Traktat lizboński - Enterprise Europe Network

Unia Europejska
Traktat lizboński
EUROPA XXI WIEKU
Justyna Kulawik
Po prawie dwóch latach od podpisania,
1 grudnia 2009 r., wszedł w życie traktat
lizboński – efekt negocjacji państw członkowskich i odpowiedź na wyzwania nowego stulecia.
Trochę historii
Wcześniejsze traktaty: Traktat ustanawiający Wspólnotę Europejską (TWE) oraz
Traktat o Unii Europejskiej (TUE), mimo
że kilkakrotnie nowelizowane, przestały
odpowiadać potrzebom strukturalnym
i instytucjonalnym Unii Europejskiej
składającej się po ostatnim rozszerzeniu
z 27 państw członkowskich. Dodatkowo
w ostatnich latach narastają problemy
związane z takimi kwestiami, jak: globalizacja gospodarki, demografia, zmiany
klimatu, dostawy energii czy terroryzm.
Poszczególnym państwom trudno jest
samodzielnie stawiać czoła tym wyzwaniom, dlatego potrzebne jest wzmocnienie współpracy między nimi na szczeblu
europejskim. W związku z szybkim rozszerzeniem o nowych członków Unia zaczęła też odczuwać problemy z organizacją
i zarządzaniem swymi instytucjami. Aby
rozwiązać te narastające problemy, podjęto próby reformowania obowiązujących
traktatów. W roku 2004 uznano jednak taki
sposób przeprowadzania reform za niewystarczający i przyjęto projekt europejskiej
konstytucji. Po jego ostatecznym odrzuceniu w roku 2005, w roku 2007 powrócono
do koncepcji reformy strukturalnej, która
co prawda nawiązywałaby do propozycji zawartych w projekcie konstytucji, ale
formalnie zostałaby przeprowadzona
poprzez nowelizację obowiązujących
traktatów, a nie uchwalenie nowego aktu
prawnego. Treść traktatu lizbońskiego
została ustalona podczas Konferencji Międzyrządowej 2007, sam traktat podpisano
13 grudnia 2007 r., a wszedł on w życie
1 grudnia 2009 r.
Podstawowe założenia
Traktat lizboński nie zastępuje obowiązujących traktatów, dokonuje jedynie ich
znaczącej nowelizacji. Obecnie obowią-
4
Biuletyn euro info kwiecień (04)
zujące nazwy tych traktatów to Traktat
o Unii Europejskiej i Traktat o funkcjonowaniu Unii Europejskiej (poprzednio:
Traktat ustanawiający Wspólnotę Europejską). W największym skrócie można
powiedzieć, że traktat lizboński zmienia
strukturę i sposób funkcjonowania instytucji europejskich, wzmacnia legitymację demokratyczną Unii Europejskiej
oraz utrwala wartości podstawowe przez
nadanie mocy prawnej europejskiej Karcie
praw podstawowych. Wyposaża on Unię
w nowe ramy prawne i instrumenty.
stąpieniu do Unii oraz uczestnictwa we
współpracy międzyparlamentarnej między parlamentami narodowymi i z Parlamentem Europejskim. Najbardziej istotna
zmiana dotyczy kontrolowania przez parlamenty narodowe zasady pomocniczości,
zgodnie z którą Unia podejmuje działania
jedynie wówczas, gdy są one skuteczniejsze od działań podejmowanych na
szczeblu krajowym. Zgodnie z traktatem
Więcej demokracji i bardziej
przejrzyste zasady działania
Traktat lizboński zwiększył uprawnienia
Parlamentu Europejskiego w dziedzinie
prawodawstwa, procedury budżetowej
i umów międzynarodowych. Parlament
Europejski uzyskał kompetencje decydowania na równi z Radą w pewnych obszarach tematycznych, w których wcześniej
nie miał żadnych kompetencji lub pełnił jedynie rolę doradczą (np. imigracja,
współpraca w sprawach karnych, polityka
handlowa, polityka rolna). Dzięki temu
obecnie Parlament uczestniczy w uchwalaniu prawie wszystkich aktów unijnych.
Jeżeli chodzi o budżet, to po pierwsze, traktat stanowi podstawę prawną do uchwalania wieloletnich ram finansowych, do
czego konieczna jest zgoda Parlamentu,
a po drugie, traktat zniósł podział na wydatki obowiązkowe i nieobowiązkowe, co
w rezultacie oznacza, że Parlament i Rada
wspólnie decydują o wszystkich wydatkach. Zwiększyła się też rola Parlamentu
przy zatwierdzaniu umów międzynarodowych.
Parlamenty narodowe uzyskały nowe
kompetencje w zakresie dostępu do informacji oraz projektów aktów prawodawczych, uczestnictwa w mechanizmach
oceniających wykonanie polityki Unii
w dziedzinie przestrzeni wolności, bezpieczeństwa i sprawiedliwości, uczestnictwa
w procedurach zmiany traktatów, otrzymywania informacji o wnioskach o przy-
Traktat lizboński zwiększył uprawnienia Parlamentu
Unia Europejska
lizbońskim każdy parlament narodowy
może wskazać, dlaczego projekt danego
aktu prawnego jest sprzeczny z zasadą
pomocniczości. Gdy 1/3 parlamentów
krajowych uzna projekt za niezgodny z tą
zasadą, Komisja będzie musiała ponownie
go przeanalizować, zanim zdecyduje, czy
pozostawić treść niezmienioną, czy też
zmienić lub wycofać projekt. Jeżeli natomiast większość parlamentów krajowych
sprzeciwi się, a mimo to Komisja postanowi utrzymać swój wniosek, wszczęta
zostanie specjalna procedura, w której Komisja będzie musiała umotywować swoją
decyzję, po czym Parlament Europejski
i Rada zdecydują, czy należy kontynuować
procedurę legislacyjną.
Ciekawym rozwiązaniem jest wprowadzenie inicjatywy obywatelskiej, w ramach
której co najmniej milion obywateli z różnych państw członkowskich może wezwać
Komisję Europejską do przedstawienia
projektu aktu prawnego w dziedzinach
objętych zakresem kompetencji Unii.
Traktat w precyzyjny sposób opisuje podział kompetencji pomiędzy Unię a państwa członkowskie. Wyróżnia trzy rodzaje
kompetencji:
kompetencje wyłączne – tylko Unia
może stanowić prawo w takich dziedzinach, jak: unia celna, wspólna polityka
handlowa, konkurencja;
kompetencje dzielone – Unia i państwa
członkowskie wspólnie stanowią prawo,
przestrzegając zasady pomocniczości;
działania wspierające, koordynujące i uzupełniające – w pewnych dziedzinach (np.
kultura, edukacja, przemysł) Unia może
tylko wspierać działania państw członkowskich, np. przez pomoc finansową.
Aby zwiększyć przejrzystość procesu stanowienia prawa, wszystkie obrady i dyskusje na tematy prawodawcze w Radzie
Ministrów będą się odbywały publicznie.
Sprawniejsze instytucje
Celem wprowadzonych zmian jest zwiększenie skuteczności i przejrzystości funkcjonowania instytucji unijnych. Tradycyjnie istniało pięć instytucji europejskich:
Parlament Europejski, Rada UE, Komisja
Europejska, Trybunał Sprawiedliwości Unii
Europejskiej oraz Trybunał Obrachunkowy.
Dzięki traktatowi lizbońskiemu taki status
zyskały także Rada Europejska i Europejski
Bank Centralny.
Foto © EP 2007
Europejskiego w dziedzinie prawodawstwa, procedury budżetowej i umów międzynarodowych.
Biuletyn euro info kwiecień (04)
5
Unia Europejska
Jak opisano powyżej, zwiększyły się
uprawnienia Parlamentu Europejskiego.
Zmienił się jego skład (liczba deputowanych nie może przekroczyć 751-750 posłów i przewodniczący), a także podział
miejsc pomiędzy państwa członkowskie.
Deputowani z krajów o większej liczbie
ludności mają więcej miejsc niż deputowani z krajów o mniejszej liczbie ludności.
Minimalna liczba europosłów dla jednego
kraju wynosi 6, a maksymalna 96.
Rada Europejska, której główną rolą jest
nadawanie Unii impulsu politycznego,
stała się obecnie pełnoprawną instytucją
unijną. Jej kompetencje pozostały niezmienione, powstało natomiast stanowisko przewodniczącego Rady Europejskiej.
Przewodniczący, wybierany na 2,5-letnią
kadencję, ma zapewnić przygotowania
i ciągłość jej prac, a także działać na rzecz
wypracowania konsensusu pomiędzy
państwami członkowskimi. Na stanowisko
to wybrano Hermana Van Rompuya, byłego premiera Belgii.
Jeżeli chodzi o Radę Ministrów (Radę Unii
Europejskiej), to zmiany dotyczą głównie
procesu podejmowania decyzji. Zasadą
wprowadzoną przez traktat lizboński jest
podejmowanie decyzji większością kwalifikowaną, z wyjątkiem przypadków, w których traktat wyraźnie wymaga zastosowania innej procedury, np. jednomyślności.
W praktyce oznacza to więc rozszerzenie
głosowania większością kwalifikowaną
na nowe obszary, takie jak np. kultura czy
imigracja. W roku 2014 zostanie wprowadzone głosowanie podwójną większością:
państw (55%) i ludności (65%).
W Komisji Europejskiej zasiadać będzie
po jednym komisarzu z każdego państwa
członkowskiego. Wzmocniona została
pozycja przewodniczącego Komisji, który
może nakazać członkowi kolegium rezygnację ze sprawowanej funkcji.
Rola i kompetencje Europejskiego Banku
Centralnego i Trybunału Obrachunkowego nie uległy istotnym zmianom. Jeżeli
natomiast chodzi o Europejski Trybunał
Sprawiedliwości, to rozszerzony został jego
zakres działania, przede wszystkim w kwestiach dotyczących współpracy w sprawach
karnych i współpracy policyjnej, wprowadzono także pewne zmiany proceduralne.
Istotnym novum, wprowadzonym w celu
zwiększenia spójności działań Unii podej-
6
Biuletyn euro info kwiecień (04)
mowanych na arenie międzynarodowej,
było utworzenie stanowiska wysokiego
przedstawiciela do spraw zagranicznych
i polityki bezpieczeństwa. Odgrywa on
podwójną rolę – jest przedstawicielem
Rady Ministrów do spraw wspólnej polityki zagranicznej i bezpieczeństwa, a jednocześnie wiceprzewodniczącym Komisji
odpowiedzialnym za stosunki zewnętrzne.
W zakres jego kompetencji wchodzą
polityka zagraniczna i wspólna polityka
obrony, reprezentuje w tym zakresie Unię
na arenie międzynarodowej. Wspierany jest przez Europejską Służbę Działań
Zewnętrznych, w której skład wchodzą
urzędnicy Rady, Komisji oraz dyplomaci
państw członkowskich. Pierwszym wysokim przedstawicielem została Catherine Ashton, była komisarz ds. handlu zewnętrznego.
Prawa człowieka i podstawowe
wartości
Traktat lizboński otwiera Unii drogę do
przystąpienia do europejskiej Konwencji
o ochronie praw człowieka i podstawowych wolności. Dzięki traktatowi w życie
weszła Karta praw podstawowych Unii
Europejskiej, wprowadzająca szereg praw
cywilnych, politycznych, gospodarczych
i socjalnych, które są prawnie wiążące nie
tylko dla Unii i instytucji europejskich, lecz
także dla państw członkowskich. W Karcie
wymienione zostały prawa podstawowe,
podzielone na sześć rozdziałów: godność,
wolność, równość, solidarność, prawa
obywateli i wymiar sprawiedliwości. Ponadto Karta przyznaje obywatelom pewne prawa, które nie figurują w Europejskiej konwencji praw człowieka, takie jak
ochrona danych osobowych, bioetyka czy
prawo do dobrej administracji. Zakazana
jest wszelka dyskryminacja ze względu na
płeć, rasę czy kolor skóry.
Unia Europejska na świecie
Dzięki traktatowi lizbońskiemu międzynarodowe działania UE mają być skuteczniejsze i spójniejsze. Unia zyskała osobowość
prawną, dzięki czemu może zawierać
umowy międzynarodowe oraz przystępować do organizacji międzynarodowych.
Utworzono stanowiska stałego przewodniczącego Rady Europejskiej oraz wysokiego przedstawiciela Unii ds. zagranicznych
i polityki bezpieczeństwa będącego jednocześnie wiceprzewodniczącym Komisji.
Wysokiego przedstawiciela wspiera Europejska Służba Działań Zewnętrznych, która wykorzystuje zarówno zasoby kadrowe
instytucji UE, jak i państw członkowskich.
Połączono wiele elementów składających
się na politykę zewnętrzną UE, takich jak
dyplomacja, bezpieczeństwo, handel,
rozwój, pomoc humanitarna i negocjacje międzynarodowe. Dodatkowo traktat
wprowadza podstawę prawną do udzielania pomocy humanitarnej oraz możliwość
utworzenia Europejskiego Ochotniczego
Korpusu Pomocy Humanitarnej.
Przestrzeń wolności, bezpieczeństwa i sprawiedliwości
Poprzednio podejmowanie ważnych decyzji w tych dziedzinach wymagało jednomyślności w Radzie Ministrów, przy bardzo
ograniczonej roli Parlamentu i Trybunału
Sprawiedliwości. Obecnie rozszerzona
została procedura głosowania w Radzie
większością kwalifikowaną, wzmocniona
została także rola Parlamentu jako uprawnionego do współdecydowania w tym obszarze tematycznym.
Inne postanowienia
Zgodnie z traktatem, wszystkie obszary polityki UE muszą uwzględniać kwestie związane z zatrudnieniem i ochroną socjalną
oraz walkę z wykluczeniem społecznym.
Traktat wprowadza nowe rozwiązania
w takich obszarach, jak: zmiany klimatyczne i środowisko naturalne, energia, ochrona przed klęskami żywiołowymi oraz katastrofami spowodowanymi przez człowieka, zdrowie publiczne, usługi publiczne,
polityka regionalna, badania naukowe,
polityka handlowa, sport, strefa euro,
ochrona danych osobowych i turystyka.
Po zaledwie kilku miesiącach obowiązywania traktatu nie można jeszcze stwierdzić,
czy zmiany wprowadzone przez traktat
lizboński będą odpowiedzią na nurtujące
Unię Europejską problemy i czy jego cele
zostaną spełnione. Czy tak się faktycznie
stanie, pokaże czas.
Źródła informacji:
http://europa.eu/lisbon_treaty/index_
pl.htm
www.europa.eu
www.polskawue.gov.pl
www.ukie.gov.pl
Justyna Kulawik
Enterprise Europe Network
Polska Agencja Rozwoju Przedsiębiorczości
e-mail: [email protected]