Plik - Akademia Pomorska w Słupsku

S ł u p s k i e P r a c e B i o l o g i c z n e 9 • 2012
OCENA SKUTECZNOŚCI CHUSTECZEK
ANTYBAKTERYJNYCH
EFFECTIVENESS ASSESSMENT
OF ANTIBACTERIAL WIPES
Nina Wysocka-Lipińska
Halyna Tkachenko
Natalia Kurhaluk
Akademia Pomorska w Słupsku
Instytut Biologii i Ochrony Środowiska
Zakład Fizjologii Zwierząt
Zakład Zoologii
ul. Arciszewskiego 22b, 76-200 Słupsk
e-mail: [email protected]
[email protected]
[email protected]
ABSTRACT
The aim of our study was to examine the effectiveness of antibacterial wipes
produced by various companies against pathogenic bacteria growth and impact to
physiological flora of hands. According to statements of producing companies each
wipes possess an antibacterial properties. No antibacterial effectiveness for many
wipes was observed. No bactericidal effects for many wipes were obtained, except
refreshing properties. Only two types of wipes possess properties promoted by the
producing company.
Słowa kluczowe: chusteczki antybakteryjne, mikroorganizmy, wrażliwość
Key words: antibacterial wipes, microorganisms, sensitiveness
WPROWADZENIE
Skóra człowieka stale narażona jest na zanieczyszczenia, gdyż na jej powierzchni
gromadzi się wydzielina gruczołów łojowych i potowych. Chcąc zachować właściwy jej wygląd i unikać zakażenia, należy odpowiednio dbać o nią i pielęgnować
przez regularne mycie, zapewnienie swobodnego dostępu powietrza do możliwie
największej powierzchni, unikanie zbyt obcisłych ubiorów i obuwia, gdyż mogą być
181
one przyczyną otarcia skóry pewnych okolic ciała. W tych otartych miejscach zostaje przerwana ochronna bariera skóry, stanowiąca tzw. wrota zakażenia, przez które
mogą przechodzić w jej głąb różne drobnoustroje, przyczyniając się do powstania
infekcyjnych zapaleń.
Dawniej, w średniowieczu, nie uznawano wody za środek pomagający utrzymać
czystość ciała. Samo pojęcie „czystość” zaś nie odnosiło się do ciała, lecz do ... bielizny. Skóry nie myto, a wycierano, gdyż wierzono, że woda powoduje pogorszenie
wzroku, bóle zębów i bladość, a także jest przyczyną osłabienia i głupoty. W latach
1510-1561, w czasach epidemii dżumy, sądzono, iż przez mycie otwierają się w ciele szczeliny, przez które „morowa zaraza” dostaje się do organizmu. Dopiero w 1736
roku Jean Baptiste de La Salle napisał podręcznik dotyczący sposobów dbania o higienę osobistą, twierdząc, iż należy pielęgnować usta i szorować zęby, a także trzeba
obcinać paznokcie co osiem dni w celu zapewnienia ich estetycznego wyglądu. Niestety zalecał także ograniczenie zużycia wody, a włosy radził oczyszczać przy pomocy pudru i otrębów. W pierwszej połowie XVIII wieku czystą twarz i ręce zaczęto postrzegać jako element kodeksu społecznego, a mycie rąk stało się czynnością
regularną i konieczną. Ówcześni ludzie nie zdawali sobie sprawy z istnienia mikroorganizmów. Dopiero prace francuskiego chemika Ludwika Pasteura i niemieckiego
lekarza Roberta Kocha były przełomem w nauce. Zapoczątkowali oni rozwój mikrobiologii, a co za tym idzie – antyseptykę również w życiu codziennym.
Na nieumytych rękach znajduje się zazwyczaj około 130 różnych szczepów bakteryjnych, z których wiele może być opornych na kilka, a nawet kilkanaście antybiotyków. Na dłoniach całkowita liczba komórek bakterii może wahać się od 40 000 do
5 mln na cm2 skóry (Raport: Higiena... 2010). Występujące drobnoustroje można
podzielić na florę stałą (fizjologiczną), florę przejściową i florę obecną w czynnych
ogniskach zakażenia (Higiena... 2002).
Flora stała skóry rąk (fizjologiczna, autochtoniczna) – to bakterie występujące
głównie w fałdach skóry i mieszkach włosowych, namnażające się głównie w gruczołach łojowych i potowych, w związku z tym są trudne do usunięcia z zastosowaniem środków mechanicznych; są to przede wszystkim ziarniaki Gram-dodatnie
(Staphylococcus sp., Micrococcus sp., Streptococcus sp., Propionibacterium acnes,
grzyby Pityrosporum) i inne drobnoustroje obecne na rękach przejściowo. Flora stała nie wykazuje właściwości chorobotwórczych, aczkolwiek u niektórych osób
składnikiem flory fizjologicznej mogą być na przykład chorobotwórcze gronkowce.
Szczególnego znaczenia nabierają, zwłaszcza u pracowników medycznych i osób
pracujących w branży spożywczej, oporne na antybiotyki drobnoustroje, które są
odpowiedzialne za groźne zakażenia, na przykład metycylinooporne szczepy Staphylococcus aureus (methycillin resistant Staphylococcus aureus – MRSA) lub
oporne na wankomycynę enterokoki (VRE). Flora przejściowa, nabyta flora (allochtoniczna) – to mikroorganizmy luźno związane ze skórą, które nie są zdolne do
namnażania się i przebywania przez dłuższy czas na powierzchni skóry. W jej skład
wchodzą zazwyczaj mikroorganizmy chorobotwórcze. Flora obecna w czynnych
ogniskach zakażenia – to flora występująca po zanieczyszczeniu rąk przez kontakt
z zakażonym chorym lub jego wydzielinami oraz flora występująca na skórze personelu medycznego z ogniskami zakażenia (Marcinkowski i in. 2000, Higiena...
2002, Kowalczuk i in. 2010).
182
Bakterie zasiedlające powierzchnię skóry należą z reguły do szczepów niepatogennych i stanowią część płaszcza ochronnego przed mikroorganizmami patogennymi. Ich liczba wynosi od kilku do kilkunastu milionów/1 cm2 powierzchni skóry.
W fałdach skóry przeważają bakterie Gram-ujemne, a w odsłoniętych okolicach ciała występują głównie drobnoustroje pochodzące z najbliższego środowiska, najczęściej gronkowce. Ze względu na powszechne występowanie oraz duże narażenie na
ten patogen gronkowce stają się istotnymi mikroorganizmami flory otoczenia
(Pierzchała 2004, Kowalczuk i in. 2010). Z klinicznego punktu widzenia przydatny
wydaje się podział gronkowców na: gronkowce złociste metycylinowrażliwe (MSSS),
gronkowce złociste metycylinooporne (MRSA), gronkowce koagulazoujemne metycylinowrażliwe (MSCNS), gronkowce koagulazoujemne metycylinooporne (MRCNS)
(Pierzchała 2004).
Naturalną barierę ochronną skóry stanowi warstwa zrogowaciała naskórka, zbudowana ze zrogowaciałych komórek, spojonych ze sobą substancją „kitującą”. Ta
substancja o charakterze kitu tworzy systemy o strukturze blaszek znajdujących się
w przerwach międzykomórkowych i składa się z delikatnych, dwuwarstwowych pokładów cząstek utworzonych z tłuszczów, ceramidów, cholesterolu i innych substancji. Środki myjące, a nawet zwykła woda powodują czasowe uszkodzenie bariery
ochronnej przez wymycie „lipidów barierotwórczych” i w ten sposób zostaje
„otwarta droga” do głębszych warstw skóry dla substancji chemicznych mogących
ją uszkodzić. Skóra ma właściwości naturalnej regeneracji, która przy niewielkich
uszkodzeniach trwa kilka godzin, natomiast przy większym niedoborze substancji
kitującej – kilka dni. Dlatego szczególnie istotne jest właściwe stosowanie środków
pielęgnujących (Marcinkowski i in. 2000, Higiena... 2002).
Każde umycie dłoni/rąk zmienia w sposób szkodliwy warstwę wodno-lipidową
naskórka, powodując utratę czynników ochronnych, takich jak aminokwasy i ochronne czynniki przeciwbakteryjne. W przypadku powtarzalnego mycia rąk z dużą częstotliwością regeneracja warstwy ochronnej naskórka może być niedostateczna. Może to doprowadzić do uszkodzenia funkcji zaporowej warstwy zrogowaciałej naskórka (stratum corneum) poprzez naruszenie międzykomórkowych substancji wypełniających. Wzrasta przeznaskórkowa utrata wody i przenikalność skóry dla czynników toksycznych. Jednocześnie wysychają komórki naskórka, powodując rozstępy w jego warstwie rogowej, najpierw na poziomie zmian mikroskopijnych, które
z czasem przechodzą w rozmiar makroskopowy (Kampf, Kramer 2004).
Czasem nie mamy jak zadbać o higienę rąk. W miejscach przepełnionych ludźmi
(na dworcach, stacjach benzynowych, w publicznych toaletach) często trudno umyć
dłonie w odpowiednich warunkach, co wywołuje uczucie dyskomfortu. Popularne są
ostatnio żele antybakteryjne na bazie alkoholu, dezynfekujące ręce bez użycia wody.
Mogą służyć nam w „awaryjnych” sytuacjach, gdy nie ma dostępu do wody i mydła.
Istnieją także chusteczki nawilżone środkiem bakteriobójczym, które również mogą
być stosowane w podobnych sytuacjach, np. w podróży.
Rynek oferuje nam wiele możliwości, reklamując różne produkty: „Nasza chusteczka powstała w odpowiedzi na potrzeby każdej osoby świadomej, jak ważne jest
utrzymanie higieny rąk przez cały dzień. Każda chusteczka jest pakowana pojedynczo. Produkt przebadany dermatologicznie”, „Często podróżujesz samochodem?
Zdarza Ci się majsterkować przy swoim aucie, a nie masz pod ręką wody i ręcznika?
183
Chusteczki antybakteryjne rozwiążą Twoje problemy! Sprawdzają się w każdej sytuacji – nieważne, czy zmieniasz koło, majsterkujesz przy silniku, czy myjesz swój
samochód”, „Wyjściem awaryjnym są nowe chusteczki marki …, które mają właściwości eliminujące bakterie ze skóry dłoni. Aby dokładnie oczyścić ręce, nie potrzebujesz już ciepłej wody, mydła i ręczników papierowych. W sytuacji, kiedy brakuje Ci do nich dostępu, świetnym wyjściem będą chusteczki z zawartością składników antybakteryjnych. Produkt oprócz tego, że redukuje bakterie z dłoni, ma również walory pielęgnacyjne: nawilżające składniki chronią skórę przed wysuszeniem,
nadają przyjemną miękkość i gładkość. Chusteczki dodatkowo pozostawiają delikatny zapach świeżości. Plusem jest także łatwość zastosowania oraz brak uczucia
lepkości po użyciu”, „Chusteczki antybakteryjne do rąk … możesz stosować zawsze
i wszędzie, aby w jednej chwili oczyścić dłonie z zabrudzeń i bakterii. Przydadzą się
w podróży i na co dzień jako niezbędnik”, „Chusteczki do rąk zawierające składniki
antybakteryjne, które skutecznie oczyszczają skórę bez potrzeby użycia wody i mydła. Nasączone łagodną, szybko schnącą formułą, która po użyciu nie pozostawia
uczucia lepkości. Dodatkowo składniki nawilżające zapobiegają nadmiernemu wysuszeniu skóry, nadają jej miękkość i gładkość. Chusteczki pozostawiają na skórze
delikatny, odświeżający zapach”.
Po przeczytaniu lub zasłyszeniu podobnych haseł nasuwają się nam pytania: Czy
rzeczywiście są one tak skuteczne? Tak niezbędne? Czy mają atesty? Czy są antybakteryjne? Aby rozwiać te wątpliwości, postanowiłyśmy to zbadać.
Celem naszych badań była porównawcza analiza skuteczności antybakteryjnego
działania różnych rodzajów chusteczek wobec wybranych drobnoustrojów (bakterii,
grzybów, drożdży) występujących na skórze człowieka.
MATERIAŁ I METODY BADAŃ
Do eksperymentu posłużyło 15 rodzajów chusteczek i jeden rodzaj żelu myjącego. Z każdego rodzaju chusteczek w warunkach jałowych zostały wycięte krążki
o średnicy około 10 mm.
Chusteczki oznakowałyśmy w następujący sposób:
1. Chusteczki odświeżające. Bez alkoholu, testowane dermatologicznie. Produkt
ma atest PZH;
2. Chusteczki do higieny intymnej. Chusteczki nawilżone wyciągiem z nagietka
i kwasem mlekowym;
3. Chusteczki do demakijażu. Wzbogacone wyciągami z owsa i prowitaminą B5
o działaniu odprężającym i łagodzącym. Bez zawartości alkoholu, hipoalergiczne, testowane dermatologicznie;
4. Chusteczki odświeżające. Bez alkoholu, testowane dermatologicznie. Produkt
ma atest PZH;
5. Chusteczki nawilżane kremem odświeżającym dla dzieci;
6. Chusteczki do demakijażu Make-up Remover;
7. Chusteczki o działaniu antybakteryjnym – najlepsze w podróży;
8. Chusteczki do higieny intymnej, z wyciągiem z babki lancetowatej;
9. Chusteczki odświeżające;
184
10. Chusteczki do higieny intymnej;
11. Chusteczki antybakteryjne;
12. Chusteczki odświeżające o zapachu lawendowym;
13. Chusteczki nie zawierające mydła;
14. Chusteczki oczyszczające, przeciwzapalne, antybakteryjne;
15. Chusteczki do dezynfekcji;
16. Myjący żel do rąk o właściwościach antybakteryjnych.
Do analizy antybakteryjnych właściwości chusteczek użyto następujących mikroorganizmów: Staphylococcus aureus, Staphylococcus epidermidis, Steptococcus
viridins, Steptococcus pneumoniae, Escherichia coli, Pseudomonas aerginosa, Enterococcus faecalis, Micrococcus, Salmonella enteritidis, Proteus mirabilis, Bacillus
subtilis, Listeria monocytogenes, Candida albicans, Sacharomyces cerevisiae. Szczepy
Ryc. 1. Płytki z posianymi poszczególnymi szczepami i ułożonymi krążkami z chusteczek
antybakteryjnych
Fig. 1. Plates inoculated with bacterial strain and stacked discs with anti-bacterial wipes
A
B
Ryc. 2. Mierzenie średnicy strefy braku wzrostu kolonii bakteryjnych (A) oraz odległości od
krawędzi krążka do miejsca wzrostu kolonii w najwęższym punkcie (B)
Fig. 2. Measurement of the diameter of the no growth of colonies zone (A) and the distance
from the edge of the disc to the growth of colonies in the narrowest point (B)
185
Staphylococcus aureus, Staphylococcus epidermidis, Steptococcus viridins, Steptococcus pneumoniae, E. coli, Pseudomonas aerginosa, Enterococcus faecalis, Micrococcus luteus, Salmonella enteritidis, Proteus mirabilis, Bacillus subtilis, Listeria monocytogenes posiano na podłoże „Agar Mueller-Hinton”. Szczepy Candida albicans
i Sacharomyces cerevisiae posiano na podłoże „Agar Sabouraud”. Z 18-24-godzinnej hodowli izolatów wykonywano zawiesinę w jałowej soli fzjologicznej o inokulum 0,5 McFarlanda. Na każdej płytce rozprowadzono po 200 µl zawiesiny soli fizjologicznej z danym szczepem. Następnie w warunkach sterylnych ułożono krążki
z chusteczek oraz nakropiono 100 µl żelu myjącego na płytki z posianym poszczególnym szczepem (ryc. 1). Płytki inkubowano 24 godziny w temperaturze 37°C.
Odczytano wrażliwość mikroorganizmów (wzrost kolonii bakteryjnych) na działanie
poszczególnych chusteczek. Za pomocą suwmiarki zmierzono średnicę strefy braku
wzrostu kolonii bakteryjnych (ryc. 2A) oraz odległość od krawędzi krążka do miejsca wzrostu kolonii bakteryjnych w najwęższym punkcie (ryc. 2B).
WYNIKI BADAŃ I ICH OMÓWIENIE
W tabeli 1 przedstawiono wyniki badania wrażliwości 16 rodzajów drobnoustrojów
na działanie chusteczek antybakteryjnych i myjącego żelu do rąk o właściwościach antybakteryjnych. Jak wynika z tabeli, chusteczki odświeżające (nr 1), do higieny intymnej (nr 2 i 8), antybakteryjne (nr 11), odświeżające o zapachu lawendowym (nr 12) i nie
zawierające mydła (nr 13) nie mają żadnych właściwości bakteriobójczych. W przypadku tych chusteczek nie stwierdzono braku wzrostu kolonii bakteryjnych użytych
w doświadczeniu. Służyć nam mogą jedynie dla odświeżenia skóry. Chusteczki do demakijażu nr 3 w niewielkim stopniu hamują wzrost jedynie gronkowca złocistego (Staphylococcus aureus), często spotykanego rodzaju bakterii (ryc. 3A).
Mniej więcej co trzecia osoba przenosi gronkowca na powierzchni skóry, nie zapadając na infekcję – określa się to terminem „kolonizacji bakteryjnej” lub „nosicielstwa bakterii”. Jeśli jednak bakterie gronkowca złocistego dostaną się do wnętrza organizmu przez skaleczenie skóry, mogą wywołać zakażenie. Gronkowcowe
zakażenia mogą wywoływać choroby skórne (ropnie, czyraki, trądzik, zakażone rany), choroby układu oddechowego (zapalenie gardła, migdałków, ucha środkowego,
oskrzeli, płuc), układu moczowego (odmiedniczkowe zapalenie nerek, zapalenie pęcherza), przewodu pokarmowego (zatrucia pokarmowe, zapalenie jelit), posocznice
i ropowice, zapalenia ropne stawów, sutków, szpiku i kości, opon mózgowo-rdzeniowych, wywołują zespół oparzonej skóry (SSS – scalded skin syndrome) i wstrząsu toksycznego (TSS – toxic shock syndrome) (Głuszek 2010).
Infekcje gronkowcem złocistym nie rozwijają się zwykle u osób zdrowych. Najczęściej pojawiają się u pacjentów szpitali, ponieważ bakterie mogą łatwo przedostać się do organizmu przez ranę pooperacyjną albo kroplówkę dożylną. Bakterie
gronkowca złocistego zwykle przenoszą się w kontakcie bezpośrednim z osobą zakażoną lub skolonizowaną. Mogą także rozprzestrzeniać się przez kontakt z przedmiotami, których dotykała osoba zakażona.
Do objętych zwiększonym ryzykiem zakażenia gronkowcem złocistym należą
osoby z otwartymi ranami, oparzeniami lub skaleczeniami; chorzy na poważne cho186
187
0
13,36
18,53
25,44
22,94
23,57
0
18,18
18,33
0
0
0
35,25
34,2
2
3
4
5
6
7
8
9
10
11
12
13
14
15
0
0
1
16
3
2
0
10,49
10,66
0
0
0
2,03
2,33
0
4,46
3,88
4,27
3,1
1,46
0
0
II
I
Staphylococcus
aureus
1
Numer
próby
3,36
50,53
40,6
0
0
0
0
0
0
26,54
19,57
21,53
17,72
0
0
0
4
I
0
17,84
11,69
0
0
0
0
0
0
4,24
2,79
3,82
0,95
0
0
0
5
II
Staphylococcus
epidermidis
15,86
24,7
21,31
0
0
0
0
0
0
24,48
26,3
28
17,52
0
0
0
6
I
0
17,77
1,39
0
0
0
0
0
0
3,59
3,83
4,83
0,9
0
0
0
7
II
Streptococcus
viridans
12,33
0
27,57
0
0
0
0
0
0
18,59
18,78
25,21
0
0
0
0
8
I
0
0
3,91
0
0
0
0
0
0
1,77
1,57
5,08
0
0
0
0
9
II
Streptococcus
pneumoniae
0
26,36
0
0
0
0
18,95
0
0
20,95
20,09
26,81
0
0
0
0
10
I
0
5,36
0
0
0
0
2,49
0
0
3,65
3,66
5,9
0
0
0
0
11
II
Escherichia
coli
0
0
0
0
0
0
0
0
0
17,56
19,72
18,86
0
0
0
0
12
I
0
0
0
0
0
0
0
0
0
2,69
3,19
1,62
0
0
0
0
13
II
Pseudomonas
aeruginosa
Summary of the individual microorganisms’ sensitivity to the wipes with antimicrobial influence
Zestawienie wrażliwości mikroorganizmów na działanie poszczególnych chusteczek antybakteryjnych
16,94
43,52
16,95
0
0
0
0
0
0
27,04
19,97
28,07
0
0
0
0
14
I
0
13,31
1,52
0
0
0
0
0
0
5,23
2,86
8,34
0
0
0
0
15
II
Enterococcus
faecalis
Table 1
Tabela 1
188
0
0
0
0
18,46
25,8
22,12
0
18,88
0
0
0
0
29,08
48,56
7,63
1
2
3
4
5
6
7
8
9
10
11
12
13
14
15
16
0
0
23,75
0
0
0
0
0
0
18,84
16,78
21,39
0
0
0
0
4
0
0
2,85
0
0
0
0
0
0
1,66
1,43
1,88
0
0
0
0
5
II
0,72
0
29,08
0
0
0
0
0
0
21,7
21,71
22,34
0
0
0
0
6
I
0
0
5,55
0
0
0
0
0
0
2,78
2,78
2,75
0
0
0
0
7
II
Proteus mirabilis
0,65
47,12
22,22
0
0
0
0
0
0
22,28
17,26
22,32
0
0
0
0
8
I
0
16,79
3,81
0
0
0
0
0
0
4,63
1,91
3,33
0
0
0
0
9
II
Bacillus subtilis
0
33,87
22,42
0
0
0
22,35
0
0
27,59
22,66
24,31
17,41
0
0
0
10
I
0
13,32
4,57
0
0
0
4,07
0
0
6,28
5,34
5,82
1,45
0
0
0
11
II
Listeria
monocytogenes
0
0
0
0
0
0
0
0
0
0
0
21,35
0
0
0
0
12
I
0
0
0
0
0
0
0
0
0
0
0
2,43
0
0
0
0
13
II
Candida albicans
0
0
0
0
0
0
0
0
0
26,99
18,73
22,44
0
0
0
0
14
I
0
0
0
0
0
0
0
0
0
5,49
2,33
2,93
0
0
0
0
15
II
Sacharomyces
cerevisiae
I – średnica strefy braku wzrostu mikroorganizmów (w mm); II – odległość od krawędzi krążka do miejsca wzrostu kolonii bakteryjnych w najwęższym
punkcie (w mm)
0
16,73
7,44
0
0
0
0
0,91
0
2,94
3,74
2,4
0
0
0
0
3
2
I
II
I
Salmonella
enteritidis
Micrococcus
luteus
1
Numer
próby
roby skóry (np. łuszczycę); z osłabionym układem odpornościowym (starsze lub
cierpiące na przewlekłą chorobę, np. nowotworową); pacjenci z podłączonym cewnikiem lub kroplówką i osoby, które przeszły niedawno zabieg chirurgiczny. Najlepszym sposobem zapobiegania rozprzestrzenianiu się gronkowca złocistego jest zachowanie higieny. W razie skaleczeń leczonych w domu należy zawsze dokładnie
umyć ręce i upewnić się, że chore miejsca są czyste. Gronkowiec złocisty jest w stanie przetrwać na dłoniach przez około 150 minut (Kampf, Kramer 2004).
Na mechanizm działania środków bakteriobójczych i ich skuteczność ma wpływ
wiele cech bakterii, w tym zdolność do niespecyficznego przywierania chorobotwórczych bakterii do powierzchni stałych (Głuszek 2010). Zdolność ta może decydować o rozprzestrzenianiu się chorób zakaźnych, zwłaszcza w szpitalu. Właściwości takie mają duży wpływ na kolonizację skóry lub błony śluzowej, a także na stopień inwazyjności szczepu (Dziedzina i in. 2000).
A
B
C
D
Ryc. 3. Zahamowanie wzrostu w stosunku do gronkowca złocistego (Staphylococcus aureus)
(A), gronkowca skórnego (Staphylococcus epidermidis) (B), paciorkowca zieleniącego
(Streptococcus viridans) (C) i pałeczki Listeria monocytogenes (D), wynikające z antybakteryjnego działania wybranych chusteczek
Fig. 3. Growth inhibition of Staphylococcus aureus (A), Staphylococcus epidermidis (B),
Streptococcus viridans (C), and Listeria monocytogenes (D) resulting of wipes with antibacterial properties influence
189
Chusteczki odświeżające nr 4 wykazują aktywność bakteriobójczą w stosunku do
Staphylococcus aureus, Staphylococcus epidermidis, Streptococcus viridans, Listeria
monocytogenes (ryc. 3). Wycięte krążki z tego rodzaju chusteczek hamowały wzrost
tych szczepów mikroorganizmów. Odległość od krawędzi krążka do miejsca wzrostu
kolonii bakteryjnych w najwęższym punkcie wynosiła: 3,1 mm (dla Staphylococcus
aureus), 0,95 mm (dla Staphylococcus epidermidis), 0,9 mm (dla Streptococcus viridans), 1,45 mm (dla Listeria monocytogenes). Jak wynika z naszego doświadczenia,
największą aktywność antybakteryjną ten rodzaj chusteczek wykazuje w stosunku do
gronkowca złocistego i wewnątrzkomórkowej Gram-dodatniej pałeczki Listeria monocytogenes. Ostatnia jest jednym z najbardziej zjadliwych patogenów przenoszonych
przez żywność (20-30% infekcji kończy się śmiercią) i czynnikiem patogenetycznym
listeriozy. Badania sugerują, że nawet co dziesiąty ludzki przewód pokarmowy może
być zasiedlony przez L. monocytogenes (Ramaswamy i in. 2007).
Dzisiaj dominującym gatunkiem drobnoustrojów, wykrywanym na prawie każdej dłoni, jest gronkowiec skórny (Staphylococcus epidermidis) – gatunek bakterii
Gram-dodatnich, wywołujący zakażenia oportunistyczne. Jest zaliczany do grupy
gronkowców koagulazoujemnych. Nie wywołuje infekcji u ludzi zdrowych, jednak
dla osób z ciałem obcym może być bardzo niebezpieczny. Bakteria występuje na
błonach śluzowych jamy ustnej, nosa, gardła, w drogach moczowo-płciowych, w jelicie grubym (czasami także w krętym) oraz na skórze. Bakteria ta jest czynnikiem
etiologicznym zakażenia w przypadku sepsy. Drobnoustrój powoduje infekcje u osób
z osłabioną odpornością. Ze względu na unikalną zdolność przylegania do powierzchni bez udziału receptorów, jedynie dzięki wytwarzaniu śluzu, zagrożeni są także pacjenci z jakimikolwiek ciałami obcymi. Szczególnie predysponowani są chorzy po
niedawno przebytej operacji wszczepiania sztucznych zastawek lub implantów, cewnikowani, zaintubowani lub dializowani. Bakteria ta zajmuje obecnie trzecie miejsce
na liście patogenów powodujących zakażenia wewnątrzszpitalne, choć jeszcze kilkadziesiąt lat temu, głównie ze względu na rzadkie zabiegi inwazyjne, uważana była
za mało istotny patogen (Kampf, Kramer 2004).
Chusteczki nr 4 miały również właściwości antybakteryjne w stosunku do innego gatunku mikroorganizmów wchodzącego w skład fizjologicznej flory bakteryjnej jamy
ustnej człowieka – paciorkowca zieleniącego (Streptococcus viridans), odpowiedzialnego za powstawanie próchnicy zębów. Jeżeli bakterie te dostaną się do krwiobiegu (np.
po ekstrakcji zęba lub w stanie zapalnym dziąseł), mogą spowodować infekcyjne zapalenie wsierdzia, szczególnie u osób z uszkodzonymi lub sztucznymi zastawkami serca.
Oceniając intensywność wzrostu badanych szczepów po działaniu chusteczki nawilżanej kremem odświeżającym dla dzieci nr 5, stwierdzono zahamowanie wzrostu
wszystkich mikroorganizmów (tab. 1). Wszystkie badane drobnoustroje były wrażliwe
na działanie tego rodzaju chusteczek (ryc. 3, 4). Należy wymienić szczególną wrażliwość pałeczki okrężnicy (Escherichia coli), dwoinki zapalenia płuc (Streptococcus
pneumoniae), pałeczek Salmonella enteritidis i grzyba Candida albicans (ryc. 4). Odległość od krawędzi krążka do miejsca wzrostu kolonii bakteryjnych w najwęższym
punkcie wynosiła: 5,9 mm (dla Escherichia coli), 5,08 mm (dla Streptococcus pneumoniae), 1,88 mm (dla Salmonella enteritidis), 2,43 mm (dla Candida albicans). Chusteczki do demakijażu nr 6 i antybakteryjne na podróż nr 7 nie wykazują hamowania
wzrostu jedynie w stosunku grzybów z rodzaju Candida (tab. 1).
190
Jednym z głównych i najgroźniejszych, szeroko rozpowszechnionym bakteryjnym patogenem jest dwoinka zapalenia płuc – pneumokok (Streptococcus pneumoniae), który może być przyczyną rozmaitych schorzeń, poczynając od pozornie banalnych infekcji dróg oddechowych, ropnego zapalenia ucha środkowego, zapalenia
zatok obocznych nosa i zapaleń płuc, aż do ciężkich zakażeń inwazyjnych (Salamon-Słowińska i in. 2005). Prowadzą one do trwałych powikłań i obarczone są wysokim odsetkiem śmiertelności (Karyński, Grzesiowski 2010).
Natomiast pałeczki Salmonella, a zwłaszcza gatunki S. enteritidis i S. typhimurium – są czynnikami etiologicznymi chorób przewodu pokarmowego. Z reguły
zmiany chorobowe ograniczają się do przewodu pokarmowego, lecz możliwe jest
uogólnienie się procesu chorobowego, posocznica, zakażenie narządów wewnętrznych, stawów. Do zakażenia może dojść przez żywność zanieczyszczoną odchodami
zakażonych zwierząt (np. drobiu, myszy, szczurów), przez produkty żywnościowe
pochodzące od zwierząt zakażonych (jaja, mięso, mleko), od zakażonych zwierząt
(kurczęta hodowane w gospodarstwach) i ludzi wydalających pałeczki z kałem, za-
A
B
C
D
Ryc. 4. Wrażliwość pałeczki okrężnicy (Escherichia coli) (A), dwoinki zapalenia płuc (Streptococcus pneumoniae) (B), pałeczek Salmonella enteritidis (C) i grzyba Candida albicans
(D) na działanie badanych chusteczek antybakteryjnych
Fig. 4. Sensitivity of Escherichia coli (A), Streptococcus pneumoniae (B), Salmonella
enteritidis (C), and Candida albicans (D) on the antibacterial effect of the tested wipes
191
równo chorych, jak i zdrowych. Najczęstszym nośnikiem pałeczek są produkty zawierające surowe jaja (majonezy, kremy, lody, zupy dla niemowląt i in.) oraz rozdrobnione przetwory mięsne, galaretki, pasztety, pierogi.
Grzyb Candida albicans jest szeroko rozpowszechniony i uważany za najbardziej
patogenny gatunek grzyba z rodzaju Candida sp. Kandydoza najczęściej dotyczy skóry, jamy ustnej i przełyku, przewodu pokarmowego oraz pochwy ssaków. Na mechanizm patogenezy wpływa zarówno stan immunologiczny gospodarza, jak i czynniki
chorobotwórczości grzyba. Czynniki te obejmują zdolność do adherencji, morfogenezę, aktywność enzymatyczną (wydzielanie fosfataz i proteaz aspartylowych), mimikrę
molekularną oraz zmienność fenotypową (Krutkiewicz 2010). Grzyby drożdżopodobne z rodzaju Candida mogą kolonizować wszystkie odcinki przewodu pokarmowego
(Szczepaniak i in. 2004). Niektórzy autorzy zaliczają Candida do saprofitów jamy
ustnej i skóry, inni badacze negują ich przynależność do saprofitycznej mikrofory błon
śluzowych i skóry (Rieth 1983, Cybulski i in. 1994). 40-60% osób może być nosicielami Candida, co nie oznacza jednak, że dochodzi u nich do klinicznej manifestacji
kandydozy (Cannon, Chaffn 2001). Wśród niewielkich i niesprawiających dolegliwości zmian obserwowano ogniska złuszczania na wargach, keratozy w linii zgryzu,
język geograficzny i kątowe zapalenie warg (Ślebioda i in. 2007).
Analizując kolejne rodzaje chusteczek wykazano, że chusteczki odświeżające
nr 9 były skuteczne tylko w stosunku do szczepów Staphylococcus aureus i Micrococcus luteus. Odległość od krawędzi krążka do miejsca wzrostu kolonii bakteryjnych
w najwęższym punkcie wynosiła: 2,33 mm (dla Staphylococcus aureus) i 0,91 mm
(dla Micrococcus luteus). Natomiast chusteczki do higieny intymnej nr 10 okazały
się bakteriobójcze dla szczepów Staphylococcus aureus, Escherichia coli i Listeria
monocytogenes. W przypadku chusteczek nr 10 zanotowano odległość od krawędzi
krążka do miejsca wzrostu kolonii bakteryjnych w najwęższym punkcie: 2,03 mm
(dla Staphylococcus aureus), 4,07 mm (dla Listeria monocytogenes) i 2,49 mm (dla
Escherichia coli) (tab. 1).
W 2003 roku Światowa Organizacja Zdrowia (WHO) opublikowała raport dotyczący epidemicznego występowania zakażeń przewodu pokarmowego, który wykazał, że 69% tych zakażeń było skutkiem przenoszenia zarazków poprzez zanieczyszczone ręce i powierzchnie. W Wielkiej Brytanii, w czasie epidemii zakażeń
pokarmowych wywołanych przez Escherichia coli O157 przyczyną ponad połowy
zachorowań było przenoszenie bakterii przez ręce. W tym przypadku czynnikiem
ułatwiających rozprzestrzenianie się zakażeń była niska dawka zakażająca. Zaledwie
10 komórek bakterii E. coli O157 wystarczy, aby wywołać zakażenie (Raport: Higiena... 2010).
Pałeczka okrężnicy (Escherichia coli) – Gram-ujemna bakteria jest składnikiem
fizjologicznej flory bakteryjnej jelita grubego człowieka oraz zwierząt stałocieplnych. E. coli może występować powszechnie w glebie i wodzie, gdzie trafia z wydzielinami i kałem. Obecność E. coli w wodach powierzchniowych (tzw. miano coli)
jest często stosowanym wskaźnikiem ich zanieczyszczenia. Pałeczki E. coli są wrażliwe na czynniki środowiskowe. Giną po 20 minutach ogrzewania w temperaturze
60°C, są wrażliwe na wszystkie znane środki dezynfekcyjne. Jednak w środowisku
o niższej temperaturze i odpowiedniej wilgotności utrzymują się miesiącami (Raport: Higiena... 2010).
192
Bakterie E. coli mogą kolonizować skórę i błony śluzowe jamy ustnej oraz układu
oddechowego. Naturalnie obecne w przewodzie pokarmowym, mogą powodować
schorzenia innych układów, np. układu moczowego. Uważane są za najczęstszą przyczynę zakażeń (60-80%) dróg moczowych, zapalenia opon mózgowo-rdzeniowych
u noworodków, schorzenia żołądka i jelit wywołane przez szczepy wytwarzające toksyny, powodują między innymi biegunki u dzieci, biegunkę podróżnych. Przebieg
schorzenia może mieć różne nasilenie – od lekkich objawów samoustępujących, aż po
ciężki przebieg z groźnymi powikłaniami (Kaper i in. 2004). Szczególnie ciężkie objawy powoduje szczep E. coli O157:H7, który może doprowadzić do zespołu hemolityczo-mocznicowego (Torrence, Isaacson 2003). Pałeczka okrężnicy jest również częstą przyczyną zakażeń szpitalnych (sepsy, zapalenia płuc, zakażenia ran wewnątrzbrzusznych, odleżynowych, układu moczowego; Sadakierska-Chudy 2004).
Chusteczki oczyszczające, przeciwzapalne, antybakteryjne nr 14 były nieskuteczne
w hamowaniu wzrostu takich drobnoustrojów, jak E. coli, Pseudomonas aeurginosa,
Candida albicans i drożdży Sacharomyces cerevisiae. Odległość od krawędzi krążka
do miejsca wzrostu kolonii bakteryjnych w najwęższym punkcie wynosiła: 10,66 mm
(dla Staphylococcus aureus), 11,69 mm (dla Staphylococcus epidermidis), 7,44 mm
(dla Micrococcus luteus), 5,55 mm (dla Proteus mirabilis), 4,57 mm (dla Listeria monocytogenes), 3,91 mm (dla Streptococcus pneumoniae), 2,85 mm (dla Salmonella enteritidis), 1,52 mm (dla Enterococcus faecalis), 1,39 mm (dla Streptococcus viridans).
Chusteczki do dezynfekcji nr 15 spowodowały redukcję wzrostu wielu mikroorganizmów: Staphylococcus aureus, Staphylococcus epidermidis, Streptococcus viridans,
Escherichia coli, Enterococcus faecalis, Micrococcus luteus, Bacillus subtilis, Listeria
monocytogenes. W największym stopniu ten rodzaj chusteczek powodował hamowanie wzrostu kolonii Staphylococcus epidermidis, Streptococcus viridans, Micrococcus
luteus i Enterococcus faecalis (ryc. 5, tab. 1).
Również żel antybakteryjny nr 16 w naszych badaniach powodował obniżenie
liczby komórek bakterii, m.in. Streptococcus viridans, Streptococcus pneumoniae,
A
B
Ryc. 5. Wrażliwość pałeczki okrężnicy (Escherichia coli) (A) i gronkowca złocistego (Staphylococcus aureus) (B) na działanie badanych chusteczek antybakteryjnych
Fig. 5. Sensitivity of Escherichia coli (A) and Staphylococcus aureus (B) on the antibacterial
effect of the tested wipes
193
Enterococcus faecalis, Micrococcus luteus. W mniejszym stopniu antybakteryjne
właściwości żelu dotyczyły hamowania wzrostu gronkowca skórnego (Staphylococcus epidermidis), bakterii Proteus mirabilis i laseczki siennej (Bacillus subtilis)
(ryc. 6). Należy zwrócić uwagę na wysoką antybakteryjną skuteczność żelu w stosunku do paciorkowca kałowego (Enterococcus faecalis), który jest składnikiem mikroflory przewodu pokarmowego człowieka. Naturalnie występuje również w pochwie
i na skórze człowieka, może być obecny również w jamie nosowo-gardłowej
i drogach żółciowych. Poważne zakażenia może rozwinąć u pacjentów z grupy wysokiego ryzyka: noworodków, pacjentów onkologicznych, pacjentów oddziałów intensywnej terapii czy po przeszczepach. Zakażenia powodowane przez enterokoki
rozwijają się w warunkach szpitalnych u pacjentów z obniżoną odpornością (zakażenia oportunistyczne) (Rocas i in. 2004).
A
B
Ryc. 6. Wrażliwość pałeczki okrężnicy (Escherichia coli) (A) i gronkowca złocistego (Staphylococcus aureus) (B) w wyniku działania żelu antybakteryjnego
Fig. 6. Sensitivity of Escherichia coli (A) and Staphylococcus aureus (B) on the antibacterial
effect of the tested gel
Jak wykazały nasze badania, najskuteczniejsze działanie antybakteryjne miały
chusteczki nawilżane kremem odświeżającym dla dzieci (nr 5), na drugim miejscu
były chusteczki do demakijażu Make-up Remover (nr 6) oraz chusteczki mające
działanie antybakteryjne nr 7 (travel wipes), na trzecim – chusteczki oczyszczające,
przeciwzapalne, antybakteryjne (nr 14), chusteczki do dezynfekcji nr 15 i myjący żel
do rąk o właściwościach antybakteryjnych nr 16. Reszta badanych chusteczek miała
te właściwości dużo mniejsze. Ogromny zawód sprawiły nam zajmujące końcowe
miejsca, gdyż są to preparaty głośno reklamowane i bardzo drogie, jeden z nich
używany jest na szeroką skalę w placówkach medycznych, jako środek dezynfekcyjny. Natomiast pozytywnie zaskoczyły chusteczki z pierwszych trzech miejsc, ponieważ są to produkty o konkurencyjnej cenie, ze znanych i tanich sklepów sieciowych. Pamiętajmy jednak, aby nie żyć w świecie sterylnym, w którym dominują
przerażające i wszechobecne bakterie chorobotwórcze. Jesteśmy przekonane, że
świat, w którym jesteśmy otoczeni płynami, proszkami, produktami bakteriobójczymi, jest dla nas najbardziej zabójczy.
194
Wyniki własnych badań wskazują jednoznacznie, iż nie każdy produkt spełnił
nasze oczekiwania, czasami określany jako bakteriobójczy jest skuteczny w stosunku do jedynie jednego gatunku mikroorganizmów, stanowiącego w dodatku
naszą florę fizjologiczną. Większość chusteczek o działaniu antybakteryjnym niestety nie wykazuje aktywności przeciwbakteryjnej. Zwykłe wykorzystanie chusteczek do dezynfekcji rąk może ograniczać liczbę występujących przejściowo bakterii,
ale nie wywiera zasadniczego wpływu na znajdującą się na dłoniach stałą florę bakteryjną.
LITERATURA
Cannon R.D., Chaffn W.L. 2001. Colonization is a crucial factor in oral candidiasis. J. Den.
Educat., 65, 8: 785-788.
Cybulski Z., Krzemińska-Jaśkowiak E., Wiktorowicz K. 1994. Candida albicans – Nowe
aspekty immunogenności i chorobotwórczości. Post. Mikrobiol., XXXIII, 2: 247-258.
Dziedzina D., Kołodyński J., Jankowski S. 2000. Niespecyfczna przyczepność komórek Staphylococcus aureus do powierzchni stałych. Med. Doświad. Mikrobiol., 52: 1-7.
Głuszek K. 2010. Ocena wrażliwości szczepów Staphylococcus aureus na środki dezynfekcyjne. Studia Medyczne, 19: 13-23.
Higiena. Profilaktyka w zawodach medycznych. Wybrane zagadnienia. 2002. J.T. Marcinkowski (red.). Akademia Medyczna im. K. Marcinkowskiego, Poznań.
Kampf G., Kramer A. 2004. Podstawy epidemiologiczne higieny rąk wraz z oceną najważniejszych środków myjących i dezynfekcyjnych. Prace Przeglądowe z Zakresu Mikrobiologii Klinicznej, 17, 4: 863-893.
Kaper J.B., Nataro J.P., Mobley H.L.T. 2004. Pathogenic Escherichia coli. Nature Reviews
Microbiology, 2: 123-140.
Karyński M., Grzesiowski P. 2010. Laboratoryjna ocena odpowiedzi poszczepiennej na przykładzie szczepionek skoniugowanych przeciw Streptococcus pneumoniae. Przewodnik
Lekarza, 5: 31-33.
Kowalczuk K., Krajewska-Kułak E., Ostapowicz-Vandame K., Kułak W. 2010. Narażenie na
czynniki niebezpieczne i szkodliwe w pracy pielęgniarek i położnych. Problemy Pielęgniarstwa, 18 (3): 353-357.
Krutkiewicz A. 2010. Czynniki chorobotwórczości Candida albicans. Mikologia Lekarska,
17(2): 134-137.
Marcinkowski J.T., Kopczyński Z., Klimberg A., Delikat-Dudek D. 2000. Biologiczne zagrożenia zawodowe w ocenie pielęgniarek i położnych. Materiały zjazdowe: I Podlaska Konferencja Naukowo-Szkoleniowa. Pielęgniarstwo we Współczesnej Medycynie, Białystok,
19-20 maja. Białystok: 353-376.
Pierzchała E. 2004. Alergia kontaktowa u personelu medycznego i pomocniczego Kliniki
Dermatologii Śląskiej Akademii Medycznej. Post. Derm. Alerg., 1: 9-13.
Ramaswamy V., Cresence V.M., Rejitha J.S., Lekshmi M.U., Dharsana K.S., Prasad S.P., Vijila H.M. 2007. Listeria – review of epidemiology and pathogenesis. J. Microbiol.
Immunol. Infect., 40: 4-13.
Raport: Higiena rąk i otoczenia Polaków. 2010. K. Dzierżanowska-Fangrat, A. Pawińska,
K. Semczuk (red.). Zakład Mikrobiologii i Immunologii Klinicznej Instytutu Pomnik
– Centrum Zdrowia Dziecka, Warszawa.
Rieth H. 1983. Grzybice wywołane przez drożdżaki. Wyd. PZW, Warszawa.
Rocas I.N., Siquiera J.F., Santos K.R. 2004. Association of Enterococcus faecalis with different forms of periradicular diseases. J. Endod., 30: 315.
195
Sadakierska-Chudy A. 2004. Genetyka ogólna. Skrypt do ćwiczeń dla studentów biologii.
Wydawnictwo Uniwersytetu Mikołaja Kopernika, Toruń.
Salamon-Słowińska D., Szumińska-Napiontek E., Wysocki J. 2005. Inwazyjne zakażenia
Streptococcus pneumoniae u dzieci. Przewodnik Lekarza, 8: 28-30.
Szczepaniak W., Zawirska A., Adamski Z. 2004. Rola grzybów drożdżopodobnych rodzaju
Candida w etiopatogenezie wybranych schorzeń przewodu pokarmowego. Nowiny Lek.,
73(6): 475-478.
Ślebioda Z., Hemerling M., Błauciak M., Dubicka M., Grela Ł., Kovats L., Matusiak K.,
Szponar E. 2007. Występowanie grzybów drożdżopodobnych z rodzaju Candida u młodych, zdrowych dorosłych bez chorób układowych. Dental Forum, 1: 23-26.
Torrence M.E., Isaacson R.E. 2003. Microbial food safety in animal agriculture: current topic. Iowa State Press, Iowa.
196