pzesluchanie_poznawcze - Szkoła Policji w Katowicach
Transkrypt
pzesluchanie_poznawcze - Szkoła Policji w Katowicach
1 Szkoła Policji w Katowicach Przesłuchanie poznawcze Opracowanie: nadkom. Violetta Grudzień kom. Wioleta Jasińska ŁA PO O C JI LI S ZK Zakład SłuŜby Kryminalnej Wydawnictwo Szkoły Policji w Katowicach 2010 2 Wszelkie prawa zastrzeŜone – Szkoła Policji w Katowicach 2010 KsiąŜki nie wolno reprodukować (adaptować) ani w całości, ani w części, niezaleŜnie od zastosowanej techniki (druk, fotografia, komputer, kserograf, fonografia itd.), bez pisemnej zgody Wydawcy. Druk i oprawa: Szkoła Policji w Katowicach 3 Wstęp Skrypt przeznaczony jest głównie dla uczestników tygodniowego szkolenia z zakresu doskonalenia taktyk i technik przesłuchania, w ramach którego zaledwie kilka godzin wykładów i ćwiczeń jest przeznaczonych na zaprezentowanie i przyswojenie przez policjantów przesłuchania poznawczego/wywiadu poznawczego. W literaturze moŜna się spotkać takŜe z nazwą wywiad kognitywny (cognitive/stepwise interview), co jest przeniesieniem nazewnictwa z procedury amerykańskiej. W pracy zachowano nazewnictwo „przesłuchanie poznawcze”, „wywiad poznawczy”. Przez to ostatnie pojęcie na gruncie polskim naleŜy rozumieć rozmowę operacyjną. Jest to kolejny przykład rozwiązania taktycznego opracowanego na potrzeby praktyki. Metoda ta jest przydatna zarówno w trakcie rozmów operacyjnych, jak i podczas przesłuchania świadka, jednakŜe moŜna ją zastosować wyłącznie do osób szczerych, a to dlatego, iŜ zadaniem przesłuchania poznawczego jest aktywizacja procesów przypominania. Nie ma przeszkód, by tę samą metodę zastosować wobec podejrzanego, ale jedynie wtedy, gdy zdecyduje się on na szczere wyjaśnienia, a natrafia, jak kaŜda z osób, na barierę niepamięci co do pewnych elementów zdarzenia. Do tej pory w Polsce w stosowaniu tego typu przesłuchania/rozmowy zostało przeszkolonych przynajmniej kilkuset funkcjonariuszy Policji. Szkolenia z tego zakresu prowadzone były takŜe dla pewnej grupy sędziów i prokuratorów. Tym, którzy nie są absolwentami wymienionego wyŜej szkolenia skrypt da podstawową wiedzę o procesie wspomagania ludzkiej pamięci w zakresie odtwarzania śladów pamięciowych i być moŜe zachęci do pogłębiania wiedzy o procesach pamięci, w tym o jej zniekształceniach, oraz do zastosowania przedmiotowej metody w pracy. 4 5 „Proces karny, a przede wszystkim postępowanie dowodowe, zmierza do odpowiedzi na pytanie, jaki był stan faktyczny, dąŜy do prawdy materialnej, ustaleń odpowiadających rzeczywistości. Ustalenia te, praktycznie we wszystkich modelach procesów systemu kontynentalnego, czynione są głównie w oparciu o informacje pochodzące od osobowych źródeł dowodowych – pokrzywdzonych, świadków, biegłych. Szacunkowo ocenia się, Ŝe wyroki aŜ w 70 – 80% opierają się właśnie na tym materiale dowodowym”1. Wobec powyŜszego od poprawności zapamiętywania, od zasobów pamięci, ale i od umiejętności precyzyjnego odtworzenia zapamiętanych informacji zaleŜą często losy postępowań, w tym losy uwikłanych w nie osób. Pamięć w bardzo ogólnym zarysie jest procesem odpowiedzialnym za rejestrowanie, przechowywanie i odtwarzanie doświadczenia2, ale nasze umysły nie funkcjonują jak kamery rejestrujące zdarzenia, przechowujące je w niezmienionej formie przez dowolnie długi czas i odtwarzające je w niezmienionej formie, z perfekcyjną dokładnością. W kaŜdym momencie ludzie kierują swoją uwagę jedynie na część informacji znajdujących się w otoczeniu, zatem przyswajanie informacji dotyczy tylko wycinka zdarzenia, które jest spostrzegane. Jeszcze mniejsza ilość informacji ze zdarzenia jest rzeczywiście przechowywana w pamięci. Dokonane spostrzeŜenie jest zamieniane na ślad pamięciowy – czyli następuje proces kodowania. Ten ślad pamięciowy róŜni się od spostrzeŜenia nie tylko dokładnością i wiernością, ale niekiedy równieŜ sposobem przechowywania informacji. SpostrzeŜenia zawsze mają charakter obrazowy, natomiast informacje pamięciowe mogą być przechowywane w kodach, które nie mają charakteru obrazowego (moŜliwe jest poza wizualnym tworzenie kodu słuchowego, dotykowego, kinestetycznego, smakowego, węchowego). Z tego co jest przechowywane w pamięci, tylko część moŜe być przypomniana w późniejszym czasie. Nasza zdolność do przyjmowania informacji jest ograniczona, zwłaszcza gdy obserwujemy zdarzenia niespodziewane i złoŜone. Ponadto informacja, którą 1 2 E. Gruza, Przesłuchanie poznawcze w kryminalistyce, „Prokurator 1”, 2003 (13). Psychologia. Podręcznik akademicki, pod red. J. Strelaua, tom II, Gdańsk 2000, s. 137. 6 zauwaŜamy i na którą kierujemy swoją uwagę, jest rezultatem naszych przewidywań, tego, co spodziewamy się zobaczyć. W codziennym Ŝyciu w sposób automatyczny posługujemy się wieloma teoriami na temat świata i ludzi, które wpływają na to, co spostrzegamy i co zapamiętujemy. Obrazy w zniekształceniom. pamięci Problemy kaŜdej osoby pojawiają się ulegają juŜ zatarciu na etapie oraz licznym przyswajania i przechowywania informacji, ale mogą wystąpić takŜe przy wydobywaniu informacji z pamięci. W stronę pamięci kierowane są pytania, przy czym z reguły są one tak sformułowane, Ŝe zawierają informacje ograniczające zakres moŜliwych odpowiedzi. Osoba szuka w zasobach pamięci śladów, które spełniłyby kryteria zawarte w pytaniu. Jeśli osoba znajdzie odpowiednie dopasowanie między śladami pamięciowymi a pytaniami adresowanymi do niej, proces wydobywania z pamięci kończy się sukcesem, a jego wynik jest wprowadzany do pamięci świadomej. Informacje zarejestrowane w śladzie pamięciowym są bogatsze aniŜeli informacje potrzebne do udzielenia odpowiedzi na pytanie kierowane pod adresem pamięci. Dlatego teŜ proces wydobywania informacji jest procesem wyboru. Jednym z problemów, na które natrafia przesłuchujący jest bariera niepamięci osoby przesłuchiwanej. Codziennie wielu policjantów podlega frustracji i irytacji, słysząc takie odpowiedzi na zadawane pytania: „Nie wiem nic więcej”, „Nie pamiętam”, „To wszystko co widziałem, słyszałem, zapamiętałem”, „Niczego więcej juŜ sobie nie przypomnę”. Dotyczy to osoby szczerej i współpracującej, która jednakŜe w procesie przypominania natrafia u siebie na barierę, poza którą nie potrafi wyjść, a nie osoby, która z wielu powodów nie ma zamiaru wypowiadać się na Ŝądany temat. Przesłuchanie poznawcze/wywiad poznawczy ma za zadanie pomóc osobie przesłuchiwanej przekroczyć ów próg. Jego celem nie jest poprawianie procesów zapamiętywania, gdyŜ te dzieją się przed czasem przesłuchania czy teŜ, ogólniej mówiąc, przed czasem rozmowy z osobą, której zasoby pamięci nas interesują. Zadaniem przesłuchania poznawczego jest zaktywizowanie procesów przypominania, a nie zapamiętywania, bo na te nie mieliśmy wpływu. 7 Zdarzenia, które świadkowie zapamiętują, trwają zazwyczaj krótko, czasami rejestrowane są na marginesie uwagi, gdyŜ świadek często w chwili zdarzenia nie ma świadomości, iŜ obserwuje jakiś akt doniosły dla późniejszego postępowania. Nie zawsze teŜ obserwowane fakty mają charakter dramatyczny i dynamiczny, łatwiej zapadający w pamięci. Zadanie uaktywnienia udoskonalenia odtwarzania metod zdarzeń przesłuchania z pamięci świadków zostało w postawione zakresie przez funkcjonariuszy Policji i prawników przed psychologami – Edem Geiselmanem z University of California, Los Angeles i Ronem Fisherem z Florida International University. W 1984 roku opracowali oni pierwotną wersję wywiadu poznawczego (przesłuchania poznawczego). UŜywa się określenia „pierwotną”, gdyŜ w toku praktyki okazało się, Ŝe moŜna udoskonalić tę metodę, ale o tym w późniejszej części skryptu. Do stworzenia modelu przesłuchania/wywiadu poznawczego zostało wykorzystanych kilka teoretycznych koncepcji pamięci3. ”Po pierwsze, sygnał wyszukiwania jest skuteczny w takim stopniu, w jakim zakodowana informacja i sygnał wyszukiwania zachodzą na siebie"4 (E. Tulving, D. M. Thomson, 1973) i dlatego przywrócenie pierwotnego kontekstu kodowania (umieszczania śladów w pamięci) zwiększa dostępność zmagazynowanej informacji (hipoteza specyficzności kodowania). Informacje, które zostały zarejestrowane w pamięci, mogą być odtwarzane lub nie, w zaleŜności od tego, w jakich warunkach występuje odtwarzanie. Wprowadzono pojęcie „pamięci zaleŜnej od stanu” (E. L. Rossi, 1995). Jest to zjawisko polegające na tym, Ŝe odtwarzanie daje tym lepsze wyniki, im bardziej jego warunki są zbliŜone do warunków, w których rejestrowane były informacje w pamięci. Przenosząc teorię tę na grunt przesłuchań, poprosimy świadka, by starał się przypomnieć sobie wygląd miejsca zdarzenia, panujący nastrój, dźwięki, zapachy, 3 A. Memon, A. Vrij, R. Bull, Prawo i psychologia. Wiarygodność zeznań i materiału dowodowego, Gdańsk 2003, s. 211. 4 TamŜe. 8 itp. Jednym słowem – by jeszcze raz „osadził się” w tamtej sytuacji. Ma przeŜyć jeszcze raz czas poprzedzający zdarzenie, samo zdarzenie oraz to, co po nim nastąpiło. Kontekst sytuacyjny znakomicie poprawia proces przypominania. Po drugie, nasze wspomnienia składają się z sieci skojarzeń – zgodnie z teorią wielokrotnego śladu – a zatem jest kilka sposobów, dzięki którym moŜe zostać wzbudzone wspomnienie. Informacja niedostępna przy zastosowaniu jednej z technik, moŜe być dostępna po zastosowaniu innych (E. Tulving, 1974). „Przeszukujemy” więc pamięć świadka na wiele róŜnych niŜej opisanych sposobów. Po trzecie, pod uwagę wzięto teorię schematów (Bartlett, 1932; Markus, 1977; Taylor, Crocer, 1981), zgodnie z którą znane wydarzenia mają swoje schematy oparte na tym, co dana osoba wcześniej przeŜyła. „Schematy: struktury poznawcze, za pomocą których ludzie organizują swoją wiedzę o świecie według pewnych tematów; schematy silnie wpływają na to, co z otrzymanej informacji zauwaŜamy, o czym myślimy i co później pamiętamy”5. Schematy, czyli nasze teorie dotyczące rzeczywistości społecznej, mają istotny wpływ na to, co zauwaŜamy, o czym myślimy, co zapamiętamy i co sobie później przypominamy. Kierują kodowaniem, czyli zapamiętywaniem zdarzeń poprzez organizowanie poszczególnych informacji w sposób hierarchiczny, przy zastosowaniu pewnych „tematów”. Dotyczą one innych ludzi, nas samych, przebiegu róŜnych zdarzeń typowych i nietypowych, np. zakupów, rodzinnego obiadu, napadu na bank, włamania do sklepu, ról społecznych (np. jakim człowiekiem jest taksówkarz, pielęgniarka, nauczyciel, zbieracz złomu). Ludzie spostrzegają nowe dane poprzez pryzmat schematów, które generalnie ułatwiają nam funkcjonowanie, gdyŜ pozwalają oszczędzić czas i energię, która byłaby niepotrzebnie zuŜywana na gruntowną analizę kaŜdej, nawet typowej w Ŝyciu człowieka, sytuacji. Ponadto odnoszenie nowych doświadczeń do tego, co juŜ znamy jest efektywnym sposobem zrozumienia rzeczywistości społecznej, zwłaszcza gdy nowe doświadczenia są trudne do rozszyfrowania, niejednoznaczne. 5 E. Aronson, T.D. Wilson, R.M. Akert, Psychologia społeczna. Serce i umysł, Warszawa 1997, s. 128. 9 „Schematy kierują równieŜ wyszukiwaniem informacji w pamięci, dostarczając zorganizowanego systemu informacyjnego do tych poszukiwań, a uprzednie doświadczenie świadka (takŜe rozmowy z innymi osobami, literatura, film, lektura prasy) moŜe pozwolić mu wypełnić puste pozycje w hierarchii informacjami, które pasują do danego schematu”6. Czasami doprowadza to do fałszywego „przypominania” sobie informacji, których wprawdzie nie było w rozpatrywanym zdarzeniu, ale są zgodne z posiadanym przez daną osobę schematem. Wyszukiwanie kierowane przez schematy powoduje równieŜ, Ŝe podczas procesu przypominania automatycznie odrzucane są te szczegóły, które nie pasują do tego schematu lub są niezgodne z oczekiwaniami tej jednostki. Uczestnikom szkolenia z zakresu doskonalenia taktyk i technik przesłuchań w tym miejscu naleŜy przypomnieć m.in. jeden z prezentowanych materiałów filmowych pt. „Napad na bank” oraz późniejsze, bardzo często właśnie zgodne z posiadanym schematem, a niezgodne z rzeczywistym przebiegiem zdarzenia, relacje dotyczące wyglądu sprawcy, świadków, przebiegu zdarzenia. Na bazie m.in. powyŜszych teoretycznych załoŜeń powstało przesłuchanie poznawcze, najpierw w pierwotnej wersji, która składa się z: 1) przywrócenia kontekstu zdarzenia, 2) szczegółowej relacji, 3) przypomnienia sobie zdarzenia w innej kolejności, 4) spojrzenia na zdarzenie z róŜnych perspektyw. 6 A. Memon, A. Vrij, R. Bull, Prawo i psychologia. Wiarygodność zeznań i materiału dowodowego, Gdańsk 2003, s. 211. 10 Przywrócenie kontekstu zdarzenia Pierwszy sposób wymaga zmotywowania świadka, by ten odtworzył w myśli kontekst fizyczny i kontekst osobowy, jakie istniały w czasie przestępstwa lub innego zdarzenia, które nas interesuje. Przesłuchujący musi pomóc osobie przesłuchiwanej. Po pierwsze, musi zachęcić tę osobę do „zajrzenia” jeszcze raz do tego samego czasu. W tym celu naleŜy poprosić, aby osoba ta przypomniała sobie obraz tego samego dnia, aby próbowała odtworzyć wraŜenia i uczucia, jakich doznała w tym czasie (ból, strach, zdziwienie, zaskoczenie), ale takŜe, by opisała wszelkie dźwięki, zapachy, warunki fizyczne (hałas, uczucie zimna, wilgoci, zadymienie, itp.). Zadaniem tej techniki jest sytuacyjne i emocjonalne osadzenie osoby przesłuchiwanej w czasie, gdy zapamiętywała zdarzenie i jest ona zgodna z hipotezą specyficzności kodowania. Dla przypomnienia – sygnał wyszukiwania jest skuteczny w takim stopniu, w jakim zakodowana informacja i sygnał wyszukiwania zachodzą na siebie. Technika ta aktywizuje działanie róŜnych mechanizmów pamięci. Przykładowe polecenia – „Proszę jeszcze raz przypomnieć sobie ten dzień”, „Co pan robił wcześniej”, „Jak się zaczął ten dzień”, „Co pan czuł, gdy to się zaczynało”, „Czy pamięta pan, jaka to była pora dnia”, „Jakie było oświetlenie”, „Czy pamięta pan jakieś dźwięki towarzyszące temu zdarzeniu”, „Proszę jeszcze raz spróbować zobaczyć, przeŜyć to zdarzenie”, itp. Szczegółowa relacja Przy tej technice trzeba nakłonić świadka, by opowiedział wszystko, co tylko przyjdzie mu na myśl w związku ze zdarzeniem, nawet jeśli przypomni sobie coś szczątkowo lub jakiś element wyda mu się nieistotny lub nieprawdopodobny. Ma to ułatwić przypomnienie sobie maksymalnie duŜej ilości elementów waŜnych dla postępowania. W tej relacji otrzymamy równieŜ elementy błahe z punktu widzenia funkcjonariusza, ale przy takiej pełnej relacji zredukowany zostaje wysiłek świadka 11 związany z selekcjonowaniem faktów na – jego zdaniem – istotne i nieistotne, a takŜe unikamy sugerowania, nawet nieświadomego „podrzucania” świadkowi informacji, gdyŜ posługujemy się tutaj głównie pytaniami otwartymi. Świadek bardzo często ma w pamięci schemat tego, jak powinno wyglądać przesłuchanie, jak powinien zachowywać się funkcjonariusz i jak sam świadek powinien funkcjonować w takiej sytuacji oraz schemat zakresu informacji waŜnych dla postępowania. Schemat ten wytworzony został w oparciu o dotychczasowe doświadczenie Ŝyciowe świadka, w tym równieŜ w oparciu o literaturę, filmy i opowieści innych osób. Do tego ma teŜ w pamięci kolejny schemat – zdarzenie, którego był świadkiem. Dlatego teŜ w klasycznym przesłuchaniu świadek selekcjonuje informacje, które nam przekazuje zgodnie z wyŜej wymienionymi skryptami, które są zakorzenione w jego umyśle. Tym samym w jakiejś części jest skoncentrowany nie na przypominaniu sobie faktów, a na selekcji informacji. MoŜemy zatem zostać „odcięci” od istotnych dla postępowania informacji, które świadek zgodnie z wytworzonymi schematami uzna za niewaŜne dla nas. Polecenie wydane świadkowi winno uświadomić mu, Ŝe powinien opowiedzieć absolutnie wszystko, co tylko sobie przypomni. Jeśli nie jest pewny, czy coś istotnie pamięta, czy jest to tylko prawdopodobny element zdarzenia, to ma o tym równieŜ powiedzieć. Jeśli przypomina sobie tylko jakiś szczegół i nie potrafi go zinterpretować, to takŜe powinien przekazać to przesłuchującemu. Tak teŜ powinien postąpić, gdy przypomni sobie jakiś epizod, który – jego zdaniem – nie pasuje do całości lub jest nieprawdopodobny. Jeszcze raz naleŜy powtórzyć, Ŝe świadek winien powiedzieć wszystko, co wydaje mu się istotne, nieistotne, fragmentaryczne, nielogiczne, niepasujące do całości. To dalszy przebieg postępowania wykaŜe, co z tego było rzeczywiście zbędne, a co było niezwykle cenną informacją, chociaŜ na początku postępowania taką się nie wydawało. Relacja świadka ma być relacją „totalną”. Przykładowe polecenia – „Proszę opowiedzieć o tym dniu, zdarzeniu absolutnie wszystko, co tylko się panu przypomni. To bardzo waŜne i moŜe być bardzo pomocne w wyjaśnieniu tej sprawy. Proszę mi opowiedzieć wszystko, takŜe to, czego pan 12 nie jest pewny, czy było fragmentem tego zdarzenia/rysopisu osoby. Proszę wtedy zaznaczyć, Ŝe tego elementu nie jest pan pewny. Proszę nie pomijać niczego, nawet gdy wydaje się to panu nieistotne, albo pamięta pan tylko fragment lub teŜ jakiś element jest nielogiczny, nie pasuje do całości. Wszystko moŜe być istotne. Zastanowimy się potem nad tymi informacjami, a teraz proszę mi opowiedzieć wszystko”. Odwrócona chronologia W toku całego Ŝycia uczymy się chronologicznych opowieści, słuchamy takich opowieści innych osób, czytamy, oglądamy filmy z fabułą najczęściej chronologicznie przedstawioną. Tak teŜ przedstawiane są zdarzenia w materiałach postępowania karnego i w taki teŜ sposób swoją relację stara się przekazać świadek. Odwrócona chronologia w przypominaniu sobie zdarzeń nie jest naturalnym sposobem opowiadania. Wymaga większego wysiłku. Technika ta równieŜ czerpie z teorii schematów – przy zmianie perspektywy czasowej moŜna spodziewać się pojawienia informacji, które nie pasowały do schematu i dlatego zostały w poprzednich relacjach pominięte, a okaŜą się jednak niezwykle istotne dla postępowania. Ponadto technika opowiadania zdarzeń w innej niŜ zwykle chronologii pozwala dodatkowo na sprawdzenie prawdomówności osoby, gdyŜ w tego typu relacji duŜo trudniej przekonująco kłamać, z uwagi na i tak duŜy wysiłek wkładany w taki sposób relacjonowania zdarzeń. Odwrócona chronologia moŜe dotyczyć całej relacji lub tylko pewnych, interesujących nas fragmentów. MoŜe dotyczyć całości dnia, całego zdarzenia, pewnych jego etapów. Prosimy świadka o to, by opowiedział zdarzenie jeszcze raz, ale zaczął np. od momentu, gdy ktoś powiadomił Policję do poprzedzającego bezpośrednio ten fakt elementu zdarzenia i tak kolejno aŜ np. do początku zdarzenia. Poprzez odwrócenie chronologii unika się zbyt szybkiego, powierzchownego opowiedzenia przez świadka poszczególnych elementów, na kaŜdy z etapów zdarzenia świadek musi spojrzeć jak na oddzielną, samodzielną całość, co zazwyczaj powoduje 13 przypomnienie sobie pewnych śladów pamięciowych, które w pierwotnej opowieści nie zostały przypomniane. Ten zabieg jest wynikiem stosowania zasady wielości ścieŜek dostępu do danego zasobu pamięci. Przykładowe polecenia – „Proszę powiedzieć, kto zadzwonił po Policję”, „Co działo się tuŜ przed telefonem”, „Co było wcześniej”, „Proszę spróbować opowiedzieć to od końca do początku, tak jak byśmy cofali taśmę filmową”, „Jeśli pytam o to jeszcze raz, to nie dlatego by pan zmienił zdanie, ale by przypomniał pan sobie wszystko”. Zmiana perspektywy Ostatnia technika pierwotnej wersji przesłuchania poznawczego to zmiana perspektywy. Prosimy o przypomnienie sobie zdarzenia, ale o spojrzenie na nie z innej perspektywy. To moŜe być miejsce usytuowania innej osoby (innego świadka, pokrzywdzonego, sprawcy), jakiegoś przedmiotu np. kamery monitoringu lub inne miejsce w przestrzeni. Celem tej techniki równieŜ jest zwiększenie ilości przypomnianych szczegółów dzięki redukcji ograniczeń, jakie oczekiwania, czyli schematy i uprzednia wiedza, nakładają na procesy pamięci świadka. Ponadto trzeba pamiętać o polu widzenia człowieka, które obejmuje 180º, chociaŜ w praktyce koncentrujemy się na obrazie bezpośrednio przed nami. Zmiana perspektywy moŜe uaktywnić te pola w mózgu, w których świadek ma zapamiętane obrazy „peryferyjne”, a których do tej pory nie był sobie w stanie przypomnieć. Trzeba jednak wyraźnie zaznaczyć świadkowi, iŜ celem nie jest wykreowanie, wyobraŜenie sobie, co ktoś mógł widzieć. Celem jest znowu skuteczne „przejrzenie” przez świadka jego pamięci i kolejne sprawdzenie, czy jest sobie w stanie przypomnieć inne elementy interesującego nas zdarzenia. 14 Prosimy świadka np. o opowiedzenie, co mógł widzieć drugi świadek ze swojego miejsca, w którym się w tym czasie znajdował. MoŜna teŜ posłuŜyć się terminem „kamera”. Zmiana perspektywy równieŜ korzysta z zasady wielości ścieŜek dostępu do zapamiętanych informacji. Przykładowe pytania - „Co zarejestrowałaby kamera umieszczona z pana prawej strony”, „Co mógłby pan zobaczyć, gdyby pan stał na miejscu sprawcy”, „Proszę powiedzieć tylko to, co się panu przypomni, a nie to, co moŜe pan sobie wyobrazić z tamtego miejsca”. Testy pierwotnej techniki W okresie 6 lat – między rokiem 1984 a 1990 przeprowadzono szereg badań „symulacyjnych” z wykorzystaniem techniki pierwotnego wywiadu poznawczego. Osobami, które przeprowadzały „przesłuchania” byli przeszkoleni i doświadczeni funkcjonariusze Policji, a jako materiały były wykorzystywane zainscenizowane i sfilmowane scenariusze zdarzeń o charakterze kryminalnym. Częścią z tych materiałów filmowych były filmy szkoleniowe Departamentu Policji w Los Angeles. Geiselman i jego współpracownicy w 1985 r. porównywali wywiad poznawczy z klasycznymi przesłuchaniami, które zazwyczaj przeprowadzają doświadczeni funkcjonariusze Policji. „Świadkami” w tym badaniu byli studenci, a osobami przeprowadzającymi wywiady m.in. doświadczeni oficerowie śledczy. Demonstrowane filmy były symulacjami sytuacji dramatycznych, zagraŜających Ŝyciu, przedstawiających pewną ilość elementów występujących podczas rzeczywistych zdarzeń tego rodzaju. Filmy były oglądane wyłącznie przez „świadków”, którzy zostali po upływie 48 godzin przesłuchani. Przesłuchujący 3 tygodnie przed przesłuchaniem zostali pouczeni, Ŝe mają stosować jedną z dwóch procedur – przesłuchanie klasyczne albo poznawcze. 15 Geiselman wraz ze współpracownikami w badaniu tym zaliczali informacje przypominane sobie przez „świadków” jako naleŜące do jednego z trzech zbiorów informacji: 1) o osobach, 2) o przedmiotach, 3) o zdarzeniach. Stwierdzili, Ŝe zastosowanie przesłuchania poznawczego pozwoliło uzyskać 35% poprawnych informacji więcej niŜ przesłuchanie klasyczne, bez zwiększenia liczby błędów czy konfabulacji (relacjonowania tego, czego w obserwowanym zdarzeniu nie było). Późniejsze badania Geiselmana z 1986 r. pozwoliły na rozszerzenie dotychczasowych ustaleń wykazując, Ŝe przy przesłuchaniu poznawczym mniej prawdopodobne było wprowadzenie w błąd świadków w wyniku zadawania przez przesłuchującego sugerujących pytań, co często się zdarza przy typowym przesłuchaniu, kiedy przesłuchujący nieświadomie „podrzucają” jakieś szczegóły zdarzenia, jego przebiegu, rysopisu sprawców, interpretacji zachowań innych osób. W wyniku stosowania techniki wywiadu poznawczego zwiększała się ilość poprawnych informacji, które były uzyskiwane od naocznych świadków zdarzeń, bez istotnego zwiększenia się liczby błędów. JednakŜe zauwaŜono, Ŝe skuteczność uŜywania tej techniki zaleŜy od umiejętności społecznych przesłuchującego. Te umiejętności są niezwykle potrzebne do nawiązania kontaktu ze świadkiem, zmotywowania go do przeznaczenia na tę czynność większej ilości czasu, do większego zaangaŜowania świadka w przypominanie, do precyzyjnego podania świadkowi poleceń, jak równieŜ do nieokazywania zniecierpliwienia oraz niezaburzania relacji świadka. Rozszerzona wersja wywiadu poznawczego PowyŜsze przemyślenia doprowadziły do opracowania techniki rozszerzonego przesłuchania poznawczego, która jest wzbogacona o niŜej wymienione elementy. 16 Nawiązywanie dobrego kontaktu Świadek jest przekonany, zgodnie z posiadanym schematem, Ŝe najaktywniejszą stroną przesłuchania jest funkcjonariusz, gdyŜ to on ma wydobyć ze świadka cenne zasoby pamięci. Ponadto świadkowie często są zestresowani mającą nastąpić czynnością i to z wielu róŜnych powodów. Po raz pierwszy mają do czynienia z Policją lub przeciwnie, mieli wcześniej kontakt z funkcjonariuszami i kontakt ten niemile wspominają, albo teŜ mają w umyśle schemat przesłuchania i nie są pewni, czy dobrze „odegrają” swoją rolę w tej czynności. Ponadto mogą nie wierzyć w skuteczność Policji i wymiaru sprawiedliwości, nie chcą występować w sądzie, nie mają czasu na przesłuchanie, lub teŜ tego dnia podczas kontaktu z policjantami ich pierwsze wraŜenie było złe. W kaŜdym przesłuchaniu niezwykle istotne powinno być prawidłowe nawiązanie kontaktu ze świadkiem, by zapewnić sobie jego współpracę. Przesłuchanie poznawcze, jak wcześniej wspomniano, zawiera techniki uaktywniania procesu przypominania, a więc odnosi się do świadków, których określimy świadkami szczerymi (chociaŜ jak teŜ wspomniano przy technice odwracania chronologii słuŜy takŜe do weryfikacji szczerości, ale to margines zastosowania tej techniki) oraz do podejrzanych, którzy zdecydowali się na szczere wyjaśnienia, ale równieŜ natrafiają na barierę niepamięci. Wobec powyŜszego policjant powinien być jednym z czynników wspomagających proces przypominania sobie, a nie osobą, która będzie zaburzać tę czynność. Zadaniem policjanta jest nawiązanie dobrego kontaktu ze świadkiem poprzez przywitanie go, zapoznanie z celem czynności, zredukowanie stresu, który towarzyszy często osobie, zwłaszcza na początku czynności. W przesłuchaniu poznawczym trzeba uświadomić świadkowi, Ŝe to on ma być aktywniejszą stroną czynności. NaleŜy mu „przekazać kontrolę” nad przypominaniem, policjant pełni tu rolę cierpliwego przewodnika. Po pierwsze, trzeba zaprząc pamięć świadka do pracy, a po drugie, dać mu odpowiednią ilość czasu i spokój potrzebny do myślenia i opowiadania. Dlatego tak waŜna jest ucieczka od presji czasu i od własnego zniecierpliwienia. 17 Osobom przesłuchującym radzi się, aby podawały precyzyjnie instrukcje kolejnych etapów, zredukowały ilość swoich pytań, pozwoliły świadkowi wypowiadać się i zadawały pytania uzupełniające, uszczegóławiające w celu wyjaśnienia luk i wątpliwości oraz dla dokładniejszego zbadania jakiejś kwestii dopiero pod koniec przesłuchania/rozmowy. Zogniskowane wyszukiwanie Zadaniem tej techniki jest pomoc świadkowi w wyszukiwaniu w pamięci poprzez zwrócenie uwagi na jakiś element obrazu i wydanie poleceń, które mają ułatwić świadkowi skoncentrowanie się na wybranym temacie. Technikę tę stosuje się łącznie z przywracaniem kontekstu. Przykładowe polecenie – „Przypomniał pan sobie sprawcę zdarzenia. Proszę skupić się na jego wyglądzie, a dokładniej na jego twarzy. Proszę ją opisać”. Zadawanie pytań „kompatybilne ze świadkiem”/stosownie do etapu wypowiedzi świadka Jak wspomniano wcześniej, bardzo waŜne jest, by aktywnym w procesie wyszukiwania w pamięci był świadek i by to on kierował „przeszukiwaniem” swej pamięci. W tym celu – by wspomóc świadka – bardzo istotne jest zadawanie pytań w stosownych momentach, by nie rozbijać wspomnień świadka. NaleŜy wziąć pod uwagę specyfikę przypominania sobie elementów zdarzenia przez tę osobę, a nie trzymać się sztywno algorytmu pytań, jakie mamy przygotowane do danego zdarzenia. Całe przesłuchanie i tak zmierza do odpowiedzi na moŜliwie największą ilość pytań, jakie mamy do tego świadka, ale nie zaburzając jego relacji mamy szansę na uzyskanie większej ilości informacji niŜ w klasycznym przesłuchaniu. W rezultacie więc cierpliwość i dopasowanie do specyfiki przypominania sobie elementów zdarzenia przez świadka przyniesie lepsze rezultaty. 18 Przykład – jeśli świadek opisuje jeszcze ogólną strukturę zdarzenia, nie przerywamy tego i nie pytamy np. o znaki szczególne sprawcy, albo teŜ jeśli świadek opisuje wygląd jakiejś osoby, nie „przeskakujemy” na jakiś element zdarzenia, np. utracone przedmioty, gdyŜ w ten sposób nakazujemy świadkowi porzucić ślad pamięciowy, przy którym był i zajęcie się śladem, który my mu podrzucamy. W ten sposób rozbijamy strukturę przypominania sobie i wprawdzie uzyskamy jakieś odpowiedzi na nasze pytania, ale istnieje niebezpieczeństwo utraty istotnych dla postępowania informacji poprzez nagłe zmiany kierunku pytań. Pytania, które nasuwają się w związku z treścią relacji, naleŜy zadawać stosownie do przypominanych sobie tematów przez przesłuchiwanego. Powinny być to pytania typu otwartego. Wspierające świadka zachowanie osoby przesłuchującej W trakcie przesłuchania przesłuchujący zwraca uwagę na zachowanie świadka, nie tylko na treść i sposób wypowiadanych zdań, ale takŜe na zachowanie tej osoby. TakŜe zachowanie przesłuchującego jest obserwowane przez przesłuchiwanego. Jest informacją zwrotną dla świadka, który odczytuje z niej komentarz do przebiegu czynności, ocenę wypowiadanych przez siebie informacji i ocenę czy dobrze wpisuje się w rolę świadka, a takŜe jak jest postrzegany jako osoba. Niezwykle istotne jest więc, Ŝeby policjant pamiętał o wspierającym świadka zachowaniu, o cierpliwym i spokojnym wysłuchiwaniu nawet tych informacji, które naszym zdaniem nie przystają do zdarzenia, lub teŜ są zbędne i wydają się prowokować refleksję o stracie czasu. NaleŜy pamiętać o swobodnym zachowaniu, stworzeniu atmosfery przychylności dla świadka, unikaniu krytycznych ocen świadka, gwałtownych, nerwowych, niecierpliwych ruchów, Ŝywego komentowania mimiką słów świadka. UwaŜne słuchanie jest kluczem do wielu informacji. W tych wspierających zachowaniach trzeba być konsekwentnym przez cały przebieg przesłuchania. 19 Obecnie stosowana rozszerzona wersja przesłuchania poznawczego/rozmowy przedstawia się następująco: 1) nawiązanie kontaktu, 2) przywrócenie kontekstu zdarzenia, 3) szczegółowa relacja, 4) odwrócenie chronologii, 5) zmiana perspektywy, 6) zogniskowane wyszukiwanie, 7) zadawanie pytań „kompatybilne” ze świadkiem, 8) wspierające świadka zachowanie osoby przesłuchującej. Testowanie przesłuchania poznawczego w warunkach terenowych Jeśli teoretycy, psycholodzy proponują jakiś nowy model czynności, to z praktycznego punktu widzenia jest niezwykle istotne wykazanie, Ŝe przesłuchanie poznawcze rzeczywiście jest techniką skuteczniejszą niŜ przesłuchanie klasyczne. Model teoretyczny naleŜy zbadać w praktyce i takie próby od początku były podejmowane. Pomijam tutaj dokładny opis badań przeprowadzonych wyłącznie z udziałem studentów. Zainteresowanych odsyłam do tych opisów umieszczonych w pracy A. Memon, A. Vrij i R. Bull „Prawo i psychologia. Wiarygodność zeznań i materiału dowodowego”. W badaniach eksperymentalnych przeprowadzanych przez róŜne zespoły badawcze na przestrzeni wielu lat ustalono, Ŝe w wyniku zastosowania przesłuchania poznawczego/wywiadu poznawczego liczba faktów odtworzonych zwiększa się od 15 – 35% w porównaniu z typowym przesłuchaniem świadków. Przekrojowa analiza 32 badań z udziałem 1200 osób badanych (Kohnken, Milne, Memon, Bull, 1994) pokazuje wzrost informacji prawdziwych uzyskiwanych 20 po zastosowaniu przesłuchania poznawczego średnio o 36,6%. Jednocześnie trzeba pamiętać, Ŝe wzrasta teŜ ilość elementów błędnych. W powyŜszym badaniu zaobserwowano taki wzrost średnio o 17,5%. Wynika to z niedoskonałości spostrzegania, z błędów na poziomie przechowywania informacji oraz zniekształceń przy wydobywaniu z pamięci. Niniejsza praca nie pozwala na omówienie mechanizmów owych zniekształceń, które od lat są przedmiotem prac psychologów. Kolejna grupa badawcza (R. Fischer, K. Faulkner i inni), w której uczestnicy liczyli średnio po 60 lat, była przepytywana na temat swoich codziennych obowiązków i zajęć sprzed 35 lat. 137 osób zostało przepytanych przy uŜyciu standardowego wywiadu, natomiast 99 przy uŜyciu wywiadu poznawczego. Grupa 99 osób podała dwukrotnie więcej szczegółów i udzieliła dwukrotnie więcej odpowiedzi na zadawane pytania w porównaniu z grupą, wobec której zastosowano typowy wywiad7. Interesujące są badania terenowe przeprowadzone przez Fishera, Geiselmana i Amador w 1989 r. z udziałem funkcjonariuszy wydziału dochodzeniowo-śledczego Policji w Miami. W przedszkoleniowej fazie badania zebrano próbki dotychczasowej pracy wymienionych funkcjonariuszy, a następnie połowę uczestników badania przeszkolono podczas czterech godzinnych posiedzeń. Szkolenie to obejmowało techniki rozszerzonego przesłuchania poznawczego, jak równieŜ zasady rządzące funkcjami poznawczymi człowieka. Policjanci, biorący udział w badaniu, przeprowadzili najpierw wywiad ćwiczebny, a następnie w warunkach naturalnych z udziałem prawdziwych świadków. Grupa nieprzeszkolona równieŜ przeprowadziła rozmowy ze świadkami. Ustalono dwie miary wyników szkolenia: 1) liczba faktów ujawnionych w toku pracy przed szkoleniem i po jego przeprowadzeniu, 2) liczba prawdziwych faktów ujawnionych przez przeszkolonych policjantów przeprowadzających przesłuchania w porównaniu z nieprzeszkolonymi policjantami. 7 W. Pasko-Porys, Przesłuchanie i wywiad. Psychologia Kryminalistyczna, Warszawa 2007, s. 70. 21 W 1989 r. w przeprowadzonym przez Fishera i współpracowników badaniu sprawdzano dokładność uzyskiwanych relacji świadka, porównując je z relacjami innych świadków, sądowym materiałem dowodowym itp. „Autorzy podają, Ŝe tam, gdzie potwierdzenie było moŜliwe, 90% relacji świadków zostało potwierdzonych i nie było Ŝadnej róŜnicy pod względem wskaźników potwierdzenia między wywiadami poznawczymi i typowymi”8. Ilość przeszkolonych policjantów w tym badaniu była mała – siedmiu funkcjonariuszy, z czego jednakŜe aŜ sześciu poprawiło swoje wyniki. W 1991 r. funkcjonariusz Policji brytyjskiej Richard George powtórzył i wzbogacił wyniki cytowanego badania amerykańskiego. Opracował on dla funkcjonariuszy brytyjskich program szkolenia, które obejmowało wywiad poznawczy oraz technikę zwaną kierowaniem konwersacją (conversation management), procedurę opartą na uŜyciu róŜnych stylów konwersacyjnych oraz wykorzystywaniu umiejętności społecznych-werbalnych i niewerbalnych do poprawiania komunikacji między świadkiem a przesłuchującym. Wywiad poznawczy dostarczał istotnie więcej informacji niŜ typowe przesłuchanie policyjne. Jednocześnie ustalono podczas wymienionego badania, Ŝe przesłuchanie poznawcze dostarcza równieŜ więcej informacji od techniki kierowania konwersacją. Badania terenowe z udziałem funkcjonariuszy Policji dostarczają takŜe materiału do przemyśleń co do długości trwania szkolenia z zakresu przesłuchania poznawczego, by technika ta była efektywnie wykorzystywana w praktyce. I jak się okazuje, nie tylko w Polsce ilość środków przeznaczanych na szkolenia jest ograniczona, a czas przedmiotowego szkolenia zbyt krótki. Richard Georg w 1991 r. szkolił swoich funkcjonariuszy przez dwa dni. Stwierdził, Ŝe szkolenie to zostało dobrze przyjęte (takŜe ze względu na jego wieloletnie doświadczenie w słuŜbie). W 1994 r. Memon i współpracownicy przeprowadzili takie szkolenie w wymiarze 4 godzin i uznali to za niewystarczające, by przekonać policjantów do stosowania przesłuchania poznawczego. 8 A. Memon, A. Vrij, R. Bull, op. cit., s. 221. 22 W 1995 r. J. Turtle oceniał kilka tygodniowych szkoleń zorganizowanych w Kanadzie i stwierdził, Ŝe taki czas trwania szkolenia korzystnie wpłynął na częstotliwość stosowania przesłuchania poznawczego. Reasumując, na wynik szkoleń wpływa wiele czynników, takich jak długość szkolenia, rodzaj przygotowania zawodowego osób prowadzących szkolenie (inaczej policjanci przyjmują wiedzę przekazywaną przez psychologów, a inaczej przez funkcjonariuszy), sposób przekazywania wiedzy, proporcje czasu między teoretycznymi zajęciami a ćwiczeniami, róŜnorodność i ilość ćwiczeń, a takŜe postawy uczestników wobec szkolenia i wobec nowości, ocena przydatności kolejnych technik w wykonywanej pracy, zawodowe doświadczenie szkolonych osób. Badania Fishera i Geiselmana wykazały, Ŝe pierwotną procedurą wywiadu poznawczego moŜna się było posługiwać po stosunkowo krótkim szkoleniu, natomiast procedura rozszerzona stawia przed osobami posługującymi się nią duŜo więcej wymagań z uwagi na komponent umiejętności społecznych w zakresie m.in. nawiązywania, podtrzymywania kontaktu, zadawania pytań niezakłócających procesu przypominania i dlatego teŜ moŜe wymagać dłuŜszego szkolenia. 23 Podsumowanie Badania eksperymentalne oraz zastosowanie przesłuchania poznawczego w praktyce ujawniły pewne wady i ograniczenia przedmiotowej metody. NaleŜy być tego świadomym, by nie stosować jej w sytuacjach, w których moŜe być nieefektywna. Przesłuchanie poznawcze moŜe prowadzić nie tylko do zwiększenia ilości elementów, które okaŜą się prawdziwe, zgodne z rzeczywistym przebiegiem zdarzenia, czy teŜ obserwowanymi elementami, ale wzrasta równieŜ ilość błędów, o czym naleŜy pamiętać przy kaŜdym przesłuchaniu/rozmowie operacyjnej. Jest to bardziej prawdopodobne zwłaszcza wtedy, gdy i przesłuchujący, i świadek stara się uzyskać więcej informacji, niŜ faktycznie dana osoba pamięta. Wzrostowi prawdziwych informacji moŜe takŜe towarzyszyć wzrost informacji nieprawdziwych, które świadkowi wydają się efektem przypominania. Kolejna wada tej metody polega na tym, Ŝe w wersji rozszerzonej, jaka powinna być stosowana obecnie, przesłuchanie tego typu moŜe przeprowadzić osoba, która odbyła szkolenie i to dłuŜsze niŜ np. czterogodzinne. Badacze podkreślają, Ŝe minimalny czas szkolenia to dwa dni, potrzebne na zapoznanie się z podstawami teoretycznymi tej metody i na przeprowadzenie pełnej wersji tego typu przesłuchania. Przesłuchujący powinni być wyposaŜeni w pewne umiejętności społeczne przydatne do nawiązania dobrego kontaktu i umiejętności podtrzymania go przez cały czas czynności. Winni teŜ pamiętać o swoich reakcjach werbalnych i niewerbalnych na pojawiające się informacje, na przedłuŜający się czas przesłuchania i na pewną specyfikę przypominania sobie faktów przez daną osobę. Niezbędny jest teŜ pewien poziom intelektualny osoby przeprowadzającej czynność i konsekwencja w przeprowadzeniu czynności. Pojawia się teŜ element motywacji po stronie przesłuchującego do wykonania zadania w czasie dłuŜszym, niŜ wtedy gdy przesłuchanie byłoby prowadzone w sposób typowy. RównieŜ świadek musi mieć wysoką motywację, którą u niego trzeba zainicjować, do poświęcenia przesłuchaniu odpowiednio długiego czasu. Poza tym to świadek ma być osobą aktywną w procesie odtwarzania, odpamiętywania. Z tego wniosek, Ŝe musi to być równieŜ osoba 24 o pewnym potencjale intelektualnym, o umiejętności zrozumienia kierowanych do niego poleceń oraz osoba, która jest w stanie przełoŜyć na język słów swoje wspomnienia. Kolejne ograniczenie dotyczy przesłuchania dzieci. Nie moŜna tą drogą przesłuchać dzieci, które mają mniej niŜ 8 lat. Dopiero bowiem powyŜej tego wieku pojawiają się zdolności pamięciowe, które pozwalają na uzyskanie efektów przy zastosowaniu przesłuchania poznawczego. Młodsze dzieci mają problem ze zrozumieniem poleceń, nasila się teŜ skłonność do konfabulacji oraz wzrasta liczba błędów. Dzieci mogą odpowiadać przy tej technice w taki sposób, jaki – ich zdaniem – zadowoli przesłuchującego. NaleŜy teŜ pamiętać, Ŝe zbieranie informacji w drodze przesłuchania/wywiadu poznawczego zabiera więcej czasu niŜ typowe przesłuchanie świadka/rozmowa z nim. Nie naleŜy stosować go w sytuacji, gdy świadek jest ranny, jego Ŝyciu zagraŜa niebezpieczeństwo, ale takŜe gdy mamy dostęp do informacji uzyskanych w mniej czasochłonny sposób, lub teŜ dotychczas zebrany materiał dowodowy jest spójny, a przesłuchiwana osoba jest kolejną i nie potrzebujemy juŜ aŜ tak bardzo szczegółowych zeznań, zwłaszcza gdy działamy pod presją czasu, jak to najczęściej się zdarza. JednakŜe naleŜy takŜe pamiętać, Ŝe w tych wszystkich sytuacjach, w których naprawdę zaleŜy nam na odzyskaniu wszystkiego, co tylko moŜliwe z pamięci świadka, wtedy, gdy rozpoczynamy czynności w danej sprawie i zaleŜy nam na pełnym uzyskaniu szczegółów, jest to metoda efektywniejsza niŜ klasyczne przesłuchania. Daje ona wzrost poprawnie przypominanych elementów ponad to, co osiągnęlibyśmy w przesłuchaniu typowym. Ponadto jest to metoda opracowana w taki sposób, Ŝe pozwala na uniknięcie sugerowania świadkowi rzeczywistości poprzez wyeliminowanie pytań sugerujących. Stosowanie pytań otwartych i podąŜanie za świadkiem oraz zakaz przerywania wypowiedzi eliminuje takie zakłócenia. Jeśli mamy do czynienia z osobami, które są mało pewne swoich relacji, skłonne do przyjęcia cudzego stanowiska, nastawione na usatysfakcjonowanie przesłuchującego, to przy tej metodzie ryzyko takich zachowań wynikające 25 z nieprawidłowo sformułowanych i zadawanych pytań jest praktycznie wyeliminowane. Dokładność zeznania utrzymuje się na niezmienionym poziomie, czego nie obserwuje się przy innych technikach. W przesłuchaniu poznawczym wzrostowi odtwarzanych elementów nie towarzyszy spadek dokładności zeznań. Przesłuchanie poznawcze nie podwaŜa zaufania świadka do własnych zeznań, a tym samym pamięć świadka podlega mniejszym zakłóceniom przez modyfikację śladów pamięciowych poprzez działanie informacji uzyskiwanych o zdarzeniu z innych źródeł juŜ po zdarzeniu (rozmowy z innymi osobami, informacje z mediów, informacje uzyskane w toku czynności). Poprzez kilkustopniową relację świadek ma teŜ moŜliwość samodzielnego skontrolowania tego, co faktycznie widział z tym, co stanowi uzupełnienie dokonane po czasie zdarzenia. MoŜe się pojawić pytanie, czy metoda ta jest zgodna z polską procedurą karną. Podstawową i najsilniej akcentowaną zasadą przesłuchania świadka jest zapewnienie mu swobody wypowiedzi, która jest zachowana, gdy świadek ma pełną i nieskrępowaną moŜliwość formułowania swego oświadczenia dowodowego zgodnie ze swoją wolą9. Podczas przesłuchania poznawczego w kaŜdym jego etapie świadek ma moŜliwość swobodnego, nieskrępowanego wypowiedzenia się. 9 T. Grzegorczyk, Kodeks postępowania karnego. Komentarz, Zakamycze 1998, s. 343. 26 27 Literatura 1. Aronson E., Wilson T.D., Akert R.M., Psychologia społeczna. Serce i umysł, Warszawa 1997. 2. Gruza E., Przesłuchanie poznawcze w kryminalistyce, „Prokurator I”, 2003 (13). 3. Grzegorczyk T., Kodeks postępowania karnego. Komentarz, Zakamycze 1998. 4. Memon A., Vrij A., Bull R., Prawo i psychologia. Wiarygodność zeznań i materiału dowodowego, Gdańsk 2003. 5. Pasko-Porys W., Przesłuchanie i wywiad. Psychologia Kryminalistyczna, Warszawa 2007. 6. Psychologia. Podręcznik akademicki, pod red. J. Strelaua, tom II, Gdańsk 2000.