Zaburzenia zachowania

ZABURZENIA ZACHOWANIA
Opracowała: Monika Haligowska
Zaburzenia zachowania:
wszelkiego rodzaju zachowania naruszające porządek społeczny,
niezależnie od tego, czy już powodują konflikt z prawem czy nie.
W węższym znaczeniu rozpoznanie to znajduje zastosowanie
w celu określenia " (...) niepsychotycznego zespołu zachowań
dzieci i młodzieży, który stanowi odchylenie od oczekiwanego,
zgodnego z ogólnie obowiązującymi normami zachowania
społecznego.
Dotyczy to więc konkretnie zachowań w różnym stopniu
aspołecznych, antyspołecznych i przestępczych.
W takim zachowaniu zawarty jest element pewnej trwałości
czy może raczej długotrwałości, jednak z możliwością
(przynajmniej w większości przypadków) różnego stopnia
poprawy, a nawet normalizacji "
(H. Sulestrowska, 2000, s.169).
GENEZA ZABURZEŃ ZACHOWANIA
wieloczynnikowa koncepcja zaburzeń:
• czynniki środowiskowe (wpływ rodziny, szkoły,
grupy rówieśniczej)
• możliwość następstw osobowościowych
i charakterologicznych organicznego uszkodzenia
mózgu (patologia mózgowo- organiczna)
• czynnik indywidualnej predyspozycji genetycznej,
najmniej uchwytny i zbadany
(H. Sulestrowska, 2000)
Na powstanie zaburzeń zachowania ogromny wpływ mają 2 grupy
czynników: czynniki biologiczne i czynniki psychosocjalne:
środowisko rodzinne, środowisko szkolne oraz grupy rówieśnicze
(A.Popielarska, 2000).
CZYNNIKI BIOLOGICZNE:
•
czynniki genetyczne (zestaw genów przekazywanych przez
rodziców w chwili poczęcia, które zawierają potencjalne możliwości,
jak i anomalie rozwojowe dziecka) - patologiczne geny
•
czynniki paragenetyczne działające w okresie rozwoju zarodka
i płodu, wpływające na postawanie różnorodnych wad rozwojowych
OUN
•
skutki urazów fizycznych, chorób, stanów niedoborów
w odżywianiu dziecka
•
zaburzenia hormonalne mające wpływ na jego potencjale
możliwości psychoruchowe po urodzeniu
czynniki genetyczne i paragenetyczne – są ściśle ze sobą powiązane
są to czynniki konstytucjonalne
Jeśli u dziecka nie stwierdza się uszkodzeń organicznych,
a jego środowisko jest zdrowe, wówczas na myśl
przychodzą uwarunkowania genetyczne.
Wśród zaburzeń zachowania pochodzenia
dziedziczno – konstytucjonalnego wymienia się
często:
• psychopatię : wrodzone odchylenie struktury osobowości
od „normy”, zwł. w zakresie charakteru, włącznie
z nieprawidłowościami życia uczuciowo – popędowego,
uczuciowości wyższej, temperamentu, sposobu reagowania
na bodźce, napędu psychoruchowego
(H. Spionek, 1975 za: T.Bilikiewcz);
-
zespół nadpobudliwości psychoruchowej (dziedziczony
wielogenowo)
ZALEŻNOŚĆ ZABURZEŃ ZACHOWANIA OD USZKODZEŃ OUN –
uszkodzenie o charakterze organicznym
lub funkcjonalnym.
Czynniki uszkadzające OUN płodu:
-
niedobory tlenu wynikające z chorób matki,
wadliwa budowa łożyska,
zatrucie ciążowe,
zła wymiana gazowa między łożyskiem a płodem
( J. Czochańska 1985).
II połowa ciąży:
- zakażenie matki pierwotniakiem Toxoplasma gandii
lub krętkiem bladym,
- niezgodność immunologiczna między nią a płodem
w zakresie antygenu Rh i grup głównych krwi.
W 25% przypadków przyczynami organicznych uszkodzeń OUN
płodu są: nieprawidłowy przebieg porodu i powikłania
okołoporodowe
(A. Popielarska, 2000 ).
Najczęstsza przyczyna uszkodzenia układu nerwowego:
- urazy czaszki ze wstrząsem.
Inne przyczyny uszkodzenia mózgu:
-
infekcje mózgowe (zapalenie opon mózgowych i mózgu),
choroby somatyczne (np. choroba reumatyczna),
• Choroby, które w prostej linii wpływają na zaburzenia
w zachowaniu, m.in.: astma - powodująca wzmożoną
pobudliwość, choroba Basedowa - wynikająca
z nadczynności tarczycy, cukrzyca i inne.
CZYNNIKI PSYCHOLOGICZNE:
• silne wstrząsy emocjonalne w historii życia
• długotrwałe napięcia lękowe
• ostre konflikty wewnętrzne
Różnorodne zaburzenia w pracy narządów wewnętrznych (serca, płuc, układu
trawiennego, moczowo – płciowego, pojawiające się mimo braku organicznych
zmian w tych narządach i związane również z przeżyciami emocjonalnymi).
Schorzenia te są faktycznymi zaburzeniami, które z czasem powodują zmiany
organiczne w danym narządzie (zawał serca, dusznica bolesna, owrzodzenia
żołądka i dwunastnicy) – choroby psychosomatyczne .
Szkodliwe procesy psychiczne wywierają wpływ nie tylko na psychikę,
ale też na „somę” .
RODZINNE UWARUNKOWANIA ZABURZEŃ
ZACHOWANIA
• niezaspokojenie potrzeb dziecka: bezpieczeństwa, miłości,
akceptacji przez środowisko rodzinne powoduje u niego
powstanie mechanizmów obronnych, które z kolei powodują
zakłócenia w jego zachowaniu;
• nieprawidłowe funkcjonowanie rodziny, co może wyrażać się
poprzez:
1. niewypełnianie podstawowych zadań opieki
nad dzieckiem lub delegowaniem jej na inne osoby;
2. brak silnych więzi emocjonalnych między poszczególnymi
członkami rodziny, separację emocjonalną lub izolowanie
całej rodziny od innych ludzi;
3. nadmierną symbiozę między członkami rodziny,
niewypuszczanie dziecka z "pola" oddziaływania rodziny,
wytwarzanie nadmiernej zależności;
4. nadopiekuńczość w stosunku do dziecka, która może być
wyrazem postawy lękowej, ale może być także maską
odrzucenia dziecka;
5. zaburzenia komunikacji trojakiego typu:
a. wszyscy w rodzinie muszą wiedzieć wszystko o wszystkich,
b. brak jest przepływu informacji, zwłaszcza dotyczących przeżyć
emocjonalnych,
c. występuje tzw. „podwójne wiązanie”, tzw. komunikaty werbalne
są sprzeczne z komunikatami niewerbalnymi,
6. erotyzacja stosunku rodzice – dziecko
7. patologia ról w rodzinie - np. wrogość rodziny spada
na tzw. kozła ofiarnego
8. opór rodziny przed ujawnieniem konfliktów, zaprzeczanie ich
istnieniu
(A. Popielarska, 2000)
9. brutalne traktowanie dziecka
10. nadmierny rygoryzm, liberalizm i in.
Większość badaczy jest zdania, że zakłócenia środowiska
rodzinnego stanowią zupełnie wystarczający czynnik patogenny,
który może doprowadzić do powstania zaburzeń zachowania.
Jako czynniki wyzwalające nieaprobowane społecznie formy
zachowania dzieci i wpływające na formowanie się osobowości
nieprawidłowej głównie wymienia się:
•
•
•
•
•
zaburzenia struktury rodziny,
niewłaściwą atmosferę rodzinną,
wadliwe postawy rodzicielskie,
metody nadzoru i kontroli,
przejawy patologii
(Pecyna, 1998)
ZABURZENIA STRUKTURY RODZINY
A NIEPRZYSTOSOWANIE SPOŁECZNE DZIECKA
• rodzina niepełna: brak jest jednego z naturalnych rodziców
z powodu separacji, rozwodu, śmierci; brak obydwu wzorów
osobowych, co utrudnia przyswojenie typu zachowań
odpowiadających płci;
• naruszenie więzi emocjonalnej matki z dzieckiem
powoduje nieuchronne i nieodwracalne zakłócenia
w rozwoju osobowości; wczesna deprywacja kontaktu
emocjonalnego z dzieckiem
(okres krytyczny dla rozstania z matką: 5 miesiąc a 3 r.ż.skutek: w okresie adolescencji i wieku dojrzałym mogą
przejawiać różnorodne zaburzenia o charakterze
neuropatycznym i psychopatycznym oraz tendencje do
zachowań aspołecznych);
• sytuacje traumatyzujące dla dzieci poprzedzające rozbicie
rodziny:
1) konflikt pomiędzy rodzicami, który dziecko przeżywa jako
zagrożenie,
2) wzrastanie w rodzinie niepełnej z jednym zamiast z dwoma
wzorcami osobowymi
(M. Ziemska, 1975)
• model antagonizmów i wzajemnego zwalczania się
przez rodziców wpływa na powstawanie zaburzeń
zachowania u dzieci
• niezgoda i brak miłości w stosunkach interpersonalnych
wiążą się z rozwojem skłonności i zachowań aspołecznych
-
odejście rodzica tworzy w dziecku szczególnie bolesną
deprywację i pustkę,
-
dominacja rodziców
-
agresywny ojciec
POSTAWY RODZICIELSKIE
Niewłaściwe postawy rodzicielskie wg M. Ziemskiej (1975):
• postawa unikająca: zaniedbywanie dziecka pod różnymi
względami: jego potrzeb uczuciowych, w zakresie opieki
nad nim;
• postawa odtrącająca: nadmierny rygoryzm, jawna wrogość,
zaniedbywanie, stosowanie nadmiernych kar, oschłość,
agresywność;
• postawa nadmiernie wymagająca: stawianie dziecku zbyt
wysokich wymagań, nieprzyznawanie prawa
do samodzielności, ograniczenie swobody, stosowanie
sztywnych reguł;
• postawa nadmiernie ochraniająca: bezkrytyczne podejście
do dziecka, pobłażliwość, nadmierna opiekuńczość,
izolowanie społeczne dziecka;
TYPY OSOBOWOŚCI RODZICÓW, które mają
znaczenie patogenne dla powstawania zaburzeń
u dziecka:
• matki: autokratyczne, pedantyczne,
niezrównoważone, niekochające, nieszczęśliwe
(J. Obuchowska 1981);
Wśród typów ojców najsilniej zaznaczoną rolę
patogenną przypisuje się następującym typom:
• typ ojca „nieobecnego”; rygorystycznego
i surowego oraz ojca groźnego
(H. Spionek 1975).
METODY WYCHOWAWCZE (NADZORU
I KONTROLI)
A ZABURZENIA ZACHOWANIA
Karzące zachowania to najczęściej
krytyka dziecka, ograniczanie jego
praw przez system nakazów
i zakazów, wpajanie dziecku poczucia
winy, ignorowanie go, dystansowanie
się, odbieranie miłości oraz dość
powszechnie stosowane kary fizyczne.
STYL WYCHOWANIA
Rozpatrując różne rodzaje procesów wychowawczych
za najbardziej zaburzające rozwój dziecka należy
uznać następujące style wychowania: autokratyczny,
liberalny oraz wychowanie niekonsekwentne.
ZJAWISKA PATOLOGICZE W ŻYCIU RODZINY
•
•
•
•
•
Przejawy patologii powodujące dysfunkcję wydolności
wychowawczej rodziny:
kryminogenność,
pasożytnictwo,
prostytucja,
przemoc seksualna wobec dzieci,
uzależnienia, w tym: alkoholizm, narkomania, hazard.
SYTUACJA AKTUALNA I DEFEKTY OSOBOWOŚCI JAKO
WYZNACZNIKI ZABURZEŃ ZACHOWANIA.
(A. Lewicki, 1974)
Zachowanie jest stale determinowane zarówno przez osobowość
jak i sytuację. W poszczególnych wypadkach udział tych czynników
może być różny, w jednych główna rola będzie przypadać
osobowości, w innych – sytuacji.
Trzy formy uwarunkowania:
1) sposób postępowania jest wyznaczany niemal wyłącznie
przez osobowość, sytuacja zaś jest tylko środkiem, którym
człowiek posługuje się dla realizacji typowych dla niego celów
Jeżeli jego dążenia są wypaczone, np. asocjalne, powstaje wówczas asocjalne
zachowanie zdeterminowane przez defekt osobowości.
Przykład: przestępstwo dokonane z premedytacją, szczegółowo zaplanowane.
Zachowanie poprawne: jeżeli poprawne są cele, do których człowiek dąży,
np. szukanie różnych okazji do zaspokojenia zainteresowania naukowego.
2) zachowanie jest wyznaczone przede wszystkim
przez cechy osobowości, ale mimo to nie
wystąpiłoby, gdyby nie wywołała go określona
sytuacja „spustowa”
przykład: agresywność – wybuch gniewu wymaga
nawet u wielkiego złośnika pewnej, choćby
minimalnej okazji, aby go wywołać;
dopóki jej nie ma, człowiek może być nawet miły
i pogodny;
poprawność albo niepoprawność zachowania zależy
przede wszystkim od cech osobowości
działania altruistyczne: niesienie pomocy innym,
wywołane przez budzący współczucie widok kogoś
będącego w trudnym położeniu
3) sytuacja ma główny wpływ na powstanie zaburzonego zachowania,
a determinanty osobowościowe schodzą na dalszy plan
przykład: nawet człowiek zwykle spokojny i zrównoważony może
stracić równowagę i wybuchnąć gniewem, gdy zostanie złośliwie
obrażony publicznie, czy też wpaść w panikę, gdy nagle zagrozi mu
duże niebezpieczeństwo, a on nie widzi możliwości obrony
przed nim;
sytuacje, które w ten sposób wytrącają człowieka z równowagi,
określa się jako „trudne”
Jak klasyfikować dane zachowanie do danej kategorii ?
- rozstrzygnięcie, czy dane formy zachowania występowały
u danego człowieka już poprzednio, tzn. czy można u niego stwierdzić
pewną osobowościowo zdeterminowaną skłonność do tego
rodzaju czynów
• np. jeśli stwierdzimy, że człowiek, u którego zaobserwowaliśmy
wybuch gniewu, już przedtem nieraz wybuchał gniewem,
przypisujemy to zachowanie przede wszystkim
osobowościowo uwarunkowanej „agresywności”
• inne uwarunkowanie: często wyrażany gniew może też
wystąpić wskutek tego, że człowiek przez dłuższy czas ma
do czynienia z ludźmi traktującymi go w sposób
niesprawiedliwy, obelżywy, upokarzający;
wpływ tych sytuacji powtarzających się jedna po drugiej,
kumuluje się, ponieważ po każdej pozostaje rozdrażnienie,
na nie nakłada się nowa drażniąca sytuacja, także stopniowo
coraz drobniejsze okazje wystarczają do uruchomienia
wybuchu – otrzymujemy formy zachowania, które
przypominają agresywność złośnika (kat.2), a jednak są
uwarunkowane sytuacyjnie;
czasem w ten sposób mogą powstawać nawet czynności
podobne do tych z kat.1
Np. Ktoś, komu otoczenie zbyt dokuczy, może – doprowadzony
do ostateczności – aktywnie szukać odwetu, aby siłą zmusić
przeciwników do pozostawienia go w spokoju.
Trudne sytuacje uruchamiają u człowieka swoiste mechanizmy,
przejawiające się w takich zaburzeniach psychiki
i zachowania, jakie u tej osoby poza trudnymi sytuacjami
nigdy nie występowały i wobec tego nie można ich
przypisywać predyspozycjom płynącym z zaburzeń
osobowości.
Zaburzenia występujące w trudnych sytuacjach nie ograniczają
się do drażliwości czy lękliwości. Niekiedy przybierają one
postać omamów, iluzji, urojeń, zaburzeń pamięci itd.,
wykazując podobieństwo do zespołu charakterystycznego
do organicznego defektu mózgu, a czasami przypominają
objawy schizofreniczne oraz stany powstające pod wpływem
środków psychotropowych.
Rozpoznanie, czy mamy do czynienia z zaburzeniami zachowania
uwarunkowanymi głównie osobowościowo, czy z mechanizmami
pochodzenia przede wszystkim sytuacyjnego, nie jest więc łatwe
i wymaga zarówno danych o zachowaniu badanego na przestrzeni
długich odcinków czasu, jak i starannej analizy sytuacji, w których
człowiek znajduje się aktualnie.
LITERATURA:
J. Czochańska (1985). Neurologia dziecięca. Warszawa PZWL.
American Psychiatric Association (1994): Diagnostic
And Statistical Manual of Mental Disorders Fourth Edition – DSM
IV. Washingto D.C.
Klasyfikacja zaburzeń psychicznych i zaburzeń zachowania w ICD – 10
(1997). Opisy kliniczne i Diagnostyczny. Kraków, Warszawa
Uniwersyteckie Wydawnictwo Medyczne Vesalius, IPiN.
A. Lewicki (1974). Psychologia kliniczna. Warszawa PWN.
I. Obuchowska (1981). Dynamika nerwic. Warszawa, PWN.
M. Pecyna (1998). Rodzinne uwarunkowania zachowania dziecka
w świetle psychologii klinicznej. Warszawa WSiP.
A. Popielarska i Wsp. (2000). Etiologia i patogeneza zaburzeń
psychicznych u dzieci i młodzieży w (red.) A. Popielarska, M. Popielarska.
Psychiatria wieku rozwojowego. Warszawa PZWL.
H. Spionek (1975). Zaburzenia rozwoju uczniów a niepowodzenia szkolne
Warszawa PWN.
H. Sulestrowska H (2000) . Zaburzenia zachowania u dzieci i młodzieży w:
(red.) A. Popielarska, M. Popielarska. Psychiatria wieku rozwojowego.
Warszawa PZWL.
M. Ziemska (1975). Rodzinna a osobowość. Warszawa PWN.