Zobacz w PDF - Med
Transkrypt
Zobacz w PDF - Med
Wypalenie zawodowe 317 Wypalenie zawodowe ANNA KAMROWSKA Uniwersytet Medyczny w Łodzi Klinika Psychiatrii Dorosłych, kierownik: prof. dr hab. med. A. Florkowski Wypalenie zawodowe Job burn-out Kamrowska A. Kamrowska A. Uniwersytet Medyczny w Łodzi, Klinika Psychiatrii Dorosłych, e-mail: [email protected] Medical University of Lodz, Poland, Department of Adults Psychiatry, e-mail: [email protected] Artykuł koncentruje się na problemie wypalenia zawodowego, uwzględniając środowisko lekarskie. Jest próbą przedstawienia definicji tego zjawiska, najczęstszych jego przyczyn oraz objawów. Lokalizuje źródła wypalenia zawodowego w trzech płaszczyznach: indywidualnej, interpersonalnej i organizacyjnej. Wskazuje na ujemne i dodatnie korelacje z różnorodnymi czynnikami wynikającymi ze środowiska zawodowego oraz rodzinnego. Wskazuje na grożące konsekwencje w przypadku pojawienia się wypalenia zawodowego w relacjach lekarz–pacjent. Przedstawia fazy tego zjawiska opierając się o ustalenia American Psychology Association. Analizuje wybrane badania obejmujące personel medyczny w warunkach polskiej służby zdrowia. Przestrzega przed nasileniem się tego problemu w środowisku lekarskim. W artykule poruszono również konsekwencje pojawienia się zespołu wypalenia zawodowego, skupiając się na najważniejszych: niskiej jakości pracy, zaburzeniu relacji lekarz–pacjent, wycofaniu się z aktywności zawodowej. Zjawisko to zatacza coraz szersze kręgi, dlatego na ten temat wypowiedziało się Europejskie Forum Stowarzyszeń Medycznych przyjmując deklarację w sprawie zespołu wypalenia wśród lekarzy. Deklaracja ta nawołuje międzynarodowe stowarzyszenia medyczne do podjęcia walki z tym narastającym problemem. This paper is concentrated on the issue of the professional burn-out, including the vocational group of physicians. It attempts to define this phenomenon, its reasons and symptoms. Three types of the burn-out sources have been established: individual, interpersonal and organisational. Negative and positive correlations between different aspects resulting from the professional and familiar environments are presented. The paper points to the consequences of the vocational burn-out that may occur in the physician–patient relationship. Three stages of this issue are shown, basing on the directions made by the American Psychology Association. Selected studies on medical staff in the Polish health care service have been analysed. The paper warns against the escalation of this problem in the medical community. It also brings up the most significant consequences of the professional burn-out syndrome, such as: low work quality, disturbances in the doctor–patient relation, resigning from vocational activity. Since this phenomenon is expanding in ever-widening circles, the European Forum of National Medical Associations has issued a declaration concerning the burn-out syndrome among physicians. The declaration urges international medical associations to face the increasing problem. Słowa kluczowe: zespół wypalenia zawodowego, emocjonalne wyczerpanie Pol. Merk. Lek., 2007, XXIII, 136, 317 Key words: job burnout, emotional exhaustion Wypalenie zawodowe coraz częściej dotyka środowiska lekarskiego, staje się powodem rezygnacji z pracy zawodowej oraz obniżenia efektywności pracy. Charakteryzuje je wiele nieswoistych objawów, co nie tylko zniekształca jego obraz, ale jest powodem trudności diagnostycznych. Człowiek wypalony nie rozpoznaje wypalenia u siebie, sądzi raczej, że jest to problem chwilowy wynikający z przemęczenia lub osłabienia organizmu [5, 15]. wolenie z wykonywanej pracy. Odniósł on syndrom wypalenia do utraty entuzjazmu, zaangażowania oraz poczucia „misji”. Wskazywał, że jest to proces rozpoczynający się nadmiernym i długotrwałym działaniem stresu, który wywołuje uczucie napięcia, drażliwość i zmęczenie wśród pracowników. Jego kontynuacją jest izolowanie się, dystansowanie od chorych, czemu towarzyszą zachowania apatyczne, cyniczne lub szorstkie i grubiańskie [7]. Inna definicja – według Pines i Aronsona – wiąże wypalenie zawodowe ze stanem fizycznym, emocjonalnym i psychicznym wyczerpaniem, spowodowanym przez długotrwałe zaangażowanie w sytuacje, które są obciążające pod względem emocjonalnym [5]. W 1976 r. Maslach zdefiniowała wypalenie jako odpowiedź organizmu na stres związany z pracą, przejawiającą się utratą troski wszystkich ludzi, z którymi się pracuje. W sytuacji spiętrzenia wymagań pojawia się szczególny rodzaj odpowiedzi, polegający na traktowaniu chorych w sposób zdystansowany i mechaniczny [7]. Początkowo definicja wypalenia zawodowego według Maslach i składała się z dwóch elementów: wyczerpania emocjonalnego i depersonalizacji. W trakcie dalszych badań powstała konieczność włączenia jeszcze jednego elementu – obniżonego poczucia dokonań osobistych. Psychofizyczne, emocjonalne wyczerpanie jest traktowane jako pierwszy z objawów zespołu wypalenia. Wyczerpanie takie jest utożsamiane ze stanem psychicznego i fizjologicznego przeciążenia ściśle związanego z intensywnością DEFINICJE WYPALENIA ZAWODOWEGO Pojęcie to pojawiło się w piśmiennictwie za sprawą psychiatry Fruedenbergera (1974 r.), który badał i opisał fenomen wypalenia zawodowego [7]. Określił on wypalenie jako stan wyczerpania jednostki, spowodowany nadmiernymi zadaniami stawianymi przez środowisko pracy. Jego zdaniem, na swoisty zespół wypalenia składają się takie objawy jak zmęczenie, ból głowy, wzmożona podatność na zachorowania, drażliwość, zmienność zachowań oraz uczucie stałego znudzenia i zniechęcenia. Traktował je „jako stan zmęczenia, frustracji, będący wynikiem poświęcenia się jakiejś sprawie czy sposobu życia, które to poświęcenie (sposób życia) nie przyniosło oczekiwanej nagrody”, a cały proces spowodowany był niepowodzeniem w realizacji pożądanego i oczekiwanego celu [15]. Cherniss z kolei wiązał wypalenie zawodowe ze zmianami motywacji. Definiował je jako „wycofanie się” z działalności zawodowej w odpowiedzi na zbyt duży stres lub niezado- Pol. Merk. Lek., 2007, XXIII, 136, 317 318 kontaktów międzyludzkich. Przejawia się zniechęceniem do pracy, postępującym zmniejszeniem zainteresowania sprawami zawodowymi, obniżoną aktywnością, pesymizmem, stałym napięciem psychofizycznym, drażliwością. Charakteryzują je takie objawy jak: lęk, napięcie, poczucie zmęczenia fizycznego, bezsenność, objawy psychosomatyczne, np. bóle głowy. Wyczerpanie emocjonalne odnosi się do poczucia nadmiernego obciążenia emocjonalnego oraz zmniejszenia energii życiowej. Depersonalizacja dotyczy negatywnego czy też obojętnego reagowania w kontaktach z innymi ludźmi, którzy są zwykle odbiorcami usług danej osoby czy też znajdują się pod jej opieką. Wiąże się to z dystansowaniem się wobec problemów osób z otoczenia, powierzchownością, skróceniem czasu kontaktów i ich sformalizowaniem. To ucieczka od relacji wymagających emocjonalnego zaangażowania. Poczucie obniżenia własnych dokonań to tendencja do postrzegania swojej pracy w negatywnym świetle. Prowadzi to do obniżenia lub utraty satysfakcji i zaangażowania zawodowego; pojawia się rozczarowanie i poczucie klęski oraz obwinianie siebie za brak umiejętności zawodowych, co staje się przyczyną obniżonej samooceny. Rzutuje to na sposób wykonywania pracy, zauważa się zachowania agresywne, tendencje ucieczkowe (absencje w pracy). Symptomy te tworzą samonapędzający się mechanizm [1, 3, 12, 15]. We wszystkich przytoczonych definicjach powtarzają się dwie cechy: zmęczenie i wyczerpanie emocjonalne, które jest końcowym efektem stopniowego procesu rozczarowań [5]. Podejmując analizę wypalenia zawodowego należy zwrócić uwagę na poglądy nawiązujące do społecznej psychologii poznawczej, której reprezentantką jest Helena Sęk. Definiuje ona wypalenie jako „zespół objawów pojawiających się u osób wykonujących zawody, w których bliski kontakt interpersonalny, pełen zaangażowania i cechy osobowości profesjonalisty stanowią podstawowe instrumenty czynności zawodowych decydujące o poziomie wykonywania zawodu, o sukcesach i niepowodzeniach zawodowych. Chodzi tu o zawody, które można określić jako społeczne i usługowe zarazem, takie jak nauczyciel, lekarz, pielęgniarka, terapeuta, pracownik socjalny itp.”. Z natury tych zawodów wynika, że osoby je wykonujące są narażone na przewlekły, specyficzny stres psychiczny. W wyniku wielu utrudnień napotykanych w pracy może dojść do obniżenia satysfakcji zawodowej, zaangażowania, wyczerpania emocjonalnego i dystansowania się społecznego [1, 14, 15]. Według Fabera wypalenie jest skutkiem stresu, który nie został zmodyfikowany własną aktywnością zaradczą. Wymagania środowiska pracy powodują, że u osób z niskim poczuciem własnej skuteczności dochodzi do pojawienia się uczucia rozczarowania, rezygnacji, apatii i cynizmu. Inaczej dzieje się w przypadku osób z wysokim poczuciem skuteczności – pod wpływem obciążeń środowiska dochodzi do uruchomienia mechanizmów przystosowawczych bądź zmieniających niekorzystne warunki [1]. Koncepcja wyjaśniającą fenomen wypalenia zyskała pozytywną antytezę – zaangażowanie w pracę. Gdybyśmy przyrównali aktywność zawodową człowieka do odcinka, to na jednym jego końcu byłoby zaangażowanie w pracę, a na końcu przeciwnym – wypalenie zawodowe. Początkowa fascynacja nowymi doświadczeniami, zapał, energia i pasja ustępuje miejsca wyczerpaniu, niechęci do chorych i niezadowoleniu z dokonań. PRZYCZYNY WYPALENIA ZAWODOWEGO Źródła wypalenia lokalizują się na trzech płaszczyznach: · indywidualnej: sprzyjające cechy osobowości – niska samoocena, defensywność, zależność, bierność, perfekcjonizm; poczucie kontroli zewnętrznej, nieracjonalne przekonania, niskie poczucie sprawności zaradczej, specyficzny typ kontroli polegający na unikaniu sytuacji trudnych, A. Kamrowska · interpersonalnej: między pracownikami a chorymi – emocjonalne zaangażowanie, między przełożonymi i współpracownikami – konflikty interpersonalne, rywalizacja, brak wzajemnego zaufania, zaburzona komunikacja, agresja werbalna, mobbing, zamierzone lub niezamierzone przyczynianie się pracodawcy do poczucia obniżania wartości pracowników, np. kwestionowanie kompetencji i blokowanie aktywności zawodowej, · organizacyjnej: cele instytucji jako sprzeczne z wartościami i normami uznawanymi przez pracownika: – np. brak czasu na prowadzenie życia rodzinnego, – stresory związane ze środowiskiem fizycznym, np. hałas, – stresory związane ze sposobem wykonywania pracy, np. pośpiech, monotonia, praca w godzinach wieczornych i nocnych, – stresory związane z funkcjonowaniem pracownika jako członka organizacji, np. brak możliwości wypowiadania swojej opinii w istotnych sprawach, – stresory związane z rozwojem zawodowym – niezadowolenie z przebiegu kariery, brak możliwości rozwoju zawodowego, brak poczucia stałości pracy, – styl kierowania niedostosowany do zadań placówki i potrzeb pracowników [3]. Zespół wypalenia zawodowego koreluje w ujemny sposób z: autonomią osobistą, różnorodnością działań, efektywnością środków, wpływem na politykę instytucji, uczestniczeniem we wspólnej pracy, relacjami międzyludzkimi, wsparciem społecznym, informacją zwrotną oraz możliwością realizacji własnych celów zawodowych. Dodatnia korelacja występuje w przypadku: nadmiernego zakresu obowiązków, przeciążenia, ciężaru decyzji, poczucia winy z powodu braku zapewnienia wystarczającej pomocy, nacisków ze strony środowiska, nacisków biurokratycznych, problemów administracyjnych, nadmiernego przeciążenia społecznymi obowiązkami oraz sprzecznymi wymaganiami [6]. FAZY I OBJAWY WYPALENIA ZAWODOWEGO American Psychology Association opisało proces wypalenia zawodowego wyróżniając w nim kilka faz: – miesiąc miodowy – okres zauroczenia pracą i pełnej satysfakcji z osiągnięć zawodowych, energia, optymizm i entuzjazm, – przebudzenie – czas, w którym człowiek zauważa, że idealistyczna ocena pracy jest nieadekwatna, pracuje coraz więcej i stara się, by idealistyczny obraz nie uległ zaburzeniu, – szorstkość – realizacja zadań zawodowych wymaga coraz więcej wysiłku, dołączają się kłopoty w kontaktach społecznych. – wypalenie pełnoobjawowe – rozwija się pełne wyczerpanie fizyczne i psychiczne, pojawiają się zaburzenia depresyjne, poczucie pustki i samotności, chęć wyzwolenia się, ucieczki z pracy, – odradzanie się – czas leczenia „ran” powstałych po wypaleniu zawodowym [3]. Najczęstsze objawy zespołu wypalenia to: fizyczne znużenie, zaburzenia somatyczne i czynnościowe, wybuchy gniewu i irytacja, okresy bezczynności w pracy, inicjowanie konfliktów w pracy, ucieczka przed decyzjami, zmiana zachowań lekarza – nadmierne spożywanie alkoholu, zażywanie narkotyków, – brak poczucia identyfikacji z zawodem [2]. – – – – – – – Niski poziom satysfakcji z wykonywanej pracy powoduje zmniejszenie zaangażowania w wykonywane obo- Wypalenie zawodowe wiązki, zaburza komunikację z chorymi i pośrednio rzutuje na zwiększenie częstotliwości zachowań agresywnych ze strony chorych. Według Rabina [11,13] lekarze ogólni przejawiają umiarkowane cechy zespołu wypalenia, natomiast psychiatrzy charakteryzują się bardzo wysokim poziomem emocjonalnego wyczerpania i depersonalizacji. Przeprowadzone badania personelu medycznego w Polsce [4] wykazały, że lekarze czuli się najbardziej obciążeni trudnościami konceptualnymi oraz wynikającymi z konfliktów międzyludzkich, a najmniej monotonią pracy. Staż pracy częściej korelował z poczuciem obciążenia pracą. W badaniach przeprowadzonych przez Świderskiego i wsp. [17] polscy lekarze charakteryzowali się przeciętnym poziomem wyczerpania emocjonalnego i depersonalizacji, ale nieco wyższym niż grupa lekarzy amerykańskich oraz nieznacznie wyższym poziomem poczucia osobistych osiągnięć. Pracownicy oddziałów psychiatrycznych mogą być szczególnie narażeni na wystąpienie zespołu wypalenia ze względu na specyfikę pracy, na co wskazywali [8] oraz Sullivan [16], lub też stanowią grupę wysokiego ryzyka – Leiter i Harvie [9, 10]. KONSEKWENCJE ZESPOŁU WYPALENIA Zawód lekarza należy do zawodów społecznych, co jest czynnikiem ryzyka pojawienia się w tej grupie zawodowej zespołu wypalenia. Konsekwencje występowania objawów wypalenia zawodowego w relacjach lekarz–pacjent to: – niska jakość pracy, niedbałość – nieefektywność diagnostyczna, nieskuteczność lecznicza, jatrogenność działań lekarskich, – okazywanie choremu (także personelowi medycznemu) zniecierpliwienia i znużenia kontaktem z nim, ignorowanie jego potrzeb, lekceważenie chorego, skracanie czasu kontaktu, – lęk przed podjęciem decyzji diagnostycznej i leczniczej – przerzucanie odpowiedzialności na innych, brak motywacji do wysiłku terapeutycznego, – poczucie bezsilności i bezradności lekarza – wycofywanie się z roli zawodowej, brak satysfakcji zawodowej i życiowej [2]. 319 Problem wypalenia zawodowego obejmuje stopniowo coraz większą grupę lekarzy. W 2003 r. Europejskie Forum Stowarzyszeń Medycznych przyjęło deklarację w sprawie zespołu wypalenia wśród lekarzy. Zachęcono międzynarodowe stowarzyszenia medyczne do zajęcia się tym narastającym problemem oraz do podjęcia przeciwdziałania jego skutkom [3]. PIŚMIENNICTWO 1. Antczewska M., Roszczyńska J.: Jak uniknąć objawów wypalenia w pracy z chorymi. Instytut Psychiatrii i Neurologii, Biblioteka Psychiatry. Warszawa, 2004; 13-25. 2. Barański J.: Ryzyko niepowodzeń w praktyce lekarskiej. Lek. Rodz., 2005, październik, 10, 1110-1113. 3. Bilska E.: Jak feniks z popiołów czyli syndrom wypalenia zawodowego. Niebieska Linia, 2004, 4, 1-6. 4. Dudek B.: Psychiczne obciążenie pracą. Pomiar, czynniki warunkujące, skutki. Rozprawa habilitacyjna. Instytut Medycyny Pracy. Łódź, 1992. 5. Henzel-Korzeniowska A.: Wypalenie zawodowe, fanaberia intelektualna czy rzeczywisty problem. Lek. Rodz., 2004, luty, 9, 2, 146-150. 6. Henzel-Korzeniowska A.: Wypalenie zawodowe, zapobieganie i zwalczanie. Lek. Rodz., 2004, kwiecień, 9, 4, 470-473. 7. Iskra-Golec I., Costa G., Folkard S. i wsp.: Stres pracy zmianowej, przyczyny, skutki, strategie przeciwdziałania. TAiWPN Universitas. Kraków, 1998, 215-219. 8. Lee J., Wang H.H.: Perceived occupational stress and related factors in public health nurses. J. Nursing Res., 2002, 10, 4, 253-259. 9. Leiter MP., Harvie PL.: Burnout among mental health workers: a review and a research agenda. Intern. J. Soc. Psych., 1996, 42, 90-101. 10. Maslach C., Schaufeli W., Leiter M.: Job burnout. Ann. Rev. Psych., 2001, 52, 02, 397-422. 11. Rabin S., Feldman D., Kaplan Z.: Stress and intervention strategies in mental health professionals. Br. J. Med. Psychol., 1999, 72 ,159-169. 12. Sapilak B.J., Kurpas D., Steciwko A.F., Melon M.: Wypalenie zawodowe personelu medycznego - problem wciąż aktualny. Metody oceny i przeciwdziałania w ramach oddziałów dializacyjnych. Prob. Lek., 2006, 3, 81-83. 13. Sariusz-Skąpska M.: Formy agresji pacjentów a wypalenie zawodowe u pracowników placówek psychiatrycznych. Post. Psych. i Neurol., 2005, 14, 2, 87-91. 14. Sęk H.: O wypaleniu zawodowym. Twórcza szkoła, 2004, wrzesień-październik 5-6. 15. Sęk H.: Wypalenie zawodowe, przyczyny i zapobieganie. PWN, Warszawa, 2006, 13-17, 23-27, 35-50. 16. Sullivan PJ.: Occupational stress in psychiatric nursing. J. Advanc. Nursing, 1993, 18, 591-601. 17. Świderski T., Langer D., Popkowska-Zerbin H.: Wypalenie zawodowe a poczucie koherencji u lekarzy. Nowiny Psychol., 1999, 3, 69-74. Otrzymano: 26 kwietnia 2007 r. Adres: Anna Kamrowska, 85-684 Bydgoszcz, ul. Skromna 12/12, tel. 0 603 823 429, e-mail: [email protected] 320 A. Kamrowska KOMUNIKAT Komisja Pulmonologiczna Komitetu Patofizjologicznego Klinicznej Polskiej Akademii Nauk uprzejmie informuje, że Ogólnopolskie Sympozjum pt.: „Palenie tytoniu – palący problem kliniczny” odbędzie się w dniu 21.11.2007 r. w Domu Lekarza w Katowicach, ul. Grażyńskiego 49a. Program Sympozjum Obciążenia wynikające z palenia tytoniu Wpływ palenia na mechanizmy komórkowe w płucach Palenie tytoniu a choroby alergiczne układu oddechowego Palenie a POChP Palenie tytoniu a choroby śródmiąższowe płuc Palenie tytoniu a rak płuca Postępy w leczeniu uzależnień od nikotyny Informacji na temat Sympozjum udziela Sekretariat: Katedry i Kliniki Chorób Wewnętrznych, Alergologii i Immunologii Klinicznej ŚUM 41-800 Zabrze, ul. 3 Maja 13-15, tel. (0 32) 274 83 10 Kurs „Transplantacja narządów klatki piersiowej i leczenie ostrej niewydolności serca” 8 listopada 2007 r., Kraków Kierownik Naukowy: prof. Jerzy Sadowski, dr Piotr Przybyłowski Instytut Kardiologii UJ CM Klinika Chirurgii Serca, Naczyń i Transplantologii ul. Prądnicka 80, 31-202 Kraków, tel. (0 12) 614 32 03, 614 30 75, faks (0 12) 423 39 00 e-mail: [email protected], www.kardiochirurgia.net.pl Kurs „Wybrane zagadnienia z alergologii” 26-30 listopada 2007 r., Warszawa Kierownik Naukowy: prof. Ryszard Chazan Kierownik Organizacyjny: dr Renata Rubinsztajn Katedra i Klinika Chorób Wewnętrznych Pneumonologii i Alergologii AM ul. Banacha 1a, 02-097 Warszawa, tel. (0 22) 599 25 62, 599 10 69 e-mail: [email protected]