina. Prof. dr hab. Aladag Cadgas Hakan profesor Uniwersytetu Hacettepe w Ankarze – Turcja. Akredytacja Akredytację uzyskały następujące media i ich przedstawiciele: Pixel TV, Linia Otwocka /Linia TV, Linia TV, Gazeta Otwocka, Tygodnik Regionalny, Gazeta „Powiązania”, Gazeta „Celestyna”. Uczestników powitały: Pani Bogumiła Więckowska Starosta Otwocki oraz prof. dr hab. Magdalena Sitek, prorektor Wyższej Szkoły Gospodarki Euroregionalnej w Józefowie. Forum przeprowadzone zostało w trzech etapach: 1. Panel dyskusyjny z udziałem świata nauki, biznesu i przedstawicieli samorządu. 2. Prezentacja osiągnięć gospodarczych przedsiębiorców Powiatu Otwockiego. 3. Część artystyczna. Wykłady wygłosili: • Wykład inauguracyjny „Nadążyć za postępem” wygłosił Pan Janusz Piechociński Wiceprezes Rady Ministrów Minister Gospodarki • Pan prof. dr hab. Mykola Ch. Koretskyi przedstawił „Założenia programowe o współpracy Uniwersytetu Gospodarki Wodnej i Wykorzystania Zasobów Naturalnych w Równem i Wyższą Szkołą Gospodarki Euroregionalnej w Józefowie”. • Pani Danuta Wolska – Rzewuska dyrektor Powiatowego Urzędu Pracy w Otwocku zaprezentowała „Działania PUP w zakresie rozwoju przedsiębiorczości na terenie powiatu otwockiego”. • Pani dr Bożena Barbachowska przedstawiła rezultaty badań „Przedsiębiorczość w powiecie otwockim”. • Pani dr Victoria Vovk z Narodowego Uniwersytetu Gospodarki Wodnej i Wykorzystania Zasobów Naturalnych w Równem wygłosiła WSGE | 501 • • wykład pt. „ Współczesne tendencje transferu nowych technologii na Ukrainie”. Pan prof. dr hab. Aladag Cadgas Hakan z Uniwersytetu Hacettepe w Ankarze przedstawił osiągnięcia Uniwersytetu i innych ośrodków naukowych w Turcji nt „ Innowacje i ich rola w kształtowaniu rozwoju przestrzeni transportowej” Pan dr Sebastian Bentkowski z Wyższej Szkoły Gospodarki Euroregionalnej w Józefowie zaprezentował „ Perspektywy finansowania w Unii Europejskiej na lata 2014 – 2020”. Panel dyskusyjny Temat: Rozwój innowacyjności lokalnej Panel poprowadził Pan Roman Trzaskalik – Prezes Stowarzyszenia Krajowego Forum Parków Przemysłowych i Parków Technologicznych. Uczestnicy dyskusji: Sektor nauki: • Prof. zw. dr hab. Bronisław Sitek – Prezes Prokuratorii Generalnej Skarbu Państwa, • Prof. dr hab. Sylwester Porowski – Dyrektor ds. Innowacji Instytutu Wysokich Ciśnień Polskiej Akademii Nauk - UNIPRES, • Pan dr inż. Michał Olszacki - Narodowe Centrum Badań Jądrowych w Świerku. Sektor administracji: • Pani Bogumiła Więckowska – Starosta Powiatu Otwockiego, • Pan Władysław Łokietek – Burmistrz Gminy Karczew, • Pan Janusz Budny – Członek Zarządu Powiatu Otwockiego, Prezes Lokalnej Grupy Działania • „Natura i Kultura”. Sektor biznesu: • Pan Andrzej Czernek – Członek Zarządu Fundacji Polskiego Godła 502 | WSGE • • Promocyjnego „ Teraz Polska”, Pani dr n. med. Anna Kieszkowska – Grudny – Dyrektor Zarządzająca Europejskiego Centrum Zdrowia im. Fryderyka Chopina w Otwocku. Akces WSGE w Józefowie do Otwockiego Klastra Nowych Technologii Po podsumowaniu panelu dyskusyjnego z udziałem publiczności, odbyła się ceremonia przystąpienia WSGE do „Otwockiego Klastra Nowych Technologii”. Otwocki Klaster Nowych Technologii reprezentował prof. zw. dr hab. Sylwester Porowski – Prezes WSGE reprezentowała prof. dr hab. Magdalena Sitek – Prorektor Część artystyczno-wystawowa FORUM W części artystycznej zaprezentowały się zespoły artystyczne Wiązowska grupa z Gminnego Ośrodka Kultury w Wiązowej, Powiatowego Domu Kultury w Otwocku oraz odbywały liczne zabawy dla dzieci, którymi kierowali studenci Wydziału Pedagogiki WSGE na czele z jego Dziekanem dr. Krzysztofem Dziurzyńskim. Konkursy W czasie trwania Forum zostały rozstrzygnięte dwa konkursy: 1. Konkurs na film „Przedsiębiorstwo Przyszłości” skierowany do uczniów szkół gimnazjalnych i ponadgimnazjalnych. Zwycięzcą konkursu został Zespół z Liceum im. K. I. Gałczyńskiego w Otwocku. Nagrody w konkursie ufundowali: WSGE, Hotel Holiday Inn w Otwocku, Firma kosmetyczna Chantal z Wiązownej. 2. Konkurs na najlepsze hasło reklamujące WSGE wygrała pani Żaneta Grzesiak. Nagrodę ufundowało Europejskie Centrum Zdrowia w Otwocku. Komisji konkursowej przewodniczył prof. ndzw. dr. hab. inż. Jerzy Zawisza z WSGE WSGE | 503 Podsumowanie Wystąpienia gości a w szczególności Wiceprezesa Rady Ministrów Janusza Piechocińskiego pokazały jak ważna jest współpraca nauki, biznesu i samorządu w kształtowaniu rozwoju przedsiębiorczości w nowych uwarunkowaniach społeczno – ekonomicznych w świetle trendów jakie mają miejsce w Unii Europejskiej i na świecie. Ponadto należy stwierdzić, iż władze samorządowe Powiatu Otwockiego wraz z miejscowym biznesem i światem nauki w sposób klarowny postrzegają te zjawiska jakie zostały zaprezentowane podczas Forum, a które będą w przyszłości drogowskazem do dalszej szeroko rozumianej współpracy. W tym obszarze należy wykazywać się twórczymi inicjatywami oraz kreatywnym badaniami naukowymi, które wspomagać będą rozwój naszego regionu – powiatu i nie tylko. Należy także rozwijać współpracę z instytucjami z zagranicy poprzez organizację wspólnych konferencji, wzajemną wymianę doświadczeń podpisując odpowiednie porozumienia dwustronne a także rozwijać współpracę z sąsiednimi powiatami, ośrodkami naukowymi w celu budowy fundamentów pod nowoczesny rozwój. Przemiany strukturalne spowodowały to iż przedsiębiorczość stała się kluczowym obszarem dla rozwoju gospodarczego poprzez wdrażanie innowacyjnych zmian. Dorobkiem naukowym Forum stał się raport z badań prowadzonych pod kierunkiem naukowym dr Bożenny Barbachowskiej, który powstał z inicjatywy Wyższej Szkoły Gospodarki Euroregionalnej im. Alcide De Gasperii w Józefowie, Starostwa Powiatowego w Otwocku i Powiatowego Urzędu Pracy w Otwocku. Tytuł raportu „Uwarunkowania społeczno – gospodarczego rozwoju Powiatu Otwockiego”. Pierwsze Forum Gospodarcze Powiatu Otwockiego spełniło oczekiwania Organizatorów jak również jego uczestników. 504 | WSGE
