docBadanie potrzeb edukacyjnych doradców
download 
Reklamacja Transkrypt
Badanie potrzeb edukacyjnych doradców
Badanie potrzeb edukacyjnych doradców metodycznych i nauczycieli konsultantów edukacji obywatelskiej rok 2005 opracowanie Zespół ds. badania potrzeb klientów zewnętrznych CODN w składzie: Agnieszka Fijałkowska Ewa Kędracka Beata Kossakowska Janusz Kostynowicz Alina Respondek Warszawa, październik 2005 rok SPIS TREŚCI Opis badania _______________________________________________________________ 2 Podsumowanie wyników badania ______________________________________________ 4 Opis respondentów __________________________________________________________ 6 Prezentacja wyników badania _________________________________________________ 8 I. Zagadnienia tematyczne _______________________________________________________ 8 1. Analiza obszaru tematycznego – edukacja europejska _____________________________________ 2. Analiza obszaru tematycznego – edukacja prawna ________________________________________ 3. Analiza obszaru tematycznego – edukacja obywatelska ____________________________________ 4. Analiza obszaru tematycznego – edukacja ekonomiczna ___________________________________ 5. Analiza obszaru tematycznego – edukacja wielokulturowa _________________________________ 6. Analiza obszaru tematycznego – edukacja regionalna _____________________________________ 7. Analiza obszaru tematycznego – edukacja dla bezpieczeństwa ______________________________ 10 11 12 13 14 15 15 II. Wsparcie metodyczne _______________________________________________________ 16 III. Wsparcie instytucjonalne i organizacyjne ______________________________________ 19 1. Wsparcie instytucjonalne____________________________________________________________ 19 2. Wsparcie organizacyjne_____________________________________________________________ 24 IV. Warunki organizacyjne pracy doradców metodycznych i nauczycieli konsultantów edukacji obywatelskiej _________________________________________________________ 26 1. Warunki organizacyjne w systemie oświaty _____________________________________________ 2. Warunki organizacyjne w szkole______________________________________________________ A. Sposoby realizacji edukacji obywatelskiej w szkołach __________________________________ B. Warunki najistotniejsze dla dobrej realizacji edukacji obywatelskiej w szkołach ______________ C. Trudności w dobrej realizacji edukacji obywatelskiej w szkole ___________________________ 26 28 28 29 30 Aneks____________________________________________________________________ 32 I. Narzędzia badawcze _________________________________________________________ 32 1. Ankieta dla doradców metodycznych i nauczycieli konsultantów zajmujących się obszarem edukacji obywatelskiej_______________________________________________________________________ 32 2. Dyspozycje do wywiadu grupowego z doradcami metodycznymi i nauczycielami konsultantami zajmującymi się edukacją obywatelską ___________________________________________________ 39 II. Wokół edukacji obywatelskiej ________________________________________________ 40 1. Wokół edukacji obywatelskiej________________________________________________________ 40 2. Młodzi i starsi obywatele w polskiej szkole _____________________________________________ 60 Raport z badania potrzeb edukacyjnych doradców metodycznych i nauczycieli konsultantów edukacji obywatelskiej – rok 2005 1 Opis badania W Centralnym Ośrodku Doskonalenia Nauczycieli od roku 2003 funkcjonuje Zespół ds. badania potrzeb klientów zewnętrznych. W trakcie swojej działalności wykonał on badania potrzeb następujących grup klientów CODN: pracowników merytorycznych kuratoriów oświaty, kolegiów nauczycielskich, nauczycielskich kolegiów językowych, a także wojewódzkich placówek doskonalenia nauczycieli i wojewódzkich bibliotek pedagogicznych. Raporty z tych badań dostępne są na stronie WWW.codn.edu.pl W roku 2005 Zespół ds. badania potrzeb klientów zewnętrznych CODN przeprowadził badania potrzeb edukacyjnych doradców metodycznych i nauczycieli konsultantów zajmujących się edukacją obywatelską. Opis realizacji badania Projekt badawczy zawiera dwa komponenty: • badanie ankietowe, za pomocą ankiety pocztowej, • wywiad grupowy zogniskowany. Oba narzędzia skierowane były do doradców metodycznych oraz nauczycieli konsultantów zajmujących się szeroko rozumianą edukacją obywatelską. Badanie ankietowe zrealizowaliśmy w terminie od końca maja do połowy lipca 2005 roku. Wysłaliśmy ankiety na adresy wszystkich gminnych, powiatowych oraz wojewódzkich placówek doskonalenia nauczycieli (badaniem nie zostały objęte niepubliczne placówki doskonalenia nauczycieli). Do ankiety załączyliśmy pismo przewodnie z prośbą, aby w placówce powielono odpowiednią liczbę ankiet i dostarczono je wszystkim doradcom metodycznym i nauczycielom konsultantom zatrudnionym lub współpracującym z placówką, a zajmującym się obszarem edukacji obywatelskiej. Ankiety zostały wysłane do 135 placówek. Otrzymaliśmy 91 wypełnionych ankiet. Szacunkowo możemy powiedzieć, że obszarem edukacji obywatelskiej w Polsce zajmuje się około 150 osób (nie ma dokładnych danych na ten temat). Są to głównie osoby, których podstawowym polem działań jest historia, a zajmują się również edukacją obywatelską. Tak więc 91 ankiet, które uzyskaliśmy pozwala na pokazanie obrazu tej grupy. Wywiad grupowy zogniskowany przeprowadziliśmy 24 kwietnia podczas spotkania zorganizowanego przez Pracownię Edukacji Obywatelskiej i Europejskiej CODN w Ośrodku Szkoleniowym CODN w Sulejówku dla doradców metodycznych i nauczycieli konsultantów zajmujących się edukacją obywatelską. Opis danych Ankieta oraz wywiad grupowy dotyczyły tych samych kwestii obejmujących: • zagadnienia tematyczne, w ramach których doradcy i konsultanci oczekują wsparcia, • zagadnienia metodyczne, w ramach których doradcy i konsultanci oczekują wsparcia, • wsparcie instytucjonalne, które otrzymują i które chcieliby otrzymywać, • warunki organizacyjne w szkole i w systemie doskonalenia nauczycieli. Raport z badania potrzeb edukacyjnych doradców metodycznych i nauczycieli konsultantów edukacji obywatelskiej – rok 2005 2 W związku z tym, że w badaniu wykorzystaliśmy dwie metody zbierania danych (ankietową i wywiad grupowy) otrzymaliśmy również dwa rodzaje danych. Dane otrzymane z ankiet to przede wszystkim odpowiedzi na pytania zamknięte, prezentowane w raporcie w postaci wykresów. Również odpowiedzi na pytania otwarte z ankiet zostały skategoryzowane i przedstawione na wykresach. Dane uzyskane w wyniku przeprowadzenia wywiadu grupowego zostały przedstawione w postaci cytatów z wypowiedzi uczestników wywiadu. W związku z tym w raporcie prezentowane są dwa rodzaje danych – wykresy oraz cytaty wypowiedzi. Oba rodzaje danych ilustrują te same kwestie zaprezentowane w raporcie. W ankiecie pytaliśmy doradców i konsultantów o ich potrzeby w zakresie realizowania edukacji obywatelskiej oraz o potrzeby jakie ich zdaniem mają nauczyciele, z którymi współpracują. W związku z tym w raporcie znalazły się informacje dotyczące bezpośrednio doradców i konsultantów, jak również informacje o tym, czego ich zdaniem potrzeba nauczycielom. Ponieważ doradcy i konsultanci są w stałym kontakcie z nauczycielami edukacji obywatelskiej, stąd posiadają wiedzę z pierwszej ręki w zakresie potrzeb edukacyjnych nauczycieli w tym zakresie. Również dane z wywiadu grupowego zawierają informacje dotyczące bezpośrednio doradców i konsultantów, jak również potrzeb nauczycieli, które posiadają oni zdaniem doradców i konsultantów. W związku z tym jeżeli w raporcie pojawiają się informacje dotyczące potrzeb nauczycieli, to zawsze są to relacje na ten temat doradców i konsultantów. Opis kontekstu problematyki edukacji obywatelskiej W trakcie tworzenia ankiety, w której chcieliśmy spytać respondentów o ich szczegółowe oczekiwania w ramach obszarów tematycznych istniejących w edukacji obywatelskiej okazało się, że sformułowanie tych obszarów jest trudne, ponieważ nie są one opisane. Stąd podjęliśmy zadanie ich opisania. Korzystając z różnych źródeł, a także z wieloletniego doświadczenia pracowników CODN zajmujących się szeroko rozumianą edukacją obywatelską wyłoniliśmy obszary tematyczne, które znalazły się w ankiecie i posłużyły następnie jako klucz do porządkowania wyników badania. Obszary tematyczne, które określiliśmy na potrzeby badania to: • edukacja obywatelska • edukacja ekonomiczna • edukacja europejska • edukacja wielokulturowa • edukacja regionalna • edukacja prawna • edukacja dla bezpieczeństwa W trakcie naszych prac podjęliśmy próbę przeglądu materiałów oświatowych dotyczących problematyki edukacji obywatelskiej, a w szczególności pojęć/tematów, które się w niej pojawiają oraz zagadnień programowych. Efektem tego przeglądu jest tekst Janusza Kostynowicza, który znalazł się w aneksie raportu. Aby nadać szerszy kontekst wynikom badania zdecydowaliśmy się umieścić w aneksie raportu artykuł Mirosława Sielatyckiego, stanowiący próbę podsumowania wyników badań dotyczących postaw obywatelskich polskich uczniów i nauczycieli. Raport z badania potrzeb edukacyjnych doradców metodycznych i nauczycieli konsultantów edukacji obywatelskiej – rok 2005 3 Podsumowanie wyników badania Badanie zostało zrealizowane przy wykorzystaniu ankiety pocztowej oraz zogniskowanego wywiadu grupowego. W badaniu ankietowym wzięło udział 91 respondentów, w tym 63 doradców metodycznych i 25 nauczycieli konsultantów zajmujących się edukacją obywatelską. Trzy osoby nie odpowiedziały na pytanie dotyczące funkcji jaką pełnią w systemie doskonalenia nauczycieli. W grupowym wywiadzie zogniskowanym wzięło udział 9 osób: 6 doradców metodycznych i 3 nauczycieli konsultantów. Obszary tematyczne, w ramach których respondenci najbardziej oczekują wsparcia to tematyka: • ekonomiczna, • prawna, • oraz związana z edukacją europejską. To są zagadnienia dominujące. Zagadnienia metodyczne, w ramach których respondenci oczekują wsparcia. Umiejętności metodyczne wymagające wsparcia zarówno u doradców i konsultantów, jak i u nauczycieli: • projektowanie zajęć, • przygotowywanie materiałów edukacyjnych. Umiejętności metodyczne, wymagające wsparcia, specyficzne dla doradców i konsultantów: • analiza, wykorzystanie i projektowanie badań oświatowych, • posługiwanie się prawem oświatowym. Umiejętności metodyczne, wymagające wsparcia, specyficzne dla nauczycieli: • technologia informacyjna, • ocenianie i motywowanie uczniów, • praca metodą projektu. Uczestnicy wywiadu grupowego uważają, że nauczycielom potrzebne jest każde wsparcie, a w szczególności konkretne rozwiązania w postaci scenariuszy zajęć oraz wskazywanie najbardziej aktualnych źródeł informacji. Instytucje, od których oczekują wsparcia doradcy i konsultanci zajmujący się edukacją obywatelską to: • Ministerstwo Edukacji Narodowej – powinno wspierać doradców i konsultantów informacyjnie, ale również oczekują oni szkoleń i publikacji, choć w mniejszym stopniu; Raport z badania potrzeb edukacyjnych doradców metodycznych i nauczycieli konsultantów edukacji obywatelskiej – rok 2005 4 • • • • wyższe uczelnie - są postrzegane przez respondentów jako miejsca, w których powinni się oni szkolić, oczekują również od tych instytucji wsparcia w postaci publikacji; Regionalne Centra Informacji Europejskiej - powinny, zdaniem respondentów, dostarczać informacji oraz publikacji, a w nieco mniejszym stopniu szkoleń; kuratoria oświaty - powinny wspierać respondentów poprzez politykę informacyjną; organy prowadzące - powinny wspierać respondentów informacyjnie. Respondenci wyrazili opinie, że bardzo potrzebne są spotkania organizowane na poziomie centralnym (ponieważ w regionach jest niewielu doradców i konsultantów edukacji obywatelskiej nie otrzymują wystarczającego wsparcia) umożliwiające wymianę doświadczeń i kontakt z autorytetami w dziedzinie edukacji obywatelskiej. Dobra realizacja edukacji obywatelskiej w szkołach wymaga zdaniem respondentów: • dużej liczby godzin lekcyjnych poświęconych na realizację edukacji obywatelskiej, • dobrego wyposażenia w pomoce dydaktyczne, • odpowiednio przygotowanych nauczycieli, • nauczycieli potrafiących współpracować ze sobą oraz nawiązywać współpracę ze środowiskiem zewnętrznym. Uczestnicy wywiadu grupowego uważają, że ranga edukacji obywatelskiej powinna wzrosnąć zarówno w szkole, jak i w systemie doskonalenia nauczycieli. Z danych ankietowych wynika, że generalnie doradcy metodyczni uczą w szkołach tych samych przedmiotów, z których doradzają innym nauczycielom. Respondenci generalnie nie łączą pełnienia różnych funkcji w ramach systemu doskonalenia nauczycieli(w próbie znalazły się jedynie 4 osoby łączące role konsultanta i nauczyciela, nie znalazły się w próbie osoby, które pełniłyby jednocześnie funkcje np. doradcy i konsultanta). Uczestnicy wywiadu grupowego nie potwierdzają tej spójnej wizji systemu doradztwa i doskonalenia. Widzą oni sytuację zarówno doradców metodycznych jak i nauczycieli konsultantów jako skomplikowaną. Ich zdaniem niewielkie środki na doskonalenie nauczycieli w tym obszarze skutkują małą liczbą doradców i konsultantów oraz koniecznością łączenia ról zawodowych. Np. doradca edukacji obywatelskiej zazwyczaj jest również doradcą innych obszarów tematycznych (np. geografii, historii) a bywa też, że jednocześnie wykonuje zadania konsultanta. Raport z badania potrzeb edukacyjnych doradców metodycznych i nauczycieli konsultantów edukacji obywatelskiej – rok 2005 5 Opis respondentów Funkcje pełnione przez respondentów W badaniu ankietowym wzięło udział 91 respondentów. Badani poproszeni o informację o zatrudnieniu w roli doradcy metodycznego lub nauczyciela konsultanta odpowiedzieli następująco: 63 doradców metodycznych i 25 nauczycieli konsultantów. Trzy osoby nie odpowiedziały na to pytanie. W grupowym wywiadzie zogniskowanym wzięło udział 9 osób: 6 doradców metodycznych i 3 nauczycieli konsultantów. Czworo doradców jest zatrudnionych w powiatowych, a dwoje w wojewódzkich placówkach doskonalenia nauczycieli. Uczestniczący w wywiadzie konsultanci pracują w wojewódzkich placówkach doskonalenia nauczycieli. Troje doradców to doradcy nauczycieli historii, w tym dwoje dodatkowo WOSu. Dwoje z nich pracuje również jako nauczyciele historii lub historii i WOSu. Tylko dwoje jest doradcami edukacji europejskiej, w tym jedna osoba dodatkowo jest doradcą edukacji regionalnej, a druga pełni funkcję dyrektora placówki. Szósta osoba zatrudniona jako doradca zajmuje się informacją naukową, a znalazła się na spotkaniu, ponieważ reaktywowała Szkolny Klub Europejski w szkole, w której pracuje – osoba ta jest również nauczycielem w szkole dla dorosłych. Troje konsultantów to konsultanci edukacji europejskiej, w tym dodatkowo jedna edukacji regionalnej, a druga edukacji geograficznej. Jedna z tych osób pracuje również jako nauczyciel języka polskiego. Troje uczestników prowadzi Szkolne Kluby Europejskie, a dwie są regionalnymi koordynatorami edukacji europejskiej powołanymi z okazji Europejskiego Roku Edukacji Obywatelskiej. Wykształcenie respondentów – dane ankietowe Prawie wszyscy respondenci ukończyli studia wyższe, w tym około połowa studia historyczne. Wśród 52 osób, które ukończyły historię, pięć osób ukończyło także inny kierunek studiów, w tym dwie osoby - geografię, a trzy osoby - kierunki ścisłe. Wykres I - ukończony kierunek studiów Ukończony kierunek studiów brak odp.; 4 inne; 22 kierunki zawodowe; 4 kierunki ścisłe; 3 historia; 52 jęz. polski, jęz. obce; 6 Raport z badania potrzeb edukacyjnych doradców metodycznych i nauczycieli konsultantów edukacji obywatelskiej – rok 2005 6 Staż pracy respondentów Wśród respondentów nie ma osób, których staż pracy w zawodzie nauczyciela byłby krótszy niż 7 lat. Natomiast nieco ponad połowa respondentów ma staż pracy w systemie doskonalenia nauczycieli krótszy niż 8 lat. Respondenci są doświadczonymi nauczycielami, gdyż dopiero po minimum 8 latach pracy w zawodzie nauczyciela zostali doradcami, bądź konsultantami. Wśród badanych jest też grupa bardzo doświadczonych pracowników systemu doskonalenia nauczycieli ze stażem pracy w tym systemie dłuższym niż 15 lat. Wszyscy uczestnicy wywiadu grupowego są doświadczonymi nauczycielami oraz duża ich część ma także duże doświadczenie w pracy w systemie doskonalenia nauczycieli. Wykres II - staż pracy w zawodzie nauczyciela Staż pracy nauczycielskiej 40 38 30 20 20 20 10 10 3 0 0 0-7 lat 8-15 lat 16-23 lata 24-31 lat 32 lata i więcej brak odp. Wykres III – staż pracy w systemie doskonalenia Staż pracy w systemie doskonalenia 60 50 49 40 27 30 20 9 10 1 1 24-31 lat 32 lata i więcej 4 0 0-7 lat 8-15 lat 16-23 lata brak odp. Wśród respondentów znalazło się 35 mężczyzn oraz 52 kobiety. Cztery osoby nie udzieliły odpowiedzi na pytanie o płeć. Raport z badania potrzeb edukacyjnych doradców metodycznych i nauczycieli konsultantów edukacji obywatelskiej – rok 2005 7 Prezentacja wyników badania W niniejszym rozdziale prezentujemy wyniki badania dotyczące zakresów tematycznych, w ramach których doradcy metodyczni i nauczyciele konsultanci potrzebują wsparcia. Przedstawiamy również wyniki odpowiedzi na pytania o pomoc metodyczną, jakiej potrzebują zarówno doradcy metodyczni, nauczyciele konsultanci, jak i nauczyciele, a także opis fragmentu warunków organizacyjnych, w jakich działają doradcy metodyczni i nauczyciele konsultanci. Prezentujemy też opinie doradców metodycznych i nauczycieli konsultantów w kwestii organizacji zajęć dotyczących edukacji obywatelskiej w szkołach. I. Zagadnienia tematyczne Dane prezentowane w tej części raportu uzyskaliśmy proponując w ankiecie siedmiu obszarów tematycznych, w ramach których respondenci wpisywali swoje propozycje tematów szczegółowych, w których oczekują wsparcia. Natomiast w wywiadzie grupowym zapytaliśmy uczestników o to, w jakich obszarach tematycznych najbardziej potrzebują wsparcia. W efekcie, w danych ankietowych uzyskaliśmy bardzo konkretne propozycje tematów szczegółowych. W danych z wywiadu grupowego były to raczej ogólne opinie na temat kondycji edukacji obywatelskiej w szkole i w systemie doskonalenia nauczycieli. Prezentowane obszary tematyczne uszeregowaliśmy w kolejności od największej liczby propozycji tematów szczegółowych w danym obszarze do najmniejszej. Na początku znajdują się obszary tematyczne, w ramach których pojawiło się najwięcej propozycji tematów szczegółowych, a na końcu te obszary, w ramach których liczba propozycji była najmniejsza. Założyliśmy, że obszary, w ramach których respondenci wpisali więcej tematów są tymi obszarami, w których wsparcie jest najbardziej potrzebne. Na poniższym wykresie przedstawiamy liczbę wskazań dot. tematów szczegółowych, które zaproponowali respondenci w ramach obszarów tematycznych. Wykres IV – obszary tematyczne – liczba wskazań dot. tematów obszary tematyczne - liczba tematów szczegółowych 73 edukacja dla bezpieczeństwa 94 edukacja regionalna 121 edukacja wielokulturowa 134 edukacja ekonomiczna 140 edukacja obywatelska 147 edukacja prawna 168 edukacja europejska 200 160 120 80 40 0 Raport z badania potrzeb edukacyjnych doradców metodycznych i nauczycieli konsultantów edukacji obywatelskiej – rok 2005 8 Zdecydowanie dominuje liczba wskazań dotyczących edukacji europejskiej, a wyraźnie mniej wskazań uzyskały edukacja regionalna i edukacja dla bezpieczeństwa. Taki układ obszarów tematycznych potwierdzają wyniki wywiadu grupowego, gdzie uczestnicy zwracali uwagę na treści związane z edukacją europejską oraz prawną jako potrzebne im oraz nauczycielom. Uczestnicy wywiadu grupowego stwierdzili również, że nauczycielom potrzebne jest każde wsparcie Poniżej przedstawiamy analizę poszczególnych obszarów tematycznych Raport z badania potrzeb edukacyjnych doradców metodycznych i nauczycieli konsultantów edukacji obywatelskiej – rok 2005 9 1. Analiza obszaru tematycznego – edukacja europejska Wykres V – obszar tematyczny edukacja europejska – liczba wskazań dotycząca tematów szczegółowych edukacja europejska 37 29 gospodarka europejska intergracja europejska polityka regionalna UE Polska w UE edukacja, oświata w Europie programy UE, aplikowanie o fundusze prawo UE 0 9 8 5 4 4 3 6 W ramach obszaru tematycznego edukacja europejska najliczniejszą kategorię odpowiedzi stanowi prawo Unii Europejskiej. Ten temat wzmacnia również obszar tematyczny edukacji prawnej. Kolejna kategoria pod względem liczby wskazań wiąże się z programami i funduszami europejskimi. Jeden z uczestników wywiadu grupowego w ten sposób wypowiedział się o potrzebnym, jego zdaniem, wsparciu w zakresie edukacji europejskiej: „Konkretnych propozycji działań na przykład dla szkolnych klubów europejskich, co one mogą zrobić takiego, niekoniecznie spektakularnego, chodzi o to, że to nie ma być też tylko na zasadzie iskry, że coś zapłonęło i zgasło prawda i nic się nie dzieje, a że znowu gdzieś tam za rok będzie jakiś impuls prawda, bo jeżeli nie będzie (…) ciągłego działania, to trudno tutaj mówić o czymś, co ma jakiś wymiar.” Raport z badania potrzeb edukacyjnych doradców metodycznych i nauczycieli konsultantów edukacji obywatelskiej – rok 2005 10 brak odp. 9 inne 11 młodzież w UE 11 10 informacja europejska 17 obywatelstwo europejskie 15 kultura, historia europejska 17 20 funkcjonowanie UE 30 polit. zagraniczna i bezp. UE 40 2. Analiza obszaru tematycznego – edukacja prawna Wykres VI – obszar tematyczny edukacja prawna – liczba wskazań dotycząca tematów szczegółowych edukacja prawna 33 24 23 rodzaje, dziedziny prawa prawo UE prawo w szkole (oświatowe, prawa ucznia, prawa człowieka, obywatela, dziecka stosowanie, znajomość, egzekwowanie 0 ogólne zasady prawa 10 8 5 4 8 2 2 brak odp. 11 inne 12 instytucje prawa (sądwonictwo, policja) 14 prawa rodzicielskie, ograniczanie tych 20 prawo międzynarodowe 25 konstrukcja systemu prawa, chierarchia aktów 30 system prawny i jego funkcjonowanie 40 Gdyby do obszaru tematycznego edukacja prawna dodać kategorię odpowiedzi prawo Unii Europejskiej z obszaru tematycznego edukacja europejska, otrzymalibyśmy zbiór liczący 184 wskazania, co czyniłoby obszar edukacji prawnej drugim co do liczby propozycji tematów szczegółowych. Uczestnicy wywiadu grupowego w następujący sposób komentowali tematy, które są istotne w ramach obszaru edukacji prawnej: „Patologie społeczne (…) w życiu publicznym, generalnie funkcjonowanie organów państwowych i chyba tutaj ten obszar wymaga dużej oprawy i wysiłku takiego wspólnego, w budowaniu społeczeństwa obywatelskiego, ale musimy się wszyscy starać. Między innymi to, o czym już wspominałam, ten aspekt korupcji tutaj poruszyć.” „Może jeszcze kwestia zapisów konkretnych w prawie wewnątrzszkolnym. To szczególnie dla celu (…) prawa dziecka i tam w podsumowaniu organów szkoły i tak dalej i tak dalej (…)” Raport z badania potrzeb edukacyjnych doradców metodycznych i nauczycieli konsultantów edukacji obywatelskiej – rok 2005 11 3. Analiza obszaru tematycznego – edukacja obywatelska Wykres VII – obszar tematyczny edukacja obywatelska – liczba wskazań dotycząca tematów szczegółowych edukacja obywatelska 61 30 3 2 1 1 edukacja prawna edukacja globalna edukacja medialna edukacja patriotyczna wdukacja dla bezpieczeństwa brak odp. 5 inne 6 edukacja europejska 10 8 prawa człowieka 13 edukacja demokratyczna 14 edukacja społeczna edukacja polityczna 16 edukacja ekonomiczna 70 60 50 40 30 20 10 0 Warto zwrócić uwagę na fakt, że w ramach obszaru edukacja obywatelska najliczniejszą kategorię odpowiedzi stanowią tematy związane z edukacją ekonomiczną, niezależnie od faktu wyłonienia w ankiecie osobnego obszaru tematycznego – edukacja ekonomiczna. Jeden z uczestników wywiadu grupowego zwrócił uwagę na potrzebę wsparcia nauczycieli w obszarze działań samorządu uczniowskiego: „Sądzę, że trzeba by się zająć samorządami szkolnymi i przede wszystkim jakieś formy szkoleń dla opiekunów samorządów. (…) samorządy działają w szkołach na ogół fatalnie, a powinny właśnie być takim (…) postaw obywatelskich, no i dzieje się źle między innymi, dlatego, że nauczyciele nie za bardzo umieją prowadzić samorządy, więc może by właśnie jakiegoś typu takie szkolenie dla opiekunów samorządów.” Najliczniejszą kategorię odpowiedzi – edukację ekonomiczną przedstawiliśmy poniżej szczegółowo, posługując się kategoriami zastosowanymi do opracowania obszaru tematycznego edukacja ekonomiczna. Raport z badania potrzeb edukacyjnych doradców metodycznych i nauczycieli konsultantów edukacji obywatelskiej – rok 2005 12 Wykres VIII – obszar tematyczny edukacja obywatelska, kategoria edukacja ekonomiczna – liczba wskazań dotycząca tematów szczegółowych edukacja obywatelska, podkategoria edukacja ekonomiczna etyka w biznesie, antykorupcja; 2 poszukiw anie pracy, w spieranie kariery zaw odow ej; 2 gospodarka rynkow a (rozw ój, funkcjonow anie); 16 inne; 11 podatki; 3 finanse i banki; 7 w spółpraca gospodrcza i handel; 3 rynek pracy; 6 ruch konsumencki; 3 bezrobocie i przeciw działanie bezrobociu; 3 podejmow anie działaności gospodarczej; 5 4. Analiza obszaru tematycznego – edukacja ekonomiczna Wykres IX – obszar tematyczny edukacja ekonomiczna – liczba wskazań dotycząca tematów szczegółowych edukacja ekonomiczna 28 30 20 18 15 7 7 gospodarka UE bezrobocie i przeciwdziałanie finanse i banki ruch konsumencki poszukiwanie pracy, podejmowanie działaności systemy gospodarcze wyjaśnianie funkcjonowania 0 gospodarka rynkowa (rozwój, 5 5 5 4 Raport z badania potrzeb edukacyjnych doradców metodycznych i nauczycieli konsultantów edukacji obywatelskiej – rok 2005 3 3 brak odp. 7 inne 7 etyka w biznesie, 10 11 10 budżet domowy 12 podatki 15 współpraca gospodrcza i 20 społeczne problemy 25 13 Zarówno w ramach obszaru tematycznego edukacja ekonomiczna, jak i kategorii edukacja ekonomiczna z obszaru edukacja obywatelska najbardziej przez respondentów oczekiwane są tematy dotyczące gospodarki rynkowej – jej rozwoju oraz mechanizmów funkcjonowania. Gdyby do obszaru tematycznego edukacja ekonomiczna dodać wskazania z kategorii edukacja ekonomiczna z obszaru tematycznego edukacja obywatelska, to tak utworzony zbiór byłby najliczniejszy (liczyłby 195 wskazań respondentów). Po tym przeszeregowaniu obszar edukacji ekonomicznej znalazłby się na pierwszym miejscu pod względem podanej przez respondentów liczby tematów szczegółowych. 5. Analiza obszaru tematycznego – edukacja wielokulturowa Wykres X – obszar tematyczny edukacja wielokulturowa – liczba wskazań dotycząca tematów szczegółowych edukacja wielokulturowa 47 40 30 15 19 14 10 zróżnicowanie kultur i związane z tym problemy wielokulturowość w Europie i świecie wychowanie do dialogu i wielokulturowości mniejszości narodowe 0 imigranci i uchodźcy, polityka wobec nich 4 2 inne 20 20 pomoc humanitarna 30 brak odp. 50 W ramach tego obszaru tematycznego widzimy najmniejszą liczbę kategorii tematów szczegółowych (jest ich sześć) spośród wszystkich obszarów tematycznych. Dominującą kategorią odpowiedzi są mniejszości narodowe. Raport z badania potrzeb edukacyjnych doradców metodycznych i nauczycieli konsultantów edukacji obywatelskiej – rok 2005 14 10 0 5 5 zagrożenia bezpieczeństwa 9 4 4 środowisko lokalne, gmina ekonomicznospołeczne charakterystyki regionu promocja regionu i szanse jego rozwoju tożsamość, świadomość regionalna 20 50 Raport z badania potrzeb edukacyjnych doradców metodycznych i nauczycieli konsultantów edukacji obywatelskiej – rok 2005 2 brak odp. 40 brak odp. 4 inne 4 inne 14 6 edukacja dla pokoju 15 edukacja i życie kulturalne regionu 8 standardy, zasady bezpieczeństwa 17 projekty regionalne tworzenie i realizacja 10 bezpieczeństwo miedzynarodowe 0 regiony Polski ich charakterystyka 14 bezpieczeństwo Polski 20 historia i dziedzictwo kulturalne regionu europejska polityka wsp. regionów, euroregiony 15 zajęcia na temat bezpieczeństwa w domu, w szkole zapobieganie i przeciwdziałanie zagrożeniom 6. Analiza obszaru tematycznego – edukacja regionalna Wykres XI – obszar tematyczny edukacja regionalna – liczba wskazań dotycząca tematów szczegółowych edukacja regionalna 38 30 12 16 7. Analiza obszaru tematycznego – edukacja dla bezpieczeństwa Wykres XII – obszar tematyczny edukacja dla bezpieczeństwa – liczba wskazań dotycząca tematów szczegółowych edukacja dla bezpieczeństwa 47 40 30 6 15 Po przeanalizowaniu poszczególnych obszarów tematycznych możemy powiedzieć, że dominuje tematyka: • ekonomiczna, • prawna • oraz związana z edukacją europejską Zakładamy, że są to obszary, w ramach których wsparcie jest najbardziej potrzebne respondentom. Ponieważ te tematy wpisywali oni najczęściej w ramach obszarów tematycznych. II. Wsparcie metodyczne Zapytaliśmy doradców metodycznych i nauczycieli konsultantów o to, jakiego rodzaju wsparcia metodycznego oczekują zarówno oni jak i nauczyciele. W ankiecie wyszczególniliśmy kategorie odpowiedzi osobne dla doradców i konsultantów i osobne dla nauczycieli. W wywiadzie grupowym respondenci wypowiadali się w zasadzie o wsparciu instytucjonalnym, które jest im potrzebne i które jest potrzebne szkole. Nie padły propozycje zagadnień metodycznych. Respondenci odpowiadając na pytania ankiety dotyczące wsparcia metodycznego, jakie jest potrzebne im oraz nauczycielom, w większej liczbie wskazywali na konieczność udzielania wsparcia nauczycielom, niż im samym. Po analizie odpowiedzi respondentów wyłoniliśmy umiejętności metodyczne, na które głównie wskazywali respondenci jako potrzebne im oraz nauczycielom oraz specyficzne dla nich oraz dla nauczycieli. Umiejętności metodyczne wymagające wsparcia zarówno u doradców i konsultantów jak i u nauczycieli: • projektowanie zajęć, • przygotowywanie materiałów edukacyjnych. Umiejętności metodyczne specyficzne dla doradców i konsultantów: • analiza, wykorzystanie i projektowanie badań oświatowych, • posługiwanie się prawem oświatowym. Umiejętności metodyczne specyficzne dla nauczycieli (zdaniem doradców i konsultantów): • technologia informacyjna, • ocenianie i motywowanie uczniów, • praca metodą projektu. Umiejętności metodyczne, które zdaniem doradców i konsultantów w najmniejszym stopniu wymagają wsparcia, zarówno w ich przypadku, jak i w przypadku nauczycieli to: • planowanie własnego rozwoju zawodowego, • komunikacja interpersonalna. Na wykresach przedstawiamy analizę umiejętności metodycznych wymagających wsparcia u doradców i konsultantów, jak i u nauczycieli (zdaniem doradców i konsultantów). Raport z badania potrzeb edukacyjnych doradców metodycznych i nauczycieli konsultantów edukacji obywatelskiej – rok 2005 16 ac ja si ę do ro sł yc h . nla m i m at .e du k z yc h ym 31 24 20 10 Raport z badania potrzeb edukacyjnych doradców metodycznych i nauczycieli konsultantów edukacji obywatelskiej – rok 2005 20 9 7 od p. 30 br ak 40 ki er ow if or m uł ow an an ie ie op pr in oc ii es w yb em ór w pr sp og ół .n pr ac au y cz .i śr od ud kó zi w el an dy ie d. in fo rm ac ko pl ji zw an m un ow ro tn i ka an ej cj ie a w in ła te sn rp eg er o so ro na zw ln oj a u za w od ow eg o pl an ow an ie pr ac y or ga ni za cj a pr ac y nli a an ie za ję ć ia to w ia to w 44 za ję ć yw uc ze ni pr zy go to w an ie oś w oś w da ny ch 48 fik a em ba da ń pr oj ek to w ea l iz pr aw yk or zy st an ie 50 sp ec y ir si ę iw 56 ac ja an ie an ie a 60 ob se rw pl an ow po sł ug iw an al iz Wykres XIII – umiejętności metodyczne, które wymagają wsparcia u doradców i konsultantów umiejętności metodyczne, którewymagają wsparcia u doradców i konsultantów 55 42 36 29 18 7 0 0 17 Wykres IVX – umiejętności metodyczne, które wymagają wsparcia u nauczycieli, zdaniem doradców i konsultantów umiejętności metodyczne, które wymagają wsparcia u nauczycieli 54 53 53 49 50 43 42 42 40 39 37 30 30 19 20 7 Raport z badania potrzeb edukacyjnych doradców metodycznych i nauczycieli konsultantów edukacji obywatelskiej – rok 2005 planowanie własnego rozwoju zawodowego stosowanie metod aktywizujących komunikacja interpersonalna kierowanie pracą zespołową uczniów przygotowywanie mat. eduk. praca metodą projektu edukacyjnego planowanie pracy dydaktycznej projektowanie działań wychowawczych motywowanie uczniów ocenianie w EO 0 technologia informacyjna w EO 10 brak odp. 60 18 III. Wsparcie instytucjonalne i organizacyjne Respondentów w ankiecie zapytaliśmy o to, jakie instytucje obecnie ich wspierają w realizowaniu edukacji obywatelskiej, a jakie instytucje, ich zdaniem, powinny to robić. Spytaliśmy także o formę oczekiwanego przez respondentów wsparcia. W ankiecie podaliśmy listę instytucji i respondenci ustosunkowywali się do instytucji z tej listy. W wywiadzie grupowym również został poruszony temat wsparcia instytucjonalnego. Uczestnicy wywiadu bardzo obszernie wypowiadali się na ten temat. 1. Wsparcie instytucjonalne Po przeanalizowaniu odpowiedzi na pytania ankiety oraz wypowiedzi uczestników wywiadu grupowego widzimy rysujące się problemy w obszarze wsparcia instytucjonalnego: 1. Doradcy i konsultanci nie są w wystarczającym stopniu wspierani instytucjonalnie; 2. Instytucje, które dają wsparcie doradcom i konsultantom, to nie są te instytucje, od których wsparcie jest najbardziej oczekiwane; 1. Doradcy i konsultanci nie są w wystarczającym stopniu wspierani instytucjonalnie W odpowiedzi na pytania ankiety dotyczące instytucjonalnego wsparcia, jakie udzielane jest doradcom i konsultantom, więcej wskazań znalazło się w odpowiedzi na pytania dotyczące tego kto powinien ich wspierać, niż w odpowiedzi na pytania kto wspiera ich aktualnie. Uczestnicy wywiadu obszernie wypowiadali się w kwestii braku wsparcia instytucjonalnego, koncentrując się na instytucjach działających w ramach systemu oświaty. Oto wypowiedź uczestnika: „Sprawa wygląda w ten sposób w (nazwa miasta – przyp. autor), myślę, że tak i w całej Polsce, że właściwie ODN jest taką dziwną formą niepowiązaną jakby i z CODN ściślej i z Ministerstwem Edukacji, z kuratorium również i w związku z tym właśnie to doradcy metodyczni i konsultanci są tymi, którzy wypracowują konkretne rzeczy i się sami doskonalą na tyle, żeby przekazywać dalej wiedzę nauczycielom, ale nad nimi to już właściwie tylko Bóg i stąd właśnie takie kłopoty, prawda, że mnie wspiera mój dyrektor szkoły niewątpliwie umożliwiając mi czas na doskonalenie i tak dalej.” Wypowiedzi trojga z sześciorga obecnych doradców, świadczą o trudnym kontakcie doradca – konsultant (z placówki wojewódzkiej): „Ja nie mam żadnego kontaktu praktycznie.” „Ja też nie mam kontaktu” „Nie jestem pewien, czy też jest w ODN-ie, kto piastuje takie stanowisko (…)” „Nie ma takiego przełożenia w ogóle.” Raport z badania potrzeb edukacyjnych doradców metodycznych i nauczycieli konsultantów edukacji obywatelskiej – rok 2005 19 Nawet jeżeli doradcy odczuwają wsparcie ze strony placówki wojewódzkiej, to dotyczy ono obszaru organizacji pracy młodego doradcy, a brakuje wsparcia przedmiotowego, oto wypowiedź uczestnika: „(…)jest jedna osoba (w wojewódzkiej placówce – przyp. autor), (…), bardzo dobrze pracująca, która zajmuje się wspieraniem doradztwa, ale to wspieranie ma charakter ogólny.(…) ale brakuje tego, o czym mówimy i chyba powtórzę się, właśnie tego wsparcia metodycznego, merytorycznego z zakresu przedmiotu danego.” Uczestnicy nie widzą możliwości wspierania ich merytorycznie przez placówki doskonalenia nauczycieli, przykłady wypowiedzi: „W przypadku powiatowych ośrodków metodycznych może wojewódzkie ośrodki powinny też wspierać tak, bo zawsze łatwiej jak… mam doświadczenie właśnie w pracy i w wojewódzkim ośrodku i teraz w ośrodku powiatowym.” „(…) ale to jest nie realne, żeby na przykład organizować konferencje…” „Dla dwóch doradców na przykład, konferencję.” Uczestnicy wywiadu grupowego zwracali uwagę na fakt, że wobec niewystarczającego wsparcia ze strony instytucji, które wydają się do tego powołane, korzystają ze wsparcia, które jest im oferowane przez wydawnictwa. Przykłady wypowiedzi: „(...) i po miesiącu (od zostania doradcą – przyp. autor) od razu musiałem zorganizować konferencję, warsztaty, nie mając jeszcze żadnej wiedzy. (…) dopiero moje koleżanki powiedziały: spokojnie, ja ci tu dam adresy wydawnictw, które są dobre, które są złe, to może w ten sposób jakoś sobie poradzisz i tak to funkcjonuje. Tutaj, jak było mówione, że niektóre te spotkania są lepsze innym razem są gorsze, ale są.” „(...) Można to robić tylko przez wydawnictwa. (…) powiedziawszy, gdyby nie wydawnictwa i ich taka opieka metodyczna nad nami, to my po prostu nie mielibyśmy się po co spotykać z nauczycielami. Wydawnictwa są w tej chwili głównym źródłem informacji, wsparcia metodycznego”. 2. Instytucje, które dają wsparcie doradcom i konsultantom, to nie są te instytucje, od których wsparcie jest najbardziej oczekiwane; Pomimo negatywnych ocen, które uczestnicy wywiadu wystawili organizacji systemu doskonalenia nauczycieli, zarówno Centralny Ośrodek Doskonalenia Nauczycieli, jak i wojewódzkie placówki doskonalenia nauczycieli znalazły się w czołówce instytucji, przez które respondenci są wspierani. Do tej czołówki respondenci zaliczyli na pierwszym miejscu wydawnictwa, następnie CODN, potem szkołę, w której pracują, biblioteki pedagogiczne oraz wojewódzkie placówki doskonalenia nauczycieli. Doradcy metodyczni w mniejszym stopniu czują się wspierani przez powiatowe placówki doskonalenia. Wydawnictwa wiodą prym we wspieraniu doradców i konsultantów. Doceniają oni korzyści płynące ze współpracy, natomiast w pełni zdają sobie sprawę z komercyjnego charakteru działań wydawnictw i również niejednokrotnie niskiego poziomu merytorycznego tej współpracy. W związku z tym, kiedy popatrzymy na usytuowanie wydawnictw na wykresie Raport z badania potrzeb edukacyjnych doradców metodycznych i nauczycieli konsultantów edukacji obywatelskiej – rok 2005 20 obrazującym, które instytucje powinny wspierać doradców i konsultantów, to znajdują się one dopiero na 11 pozycji wśród 17 rodzajów instytucji. Oto przykłady wypowiedzi: „(…) jeżeli chodzi o wydawnictwo, (…) one prezentują dla mnie taki poziom, jaki prezentują, to znaczy to jest taki poziom, że ja jako doradca metodyczny rzeczywiście no byłbym uczony czy doskonalony przez wydawnictwo, byłbym... to nie jest ta półka. One nas posiłkują, tak bym to dokładnie nazwał, no czego nie robią inne instytucje.” „Poziom jest różny.” „Dokładnie.” „Poziom jest różny. One posiłkują, ale one jedynie, tak jak tu już było powiedziane, stwarzają możliwości nam, żeby się ze sobą spotkać i przynajmniej doświadczeniem wymienić.” Centralny Ośrodek Doskonalenia Nauczycieli i wojewódzkie placówki doskonalenia dają wsparcie doradcom i konsultantom, chociaż wsparcie to jest niewystarczające i potrzeby są znacznie większe niż oferta w tym względzie, co zostało omówione powyżej. Instytucje, które zdaniem respondentów, nie wspierają respondentów, a właśnie od nich to wsparcie jest najbardziej oczekiwane, to MEN, uczelnie wyższe, kuratoria, Regionalne Centra Informacji Europejskiej. Być może komentowany przez respondentów brak wsparcia na poziomie lokalnym, czy regionalnym i niewidzenie przez nich realnych możliwości poszerzenia wsparcia udzielanego im przez instytucje, które są najbliżej doradców i konsultantów, powoduje zwrócenie się w kierunku instytucji, które dotychczas wsparcia nie udzielały respondentom. Instytucje te działają również ponadlokalnie. Wydaje się, że respondenci odczuwają potrzebę odświeżenia i potwierdzenia swojej wiedzy i umiejętności, w miejscach, które dotąd nie były dla nich szeroko dostępne. Przykłady wypowiedzi: „(…) nas mogą wspierać między innymi właśnie ośrodki akademickie, wydawnictwa, to mogą być urzędy, ale takie, w których jest określona ta specyfikacja, wyraźna, że akurat tym problemem, tymi kwestiami się zajmują specjalnie”. „To znaczy (jest potrzeba - p. AR) nawet spotkań z profesorami, ze specjalistami w danych dziedzinach, tego nam brakuje, bo przecież my skończyliśmy studia dawno temu. Jeżeli sami musimy kogoś kształcić, to musimy być lepsi.” Opisaną sytuację ilustrują dwa wykresy. Raport z badania potrzeb edukacyjnych doradców metodycznych i nauczycieli konsultantów edukacji obywatelskiej – rok 2005 21 O śr od ek D 50 40 30 58 36 26 25 24 20 10 Raport z badania potrzeb edukacyjnych doradców metodycznych i nauczycieli konsultantów edukacji obywatelskiej – rok 2005 21 20 19 16 15 13 13 8 od p. 60 br ak wy da os wn ko ic t na w a le ni a Na sz uc ko zy ła ci w el kt i ór ej w b ib oj p ra li o ew cu te ód ki ję zk p ed a pl a go ac ów gi cz ka ne do sk on al en ia or ga ni m za uz c je ea po za rz po ąd w or ia ow g to a e n wa pr pl ow ac ad ów zą ka cy do R eg sk io on na al ln en e ia C en tra In fo m rm ed ia ac ji E ur op ku ej ra sk to ie ri u j m oś wi w at yż y sz e uc pr ze M og ln in r am ie is te y rs eu tw ro o pe Ed js uk ki e ac in ji N sty ar tsu od cj ow e ej sa m or pa zą rtn do er w e zy za gr an ic z ni Ce nt ra ln y Wykres XV - instytucje, które wspierają doradców metodycznych oraz nauczycieli konsultantów w obszarze edukacji obywatelskiej instytucje, które wspierają doradców i konsultantów 70 52 44 34 6 5 0 22 Ed uk ac ji 30 Raport z badania potrzeb edukacyjnych doradców metodycznych i nauczycieli konsultantów edukacji obywatelskiej – rok 2005 30 29 26 25 24 24 20 20 10 od p. 34 br ak 35 kt ór ej pr ac uję a do sk on ale ni a 36 pl ac ów k 40 m uz ea 44 w 46 at ow a 40 48 sz ko ła 48 po wi 50 m ed ia wy da wn pa ic t rtn wa er zy za gr bi an wo b li o ic z je wó te ni ki dz pe ka da pl go ac gic ów zn ka e do sk on al en ia Na ro do we wy j żs Ce z nt e ra uc ze In fo ln rm ie ac ji E ur op ej ku sk ra iej to ri u m oś wi or at ga y n pr ow ad pr zą og cy ra Ce m y nt e in ra ur sty ln op yO tsu ejs c je śr ki e od s am ek or Do zą sk do on we al en ia or Na ga uc ni zy za c ie c je li po za rz ąd ow e Re gi on aln e M in is t er stw o Wykres XVI - instytucje, które powinny wspierać doradców metodycznych oraz nauczycieli konsultantów w obszarze edukacji obywatelskiej instytucje, które powinny wspierać doradców i konsultantów 60 15 10 5 0 23 Zdaniem uczestników wywiadu grupowego szkoły potrzebują wszelakiego wsparcia i dobrze zorganizowanej współpracy interesariuszy środowiska szkolnego. Przykład wypowiedzi: „Wsparcia. Generalnie to jest tak, to powinno przyjść z różnych miejsc, wsparcia ze strony wszelkiej tej społeczności zainteresowanej czy współuczestniczącej w ogóle tutaj w organizowaniu życia w szkole, czyli rodzice, dyrekcja, uczniowie, nauczyciele, byśmy dobrze współdziałali, ale również stowarzyszenia pomocy szkole.” 2. Wsparcie organizacyjne Najbardziej pożądana przez respondentów forma wsparcia to informacje. Generalnie respondenci wskazywali oczekiwaną formę wsparcia zgodnie z charakterem funkcjonowania instytucji. I tak w przypadku ośrodków doskonalenia nauczycieli wskazywano szkolenia, również uczelnie wyższe respondenci postrzegają jako miejsca, w których chcieliby się szkolić. Wydawnictwa powinny z kolei wspierać respondentów poprzez publikacje. Jeżeli chodzi o instytucje, ze strony których wsparcie jest najbardziej przez respondentów oczekiwane, to jego forma przedstawia się następująco: • Ministerstwo Edukacji Narodowej - powinno wspierać doradców i konsultantów informacyjnie, ale również oczekują oni szkoleń i publikacji, choć w mniejszym stopniu; • wyższe uczelnie - są postrzegane przez respondentów jako miejsca, w których powinni się oni szkolić, oczekują również od tych instytucji wsparcia w postaci publikacji; • Regionalne Centra Informacji Europejskiej - powinny być, zdaniem respondentów, dostarczycielem informacji oraz publikacji, a w nieco mniejszym stopniu szkoleń; • kuratoria oświaty - powinny wspierać respondentów poprzez politykę informacyjną; • organy prowadzące - również powinny wspierać respondentów informacyjnie; Respondenci w najmniejszym stopniu oczekują wsparcia od powiatowej placówki doskonalenia nauczycieli, (należy pamiętać, że to oni sami są kadrą tych placówek) oraz od szkół, w których są zatrudnieni. Tabela I przedstawia oczekiwania respondentów wobec formy wsparcia od poszczególnych instytucji. Raport z badania potrzeb edukacyjnych doradców metodycznych i nauczycieli konsultantów edukacji obywatelskiej – rok 2005 24 Tabela I - instytucje obecnie wspierające respondentów oraz te, które powinny ich wpierać i oczekiwana forma wsparcia L.p. instytucje 1 2 3 4 5 6 kuratorium oświaty organ prowadzący instytucje samorządowe MEN szkoła, w której pracuję wojewódzka placówka doskonalenia n-li powiatowe placówki doskonalenia n-li CODN Regionalne Centra Informacji Europejskiej organizacje pozarządowe wydawnictwa biblioteki pedagogiczne muzea media wyższe uczelnie partnerzy zagraniczni programy europejskie suma 7 8 9 10 11 12 13 14 15 16 17 oczekiwana forma wsparcia obecnie mnie wspierają 16 24 8 13 44 powinny mnie wspierać 44 40 35 48 15 informacje 39 35 28 44 14 szkolenia 12 17 16 30 13 publikacje 15 10 14 30 6 34 24 19 29 19 21 52 10 34 12 34 12 49 10 47 19 25 58 36 26 20 15 6 13 46 30 26 24 20 29 48 25 36 41 33 22 25 19 31 15 20 33 464 33 36 23 3 12 9 34 16 29 373 37 32 42 25 14 7 30 12 26 376 Uczestnicy wywiadu grupowego podkreślali potrzebę regularnego spotykania się na szczeblu ponadregionalnym np. 2 razy w roku na centralnie zorganizowanych dla nich szkoleniach/konferencjach np. przez CODN, w celu wymiany doświadczeń, omówienia aktualności, kontaktu ze specjalistami (profesorami) w obszarze edukacji obywatelskiej. Przykład wypowiedzi: „(…) wracając do nas jako doradców, to ja osobiście, ale i rozmawiałam tu z innymi w czasie przerwy, odczuwamy brak takiej współpracy, a w zasadzie opieki nad nami albo może nawet możliwości spotkania, tego typu jak to dzisiejsze (…)Znaczy jak CODN, tak przynajmniej było, bo ja mam czternastoletnie doświadczenie w tym zakresie, to organizował spotkania, na przykład z nauczycielami doradcami z historii, z WOS-u i innych przedmiotów, gdzie była możliwość dowiedzenia się, co jest aktualne (…)” Raport z badania potrzeb edukacyjnych doradców metodycznych i nauczycieli konsultantów edukacji obywatelskiej – rok 2005 25 IV. Warunki organizacyjne pracy doradców metodycznych i nauczycieli konsultantów edukacji obywatelskiej W tym rozdziale prezentujemy opis fragmentu warunków organizacyjnych, w ramach których pracują doradcy metodyczni i nauczyciele konsultanci oraz opinie tych dwóch grup na temat praktyki realizowania zajęć poświęconych edukacji obywatelskiej w szkołach. 1. Warunki organizacyjne w systemie oświaty Z badania ankietowego wyłania się dość spójny obraz warunków organizacyjnych pracy doradców i konsultantów w systemie doskonalenia nauczycieli i w systemie oświaty, natomiast uczestnicy wywiadu grupowego dużo miejsca w swoich wypowiedziach poświęcili niejasności zasad i uregulowań, na podstawie których pełnią oni swoje funkcje. Spójny obraz warunków organizacyjnych pracy doradców i konsultantów – wyniki ankiety Wśród 91 respondentów, którzy wypełnili ankiety, niektórzy łączą pełnienie dwóch funkcji w systemie doskonalenia nauczycieli – są to przede wszystkim doradcy metodyczni, którzy są również nauczycielami, co jest założeniem systemu doradztwa metodycznego. W próbie znalazło się też 4 konsultantów, którzy jednocześnie uczą w szkole. Wśród badanych nie znalazła się żadna osoba, która łączyłaby funkcje doradcy i konsultanta. Doradcy metodyczni uczą w szkole generalnie tych samych przedmiotów, których są doradcami. Wśród badanych dominują osoby, które są doradcami historii oraz WOSu i jednocześnie w szkole uczą tych przedmiotów. Zdarzają się osoby, które są doradcami innego przedmiotu, niż przedmiot nauczany w szkole, ale są to pojedyncze osoby. Najliczniejszą grupę respondentów stanowią osoby, które pracują w powiatowych placówkach doskonalenia nauczycieli i są doradcami metodycznymi. Doradztwo metodyczne jest, najczęściej, umiejscowione właśnie w tych placówkach, chociaż rozwiązania w tej kwestii w całym kraju są różne. Raport z badania potrzeb edukacyjnych doradców metodycznych i nauczycieli konsultantów edukacji obywatelskiej – rok 2005 26 Wykres XVIII - sposób zatrudnienia respondentów Sposób zatrudnienia respondentów 33 wojewódzka placówka doskonalenia nauczycieli 11 12 8 8 8 powiatowa lub gminna placówka doskonalenia nauczycieli nauczyciel konsultant inny doradca metodyczny 35 30 25 20 15 10 5 0 Niejasności zasad i uregulowań funkcjonujących w systemie doskonalenia nauczycieli – wyniki wywiadu Uczestnicy wywiadu grupowego uważają, że ranga edukacji obywatelskiej w doskonaleniu nauczycieli jest niewielka, a co za tym idzie niewystarczające środki na doskonalenie nauczycieli w tym obszarze - mała liczba doradców i konsultantów oraz łączenie przez nich innych ról i funkcji. Doradca edukacji obywatelskiej zazwyczaj jest również doradcą innych obszarów tematycznych (np. geografii, historii) a bywa też jednocześnie konsultantem. Występuje niejasność ról konsultantów i doradców metodycznych. Według uczestników wywiadu struktura systemu doradztwa w Polsce jest skomplikowana i nie ma jasnego podziału obowiązków i odpowiedzialności pomiędzy placówkami, np. wojewódzkimi i powiatowymi. Przykłady wypowiedzi: „(…) doradztwo na terenie całej Polski jest bardzo różnie zorganizowane, (…) ja jestem nauczycielem konsultantem do spraw edukacji europejskiej i geograficznej, ale doradcy metodycznego z zakresu, czy edukacji europejskiej, czy geograficznej nie ma, więc ja tak sobie mówię, że ja jestem i doradcą i konsultantem, bo jeśli nie ma doradcy to ja spełniam no taką rolę, jakie jest oczekiwanie, jaka jest potrzeba, (..)” „Brakuje jasnej struktury moim zdaniem. To znaczy, że są ośrodki załóżmy, czy samorządowe, czy jakieś pod opieką marszałka i nad nimi coś jest, i że to nie jest takie jasne szkolenie (…)” „(…)konsultant to człowiek do wszystkiego (…)” Raport z badania potrzeb edukacyjnych doradców metodycznych i nauczycieli konsultantów edukacji obywatelskiej – rok 2005 27 Niepokój o warunki organizacyjne pracy doradców – wyniki wywiadu Ponieważ warunki organizacyjne pracy doradców i konsultantów, zdaniem respondentów, nie są jasne, a rzeczywistość ta podlega ciągłym przemianom, respondenci nie czują się pewnie w ramach struktur, w których pracują. Przykład wypowiedzi: „To znaczy, żeby była stabilność, jeżeli chodzi o doradztwo, bo to, że my się nie spotykamy, to przynajmniej wycisza nasze niepokoje, a przy każdym spotkaniu takim ogólnopolskim, o których mówimy, że coraz mniej ich, to niestety pojawia się problem naszego zatrudnienia, czy te ośrodki będą dalej funkcjonowały, czy nie. Z autopsji wiem, że coraz częściej, bo to jest wygodniejsze, ja rozumiem ten problem szkół, jeżeli umowa nie zostaje przedłużona na przykład przez burmistrza, a ośrodek podlega pod starostwo i nie ma zbieżności interesów, no to wtedy te osoby albo rezygnują z doradztwa albo przechodzą na cały etat do szkoły, a wtedy doradztwo, no siłą rzeczy nie tyle wykrusza się, ale funkcjonują jako doradcy, ale wiadomo, że już nie są tak efektywni. Istnieje obawa wtedy, że skoro inni tak pracują, no to z czasem i wszystkim zaproponują zamiast niskich godzin i oddelegowania ze szkoły, no to właśnie taką formę dodatkowej pracy, ale niektórych rzeczy nie można pogodzić w tej dodatkowej pracy.” 2. Warunki organizacyjne w szkole Respondenci zostali poproszeni w ankiecie o udzielenie odpowiedzi na trzy pytania otwarte. Dotyczyły one następujących kwestii: 1. sposobów realizowania edukacji obywatelskiej w szkołach, 2. czynników ważnych dla realizowania edukacji obywatelskiej w szkołach, 3. czynników, które utrudniają realizowanie edukacji obywatelskiej w szkołach. W wywiadzie uczestnicy raczej odnosili się do warunków stworzonych dla realizowania edukacji obywatelskiej w systemie doskonalenia, ale również znalazło się w nim kilka wypowiedzi odnoszących się do szkoły. A. Sposoby realizacji edukacji obywatelskiej w szkołach Respondenci najliczniej wypowiedzieli się na temat sposobów realizowania edukacji obywatelskiej w szkołach. Najliczniej wymieniane były: 1. Przedmioty, na których realizowana jest edukacja obywatelska. Jest to oczywiście WOS, ale również inne przedmioty, w ramach których włączane są treści edukacji obywatelskiej. 2. Aktywności uczniów, nie związane z uczestniczeniem w lekcjach, są rzadko wymieniane przez respondentów jako formy realizowania edukacji obywatelskiej. Wśród wymienionych aktywności najliczniej pojawiły się: udział uczniów w projektach, imprezach i debatach szkolnych oraz działalność Szkolnych Klubów Europejskich. Raport z badania potrzeb edukacyjnych doradców metodycznych i nauczycieli konsultantów edukacji obywatelskiej – rok 2005 28 Nie ma w szkołach, zdaniem respondentów, powszechnej praktyki realizowania edukacji obywatelskiej poprzez wykorzystanie procesów i instytucji demokratycznych funkcjonujących w ramach szkoły. Jedynie 14 razy pojawiły się wypowiedzi, które odnosiły się do samorządu szkolnego, jako formy realizowania edukacji obywatelskiej. Również takie kwestie, jak odpowiednie treści programów wychowawczych i profilaktycznych oraz prawo szkolne i jego realizacja pojawiły się sporadycznie. Wykres XIX - sposoby realizowania edukacji obywatelskiej w szkołach sposoby realizowania edukacji obywatelskiej w szkołach 80 14 9 8 4 3 4 3 brak odp. 15 inne 19 etyka, religia kluby europejskie, debaty szkolne j. polski, obce udział w projektach, imprezach godz. wych. historia WOS/środowisko 0 21 prawo szkolne i jego realizacja 23 20 konkursy, olimpiady 31 programy wychowawcze, profilaktyczne 33 samorząd szkolny 37 40 geografia 62 60 ścieżki międzyprzedmiotowe 80 przedsiębiorczość/przedmi oty ogólnozawodowe 100 B. Warunki najistotniejsze dla dobrej realizacji edukacji obywatelskiej w szkołach 1. Najistotniejszym warunkiem sprzyjającym dobrej realizacji edukacji obywatelskiej w szkołach jest, zdaniem respondentów, odpowiednie przygotowanie nauczycieli. 2. Drugim co do wagi warunkiem jest wyposażenie szkoły w pomoce dydaktyczne oraz Internet. 3. Na trzecim miejscu respondenci wymieniają współpracę i aktywność nauczycieli wewnątrz szkoły oraz współpracę szkoły ze środowiskiem zewnętrznym. Gdyby połączyć kategorie odpowiedzi dotyczące współpracy wewnątrz szkoły i na zewnątrz szkoły – byłaby to druga co do liczby wypowiedzi kategoria. Respondenci przypisują zatem dużą wagę temu zagadnieniu. Jeden z uczestników wywiadu grupowego zwrócił uwagę na fakt, że ranga przedmiotu w szkole jest ważną kwestią, a wprowadzenie edukacji obywatelskiej do puli przedmiotów maturalnych podniosło ją. Przykład wypowiedzi: „Ja myślę, że samo to, że jest wiedza o społeczeństwie przedmiotem maturalnym, to też podniosło rangę przedmiotu. Z całą pewnością wydaje się, że będzie traktowany inaczej, jeżeli dalej będzie przedmiotem maturalnym (…)” Raport z badania potrzeb edukacyjnych doradców metodycznych i nauczycieli konsultantów edukacji obywatelskiej – rok 2005 29 Wykres XX - co jest ważne dla realizowania edukacji obywatelskiej w szkole co jest ważne dla realizowania edukacji obywatelskiej w szkole 30 27 25 18 6 6 aktywność szkolna (kluby europejskie, samorząd szkolny) nowoczesne materiały nauczania, dobre materiały pomocniecze współpraca szkół ze środ. zewn. współpraca, aktywność n-li wyposażenie, pomoce, Internet przygotowanie merytoryczne, metodyczne n-li 0 6 5 brak odp. 6 5 inne 7 aktywne metody pracy, projekty 10 14 10 finanse 11 spójność programów wychowawczych, profilaktycznych, korelacja międzyprzedmiotowa 13 15 większa liczba godz. WOS 20 C. Trudności w dobrej realizacji edukacji obywatelskiej w szkole Respondenci wskazują na jeden dominujący przeszkodę w dobrej realizacji edukacji obywatelskiej w szkołach – jest to zbyt mała liczba godzin poświęconych na realizację tego przedmiotu. Uczestnik wywiadu grupowego mówi o tym w ten sposób: ”Również w szkołach marginalizowany, można to odczytać nawet po ilości godzin przeznaczonych na realizację tych ważnych treści.” Pozostałe trudności nie były wymieniane przez tak dużą liczbę respondentów (jak zbyt mała liczba godzin). Wśród kategorii przeszkadzających w realizacji edukacji obywatelskiej w szkołach, wymienianych przez respondentów, są czynniki o charakterze obiektywnych trudności, nie zależących od nauczycieli, takie jak mała liczba godzin przedmiotu czy niewystarczające finanse szkół. Mamy też warunki, które mogą kształtować sami nauczyciele. Są to: niewystarczające przygotowanie nauczycieli, niska ranga przedmiotu w szkole, bierność uczniów, brak wspólnych planów dydaktyczno-wychowawczych, słaba współpraca wewnątrz i na zewnątrz szkoły oraz niska kultura obywatelska nauczycieli. Mimo deklaracji, że współpraca jest istotną wartością służącą realizowaniu edukacji obywatelskiej w szkole, respondenci wśród wymienionych warunków, które przeszkadzają w realizacji edukacji obywatelskiej tylko 4-krotnie wskazują na słabą współpracę między nauczycielami. Z innych badań (Badanie środowisk szkolnych w zakresie realizacji edukacji ekonomicznej w polskich szkołach ponadgimnazjalnych, CODN 2005 r.) wiemy, że współpraca między nauczycielami nie jest mocną stroną rad pedagogicznych. Powyższe zdaje się wskazywać na to, że przy dobrej umiejętności identyfikowania najistotniejszych warunków, które sprzyjają dobrej realizacji edukacji obywatelskiej, występuje niewielka zdolność do postrzegania własnych – jako środowiska – niedoskonałości. Raport z badania potrzeb edukacyjnych doradców metodycznych i nauczycieli konsultantów edukacji obywatelskiej – rok 2005 30 Wykres XXI - co przeszkadza realizacji edukacji obywatelskiej w szkołach co przeszkadza realizacji edukacji obywatelskiej w szkołach 40 33 6 nadmiar treści, nacisk na wiedzę 9 4 3 7 brak odp. 7 inne 7 niska kultura obywatelska n-li 7 słaba współpraca wewnątrz i na zewnątrz szkoły 7 brak spójnych planów dydaktycznowychowawczych i 10 ubożenie społeczeństwa, brak perspektyw 10 bierność uczniów małe finanse szkół 0 mała liczba godzin 10 niska ranga przedmiotu 13 słabe przygotowanie nauczycieli 20 brak wzorców społecznych 30 Realizacja edukacji obywatelskiej w szkołach polega na: Po przeanalizowaniu odpowiedzi na trzy pytania otwarte dotyczące: sposobów realizowania edukacji obywatelskiej w szkołach, warunków ważnych dla jej realizowania oraz warunków, które to utrudniają sądzimy, że realizacja edukacji obywatelskiej w szkole polega na przekazywaniu wiedzy a w zbyt małym stopniu na kształtowaniu umiejętności i postaw np. poprzez uczestniczenie w procesach demokratycznych i działaniach np. pomocowych, które mogą dziać się w szkole i lokalnym środowisku. Warunki gwarantujące dobrą realizację edukacji obywatelskiej w szkole. Z analizy odpowiedzi wynika, że: jeżeli będzie poświęcona duża liczba godzin lekcyjnych na realizację edukacji obywatelskiej, dobre wyposażenie w pomoce dydaktyczne, odpowiednio przygotowani nauczyciele, którzy będą potrafili współpracować ze sobą oraz nawiązywać współpracę ze środowiskiem zewnętrznym – to zapewnimy tym samym dobrą realizację edukacji obywatelskiej w szkole. Raport z badania potrzeb edukacyjnych doradców metodycznych i nauczycieli konsultantów edukacji obywatelskiej – rok 2005 31 Aneks I. Narzędzia badawcze 1. Ankieta dla doradców metodycznych i nauczycieli konsultantów zajmujących się obszarem edukacji obywatelskiej CODN, 24 maja 2005 r. ANKIETA DLA DORADCÓW METODYCZNYCH I NAUCZYCIELI KONSULTANTÓW ZAJMUJĄCYCH SIĘ OBSZAREM EDUKACJI OBYWATELSKIEJ Szanowni Państwo, Centralny Ośrodek Doskonalenia Nauczycieli kieruje niniejszą ankietę, dotyczącą diagnozy potrzeb edukacyjnych, do doradców metodycznych oraz nauczycieli konsultantów obszaru edukacji obywatelskiej. Poznanie Państwa potrzeb edukacyjnych pozwoli na trafniejsze formułowanie oferty edukacyjnej Centralnego Ośrodka Doskonalenia Nauczycieli w przyszłości. O wynikach tego badania zostaną poinformowane placówki doskonalenia nauczycieli, aby one również mogły wykorzystywać informacje o Państwa potrzebach edukacyjnych w budowaniu swojej oferty. Z wyrazami szacunku i podziękowaniem za współpracę Agnieszka Fijałkowska – koordynator badania Proszę odesłać wypełnioną ankietę do dnia 24 czerwca 2005 r. na adres: Agnieszka Fijałkowska Centralny Ośrodek Doskonalenia Nauczycieli Al. Ujazdowskie 28, 00-478 Warszawa I część - o edukacji obywatelskiej w szkole 1. W jaki sposób realizowana jest edukacja obywatelska w szkołach? Na jakich przedmiotach? W jakich działaniach szkoły? …………………………………………………………………………………………………... …………………………………………………………………………………………………... …………………………………………………………………………………………………... …………………………………………………………………………………………………... …………………………………………………………………………………………………... 2. Co jest Pani/Pana zdaniem ważne dla jak najlepszej realizacji edukacji obywatelskiej w szkołach? …………………………………………………………………………………………………... …………………………………………………………………………………………………... …………………………………………………………………………………………………... Raport z badania potrzeb edukacyjnych doradców metodycznych i nauczycieli konsultantów edukacji obywatelskiej – rok 2005 32 …………………………………………………………………………………………………... …………………………………………………………………………………………………... 3. Co obecnie przeszkadza dobrej realizacji edukacji obywatelskiej w szkołach? …………………………………………………………………………………………………... …………………………………………………………………………………………………... …………………………………………………………………………………………………... …………………………………………………………………………………………………... II część - zagadnienia merytoryczne 4. Proszę wpisać do poniższej tabeli szczegółowe tematy dotyczące podanych obszarów tematycznych (wiedzy merytorycznej), w których nauczyciele lub Pan/Pani oczekują wsparcia. Przy każdym temacie proszę zaznaczyć znakiem X, czy to nauczyciele czy Pan/Pani oczekuje wsparcia. Obszary tematyczne nauczyciele oczekują wsparcia oczekuję wsparcia jako doradca / konsultant A. edukacja obywatelska Proszę poniżej wpisać tematy szczegółowe z obszaru edukacja obywatelska 1. 2. 3. 4. 5. 6. 7. 8. B. edukacja ekonomiczna w tym również o gospodarce rynkowej Proszę poniżej wpisać tematy szczegółowe z obszaru edukacja ekonomiczna 1. 2. 3. 4. 5. Raport z badania potrzeb edukacyjnych doradców metodycznych i nauczycieli konsultantów edukacji obywatelskiej – rok 2005 33 C. edukacja europejska Proszę poniżej wpisać tematy szczegółowe z obszaru edukacja europejska 1. 2. 3. 4. 5. D. edukacja wielokulturowa (w tym mniejszości narodowe i etniczne oraz uchodźcy i imigranci) Proszę poniżej wpisać tematy szczegółowe z obszaru edukacja wielokulturowa 1. 2. 3. 4. 5. E. edukacja regionalna Proszę poniżej wpisać tematy szczegółowe z obszaru edukacja regionalna 1. 2. 3. 4. 5. F. edukacja prawna Proszę poniżej wpisać tematy szczegółowe z obszaru edukacja prawna 1. 2. 3. 4. 5. G. edukacja dla bezpieczeństwa Proszę poniżej wpisać tematy szczegółowe z obszaru edukacja dla bezpieczeństwa Raport z badania potrzeb edukacyjnych doradców metodycznych i nauczycieli konsultantów edukacji obywatelskiej – rok 2005 34 1. 2. 3. 4. 5. H. Inne, proszę wpisać jakie I. Inne, proszę wpisać jakie J. Inne , proszę wpisać jakie III część - umiejętności w pracy doradcy metodycznego / nauczyciela konsultanta 5. Proszę zaznaczyć znakiem X w poniższej tabeli te umiejętności, w kształtowaniu których oczekuje Pan/Pani wsparcia jako doradca metodyczny / nauczyciel konsultant. A. komunikacja interpersonalna B. udzielanie informacji zwrotnej C. kierowanie procesem współpracy D. specyfika uczenia się dorosłych E. posługiwanie się prawem oświatowym F. planowanie pracy G. organizacja pracy H. wybór programów nauczania i środków dydaktycznych I. obserwacja zajęć nauczycieli i formułowanie opinii J. projektowanie zajęć z nauczycielami K. przygotowywanie materiałów edukacyjnych L. planowanie i realizacja badan oświatowych M. analiza danych z badań i ich wykorzystanie w pracy N. planowanie własnego rozwoju zawodowego Raport z badania potrzeb edukacyjnych doradców metodycznych i nauczycieli konsultantów edukacji obywatelskiej – rok 2005 35 O. Inne, proszę wpisać jakie P. Inne, proszę wpisać jakie R. Inne, proszę wpisać jakie 6. Proszę zaznaczyć znakiem X w poniższej tabeli umiejętności nauczycieli edukacji obywatelskiej, które Pani/Pana zdaniem wymagają wsparcia. A. komunikacja interpersonalna B. planowanie pracy dydaktycznej (w tym opracowanie scenariuszy lekcji) C. kierowanie pracą zespołową uczniów D. przygotowywanie materiałów edukacyjnych E. stosowanie metod aktywizujących F. praca metodą projektu edukacyjnego G. ocenianie w edukacji obywatelskiej H. stosowanie technologii informacyjnej w edukacji obywatelskiej I. projektowanie działań wychowawczych J. motywowanie uczniów K. planowanie własnego rozwoju zawodowego L. Inne, proszę wpisać jakie M. Inne, proszę wpisać jakie N. Inne, proszę wpisać jakie IV część - zagadnienia organizacyjne 7. Proszę zaznaczyć znakiem X, które instytucje wspierają Panią/Pana w pracy doradcy metodycznego / nauczyciela konsultanta edukacji obywatelskiej, a które Pana/Pani zdaniem powinny to robić? Proszę również zaznaczyć znakiem X formę oczekiwanego wsparcia. powinny forma oczekiwanego obecnie mnie mnie wsparcia Nazwy instytucji wspierają informacje szkolenia publikacje wspierać A. szkoła/placówka, w której pracuje doradca/konsultant B. tzw. wojewódzka placówka doskonalenia nauczycieli Raport z badania potrzeb edukacyjnych doradców metodycznych i nauczycieli konsultantów edukacji obywatelskiej – rok 2005 36 C. powiatowe placówki doskonalenia nauczycieli D. kuratorium oświaty E. organ prowadzący F. organizacje pozarządowe G. wydawnictwa H. Centralny Ośrodek Doskonalenia Nauczycieli I. Regionalne Centra Informacji Europejskiej J. biblioteki pedagogiczne K. muzea L. media M. wyższe uczelnie N. partnerzy zagraniczni O. programy europejskie P. instytucje samorządowe (inne niż organ prowadzący) R. Ministerstwo Edukacji Narodowej i Sportu S. Inne, proszę wpisać jakie T. Inne, proszę wpisać jakie U. Inne, proszę wpisać jakie Metryczka Proszę postawić znak X w odpowiednich miejscach lub wpisać odpowiedzi na pytania. 8. Czy jest Pan/i? doradcą metodycznym □ nauczycielem konsultantem □ 9. Jaki kierunek studiów Pan/i ukończył/a:…………………………… ……..……………… 10. Jaki jest Pana/i staż pracy w zawodzie nauczyciela (w latach):………………………….. Raport z badania potrzeb edukacyjnych doradców metodycznych i nauczycieli konsultantów edukacji obywatelskiej – rok 2005 37 11. Jaki jest Pana/i staż pacy w systemie doskonalenia nauczycieli (w latach):……………… 12. Gdzie jest Pan/i zatrudniony/a? Proszę podać nazwę placówki. A. jako doradca metodyczny B. jako nauczyciel konsultant C. jako nauczyciel 13. Jeśli jest Pan/Pani doradcą metodycznym, to jakich przedmiotów……...………………….. …………………………………………………………………………………………………... 14. Jeśli jest Pan/Pani nauczycielem konsultantem, to w jakich obszarach…………….……… ………………………………………………………………………………………………….. 15. Jeśli uczy Pan/i w szkole, to jakich przedmiotów….………………...………..…………… . ………………………………………………………………………………………………….. 16. Płeć: kobieta □ mężczyzna □ Dziękuję za wypełnienie i odesłanie ankiety. Agnieszka Fijałkowska – koordynator badania kontakt tel. (22) 622 33 35 mail [email protected] Raport z badania potrzeb edukacyjnych doradców metodycznych i nauczycieli konsultantów edukacji obywatelskiej – rok 2005 38 2. Dyspozycje do wywiadu grupowego z doradcami metodycznymi i nauczycielami konsultantami zajmującymi się edukacją obywatelską Dyspozycje do wywiadu grupowego Jak, zdaniem Państwa wygląda sytuacja EO w szkole? Co zostało w tym obszarze zrobione? Przez kogo? W jaki sposób? Czego jeszcze nie zrobiono? Dlaczego? Jak można zmienić tą sytuację? Czego, zdaniem Państwa, najbardziej potrzeba w szkole w zakresie EO? Jak, z punktu widzenia Państwa, wyglądają działania prowadzone przez różne podmioty w sferze EO? Przez kogo są prowadzone? Na czym polegają te działania? Jaki są efekty tych działań? Kto i w jaki sposób korzysta z efektów? Czy mają Państwo kontakt z nauczycielami konsultantami ds. EO z placówek wojewódzkich? Na czym polega ten kontakt? Jak Państwo oceniają tę sytuację? Dlaczego? Czy widzą Państwo co można by poprawić, zmienić, udoskonalić? Czego najbardziej potrzeba Państwu jako doradcom EO? Jakiego rodzaju wsparcie jest najbardziej potrzebne? W jakich zakresach merytorycznych? Czyje wsparcie byłoby najlepsze? W jaki sposób realizowane? Jak funkcjonują Państwo organizacyjnie i jaki ma to wpływ na Państwa pracę? Raport z badania potrzeb edukacyjnych doradców metodycznych i nauczycieli konsultantów edukacji obywatelskiej – rok 2005 39 II. Wokół edukacji obywatelskiej Janusz Kostynowicz 1. Wokół edukacji obywatelskiej Edukacja obywatelska jako obszar tematyczny Przedstawionej w raporcie propozycji analizy tematów edukacji obywatelskiej oraz zagadnień pokrewnych i zbliżonych nie opieraliśmy na rozróżnieniach przyjętych w informacji naukowej dotyczących relacji między dziedzinami teoretycznymi. Ma ona raczej charakter praktyczny i przedstawiamy ją głównie po to, aby wykorzystać w doskonaleniu nauczycieli. Zaprezentowany przez nas spis obszarów i zagadnień tematycznych został dokonany na podstawie analizy podręczników, podstawy programowej, publikacji z zakresu edukacji obywatelskiej oraz dydaktyki. Jest to spojrzenie na tę tematykę osób, które nie są specjalistami w dziedzinie edukacji obywatelskiej, ale podjęły próbę rozpoznania tego obszaru. W sformułowanej na taki użytek definicji, przyjęliśmy, że obecna edukacja obywatelska - to tworzenie warunków do rozwijania świadomości, umiejętności oraz postaw ułatwiających ludziom uczestnictwo w demokratycznym państwie i społeczeństwie. W tym szerokim ujęciu jej przedmiotem byliby oczywiście uczniowie, ale również studenci, nauczyciele, osoby „uczące się przez całe życie”. Tak rozumiana edukacja obywatelska odbywa się zarówno w systemie edukacji formalnej, jak i nieformalnej. Wydaje się, że właśnie w tej dziedzinie nie mniej ważne od edukacji szkolnej jest nabywanie doświadczeń obywatelskich przez własną aktywność, zaangażowanie i udział w życiu społecznym. Nie sposób zaprzeczyć, że edukacja obywatelska młodzieży dokonuje się równolegle poza lekcjami, również spontanicznie, pod wpływem rodziny, rówieśników, mediów, wydarzeń historycznych, czy doświadczeń wyniesionych podczas własnych kontaktów z instytucjami państwa. Termin edukacja obywatelska lepiej oddaje szeroki charakter tej edukacji niż termin wiedza o społeczeństwie, kojarzący się z bierną, szkolną dydaktyką, czy wychowanie obywatelskie lub wychowanie do życia w społeczeństwie , sugerujące, że ograniczamy się do wychowawczych intencjonalnych oddziaływań. Na podstawie analizy programów, podręczników i kilku oświatowych publikacji dotyczących edukacji obywatelskiej, a także praktyki doskonalenia nauczycieli, w tym przedstawionych w tym raporcie badań potrzeb nauczycieli konsultantów i doradców metodycznych, proponujemy (dosyć arbitralnie, gdyż możliwe są również inne klasyfikacje i podziały) wyodrębnienie osiemnastu zagadnień czy dziedzin, wiążących się w różnym stopniu z zakresem tematycznym edukacja obywatelska. Raport z badania potrzeb edukacyjnych doradców metodycznych i nauczycieli konsultantów edukacji obywatelskiej – rok 2005 40 Większość tych dziedzin funkcjonuje w edukacji również samodzielnie. Niektóre z nich wyznaczają dla siebie zbliżony do edukacji obywatelskiej zakres treści. I tak, można np. przeczytać1, że edukacja globalna obejmuje: - edukację na rzecz rozwoju, - edukację na temat praw człowieka, - edukację na rzecz zrównoważonego rozwoju, - edukację na rzecz pokoju i zapobiegania konfliktom, - edukację międzykulturową. W ramach każdego z tych zbliżonych i powiązanych z edukacją obywatelską obszarów tematycznych podano przykłady licznych zagadnień szczegółowych. Są to pojęcia określone niekiedy jednym słowem, niekiedy wielowyrazowymi określeniami. W zestawieniu starano się na ogół przyporządkować dany temat szczegółowy do określonej, tylko jednej dziedziny. Należy tu zaznaczyć, że zaproponowany podział ma wyłącznie charakter ilustracyjny, gdyż dziedziny te, powiązane z edukacją obywatelską, nie tworzą ostro oddzielonych zbiorów, ale jak to określają logicy, tworzą zbiory rozmyte, między którymi granice są płynne. Dany temat szczegółowy może więc funkcjonować w kilku dziedzinach. Tak np. tolerancja jest ważnym terminem w edukacji międzykulturowej, ale też edukacji demokratycznej, edukacji europejskiej, edukacji społecznej czy edukacji praw człowieka. Nie sposób przypisać ją wyłącznie do jednej dziedziny. Schemat „Edukacja obywatelska – powiązania z innymi dziedzinami (obszarami tematycznymi) przedstawia wyodrębnione przez nas, na podstawie przeglądu wybranej literatury, dziedziny łączące się z edukacją obywatelską. Na końcu tekstu prezentujemy wykaz pojęć funkcjonujących w ramach poszczególnych dziedzin, sporządzony na podstawie przeglądu wybranej literatury dotyczącej edukacji obywatelskiej. 1 Patrz seminarium europejskie nt. edukacji globalnej, zorganizowane w Warszawie, 17 marca 2005 przez Centrum Północ-Południe Rady Europy, i Ministerstwo Spraw Zagranicznych Raport z badania potrzeb edukacyjnych doradców metodycznych i nauczycieli konsultantów edukacji obywatelskiej – rok 2005 41 Edukacja obywatelska powiązania z innymi dziedzinami (obszarami tematycznymi) Edukacja filozoficzna Edukacja ekologiczna Edukacja kulturalna Edukacja globalna Edukacja praw człowieka Edukacja międzykulturo wa Edukacja prawna Edukacja europejska Edukacja ekonomiczna Edukacja demokratyczna Edukacja obywatelska Edukacja patriotyczna Edukacja medialna Edukacja dla bezpieczeństwa Edukacja prozdrowotna Edukacja polityczna Edukacja regionalna Wychowanie do życia w rodzinie Raport z badania potrzeb edukacyjnych doradców metodycznych i nauczycieli konsultantów edukacji obywatelskiej – rok 2005 Edukacja społeczna 42 Edukacja obywatelska i dziedziny pokrewne w szkole Zgodnie z obowiązującą podstawą programową kształcenia ogólnego oraz innymi przepisami oświatowymi edukacja obywatelska występuje na wszystkich etapach kształcenia, w rozmaitych działaniach i formach pracy szkoły. Cele, treści i metody edukacji obywatelskiej odnajdziemy w: 1. różnych, także pozalekcyjnych oddziaływaniach wychowawczych szkoły, 2. różnych przedmiotach szkolnych (np. na języku polskim, czy historii), 3. blokach np. historia i społeczeństwo (szkoła podstawowa kl. 4 – 6) 4. wydzielonych, ściślej związanych z nią przedmiotach szkolnych (np. „wiedzy o społeczeństwie”), 5. tzw. ścieżkach edukacyjnych (np. w ramach ścieżki „wychowanie do życia w społeczeństwie”). Analizując tekst podstawy programowej kształcenia ogólnego2, próbowaliśmy prześledzić jak zaprojektowane są cele, zadania i treści edukacji obywatelskiej na kolejnych etapach kształcenia: I etap edukacyjny: kształcenie zintegrowane, szkoła podstawowa Ze względu na podkreślaną w dzisiejszej pedagogice wyjątkową zdolność młodszych dzieci do uczenia się, w analizach dotyczących edukacji obywatelskiej nie można pomijać tego etapu. Elementy jej odnajdziemy w celach, zadaniach i treściach kształcenia zintegrowanego. Wymienia się: wspomaganie poczucia przynależności do środowiska lokalnego, regionu i kraju, uświadamianie wartości i obowiązków wobec środowiska lokalnego i ojczyzny, symbole, święta i legendy narodowe. II etap edukacyjny: klasy IV-VI szkoła podstawowa Na tym etapie, oprócz pewnych elementów edukacji obywatelskiej na lekcjach przedmiotu historia i społeczeństwo, edukacja obywatelska zostaje uwzględniona i zaakcentowana w ścieżce edukacyjnej wychowanie do życia w społeczeństwie, konkretnie w jej trzecim module wychowanie patriotyczne i obywatelskie oraz częściowo w drugim edukacja regionalna-dziedzictwo kulturowe w regionie. Analiza celów, zadań, treści nauczania i postulowanych osiągnięć uczniów wykazuje, że edukacja obywatelska jest uwzględniona w kilku obszarach tematycznych zachodzących na takie pokrewne dziedziny jak: edukacja regionalna, patriotyczna, demokratyczna, społeczna, kulturalna. Zastanawia, dlaczego do ścieżki wychowania obywatelskiego nie włączono elementów edukacji europejskiej, która pojawia się tylko w ramach przedmiotu historia i społeczeństwo. III etap edukacyjny: gimnazjum Elementy edukacji obywatelskiej pojawiają się wyraźnie na trzech przedmiotach: na języku polskim - w kontekście uczestnictwa w kulturze i dziedzictwie kulturowym, „Podstawa programowa kształcenia ogólnego w poszczególnych typach szkół”, Dziennik Ustaw Rzeczypospolitej Polskiej, załącznik do nr 210, poz. 2141 z dnia 11 grudnia 2003, Wydawca Kancelaria Prezesa Rady Ministrów, Warszawa 2003 2 Raport z badania potrzeb edukacyjnych doradców metodycznych i nauczycieli konsultantów edukacji obywatelskiej – rok 2005 43 na historii – w powiązaniu z treściami patriotycznymi oraz na przedmiocie wiedza o społeczeństwie. W wiedzy o społeczeństwie wyodrębnione są trzy moduły: • • • wychowania do życia w rodzinie, wychowanie obywatelskie i wychowania do aktywnego udziału w życiu gospodarczym. W ramach każdej z tych części odnajdujemy elementy edukacji obywatelskiej. Najwięcej jest ich w wychowaniu obywatelskim, obejmującym pewne obszary edukacji demokratycznej, patriotycznej, społecznej, prawnej. Ciekawe, dlaczego, co wydawałoby się konsekwentne, w ramach omawianego przedmiotu nie uwzględniono czwartego modułu - edukacji europejskiej, przenosząc go do ścieżki edukacyjnej edukacja europejska. Etap edukacji ponadgimnazjalnej: liceum ogólnokształcące Elementy edukacji obywatelskiej pojawiają się w: języku polskim, historii, wiedzy o kulturze i podstawach przedsiębiorczości oraz, w najszerszym zakresie, w przedmiocie wiedza o społeczeństwie. Odnajdujemy je także w ścieżkach: edukacja medialna, edukacja ekologiczna, edukacja regionalna, wychowanie do życia w rodzinie a także w ścieżce edukacja europejska. Uwagi Ogłoszenie przez Radę Europy roku 2005 Europejskim Rokiem Edukacji Obywatelskiej nie jest jedynym powodem zainteresowania nauczycielami zajmującymi się tą dziedziną. Drugim istotnym powodem jest to, że w Polsce są większe niż się spodziewano trudności w budowaniu społeczeństwa obywatelskiego. Trzecim - obawy, czy właściwie przygotowujemy młodzież do udziału w nim. Powstaje pytanie, w jakim stopniu problem ten wynika z braku efektów pracy szkoły, a w jakim z powodów makrospołecznych. Raport „Diagnoza społeczna 2005”3 wskazuje na źródła trudności tkwiące przede wszystkim w procesie transformacji i dezintegracji społecznej, w tym, że jak pisze J. Czapiński Stajemy się zbiorowością ludzi coraz bardziej zaradnych, lecz nie zbliża to nas ani o krok do społeczeństwa obywatelskiego. Jesteśmy bardziej podzieleni, rozdzieleni i skłóceni, a coraz mniej solidarni”. Międzynarodowe badania wiedzy i postaw obywatelskich nastolatków4 nie dają podstaw do tak pesymistycznych opinii. Polscy uczniowie (dotyczy czternastolatków) przewyższali rówieśników z innych krajów poziomem wiedzy obywatelskiej, co badacze tłumaczą nie tylko efektami edukacji szkolnej, ale również oddziaływaniem na nastolatków i ich rodziny intensywnych wydarzeń społecznych, które miały miejsce w najnowszej historii. Polska młodzież wyróżniała się również pod względem zainteresowania sprawami publicznymi, 3 J. Czapiński, T. Panek (red.) „Diagnoza społeczna 2005. Warunki i jakość życia Polaków” (str. 287), Wyższa szkoła Finansów i Zarządzania w Warszawie, 25.09.2005 4 R. Dolata, K. koseła, A. Wiłkomirska, A. Zielińska „Młodzi obywatele. Wyniki międzynarodowych badań młodzieży” (str. 221-242), Wydawnictwa Uniwersytetu Warszawskiego, Warszawa 2004 Raport z badania potrzeb edukacyjnych doradców metodycznych i nauczycieli konsultantów edukacji obywatelskiej – rok 2005 44 otwartością wobec obcokrajowców. Nie ustępowała rówieśnikom z innych krajów pod względem uznawania zasad równouprawnienia kobiet, akceptowania zasad demokracji, czy zaufania do instytucji życia publicznego. Jednocześnie najrzadziej uczestniczyła w działaniach grup tworzących społeczeństwo obywatelskie. Podsumowując te badania Krzysztof Koseła pisze (str. 242) Ogólna konkluzja momentami jest optymistyczna, momentami zasmucająca. Ani nie ma powodów do załamywania rąk, ani powodów, aby je zacierać!. Doceniając pracę nauczycieli, warto jednak zapytać, czy oświata może mieć większy wpływ na efekty edukacji obywatelskiej młodzieży? W szczególności na jej aktywniejszy udział w grupach i instytucjach społeczeństwa obywatelskiego? Czy np. sama podstawa programowa stwarza optymalne warunki do takiej aktywności? Skonstatowaliśmy wyżej dużą różnorodność rozwiązań w dziedzinie edukacji obywatelskiej na kolejnych etapach edukacyjnych. Możemy uznać to za bogactwo i zaletę, która pozwala wykorzystywać rozmaite możliwości szkoły i dostosowywać je do potrzeb uczniów. Z drugiej strony, gdy na każdym etapie kształcenia realizuje się edukację obywatelską w inny sposób, rodzi się pytanie, czy nie przydałoby się w tych rozwiązaniach więcej ładu? Jeśli np. uznać argumenty M. Suchańskiej5, że ścieżka edukacyjna w odróżnieniu od edukacji przedmiotowej daje uczniom dodatkowe możliwości, takie jak zainteresowanie, odpowiedzialność, działanie, zmiana, to dlaczego wychowanie patriotyczne i obywatelskie, realizowane w ramach ścieżki w klasach IV-VI, kontynuowane jest w gimnazjum tylko w ramach modułu edukacji przedmiotowej, a jedynie edukacja europejska, przecież ściśle z nim związana, w ramach odrębnej ścieżki? Po wejściu Polski do Unii Europejskiej, kiedy szybko postępują procesy integracji, nie znajduje uzasadnienia dostrzeżone tu oddzielanie edukacji obywatelskiej od edukacji europejskiej. W praktyce doskonalenia nauczycieli te dwie dziedziny są coraz ściślej powiązane. Z tego np. powodu w Centralnym Ośrodku Doskonalenia Nauczycieli funkcjonuje Pracownia Edukacji Obywatelskiej i Europejskiej. Propozycje Może warto, ze względu na wyjątkowy, bo zarazem praktyczny, wychowawczy, moralny i światopoglądowy charakter edukacji obywatelskiej, zacząć od skorygowania przepisów prawnych (w tym podstawy programowej) oraz modelu nauczania w taki sposób, aby: 1. pełniej i konsekwentniej wykorzystywać idee i metody ścieżek edukacyjnych, 2. bardziej zintegrować podejście szkoły do edukacji obywatelskiej, scalając je zarówno pod względem metod jak i treści oraz realizując konsekwentnie podobne założenia i podejście na wszystkich etapach kształcenia, 3. uwzględnić (wykorzystując ścieżki) w większym stopniu powiązane z nią inne „edukacje” (np. te, na które wskazaliśmy w zestawieniu), 4. postrzegać edukację obywatelską w nieszkolnym modelu „edukacji przez całe życie”6, który łączy edukację podstawową, ustawiczną, formalną i nieformalną, 5 M. Suchańska (red.) „Ścieżki edukacyjne – teoria i praktyka” (str. 7-13), Oficyna Wydawnicza Nauczycieli, Kielce 2003 6 M. Suchańska (red.) „Ścieżki edukacyjne – teoria i praktyka” (str. 9), Oficyna Wydawnicza Nauczycieli, Kielce 2003 Raport z badania potrzeb edukacyjnych doradców metodycznych i nauczycieli konsultantów edukacji obywatelskiej – rok 2005 45 5. uatrakcyjnić metody edukacji obywatelskiej (np. częściej stosując metodę projektów, czy debat uczniowskich), 6. umożliwić uczniom, nauczycielom i rodzicom praktykowanie edukacji obywatelskiej, czyli odkrywanie, analizowanie i rozwiązywanie rzeczywistych, istotnych problemów (w tym zakresie dobrym przykładem wydaje się być program KOSS - Kształcenie Obywatelskie w Szkole Samorządowej), 7. powiązać w większym niż obecnie stopniu edukację obywatelską z programem wychowawczym szkoły i wspieraniem rozwoju aksjologicznego uczniów, odkrywaniem, przeżywaniem i realizowaniem istotnych dla uczniów, nauczycieli i rodziców wartości (por. 7 str. 40-41), z rozwijaniem umiejętności współżycia w grupach społecznych, z samorządnością demokratycznej społeczności szkolnej (autentycznej a nie tylko postulowanej), angażującymi zajęciami pozalekcyjnymi i pozaszkolnymi, aktywną współpracą z rodzicami i środowiskiem lokalnym. Zestawienie: edukacja obywatelska i dziedziny powiązane Zaprezentowany przez nas spis dziedzin i zagadnień tematycznych został dokonany na podstawie analizy podręczników, podstawy programowej, publikacji z zakresu edukacji obywatelskiej oraz dydaktyki. Jest to spojrzenie na tę tematykę osób, które nie są specjalistami w dziedzinie edukacji obywatelskiej, ale podjęły próbę rozpoznania tego obszaru. W następujących dziedzinach: • edukacja ekologiczna • edukacja filozoficzna • edukacja globalna • edukacja kulturalna • edukacja międzykulturowa • edukacja europejska • edukacja demokratyczna • edukacja patriotyczna • edukacja polityczna • edukacja społeczna • edukacja prawna • edukacja praw człowieka i obywatela • edukacja ekonomiczna • edukacja medialna • edukacja prozdrowotna • edukacja regionalna • wychowanie do życia w rodzinie • edukacja dla bezpieczeństwa prezentujemy tematy szczegółowe, które mogą mieścić się w ich ramach. Raport z badania potrzeb edukacyjnych doradców metodycznych i nauczycieli konsultantów edukacji obywatelskiej – rok 2005 46 EDUKACJA EKOLOGICZNA wartość środowiska oddziaływanie ludzi na środowisko, odpowiedzialność za środowisko, ochrona środowiska, zrównoważony rozwój, współpraca międzynarodowa na rzecz zrównoważonego rozwoju, współpraca międzynarodowa w zrównoważonym rozwoju, odnawialne źródła energii, zasoby przyrody, wpływ człowieka na środowisko, degradacja środowiska naturalnego, zagrożenia cywilizacyjne, etyka środowiskowa, polityka ekologiczna, rolnictwo ekologiczne, postawy proekologiczne, różnorodność biologiczna jako wartość, odnawialne i nieodnawialne zasoby środowiska, degradacja zasobów środowiska, badania ekologiczne w terenie, żywność ekologiczna. EDUKACJA FILOZOFICZNA antropologia filozoficzna, edukacja filozoficzno-społeczna, filozoficzne podstawy rozumienia świata, filozoficzne koncepcje człowieka, światopogląd filozoficzny, nauka krytycznego myślenia, problemy filozoficzne, pytania metafizyczne, pytania etyczne, filozoficzne dociekanie, dyskusja filozoficzna, filozoficzny dialog, podstawowe pytania filozoficzne, główne pojęcia filozoficzne, dociekanie filozoficzne, rozwijanie logicznego myślenia, granice poznania, edukacja moralna, dylematy moralne, szkoły filozoficzne, filozofia w życiu, filozofia a nauka, etyka uniwersalna, rozumienie drugiego człowieka, prawo moralne, zasady etyczne, wartości moralne, odróżnianie dobra od zła, wybory moralne, wyobraźnia moralna, etyczny wymiar życia szkolnego, sens ludzkiej egzystencji, retoryka, filozofia w szkole, filozofia dla dzieci, filozofowanie z dziećmi. EDUKACJA GLOBALNA procesy integracyjne w świecie, struktura i funkcje ONZ, pojęcie „globalnej wioski”, edukacja dla przyszłości, edukacja otwarta na świat, edukacja tolerancji i pokoju, podejście globalne, globalne przemiany, globalne społeczeństwo, globalne zagrożenia, globalizacja, globalizacja kultury, globalny wymiar edukacji, globalizm, antyglobalizm, kraje bogate i biedne, wielowymiarowość globalizacji, społeczeństwo sieciowe, cywilizacja trzeciej fali, ład globalny, megatrendy zmian cywilizacyjnych, technopol, alterglobalizm, Mcdonaldyzacja, problemy współczesnego świata, eskalacja konsumeryzmu, umiędzynarodowienie terroryzmu, społeczeństwo informacyjne, społeczeństwo ponowoczesne, sieci powiązań ponadpaństwowych, rynek międzynarodowy, hiperkonkurencja. Raport z badania potrzeb edukacyjnych doradców metodycznych i nauczycieli konsultantów edukacji obywatelskiej – rok 2005 47 EDUKACJA KULTURALNA edukacja kulturalna dzieci i młodzieży, edukacja do uczestnictwa w kulturze, animacja społeczno kulturalna młodzieży, uczestnictwo w kulturze artystycznej, komunikacja literacka, kultura literacka, kultura masowa, kultura konsumpcyjna, edukacja estetyczna, pedagogika kultury, potrzeby kulturalne młodzieży, sztuka popularna, miejsce sztuki we współczesnej kulturze, wychowanie przez sztukę, czytelnictwo dzieci i młodzieży, twórcze działania uczniów, postawa twórcza, wrażliwość estetyczna, przeżycie estetyczne, przeżywanie piękna, ekspresja twórcza dziecka, swobodna ekspresja, twórczość dziecięca, wychowanie pozaszkolne, zajęcia pozalekcyjne, kompetencje artystyczne, miejsce sztuki w edukacji, wychowanie estetyczne, wychowanie muzyczne, wychowanie plastyczne, edukacja teatralna, wychowanie literackie, wychowanie filmowe, edukacja biblioteczna, lekcje muzealne, książka dla dzieci, bajki dla dzieci, poezja dla dzieci, teatr lalek, odbiór tekstu literackiego przez dziecko, szkolne koła zainteresowań, zainteresowania czytelnicze młodzieży, młodzież w amatorskim ruchu artystycznym, warsztaty dziennikarskie dla młodzieży, gazetki szkolne, wolny czas młodzieży, placówki edukacji kulturalnej, młodzieżowe domy kultury, ogniska pracy pozaszkolnej, ogrody jordanowskie, pałace młodzieży, ogniska artystyczne, pedagogika zabawy, kształcenie artystyczne w szkole, pisma młodzieżowe, występy zespołów młodzieżowych, kontrkultura młodzieżowa, biblioteki szkolne, imprezy szkolne, koncerty szkolne, festiwale twórczości dziecięcej, galerie twórczości dziecięcej, graffiti. EDUKACJA MIĘDZYKULTUROWA dialog kultur, edukacja międzykulturowa, międzykulturowe rozumienie, tradycje edukacji wielokulturowej, wychowanie wielokulturowe, społeczeństwo wielokulturowe, wymiary wielokulturowości, tolerancja w edukacji wielokulturowej, komunikacja międzykulturowa, komunikacja międzykulturowa na pograniczu, stosunki międzykulturowe, tożsamość międzykulturowa, etnopedagogika, tożsamość otwarta, tożsamość zamknięta, zbliżenie i dialog kultur, równorzędność kultur, ekumenizm, pogranicza państw, narodów, kultur, Raport z badania potrzeb edukacyjnych doradców metodycznych i nauczycieli konsultantów edukacji obywatelskiej – rok 2005 48 państwo wieloetniczne, społeczeństwo pluralistyczne, społeczności zróżnicowane kulturowo, kompetencje wielokulturowe, mniejszości narodowe, różnorodność kultur jako wartość, wielokulturowa Europa, mozaika narodowościowa, postawa tolerancji, granice tolerancji, stereotypy i uprzedzenia społeczne, swój i obcy, prawa mniejszości narodowych, prawo imigracyjne, szacunek dla odmienności, prześladowania z powodu rasy, religii narodowości, przeciwdziałanie rasizmowi przeciwdziałanie ksenofobii, przeciwdziałanie nietolerancji, przeciwdziałanie dyskryminacji wychowanie do społeczeństwa wielokulturowego, przeciwdziałanie wykluczeniu społecznemu, zrozumienie i poszanowanie odmienności, holokaust, przeciwdziałanie antysemityzmowi, żydowska diaspora, programy wspierające rozwój wielokulturowości, pojednanie między narodami, pluralizm światopoglądowy, prawa mniejszości narodowych, uchodźcy ich problemy, pomoc humanitarna, dzieci uchodźców, regiony przygraniczne, międzynarodowa współpraca w tym współpraca młodzieży, współpraca przygraniczna, polsko –niemieckie programy rozwijania sąsiedzkiego partnerstwa, polsko –ukraińskie programy rozwijania sąsiedzkiego partnerstwa, partnerstwo w kontaktach, problem wypędzania, czystki etniczne, repatriacja, problemy mniejszości w Polsce, wkład mniejszości w kulturę, polska diaspora, edukacja antydyskryminacyjna, różnice etniczne, różnice światopoglądowe, pozytywna dyskryminacja mniejszości, asymilacja mniejszości etnicznokulturowych. EDUKACJA EUROPEJSKA Pojęcie Europy, historia Unii Europejskiej, twórcy wspólnej Europy, dzieje Europy, europejskie środowisko naturalne, integracja europejska, etapy integracji, integracja europejska, wymiar społeczny, funkcjonowanie Unii Europejskiej, europejska integracja gospodarcza, europejska współpraca polityczna, europejski obszar gospodarczy, europejski system walutowy, członkostwo w Unii Europejskiej, kultura europejska, ruch europejski, strategia europejska, europejska wspólnota kulturowa, ład europejski, duchowy wymiar wspólnoty europejskiej, tożsamość europejska, obywatelstwo europejskie, partnerstwo europejskie, standardy unijne, instytucje europejskie, organizacje europejskie, stowarzyszenia europejskie, prawo Unii Europejskiej, normy prawa europejskiego, organy władzy Unii Europejskiej, Parlament Europejski, Komisja Europejska, Rada Europy, Raport z badania potrzeb edukacyjnych doradców metodycznych i nauczycieli konsultantów edukacji obywatelskiej – rok 2005 49 Rada Unii Europejskiej, Europejski Trybunał Sprawiedliwości, Europejski Trybunał Praw Człowieka, Organizacja Bezpieczeństwa i Współpracy w Europie, dokumenty europejskie, gospodarka Unii Europejskiej, fundusze strukturalne UE, fundusze europejskie, polityka Unii Europejskiej, polityka zatrudnienia Unii Europejskiej, uznawalność dyplomów i świadectw w Europie, perspektywy poszerzenia Unii Europejskiej, obywatelstwo europejskie, europejski rynek pracy, unia gospodarcza, unia walutowa, strefa EURO, europejska polityka zagraniczna, polityka edukacyjna Unii Europejskiej, polityka regionalna Unii Europejskiej, wspólna polityka bezpieczeństwa europejskiego, europejskie struktury bezpieczeństwa, języki europejskie, Unia Gospodarcza i Walutowa, Budżet UE, bezpieczeństwo europejskie, Europa wartości, kultura europejska, literatura europejska, gospodarka europejska, orientacja europejska, europejskie problemy społeczne euroregiony, europejska i międzynarodowa współpraca regionów, europejskie dokumenty poświęcone samorządom regionalnym, Traktat o Unii Europejskie, edukacja europejska w szkole, europejski wymiar nauczania, podstawy programowe edukacji europejskiej euroPASS – „europejski paszport edukacyjny”, szkolne kluby europejskie, europejskie serwisy www związane z edukacją, europejska wymiana młodzieży, europejska współpraca uczniów i nauczycieli, ścieżka edukacji europejskiej, Regionalne Centra Informacji Europejskiej, Europejskie Centrum Współpracy Młodzieży, Programy europejskie, Polska a Unia Europejska, Członkostwo Polski w UE. EDUKACJA DEMOKRATYCZNA modele demokracji, państwo demokratyczne, ustrój demokratyczny, podstawowe zasady demokratyczne, procedury demokratyczne, władza ustawodawcza, władza wykonawcza, władza sądownicza, podział władz, wybór posłów, wybór prezydenta, kompetencje prezydenta, społeczeństwo obywatelskie, wychowanie obywatelskie, obowiązki obywatelskie, prawa i wolności człowieka, społeczeństwo otwarte, wartości demokratyczne, swobody demokratyczne, kultura demokratyczna, zagrożenia demokracji, kryzysy demokracji, parlamentaryzm, demokracja bezpośrednia, samostanowienie społeczeństwa, demokracja liberalna, udział w decyzjach ważnych dla społeczeństwa, Raport z badania potrzeb edukacyjnych doradców metodycznych i nauczycieli konsultantów edukacji obywatelskiej – rok 2005 50 upodmiotowienie społeczeństwa, samorząd terytorialny, struktura samorządu terytorialnego, kompetencje samorządu terytorialnego, samorząd gminny, samorząd powiatowy, samorząd wojewódzki, niezależne organizacje obywatelskie, samostanowienie, cnoty obywatelskie, równość szans jednostek, równe szanse dla kobiet i mężczyzn, nauka życia w demokracji, demokracja w szkole, demokratycznie wybrane samorządy uczniowskie, umiejętności demokratyczne, moralność demokratyczna, przywództwo demokratyczne, konstytucja demokratyczna. EDUKACJA PATRIOTYCZNA ojczyzna, naród, państwo, formy państwa, ustrój państwa, państwo demokratyczne, państwo totalitarne, instytucje państwa, tożsamość narodowa, świadomość obywatelska, wychowanie w społeczeństwie obywatelskim, świadomość narodowa, wartości patriotyczne, patriotyzm a nacjonalizm, polska racja stanu, symbole patriotyczne, godło i hymn państwowy, martyrologia narodowa, święta patriotyczne, lokalne miejsca pamięci narodowej, wielcy Polacy, bohaterowie narodowi, obowiązki wobec ojczyzny, obrona ojczyzny. EDUKACJA POLITYCZNA edukacja polityczna społeczeństwa, myśl polityczna, kultura polityczna, doktryny polityczne, pluralizm polityczny, polityka europejska, teoria polityki, systemy polityczne, partie polityczne, ruchy polityczne, polityka społeczna, polityka gospodarcza, polityka monetarna, polityka zagraniczna, polityka młodzieżowa, polityka prorodzinna, program polityczny, edukacja polityczna w szkole, aktywność polityczna młodzieży, edukacja polityczna na rzecz pokoju, klasa polityczna, elity polityczne, poprawność polityczna, więźniowie polityczni. EDUKACJA SPOŁECZNA środowisko społeczne, więzi społeczne, grupy społeczne, rodzaje grup społecznych, role społeczne, struktury grupowe, klasy i warstwy społeczne, kompetencje i umiejętności społeczne, proces uspołecznienia, komunikacja społeczna, porozumiewanie się werbalne i niewerbalne, umiejętność nawiązywania satysfakcjonujących kontaktów w grupie, empatia i rozumienie sytuacji innych osób, asertywność, konflikty społeczne, etyka życia społecznego, Raport z badania potrzeb edukacyjnych doradców metodycznych i nauczycieli konsultantów edukacji obywatelskiej – rok 2005 51 sprawne funkcjonowanie w grupie, umiejętność dyskutowania, umiejętność występowania przed grupą, podejmowanie inicjatyw w grupie, umiejętność uczenia się od innych, korzystania z doświadczeń innych osób, interpretowanie zachowań innych osób, umiejętność przewodzenia w grupie, organizowanie współdziałania w grupie, umiejętność współpracy w realizowaniu wspólnych projektów, obrona własnych praw i uznawanie praw innych, rozumienie sytuacji innych osób, umiejętność rozpoznawania potrzeb i oczekiwań grupy, umiejętność kontrolowania własnych emocji w konfliktach, rozwiązywanie konfliktów w grupie, umiejętność wspólnego planowania, umiejętność pomagania innym, pomocne reagowanie, okazywanie wsparcia, aktywizowanie grupy rówieśniczej, twórcze rozwiązywanie problemów w grupie, umiejętność społecznego uczenia się i uczenia innych, autoprezentacja, socjologia społeczności lokalnych, rozwój lokalny, samorządy terytorialne, ustrój samorządu terytorialnego, lokalna polityka przestrzenna, wspólnota lokalna, praca socjalna, animacja społeczna, wolontariat, altruizm, organizacje i instytucje społeczne, lokalne organizacje pozarządowe, patologie w społecznościach lokalnych, subkultury młodzieżowe. EDUKACJA PRAWNA prawo naturalne, prawo stanowione, państwo prawa, zasady państwa prawa, zasada ochrony własności, zasada podziału władzy, zasada niezawisłości sędziowskiej, zasada praworządności, edukacja prawna społeczeństwa, kultura prawna społeczeństwa, podstawowe pojęcia prawa, źródła prawa, normy prawne, akty prawne, działy prawa, gałęzie prawa, funkcje prawa, system prawa, konstrukcja prawa, hierarchia aktów prawnych, konstytucja, kodeksy, ustawy, rozporządzenia, dokumenty prawa międzynarodowego, akty prawa miejscowego, prawa człowieka, łamanie praw człowieka, prawo humanitarne, prawa i swobody obywatelskie, ograniczenie praw obywatelskich, prawa dziecka, prawa kobiet, prawo zrzeszania się, prawo publiczne, prawo rodzinne, prawo własności, prawo pracy, prawo oświatowe, prawo gospodarcze, prawo finansowe, prawo administracyjne, prawa konsumenta, prawo o samorządzie terytorialnym, stosowanie i egzekwowanie prawa, przestrzeganie prawa, Raport z badania potrzeb edukacyjnych doradców metodycznych i nauczycieli konsultantów edukacji obywatelskiej – rok 2005 52 równość wobec prawa, przepisy prawne, podstawa prawna, aktualizacja przepisów prawa, procedury prawne, kazusy prawne, znajomość prawa, świadomość prawna obywateli, pomoc prawna, ochrona prawna, interpretacja przepisów prawnych, usługi prawne, porady prawne, skargi prawne np. do Rzecznika Praw Obywatelskich, odwoływanie się od decyzji prawnych, pomoc w działaniach prawnych, czynności procesowe, postępowanie administracyjne, konflikt z prawem, czyny karalne, instytucje prawa, organizacje działające na rzecz przestrzegania prawa, wymiar sprawiedliwości, sądownictwo, system prawny w Polsce, prawa człowieka w Polsce, prawo międzynarodowe, umowy międzynarodowe, prawo Unii Europejskiej, prawa rodzicielskie, opieka prawna nad dzieckiem, krzywdzenie dziecka, ograniczenie praw rodzicielskich, instytucje ochrony praw dziecka, prawo a niepełnoletni, prawo w szkole, prawa ucznia, prawa rodziców w szkole, prawa i obowiązki nauczyciela, prawo wewnątrzszkolne, edukacja prawna w szkole, edukacja w szkole o prawach człowieka, prawo a samorządność szkolna, stosowanie prawa oświatowego przez nauczycieli, metodyka edukacji prawnej, wiedza prawna uczniów, umiejętności prawne uczniów, rozwijanie umiejętności korzystania przez uczniów z praw obywatelskich. EDUKACJA PRAW CZŁOWIEKA prawa człowieka i obywatela, poszanowanie praw człowieka i godności ludzkiej, Powszechna Deklaracja Praw Człowieka, katalog praw człowieka, łamanie praw człowieka, prawo humanitarne, prawa i swobody obywatelskie, ograniczenie praw obywatelskich, prawa dziecka, prawa osobiste i polityczne, prawo do życia, wolność od tortur i nieludzkiego traktowania, wolność od niewolnictwa, prawa ekonomiczne, socjalne i kulturalne, prawo do rzetelnego procesu sądowego, prawo do skutecznego środka odwoławczego, sądowa ochrona praw człowieka, prawo do prywatności i rodziny, prawo do udziału w życiu publicznym, prawo równego dostępu do urzędów publicznych, demokratyczne państwo prawne, zakaz dyskryminacji, prawa kobiet, prawa osoby niepełnosprawnej, prawa pacjenta, prawa więźnia, wolność zrzeszania się i zgromadzeń, prawa związków zawodowych, wolność myśli, sumienia i wyznania, wolność twórczości artystycznej, wolność słowa, wolność zgromadzeń, równość wobec prawa, Raport z badania potrzeb edukacyjnych doradców metodycznych i nauczycieli konsultantów edukacji obywatelskiej – rok 2005 53 prawa ucznia, rzecznik praw ucznia, prawo do nauki, Konwencja o ochronie praw człowieka, Powszechna Deklaracja Praw Człowieka, Deklaracja Praw Człowieka i Obywatela, Europejski Trybunał Praw Człowieka w Strasburgu, Helsińska Fundacja Praw Człowieka, Konwencja o prawach dziecka, Rzecznik Praw Dziecka. EDUKACJA EKONOMICZNA własność, formy własności, gospodarka rynkowa, gospodarka narodowa, pojęcie i funkcje rynku, rynek lokalny, regionalny, krajowy, międzynarodowy, rynek dóbr i usług, rynek kapitałowy, rynek pracy, rynek producenta, rynek konsumenta, konkurencja na rynku, kapitał, mechanizmy rynkowe popyt, podaż, cena, prawa ekonomiczne, zasady, mechanizmy, wzrost i rozwój gospodarczy, koniunktury gospodarcze, cykl koniunkturalny, kryzys gospodarczy, działalność gospodarcza, podejmowanie działalności gospodarczej, planowanie działalności gospodarczej, przedsiębiorczość, przedsiębiorstwo, przedsiębiorca w gospodarce, innowacyjność w gospodarce, samozatrudnienie, założenie własnej firmy, księga przychodów i rozchodów, biznesplan, praca, praca indywidualna i zespołowa, pracodawca, pracownik, motywowanie pracowników, kwalifikacje pracowników, manadżerowie w przedsiębiorstwach, poszukiwanie pracy, doradztwo zawodowe, poradnictwo zawodowe, komunikacja w przedsiębiorstwach, aktywne poszukiwanie pracy, rozmowa kwalifikacyjna z pracodawcą, wspieranie kariery zawodowej, systemy gospodarcze, rozwiązania gospodarcze, ruch konsumencki, etyka w biznesie, edukacja w zakresie antykorupcji, powinności pracodawców i pracowników, formy pieniądza, finanse, polityka fiskalna, banki, banki komercyjne, papiery wartościowe, obligacje, inflacja, społeczne problemy związane z ekonomią i gospodarką, ubezpieczenie społeczne, ubezpieczenie zdrowotne, ubezpieczenie majątkowe, bezrobocie jako problem społeczny, stopa bezrobocia, przeciwdziałanie bezrobociu, bezrobocie strukturalne, samopomoc ekonomiczna, współpraca gospodarcza, handel, podatki, opodatkowanie dochodów z pracy, rozliczenia podatkowe uproszczone formy, budżet państwa, dochody budżetu państwa, Raport z badania potrzeb edukacyjnych doradców metodycznych i nauczycieli konsultantów edukacji obywatelskiej – rok 2005 54 wydatki budżetu państwa, zadłużenie państwa, deficyt budżetowy, dług publiczny, budżety lokalne, budżet instytucji, planowanie i realizacja budżetu, gospodarstwa domowe, budżet domowy, planowanie budżetu gospodarstwa domowego, międzynarodowa wymiana gospodarcza, bilans handlowy i płatniczy, międzynarodowe organizacje gospodarcze i finansowe, gospodarka Unii Europejskiej, programu pomocowe Enii Europejskiej, skutki ekonomiczne przystąpienia Polski do UE, metodyczne aspekty edukacji ekonomicznej. EDUKACJA MEDIALNA cywilizacja medialna, społeczeństwo informacyjne, zagrożenia medialne, mass media, hipermedia, kultura mediów, rodzaje mediów, multimedia, rola mediów, media publiczne i prywatne, język mediów, manipulowanie poprzez mass media, media w edukacji, zagrożenia edukacyjne w odbiorze mass mediów, dziecko wobec mediów, media w kształtowaniu tożsamości narodowej, rola mediów regionalnych i lokalnych, komunikowanie masowe, rzeczywistość wirtualna, przekazy multimedialne, formy komunikatów medialnych, krytyczne korzystanie ze środków przekazu, reklama, manipulacja w reklamie, propaganda, przemoc w mediach, media czwarta władza, media elektroniczne, opinia publiczna, warsztat pracy dziennikarza, elektroniczna wioska, gry komputerowe, komiks jako zjawisko kultury popularnej, radio, telewizja, internet jako źródło informacji, internet a nierówności społeczne, nauczanie przez Internet. EDUKACJA PROZDROWOTNA wychowanie prozdrowotne, pedagogika zdrowia, biomedyczne podstawy zdrowia, zdrowie publiczne, zdrowy styl życia, potrzeby zdrowotne rodziny, potrzeby rozwojowo zdrowotne dzieci i młodzieży, wspieranie rozwoju dziecka, zdrowie jako wartość, czynniki ryzyka, czynniki chroniące, zdrowie fizyczne, zdrowie społeczne, zdrowie psychiczne, zdrowie duchowe, zachowania bezpieczne, umiejętności życiowe sprzyjające zdrowiu, umiejętność radzenia sobie ze stresem, umiejętność podejmowania decyzji, umiejętności interpersonalne, umiejętności rozwiązywania konfliktów, pomoc osobom niepełnosprawnym, wychowanie integracyjne, Raport z badania potrzeb edukacyjnych doradców metodycznych i nauczycieli konsultantów edukacji obywatelskiej – rok 2005 55 edukacja włączająca, profilaktyka zdrowotna, pomoc psychologiczna, profilaktyka AIDS, środki psychoaktywne, profilaktyka uzależnień, pomoc osobom uzależnionym, przeciwdziałanie alkoholizmowi, psychoterapia, socjoterapia, terapia przez sztukę, biblioterapia, zdrowa żywność, higiena osobista, zasady racjonalnego żywienia, niewłaściwe odchudzanie się, zdrowa szkoła, szkoły promujące zdrowie. EDUKACJA REGIONALNA dom rodzinny, ziemia rodzinna, otoczenie dziecka, pamiątki rodzinne, kroniki rodzinne i drzewa genealogiczne, historia i tradycja własnej rodziny, święta rodzinne, więzi z rodziną, moja szkoła i jej tradycje, moja miejscowość, środowisko lokalne, okolice rodzinne, moja miejscowość, samorządność gminna, promocja gminy, wspólnota lokalna, władze lokalne, lokalna aktywność obywatelska, lokalne inicjatywy kulturalne, obrzędy i zwyczaje lokalne, tradycje lokalne, lokalne miejsca pamięci narodowej, twórczość rodzimych artystów, odrębność kulturalna, małe ojczyzny, więzi ze środowiskiem, regionalizm, struktury regionalne, regionalizacja podział administracyjny, kulturowe dziedzictwo regionu, ochrona dziedzictwa kulturowego, świadomość dziedzictwa kulturowego, wartości regionu, ludność regionu, środowisko przyrodnicze regionu, środowisko geograficzne regionu, krajobraz regionu, historia regionu, dzieje kultury regionalnej, uczestnictwo w kulturze regionu, zabytki świadectwa przeszłości regionu, tradycja i obyczaje regionu, treści regionalne w edukacji szkolnej, kultura sakralna regionu, język regionu, gwary regionalne, nazewnictwo regionalne, sztuka regionu, święta regionalne, walory turystyczne regionu, wybitne postacie historyczne regionu, turystyka regionalna, osoby zasłużone dla regionu, muzea i skanseny regionalne, regiony Polski i ich charakterystyka, lekcje muzealne, etnografia regionu, zabytki przyrody i architektura regionu, tożsamość regionalna, folklor regionu, sztuka ludowe regionu, ekonomiczno-społeczna charakterystyka regionu, mniejszości w regionie, przemysł regionu, promocja regionu, polityka regionalna, projekty i programy regionalne, finansowanie unijne programów regionalnych, Raport z badania potrzeb edukacyjnych doradców metodycznych i nauczycieli konsultantów edukacji obywatelskiej – rok 2005 56 perspektywy i szanse rozwoju regionu, regiony Polski, europejska polityka regionalna, współpraca europejska regionów, euroregiony, współpraca regionów Polski z regionami w Europie. WYCHOWANIE DO ŻYCIA W RODZINIE rozwój człowieka, rozwój moralny, dojrzewanie, edukacja seksualna, małżeństwo, wierność małżeńska, płciowość, prokreacja, rodzicielstwo, szkoła rodzenia, psychologia rodziny, relacje w rodzinie, funkcje rodziny, role w rodzinie, rola związane z płcią, problemy dojrzewania, zadania rodziny, klimat rodziny, planowanie rodziny, przyrost naturalny, pomoc rodzinie, postawy rodzicielskie, rodzina wielopokoleniowa, więź rodzinna, zaufanie w rodzinie, umieranie w rodzinie, prawa rodzinne i opiekuńcze, postawa prorodzinna, macierzyństwo, małżeństwo, miłość, przyjaźń, odpowiedzialność, wychowanie w rodzinie, wychowanie prorodzinne, samowychowanie, wybór drogi życiowej, budżet rodziny, integralna wizja człowieka, godność osoby ludzkiej, zdrowie w rodzinie, przemoc w rodzinie, przygotowanie do małżeństwa. EDUKACJA DLA BEZPIECZEŃSTWA zasady bezpieczeństwa, standardy bezpieczeństwa, zagrożenia bezpieczeństwa, kataklizmy, wypadki, zagrożenia związane z chorobami cywilizacyjnymi, zagrożenia związane z zanieczyszczeniem środowiska, zagrożenia związane z narkomanią, zagrożenie patologiami społecznymi, zagrożenia związane z HIV/AIDS, zagrożenia związane z sektami, zagrożenia związane z mediami, zagrożenia związane Internetem, zapobieganie i przeciwdziałanie zagrożeniom, zarządzanie kryzysem, bezpieczeństwo w świetle prawa, zapobieganie przestępczości kryminalnej, zwalczanie przestępczości zorganizowanej, zapobieganie narkomanii, zapobieganie zachowaniom ryzykownym, pomoc w sytuacji zagrożenia bezpieczeństwa, zarządzanie sytuacją kryzysową, ratownictwo, pierwsza pomoc przedmedyczna, procedury bezpieczeństwa, bezpieczne zachowania, zachowania ryzykowne, mierzenie poziomu bezpieczeństwa, mapy zagrożeń, subiektywne poczucie bezpieczeństwa, zapobieganie przestępczości kryminalnej, dodatkowe środki bezpieczeństwa, ochrona przeciwpożarowa, Raport z badania potrzeb edukacyjnych doradców metodycznych i nauczycieli konsultantów edukacji obywatelskiej – rok 2005 57 bezpieczeństwo w szkole, bezpieczna szkoła, wypadki w szkole, miejsca i zdarzenia krytyczne w szkole, narkotyki w szkole, przepisy prawne dotyczące bezpieczeństwa w szkole, bezpieczeństwo w otoczeniu szkoły, bezpieczna droga do szkoły, wychowanie komunikacyjne jako forma profilaktyki wypadków, zachowania bezpieczne dzieci, czynniki chroniące i czynniki ryzyka, współpraca szkoły z Policją i Strażą Miejską, wychowanie obronne, wychowanie dla bezpieczeństwa, przeciwdziałanie agresji i przemocy w szkole, rozwiązywanie konfliktów w szkole, rozwijanie asertywności uczniów jako forma profilaktyki zagrożeń, edukacja przeciw terroryzmowi, interwencja i profilaktyka w szkole, sytuacje kryzysowe w szkole, szkolne programy bezpieczeństwa, ubezpieczenia uczniów i nauczycieli, bezpieczny dom, przemoc w domu, przemoc w rodzinie, dzieciństwo bez przemocy, krzywdzenie dziecka, bezpieczeństwo państwa, podstawy obronności, wychowanie obronne, bezpieczeństwo Polski, antyterroryzm, bezpieczeństwo państwa, obronność państwa, Polska w NATO, międzynarodowe siły zbrojne, międzynarodowy terroryzm, system obronny Polski, system bezpieczeństwa międzynarodowego, obowiązki obywateli w zakresie obronności, obrona terytorialna, przeciwko terroryzmowi. Bibliografia 1. „Podstawa programowa kształcenia ogólnego w poszczególnych typach szkół”, Dziennik Ustaw Rzeczypospolitej Polskiej, załącznik do nr 210, poz. 2141 z dnia 11 grudnia 2003, Wydawca Kancelaria Prezesa Rady Ministrów, Warszawa 2003 2. J. Łojek, V. Panfil, „Ścieżki edukacyjne w szkole ponadgimnazjalnej”, WSiP, Warszawa 2003 3. M. Suchańska (red.) „Ścieżki edukacyjne – teoria i praktyka” , Oficyna Wydawnicza Nauczycieli, Kielce 2003 (tu metodyka ścieżek jako formy nauczania interdyscyplinarnego 4. T. Janicka-Panek, „Dokumentacja realizacji ścieżek edukacyjnych. Poradnik dla dyrektorów szkół i nauczycieli”, Fraszka Edukacyjna, Warszawa 2003 5. J. Czapiński, T. Panek (red.), „Diagnoza społeczna 2005. Warunki i jakość życia Polaków”, Wyższa Szkoła Finansów i Zarządzania w Warszawie, 25.09.2005 6. R. Dolata, K. Kosela, A. Wiłkomirska, A. Zielińska, „Młodzi obywatele. Wyniki międzynarodowych badań młodzieży”, Wydawnictwa Uniwersytetu Warszawskiego, Warszawa 2004 7. J. Królikowski, T. Garstka, K. Brząkalik, „To jest ważne. Program nauczania w gimnazjum Wiedza o społeczeństwie Wychowanie obywatelskie. Przygotowanie do aktywnego udziału w życiu gospodarczym”, Wydawnictwo Juka, Warszawa 2000 Raport z badania potrzeb edukacyjnych doradców metodycznych i nauczycieli konsultantów edukacji obywatelskiej – rok 2005 58 8. L. Maryksiewicz, M. Pacholska, „Wiedza o społeczeństwie. Poradnik dla nauczyciela”, Wydawnictwo „Arka”, Poznań 2002 9. J. Rulka, „Wychowanie obywatelskie. Podręcznik dla gimnazjum do wiedzy o społeczeństwie”, Wydawnictwa Szkolne PWN, Warszawa 2000 10. M. Lipman, A.N Sharp, F.S.Oscanyan, “Filozofia w szkole”, Wydawnictwa CODN, Warszawa 1997 11. T. Lewowicki, J. Nikitorowicz, T. Pilch, S. Tomiuk, „Edukacja wobec ładu globalnego”, Wydawnictwo Akademickie „Żak” 12. H. Read, „Wychowanie przez sztukę”, Wydawnictwo Ossolińskich, Wrocław 1996, 13. M. Szczepańska, „Edukacja kulturalna dziecka w wieku wczesnoszkolnym”, Oficyna Wydawnicza Impuls, Kraków 2000 14. „Europa na co dzień. Pakiet edukacyjny”, Program Phare-Sierra-PEIE, Wydawnictwa CODN Warszawa 1997 15. A. Klimowicz, „Edukacja międzykulturowa. Poradnik dla nauczyciela”, Wydawnictwa CODN, Warszawa 2004, 16. K. Koszewska (red.), „Zrozumieć innych czyli jak uczyć o uchodźcach”, Wydawnictwa CODN, Warszawa 2001, 17. T. Pilch (red), „O potrzebie dialogu kultur i ludzi”, Wydawnictwo Akademickie „Żak”, Warszawa 2000 18. J. Gospodarczyk, M. Sielatycki (red), „Polska w Unii Europejskiej. Pakiet edukacyjny” Wydawnictwa CODN, Warszawa 2004 19. „Szkolny Klub Europejski. Poradnik”, Wydawnictwa CODN, Warszawa 2002; 20. A.W. Nocuń, J. Szmagalski, „Podstawowe umiejętności w pracy socjalnej i ich kształcenie”, Biblioteka Pracownika Socjalnego, Katowice 1998, 21. Rajkiewicz, J. Supińska, M. Księżopolski (red), „Polityka Społeczna”, Biblioteka Pracownika socjalnego, Wydawnictwo „Śląsk”, Katowice 1998 22. K. Koszewska (red.) „Prawa człowieka. Poradnik dla nauczyciela”, Wydawnictwa CODN, Warszawa 2002, 23. B. Stańda, B. Wierzbowska, „Przedsiębiorczość. Podręcznik szkoły ponadgimnazjalnej”, Wydawnictwa Szkolne PWN, Warszawa 2002 24. J. Gajda, „Media w edukacji”, Oficyna Wydawnicza „Impuls”, Kraków 2004 25. B. Woynarowska, M. Kapica (red.), „Teoretyczne podstawy edukacji zdrowotnej. Stan i oczekiwania”, KOWEZ, Warszawa 2001 26. J. Angiel (red.) „Edukacja regionalna. Poradnik dla nauczyciela”, Centralny Ośrodek Doskonalenia Nauczycieli, Warszawa 2001 27. K. Ostrowska (red), „Wychowanie do życia w rodzinie. Słownik pojęć”, Wydawnictwo „Rubikon”, Kraków 2004 28. M. Taraszkiewicz (red.) „Bezpieczeństwo w szkole. Poradnik dyrektora i nauczyciela”, Wydawnictwo Verlag Dashofer Raport z badania potrzeb edukacyjnych doradców metodycznych i nauczycieli konsultantów edukacji obywatelskiej – rok 2005 59 Mirosław Sielatycki /dyrektor Centralnego Ośrodka Doskonalenia Nauczycieli, wiceprzewodniczący Krajowego Komitetu ds. Organizacji Europejskiego Roku Edukacji Europejskiej w Polsce/ 2. Młodzi i starsi obywatele w polskiej szkole7 Rok 2005 ustanowiony został przez Radę Europy „Europejskim Rokiem Edukacji Obywatelskiej” (tak brzmi oficjalna polska adaptacja anglojęzycznego tytułu „European Year for Democratic Citizenship through Education”). Hasło roku, przyjęte w całej Europie (z wyjątkiem Białorusi, która nie jest państwem członkowskim RE) brzmi: żyć i uczyć się w demokracji. Dobrze się składa, bowiem 15 lat po przywróceniu demokracji w Polsce i kilka miesięcy po jej przystąpieniu do Unii Europejskiej dyskusja na temat kondycji demokracji w naszym kraju oraz stanu społeczeństwa obywatelskiego jest nadal bardzo potrzebna. Ważna jest ona również w środowisku oświatowym, bowiem mimo upływu tylu lat, wielu zmian na lepsze, nie możemy być w pełni usatysfakcjonowani efektami wychowania obywatelskiego. A to właśnie w szkole tworzą się w znacznym stopniu fundamenty demokracji. Istotnych informacji o postrzeganiu demokracji przez młodych ludzi i ich nauczycieli dostarczają nam najnowsze wyniki badań opinii publicznej. W 2004 roku zostały opublikowane dwa istotne dla omawianych spraw wyniki badań – „Opinie nauczycieli na temat postaw obywatelskich młodzieży” (zrealizowane przez IPSOS na zlecenie UKIE, dotyczące nauczycieli i uczniów gimnazjów) oraz „Młodzież 2003” (badanie zrealizowane przez CBOS na zlecenie Krajowego Biura ds. Przeciwdziałania Narkomanii, dotyczące młodzieży ostatnich klas szkół ponadgimnazjalnych i ponadpodstawowych). W badaniu CBOS na jedno z kluczowych pytań: „Czy demokracja ma przewagę nad wszelkimi innymi formami rządów” twierdząco odpowiada tylko 31% młodzieży szkół ponadgimnazjalnych (w 1988 r. taką deklarację składało 38% uczniów szkół ponadpodstawowych). Niepokojąco wzrosła akceptacja dla stwierdzenia „Niekiedy rządy niedemokratyczne mogą być bardziej pożądane niż rządy demokratyczne” – do 23% (w porównaniu z 17% w 1998 r.). Są jeszcze dwie grupy odpowiedzi: 19% uczniów (w 1998 r. - 16%) zgadza się ze stwierdzeniem, że „Dla ludzi takich jak ja nie ma w gruncie rzeczy znaczenia, czy rząd jest demokratyczny czy niedemokratyczny”, a 26% (w 1998 r. – 29%) nie ma zdania w kwestii powyżej przedstawionych stwierdzeń . W poglądach młodych ludzi istnieją duże różnice w zależności od typów szkół, do których uczęszczają. O przewadze demokracji przekonanych jest 42% uczniów liceów ogólnokształcących, 32% uczniów techników, 26% uczniów innych typów liceów i zaledwie 14% uczniów zasadniczych szkół zawodowych. Taki rozkład może nie zaskakiwać, ale rozkład poparcia dla „dopuszczenia rządów niedemokratycznych w pewnych sytuacjach” już tak. Twierdzącej odpowiedzi udziela tutaj aż 30% uczniów LO, 25% techników, 22% innych liceów i 8% zasadniczych szkół zawodowych. Statystycznie demokracja ma największe poparcie wśród licealistów, ale jednocześnie jej przewaga nad postawami autorytarnymi jest niezbyt duża i to właśnie wśród tych uczniów istnieje największe przyzwolenie na „zawieszenie demokracji”. 7 Referat M.Sielatyckiego, dyrektora CODN pt. "Młodzi i starsi obywatele w polskiej szkole" został wygłoszony podczas "Ogólnopolskiej konferencji inaugurującej Europejski Rok Edukacji Obywatelskiej w Polsce" (Warszawa, 14 stycznia 2005 r. Senat Rzeczypospolitej Polskiej) Raport z badania potrzeb edukacyjnych doradców metodycznych i nauczycieli konsultantów edukacji obywatelskiej – rok 2005 60 Na drugim biegunie uczniowie zasadniczych szkół zawodowych na pytanie o najlepszy ustrój odpowiadają najczęściej „trudno powiedzieć” (52% odpowiedzi). Są oni najmniej skłonni do dopuszczania rządów niedemokratycznych, ale ich dominującą postawą jest „stanie z boku”. Którzy z polityków dotrą jako pierwsi do tej alienującej się grupy? Musimy zdawać sobie sprawę z faktu, że typ szkoły jest niejako sumą innych czynników, które powodują poparcie dla demokracji. Wynikają one między innymi ze statusu społecznego i ekonomicznego rodzin uczniów, dla przykładu: młodzież źle oceniająca warunki materialne swojej rodziny wykazuje mniejsze poparcie dla demokracji i mniejszą chęć zabierania głosu w jej sprawie. Rodzi się przy tej okazji pytanie – czy młodzi ludzie potrafią właściwie zdefiniować na czym polega istota rządów demokratycznych. Sięgnijmy do „wskaźnikowych” w tym względzie pytań. Na pytanie, czy spory między partiami politycznymi są czymś normalnym, „twierdząco odpowiada” 56% uczniów (w 1998 r. – 60%), że „nie” twierdzi 33% (w 1998 r. – 26%). Długotrwałe dyskusje w Sejmie za normalne uważa 57% (w 1998 r. – 61%), przeciwnego zdania jest 33% (w 1998 r. – 29%). Natłok sprzecznych informacji i opinii jako normalne zjawisko w ustroju demokratycznym postrzega 36% (w 1998 r. - 34%), jako nienormalne – 47% (w 1998 r. – 40%), itd. Co się stało, że rozumienie przez młodych ludzi mechanizmów i zjawisk właściwych dla demokracji w ostatnich latach tak osłabło? Zanim spróbuję odpowiedzieć na to pytanie, przytoczę jeszcze kilka znamiennych wyników badania opinii młodych obywateli naszego państwa związanych z omawianymi kwestiami. Charakterystyczna dla młodych ludzi jest krańcowo negatywna ocena partii politycznych. Tylko 5% uważa, że partie reprezentują interesy swoich wyborców (w 1998 r. – 9%), identyczny rozkład pojawia się w odpowiedzi na pytanie „czy partie polityczne określają, co jest ważne i dokąd powinno się zmierzać”. Jednocześnie 80% wyraża pogląd, że partie walczą o „stołki” i korzyści osobiste dla swoich przywódców (w 1998 r. – 68%). Równie krytycznie oceniani są politycy. Ze stwierdzeniem, że „większość polityków to ludzie, którzy chcą coś zrobić dla dobra ogółu” nie zgadza się 76% (w 1998 r. – 59%). Dodajmy, że opinie te były zbierane przed powołaniem dwóch sejmowych komisji śledczych oraz przed innymi negatywnymi wydarzeniami z udziałem naszych polityków, jakie miały miejsce w ostatnich miesiącach. Wszystkie powyższe poglądy młodych Polaków sumują się w pewnym sensie w odpowiedzi na pytanie „czy, ogólnie rzecz biorąc, jesteś zadowolony ze sposobu, w jaki funkcjonuje demokracja w naszym kraju”. Zaledwie 18% uczniów szkół ponadgimnazjalnych wyraziło zadowolenie (w 1998 r. odpowiedzi „tak” było 40%). Niezadowolonych jest aż 67% młodych ludzi (w 1998 r. 36%). Co gorsza, ich wiara w poprawę stanu rzeczy w przyszłości bardzo osłabła w ostatnich latach. Tylko 21% twierdzi, że sytuacja w naszym kraju zmierza w dobrym kierunku (w 1998 r. taki pogląd wyrażało 46%). Przekonanych, że sprawy idą w złym kierunku jest 54%, dwukrotnie więcej niż kilka lat wcześniej (w 1998 r. – 26%). Na szczęście młodzi ludzie zachowali wiarę w wybory, 74% uważa, że głosujący mają szansę dokonania rzeczywistego wyboru. Rodzi się w związku z powyżej przytoczonymi wynikami pytanie, czy mamy do czynienia ze sceptycyzmem, czy krytycyzmem dużej części polskiej młodzieży wobec demokracji. A ponadto, czy jest to zjawisko ogólnoeuropejskie i czy młodzież w innych krajach wyraża podobne opinie. Jak wskazują porównawcze badania międzynarodowe (badania International Educational Association (IEA) „Edukacja obywatelska” z 1999 i 2000 r.), polscy uczniowie (badany był rocznik 14-latków) posiadają wysoki, w skali światowej, poziom wiedzy obywatelskiej, ale jednocześnie są mniej aktywni w przejawianiu praktycznych postaw obywatelskich. Z badania wynika, że polska młodzież ma najwyższy poziom wiedzy obywatelskiej wśród Raport z badania potrzeb edukacyjnych doradców metodycznych i nauczycieli konsultantów edukacji obywatelskiej – rok 2005 61 badanych 28 państw). Polska młodzież wypadła lepiej niż rówieśnicy z państw - tradycyjnych kolebek demokracji, jak Szwajcaria, Anglia, czy Stany Zjednoczone. Lepiej prezentuje się też w porównaniu z „potęgami edukacyjnymi” - państwami skandynawskimi, jak również państwami naszego regionu, które drogę do demokracji zaczynały w podobnym, co Polska, okresie. Co prawda w badaniu starszych roczników pozycja Polski nie jest już tak wysoka, ale można by twierdzić, że w zrozumieniu mechanizmów demokracji polscy uczniowie nie mają kłopotów (choć wyniki te nie znajdują pełnego potwierdzenia w badaniach starszych roczników dokonanych przez CBOS). Według badań IEA gorzej sprawy wyglądają ze społecznym zaangażowaniem młodych Polaków. Przywiązują oni co prawda dużą rolę do rangi wyborów, ale już nie do osobistej aktywności obywatelskiej na wielu codziennych polach. W zestawieniach dotyczących deklaracji uczestnictwa w organizacjach społecznych (pytania dotyczyły m.in. organizacji lokalnych, dobroczynnych, ekologicznych, politycznych) polscy uczniowie zajmowali ostatnie, bądź jedno z ostatnich, miejsc. Znacznie lepiej wypadali m.in. młodzi Czesi, Węgrzy, czy Estończycy. Prawidłowość, że im bliżej progu dorosłości, tym mniejsza chęć do uczestnictwa w życiu społeczeństwa obywatelskiego jest niepokojąca. Paradoksalnie zbiegło się to w czasie z dużą aktywnością młodzieży w życiu prywatnym, przecież obecnie niemal co drugi absolwent szkoły ponadgimnazjalnej idzie na studia.Gdzie więc szukać przyczyn? Może jedna z nich leży w słabym wykorzystywaniu szansy, jaką dają samorządy uczniowskie w szkołach. Nauczyciele gimnazjum (wg badania IPSOS) dobrze oceniają działalność samorządów we własnych szkołach (21% uważa, że są bardzo aktywne, 54% - że aktywne), lecz jednocześnie większość nauczycieli wyraża przekonanie, że młodzież gimnazjalna jest jeszcze zbyt niedojrzała, by samodzielnie się organizować, że konieczne jest zaangażowanie i nadzór nauczycieli nad samorządami. W szkołach ponadgimnazjalnych samorządy są zjawiskiem powszechnym. Uczniowie są jednak podzieleni (wg badania CBOS) w opiniach o ich wpływie na życie szkoły. 41% uważa, że samorząd ma wiele do powiedzenia, 45% że niewiele, a 12% - że, nie ma on żadnego znaczenia (od 1998 r. wzrósł, choć nieznacznie, sceptycyzm uczniów w ocenie znaczenia samorządu szkolnego). Udział w wyborach do samorządu uczniowskiego istotnie pogorszył się w ostatnich latach. Obecnie z udziału w wyborach rezygnuje 63% uczniów (wobec 55% w 1998 r.), natomiast stałe uczestnictwo jest udziałem zaledwie 14% (w 1998 r. – 20%). Co ciekawe uczniowie ZSZ deklarują większą wiarę w znaczenie samorządu uczniowskiego, niż ich koledzy z LO, przy jednoczesnym mniejszym uczestnictwie w wyborach (70% uczniów ZSZ nigdy nie brało udziału w wyborach do samorządu, o 11% więcej niż w 1998 r.). Jest to jednak wyjątek od ogólnej reguły, że im lepsze postrzeganie roli samorządu w szkole, tym większy udział w wyborach do samorządu. Sądzę, że problemem wielu polskich szkół jest niedocenianie roli samorządu uczniowskiego jako laboratorium przyszłego życia społecznego, sprawdzianu ról obywatelskich, miejsca rozwiązywania sporów i przeprowadzania debat publicznych. Naturalny młodzieńczy bunt może przecież przekształcać się w autentycznym samorządzie uczniowskim w proces twórczy i konstruktywny. Nauczyciel fizyki, chemii, czy biologii ma swoje zaplecze laboratoryjne, w którym może przeprowadzić ćwiczenia, doświadczenia lub prezentacje. Dla nauczyciela wiedzy o społeczeństwie i wychowawcy klasy takim „laboratorium” jest samorząd uczniowski, szkolny i klasowy. Znam wiele szkół, w których ta szansa jest z dużym pożytkiem wykorzystywana, znam też takie, gdzie główną powinnością samorządu jest organizowanie dyskotek. Raport z badania potrzeb edukacyjnych doradców metodycznych i nauczycieli konsultantów edukacji obywatelskiej – rok 2005 62 Grunt do młodzieżowej aktywności istnieje i bywa dobrze wykorzystywany, czego przejawem jest sukces Szkolnych Klubów Europejskich. W okresie zaledwie kilku lat powstały one w 69% polskich gimnazjów (badanie IPSOS), stając się, po samorządach uczniowskich i klubach sportowych, trzecią szkolną organizacją. Młodzież chętnie włącza się w inicjatywy dla niej atrakcyjne, takie w których dostrzega sens i na które ma poczucie wpływu. Dużą rolę w zachęcaniu młodzieży do samoorganizowania się we własnych samorządach mają nauczyciele i wychowawcy, ale również władze samorządowe i dyrektorzy szkół. Na szkoły możemy przecież spojrzeć jako na demokratyczne wzory organizacji, z trójpodziałem władzy: ustawodawczą (państwo, samorząd lokalny, stowarzyszenie tworzące szkołę), wykonawczą (dyrekcja, nauczyciele) i sądowniczą (której rolę w pewnym sensie odgrywają uczniowie i rodzice wybierający konkretne szkoły, a od niedawna również zewnętrzny system egzaminacyjny sprawdzający efektywność procesu nauczania). Jest w tym modelu ważne miejsce dla samorządu uczniowskiego (warto przytoczyć interesujące doświadczenia Społecznego Towarzystwa Oświatowego). To wszystko ma znaczenie szersze niż tylko szkolne, bowiem im więcej demokracji w szkole, tym większe zaangażowanie jej absolwentów w przyszłe życie społeczne, tym większe przyszłe poparcie dla demokratycznego państwa. Aby lepiej zrozumieć postawy młodych ludzi przyjrzyjmy się bliżej postawom ich nauczycieli. We wspomnianym badaniu IPSOS mieliśmy taką okazję w odniesieniu do nauczycieli gimnazjów. Obraz jest złożony. Z jednej strony nauczyciele wykazują się dużą aktywnością obywatelską, mierzoną wysoką frekwencją w wyborach, o czym świadczyć może wysoki udział w wyborach prezydenckich w 2000 r. (92%), parlamentarnych w 2001 r. (88%), samorządowych w 2002 r. (88%) oraz w referendum europejskim w 2003 r. (91%). To dobry osobisty przykład dla młodzieży. Ale jednocześnie nauczyciele charakteryzują się bardzo niskim poziomem zaufania społecznego. Na klasyczne socjologiczne pytanie, „czy uważa Pan(i), że większości ludzi można ufać, czy też sądzi Pan(i), że w postępowaniu z ludźmi ostrożności nigdy za wiele?”, tylko 12% nauczycieli wyraża pogląd, że większości ludzi można ufać (dla porównania średnia dla osób z wyższym wykształceniem wynosi 27%). Podobnie jak uczniowie, nauczyciele są niezadowoleni z funkcjonowania demokracji w naszym kraju, z tym że ich krytycyzm jest głębszy: zadowolonych jest tylko 14%, niezadowolonych aż 76%. Również w ocenie działalności najbliższych władz samorządowych przeważają opinie negatywne (39% zadowolonych, 43% niezadowolonych). Pomimo krytycyzmu nauczyciele akceptują demokrację, wierząc w znaczenie wyborów. Aktywność społeczna nauczycieli jest większa niż przeciętna w społeczeństwie, biorąc jednak pod uwagę rolę jaką wypełniają oni w społeczeństwie - nie w pełni satysfakcjonująca. Relatywnie małe jest zaangażowanie nauczycieli w sprawy lokalne (np. poprawę warunków życia mieszkańców własnej gminy), większe w sprawy środowiska zawodowego (np. poprawę warunków pracy). Są impulsy, które zwiększają nauczycielską aktywność. Takimi wydarzeniami były dla przykładu szkolne referenda europejskie, jakie zorganizowano w ponad połowie polskich gimnazjów, tworząc jednocześnie dobre przykłady aktywnych, praktycznych lekcji obywatelskich. Akcja „Szkoła z Klasą”, zorganizowana przez Centrum Edukacji Obywatelskiej i Gazetę Wyborczą, jest kolejnym przykładem aktywnego włączania się nauczycieli w działania społeczne. Raport z badania potrzeb edukacyjnych doradców metodycznych i nauczycieli konsultantów edukacji obywatelskiej – rok 2005 63 Obywatelskie postawy nauczycieli reprezentowane w szkole wynikają w znacznej mierze z czynników szerszego tła społecznego. Sami nauczyciele wskazują na takie, ich zdaniem, negatywne tendencje, jak przechodzenie polskiego społeczeństwa od wspólnotowości do indywidualizmu, od współpracy do rywalizacji, rezygnowanie z uczestnictwa w życiu wspólnot lokalnych i zamykanie się w kręgu rodzin. W pokoju nauczycielskim trendy te materializują się według nich w zagrożeniu utratą pracy w związku z niżem demograficznym, w konkurencji wśród nauczycieli wywołanej przez nowy system awansu zawodowego, w utracie części autorytetu wśród uczniów, co jest związane m.in. z wyższym statusem ekonomicznym rodzin uczniów w porównaniu z nauczycielami oraz wzrostem agresji wśród młodych ludzi. Wielu nauczycieli czuje się ofiarami transformacji ustrojowej, choć jednocześnie należy zaznaczyć, że obraz nauczycieli w oczach uczniów i ogółu społeczeństwa jest generalnie pozytywny. Część nauczycieli ma trudności z oceną młodego pokolenia. A trudności pojawiają się wtedy, gdy narzędzia oceny właściwe dla czasów ich młodości próbują zastosować w odniesieniu do swoich uczniów, nie dostrzegając gruntownych zmian, jakie zaszły w ostatnich kilkunastu latach, m.in. wynikających z upowszechnia Internetu. Czy dostrzegamy, że Internet też może być skutecznym miejscem uczenia się i samoorganizowania się obywateli (mamy szereg ciekawych tego przykładów z Ameryki Płn., Azji i Europy). Przekaz międzypokoleniowy, w tym kanonu edukacyjnego, nie może się już odbywać wyłącznie z wykorzystaniem metod sprzed kilkudziesięciu lat. Język multimedialny w tym procesie nie jest gorszy od języka tekstowego, może go dobrze uzupełniać. W kontekście kształcenia obywatelskiego młodych ludzi jest to szczególnie istotne, gdyż jak pokazują przywoływane powyżej badania, dużą rolę w pozyskiwaniu wiedzy przez młodych ludzi w naszym kraju (relatywnie większą niż w innych państwach) odgrywają media, zwłaszcza telewizja. A w telewizji młodzież widzi częściej współczesne polityczne spory, kłótnie i afery, niż „historyczny” już dla niej dorobek demokratycznej III Rzeczpospolitej. Obserwowanie dominującego w ostatnich latach stylu debat publicznych, źle ocenianego przez młodzież, przekłada się często na kwestionowanie przez młodych ludzi samych debat jako elementu ustroju demokratycznego. Szkoła nie zawsze potrafi odpowiednio interpretować przedstawiany przez media obraz polskiej rzeczywistości, reagować na bieżące wydarzenia polityczne, społeczne, czy gospodarcze. Konieczny jest swoisty sojusz szkoły i mediów w wyjaśnianiu młodym ludziom problemów współczesnej Polski. Dostrzeżenie zmian jest warunkiem lepszego zrozumieniem młodych ludzi, w przeciwnym wypadku będą oni wydawali się „gorszymi obywatelami”. Ucieczka młodzieży w „sieci społeczne” (nie tylko w sieciach komputerowych) kosztem zaangażowania w tradycyjnych organizacjach społecznych jest jednym z procesów, jaki należy dostrzec i wykorzystać. Grająca od wielu lat Wielka Orkiestra Świątecznej Pomocy symbolizuje jeden z kierunków zmian, akceptowanych i kreowanych przez młodzież. Ale jednocześnie organizacje harcerskie są nadal atrakcyjne dla wielu młodych ludzi. I ta wzrastająca różnorodność też jest wyróżnikiem współczesnego środowiska społecznego, w którym kształtują się postawy obywatelskie młodych Polaków. Przyczyn obywatelskich postaw nauczycieli i ich uczniów należy jednocześnie doszukiwać się w historycznych doświadczeniach polskiego społeczeństwa i jego relacjach z władzą różnych okresów. Trafnie analizuje to Wiktor Osiatyński w wydanej niedawno „Rzeczpospolitej obywateli”8 8 Wiktor Osiatyński „Rzeczpospolita nauczycieli”, wyd. Szklane Domy, 2004 Raport z badania potrzeb edukacyjnych doradców metodycznych i nauczycieli konsultantów edukacji obywatelskiej – rok 2005 64 Co należy więc zrobić w zakresie wychowania obywatelskiego w szkole, szczególnie w kontekście niepokojących wyników badań przedstawionych w pierwszej części tekstu. Kluczowym zadaniem jest stwarzanie młodym ludziom szansy nabywania praktycznych doświadczeń obywatelskich w szkole, co powinno być dopełnieniem przekazu rzetelnej wiedzy na temat funkcjonowania demokratycznego państwa i społeczeństwa obywatelskiego. Chodzi o to, aby cztery funkcje edukacji określone przez UNESCO - uczyć się aby: być, wiedzieć, działać, żyć wspólnie - mogły tworzyć w polskiej szkole zintegrowaną całość. Obecnie jednak (pomimo postępów zainicjowanych reformą edukacji oraz aktywnością wielu innowacyjnych nauczycieli, organizacji pozarządowych i placówek doskonalenia nauczycieli) nadal mamy do czynienia z przewagą podejścia encyklopedycznego. A to jest niebezpieczne. „Szkoła lekcji” ze słabą ofertą zajęć pozalekcyjnych, nie angażująca się w życie społeczności lokalnej, widząca miejsce rodziców głównie na „ławce przez pokojem dyrektorskim i nauczycielskim” nie może stać się „szkołą obywatelską”, będzie raczej „szkołą odspołeczną”. Główny szkolny przedmiot odpowiedzialny za wychowanie obywateli – „wiedza o społeczeństwie”, jak sama nazwa wskazuje, nastawiony jest bardziej na encyklopedyczne poznanie, niż na kształtowanie praktycznych proobywatelskich i prodemokratycznych postaw i umiejętności. Przekornie możemy powiedzieć, że bardziej odpowiednia byłaby nazwa: „wiedza dla społeczeństwa”. Przypomnijmy, że od wielu lat funkcjonuje w Polsce innowacyjny program Centrum Edukacji Obywatelskiej „Kształcenie Obywatelskie w Szkole Samorządowej”, którego nazwa i zawartość wychodzi naprzeciw postulatom modernizacji tej dziedziny nauczania. Słabe zakorzenienie szkół we wspólnotach lokalnych wydaje się jednym w głównych deficytów w procesie kształtowania szkoły obywatelskiej. Pomimo 15 lat samorządowej Polski wiele szkół jest nadal bardziej „branżowych” niż „samorządowych” (w tym „samorządnych” w znaczeniu posiadania odpowiedniej autonomii działania). Z drugiej strony mamy interesujące przykłady obywatelskiego integrowania się społeczności lokalnych wokół szkół, co ma miejsce w czasie budowy szkół, czy ochrony placówek przed likwidacją, ale też często jest wynikiem świadomej działalności władz i społeczności lokalnej. Powodów niedostatecznego „ulokalnienia szkół” jest wiele i ich opis wymaga oddzielnego tekstu. Zwrócić chcę jednak uwagę na rolę czynników mentalnych. Nie chcę uogólniać, ale znam nauczycieli, którzy odbyli ze swoimi klasami wartościowe wycieczki dydaktyczne do Sejmu, ale nie widzą powodu do uczestniczenia z młodzieżą w posiedzeniu Rady Gminy w swojej miejscowości. Taki stan rzeczy wynika częściowo z faktu, że podręczniki wiedzy o społeczeństwie w naturalny sposób zawierają „gotowe” rozdziały o funkcjonowaniu naczelnych władz państwa, natomiast rozdział o funkcjonowaniu władz lokalnych musi w znacznej mierze „napisać” każdy nauczyciel osobno. Nauczyciele innowacyjni nie mają z tym kłopotu, inni jednak nie potrafią rozwiązać tego problemu lub go ignorują. Zachęcanie uczniów do udziału w życiu społeczności lokalnej jest jednym z głównych zadań kształcenia obywatelskiego. Jedną z dróg do tego jest wspieranie działalności samorządów uczniowskich. Ważne jest też promowanie wzorców obywatelskiego działania, dobrze jeżeli będą one związane z postawami obywatelskimi samych nauczycieli. Liczę, że zmieniana obecnie Podstawa programowa kształcenia ogólnego stworzy nową jakość w szkolnej edukacji obywatelskiej. Obywatelska tożsamość lokalna, czy regionalna wzmacnia tożsamość narodową. Jak wykazały cytowane już badania IEA polscy 14-latkowie plasują się na trzecim miejscu w świecie na „skali patriotyzmu” (po rówieśnikach z Grecji i Chile). Słyszane czasami utyskiwania na malejący poziom patriotyzmu polskiej Raport z badania potrzeb edukacyjnych doradców metodycznych i nauczycieli konsultantów edukacji obywatelskiej – rok 2005 65 młodzieży nie znajdują potwierdzenia w badaniach porównujących naszych nastolatków z rówieśnikami z innych krajów. Po 1 maja 2004 r. pojawił się w Polsce nowy obszar obywatelstwa – obywatelstwo europejskie. Dla młodych ludzi powstały liczne nowe możliwości na poziomie indywidualnym, obywatelskim właśnie, związane z szansami na edukację we wspólnej europejskiej przestrzeni edukacyjnej, pracę na jednolitym rynku europejskim, czy podróżowanie po Europie bez granic. Przedtem młodzi ludzie mogli głównie przysłuchiwać się ogólnonarodowej debacie na poziomie „państwowym”, dyskutując o szansach i zagrożeniach związanych z akcesją Polski do Unii Europejskiej, o perspektywach dla polskiego rolnictwa, czy przemysłu samochodowego, teraz mogą również doświadczać Europy osobiście. W lepszym zrozumieniu możliwości związanych z obywatelstwem europejskim pomaga m.in. duży program edukacyjny „Polska w Unii Europejskiej” realizowany obecnie przez Centralny Ośrodek Doskonalenia Nauczycieli, Urząd Komitetu Integracji Europejskiej i Regionalne Centra Informacji Europejskiej, jak też przedsięwzięcia organizacji pozarządowych jak Polska Fundacja im. R. Schumana, Fundacja Rozwoju Demokracji Lokalnej, Fundacja S. Batorego, Polska Rada Ruchu Europejskiego oraz wielu innych. Rok 2005 obfitował w wiele ważnych wydarzeń obywatelskich, z wyborami parlamentarnymi i prezydenckimi na czele. Dobrze się składa, że w polskich szkołach towarzyszyć tym wydarzeniom będzie Europejski Rok Edukacji Obywatelskiej. Będzie on okazją do refleksji i działań nad kształtowaniem takiej edukacji, która pomaga zrozumieć współczesny świat i uczy, jak można go zmieniać, która wzmacnia więzi ze wspólnotą lokalną, regionalną, narodową i europejską, wspiera niezależność myślenia i sądu młodych ludzi, zachęca ich do angażowania się w sprawy publiczne, uczy skutecznego działania na rzecz dobra wspólnego, uczy solidarności i odpowiedzialności za siebie i innych, pozwala zrozumieć, jak ważne są demokratyczne instytucje i procedury, uczy zasad współpracy oraz udziału w publicznych debatach, wreszcie daje wiarę we własne możliwości i uczy z nich korzystać. Raport z badania potrzeb edukacyjnych doradców metodycznych i nauczycieli konsultantów edukacji obywatelskiej – rok 2005 66
