docoszczędzaMy energię - Kubusiowi Przyjaciele Natury
download 
Reklamacja Transkrypt
oszczędzaMy energię - Kubusiowi Przyjaciele Natury
oszczędzamy energię Materiały edukacyjne dla nauczycieli przedszkoli spis teści 1 2 5 8 11 14 17 Wstęp Energia potrzebna do życia Energia elektryczna Skąd czerpiemy energię? Energia odnawialna Oszczędzamy energię Z Kubusiem bezpiecznie scenariusze zajęć 19 20 21 Scenariusz nr 1: Strażnicy mocy – pomocnicy Solarka Scenariusz nr 2: Energię oszczędzamy, przyrody nie zaśmiecamy! (elektrośmieci) Scenariusz nr 3: Siła wiatru (energia odnawialna) 22 Zadania dla dzieci do samodzielnej pracy Publikacja została wydana w ramach projektu pt. „Z energią ze Szkoły dla Ekorozwoju do Klubu Zielonych Flag”, współfinansowanego z Narodowego Funduszu Ochrony Środowiska i Gospodarki Wodnej ZADANIA LOGO ul. Kazimierzowska 14, 02-589 Warszawa tel.: 22 564 08 00, faks: 22 564 08 03, e-mail: [email protected] www.multicobooks.pl © MULTICO Oficyna Wydawnicza, Warszawa 2010 Wszelkie prawa zastrzeżone POLE OCHRONNE: 1/2 a b a a a a b KOLORYSTYKA: Tekst: Joanna Liszewska Zdjęcia: www.shutterstock.com Rysunki: Andżelika Bielańska Projekt graficzny: Monika Żyła-Kwiatkowska Skład i łamanie: Anna Myśluk Produkcja: Jadwiga Szczęsnowicz Druk: Druk-Intro, Inowrocław ISBN 978-83-7073-130-4 www.przyjacielenatury.pl Szanowni Państwo! Każdego dnia świat, w którym żyjemy zachwyca nas swoim pięknem. Dzięki darom natury funkcjonujemy i ubogacamy nasze życie. Czerpiąc z jej zasobów, powinniśmy pamiętać także, by ją chronić. Ważne, aby tę wiedzę przekazywać dzieciom już od najmłodszych lat. Dzięki temu przyroda będzie nas zachwycać i wspomagać przez wiele kolejnych pokoleń. Z wielką przyjemnością przekazujemy Państwu książeczkę z materiałami edukacyjnymi do nauki ochrony przyrody, które z pewnością uatrakcyjnią zajęcia dla dzieci. Zawiera ona informacje na temat energii, jej źródeł i sposobów oszczędzania, a także scenariusze i propozycje zajęć dla najmłodszych. Na załączonej płycie CD znajdą Państwo dodatkowe materiały edukacyjne. Książeczka jest częścią programu edukacyjnego „Kubusiowi Przyjaciele Natury”, organizowanego przez Fundację Partnerstwo dla Środowiska oraz firmę Tymbark. Program „Kubusiowi Przyjaciele Natury” realizowany jest w ramach projektu „Z energią ze Szkoły dla Ekorozwoju do Klubu Zielonych Flag”, współfinansowanego ze środków Narodowego Funduszu Ochrony Środowiska i Gospodarki Wodnej (więcej na stronie www.ekoszkola.pl/pl/kubusiowiprzyjaciele-natury). Wszystkie informacje o programie oraz szczegółowe zasady uczestnictwa znajdą Państwo na stronie www.przyjacielenatury.pl, na którą serdecznie zapraszamy. Życzymy miłej lektury i zachęcamy do prowadzenia działań ekologicznych wraz z programem „Kubusiowi Przyjaciele Natury”. Organizatorzy Programu Fundacja Partnerstwo dla Środowiska i Firma Tymbark ORGANIZATORZY PROGRAMU 1 www.przyjacielenatury.pl 2 Czy wiesz, że… Energia potrzebna do życia – możemy chodzić i biegać, przepływa krew, bije serce i działa mózg. Ale przecież nie pobieramy prądu, nie mamy specjalnych ładowarek, dzięki którym możemy dostarczyć naszemu organizmowi niezbędną do życia energię. Skąd zatem ona pochodzi? Czerpiemy ją z pożywienia. Produkty żywnościowe są magazynami energii. Nasz organizm potrzebuje stale „paliwa”, i to najwyższej jakości, aby pracować bezawaryjnie. Jemy zatem, aby żyć i cieszyć się dobrym zdrowiem. Dlatego tak ważne jest codzienne spożywanie pięciu porcji warzyw, owoców lub soku. Czy wiesz, że… Ciepło, światło i dźwięk to także formy energii. Energia do wszystkiego Co to jest energia? Żeby nastąpiła jakakolwiek zmiana lub zaszło jakieś zdarzenie, potrzebna jest energia. To moc, która pozwala działać, pracować i poruszać się ludziom, zwierzętom i maszynom. Organizmy żywe i maszyny korzystają z tej samej energii, chociaż występuje ona pod różnymi postaciami. Dzięki jednej działają urządzenia w naszych domach, szkołach i biurach, pracują ogromne maszyny w fabrykach, a w budynkach i na ulicach świeci się światło. Tę energię nazywamy elektryczną. Moc, dzięki której poruszają się pojazdy, to także energia. Pojazdy czerpią ją, spalając paliwa kopalne – ropę i gaz. Jest też energia, z której korzystają wszystkie organizmy żywe – energia życiowa. Energia do działania Ludzie potrzebują nie tylko energii elektrycznej, dzięki której mogą coraz wygodniej i bezpieczniej żyć. Ludzie przede wszystkim potrzebują energii do życia. Mocy, która pozwala działać naszym organizmom. Dzięki niej pracują nasze mięśnie 3 Energia jest nam bardzo potrzebna i odgrywa ważną rolę w naszym życiu. Pozwala nam sprawnie działać, szybko i łatwo wykonywać różne czynności, zadania i obowiązki, dzięki niej mamy komfortowe warunki do nauki, pracy i odpoczynku. Człowiek wykorzystuje energię praktycznie w każdej dziedzinie życia. Z różnych form energii korzystamy nieustannie, na co dzień – w gospodarstwach domowych, w biurach, w przemyśle, w rolnictwie i w transporcie. Z energią żyjemy wygodnie i bezpiecznie. Energia elektryczna Najpowszechniejszą formą energii, którą wykorzystuje człowiek, jest energia elektryczna. Tak bardzo przyzwyczailiśmy się do korzystania z energii elektrycznej, że czasem nie zdaje- my sobie sprawy, jak wiele rzeczy jej zawdzięczamy. Przywykliśmy do ciepłego domu, w którym nawet nocą może być jasno, do ciepłej wody w kranie, smacznego, zawsze świeżego jedzenia, przyjemnego spędzania czasu, np. oglądania filmu albo czytania książki „do poduszki”. Światło, ciepło i prąd – każda z tych rzeczy wiąże się z zużyciem energii elektrycznej. Energia w przyrodzie W otaczającej nas przyrodzie też jest energia elektryczna. Mamy z nią do czynienia nawet codziennie. Wiele procesów i zjawisk, jak poruszanie się zwierząt i ludzi, praca naszego serca czy mózgu a także groźne pioruny podczas burzy i piękne zorze polarne na biegunach, zachodzi dzięki energii elektrycznej. Nie wytwarzają jej urządzenia wymyślone przez człowieka. Jest całkowicie naturalna. Czasami udaje się zobaczyć prąd. Podczas burzy. Wtedy na niebie pojawiają się pioruny. To właśnie wyładowania elektryczne, czyli przepływ prądu o niebywałej mocy. www.przyjacielenatury.pl 4 Energia elektryczna Do czego potrzebna jest energia elektryczna w domu? 71% Ogrzewanie 2% Oświetlenie 5% Urządzenia elektryczne 5 7% 15% Gotowanie Ciepła woda Co to takiego, ten prąd? Po kablu do gniazdka Prąd to naprawdę niezwykłe zjawisko. Powstaje, gdy poruszają się maleńkie, niewidoczne gołym okiem cząsteczki, zwane elektronami. Cząsteczki są naładowane elektrycznie, a w ruch wprawia je niewidzialna siła – napięcie elektryczne. Ruchu cząsteczek, czyli przepływu prądu elektrycznego, nie możemy zobaczyć, ale za to widzimy efekt tego ruchu, na przykład w postaci świecącej się żarówki, czy grającego radia. Sieć energetyczna przecina wzdłuż i wszerz cały kraj, by w każdym miejscu ludzie mogli korzystać z energii elektrycznej. Prąd płynie liniami wysokiego napięcia, rozciągniętymi wysoko nad ziemią na charakterystycznych, olbrzymich Skąd mamy prąd? Korzystamy z prądu przez cały czas, ale bardzo rzadko zastanawiamy się, skąd się bierze. Prąd elektryczny wytwarzany jest w elektrowniach. Można więc śmiało powiedzieć, że elektrownia to taka fabryka, w której produkuje się prąd. W elektrowni pracuje specjalne urządzenie, zwane generatorem, które wytwarza prąd. Wytworzony prąd elektryczny jest rozsyłany do wszystkich odbiorców – do domów, biur i fabryk – siecią przewodów wysokiego napięcia. Energia w naszych domach Włączyć prąd jest bardzo łatwo – pstryk! i świeci się światło, gra radio, gotuje się woda w czajniku. Energia elektryczna potrzebna jest nie tylko do tego, by działały rozmaite urządzenia i świeciło się światło. Dzięki energii elektrycznej mamy w domach ogrzewanie, ciepłą wodę i możemy gotować posiłki. Zanim jednak prąd dotrze do naszych domów, musi pokonać długą drogę. Prąd płynie z elektrowni do naszych domów specjalną instalacją, zwaną siecią energetyczną. słupach. Tam, gdzie nie można ustawić słupów wysokiego napięcia, przesyłany jest kablami zakopanymi w ziemi. Energia elektryczna dociera do budynków przewodami elektrycznymi. W domach i mieszkaniach przewody elektryczne ukryte są w ścianach. W dogodnych miejscach w budynku przewody wyprowadzone są ze ściany i zamknięte w gniazdku elektrycznym lub włączniku światła. Prąd płynący przewodami w ścianie, dociera do kontaktów i żarówek w domu. Gdy włożymy do gniazdka wtyczkę urządzenia elektrycznego albo naciśniemy włącznik światła, popłynie prąd i nasze urządzenie zacznie działać, a żarówka rozbłyśnie jasnym światłem. Czy wiesz, że… Gdyby udało się złapać piorun i puścić przewodami elektrycznymi, to energii starczyłoby do zasilania całego miasta przez wiele tygodni! www.przyjacielenatury.pl 6 7 energii potrzebują do pracy. Nie wszystkie urządzenia zużywają tyle samo prądu. Jedne czerpią go niewiele, inne całkiem sporo, a są wśród nich także prawdziwe „energojady”. To ważne! Taki symbol na produkcie oznacza, że po zużyciu nie wolno go wyrzucić do zwykłego śmietnika. Powinien trafić na specjalne składowisko. Elektrośmieci Baterie – prąd na zapas Prąd, poza tym że jest wspaniały i bardzo potrzebny, ma jedną wadę – nie można go gromadzić w dużych ilościach, jak wodę czy węgiel, i składować, np. w beczkach. Żadna elektrownia nie wyprodukuje prądu „na zapas”. Nigdzie na świecie nie ma magazynów prądu. Są jednak baterie. Te małe urządzenia potrafią zgromadzić niewielką ilość prądu, którą można zużyć do korzystania z jakiegoś urządzenia, np. latarki czy zegarka, w dowolnym miejscu. Człowiek potrzebuje energii elektrycznej w różnych miejscach, także w tych, w których nie ma sieci elektrycznej i gniazdek, dlatego baterie to wspaniały wynalazek. Trzeba tylko pamiętać o tym, że baterie zawierają także różne metale, jak ołów czy rtęć, i żrące substancje – bardzo groźne dla roślin, zwierząt i ludzi. Zużyte baterie wyrzucone byle gdzie, będą zatruwały środowisko. Dlatego wyrzucamy je do specjalnych pojemników na baterie, wystawionych w wielu sklepach, urzędach, a nawet w szkołach i przedszkolach. Tylko w ten sposób trafią na bezpieczne składowiska odpadów. Wszystko na prąd Jeszcze do niedawna ludzie nie potrzebowali tak dużej ilości prądu. Nasi dziadkowie nie znali połowy tych urządzeń, w które teraz wyposażone są biurowce i mieszkania. Im wygodniej nam się żyje, tym więcej zużywamy energii elektrycznej. Dziś już nikt nie wyobraża sobie życia bez kompu- tera, telewizora czy telefonu. W naszych domach i biurach otaczają nas najróżniejsze urządzenia: telewizory, lampy, lodówki, pralki, klimatyzatory itp. A człowiek wymyśla i produkuje wciąż nowe urządzenia, które potrzebują energii. W naszych domach wciąż przybywa urządzeń elektrycznych – komputer, telewizor, toster, lokówka, DVD, drukarka, żelazko, budzik elektryczny, telefon, żarówki i świetlówki. Lista jest bardzo długa. Każde z tych urządzeń kiedyś się zepsuje albo po prostu nie będzie już nam potrzebne. A każde zawiera elementy i substancje niebezpieczne dla środowiska. Stanie się szczególnym rodzajem odpadów – elektrośmieciem. Nie można ich po prostu wyrzucić do kosza ani wystawić przed dom. Trzeba je oddawać do punktów zbiórki elektrośmieci, np. na terenie dużych sklepów, skąd Zużycie energii elektrycznej Zużycie energii elektrycznej zależy od bardzo wielu rzeczy: od przyzwyczajeń każdego z nas, od trybu życia, od dostępu do urządzeń elektrycznych oraz od tego, czy stać nas na prąd i przede wszystkim od tego, czy potrafimy go oszczędzać. To, ile zużywamy energii, można a nawet trzeba mierzyć. Zużycie energii mierzymy w kWh, czyli kilowatogodzinach. Na tej podstawie elektrownia wystawia nam rachunek za prąd. Może nam się wydawać, że nie zużywamy go dużo. A jednak. Korzystamy z komputera, słuchamy muzyki, myjemy zęby szczoteczką elektryczną, gotujemy wodę na herbatę, a po zmroku włączamy światło. W tym samym czasie w domu najczęściej pracuje także pralka, kuchenka, telewizor, lodówka i wiele innych urządzeń, które zużywają energię. Jesteśmy pożeraczami energii elektrycznej. trafią na bezpieczne składowiska. Uwaga! Wszystkie zabawki, które świecą czy wydają dźwięk są zasilane prądem – z gniazdka lub baterii – i mają w środku rozmaite elementy elektroniczne. A zatem, gdy się zepsują, są elektrośmieciami. Które urządzenia elektryczne zużywają najwięcej prądu? 28% 21% 20% 12% 9% Pożeracze energii W każdym pomieszczeniu, do którego wchodzimy, zawsze jest co najmniej kilka urządzeń elektrycznych. Wszyscy wiemy, że będą one działały tylko wtedy, gdy są podłączone do gniazdka i pobierają prąd. Łatwo zatem sobie wyobrazić, jak dużo Lodówka Małe AGD i oświetlenie Kuchnia elektryczna Sprzęt elektroniczny Pralka www.przyjacielenatury.pl 8 Czy wiesz, że… Skąd czerpiemy energię? Czy wiesz, że… Thomas Edison to człowiek, któremu zawdzięczamy pojawienie się na świecie pierwszej żarówki i pierwszej elektrowni, która powstała w Nowym Jorku w Stanach Zjednoczonych. Paliwo=prąd Żeby elektrownia mogła wyprodukować prąd, potrzebuje ogromne ilości paliwa. Dzisiaj podstawowymi paliwami spalanymi w elektrowniach są węgiel, ropa naftowa i gaz ziemny. Nazywamy je surowcami kopalnymi albo paliwami kopalnymi, bo wydobywa się je spod ziemi. W naszym kraju większość energii elektrycznej i cieplnej uzyskuje się ze spalania paliw kopalnych, głównie węgla. Węgiel przywożony jest do elektrowni pociągami. Często elektrownie buduje się w pobliżu kopalni i wtedy „czarne paliwo” dla elektrowni przesyła się specjalnymi taśmociągami. Naturalne bogactwo Węgiel to paliwo dla elektrowni. Powstał przed milionami lat i zalega w tzw. złożach bardzo głęboko pod ziemią. Węgiel wygląda jak czarne lub ciemnobrązowe kawałki skały i brudzi wszystko dookoła na czarno. Są dwa rodzaje węgla: węgiel kamienny i węgiel brunatny. Jednego i drugiego Węgiel kamienny 9 Największa elektrownia w Polsce znajduje się niedaleko Bełchatowa. Opalana jest węglem brunatnym. jest w Polsce dość dużo. Spod ziemi wydobywają go górnicy. Węgiel jest naszym największym naturalnym bogactwem, ponieważ mamy bardzo mało gazu, a ropy naftowej nie mamy prawie wcale. Gdy energii brak Czasami zdarza się, że w elektrowni dochodzi do awarii i wtedy następuje przerwa w dostawie prądu. Elektrownia nie produkuje prądu, więc energia elektryczna nie dociera tam, gdzie jest potrzebna. Gdy w domu nie ma prądu, nie świeci się światło, więc wieczorem nie możemy nic zrobić, nie działa lodówka i pralka, nie możemy korzystać z komputera, słuchać radia ani oglądać telewizji. Gdy awaria elektryczności obejmie nie jeden dom, ale całą dzielnicę lub nawet miejscowość, mieszkańcy napotykają na poważne utrudnienia: nie działa sygnalizacja świetlna, nie jeżdżą tramwaje, metro, nie działają windy, wstrzymują pracę sklepy i urzędy. Brak energii to prawdziwa katastrofa! Węgiel brunatny Tradycyjne elektrownie spalają bardzo dużo paliw kopalnych, żeby wyprodukować prąd. Czy zabraknie paliw kopalnych? Odnawialne źródła energii Żeby produkować energię, trzeba spalać bardzo dużo paliw kopalnych, czyli węgla, ropy naftowej lub gazu. Wydobycie tych surowców jest trudne i nierzadko także niebezpieczne, a do tego kosztowne. Złoża paliw kopalnych wciąż się kurczą, bo ludzie cały czas je wydobywają i spalają. Złoża z czasem się wyczerpią, a ponieważ proces powstawania paliw kopalnych trwa miliony lat, zabrane surowce, nie odtworzą się. Dlatego mówimy, że są to nieodnawiane źródla energii. Wkrótce może zabraknąć nam węgla, gazu i ropy naftowej. Potrzebne są nam nowe, odnawialne źródła energii, których zasoby są nieograniczone. Należą do nich: wiatr, światło słoneczne, woda, biomasa i wewnętrzne ciepło Ziemi. Z odnawialnych źródeł energii elektrownie produkują taki sam prąd, jak ze spalania paliw kopalnych. Wykorzystanie energii odnawialnej nie zmniejsza jej zasobów i, co bardzo ważne, nie powoduje zanieczyszczenia środowiska naturalnego. A chociaż wciąż jeszcze za rzadko korzystamy z odnawialnych źródeł energii, to zainteresowanie nimi jest coraz większe. Gaz ziemny Ropa naftowa www.przyjacielenatury.pl 10 11 Energia odnawialna Niewyczerpalna energia Energia wiatru Czy wiesz, że… W naszym kraju pracuje już blisko 60 elektrowni wiatrowych. Energia Słońca Energia Słońca Czy wiesz, że… Wiemy już, że paliwa kopalne, dzięki którym produkowana jest energia elektryczna, kiedyś się wyczerpią. I co wtedy? Czy oznacza to, że na świecie zabraknie prądu? Miasta pogrążą się ciemnościach, staną zakłady przemysłowe i fabryki, w domach nie będzie ciepłej wody i ogrzewania, a podróżować będziemy tylko pieszo lub rowerem? Może tak się stać, jeśli nie będziemy oszczędzać energii i nie zaczniemy korzystać z innych jej źródeł. A są na Ziemi takie siły natury, dzięki którym możemy otrzymywać energię i nie szkodzić środowisku. To źródła czystej energii: Słońce, woda, wiatr, gorące wnętrze Ziemi i biomasa. Mówimy, że są niewyczerpalne. Będę istniały tak długo, jak długo będzie istniała nasza planeta. Słońce jest źródłem czystej energii. Od miliardów lat nie tylko oświetla naszą planetę, ale przede Szwecja może być wzorem dla innych krajów. Tam prawie cała zużywana energia otrzymywana jest ze źródeł odnawialnych. wszystkim ją ogrzewa. Codziennie dostarcza kilka tysięcy razy więcej energii, niż potrzeba jej wszystkim mieszkańcom Ziemi. Nie można zatem jej marnować. Trzeba wykorzystać jej jak najwięcej. Aby „złapać” energię słoneczną, buduje się elektrownie słoneczne. Montuje się w nich specjalne baterie, przypominające ogromne lustra, które pochłaniają promienie słoneczne. Energia Słońca „złapana” i przetworzona przez takie baterie, zasila urządzenia elektryczne. Może być także wykorzystana do podgrzewania wody. Podobne, chociaż znacznie mniejsze instalacje, można zobaczyć na dachach domów jednorodzinnych i budynkach miejskich. Energia wiatru Energia wody Na otwartym terenie, gdzie często wieje wiatr, buduje się wysokie wieże z wielkimi śmigłami www.przyjacielenatury.pl 12 13 Czy wiesz, że… Jest w Europie takie miasto, w którym wszystkie budynki ogrzewane są energią geotermalną. To stolica Islandii – Reykiavik. Zrzut wody z zapory wygląda zawsze bardzo efektownie i jest atrakcją dla turystów. na szczycie – turbiny. Nie są one jednak atrakcją dla turystów, ale służą do czerpania energii wiatrowej. Wielkie turbiny wiatrowe zamieniają energię siły wiatru na prąd elektryczny. Działają podobnie jak dawne, drewniane wiatraki. Ogromne skrzydła (łopaty) poruszane są podmuchami wiatru. Jedna turbina daje prąd małej mocy, dlatego zwykle stawia się obok siebie wiele takich słupów. Tworzą one wówczas farmę wiatrową, która może dostarczać prąd do budynków bardzo oddalonych od większych miejscowości, które trudno podłączyć do miejskiej sieci energetycznej. Energia wody Spośród wszystkich odnawialnych źródeł energii na świecie, najczęściej wykorzystywana jest woda. Kto choć raz zanurzył rękę w rwącym górskim potoku, wie, jaką może mieć siłę. Płynąca i spadająca z dużej wysokości woda może więc dostarczać energię. Żeby wykorzystać siłę wody do wytworzenia energii elektrycznej, ludzie budują na rzekach potężne zapory, a obok elektrownie. W elektrowni wodnej pracuje urządzenie, zwane turbiną. Woda, spiętrzona przez zaporę, porusza turbinę, która napędza serce elektrowni wodnej, czyli generator. To właśnie on wytwarza prąd. Elektrownie wodne powstają także przy naturalnych spiętrzeniach wody – wodospadach. Energia geotermalna Ogromna energia drzemie także we wnętrzu Ziemi. Głęboko pod jej powierzchnią znajdują się źródła bardzo gorącej wody. W kilku miejscach na świecie woda z tych źródeł wytryskuje na powierzchnię niczym olbrzymia fontanna. Takie słupy gorącej wody nazywamy gejzerami. Tam, gdzie nie powstały gejzery, ale są ogromne zasoby gorącej wody, pobiera się ją za pomocą wielkich pomp Wspaniałe gejzery możemy podziwiać na Islandii, a także w parku Yellowstone w Ameryce Północnej. i wpuszcza do systemu instalacji geotermicznej, która przypomina plątaninę rur. Ciepło, czyli energię gorącej wody, wykorzystuje się przede wszystkim do ogrzewania budynków. Energia z biomasy Biomasa to wszystkie elementy roślinne i zwierzęce, które pozostają w środowisku. Są to, np. suche liście, ścięte gałęzie, skoszona trawa, odpadki z gospodarstw domowych (obierki, zgniłe owoce, ogryzki, zepsute jedzenie), z gospodarstw rolnych i zakładów produkujących żywność, a także słoma, kukurydza, trzcina cukrowa, drewno, a nawet krowie „placki”, bo składają się z resztek roślinnych. Z czasem biomasa ulega biodegradacji, czyli rozpada się na mnóstwo maleńkich cząsteczek, a przyroda może ponownie ją wykorzystać. Ale zanim się rozpadnie (rozłoży) możemy wykorzystać ją do produkcji energii. Spalając biomasę, otrzy- muje się ciepło, którym można ogrzewać mieszkania i inne budynki. Z biomasy produkuje się także ekologiczne paliwa, które z powodzeniem zastępują paliwa kopalne takie jak ropa i gaz. www.przyjacielenatury.pl 14 Oszczędzamy energię Dlaczego trzeba oszczędzać energię? Dzisiaj zużywamy znacznie więcej energii niż jeszcze sto lat temu. Spalamy więc o wiele więcej węgla, gazu i ropy niż kiedykolwiek dotąd. A dziś wiemy już, że pewnego dnia złoża tych surowców się skończą. Jeśli nie ograniczymy ich wydobycia, może stać się to nawet już za kilkadziesiąt lat. Oszczędzanie energii stało się więc obowiązkiem każdego mieszkańca Ziemi. Świat musi oszczędzać Czy wiesz, że… 1 odzyskana puszka aluminiowa to oszczędność ponad 90% energii potrzebnej do wyprodukowania nowej. Bardzo ważne, abyśmy oszczędzali tyle energii, ile tylko można. Większość z nas marnuje jej bardzo dużo podczas codziennych czynności w domu, w szkole i w pracy. Cenna energia „ucieka” nam w postaci zmarnowanego prądu, światła, ciepła i paliwa. Najwyższy czas to zmienić. A można skutecznie oszczędzać energię bez ograniczania naszych potrzeb. Naukowcy już podarowali nam wiele rozwiązań, dzięki którym ograniczamy zużycie paliw kopalnych, a w efekcie energię: biopaliwa, energooszczędne urządzenia i żarówki, podzielniki ciepła, wyłączniki czasowe, baterie słoneczne, czy samochody hybrydowe. I podsunęli proste zasady oszczędzania energii. Zacznijmy z nich korzystać. Urządzenia energooszczędne W gospodarstwach domowych i zakładach pracy za mało oszczędzamy energii i korzystamy z urządzeń zbyt energochłonnych. Przy zakupie nowego sprzętu czy urządzenia elektrycznego, trzeba zwracać uwagę na to, ile energii zużywa. Pomaga w tym tzw. etykieta energetyczna, na której za- 15 Dzieci mogą oszczędzać energię znaczona jest klasa energetyczna danego urządzenia. Urządzenia elektryczne są oznaczone literami od A do G. Najmniej energii pochłaniają urządzenia klasy A, najwięcej – klasy G. Łatwo to zapamiętać: G jak głodomór, A jak as oszczędzania! Świetlówki kompaktowe (żarówki energooszczędne) Wymiana zwykłych żarówek na żarówki energooszczędne, czyli świetlówki kompaktowe, to bardzo opłacalna zamiana. Żarówki energooszczędne zużywają 5 razy mniej prądu niż zwykłe żarówki. A do tego działają od nich aż 8 razy dłużej! Energię zaoszczędzimy także wówczas, gdy zamiast trzech żarówek o dużej mocy, zainstalujemy jedną silniejszą. Uczmy się oszczędzać energię. Niewielkie zmiany naszych codziennych zachowań i przyzwyczajeń pomagają oszczędzać energię i zmniejszają zużycie surowców naturalnych. Za kilkanaście lat Wy będziecie decydować o losach świata. Będziecie inżynierami, przedsiębiorcami, politykami, naukowcami i będziecie przekazywać innym ludziom wiedzę, jak żyć w zgodzie ze środowiskiem. Dzisiaj zacznijcie od najłatwiejszych rzeczy. Trzeba tylko zapamiętać kilka prostych zasad: ✔ wyłączaj światło, gdy wychodzisz z pomieszczenia. Po co ma się świecić, skoro nikt z niego nie korzysta? ✔ oszczędzaj wodę. Do jej oczyszczenia i ogrzania zużywa się energię, a więc także spala wyczerpujące się surowce naturalne. ✔ segreguj odpady. W ten sposób odzyskujemy cenne surowce. To też forma oszczędzania energii. Zostaną ponownie przetworzone, co znaczy, że nie zmarnowała się energia zużyta do ich wyprodukowania. ✔wyłączaj komputer, telewi- zor i odtwarzacz CD. Zanim pobiegniesz na podwórko pobawić się z kolegami albo zanim położysz się spać, sprawdź, czy niepotrzebnie nie zużywasz prądu. Czy wiesz, że… Wyłącz stand-by Tryb czuwania (stand-by) jest prawdziwym pożeraczem energii. Obliczono, że zwykłe urządzenia w stanie gotowości do użycia zużywają więcej prądu, niż podczas swojej pracy. Najwięcej energii marnują w ten sposób drukarki i mikrofalówki. Przewrotnie – mała czerwona dioda, która informuje nas o trybie stand-by, jest także sygna- łem alarmowym: wyłącz, bo tracisz! Obliczono, że gdyby w każdym polskim domu wyłączano przynajmniej połowę domowych urządzeń pozostających zwykle w stanie czuwania, to rocznie płacono by w tych domach o jeden rachunek za prąd mniej. Oszczędność prądu to również oszczędność pieniędzy! Prawie połowa energii, którą zużywa telewizor, to prąd pobrany przez urządzenie w trybie czuwania. To zmarnowana energia! www.przyjacielenatury.pl 16 dorośli oszczędzają energię Dorośli mogą zrobić jeszcze więcej, żeby oszczędzać energię i zasoby naturalne. Oprócz przestrzegania wspólnie z dziećmi prostych energooszczędnych zasad, mogą zadbać o energooszczędność domów i miejsc pracy. Oto zadania dla dorosłych: ✔ wymień zwykłe żarówki na energooszczędne (świetlówki kompaktowe), ✔ zastąp tradycyjne urządzenia domowe i biurowe urządzeniami najwyższej klasy energetycznej, ✔ uszczelnij okna – zatrzymasz więcej ciepła, ✔ wyłączaj na noc sprzęt RTV i sprzęt biurowy, ✔ nigdy nie zostawiaj Z Kubusiem bezpiecznie ładowarki w kontakcie, ✔ pierz w niskich temperaturach i zrezygnuj z prania wstępnego, ✔ pierz, gdy pralka jest pełna, ✔ zrezygnuj z czajnika elektrycznego, ✔ gotuj tylko tyle wody, ile potrzebujesz, ✔ zmywaj w zmywarce do naczyń, ✔ jak najczęściej podróżuj ✔ ustaw optymalną temperaturę w pomieszczeniach, ✔ zrezygnuj z trybu czuwania urządzeń elektrycznych, Dla dobra Ziemi Oszczędzanie energii przynosi jeszcze inne korzyści. Gdy oszczędzamy prąd, ratujemy drzewa, chronimy wodę i powietrze przed zanieczyszczeniem – słowem troszczymy się o środowisko naturalne i pomagamy zachować je w niezmienionej postaci. Bo żeby wytworzyć potrzebną energię, kopalnie wydobędą mniej surowców naturalnych, a elektrownie mniej ich spalą. Do powietrza trafi mniej trujących gazów i innych szkodliwych substancji. Ziemi wyjdzie to tylko na zdrowie. komunikacją. Ostrożnie z prądem Prąd towarzyszy nam codziennie w wielu zwykłych czynnościach. Bez niego nie moglibyśmy zrobić mnóstwa rzeczy, a wykonanie wielu zadań zajmowałoby nam bardzo dużo czasu. To wspaniale, że możemy korzystać z energii elektrycznej. Trzeba jednak pamiętać, że prąd to potężna siła i należy się z nim obchodzić bardzo ostrożnie. Są żelazne zasady, których przestrzeganie zapewni nam bezpieczeństwo. mujemy wtyczkę z gniazdka, nigdy nie ciągniemy za kabel elektryczny, tylko chwytamy za wtyczkę. Domowe awarie i usterki Jeśli zauważysz, że wtyczka lub przewód jakiegoś urządzenia są zepsute, np. wystają z nich jakieś druty, nie dotykaj ich. Natychmiast powiedz o tym komuś dorosłemu. Nie próbuj sam Gniazdko elektryczne Czy wiesz, co to jest: plastikowe pudełko w ścianie, z dwoma dziurkami i metalowym bolcem? Tak, to jest gniazdko elektryczne. Gdy włożymy do niego wtyczkę jakiegoś urządzenia, zacznie ono pracować, bo z gniazdka popłynie prąd. Uwaga! Prąd w gniazdku ma bardzo wysokie napięcie. Gdybyś zamiast wtyczki włożył do gniazdka palce, prąd też mógłby popłynąć, a to naraziłoby Cię na utratę zdrowia a nawet życia. I jeszcze jedno: gdy wyj- „majstrować ” przy takich urządzeniach! To bardzo niebezpieczne. Może porazić Cię prąd. Nigdy też nie próbuj wykręcać przepalonej żarówki. Zostaw to zadanie dorosłym. Z daleka od wody Najlepiej, żeby dzieci korzystały z urządzeń elektrycznych pod opieką dorosłych, ale w domu są też takie urządzenia na prąd, np. suszarka do włosów, magnetofon, lampka, czy komputer, których dzieci używają samodzielnie, bez nadzoru opiekunów. Trzeba obchodzić się z nimi ostrożnie i nigdy nie wolno dotykać ich mokrymi rękami. Prąd i woda to groźna para. Woda pomaga prądowi przepływać. Możesz zostać porażony. 17 www.przyjacielenatury.pl 18 Urządzenie pod napięciem Podczas burzy Miejsca, w których przez urządzenia przepływa prąd o bardzo wysokim napięciu, oznacza się specjalnym symbolem – żółtym trójkątem z czarnym piorunem. Nie wolno dotykać takich urządzeń ani bawić się blisko nich, bo grozi to śmiertelnym porażeniem. Gdy gwałtowna zmiana pogody zastanie nas poza domem, np. na łące albo polu, nigdy nie chroń się pod drzewem. Wysokie drzewa ściągają pioruny. Najlepiej schroń się w najbliższym budynku lub przeczekaj w samochodzie. Jeśli nie możesz tego zrobić, połóż się w jakimś zagłębieniu terenu i czekaj, aż grzmoty i błyskawice ustaną. Nie trzymaj w ręku żadnych metalowych przedmiotów i wyłącz telefon komórkowy. Jeśli kąpiesz się w jeziorze czy morzu lub pływasz łódką, a zbiera się na burzę, jak najszybciej wyjdź na ląd i przeczekaj złą pogodę w pomieszczeniu. Gdy zaczyna grzmieć Już wiesz, że piorun ma potężną moc. Może być śmiertelnie niebezpieczny. Do tego nigdy nie wiadomo, w którym miejscu uderzy. Gdy nadchodzi burza, na wszelki wypadek lepiej zostać w domu, bo budynki zabezpieczone są piorunochronem. To ważne! Gdy zobaczysz taki znak na urządzeniu elektrycznym lub budynku, musisz bezwzględnie zachować ostrożność. Scenariusz 1 Strażnicy mocy – pomocnicy Solarka 1.Nauczyciel przypomina dzieciom, jak ważne jest oszczędzanie energii. Umiejętnie zadając pytania, sprawdza, co dzieci zapamiętały z dotychczasowych zajęć o prądzie, energii elektrycznej i konieczności jej oszczędzania. Nauczyciel wymienia najważniejsze źródła energii i sposoby jej wykorzystywania – wskazuje urządzenia i czynności, które wymagają użycia energii elektrycznej. Umiejętnie prowadząc rozmowę z dziećmi i zadając pytania, naprowadza dzieci na wyciągnięcie wniosku, że bez energii człowiek nie potrafi już żyć i się rozwijać. lem przyczepić je w innych miejscach na terenie przedszkola. Mogą także zabrać jeden kartonik do domu i przyczepić obok kontaktu w swoim pokoju. Symbole żarówek będą przypominać dzieciom o konieczności oszczędzania energii. 2.Nauczyciel przedstawia dzieciom postać dobrego Solarka oraz podstępnego Energojada (prezentuje kolorowe portrety). Pomaga dzieciom określić, co złego grozi przyrodzie i wszystkim ludziom ze strony zachłannego Energojada i jakie wobec tego stoją zadania przed pozytywną postacią – Solarkiem. 3.Nauczyciel ogłasza, że przybywają Strażnicy mocy, by pomóc Solarkowi obronić Ziemię przed podstępnym Energojadem. Nauczyciel przyczepia portrety postaci w widocznym miejscu w sali. Następnie rozdaje dzieciom kartki z narysowaną żarówką i prosi o wyklejenie plasteliną szklanej części żarówki. Symbol żarówki oznacza: oszczędzamy energię. 4.Nauczyciel prosi, aby każde dziecko stanęło ze swoim znakiem żarówki w tym miejscu, w którym korzysta się z energii, np. przy kaloryferze, włączniku światła, lampie, kontakcie, magnetofonie itp. Nauczyciel pomaga dzieciom przyczepić za pomocą taśmy klejącej symbole żarówek obok wybranych miejsc. 5.Dzieci mogą przygotować dodatkowe kartoniki z symbolem żarówki i razem z nauczycie- POTRZEBNE MATERIAŁY • portret Solarka i Energojada (do wydrukowania z płyty CD) • kartki z symbolem żarówki (do wydrukowania z płyty CD) • plastelina, flamastry, kredki • taśma klejąca, nożyczki 19 www.przyjacielenatury.pl 20 Scenariusz 2 Scenariusz 3 Energię oszczędzamy, przyrody nie zaśmiecamy! (elektrośmieci) Siła wiatru (energia odnawialna) 1.Dzieci przynoszą do przedszkola zużyte bate- 1.Dzieci podczas zabawy w przedszkolnym ogród- rie. Mogą też przynieść po jednym przedmiocie zasilanym z baterii, np. szczoteczkę do zębów, kalkulator, zegarek, zabawkę mechaniczną, grę, radio turystyczne, latarkę itp. Jeśli nauczyciel poprosi dzieci o przyniesienie wyłącznie baterii, wcześniej przygotowuje w sali przedmioty zasilane prądem oraz przedmioty niepobierające prądu, np. zwykłą szczoteczkę do zębów, nakręcany budzik, drewniane klocki, pluszowego misia, puszkę po napoju itp. 2.Nauczyciel rozmawia z dziećmi o tym, że ludzie wytwarzają bardzo dużo śmieci. Tłumaczy, że niektóre nie tylko zanieczyszczają środowisko, ale także mogą je zatruwać. Są to tzw. elektrośmieci i baterie. Dzieci próbują wymienić urządzenia na prąd, które mogą się zepsuć i stać się elektrośmieciami. Nauczyciel wyjaśnia, co się dzieje z elektrośmieciami na zwykłym składowisku odpadów i jakim zagrożeniem mogą być dla środowiska. Tłumaczy dzieciom, że bardzo ważne jest oddzielenie elektorośmieci od innych odpadów i unieszkodliwienie ich. 3.Nauczyciel zachęca dzieci, by zaproponowały oznakowanie pudeł. Oznaczenie pudła na baterie i pudła na inne odpady może być dla dzieci proste, ale już oznakowanie pudła na elektrośmieci może okazać się ciekawą grą w skojarzenia, pobudzić wyobraźnię dzieci i utrwalić hasło „elektrośmieci”. Po wybraniu symboli, dzieci malują je lub wyklejają na pudłach. 4.Nauczyciel zbiera od dzieci wszystkie przedmioty oraz baterie i rozsypuje na podłodze. Następnie prosi dzieci, by posegregowały baterie, elektrośmieci oraz pozostałe odpady do odpowiednich pudeł. Pomaga dzieciom odróżniać elektrośmieci od innych odpadów. Przypomina, na czym polega sortowanie odpadów, po co się to robi, komu jest ono potrzebne. 5.Oznakowane pudła można ustawić w wybranym miejscu na terenie przedszkola. To zachęci dzieci do zbierania zużytych baterii do specjalnych pojemników i segregowania odpadów, a przy okazji zwróci uwagę dorosłych na obowiązek oddawania elektrośmieci do sklepów RTV AGD i wyznaczonych punktów zbiórki. ku obserwują gałęzie drzew, którymi porusza wiatr. Mogą też zaobserwować liście czy piórka uniesione przez podmuch wiatru. Nauczyciel rozmawia z dziećmi o tym, czym jest wiatr. Podaje przykłady oddziaływania wiatru na przyrodę. Opowiada dzieciom o tym, jak wiatr wpływa na życie ludzi – że może być niebezpieczny, ale może także służyć człowiekowi. 2.Nauczyciel przypomina dzieciom, jak ważne jest oszczędzanie energii. Przypomina, że energię czerpiemy ze spalania np. węgla, którego złoża kiedyś się wyczerpią. Nauczyciel zachęca dzieci, by spróbowały przypomnieć sobie, które siły natury mogą nam dostarczać energii. Nauczyciel przypomina dzieciom o potężnych wiatrakach napędzanych przez wiatr, dzięki którym możemy otrzymywać energię. 3.Nauczyciel wcześniej przygotowuje szablon wiatraczka (do wydrukowania z załączonej płyty CD). Dzieci odrysowują kształt na swoich arkuszach sztywnego papieru i wycinają wiatraczek. Potem malują go farbami. Gdy wiatraczki wyschną, dzieci razem z nauczycielem mocują je do patyków za pomocą pinesek. 4.Nauczyciel przypomina dzieciom o Solarku – pokazuje portret i czyta opis postaci. Pyta dzieci o zadania, które Solarek ma do wykonania. POTRZEBNE MATERIAŁY • trzy duże pudełka kartonowe • farby plakatowe lub inne materiały plastyczne. 5.Dzieci zabierają do domu własnoręcznie wykonane wiatraczki. Zabawki mogą stać się pretekstem rodzinnej pogawędki o oszczędzaniu energii i jej odnawialnych źródłach, a także zachęcić domowników do oszczędzania energii elektrycznej na co dzień. POTRZEBNE MATERIAŁY • arkusze z bloku technicznego • farby plakatowe • pineski • 20-30-centymetrowe patyki 21 www.przyjacielenatury.pl 22 Zadanie 1. Zadanie 2. Ta lampka będzie zużywać mniej prądu, jeśli zamiast zwykłej żarówki wkręcimy żarówkę energooszczędną. Znajdź tę żarówkę i poprowadź od niej strzałkę do lampki. Pokoloruj obrazek. Na obrazku przedstawiono urządzenia zasilane prądem, z których korzystamy dzisiaj oraz proste sprzęty, których używano dawniej do tych samych prac. Połącz je w pary. 23 24 Zadanie 3. Znajdź na obrazku baterie. Policz je. Od każdej baterii poprowadź strzałkę do pudełka na zużyte baterie. Program Szkoły dla Ekorozwoju (SdE) jest realizowa- Aktywności Ekologicznej. Wspieramy działania takich szkół poprzez ny pod honorowym patronatem Ministerstwa Eduka- uhonorowanie ich zaangażowania tytułem Lokalnego Centrum Ak- cji Narodowej i Ministerstwa Środowiska od 2001 r. tywności Ekologicznej. A najlepsze przykłady w Polsce rekomendu- Od 2007 roku jest częścią międzynarodowego Pro- jemy i nagradzamy międzynarodowym certyfikatem „Zielonej Fla- gramu Eco-Schools prowadzonego przez Foundation gi” w ramach Programu Eco-Schools. Program Szkoły dla Ekorozwo- for Environmental Education (FEE) – www.fee-international.org. Fun- ju jest realizowany we współpracy z partnerami strategicznymi taki- dacja Partnerstwo dla Środowiska jest przedstawicielem FEE w Pol- mi, jak: Narodowy Fundusz Ochrony Środowiska i Gospodarki Wod- sce. Program skierowany jest do szkół i społeczności lokalnych w nej w Warszawie, firma Toyota, firma Cadbury – Wedel i Knauf Insu- całej Polsce. Jego celem jest budowanie konkretnych doświadczeń lation. Więcej informacji na stronie www.ekoszkola.pl. i angażowanie partnerów w promocję „Edukacji dla Zrównoważo- Fundacja Partnerstwo dla Środowiska powstała, by zmieniać rze- nego Rozwoju” (ESD) oraz społeczności lokalnych na rzecz środo- czywistość – pomagać Polakom w rozwijaniu przedsiębiorczości i wiska, poprzez praktyczne działania, łączenie form edukacji oraz lokalnej współpracy oraz szerzyć szacunek dla środowiska natural- wzrost świadomości i zrozumienia. Bazuje on na osiąganiu długo- nego. Współpracuje z 600 partnerami z Polski i realizuje sześć dłu- trwałego partnerstwa sektora publicznego i prywatnego, efektywnie goletnich programów, które wprowadzają zasady zrównoważone- współpracujących na rzecz poprawy jakości życia, z korzyścią dla ca- go rozwoju w codzienne życie Polaków: Grupy Partnerskie, Zielo- łej społeczności, jak również generuje oddolne inicjatywy na rzecz ne Szlaki – Greenways, Szkoły dla Ekorozwoju, Czysty Biznes, Eko- Zrównoważonego Rozwoju w skali Unii Europejskiej. Pomagamy muzea, Marka Lokalna. Programy Fundacji są nieustannie rozwija- zmieniać otoczenie dzięki wsparciu finansowemu oraz merytorycz- ne zgodnie z lokalnymi potrzebami. Działania te obejmują m.in.: po- nemu szkół i społeczności lokalnych. Dajemy szansę na wprowadze- moc finansową, doradczą, szkoleniową, tworzenie sieci współpracy, nie zmian korzystnych dla najbliższego otoczenia i całej społeczno- certyfikację środowiskową, proponowanie innowacyjnych rozwią- ści. Umożliwiamy szerzenie doświadczeń i wymianę know-how z za- zań i upowszechnianie sprawdzonych wzorów działań przyjaznych kresu działań na rzecz środowiska podejmowanych oddolnie przez dla środowiska. Fundacja Partnerstwo dla Środowiska, w ramach re- społeczności. Szkoła rozwijająca swoje działania poprzez wdraża- alizowanych programów, przyznaje certyfikaty środowiskowe: Zie- nie modelowych rozwiązań i edukację we współpracy ze społecz- lona Flaga, Przyjazny Rowerom, Czysta Turystyka, Zielone Biuro. nościami rozwija się jako modelowy przykład Lokalnego Centrum Więcej na stronie www.fpds.pl. Firma Tymbark istnieje na pol- sami, a często nawet bardziej restrykcyjne od międzynarodowych skim rynku od 1936 roku. Obec- standardów w tym obszarze. Firma stara się minimalizować wpływ nie wchodzi w skład Grupy Ma- biznesu na środowisko naturalne na co dzień i w każdym obszarze spex Wadowice, jednej z naj- swojej działalności. Spółka uczestniczy ponadto w programie RE- większych firm na rynku spożywczym w Europie Środkowo-Wschod- KARTON – dobrowolnym porozumieniu na rzecz rozwoju systemu niej. Tymbark jest zdecydowanym liderem na rynku soków, nekta- zbierania i recyklingu kartonowych opakowań do płynnej żywno- rów i napojów niegazowanych w Polsce oraz jedną z najbardziej ści. Jest to pierwsza tego typu akcja w Polsce, nad którą patronat znanych polskich marek. Jest również producentem soków owoco- sprawuje Ministerstwo Środowiska. Sygnatariuszami porozumienia wo-marchwiowych dla dzieci – Kubuś. Na sukces rynkowy Tymbar- są między innymi: Stowarzyszenie Krajowej Unii Producentów So- ku mają wpływ takie czynniki jak: innowacyjność produkcji, wyjąt- ków oraz Stowarzyszenie Polskiej Federacji Producentów Żywności. kowa dbałość o jakość oraz ekologiczna i społeczna odpowiedzialność biznesu. Firma Tymbark prowadzi na bardzo szeroką skalę działania dla dzieci w zakresie społecznej odpowiedzialności. Jedną z takich ini- Od 2003 roku Tymbark należy do Dobrowolnego Systemu Kontro- cjatyw jest program edukacyjny dla przedszkolaków współtworzony li (DSK), który zapewnia uczciwą konkurencję i ochronę interesów z Fundacją Partnerstwo dla Środowiska – „Kubusiowi Przyjaciele Na- konsumentów oraz producentów soków, napojów i nektarów, a tak- tury”. Ponadto, chcąc przyczynić się do poprawy stylu życia Polaków, że dobry wizerunek produktów całego przemysłu sokowniczego. w 2007 roku Tymbark zaangażował się w dwa ogólnopolskie progra- Od początku istnienia Tymbarku, troska i odpowiedzialność za my społeczne: kampanię „5 porcji warzyw, owoców lub soku”, skie- środowisko naturalne była jednym z priorytetów. Tak jest do dziś. rowaną do szkół, realizowaną z Instytutem Żywności i Żywienia oraz Wszystkie procesy produkcyjne prowadzone są tak, aby ingeren- ogólnopolski turniej piłkarski dla dzieci „Z podwórka na stadion” cja w naturę była jak najmniejsza. Wysokie wewnętrzne standar- o Puchar Tymbarku. Łącznie w programach Tymbarku wzięło już dy proekologiczne zgodne są z najsurowszymi normami i przepi- udział 500 tys. dzieci z całej Polski. Więcej na www.tymbark.com.pl www.przyjacielenatury.pl www.ekoszkola.pl ORGANIZATORZY PROGRAMU PATRONI MEDIALNI Sfinansowano ze środków Narodowego Funduszu Ochrony Środowiska i Gospodarki Wodnej.