Święte miejsca i cudowne ikony Prawosławne

Święte miejsca i cudowne ikony Prawosławne

Święte miejsca i cudowne ikony
Prawosławne sanktuaria
na Białostocczyźnie
1
2
ks. Grzegorz Sosna
Święte miejsca i cudowne ikony
Prawosławne sanktuaria
na Białostocczyźnie
Białystok 2001
3
Recenzenci:
Metropolita prof. dr hab. Sawa (Hrycuniak)
ks. dr Henryk Paprocki
Korekta:
Dorota Wysocka
Mapki:
Tomasz Popławski
Zdjęcia:
Ryszard Bielecki, Marek Dolecki, Grzegorz Kumowicz, Stanisław Mojczyno,
Zbigniew Pomaski, Ryszard Stawecki i inni
Na okładce:
Cerkiew Przemienienia Pańskiego na św. Górze Grabarce
Wydawnictwo Orthdruk
Białystok 2001
Copyright © 2001 by ks. Grzegorz Sosna
ISBN 83-85368-69-8
Druk i oprawa: Orthdruk sp. z o.o., Białystok, tel. (085) 742-25-17
4
Słowo wstępne
Pierwsze słowa o Przenajświętszej Dziewicy Pannie Marii zostały
wypowiedziane jeszcze w raju. Wypowiedział je sam Bóg w złożonej
naszym prarodzicom Adamowi i Ewie obietnicy Zbawiciela. Są to słowa
skierowane bezpośrednio do węża (szatana) ... i ustanowię nieprzyjaźń
między tobą a niewiastą, między twoim potomstwem a jej potomstwem;
on zdepcze ci głowę, a ty ukąsisz je w piętę (Rdz 3,15).
Ojcowie Cerkwi upatrują w niewieście Przeczystej Dziewicy Marii,
gdyż dzięki Niej słowo stało się ciałem. Ta obietnica Boża przetrwała
w świadomości wielu pokoleń, była rozwijana i głoszona przez proroków, którzy koncentrowali główną uwagę na osobie Jezusa Chrystusa.
Pismo Święte zawiera wiele proroczych słów o Matce Bożej. Odegrała
Ona ogromną rolę w dziele zbawienia ludzkości ...Oto bowiem błogosławić mnie będą wszystkie pokolenia; gdyż wielkie rzeczy uczynił mi Wszchmocny (Łk 1,48-49), odpowiedziała Maria Panna na powitanie św. Elżbiety.
I tak się stało. Od chwili Narodzenia Chrystusa, Matka Boża czczona
i wysławiana jest przez wszystkich chrześcijan. Jak głosi Tradycja Święta, za życia ziemskiego Matka Boża cieszyła się ogromnym szacunkiem
nie tylko dlatego, że była Matką Pana Jezusa, ale cechowała Ją wielka
świętość, głęboka wiara i doskonała znajomość prawd ewangelicznych.
Przez całe swoje życie Matka Boża prowadziła działalność dobroczynną. Służyła pomocą ubogim, chorym, sierotom i wdowom. Odwiedzała codziennie grób Swego Syna, modliła się tam za wszystkich uciśnionych i poszkodowanych przez los. Jej sława rozeszła się na wszystkie krańce ziemi. Chrześcijanie przybywali do Jerozolimy z odległych
krajów, by Ją ujrzeć i porozmawiać z Nią.
5
List św. Ignacego Teofana, napisany z Antiochii do św. Jana Teologa,
tak brzmi: ... wiele naszych niewiast pragnie odwiedzić Najświętszą Pannę, by usłyszeć z Jej ust słowa o cudownych tajemnicach. Doszła do nas
wieść, iż Matka Boża jest przepełniona łaską i wszelkimi cnotami... Według tradycji Matka Boża na Świętej Górze Atos wypowiedziała takie
słowa: Miejsce to przeznaczone mi przez Syna i Boga mego, niech będzie
moim udziałem, niech spocznie łaska Boża na tym półwyspie i na jego
mieszkańcach ...Stała się Orędowniczką tego miejsca i Pośredniczką
między Bogiem a jego mieszkańcami w ich zbawieniu. Na dowód tego
po dzień dzisiejszy widoczny jest obłok nad Świętą Górą Atos.
Według św. Andrzeja, arcybiskupa z Krety, oraz św. Symeona Metafrosty Matka Boża dożyła głębokiej starości. Chrześcijańscy historycy
Epifaniusz oraz Jerzy Kedryn twierdzą, że Matka Boża w dniu Zaśnięcia liczyła 72 lata, natomiast Jezusa powiła w wieku 15 lat. Na pogrzebie
Marii Panny w 57 roku n.e. był obecny biskup Aten św. Dionizy Areopagita, który nawrócony został na wiarę chrześcijańską przez ap. Pawła
dopiero w 52 r.
Matka Boża, odchodząc z tego świata, wypowiedziała słowa: Radujcie się! Jestem z wami po wsze czasy. Chrześcijanie do Bogarodzicy
ułożyli mnóstwo hymnów i modlitw, a także pieśni, które są w użytku
cerkiewnym do dnia dzisiejszego.
Według starożytnego świadectwa św. ewangelista Łukasz był malarzem i pierwszy namalował Jej wizerunek. Ujrzawszy go Maria Panna
powiedziała: Łaska zrodzonego ze mnie i moja niech spocznie na tej
ikonie. O tym wydarzeniu pisał około 530 r. Teodor Anagrostes, a także
inni historycy. Byli oni zdania, że apostoł namalował siedem wizerunków Matki Bożej. Ikona została przekazana przez apostoła do Antiochii.
W 453 roku cesarzowa Eudokia, żona Teodozjusza Młodszego, przekazała ją do Jerozolimy, a potem do Konstantynopola, dla świętej cesarzowej Pulcherii.
Ikona Matki Bożej wkrótce zasłynęła cudami.
Według tradycji św. Łukasz trzykrotnie sportretretował Marię za życia, zaraz po zesłaniu Ducha Świętego. Owe trzy ikony stanowią trzy
podstawowe typy ikonograficzne wizerunków (ikon) maryjnych:
Eleusa – Umilenije (Miłosierna) – według tradycji przedstawia moment, w którym Dzieciątko Jezus wyjaśnia Matce tajemnicę Swej śmierci
6
i zmartwychwstania. Na obliczu Marii odbija się wyraz bólu, miłości,
a także pełnego poddania się woli Bożej, pogłębione przez silne kontrasty światła i cienia. Spójrzenie Marii cechuje zdziwieniem, smutek i zaduma. Syn przytula się do Matki, Ona zaś otacza Syna Swoją miłością
i macierzyńską opieką. Do typu Umilenija należy Włodzimierska Ikona
Matki Bożej. Od ikony Umilenije wywodzi się około 230 typów ikon
określanych od miejsca pochodzenia lub objawienia np. Jarosławska,
Kazańska, Nowogrodzka. Na terenie obecnego województwa podlaskiego
cudowna Włodzimierska Ikona Matki Bożej znajduje się w Kożanach.
Hodegetria to ta, która jest przewodniczką w drodze. Matka Boża
podtrzymuje jedną ręką Dzieciątko, drugą wskazuje je jako drogę, prawdę
i życie. Jest to wizerunek mający charakter uroczysty, majestatyczny.
Mały Jezus o twarzy dorosłego człowieka (symbol boskiej wiedzy oraz
przeznaczenia wiodącego ku męce i śmierci) w jednej ręce trzyma rotulus praw, a drugą udziela błogosłowieństwa. Tego typu ikony znajdują
się na naszym terenie między innymi w Bielsku Podlaskim, Brańsku,
Hodyszewie, Rybołach, Żerczycach i Żurobicach, a także w Supraślu,
Różanymstoku i Białymstoku.
Oranta to typ, na którym Maria ukazana jest frontalnie z rękami wzniesionymi ku niebu w geście błagania. Wzrok kieruje ku wiernym, wzywając ich, by zaufali Chrystusowi, do którego ona zwraca się, prosząc
o miłosierdzie dla ludzkości. Wzorem tego typu ikonograficznego jest
Blachernistissa, Maria Orantka, prezentująca umieszczony na piersi
medalion z wizerunkiem Chrystusa Emanuela Zbawiciela z okresu przed
Wcieleniem. To przedstawienie Marii odwołuje się do starotestamentowego proroctwa Izjasza: Dlatego Pan da Wam znak: oto Panna pocznie
i porodzi syna i nazwie go imieniem Emanuel (Bóg z Wami). Typ Orantki znajduje się w cerkwi w Mielniku.
Na uwagę zasługuje też typ Matki Bożej Tronująca. Ukazuje Matkę
Bożą na tronie w pozycji frontalnej – Maria trzyma przed sobą Dzieciątko Jezus, które z kolei błogosławi i ukazuje zwój Pisma. Z obu stron
tronu stoją aniołowie, święci pochyleni ku Dziewicy w geście adoracji.
Już współcześnie, 15 marca 1917 r., we wsi Kołomienskoje w granicach Moskwy ukazała się cudowna ikona Matki Bożej Tronującej. Matka Boża jest na niej wyobrażona w postaci Królowej zasiadającej na
tronie z Dzieciątkiem na łonie. W prawej ręce trzyma berło, w lewej
7
spoczywa jabłko – symbol władzy królewskiej. Jest to oczywisty znak,
że Królowa niebios nie przestaje się opiekować się Rusią i jest jej orędowniczką.
W przedstawieniu Bogorodzicy pojawiają się zawsze charakterystyczne elementy: kolory sukni i płaszcza są odwrotnością kolorów szat Chrystusa. Maria, pochodząca od Adama i Ewy, ma zawsze suknię ciemnobłękitną, ale okryta jest płaszczem barwy purpurowej, symbolizującej
boskość i królewską godność, ponieważ została wybrana przez Boga na
Matkę Króla świata. Trzy gwiazdy zdobiące moforion, lśniące nad czołem i na ramionach Marii, są starym symbolem dziewictwa. Ikona Matki
Bożej tłumaczy tajemnicę wcielenia. Maria to nowa Ewa, ubóstwiana,
to sam Kościół, w którego łonie dokonuje się upodobnienie do wizerunku
boskiego zgodnie ze słowami Ojców: Bóg stał się człowiekiem, aby człowiek stał się Bogiem.
Analizując typy ikon należy sięgnąć do postanowień soborowych.
VII Sobór Powszechny zadeklarował, że ikonie należy się taki sam kult
jak Ewangelii. Oznacza to, że ikona została postawiona na tym samym
poziomie, co Biblia. Ikona jest innym rodzajem teologii – teologii w barwach i liniach, przyjmuje funkcje języka i w innym języku, sobie właściwym, tłumaczy prawdy wiary. Właściwe miejsce ikony znajduje się
w cerkwi. Ikona związana jest z liturgią. Pełni też taką samą rolę jak
liturgia, jest wtajemniczeniem w Boga. Według teologa o. Sergiusza
Bułgakowa prawosławie, zwłaszcza w Bizancjum i na Rusi, otrzymało
dar widzenia piękna świata duchowego.
Książę kijowski Włodzimierz po nabożeństwie w Hagia Sophii
w Konstantynopolu tak napisał: Nie widzieliśmy czy jesteśmy na ziemi
czy w niebie, gdyż zaprawdę nie ma takiego miejsca na ziemi, gdzie było
takie piękno. Nie możemy tego opisać, ale jesteśmy przekonani, że Bóg
przebywa tu pośród ludzi, którzy celebrują Jego chwałę w taki sposób, iż
żaden inny kult na świecie nie jest mu równy. Nie można bowiem zapomnieć tego piękna. Wraz z przyjęciem chrześcijaństwa na Rusi, również
na nasze tereny przeniknęły ziarna prawd ewangelicznych. Faktem jest,
że tereny południowej Polski o wiele wcześniej zostały oświecone wiarą chrześcijańską obrządku wschodniego, dzięki misji uczniów św.św.
Cyryla i Metodego.
Zgodnie z tradycją chrześcijańską ikona towarzyszy wiernym pra8
wosławnym od kołyski do grobu. Podczas chrztu dziecko otrzymuje ikonę świętego, którego nosi imię. W sakramencie małżeństwa nowożeńcy
otrzymują ikonę. W ostatniej drodze również towarzyszy ikona. W każdym domu prawosławnym znajduje się przeważnie ikona Matki Bożej,
Zbawiciela jak również i innych świętych. Zajmują one najbardziej poczesne miejsce, tak zwany krasnyj uhołok. Zapalane są przed nimi lampki i odmawiane poranne i wieczorne modlitwy. Kierując swój wzrok i myśli, wierni proszą o błogosłowieństwo na rozpoczętą pracę, uciekają się
do nich w różnych niedolach, utrapieniach, bólach i chorobach, błagając o pomoc i orędownictwo. Wierzący czują łaskę spływającą na nich
z ikon i zdarza się często po skończonej modlitwie, że otrzymują to, o co
błagali.
W każdej cerkwi jest zawsze wiele ikon Matki Bożej, a wśród nich
jedna ikona najbardziej czczona w tej parafii, zazwyczaj umieszczona
w kiocie, przed którą czasie nabożeństwa pali się mnóstwo lampek i świec.
Przed Nią zazwyczaj odprawia się molebny i akatysty. Wiele ikon Bogarodzicy znanych jest z tego, że okazują ludziom swą pełną łaski pomoc.
Gdy modlimy się przed ikoną, ona żyje energią duchową skomulowaną
(namolenną) przez pokolenia wierzących i uświęca ich ziemską drogę.
Jedną z istotniejszych form modlitwy jest piśmiennictwo chrześcijańskie. Ruś otrzymała w darze bezcenne skarby literatury chrześcijańskiej poświęconej Matce Bożej, co jest świadectwem nieustannej troski
Maryi o rodzaj ludzki. Wzniesiono wiele cerkwi i klasztorów poświęconych Jej imieniem, liczne ikony Matki Bożej uświęcone są przez Jej
cuda, do naszych czasów zachowała się pamięć o Jej nieskończonej pomocy, miłosierdziu i miłości do Ludu Bożego. Latopiscy mówią o ikonach, widzeniach i czynionych przez nie cudach. Dzieje ikon wiążą się
z realnymi historycznymi wydarzeniami – walką z obcym najeźdźcą,
głodem, masowymi epidemiami (morowym powietrzem), budową cerkwi i klasztorów, a także życiem świętych, którzy dostąpili łaski ujrzenia lub usłyszenia głosu Matki Bożej.
W Kościele prawosławnym wspomina się o 601 cudownych wizerunkach Matki Bożej. Z nich jak ze źródła spływały niezliczone znaki
i cuda, zarówno na pojedyncze osoby, jak i na całe regiony.
Pierwsza wzmianka o cudownej ikonie z terenu obecnego województwa podlaskiego została odnotowana przez Ipatiewską Letopis’ dopie9
ro pod rokiem 1260. Dotyczy ikony Spasa Izbawnika w Mielniku. Następna wzmianka z 1289 r. głosi, że książę włodzimierski Wołodimir
Wasilkowicz do odbudowanej już cerkwi Preczystienskiej w Bielsku
Podlaskim przekazał swój dar w postaci ksiąg i ikon. Więcej wiadomości o cudownych ikonach na Podlasiu pochodzi ze źródeł historycznych
z XVI–XVII wieku.
Według tradycji ludowej objawione ikony pochodzą z najdawniejszych czasów. Ikony Matki Bożej objawiały się zwykle w miejscach
ustronnych, z dala od ludzkich oczu – w lesie, na górze lub nad rzeką. Tak
było w Rajsku, Starym Korninie, Hodyszewie, Puchłach. Wyglądały
bardzo skromnie, były niewielkich rozmiarów. Znajdowali je zazwyczaj
zwykli, prości, pobożni ludzie – młody chłopak, dziewczyna, pastuszkowie. Z ikony zazwyczaj dochodził cudowny głos, który coś nakazywał
lub w samym objawieniu widziano cudowny znak, który wskazywał na
wolę Matki Bożej. Samorodnie powstające miejsca kultu, z reguły przy
cudownych źródełkach, po dłuższym lub krótszym okresie istnienia zostały zakceptowane przez Cerkiew. Takimi miejscami są święte źródełka
w Gredelach, Ladach-Kuraszewie, Pietraszkach-Rybołach, BachurachJałówce. Przy cudownych źródełkach w Knorydach koło Bociek, Krynoczce koło Hajnówki, Koterce koło Tokar albo w Piatience w pobliżu
Topolan rozwinął się kult ikony Matki Bożej Wsiech Skorbjaszczych
Radosti. Matka Boża zsyłała swą pełną łaski moc zazwyczaj w okresach
szczególnie trudnych dla religijnego życia narodu czy w czasach kościelnych rozłamów. Niestety, ikonę w Knorydach złoczyńcy ukradli, to samo
uczynili z ikoną Pokrowy w Piatieńce.
Do świętych miejsc pielgrzymowano, aby doświadczyć ich cudotwórczej mocy, a łaska Boża promieniowała na bliższe i dalsze okolice. Tradycja pielgrzymowania wiernych Kościoła prawosławnego do świętych
miejsc na ziemiach polskich sięga odległych czasów. Na terenach wschodnich dawnej Rzeczypospolitej znajdowało się do II wojny światowej
około dwustu cudownych wizerunków Matki Bożej, Jezusa Chrystusa,
Świętej Trójcy i Świętych. Natomiast obnowienie ikon było – rzec można – masowe.
Największym prawosławnym sanktuarium w Polsce jest Święta Góra
Grabarka. Na święto Przemienienia Pańskiego przybywają tu tysiące
pielgrzymów. Na Podlasiu obecnie znajduje się około trzydziestu ikon
10
i miejsc szczególnie czczonych przez wiernych. Najbardziej znanym
i czczonymi ikonami na tym terenie mogą poszczycić się Supraśl, Bielsk
Podlaski, Hodyszewo, Krasnystok, Rajsk, Stary Kornin i Puchły. Historia ich była różna, los nie zawsze łaskawy, nie wszystkie dochowały się
do naszych czasów. Po tragedii I wojny światowej niektóre nie powróciły z bieżeństwa (Białystok, Rajsk, Stary Kornin, Supraśl) a inne (Hodyszewo) znalazły się w kościołach rzymskokatolickich. Podobny los spotkał i Świętą Wodę niedaleko Wasilkowa. Ikona ze Świętej Wody nie
powróciła z bieżeństwa. Dzisiaj w cerkwi w Wasilkowie znajduje się jej
kopia. Cudowne ikony z Krasnegostoku (Różanegostoku) nie powróciły, ale zostały odnalezione w Rosji i znajdują się w monasterach. Natomiast los cudownej ikony z Kuźnicy pozostał niewyjaśniony. Nie wiadomo, czy wróciła z bieżeństwa i czy nie została zniszczona podczas
pożaru cerkwi. Zachowała się ikona Matki Bożej z II połowy XVIII wieku z ryzą z datą 1794 r. Trudno stwierdzić, czy to ta sama, gdyż brak jest
badań konserwatorskich. Inny los spotkał cudowną ikonę z Krynek. Na
początku XIX w. prawdopodobnie została przeniesiona do kościoła w Sejnach i stamtąd już nie powróciła.
W Bielsku Podlaskim znajduje się ikona Matki Bożej typu Hodegetria, której historia sięga XV w. Helena, córka Iwana II, wyszła za mąż
w 1495 r. za wielkiego księcia litewskiego Aleksandra, zachowując wiarę prawosławną, a tym samym stając się jej obrończynią w Wielkim Księstwie Litewskim. Do Wilna przywiozła książki i naczynia liturgiczne
oraz ikony. Była fundatorką cerkwi Preczystienskiej na zamku w Wilnie.
W 1507 r., po śmierci króla Aleksandra Jagiellończyka, otrzymała w dożywocie Bielsk i inne miasta. Ofiarowała ona do cerkwi zamkowej w Bielsku wielki dar – ikonę Bogarodzicy, która niebawem wsławiła się licznymi cudami. Ikona Bogorodzicy dla mieszkańców Bielska i okolicy jest
drogocenną duchową „skarbnicą”, ofiarowaną przez obrończynię prawosławia – księżną Helenę.
Ikony, które znajdowały się w cerkwiach w Rajsku i Starym Korninie, były małych rozmiarów i według zachowanych opisów podobne
były do ikony Matki Bożej Leśniańskiej i Żyrowickiej. Starokornińską
Ikonę Matki Bożej opisał prof. Antoni Mironowicz w publikacji Księga
cudów przed ikoną Matki Boskiej w Starym Korninie dokonanych, wy-
11
danej w 1998 r. Na 119 jej kartkach zawarto zeznania osób, które doznały cudownych uzdrowień i innych łask Matki Bożej.
Ikona Matki Bożej z Rajska jeszcze na początku XX wieku przyciągała wielu pielgrzymów. Ikony z Białegostoku, Supraśla, Starego Kornina i Rajska podczas bieżeństwa w 1915 r. znalazły się na terenie Rosji
i już więcej nie wróciły w rodzinne strony, a kult ich, szczególnie w Rajsku, zmalał. Natomiast w Starym Korninie odrodził się kult św. Anny,
a dzień Jej Zaśnięcia przyciąga niezliczone tłumy pielgrzymów. Także
kult Supraskiej Ikony Matki Bożej został odrodzony po przejęciu monasteru przez Cerkiew prawosławną.
W Brańsku i Żerczycach znajdują się Tichwińskie Ikony Matki Bożej. W tej drugiej miejscowości na przestrzeni przeszło trzystu lat znajdowały się kolejno trzy ikony Matki Bożej, dwie z nich padły ofiarą
pożaru, a obecna pochodzi z 1947 r. Natomiast Tichwińska Ikona Matki
Bożej z Brańska przetrwała wszystkie burze dziejowe i znajduje się
w tamtejszej cerkwi.
Bardzo znana była Rudawska Ikona Matki Bożej, z dzisiaj zapomnianego sanktuarium w Żurobicach koło Siemiatycz. W czasie bieżeństwa
ikona została wywieziona w głąb Rosji i nie powróciła.
Kolejne miejscowości o szczególnym kulcie maryjnym to Puchły
i Wólka Wygonowska, gdzie jest obchodzone święto Opieki (Pokrowy)
Matki Bożej. W Puchłach nie zachowała się oryginalana ikona Matki
Bożej. Pielgrzymi w Puchłach składali ofiary w postaci żywego inwentarza, co przetrwało jeszcze w symbolicznym wymiarze po dzień obecny.
Ikona z Wólki Wygonowskiej zaliczana jest do typu Znamienije.
W okresie międzywojennym odrestaurowano ją w Wilnie. Jej powrót
z Wilna był nadzwyczaj uroczysty.
W Kożanach Włodzimierska Ikona Matki Bożej znajduje się od najdawniejszych czasów. W okresie unii nazywaną ją ikoną Matki Bożej
Miłosierdzia (Umilenije). Po powrocie do prawosławia ikona znowu
otrzymała dawną nazwę.
Kolejna szczególnie czczona ikona Matki Bożej, zwana Kożańską,
znajduje się Rybołach.
Jedyna ikona Matki Bożej Orantki znajduje się w Mielniku. Głośno
było o Jej pojawieniu w 1777 r. na rzece Bug i zbudowaniu dla Niej
kaplicy na starym cmentarzu.
12
Do najstarszych należy rówież zaliczyć znajdujące się w cerkwi w Siemiatyczach ikony świętych apostołów Piotra i Pawła i św. Paraskiewy.
Akt fundacyjny cerkwi pochodzi z 1431 r. Czytamy w nim... s prideiełami svjatych apostołow Pietra i Pawła i prepodobnoj Paraskiewy nazywajemoj Pjatok... Na początku XV w. metropolita Grzegorz Camblak
św. Paraskiewę ogłosił patronką prawosławia w państwie polsko-litewskim. Zakładane w tym czasie w Klejnikach, Rajsku, Kleszczelach, Piatieńce koło Topolan cerkwie otrzymały wezwanie św. Paraskiewy.
Łączność duchowa z Kijowem dotyczy również ikony św. Antoniego Peczerskiego, założyciela Ławry Kijowo-Peczerskiej, która znajduje
się w cerkwi w Rogaczach. Jego kult był szeroko rozpowszechniony również w Wielkim Księstwie Litewskim i na wschodnich obrzeżach koronnych ziem Rzeczypospolitej. Na naszych terenach pierwsze pustelnie powstawały w granicach wielkich masywów leśnych, jak Puszcza
Mielnicka i Narewska.
W pobliskich Rogaczach powstała cerkiew pod wezwaniem św. Antoniego, która posiadała cudowną ikonę prepodobnogo otca Antonija
Peczerskogo. Monaster, zlokalizowany w Puszczy Narewskiej, nawiązywał do kolebki monastycyzmu, Kijewsko-Peczerskiej Ławry, a cerkiew w Narwi do dzisiaj uroczyście świętuje dzień św. Antoniego.
Cudowny obraz św. Dymitra znajduje się w Sakach niedaleko Kleszczel. Sama góra, na której wzniesiona jest cerkiew, przywołuje wspomnienie św. Góry Grabarki. Cerkwie pod tym wezwaniem znajdują się
w Żerczycach, Parcewie, a ostatnio buduje się w Hajnówce.
Do szczególnie czczonych ikon należy również ikona św. Mikołaja
w Kleszczelach. Znajdowała się ona w cerkwi św. Mikołaja, która spłonęła w 1914 r., lecz sama ikona została uratowana.
Kolejną świętością jest obraz Nierukotworennogo Spasa (Obraz Nie
ludzką Ręką Malowany) znajdujący się w cerkwi w Rogawce niedaleko
Siemiatycz.
O cudownych ikonach Kościoła prawosławnego na Białostocczyźnie możemy powiedzić, że były i są ostoją wiary, a Sam Jezus Chrystus
jest obrazem Ojca, o czym czytamy w Ewangelii św. Jana: kto mnie zobaczył, zobaczył także i Ojca (J 14,9).
13
Zadaniem niniejszego opracowania jest przedstawienie świętych
miejsc i cudownych ikon, które są lub były prawosławnymi ośrodkami
kultu religijnego na Białostocczyźnie. W każdym okresie historycznym
(prawosławie-unia-prawosławie) miejsca te w większym lub mniejszym
stopniu oddziaływały na Lud Boży, przyciągając rzesze pielgrzymów.
Tylko kilka ikon Matki Bożej – Supraska, Krasnostocka, Hodyszewska, Bielska i Starokornińska oraz rozwinięte wokół nich ośrodki kultu
doczekały się do tej pory drobnych opracowań. Sporo wiadomości o nich
i o innych ikonach dostarczają publikacje rosyjskie i polskie. Cennym
materiałem są XIX-wieczne monografie autorstwa biskupa Iosifa Sokołowa, Fiodora Pokrowskiego, Pawła Bobrowskiego, Józefa Jaroszewicza i innych.
Zgromadzone w Archiwum Państwowym w Lublinie XVIII -wieczne wizyty oraz wizyty dziekańskie, przechowywane w Dziale Rękopisów Biblioteki Akademii Nauk Litwy w Wilnie, były niezastąpione przy
dociekaniach o ciągłości kultu w miejscach świętych i przy cudownych
ikonach.
Ze współczesnych opracowań należy wymieninić publikacje autorstwa Jerzego Wiśniewskiego, Antoniego Mironowicza, Józefa Maroszka oraz innych historyków, a także własne.
W poszukiwaniach niezmiernie przydatne okazały się cerkiewne kroniki z poszczególnych parafii. Wielce pomocnym materiałem były takie
publikacje ciągłe, jak: Akta Vilenskije (Wilno) i Archeologićeskij sbornik dokumentov (Wilno) oraz wydawnictwa periodyczne: Cholmsko-Varśavskij Vestnik (Warszawa), Cerkovnye Vedomosti (Sankt-Petersburg),
Litovskie Eparchial’nye Vedomosti (Wilno), Grodnenskie Eparchial’nye
Vedomosti (Grodno), Voskresnoe Ćtenie (Warszawa), Cerkovnyj Vestnik
(Warszawa), Wiadomości PAKP (Warszawa), Przegląd Prawosławny
(Białystok) a także Cerkiewne Kalendarze wydawnictwa Warszawskiej
Metropolii Prawosławnej.
Autor wyraża serdeczne podziękowanie
za udział w powstaniu niniejszej publikacji
swojej matuszce Antoninie Troc.
14
Święte miejsca
15
16
BACHURY w parafii Jałówka – kapliczka
Puszcza pomiędzy Narwią a górną Świsłoczą podlegała dworom
w Wołpie i Mścibokowie. Tutaj także znajdował się dwór myśliwski
książąt litewskich – Kołodzieżno. Puszcza zmieniła swoją nazwę z Wołopiańskiej na Mścibokowską, następnie na Jałowską. Wszystko to świadczyło o przesuwaniu się osadnictwa od rzeki Rosi do dorzecza Narwi.
W końcu XV w. na prawym brzegu rzeki Jałówki założono Jałówkę –
dwór książąt litewskich, skąd zarządzano włością jałowską. Leżał on
przy dogodnym traktacie łączącym Mazowsze z Rusią oraz Brześć Litewski przez Bielsk, Narew, Grodno z Wilnem. Osiedlająca się w Jałówce oraz na polanach leśnych ludność ruska wyznania prawosławnego
pochodziła przede wszystkim znad południowych dopływów Rosi.
W początkach XVI w. w Jałówce została wybudowana cerkiew, „a kilkanaście lat później królowa Bona założyła drewniany kościół Michała
Archanioła” 1. Puszczy strzegło 12 osoczników osadzonych w Łuplance, a obok nich 15 chłopów pańszczyźnianych. W pobliżu tego miejsca
znajdowała się wieś Bachury oraz kapliczka i cudowne źródełko przy
rzece Łuplance.
Historia tej kapliczki sięga czasów po unii brzeskiej. Znajdowała się
ona przy źródle rzeczki Łuplanki, przy dzisiejszej wsi Łuplanka Nowa.
Po wprowadzeniu unii część ludności nie przyjęła nowego wyznania
i w puszczy, przy źródle Łuplanki, zbudowała kaplicę. Przy kapliczce
zamieszkał zakonnik, który odprawiał nabożeństwa. Trzeba tutaj zaznaczyć, że był to ośrodek służący wszystkim prawosławnym zamieszkałym w okolicy, zwanym prawowiernymi.
1
L. Nos, Jałówka, „Białostocczyzna” 1994, nr 1, s. 74.
17
Osiadła przy kapliczce ludność dała temu miejscu nazwę Łuplanka
Nowa. Według zapisów historycznych, zasiedlanie Puszczy Jałowskiej
zakończyło się w XVIII w. Później powstały wsie: Tajnica Dolna obok
Górnej i Łuplanka Nowa obok Starej. Jak podaje jedna z badaczek ...
osadników z różnych wsi miała przyjąć stara wieś Łuplanka w zamian
za przydzielenie jej lasu, którego dotąd nie miała. Tak powstało Nowoje
Sieło zwane Łuplanka Nowa2.
Kapliczka św. Mikołaja w Bachurach. Stan przed remontem
Kapliczka przetrwała kilkadziesiąt lat i została spalona. Był to okres
nasilonej akcji latynizacji cerkwi i być może dlatego nie pozwolono na
odbudowę placówki prawowiernych. Ludność postanowiła ponownie
w gąszczu puszczy pobudować kaplicę św. Mikołaja. Kapliczka stoi teraz obok wsi Bachury, oddalonej od miejsca lokalizacji poprzedniej kaplicy o kilka kilometrów. Według inwentarza starostwa jałowskiego
2
N. Ciwoniuk, Rozwój osadnictwa w starostwie jałowskim od XVI do końca
XVIII wieku w świetle toponimii, „Kwartalnik Historii Kultury Materialnej” 1983,
nr 1, s. 7.
18
z 1623 r. wieś Bachury figurowała jako uroczysko Bachorowszczyzna.
W XVIII w. powstała na tym miejscu wieś Bachury, licząca 63 dymy3.
Według wizyty dekanalnej z 1780 r. cerkwi jałowskiej wieś Bachury
– Bachurowszczyzna należała do parafii Jałówka. W artykule o Jałówce
czytamy: Na podstawie przekazów miejscowej ludności w odległości
około 3,5 km na zachód Łuplanki Starej w lesie było bagienko (obecnie
osuszone), które w latach 1656-1658 służyło ludności wsi Leonowicze
i Łuplanka za kryjówkę. W pobliżu bagienka znajduje się głaz o średnicy około 1 m, który upamiętnia ponad 100 osób zmarłych w tym okresie
w związku z szalejącą zarazą i głodem i tu pogrzebanych4.
Wspomniana wersja jest prawdopodobna, gdyż przez 7 lat ziemie te
były miejscem potyczek, zabójstw, epidemii, niszczących wsie i ludność, związanych z najazdem szwedzkim (1655-1657), siedmiogrodzkim (1656-1657), moskiewskim (1658-1660) oraz przemarszem wojsk
litewskich i koronnych do 1662 r. Najbardziej opustoszały wsie wzdłuż
traktatu z Grodna przez Krynki na Podlasie5.
Wojny, głód i epidemie nie zmieniły składu narodowościowego wsi
starostwa jałowskiego. Wzrastający wpływ duchowieństwa unickiego
spowodował, że ludność prawowierna nie mogła swobodnie realizować
życia duchowego – kapliczkę przejęli unici. Dopiero po 1839 r., z chwilą przyłączenia unitów do prawosławia, w kapliczce zaczęto odprawiać
nabożeństwa prawosławne.
Opiekunem kapliczki był mieszkaniec wsi Leonowicze Mikołaj Sołowiej, zwany Matusow. Funkcję tę sprawował od 1845 do 1905 r. W 1905
roku kaplicę zniszczył pożar.
Kolejnym opiekunem świętego miejsca została mieszkanka wsi Bachury Maria Worona. Dzięki jej staraniom i poparciu ówczesnego proboszcza parafii jałowskiej, w tym samym miejscu została wybudowana
nowa kapliczka. Ofiarodawcą drewna był leśniczy. Kaplica pokryta została gontem, a wewnątrz bogato wyposażona. Szczególnie czczoną iko3
N. Ciwoniuk, Rozwój osadnictwa w starostwie jałowskim od XVI do końca
XVIII wieku w świetle toponimii, „Kwartalnik Historii Kultury Materialnej” 1983,
nr 1, s. 7.
4
L. Nos, Jałówka, „Białostocczyzna” 1994, nr 1, s. 83, przyp. 10.
5
J. Wiśniewski, Osadnictwo wschodniej Białostocczyzny, „Acta Baltico-Slavica”, t. 11 (1977) s. 53.
19
nę św. Mikołaja zawieszono na ścianie wschodniej. Pierwsze nabożeństwo zostało przez miejscowego proboszcza odprawione w 1909 r. Maria Worona pozostawała opiekunką tego miejsca do 1915 r.
Powracająca z bieżeństwa ludność zastała kaplicę zniszczoną, jedynie ikona św. Mikołaja pozostawała na straży świętego miejsca i okolicy. Kolejnym opiekunem (1922-1938) kaplicy był Maciej Bójko, który
przeprowadził kapitalny remont.
Kaplica wraz z wyposażeniem spłonęła podczas pożaru wsi w 1941
roku. Jak głosi przekaz, jednemu z parafian w czasie snu ukazał się św.
Mikołaj z takimi słowami: czemu ty mienia nie wynios?
W 1948 r. mieszkańcy wsi na tym samym uświęconym miejscu
wznieśli nową kaplicę. Z ofiar wiernych została ufundowana ikona św.
Mikołaja, namalowana na płótnie. 14 ikon zostało przekazanych z parafialnej cerkwi Podwyższenia Krzyża w Jałówce.
W 1972 r. remontowano dach kaplicy, przykrywając go nowym eternitem. Uroczyste poświęcenie odbyło się 22 maja 1972 r., w dzień św.
Mikołaja. Cztery lata później, 12 listopada 1976 r., kaplica został okradziona i sprofanowana. Zrabowano 8 ikon, pozostałe zaś zniszczono.
...zostawili na podłodze i podeptali.
Mieszkańcy wsi ponownie przystąpili do uzupełniania strat. Zamontowano kraty w oknach i drzwiach. Zamówiono ikony, z cerkwi w Jałowce przekazano Ostatnią Wieczerzę oraz dwie inne. Do kaplicy zostały napisane nowe ikony. Aleksander Łoś odnowił chorągwie, pocięte
i podeptane przez złych ludzi, którzy włamali się do cerkwi.
Przez 42 lata opiekunem kaplicy był Jan Bójko, a od 1980 r. Jan
Worona. Odprawiane są zamówione nabożeństwa, wierni na modlitwę
gromadzą się też w ustanowione tradycyjnie dni świąteczne. Do nich
należą w maju i grudniu święta św. Mikołaja Cudotwórcy. Oprócz tego
w wigilię Objawienia Pańskiego odbywa się poświęcenie wody na rzece
Łuplance.
Miejsce to jest, jak i przed wiekami, szczególnie czczone przez wiernych i pozostaje w tradycji miejscem świętym. Ostatnio kaplica jest bardzo zadbana.
Poprzednio kaplica na palach, przypominająca ubogą chatkę, stała
u źródła w Bachurach, w pobliżu zalewu Siemianówka. Kapliczkę przeniesiono na brzeg rzeczki, na którym przedtem usypano sporo ziemi.
20
Pięć lat trwał remont, a w zasadzie przebudowa i rozbudowa. Tego
wszystkiego dokonano wysiłkiem miejscowego proboszcza i wiernych
parafii Jałówka6. Kaplicę poświęcono 13 września 1999 roku. Uroczystość zgromadziła wielu modlących, jak za dawnych czasów, mimo że
skupiska wiejskie stają się coraz mniejsze.
Kaplica
św. Mikołaja.
Stan po
remoncie
6
A. Radziukiewicz, Odnowiona kaplica w Bachurach, „Przegląd Prawosławny” 2000, nr 5, s. 23, il.
21
DUBINY – Krynoczka
Nie można dokładnie określić, kiedy tutaj otoczono kultem cudowne
źródełko – Krynoczku. Miejsce czczone jest od najdawniejszych czasów.
Z pomocą przychodzi tradycja zachowana wśród okolicznej ludności. Według ustnego przekazu w okolicy strumyka zwanego Miednoje
miało miejsce objawienie ikony na drzewie7. Uczestnikami tego cudu
byli pastuszkowie, pasący niedaleko swoje stadko. Ikona została przeniesiona do wsi Lipiny, ale powtórne jej zjawienie się na tym miejscu
dało okazję do pobudowania małej drewnianej kapliczki. Według innego przekazu, pojawienie się ikony na drzewie poprzedziła jasność, a obok
wytrysnęło źródełko – krynica z cudowną wodą8.
Długoletni proboszcz dubiński śp. Antoni Gołub (+ 27.05.1971 r.)
opowiadał, że według ustnej tradycji podczas najazdu tatarskiego na
Ruś Kijowską mnisi opuszczali swoje rodzinne strony, udając się w leśne ustronia. Osiedlali się w okolicach Brześcia, Mielnika, Narwi, a także w okolicach obecnej Puszczy Białowieskiej. Taka pustelnia znajdowała się i u źródełka – dzisiejszej Krynoczki 9.
Krynoczka była znana mnichom wileńskim, pielgrzymującym do
monasteru wirowskiego i do Leśnej. Mnisi tu się zatrzymywali, modląc
się wraz z okoliczną ludnością, która tłumnie na ten czas tu przebywała.
O miejscu tym, czczonym przez wiernych, pisze pielgrzym petersburski
7
P. Bajko, Krynaćka, "Niva" 6.06.1982 r. nr 14, s. 6.
E. Podgajecki, 150 lat Świętej Krynoczki, Bielsk Podlaski 1998, s. 19, il.
9
Krynoczka, „List Informacyjny” 1994, nr 3, s. 12, il.
8
22
Krestowski, który przebywał tutaj 27 czerwca 1872 r. Miejsce to nazywano – Miedne10.
W 1848 r. wśród gęstego i wysokiego lasu na polance zbudowano
cerkiew Braci Męczenników Machabejskich, matki Salomei i nauczyciela Elezara. Po prawej stronie cerkiewki znajdowała się krynica ze
smaczną cudowną wodą, posiadającą właściwości lecznicze. Krynica
miała zadaszenie na czterech słupach, zwieńczone krzyżem, zaś samą
studnię wyłożono deskami. Drogę do krynicy usłano deskami, tworzącymi rodzaj pomostu. Z czasem zastąpiono go pomostem umieszczonym
na legarach. W latach 20. usypano groblę, a deski w studni zastąpiono
kręgami cementowymi. Sam wygląd krynicy uległ zmianie – zadaszenie
zawisło na sześciu słupach a w dole ułożono podłogę z desek. W latach
90. naszego stulecia wymieniono kręgi cementowe jak również zadszenie wzmocniono metalowymi szynami, a posadzkę wylano betonem.
Krestowski w swoim opisie wspomina, że cudowna woda jest pomocna w leczeniu choroby oczu i płuc. Dookoła krynicy znajdowało się
10
... Men’e ćem ćerez ćetver ćasa my uże byli v M’edn’e. Zd’es’, sredi roskośnago i gustago, vysokago l’esa, na nebol’śoj rasćiśćennoj polank’e odinoko stoit ubogaja derevjanaja cerkovka, vo imja semi mućennikov Makkaveev’. Vpravo ot’ neja,
projdja po brevenćatoj i dosćatoj nastil’ke, prolożennoj po bolotu, nachoditsja rodnik prekrasnoj cholodnoj vody, kotoraja slavitsja po okrestnosti svoimi c’elebnymi
svojstvami. Rodnik okrużen n’eskol’kimi derevjannymi krestami i ogorożen nebol’śim
srubom, nad kotorym na ćetyrech stolbach utverżdena kryśa s krestom naverchu.
Tut że, po obyknoveniju i vetchij oobraz. M’estnye krest’jane oćen’ ćtut etot istoćnik, voda kotorago pomogaet v grudnych i glaznych bolenzjach. Ja ne mog ne obrati’ vnimanija na to, ćto vokrug etogo rodnika, na v’etvjach i suć’ich vsech bliżajśich
kustov razv’eśano mnożestvo polotnjanych trapic, platkov i pestrych loskutkov. Okazalos’, ćto mestnye krest’jane, stradajuśćie glaznymi bol’eznjami, prichodjat sjuda
so svoimi trjapicami, kotoryja namaćivajut v rodnikovoj vode i promyvajut imi sebe
glaza, a potom ostavlajut ich tut że na v’etvjach, kak by v żertvu ili v blagodarnost’
za isc’elenie. Kresty, okrużąjuśćie rodnik, postavljatsja także krest’janami i toże v
pamjat’ isc’elenij. Otec Bazilevskij skazyval mne, ćto v 1848 godu, vo vremja Vengerskoj kompanii, kogda v zdeśnich mestach stojal lejb-gvardii Izmajlovskij polk, to
odin kapitan, familiju kotorago on teper uże ne upomnit, u kotorago vraći nachodili
naćalo bugirćatoj ćachotki, obratilsja po sovetu krest’jan k pol’zovaniju vodoj
Medninskago rodnika i, k neskazannomu udivleniju vraćej, polućil isc’elenie. V
1831 goda pravitel’stvo obratilo bylo vnimanie na celebnyja svojstva etogo istoćnika i prislalo dlja izsledovanija ego c’eluju special’nuju komissiju, kotoraja naśla v
23
dużo wotywnych krzyży oraz chusteczek po myciu i wycieraniu chorych
miejsc, pozostawionych przez pielgrzymów. W 1831 r. powstał projekt
wybudowania tu sanatorium. Komisja, która badała właściwości lecznicze wody, stwierdziła, że zawiera ona siarkę i żelazo. Mimo to, z nieznanych przyczyn, projekt nigdy nie został zrealizowany. Autor reportażu
zreasumował swoją podróż słowami: ... Kak vneśnost’, tak i vnutrennjaja obstanovka etoj cerkovki oćen’ i oćen’ bedna, no zato v nej samoj, v
etom odinokom raspoloźenii eja sredi pustynnago lesa, v etom rodnike s
ego loskutkami, i vo vsej okrużajuśćej ee prirode est’ kakaja -to tichaja
i grustnaja poetićeskaja prelest’ – prelest’ svjatoj pustyni11.
Miejscowy proboszcz Parteniusz Bazylewski w roku 1872 poinformował podróżnika petersburskiego Krestowskiego, że w 1848 r. w tych
okolicach stancjonował Izmajłowskij połk,a jego kapitan chorował na
gruźlicę płuc. Rokowania lekarzy nie były dobre. Po kilkakrotnym wypiciu cudownej wody z krynicy kapitan wyzdrowiał, w co lekarze nie
mogli uwierzyć.
rodnike prisustvie żeleza i s’ery, i uże nameryvalis’ otkryt’ zdes’ lećebnoe zavedenie, na ustroojstvo kotorago trebovalos’, po eja sm’ete, tol’ko 500 rublej; na delo
eto poćemu-to zatormozilos’, vstretilo kakija-to prepjatstvija i s tech por kanulo v
letu. Lesnaja cerkovka prinadleżit Dubinskomu prichodu, no bogoslużenie v nej
soverśaetsja tol’ko odin raz v god, 1-go avgusta, v den’ chramovogo prazdnika,
prićem iz neja soverśaetsja krestnyj chod k celebnomu istoćniku. .... Postroena ona
v 1848 godu, pos’le mnogich podpol’nych kaverz so storony ksendzov i prepjastvij
ot mestnoj administracii, kotorym bylo ne po nutru soorużenie imenno zdes’ pravoslavnoj cerkvi. Ksendzam chotelos’ togda zachvatit’ eto mesto v svoi ruki i soorudit’ na nem kakoj nibud’ filial’nyj kostelik, imenno v etom rasćete, ćto celebnaja sila
rodnika privlekaet k nemu mnogo prostogo, verujuśćago naroda, na kotoryj oćen’
udobno bylo by pri etom vlijat’ svoeju propagandoj, a administracja, sostojavśaja
v te vremena iz ćinovnikov poćti isklucitel’no pol’skago proischodżenija, konećno
sklonna byla okazyvat’ vsjaćeskoe sod’ejstvie ksendzam i vsjaćeskaja prepjatstvuja
pravoslavnym. No, ne vziraja na vse eto, otcu Bazylevskomu udalos’ nakonec preodelet’vs’e kaverzy i zatrudnenija, i cerkovka byla soorużena dobroochotnym userdiem Dubninskich prichożan, prićem i vsja-to postrojka eja, pri gotovom lesnom
materiale, oboślas’ tol’ko vo 150 rublej. S tech por stalo bol’śe odnim poetićeskim
ugolkom v Beloveżskoj Puśće. V. V. Krestovskij, Ot Belostoka do Beloveżskoj Puśći.
Putevye zametki, „Russkij Vestnik”, Moskva 1876 nr 7, s. 461-462.
11
V. V. Krestovskij, Ot Belostoka do Beloveżskoj Puśći. Putevye zametki,„Russskij Vestnik”, Moskva 1876, nr 7, s. 462.
24
Grodnenskij Kalendar
z końca XIX wieku opisał to
miejsce w następujący sposób:
V uroćyśće Mednom v Beloveżskoj Puśće ... cerkov derevjannaja v derevjannoj ograde sorużenna v 1848 godu. V nej
imeetsja osobeno mesto ćtimyj
obraz Presvjatoj Bogorodicy –
bol’śoj na polotne – celebnyj
kolodec, pod derevjanym śatrom w forme bol’śogo baldachima na 4 stolbach – ot cerkovnoj papereti vediot sjuda
śiroki pomost. Mestnost’ trjasinnaja – voda v kołodezie cholodnaja prijatnaja na vkus,
żelezisto-mineral’naja. Sjuda
vo mnożestvo schodjatsja ljuCudowne źródełko w Krynoczce
di, iśćuśije vraćevanija oćes –
v ćumoje vremja zdies’ izbavilis’ ot ćumy. Osobenno mnogo ludej schoditsja sjuda v Svetluju i Troickuju nedelu v 1 avgusta i 14 sentjabrja. Do
ustrojstva cerkvi v 1848 godu była zdes’ s izdavna ćasovnja 12.
Nabożeństwa na krynoczkie w owym czasie odbywały się w dzień
Świętych Braci Machabeuszy i Podniesienia Krzyża Pańskiego, a 1894
roku dodano jeszcze drugi dzień Świętej Trójcy13. W czasach współczesnych wprowadzono na stałe trzeci dzień Wielkanocy i Świętej Trójcy.
Ten ostatni szczególnie uroczyście jest obchodzony, ściągając rzesze
pielgrzymów i tłumy wiernych. ... Vera naśego blagoćestivogo pravoslavnogo naroda sochranila siju dobroju tradicju na protjażenii vekov
do naśich dnej, iskrenno i userdno molitsja zdes’ verujuśćij narod, ćerpaja sily dlja żizni i truda14.
12
13
Iosif, ep., Grodnenskij Kalendar, Voroneż 1899, s. 132-133.
J. Hawryluk, Podlasze. Śladami ruskiej przeszłości, Bielsk Podlaski 2000, s.
137.
14
N. Lenćevskij, Dubiny – Krynoćka, „Cerkovnyj Vestnik” 1966, nr 7, s. 14-15.
25
Cerkiew św. Braci Męczenników Machabejskich w Krynoczce
Sama cerkiew znalazła się na terenie jednostki wojskowej w Hajnówce. W roku 1955 Ministerstwo Obrony Narodowej w Warszawie oraz
władze jednostki wojskowej zaproponowały przeniesienie cerkwi w okolice wsi Lipiny. Cudowna woda z krynoczki miała być mechanicznie
pompowana do studzienki. Ówczesny proboszcz Antoni Gołub nie wyraził na to zgody, przekonując, że metalowa rura może ulec uszkodzeniu
czy nawet celowo zostać przecięta i wody nie będzie. Wyjaśniał wojskowym, że świętość tkwi w źródle i nie może być przeniesiona. Ostatecznie cerkiew i źródło ogrodzono drucianą siatką i kolczastym drutem.
Klucze do bramy wjazdowej były w posiadaniu wojskowych15.
Po II wojnie pielgrzymowanie do Krynoczki zostało przerwane ze
względu na brak pozwolenia ze strony administracji państwowej. Mimo
to niezorganizowani pielgrzymi tłumnie uczestniczyli w nabożeństwach,
odprawianych tam w ustalonych dniach. W 1997 r. pielgrzymi z Białe15
Mimo takiego zabezpieczenia w latach 1957 – 1989 nastąpiły włamania do
świątyni, święte ikony bezczeszczono. W 1989 r. skradziono dwie ikony, w tym
zaprestolnuju, a wiele innych uległo zniszczeniu. Sprawców jednak nie odnaleziono.
26
gostoku, udający się do klasztoru w Jabłecznej, po drodze odwiedzili
Krynoczkę i tym samym tradycja została odnowiona.
W naszych czasach miały miejsca cudowne uzdrowienia cierpiących
i chorych. Wierni wierzą, że źródło posiada cudowną moc uzdrowienia16 i co roku w dni Świętej Trójcy licznie przybywają oczekując łaski
Bożej i ulgi w swoich troskach. Mieszanka wsi Nowosady, babcia Chimka, cierpiała na ostre dolegliwości żołądkowe. Po wypiciu wody ze/ źródełka bóle ustąpiły i żywot zakończyła w setnym roku życia. Mieszkanka pobliskich Lipin Matrona Panasiuk zapamiętała napis na dębie, mówiący o uzdrowieniu trzech mężczyzn ze wsi Suchowolce, chorych na
trąd. Na betonowym krzyżu z datą 29 maja 1936 r. wyrażono wdzięczność za uzdrowienie. Mieszkanka wsi Kojły, 75-letnia Nadzieja Sawczuk, jako małe dziecko została uzdrowiona z pomocą cudownej wody.
Zachowała się legenda dotycząca nabożeństwa w „Krynoczce” na
trzeci dzień Wielkanocy.
Mieszkanka Lipin, katoliczka, ze względu na brak kościoła w Hajnówce i daleką odległość do Narewki, macierzystej ówczesnej parafii,
oraz ze względu na stan zdrowia i wiek zawsze chodziła do „Krynoczki”
i modliła się przy zamkniętych drzwiach. Pewnego roku, na trzeci dzień
Wielkanocy, zabrała ze sobą dziewczynki z sąsiedztwa oraz swoją córkę. Zanim zdążyły one uklęknąć przy cerkwi, stał się cud. Przed nimi
zapalił się rząd świec, od których owa kobieta zapaliła swoją. Podbudowana tym cudem i serdeczną modlitwą, z płonącą świecą wróciła do
16
W literaturze zachowała się wzmianka o cudownym źródełku. Wacław Sieroszewski pozostawił w „Szkicach podróżniczych” następującą relację: ... znowu
umówliśmy się z Marcinem, że nas dowiezie na stację. Po drodze do Hajnówki
zatrzymaliśmy się obejrzeć kapliczkę, gdzie ukazał się u źródła cudowny obraz Matki
Boskiej. – Co tu przedtem było kijów, kulów, różnych rzeczy, zostawionych dla pamięci ... – prawił Marcin. – Teraz siła zmalała, wody ubyło. Tylko zostało, co muchów i komarów tu, jak i przedtem, nie bywa! Dokoła bagnistego źródełka rósł
ciemny, świerkowy gaj. Z drogi dostać się doń można było po haci kładzionej z okrąglaków. Nad samym źródełkiem postawiony był prosty, drewniany daszek z balustradą wokoło. Na drzewach, krzewach i ziemi – wszędzie leżało dużo barwnych
szmatek – ubogie wota pobożnych. Inne pewnie zostały schowane do drewnianej
cerkiewki. Pod daszkiem mieścił się postument dla cudownego obrazu i parę niezdarnie malowanych ikon. ... W. Sieroszewski, Szkice podróżnicze – wspomnienia,
Kraków 1961; cyt. za: „Nad Narewką” 1999, nr 5/28), s. 12.
27
domu. To wydarzenie spowodowało wprowadzenie dodatkowo nabożeństwa w trzecim dniu Wielkanocy17.
Z opowiadań starszych mieszkańców można dowiedzieć się, że przy
krynicy pozostawiano dużo lasek, gdyż po cudownym uzdrowieniu pielgrzymi wracali do domu o własnych siłach. Jedno z najnowszych uzdrowień odnotowano 17 czerwca 1997 r. Przed kamerą TV Białystok pewien mężczyzna opowiedział o swojej chorobie (rak prawego policzka).
Pijąc cudowną wodę, został uzdrowiony18.
W ostatnich latach w letnich miesiącach został wprowadzony porządek odprawiania co niedzielę akatystów Matce Bożej Nieupiwajemaja
Czasza z wodoswjatnym molebnom w intencji uzdrowienia z nałogu pijaństwa. Wielu pielgrzymów uczestniczy na nabożeństwie przy cudownym źródełku19.
W roku jubileszowym 2000 przy źródełku została zbudowana, dzięki
ofierze Niny Kowalczuk, dawnej mieszkanki wsi Dubiny, zamieszkałej
obecnie w Niemczech, kolejna kapliczka.
O randze Krynoczki jako miejsca pielgrzymowania w życiu Kościoła
Prawosławnego niech świadczy uroczysta koncelebra w dniu Świętej
Trójcy przez hierarchów pod przewodnictwem metropolity Sawy.
17
E. Podgajecki, Parafia prawosławna w Dubinach na tle historii osady, praca
magisterska, Chrześcijańska Akademia Teologiczna, Warszawa 1992, s. 47-48, mnps.
18
Krynoczka, „List Informacyjny” 1994, nr 3, s. 12-13; „Bratczyk” 1997, nr
125, s. 3-4, il.
19
Krynoczka, „Bratczyk” 1997, nr 125.
28
GRABARKA – Święta Góra
Miejsce, znane w kraju i poza granicami państwa jako Święta Góra
Grabarka, należy do najbardziej znaczących ośrodków kultu Kościoła
wschodniego. W ostatnich czasach szczególnie otoczone czcią, stanowi ważne sanktuarium prawosławia w Polsce. Przede wszystkim znane
jest dzięki wodzie, której źródło znajduje się u podnóża góry, i cudownym uzdrowieniom.
Pisząc o świętej górze należy pamiętać, że w religiach starożytnych
góra stanowiła symbol mocy, potęgi, niewzruszności i wiecznotrwałości. W Starym Testamencie stanowiła sferę świętą zarezerwowaną dla
Boga, odnajdujemy też jej sens symboliczny i teologiczny w Nowym
Testamencie.
By poznać dzieje i historię dzisiejszego sanktuarium na Świętej Górze Grabarce, nie sposób pomninąć sąsiedniego miasteczka Mielnika,
o przebogatej historii. Początki Mielnika wiążą się ściśle z osadnictwem
ruskim i początkowo z Księstwem Kijowskim, później zaś z Wielkim
Księstwem Litewskim. Źródła dobitnie to potwierdzają.
Ipatiewska letopis pod rokiem 1260 odnotowała, że ruski książę Daniel wyprawił brata swego Wasilka na podbój Litwy ... i prowodi jeho do
Berestia, i posła s nim ludi swoja, i pomolisia Bogu, jaże jest’ ikona
w gorodie Mielnicy w cerkwi svjatoj Bogorodicy, i obieszczasia Daniło
ukrasiti ju20...
Przyjęcie chrztu przez Ruś Kijowską zaowocowało życiem monastycznym na terenach powiązanych z władcami ruskimi. Wiadomym jest,
że po krawych walkach książąt ruskich w XIV w. należy Mielnik już do
20
E. Golubinskij, Istorija Russkoj Cerkvi, Moskva 1904, t. 1, s. 306.
29
Litwy. Kazimierz Wielki, zawierając w 1366 roku ugodę z księżętami
litewskimi, stwierdził, iż ... do Mielnika i innych miast Podlasia na prawym brzegu Bugu jako do Kiejstuta księcia trockiego należących, żadnego odtąd prawa rościć nie będzie. Podlasie znalazło się orbicie wpływów Wielkiego Księstwa Litewskiego. Istniejące już ośrodki wiary chrześcijańskiej kontynuowały swoją misję, rozwijało się życie monastyczne.W chrześcijaństwie wschodnim tradycyjnie mnisi odchodzą od „świata”, udając się w odosobnione miejsce, dając początki nowym wspólnotom. Mieszkają w pieczarach lub ziemiankach, albo w zabudowaniach
zwanych skitami lub pustelniami, często w pobliżu miejsc kultu. Za jedno z takich miejsc kultu można uważać Mielnik, powiązany ściśle z ikoną Spasa21.
Historyk Jewgenij Gołubiński upatruje w wezwaniach XV i XVIwiecznych cerkwi ciągłość tradycji i kultu ikony Chrystusa Zbawiciela.
Wezwania św. Spasa otrzymały cerkiew i monaster w Drohiczynie, a także cerkiew w Surażu22.
Ikona Spasa Izbawnika pierwotnie znajdowała się w cerkwi św. Bogarodzicy w Mielniku. Opiekowali się nią mnisi, którzy podczas toczonych w pobliżu walk, w obawie przed zniszczeniem przez Tatarów, wywieźli ją w lasy nadbużańskie23. Obawy były uzasadnione. Latopisiec
podaje: ... gdy po srogim napadzie Tatarów Mendog książę litewski synowca swego Erdzwiłła, w celu czynienia łatwych zaborów ... znalazł
21
W ten szczególny sposób – stwierdza bp Jeremiasz – Święta Góra Grabarka
jest związana z cudowną ikoną Zbawiciela w cerkwi Mielniku nad Bugiem. O ikonie Zbawiciela (w języku starosłowiańskim: Spasa) wspominają kroniki ruskie z XIII
wieku w związku z działalnością księcia halickiego Daniela. W podaniach okolicznej ludności uparcie powraca wspomnienie o mnichach mieszkających na tej górze
i w jej okolicach od najdawnieszych czasów. Prawdopodobnie mieszkali tu już przed
wiekiem XIII mnisi wywodzący się z Ławry Kijowsko-Peczerskiej. Jeremiasz (Anchimiuk) bp, Czym jest Grabarka dla prawosławnych ?, „Gazeta Wyborcza” 1990,
nr 191, s. 5; „Kurier Poranny” 1990, nr 155, s. 4.
22
Należy zauważyć, że świątynie katolickie w miastach, gdzie były cerkwie,
w większości miały takie same wezwanie jak cerkwie. Niektórzy objaśniają to ...
odpowiednią polityką książąt, którzy dążyli do wyrównania różnic między mieszczanami różnych wyznań i nacji ... J. Maroszek, L. Postołowicz, Fundacje sakralne
w Drohiczynie, „Białostocczyzna” 1986, nr 2, s. 13.
23
A. Mironowicz, Grabarka, „Białostocczyzna” 1986, nr 2, s. 17.
30
Mielnik, Drohiczyn, Suraż, Bielsk, Brańsk, miasta z zamkami na starych
poburzone od cesarza Batheia. Te wszystki zamki na starych horodiszczach znowu Erdzwiłł wyniósł i zbudował, a Rusaki, którzy byli po onym
nieszczęśliwym spustoszeniu zostali, a oni mu też posłuszeństwo przysięgli dobrowolnie24.
W tradycji miejscowej można usłyszeć jeszcze dzisiaj o zamieszkałych w okolicach Grabarki mnichach. W okolicy Moszczony Królewskiej (dawna wieś bojarska)25, jeszcze przed I wojną światową znajdowało się uroczysko o nazwie Prowały, zamieszkałe przez pustelników.
Dziekan niemirowski26 ksiądz Caplikowski w końcu XVIII w. skarżył się katolickiemu biskupowi, że w lasku Zwierzyniec zwanym spełniali posługi religijne zakonnicy wiary greckiej, do którego różni czerńcy i kapłani nie unici zgromadzali się Nabożeństwo odprawuiąc i na te
Nabożeństwo z całey okolicy Rimokatolicki i unicki lud łudzą, obrządki
wszelkie sprawuią jako spowiedzi, chrztów, pogrzebów z nawet ślubów
24
M. Baliński, Starożytna Polska, Warszawa 1845, t. II, cz. 2, s. 1288.
Moszczoną nazywana jest rzeczka, płynąca na północ od Świętej Góry, do
której wpada strumyk Trościeniec, płynący u podnóża Góry.
26
Niemirów, dawne Niwice, sąsiadujący od wschodu z Mielnikiem, pojawia się
w źródłach dopiero w XV w. Jednak rodowód historyczny tej miejscowości sięga
znacznie dalej w przeszłość. W XI w. niedaleko od miejsca, gdzie do Bugu wpada
rzeka Waltanka, istniał gród. Ochraniał przeprawę przez Bug i trakt komunikacyjny, pozostając w systemie obronnym grodów w Drohiczynie i Mielniku (grodzisko
przetrwało do czasów dzisiejszych). ... U podnóża grodu powstała wieś Niwice,
ciągnąca się wzdłuż osi wschód-zachód (dzisiejsze ulice Zamkowa i Brzeska). Pierwsza źródłowa wzmianka o dobrach leżących na skraju Ziemi Mielnickiej, tuż przy
granicy z powiatem brzeskim, pochodzi z 1496 r. Litawor Chreptowicz, opiekun
Aleksandra, małoletniego syna Aleksandra Sołtanowicza (Sołtana), dokonać miał
zamiany wsi Rudnik na Niwice, własność Nizskiego. Decyzję taką jeszcze przed
śmiercią podjął sam Sołtanowicz, właściciel dóbr Wołczyn w powiecie brzeskim,
Żyrowic w słonimskim, Nieświeża w nowogródzkim, Dubicz w lidzkim ... Wieś Niwice należała do posiadłości wielkosiążęcych, skoro w 1548 r. nadana została przez
Zygmunta Augusta Stanisławowi Niemirze, potomkowi Niemiry Hrymalicza, protoplasty rodu Niemirów ... Spośród wszystkich właścicieli Niemirowa Stanisław oddał tej miejscowości największe zasługi. W 1616 r. wystarał się u Zygmunta III o przywilej lokacyjny dla wsi Niwice i prawo składu soli. Osadzając miasteczko dał mu
nazwę Niemirów. D. Michaluk, Mielnik, stolica ziemi mielnickiej na Podlasiu, Mielnik
1999, s. 60, 63.
25
31
z niemałą krzywdą Parochów unitów i wbrew Prawu Parochialności
udający się lud do siebie przyjmują27.
Należy odnotować, że przytoczony cytat wywołał polemikę między
historykami28. Zgłoszono uwagę, że w tekście tym mowa nie o Niemirowie
koło Grabarki, a miejscowości na Ukrainie, siedzibie rzymskokatolickiego dekanatu. Jednak także obok Niemirowa na Podlasiu leży uroczysko Zwierzyniec, do dzisiaj tak nazywane przez miejscową ludność29.
W 1785 r. biskup Wiktor Sadkowski obejmuje diecezję pieresławsko-borysopolską z miejscem zamieszkania w Słucku, roztoczając opiekę nad Cerkwią prawosławną w Rzeczpospolitej30. Przybycie władyki
Wiktora do Słucka ze świtą arcypasterską wzmogło do tego stopnia za27
A. Mironowicz, Podlaskie ośrodki i organizacje prawosławne w XVI i XVII
w., Białystok 1991, s. 262.
28
J. Maroszek, Grabarka. Początki sanktuarium w świetle nieznanych źródeł,
„Gryfita” 1997, nr 1 (13), s. 35.
29
Zdaniem badacza dziejów Niemirowa, ks. Michała Olszewskiego, proboszcza parafii niemirowskiej do 1995 r., po północnej stronie ul. Szpitalnej na wzgórzu
stała rezydencja wybudowana przez Stanisława Niemirę w pierwszej ćwierci XVII
wieku. Dwór znajdować się miał w pobliżu uroczyska Zwierzyniec, które występuje w dokumentach fundacyjnych kościoła jako granica uposażenia kościelnego w zachodniej części miasta ... Jeszcze dzisiaj występują takie nazwy pól jak: „ogród za
wałami” i „Zwierzyniec”. D. Michaluk, Mielnik, stolica ziemi mielnickiej na Podlasiu, Mielnik 1999, s. 63-64.
30
W 1772 r., wskutek rozbioru Polski, część Białorusi wraz z Mohylewem znalazła się pod panowaniem Rosji, a wobec tego w Polsce nie pozostało ani jedne
biskupstwo prawosławne. Jako kandydata na biskupią katedrę zaproponowano władykę Wiktora Sadkowskiego (w życiu świeckim Bazyli, syn duchownego Symeona
Sadkowskiego, ur. w Kijowie w roku 1737 lub 1738; rodzice jego pochodzili z Polski). W 1775 r. pełnił stanowisko kapelana przy poselstwie rosyjskim w Warszawie.
Pierwsze rozporządzenie biskupa Wiktora Sadkowskiego dotyczyło „powstrzymania się od wszelkich gwałtownych wystąpień przeciwko rzymianom i unitom i niedawania żadnego powodu do zatargów i swarów”. Biskupi uniccy wystosowali list
do króla, aby nie dopuścił do przywrócenia w Polsce prawosławnej katedry biskupiej i zgłosili rządowi protest: „panująca religia powinna wyraźniej dbać o swoją
ciągłość i nie dopuszczać tego, co przeczy jej panującemu stanowisku”. Biskup
Wiktor udał się do Warszawy, aby otrzymać tekst przywileju królewskiego. Po drodze wizytował monastery podlaskie: brzeski, jabłoczyński, zabłudowski, bielski
i drohiczyński. Pełnomicnik unickiego metropolity Smogorzewskiego, archidiakon
Stefan Lewiński, donosił, że „biskup Wiktor jedzie nie sam a z dużą świtą i wiezie
32
niepokojenie unitów, że obwiniono go, że „mianował księży bez prezent”31.
W najwcześniejszym drukowanym artykule o Grabarce, zamieszczonym w organie prasowym litewskiej diecezji, autor Kwercetus, miejscowy nauczyciel z Drohiczyna – opisał pielgrzymkę z 1858 roku na św.
Górę Grabarkę w dniu 6/19 sierpnia. Odnalazł on w odległości półtorej
wiorsty starożytny cmentarz na nebol’śom cholme zarosśem ćastiju lesom nadgrobnye kameni, iz izvestnjaka plity s vysećennymi os’mikonećnymi krestami a po storonam ich gde sledovalo starynnyja slavjanskija
bukvy podchodjaśćija po naćertaniju grećeskim. Wymieniony cmentarz
świadczy o tym, jak sugeruje autor, że tu, verno był monastyr ili obitel’ s
pustynno-żitel’stvujuśćeju bratieju32.
on ze sobą chór z 24-ch śpiewaków oraz tyluż, jeśli nie więcej, mnichów, którzy
mają mu asystowaać w nabożeństwach”. W drodze powrotnej zatrzymał się w monasterach bielskim i zabłudowskim. Jego staraniem przysłano do Polski dziesięciu
mnichów. Wbrew protestowi unitów biskup Wiktor złożył rotę przysięgi przygotowaną przez rząd polski. Mianowanie go na biskupa prawosławnego ożywiło życie
religijne na Podlasiu, a monastery pozostały ostoją prawosławia. E. Sakowicz, Kościół Prawosławny w Polsce w epoce Sejmu Wielkiego 1788-1792, Warszawa 1935,
s. 33, 41, 53, 61, 64.
31
E. Sakowicz, Kościół Prawosławny w Polsce w epoce Sejmu Wielkiego 17881792, Warszawa 1935, s. 98.
32
Te przypuszczenia znajdują potwierdzenie w monografiii siemiatyckiej parafii, gdzie czytamy: ... nużno zametit’, ćto istorija Grabarskoj gorki naćinaetsja ne s
1710 goda, a so vremen naśestvija tatar v 1240 godu. Vo vremja naśestvija tatar
żiteli Mel’nika, spasajas’ ot gibeli, berut cudotvornuju ikonu Spasa i ukryvajutsja v
lesach, na Grabarskoj gorke. Dolgo ostajutsja tut, prisluśivajas’ k neumolkajuśemu topotu prochodjaśćich mimo tatarskich polćiść i nabljudaja zarevo ot sżigaemych tatarami selenij. Kogda vse utichlo, żiteli Mel’nika vernulis’ na rodnye mesta, no ne naśli ni svoego imuśćestva, ni blizkich, ne uspevśich skryt’sja ili zaśćiśćavśichsja v slabo ukreplennom zamke na nyneśnej Zamkovoj gore. Naśli tol’ko trupy
i pepeliśća, a zareva dal’nich pożarov ukazyvali put’, po kotoromu tatary dvigalis’
dal’śe na zapad. Spasiesja ot gibeli żiteli Mel’nika vernulis’ na Grabarku i vzjali s
soboju trupy pogibśich svoich blizkich, ćtoby tam pochoronit’ ich. Na Grabarke
togda że byla postroena ćasovnja v ćest’ Spasa i v nej vremenno byla pomeśćena
prinesennaja na goru ćudotvornaja ikona. Nazvanie Grabarka proizoślo ot togo,
ćto vblizi gorki byli pochoroneny mnogie żiteli Mel’nika, pogibśie vo vremja tatarskogo naśestvija. E. Pan’ko, Istorija Pravoslavnoj cerkvi v Semjatićach, „Cerkovnyj Vestnik” 1962, nr 3, s. 15.
33
Święta Góra Grabarka w latach 60. XX wieku
Jednak Święta Góra Grabarka33 powszechnie znana stała się po epidemii morowego powietrza, które dziesiątkowało ludność na terenie dziesiejszego Podlasia, ale i nie tylko34. Ludność masowo opuszczała miasta
i wsie, pleban rzymskokatolicki wyjechał z Siemiatycz do folwarku w Cecelach. Natomiast duchowny unicki Paweł Smoleński z procesją udał
się na Świętą Górę Grabarkę. W monografii cerkwi siemiatyckiej czytamy: ... v to vremja kak govorit predanie odnomu starcu prichożaninu sej
cerkvi otkrito bylo vo sne, ćto spastis’ ot etoj smerti możno tol’ko v
odnom meste imenno v lesu okolo derevni „Grabarka” v uroćiśće Su33
Znawcy onomastyki podają, że nazwa dzierżawcza Grabarka pochodzi od
nazwy osobowej hrabar; kopacz, człowiek trudniący się kopaniem rowów i studni,
grabarz. M. Kondratiuk, Nazwy miejscowe południowo-wschodniej Białostocczyzny, Wrocław 1974, s. 63; Porównaj: W źródle drukowanym znajdujemy określenie
miejsce ... Meżu derevneju Verpolem i sosednim s nej lesom raspolożeno neskol’ko
... otdel’nnych nasypej. Mestnost’ eta nazyvaetsja to „mogilkami”, to „grabarkoju”, i sćitaetsja kladbiśćem, ostavśimsja ot kakoj-to starodavnej vojny, byvśej ranee
śvedskoj. F.V. Pokrovskij, Archeografićeskaja karta Grodnenskoj guberni, Vil’na
1895, s. 124.
34
J. Jaroszewicz, Atheneum, Wilno 1847, z. 4, s. 34.
34
menśćina35 ... Okoliczna ludność masowo zaczęła podążać na Świętą
Górę. ...s prichodom v Grabarku smertnost’ prekratilas’ i bol’nye naćali vyzdaravlevat’, ćego ne bylo s samogo naćala mora. Sluch o svjatom
meste okolo Grabarki, gde bolezn’ ne smela kosnut’’sja ljudej, skoro
raznesja po zarażennoj mesnosti ... Takoe spasitel’noe vlijanie etoj mestnosti możno pripisat’ odnoj Bożestvennoj blagodati, pribyvajuśćej na
tom meste 36 ... Czy to był przypadek? W tradycji zachowała się pamięć
o cudownej ikonie Spasa i dlatego tam z modlitwą podążyli. Na pamiątkę zbudowano kaplicę (czy pierwszą?). Wzniesiona cerkiew była nieduża, mogła zmieścić do stu osób i wyglądała jak niewielki, podłużny dom
mieszkalny.
Wizyta z 1726 roku cerkwi siemiatyckiej odnotowała ... a w Moszczoney Lesie nazwanym w Teyże kolacyi Siemiatyckiej jest kaplica Nowa
pod Tytułem Przmienienia Pańskiego założona. Ta kaplica o dwóch
oknach pod Dachem tarcicowym z wierzchu z krzyżkiem drewnianym
drzwi na zawiasach z zasuwkami. Ołtarzyk w niey goły oprócz konsensem Ilustissimi Metropolitarii ... Na którą ociec Semiatycki za wszelką
appaerencyą Cerkiwie Siemiatyckiey zieżdża do czasu 37.
Niektórzy podają w wątpliwość, czy wezwanie świątyni – Przemienienia Pańskiego – równoznaczne jest świętu Spasa38.Pełna nazwa w języku cerkiewnosłowiańskim brzmi: Svjatoe Preobrażenie Hospoda Naśeho Boha i Spasa Naśeho Iisusa Chrysta39, zaś w mowie potocznej przyjęto używać skrótowo: Spasa.
35
F. Grebenśćikov, Etnografićeskij i istorićeskij oćerk m. Semjatići i Semjatićeskoj pravoslavnoj cerkvi, LEV 1877, nr 8, s. 62.
36
F. Grebenśćikov, Etnografićeskij i istorićeskij oćerk m. Semjatići i Semjatićeskoj pravoslavnoj cerkvi, LEV 1877, nr 8, s. 62.
37
Wizyty dekanatu drohickiego 1726 r., APwL ChKG-K sygn. 780, k. 347-349.
38
Zob. Quenot M., Ikona. Okno ku wieczności, przeł. H. Paprocki, „Orthdruk”,
Białystok 1997, s. 132.
39
W IV w. cesarzowa Helena zbudowała cerkiew na Taborze. W tym wieku
istniało już święto Przemienienia (zachowały się homilie Efrema Syryjczyka i Jana
Chryzostoma na to święto). Teksty liturgiczne, obecnie używane, ułożyli Ojcowie
Kościoła Kosmas z Majumy i Jan z Damaszku. Święto to wypada 40 dni przed świętem Podwyższenia Krzyża Świętego, gdyż Przemienienie miało miejsce 40 dni przed
Ukrzyżowaniem. S. V. Bulhakov, Nastol’naja kniga dlja svjaśćenno-cerkovno-slużitelej, Moskva 1993, t. 1, s. 298-302. O Przemienieniu Pańskim w Ewangelii: Mt
17,1-13; Łk 9,28-37; Mk 9,2-8.
35
Otóż w tradycji Kościoła wschodniego święto Spasa ma szerszy zakres i dotyczy 1, 6 i 16 sierpnia (wg starego stylu), zwanych również
Pierwszy Spas, Drugi Spas i Trzeci Spas. Zaś okres postu w owym czasie nazywany jest Spasowką40.
Jeszcze w XVIII wieku powstaje ponownie kaplica na św. Górze Grabarce. Wizyta cerkwi siemiatyckiej z 1789 r.41 opisuje nowo zbudowaną
kaplicę: drewniana niedawno wystawiona na miejscu starej kaplicy
porządne tarcicami pokryta dokoła prezbiterium przystawiona kruchtą
mająca w sobie okien 7 w ołów oprawionych z chórem porządnym. Wymienione są także ikony Przemienienia Pańskiego, Św. Trójcy, Bogorodicy oraz Św. Michała. We wspominanej wizycie mowa jest nie o Grabarce a Moszczonej, od rzeki Moszczona. Jako miejsce lokalizacji kaplicy wymieniane są również często Suminszczyna (dzisiaj Szumiłówka,
nazwa dzierżawcza od nazwy osady Szumiło), a także uroczysko Troscianiec, od nazwy strumyka płynącego obok wzgórza, gdzie dzisiaj znajduje się cudowne źródełko-studnia. W odległości 2 km od św. Góry znajdował się folwark Grabarka, od którego ostatecznie przyjęła nazwę Święta
Góra Grabarka. Tereny te były słabo zaludnione, jedynie nad rzeką
Moszczoną powstały miejscowości młynarzy42, dzisiejsze Oksiutycze,
Pawłowicze, Wakułowicze, Sycze, Homoty i Kudelicze43.
Wizyta z 1804 roku zaznacza, że do cerkwi parochialnej Siemiatyckiey należy kaplica w Trościencu pod tytułem Przemienienia Pańskiego.
Na odprawowanie w niej nabożeństwa konsesa od JW Leona Kiszki me40
Autor Tolkovogo slovara podaje: Spas – Święta Pańskie: Pervyj Spas – „Procesja z relikwiami Krzyża świętego”, zwany Spas medovyj lub Spas mokryj (1 sierpnia); Vtoryj Spas – „Przemienienie Pańskie”, zwany Spas jabloćnyj lub Spas na
gorie (6 sierpnia); Tretij Spas – „Nie ręką ludzką uczynionej ikony Zbawiciela”,
zwane Spas na polotne (16 sierpnia). V. Dal’, Tolkovyj slovar żivago Velikorusskoago jazyka, t. IV, S-Petersburg – Moskva 1882, s. 287.
41
Wizyty dekanatu drohickiego 1789 r., APwL ChKG-K sygn. 797, k. 652.
42
Sześć młynów wodnych nad Moszczoną wymienia już rejestr pomiary włócznej z 1560 roku. D. Michalczuk, Mielnik, stolica ziemi mielnickiej na Podlasiu,
Mielnik 1999, s. 58.
43
Warto odnotować, że supraski monaster decyzją władz państwowych dn. 26
maja 1873 r. przy wsi Kudelicze otrzymał 0,2 dziesięciny powierzchni wodnej i gruntów oraz młyn z foluszem. M. Dalmatov, Suprasl’skij monastyr. S-Petersburg 1892,
s. 430.
36
tropolity całej Rusi w roku 1717 dnia 1 lipca i od JW Felicjana Włodkowicza metropolity pod rokiem 1763 czerwca wydane, znajdują sie w archiwum przy cerkwi siemiatyckiej. Ta kaplica drewniana, tarcicami pokryta, z dwoma żelaznemi krzyżami ... Chórek z tarcic, prezbiterium i chór
wybielone. W niej ołtarz wielki z gradusem i menesą, na której cymborium. W nim ołtarz Przemienienia Pańskiego i Św. Trójcy. Ołtarzyków
pobocznych dwa, z mensami i gradusami. Na prawej stronie obraz Uspienia Preswiatoj Bohorodicy, na lewej św. Michała Archanioła ... Przy tej
kaplicy znajduje się budynek z wystawą, słomą kryty, częścią tarcicami
... Funduszu do tej kaplicy i żadnego do niej nadania nie ma44.
Jak widaæmiejsce kultu na Św. Górze Grabarce przybierało różne
nazwy, jednak zawsze chodziło o dzisiejsze sanktuarium.
Po powrocie unitów na łono Kościoła prawosławnego święto Spasa
nadal obchodzono uroczyście. Wspomniany Kwercetus z 1858 roku tak
opisuje cerkiew ... drewniana bardzo uboga, ale sławna ze swej wielkości i cudownych uzdrowień ... Ściany tej świątyni prawosławnej mocne,
ale dachu prawie nie było. ( W 1857 r. pokryto słomą). Podłogi w niej
zupełnie nie ma ... Ikonostas składa się tylko z czterech starych ikon
malarstwa rusko-bizantyjskiego45. Autor Grodnenskogo Kalendarja odnotował, że ... k davnej tut cerkvi v 6 i 16 ćisla avgusta i v 10 pjatnicu po
Pasche sobiralos’ s’izdavna i sobiraetsja velikoe mnożestvo bogomol’cev
raznogo zvanija i sostojanija, razlićnych i po veroispovedaniju46.
Niektórzy starają się kult Spasa po 1839 roku pomniejszyć47. Miejscowość o nazwie Grabarka koło Milejczyc biorą za Świętą Górę48. Otóż
44
Centralne Archiwum Historyczne Litwy w Wilnie, F. 634, op. 1, d. 59, k. 117118, cyt. za: J. Maroszek, Grabarka. Początki sanktuarium w świetle nieznanych
źródeł, „Nadbużańskie To i Owo” 2000, nr 7/10, s. 23.
45
Kvercetus, Grabarka, „LEV” 1867, s. 418; Por. J. Hawryluk, Podlasze. Śladami ruskiej przeszłości, Bielsk Podlaski 2000, s. 135-137.
46
Iosif ep., Grodnenskij Kalendar, Voroneż 1899, s. 147.
47
M. Giedź, Grabarka. Sanktuarium Kościoła prawosławnego, Warszawa 1987;
J. Maroszek, Grabarka. Początki sanktuarium w świetle nieznanych źródeł, „Gryfita” 1997, nr 1(13), s. 33-38; tenże, „Nadbużańskie To i Owo” 2000, nr 5-7(8-10).
48
Autor „Aneksu” pisze tak: ... sięgając głębiej w historię sanktuarium na Grabarce należałoby przywołać odnaleziony dokument zaświadczający, iż dn. 7 lipca
1677 r. ks. Krasnodębski (katolicki) zapisał kościołowi milejczyckiemu swój folwark Grabarka z obligacją dwóch mszy świętych za swoję duszę. J. Leończuk, Aneks
37
autor artykułu w diecezjalnym organie prasowym, Kwercetus, opisuje
samo święto Spasa ... kilka tysięcy wiernych uczestniczyło w nabożeństwie, odprawiano liturgie, molebny, akafisty przez 3 dni. Kaplica na św.
Górze należała do parafii siemiatyckiej i na niej spoczywał obowiązek
utrzymania jej w należytym stanie. W 1884 roku przystąpiono do budowy cerkwi. Pozyskano nowe drewno, a także materiał z rozebranej cerkwi Woskresieńskiej z Mielnika49.
W kronice siemiatyckiej parafii odnotowano to nieprzeciętne wydarzenie: ... poczynając od 1884 roku w cerkwi zbudowano nowe ściany ,
sufit, podłogę, fundamenty, dach i ikonostas przy jednoczesnym poszedo historii Świętej Góry – Grabarka, „Kurier Podlaski” 20.11.1990 r. nr 224(1888);
Dotyczy to wsi Grabarka koło Milejczyc. Porównaj: Grabarka 1592 r. wieś i dwór,
M. Kondratiuk, Nazwy miejscowe południowo-wschodniej Białostocczyzny, Wrocław 1974, s. 63; Spis kościołów, parafii oraz duchowieństwa diecezji w Drohiczynie n. Bugiem, Drohiczyn 1976, s. 92.
49
W tym miejscu należy zauważyć, że niektórzy negują pochodzenia materiału z cerkwi Woskresieńskiej z Mielnika, powułując się na ... odnaleziony w Wilnie
dokument, który mówi o sprzedaży w 1829 r. starego drewnianego kościoła św.
Rocha przez proboszcza rzymskokatolickiego w Mielniku za sumę 8 rubli i 15 kopiejek. J. Leończuk, Aneks do historii Świętej Góry – Grabarka, „Kurier Podlaski” 20.11.1990 r. nr 224; Natomiast w Spisie kościołów czytamy: ... kościół ufundowany był w r. 1420 ... poświęcony św. Rochowi ... przetrwał aż do inwazji szwedzkiej, kiedy razem z innymi budynkami miasta został spalony. Dla tymczasowych
potrzeb ludności zbudowano kapliczkę drewnianą, również pw. św. Rocha. Przy
niej też grzebano zmarłych ...W 1871 r. przerobiono kościół na cerkiew prawosławną, a kaplicę św. Rocha przeniesiono na cmentarz grzebalny, gdzie dotychczas się znajduje ... Spis kościołów, parafii oraz duchowieństwa diecezji w Drohiczynie n/Bugiem. Drohiczyn 1976, s. 90. Z wyżej wymienionym tekstem całkowicie nie zgadza się proboszcz cerkwi w Mielniku, prostując ... według zachowanego podania świątynię św. Rocha w Mielniku rozebrano, z pozyskanego drewna
wzniesiono nie kaplicę, a dzwonnicę przy kościele Przenajświętszej Trójcy w Mielniku obok Góry Zamkowej. ... Na zdjęciu przechowywanym w archiwum parafialnym przy cerkwi Bogarodzicy z roku 1916, jeszcze przed pożarem, wyraźnie widać
tę dzwonnicę, stojącą obok Góry Zamkowej, która później około 1923 roku została rozebrana i przeniesiona pod nowy kościół parafialny Przemienienia Pańskiego. Z uzyskanego z rozbiórki materiału zdołano wybudować już stosunkowo małą
dzwonicę, w porównanią z pierwszą. Zdjęcie tej drugiej dzwonnicy również znajduje się w archiwum parafialnym ... E. Niesteruk, W imię prawdy, Wiadomości
PAKP 1980, nr 1/4, s. 31
38
rzeniu wnętrza cerkwi50... Proboszcz siemiatycki ks. Józef Gierminowicz podczas remontu napotkał wielkie trudności ze strony propagandy
„zza Bugu”, że cerkiew zapadnie się pod ziemię51.
W dziesięć lat później przystąpiono do renowacji wnętrza cerkwi.
Odnowiono obraz Świętej Trójcy za prestołem, w ikonostasie ikony,
ewngelię, krzyż naprestolny, carskie wrota oraz całą cerkiew pomalowano olejną farbą. Dużą pomoc w remoncie okazał proboszcz mielnickiej
parafii ks. Józef Sosnowski wraz parafianami, którzy ofiarowali około
50 drzew. Wierni żerczyckiej parafii złożyli ofiary pieniężne. Właściciele ziemscy, hrabia Ciecierski, baron Fenszach i Wilczewski ofiarowali
znaczną ilość drewna, gonty i cegły. Parafianie semiatycy byli osobiście
zaangażowani w renowację grabarskiej cerkwi. Ks. Józef Gierminowicz,
kończąc swój trud, odnotował w Kronice cerkiewnej: „Niech będzie
chwała, cześć i uwielbienie Najwyższemu Pasterzowi Chrystusowi zawsze chroniącemu Swą owczarnię”.
Najbardziej wymowną historię świętej Góry Grabarki52 przytacza
pieśń o Gore Grabarke anonimowego autora, która zachowała się wśród
ludu wierzącego i szeroko jest rozpowszechniona:
Hora Hrabarka hora svjataja
Tam mnożestvo krestov stoit
Davno ona proslavlenaja
Uże dochodit trysta let
Kohda byli użasny mory
Smert’ unesla usech s soboj
Ot nej ne bylo oborony
I pomośći uż nikakoj
50
I. Germinović, Obnovlenie Grabarskoj cerkvi v Semjatićeskom prichode, LEV
1895, nr 8, s. 73.
51
I. Germinović, Obnovlenie Grabarskoj cerkvi v Semjatićeskom prichode, LEV
1895, nr 8, s. 74.
52
Zeszyt z pieśniami, spisała Nina Filipiuk, mieszkanka wsi Pawły w parafii
Ryboły w 1982 r., s. 72-75, rkps.
39
Tohda starcu odnomu
Javilsja Anhel i skazal
Ćtob vse speśili na horu
Ćtob eto vsem on peredal
I kto zajdiot na tu horu
I krest na nej soorudit
Izbavlen budeś ot bedy
Zdorovym v dom svoj vozvratit
Prebystro to rasprostranilos’
Tolpami stali vse beżat’
Nesli kresty raznoobrazny
Staralis’ żizn’ svoju spasat’
Bolezn’ użastna uneslasja
Isćezla kakby ne byla
I naśa vsja strana spaslasja
I blahodarna byla
V ćest’ Spasova Preobrażenija
Soorudilsja chram svjatoj
Na vsjako leto sobiralsja
S krestjanami prazdnik toj
Razlićnyja bolezni i skorbi
I vse pećali tam nesut
Svjatoj vodićkoj oblivajas’
I na kolenach v chram idut
Vo chrame vse s blahoslovennem
I strachom Bożijm stojat
S ljubovju i so smireniem
Molby userdno voznosjat
40
I vo kruh chrama preklonajas’
S molitvoj v serdce i ustach
Svjatych Tanisntv priobśćajas’
I s slovosloviem Christa
Noć eta ćudnaja svjataja
Vsej den’ Preobrażenija
Hora eta proslavlenaja
Narodom napolnennaja
I nyne vse iznemohajut
Prysevśi na zemle syroj
I pesnopennem napolnjajut
Pretichij vozduch v ćas noćnoj
Kak ćudno posmotret’ na horu
I na istoćnik pod horoj
Kakby molitvoj vsio zdes’ dyśit
I kakby vozduch ne prostoj
Obratite vse vnimanie
Byt’ możet kto ne obratil
Kak etoj ćudnoj les sosnovyj
Verśiny k chramu isklonil
My pered nim vse preklonjaemo
Kolena dusi i serdca
Vo veki Spasa proslavlajamo
Ćudes Vladyki i Tvorca
Blahodarnost’ Spasu za urożaj
Za mir u naśoj storone
Ćtob nas nikto ne uhrożal
I my żili vse v tiśine
41
Blahodarym za vsio blahoe
I prosim blah na dolhij vek
Prosti że nam za vsio zloe
I budi milostiv vo vek
Ćest’ slava i blahodarenie
Tebe premilostivyj Spas
Primi Ty naśoe molenie
I sochrani ot bedstvij nas
Wyznawcy prawosławia z wielką ofiarnością utrzymywali świątynię i uposażali ją w trudnych czasach wojen światowych i okresach powojennych53. Były próby kradzieży ikon z cerkwi54. Na szczęście wrogie przepowiednie nie spełniły się od razu55, trzeba było czekać ponad
sto lat. W nocy z 12 na 13 lipca 1990 roku cerkiew została spalona przez
człowieka z pobliskiej okolicy. Ocalały w cudowny sposób jedynie dwie
53
Zachował się Wykaz mienia cerkiewnego 3-ch świątyń parafii prawosławnej
w Siemiatyczach pow. Bielskiego Podl. sporządzony 1.VI.1939 r. Sporządził go na
potrzeby Konsystorza Duchownego w Warszawie ks. prob. Konstanty Michajłow,
jednocześnie dziekan okręgu siematyckiego, zgodnie z uchwałą Synodu z dn.
07.11.1938 r. o dokonaniu zmian granic diecezji prawosławnych w drodze przyłączenia do diecezji chełmsko-warszawskiej powiatu Bielsk Podlaski woj. białostockiego, który dotychczas znajdował się w diecezji grodzieńsko-nowogródzkiej. „Przegląd Prawosławny” 1939, nr 1, s. 30; W Wykazie chodzi o cerkwie w Siemiatyczach, Grabarce i Rogawce. Wśród tego spisu znajdujemy Wykaz mienia cerkiewnego cerkwi Preobrażenia w uroczysku Grabarka, Archiwum własne.
54
W 1985 r. ukradziono ...cztery stare ikony o bezcennej wartości... „Kurier
Podlaski” 1985, nr 139, s. 2.
55
Odnowiciel cerkwi w Grabarce, proboszcz w Siemiatyczach o. Józef Gierminowicz, zanotował: ... dzięki pomocy Bożej cerkiew na Grabarce została zrekonstruowana, poszerzona i oszalowana, zamysły wrogów zniwieczone, zaś propaganda fanatyków – katolików straciła grunt dla siebie. Mam nadzieję, że nie skieruje
ona swoich podstępnych zmysłów przeciwko cerkwi na Grabarce i tej części parafii
Siemiatyckiej, w pobliżu której ta cerkiew się znajduje. Odnowiona świątynia stanowi oparcie przeciw Franciszkowej i Ziniewiczowi, występującym z grupą opornych unitów po drugiej stronie Bugu ... I. Germinović, Obnovlenie Grabarskoj cerkvi v Semjatićeskom prichode, LEV 1895, nr 8, s. 74.
42
nadpalone ikony: Zbawiciela i św. Mikołaja oraz fragmenty naprestolnej ewangelii.
W 1947 roku, z błogosłowieństwa arcybiskupa Tymoteusza, mniszka Maria Konstadius podjęła się trudu założenia na Św. Górze Grabarce
monasteru żeńskiego św.św. Marty i Marii. Na tyłach cerkwi Przemienienia Pańskiego, już za otaczającym ją lasem krzyży, usytuowane są
dwa cmentarze: parafialny z czasów jeszcze przed założeniem monasteru oraz skromny cmentarzyk monasterski. Tu pochowana została m.in.
pierwsza jego przełożona ihumenia Maria (+1949). Tutaj znajduje sie
grób abpa Aleksego (+1982) oraz symboliczny nagrobek św. Jana Kronsztadzkiego56.
W 1949 przystąpiono do budowy cerkwi Ikony Matki Bożej Wsiech
Skorbiaszczych Radosti wraz z pomieszczeniami dla sióstr. W latach 60.
zostały wykonane freski w cerkwi Przemienienia Pańskiego. Całość ułożyli i wykonali artyści-malarze Adam Stalony-Dobrzański, Jerzy Nowosielski, Bolesław Oleszko. Życzeniem wykonawców było, by każdy
wierny wchodząc do cerkwi poczuł się bliżej Przemienienia, aby wyobrażone postacie świętych i teksty święte wzmacniały i uzbrajały każdego, na każdą chwilę i krok, gdy wracać będzie z Grabarki do swoich
trudów i codziennych trosk .W 1981 r. jeden z autorów, Adam StalonyDobrzański, przygotował książeczkę pt. Grabarka – Góra Święta i klasztor. Modlitewnik – przewodnik. Publikacja miała zawierać 32 strony formatu A6. Mimo aprobaty metropolity Bazylego książeczka nie ujrzała
światła dziennego. Mając w dyspozycji maszynopis przygotowanego
modlitewnika-przewodnika, przytaczam myśli i refleksje, które inspirowały autorów rospisania cerkwi-sanktuarium na Św. Górze Grabarce: ...
Władyka i siostry, i malarze z seminarzystami, którzy im pomogali, chcieli
aby każdy przechodzień, aby każdy, kto wejdzie do cerkwi, poczuł się
bliżej + PRZEMIENIENIA, aby wyobrażone postacie świętych i teksty
święte wzmacniały i uzbrajały każdego, na każdą chwilę i krok, jak wracać będzie z Grabarki do swoich trudów i codziennych trosk. Całość
ułożyli i wykonali prawosławni art.-malarze, Adam Stalony-Dobrzański, Jerzy Nowosielski, Bolesław Oleszko. Pierwszy z nich, zapytany powiedział: – dziś 1981, pracuję od 1933. 1945-75 uczyłem architektów
56
P. Paszkiewicz, Grabarka. Na pątniczym szlaku, Warszawa 1990, s. 14.
43
i malarzy na konkretnych zadaniach, że prócz sprawności zawodowych,
rozumienia tematu i jego zadań trzeba dany temat polubić i mieć za własny – najmniejszy, jak i największy. Tu, cerkiewnym językiem mówiąc
należy propowiedować – apostołować. Jak się tego pragnie wspólnie
z inwestorem (a tego tu nie wolno inaczej), to wtedy trudy i radość wspólna i prawdziwsze osiągnięcia.
... Dziękuję Bogu, że moje prace dla Cerkwi uznali za prawosławne
śp. Władyka Dionisij i Władyka Stefan oraz ks. Aleksander Surwiłło, ks.
Aleksander Czubuk-Podolski, ks. Mikołaj Pasternacki, ks. Mikołaj Poleszczuk, ks. Jerzy Klinger ... i uznają bliscy mi żyjący. Wierzę, że wszystkie moje prace w Cerkwi (Jelenia Góra, Tarnopol, Gródek, Michałowo,
Dojlidy, Przemków, Wrocław, Neseber, Poznań, Warszawa, Jałówka, Klejniki) wykonałem zarządzeniem Bożym i modlitwami bliskich ... tak tych,
którzy już w wieczności, jak i tych, którzy mi jeszcze teraz, kiedy już
jestem słaby, modlitwą pomagają. Wierzę w modlitwy Sióstr na Grabarce, tych, które już, jak ihum. Eufrosinija i ihum. Angelina, odeszły i są
już z +NIM w sławie Przemienienia Wiecznego. Wierzę, że mi modlitwą
i dziś z Ihumenią Barbarą. ONA i Oni też siostrom modlić się o pokój
i zjednoczenie świata pomogają. + I SWIET WO TMIE SWIETITSIA
I TMA JEGO NIE OBJAT (J. 1,5). [...] [Siostry] Wstają o świcie, idą na
spoczynek gdy już ciemno. Jak +MARTA się krzątają, a i jak +MARIA
u stóp Zbawiciela trwają, starając się słyszeć każde JEGO słowo, każde
wchłaniać, jedna drugiej w rozumieniu pomaga i pragną aby wszyscy
wspólnie z niemi pełnię piękna danego nam tu i w wieczności pragnęli
i osiągali. +ISZCZITIE ŻE PREŻDIE CARSTWIJA BOŻIJA I PRAWDY
JEGO, A WSIO OSTALNOJE PRIŁOŻITSIA WAM+ (Mt. 6,33). +SPASI
NAS SYNIE BOŻIJ+PREOBRAZIWYJ SIA NA GORIE+POJUSZCZICH
TI +Alliłuia.
Grabarka, koło Siemiatycz. Stacja Sycze, na linii sosenki i jałowce
i w dół, tam olszynka, kapliczka przy źródle i stroma piasczysta górka,
sosny wysokie i już cerkiewka drewniana. Dookoła wielkie i małe drewniane krzyże. Setki, a może tysiące. Pokutne, ofiarne, wotywne, błagalne, dziękczynne. Przynosili i wkopali je tu ludzie z bliska i z daleka, którzy „nie samym chlebem żyją” i żyć pragną. Pospiesz tam i ty, odetchnij
innym światem ... niezadymionym i nie omamionym wrzawą wynalaz-
44
ków i tempa, które wbija świat w pychę i zgubę, zagłuszając wołanie
serca. Tam zaczerpniesz bliskośći wiecznego piękna i dobra57.
+GOSPODI WO SWIETIE LICA TWOJEGO POJDIEM, I O IMENI
TWOJEM WOZRADUJEMSIA WO WIEKI+MOLITWAMI BOGORODICY SPASIE+SPASI NAS+.
57
W Grabarce pracowałem za przyczynkiem i błogosłowieństwem Władyki
Wasilija, naszego obecnego Metropolity, ówczesnego biskupa bielskiego.[...] Cerkiew nasza Jemu, jako proboszczowi w Gródku, zawdzięcza wybudowaną tam, na
miejscu spalonej, wielką, piękną murowaną cerkiew Narodzenia Najśw. Bogarodzicy. Wykonałem tam z przyjaciółmi całe urządzenie, freski i witraże. Witraże w naszym czasie pierwsze w Cerkwi ... o nich WFD nakręciła piękny, kolorowy ze śpiewami cerkiewnymi film, nagrodzony za granicą i wyświetlany i dziś za oceanem. Za
Jego przyczyną i pomocą wykonaliśmy polichromię cerkwi w Michałowie i Dojlidach. On, jako biskup Wrocławski, z uzyskanej ruiny postawił, urządził, ogrodził
i pięknie obsadził obecną katedrę prawosławną. On rozpoczął jej polichromię i witraże. Jego przyczyną, błogosłowieństwem, pracą niejedno już zrobiono w cerkwiach
Warszawy i w Metropolii. Jemu, Bóg da, i Jabłeczna w przywracaniu tam prawosławnego piękna, będzie dłużna. Niejedno jeszcze należało by i tu Władyce Wasiliju
doliczyć i doliczać. Grabarka – w tych stronach, od dawna szczególnie gnębionych, niewiele z piękna Cerkwi się przechowało, chociaż Supraśl był niedaleko
i tam wspaniała cerkiew Zwiastowania Najśw. Bogarodzicy, w 1511 roku przez Chodkiewicza i Sołtana zbudowana i freskami serbskimi słynna, dopiero teraz, po 1945,
została zniszczona doszczętnie. Przez liczne radzieckie i zagraniczne wydawnictwa
cały świat poznał i poznaje ocalałe cudem resztki piękna i świętości Cerkwi Prawosławnej. W naszej niestety mało jeszcze to zauważają. Tym droższe były i są dla nas
pragnienia sióstr na Grabarce i Ich jedność z nami w naszej pracy dla Cerkwi.
Mało gdzie i mało co się ostało z tego piękna i z samych cerkwi od tysiąca lat i tu
u nas wszędzie budowanych. Poprzez wojny i „nawracania”. Po tej ostatniej szczególnie, mimo głoszone wolności i mimo „ochrony kultury i sztuki”, likwidacji biednej Łemkowszczyzny, jej ikon i cerkwi. Nośmy ich obraz w sercu. Nie po to, by tej
bezprzykładnej krzywdy dochodzić. Pamiętajmy, co zastrzegł +ON Sam (ap. Piotr
do Rzymian -12,10). Na Grabarce też musimy widzieć „dzień wczorajszy”, by rozważnie dbać o dzisiejszy ... oto wycinek, – Katarzyna Jefimowska przed 1913, kupiła 40 morgów pola i lasków. Wybudowała szkółkę-ochronkę - szpital dla około 100
dzieci, wybudowała 3 cerkiewki i, wiemy o jednej, kapliczkę. W 1915 musiała uciekać przed Niemcami. Po 1918 zastała tu zburzone i opustoszałe wsie i osiedla, zbeszczeszczone cerkwie i w kapliczce – ustęp. Ikony wtedy jeszcze nie były modne, piękno ich nie było jeszcze rozgłoszone. Dopiero po drugiej wojnie, po 1945, w czasie
„pokoju i odbudowy”, doczekały się, doczekaliśmy się u nas, masowego ich rabo-
45
W latach 1978-1980 wzniesiono korpus monasterski wraz z refektarzem i cerkwią Uspienia Bożej Materi. Sama Św. Góra Grabarka stała się
miejscem pielgrzymek Bractwa Młodzieży Prawosławnej w Polsce. Po
dłuższej przerwie58 w 1986 r. odrodziła się tradycja pieszych pielgrzymek na Świętą Górę59. Największa pielgrzymka wyrusza z Białegostoku,
z Sokółki, Hajnówki, Bielska Podlaskiego, Siemiatycz, Drohiczyna i innych miejscowości. Pielgrzymi przynoszą ze sobą różnej wielkości krzyże pokutne i dziękczynne. Na nich znajdujemy napisy: Spasi Hospodi
(Panie zmiłuj się) lub wypisane imiona osób Za zdrawie lub Za upokoj.
Po przybyciu, pielgrzymi piją wodę ze źródełka, a w strumyku obmywają chore miejsca, wycierając przeważnie chusteczkami, które pozostawania i sprzedawania za grube miliony dolarów. Mimo że nie było jeszcze wtedy
problemu „Ziem Odzyskanych”, w 1919 po wioskach okolicznych pozostawało zaledwie po parę rodzin prawosławnych. – W Kornicy pięć, w Łosicach tyleż, a i tam
miejscowy „polski ksiądz” kazał umarłych „sprzątać” do Nosowa, zaś sąsiedni nie
dopuszczał, by „pop” szedł na cmentarz (znamy to i z innych stron i nawet za okupacji). A gdy do Nosowa wrócił tamtejszy proboszcz o. J. Pleskacewicz, to trwał
i odprawiał, batami nie raz przez policję wyganiany. Tak i było i wiele lat później. I
oto tu, niedaleko Siemiatycz, na Grabarce (tak się nazywa, bo tu na odludziu grzebano prawosławnych, tu gdzie w 1710 roku podczas kleski Podlasia – epidemii
cholery, przetrwała przy czystym, u stóp górki, źródle garstka ludzi) na Górce, świętej
w pamięci wszystkich dookoła, samoczynnie zaistniała nie wiadomo jak ... tu na
odludziu, w lasku, przy nieogrodzonej cerkiewce, żeńska wspólnota. Ciche, spracowane, nikomu nie były „na przeszkodzie”. Nie było z czego je ograbiać, ani ziemi
tej nikomu nie było na nic potrzeba. Śpiewały też cicho i w cerkwi. Odeszły od
świata, by nieprzerwanie trwać w modlitwie. Tym i za nas spełniają to, czego my już
nie umiemy, co zapomniany już należycie w naszym życiu spełniać. Należy się tym
siostrom w Grabarce nasza miłość i wdzięczność. W ołtarzu mają i ikonę MP+OY
Częstochowską z śś. Cyrylem i Metodym, którzy nam ewangelię w języku cerkiewno-słowiańskim cudownie pięknym przynieśli. A. Stalony-Dobrzański, Grabarka,
ss. 30, il., makieta-mnps, archiwum własne.
58
W Kronice cerkwi czarniańskiej, spisanej przed I wojną światową, czytamy:
... V den’ Preobrażenija Gospodnja chodjat mnogie v Grabarku (v 25 verstach),
pripisnuju cerkov k Semjatićeskoj – proslavlennuju mnogimi ćudotvorenijami ... A.
Wołkowski, Historyczny oraz statystyczny opis cerkwi i parafii w Czarnej Cerkiewne, Czarna Cerkiewna – Bielsk Podlaski 1994, s. 70.
59
J. Charkiewicz, Bractwo Młodzieży Prawosławnej w Polsce. Statystycznohistoryczny zarys działalności w latach 1980-1994, Białystok 1995; Miejsca święte
Rzeczypospolitej. Leksykon, pod red. A. Jackowskiego, Kraków 1998, nr 56, s. 89-91.
46
wiają obok. Później udają się
na górę i z przyniesionym krzyżem, na kolanach, obchodzą
trzykrotnie cerkiew. Następnie
po poświęceniu przez kapłana,
krzyż zostaje wkopany w ziemię, a ilość ich z roku na rok
rośnie. Krzyże są z różnych materiałów. W przeddedniu święta Spasa nowe krzyże wyróżniają kolorowe wstążki, fartuszki lub kwiatki.
Co roku w przeddzień Przemienienia Pańskiego, a także
i w inne święta, zbierają się tu
wyznawcy prawosławia (i nie
tylko) z całej Polski60. Wielu
spośród nich niesie ze sobą
Odbudowana cerkiew Przemienienia
drewniane krzyże. Wokół cerPańskiego na św. Górze Grabarce
kwi ciągnie się szeroki krąg
krzyży, znacząc historię kolejnych świąt. I chociaż krzyże z ostatnich lat są coraz mniejsze – intencje
pozostały te same. Prośby o zbawienie, o zmiłowanie nad tymi co odeszli, nad chorymi, cierpiącymi, potrzebującymi pomocy i ratunku, a także dziękczynienia za okazaną łaskę. Monasterska kronika mieści na swoich kartach wiele ludzkich dramatów, zapisanych czyjąś ręką, i tyleż samo
radości, dziękczynienia Bogu za cud doznanej łaski61. Odczytać można
z tych intencji szereg dramatów wpisanych w los ludzki, trosk, z którymi
przybywali tu i przybywają, wierząc w przemieniającą moc Pana62.
60
V. Rożko, Ćudotvorni ikony Volyni i Polissja, Luc’k 1998, s. 142.
Święta Góra Grabarka, tekst Anna Radziukiewicz, red. Eugeniusz Czykwin,
Białystok 1995, s. 119-121.
62
Kuzynka, Hilaria Bułhakowa z Chełma, na Grabarce ufundowała krzyż na
symbolicznym grobie w intencji zmarłego pisarza Michała Bułhakowa (autora „Mistrza i Małgorzaty”) z napisem: Boże prosti menja! Predsmertnye slova russkogo
pismennika Michaila Bulhakova (1891-1940) Gospodi umiloserdis’ nad nim 6/15.
08.1977 g. H. Radej, Kuzynka Bułhakowa, „Kamena” 1990, nr 2 (927), s. 16-18, il.
61
47
Główne uroczystości rozpoczynają się wieczornym nabożeństwem, trwają przez całą noc
i ranek, kończąc kolejną św. liturgią w sam dzień święta. Pielgrzymi przystępują do spowiedzi i komunii. Nabożeństwa są
celebrowane przez biskupów
i rzesze parafianego duchowieństwa, które aktywnie uczestniczy w uroczystościach. Święta
Góra również jest świadkiem
wielkich wydarzeń historycznych. Wielkie osobistości życia
cerkiewnego zza granicy nieraz
nawiedzały sanktuarium. Miał
tu miejsce jubileusz 1000-lecia
chrztu Rusi. Praktycznie żadna
delegacja bratniej Cerkwi, skłaIwerska Ikona Matki Bożej w cerkwi na
św. Górze Grabarce
dająca wizytę w Polsce, nie omija Świętej Góry. 1998 r. złożył
tu wizytę patriarcha Konstantynopola Bartolomeusz I, w 2000r. patriarcha Rumunii, a w 2001 r. Piotr VII patriarcha Aleksandrii i całej Afryki.
W miejsce spalonej cerkwi wzniesiono nową, murowaną, nawiązującą jednak do dawnej, bogato ozdobiono i wyposażono. Wnętrze świątyni upiększał artysta plastyk Jarosław Wiszenko ze swoją ekipą, starając
się wypełnić odbudowaną cerkwi nastrojem sprzed pożaru. Pokrył sufit
pasami geometrycznych, wielobarwnych wzorów z wkomponowanymi
poprzecznie rzędami przedstawiającymi postacie świętych. Malowidłami pokryto ołtarz, część bocznych ścian nawy głównej i pritwor. Artysta
rzeźbiarz Wiaczesław Szum wykonał płaskorzeźby do wnętrza cerkwi.
Zewnętrzne zdobią obramowania okien, drzwi, wszystkie naroża cerkwi, kopuły. Ikonostas z ikonami artystów Michała i Barbary Pieczonko
lśni złotem i marmurem63.
63
A. Radziukiewicz, Pięć lat po pożarze, „Przegląd Prawosławny” 1995, nr 8,
s. 3, il.
48
W 1997 roku odnotowano jubileusz piędziesięciolecie istnienia monasteru, z okazji którego wybito medal, zaś w 1998 roku, 17 maja, pod
przewodnictwem metropolity Sawy w asyście kilku biskupów i licznego
duchowieństwa oraz rzeszy pielgrzymów i wiernych – uroczyście wyświęcono nową świątynię.
Na Grabarce odbyły się w dniach 18–19 sierpnia jubileuszowe uroczystości 2000-lecia chrześcijaństwa, ukoronowane darem Cerkwi greckiej – kopią cudotwórczej Iwerskiej Ikony Matki Bożej64, przywiezionej
w asyście michów z Atosu, która pozostała na św. Górze Grabarce, wprowadzając Kościół prawosławny w Polsce w Trzecie Tysiąclecie65.
I tak jak przed wiekami, co roku przed świętem Spasa (Przemienienia
Pańskiego) i innymi świętami gromadzą się tam prawosławni (i nie tylko) z całej Polski. Co roku przybywa krzyży, stawianych przez pątników
w miejscu szczególnym, słynnym w kraju i daleko za granicą.
64
Kopia Iwerskiej Ikony Matki Bożej została napisana w atoskiej kielii św.
Mikołaja „Burazery”. Jej oryginał znajduje się w monasterze Iwiron na św. Górze
Atos. Ikona ta jest jedną z najbardziej czczonych na Atosie i znanych na całym
świecie chrześcijańskim, szczególnie w Rosji. Zgodnie z tradycją pochodzi z okresu ikonoklazmu w IX wieku. Pierwotnie swoje schronienie znajdowała w kaplicy
pewnej bogaty wdowy w mieście Nicea (obecnie Iznik w Turcji). Po odnalezieniu
ikony przez ikonoburców, zrozpaczona wdowa, by zapobiec jej zniszczeniu, z modlitwą na ustach i wiarą w sercu, odniosła ten skarb duchowy nad morze i opuściła
na wodę. Ku wielkiej swej radości zauważyła, że ikona nie tonie, tylko fale poczęły
unosić ją w kierunku zachodnim. Po tym wydarzeniu syn wspomnianej wdowy został mnichem na Atosie i opowiedział tamtejszym mnichom o zajściu z ikoną. Po
wielu latach Opatrzność Boża doprowadziła ikonę do wybrzeży Góry Atos, w pobliże gruzińskiego Monasteru Iwerskiego. Świątobliwy asceta Gabriel w asyście
atoskich mnichów wniósł ikonę do głównej świątyni monasteru. Jednak ikona przebywała obok wrót monasterskich, podkreślając iż to Ona będzie strzegła monasteru
i całej Góry Atos, a nie mnisi Jej ikony. Zatem wzniesiono specjalną kaplicę przy
bramie, w której do dnia dzisiejszego znajduje schronienie ta słynąca cudami ikona.
Od miejsca przebywania ikona otrzymała nazwę „Strzegąca Wrót” (gr. Portaitissa,
cs. Wratarnica). Hagioryci przypisują tej ikonie szczególne znaczenie i posłannictwo, bowiem od Jej przybycia na Atos zachowywane jest podanie, iż ikona ta w tajemniczy sposób zniknie z Atosu, zwiastując tym samym bliski koniec świata doczesnego. Gabriel (Krańczuk) hieromnich, Hagioryci z Atoską ikoną na millennium
chrześcijaństwa w Polsce, „Bratczyk” 2000, nr 221, s. 2-3.
65
(PAP), Z Góry Athos na Grabarkę. Kopia cudownej ikony trafi do Polski,”Kurier Poranny” 2000, nr 147, s. 2.
49
GREDELE – kapliczka św. Jerzego
Pierwsza wzmianka pisana o wsi pochodzi z 1576 r. Według źródła
drukowanego w 1633 r. zostały nadzielone grunta w ilości 3 włók we wsi
Hredele dla cerkwi św. Michała w Bielsku Podlaskim jako wyposażenie
szpitala66. Według wizyty z 1728 r. ... W Hredelach gruntu włok trzy do
tey Cerkwie Soborney Funduszem Najasnieyszego króla IMści Jana Trzeciego Nadano 67. Wizyta z 1784 r. wymienia, że do szpitala w Hredelach
należało 3 włóki oraz czwarta na diakona ... na tych 3-ch włókach niegdyś
12 poddanych znajdowało się teraz zaś sześć, których powinność Pańszczyzny co tydzień Dzień z żoną, czynszu zaś płacą z tych złotych 30 do
Plebanii i Podymnego po złotych dwa na Rok y tem owsa Szankow 12, kur
sztuk 12 albo gęsi 6 ... co Rok oddawać do Plebanii Swiętomichalskiej68.
Wymienione grunta przybrały nazwę Szpitale. Grunta te w XIX w.
zostały przejęte przez państwo pod budowę żelaznej kolei69. W 1930
66
Blagoslovennaja potverditel’naja gramota Kievskago mitropolita Petra Mohily Bel’skim pravoslavnym grażdanam o dozvolenii im po korolevskoj privilegii
i gramote byvśago Vladimirskago i Brestskago episkopa Ipatija Poteja, ustroit’ bratstvo pri sobornoj Bogojavlenskoj cerkvi, s śkoloju, bol’niceju i prijutom dlja bednych, 24.05.1634 g. Akty otnosjaśćiesja k istorii Zapadnoj Rossii, t. 5, S-Petersburg
1853, nr 9, s. 18-19.
67
Wizyty dekanatu bielskiego 1728 r., WPwL ChKG-K sygn. 780, k. 397-398.
68
Akta wizyty dziekańskiej dekanatu Bielskiego za powierzonych rządów
JMks.Marcina Michniakiewicza proboszcza dubickiego i wersztockiego i dziekana
bielskiego, 9.03.1784 r., Archiwum Historyczne w Wilnie F. 564, op. 1 nr 54, rkps.
69
W latach 1882-1886 była budowana kolej żelazna Grajewo – Białystok –
Brześć – Odessa. Z tego tytułu zabrano 17 desjatin śpitalnoj zjamli, a na reśtu byla
pereselena nejkaja viosaćka z-pad Narvy na jakoj mescy pabudovali stancyju Strablja, M. Hajduk, „Niva” 25.08.1985 r.
50
Kaplica św. Jerzego i źródełko w Gredelach
roku wsie Hredele i Szpitale70 zostały połączone i przyjęły nazwę Gredele71.
Miejsce, zwane Krynoczka, na kolonii wsi Gredele, sięga okresu międzywojennego. Jak głosi opowiadanie, jeden z mieszkańców Gredel,
imieniem Hawryił, był ciężko chory. W czasie snu miał usłyszeć głos, by
poszedł do pobliskiego lasku, a tam zobaczy źródełko. Zgodnie z wolą
głosu uczynił to, umył się tą wodą i poczuł się uzdrowiony. Na znak
wdzięczności źródełko obłożył deskami i ustawił krzyż. Szybko wieść
o tym rozniosła się po okolicy i wokół studzienki przybywało coraz więcej krzyży na znak wdzięczności od osób tu przychodzących.
W latach 1947-48 mieszkańcy poszerzyli studzienkę, wstawili cembrowinę, a nad nią pobudowali maleńką kapliczkę. Od 1954 r. rozpoczęto w dniu św. Jerzego (6 maja) odprawiać nabożeństwo72. Miejsce to,
70
Por. M. Kondraciuk, Nazwy miejscowe południowo-wschodniej Białostocczyzny, Monografie Slawistyczne nr 29, Wrocław 1974 s. 197.
71
M. Sacharević, Hredelie-Śpitalie, „Czasopis” 1996, nr 7/8, s. IV okł.
72
Święty Jerzy, (ur. w 2 poł. III w. w Kapadocji, zm. ok. 303 r., patron licznych
zawodów, zwłaszcza rycerzy i rolników, żył w czasach prześladowań Dieoklecjana
51
jak i odprawiane tu nabożeństwo, gromadziło coraz więcej wiernych,
a z biegiem czasu przyciągało pielgrzymów z okolicznych miejscowości. W 1993 r. mieszkańcy wsi Gredele obok istniejącej kapliczki zbudowali o wiele większą kaplicę i uroczyście obchodzą święta św. Jerzego
oraz Ikony Matki Bożej Kazańskiej (4 listopada) i trzeci dzień św. Trójcy.
(284-305), kiedy chrześcijan poddawano torturom oraz wykonywano wyroki śmierci. Za odmowę złożenia ofiary bóstwom pogańskim został skazany na śmierć męczeńską w palestyńskiej Lidzie. Do najbardziej popularnych legend należy opowieść o zabiciu przez Jerzego smoka, zmuszającego terrorem mieszkańców nieznanego miasta na Wschodzie do dostarczania mu ludzi na pożarcie, w tym także królewny ocalonej przez Jerzego mocą Chrystusa, na wieść o czym król wraz ze swymi
poddanymi przyjął chrzest. Jego świadectwo wiary chrześcijańskiej zachęciło wielu
mieszkańców do przyjęcia chrztu. Święty Jerzy w starożytności chrześcijańskiej
i średniowieczu należał do popularniejszych świętych, a głównym ośrodkiem jego
kultu była Lidda, gdzie przechowywano jego relikwie i dokąd już w IV w. przybywali pielgrzymi. Kult Świętego przenikał do Syrii i Egiptu, gdzie poświęcono mu
ponad 40 kościołów i 3 klasztory, a na Cyprze ok. 60 kościołów, jak również i w Grecji. Kult św. Jerzego jako głównego patrona cesarstwa bizantyjskiego, z czym zwązane były bogate zwyczaje na dworze, promieniował z Bizancjum na tereny ościenne. Na Rusi kult Jerzego rozwijał się głównie w ośrodkach państwości (Kijów, Nowogród Wielki, Włodzimierz n. Klaźmą, Perejesław). Wstawiennictwu Jerzego przypisywano zwycięstwa władców moskiewskich, które wpłynęły na powstanie legendy o Jerzym Zwycięzcy, umieszczenie postaci Jerzego w herbie Moskwy, a następnie państwa. Od jego imienia pochodzi także nazwa Gruzji (Georgia). We wschodniej tradycji ludowej Jerzy jest opiekunem rolników, zwłaszcza hodowców i pasterzy (greckie georgios – znaczy rolniczy), którzy w dniu jego święta wypędzali po
raz pierwszy bydło na pastwiska. Z dniem św. Jerzego związanych jest wiele zwyczajów. W ikonografii św. Jerzy przedstawiany jest na białym koniu, z krzyżem na
kopii, zabijający smoka. Jest to wyobrażenie walki ze złem i strachem. Na twarzy
świętego nie widać śladu gniewu, nienawiści czy niepokoju. Często Zbawiciel wyciąga z nieba rękę, jako znak błogosławieństwa. Stradanie svjatago Velikomućennika Georgija Pobedonosca, [v:] Żitija Svjatych na russkom jazyke izlożennyja po
rukovodstvu Ćet’ich-Minej sv. Dimitrija Rostvskogo, kn. 8, Moskva 1906, repritnoe
izd. Moskva 1992 s. 358-394; H. Paprocki, Św. Jerzy w Kościele Wschodnim, kult
na Rusi [w:] Encyklopedia Katolicka, t. 7, Lublin 1997, szp.1221; J. Forest, Święty
Jerzy Pogromca Smoka, [w:] Modlitwa z ikonami, Bydgoszcz 1999, s. 185.
52
KNORYDY – źródełko
Źródła historyczne odnotowały wieś Knorydy w 1512 r. Król Zygmunt Stary nadał Knorydy i Brzeźnicę Janowi Sapieże ... Brzeźnica, należąca do 1512 r. do Jana Sapiehy, jeszcze wcześniej z nadania Aleksandra Jagiellończyka przed 1506 r. stanowiła wraz z Lisowem, Narojkami,
Brykami w ziemi drohickiej oraz Knorydami w ziemi bielskiej własność
Michała Glińskiego. W 1508 r. Gliński uszedł do Moskwy, a Knorydy
wróciły w ręce królewskie, który nadał je Sapieże73...
Etymologia nazwy tej wsi jest niejasna, pochodzi zapewne od nazwy
rodowej Knoryd. Księga poborowa z 1577 r. wymienia, że do włości
boćkowskiej należały wieś Knorydz – włók 47, zasiedlona przez bojarów. W 1576 r. dobra Boćki wraz z folwarkami Stare Sieło i Knorydy
otrzymuje Bohdan Sapieha syn Pawła (linia kodeńska). Sapiehowie byli
też fundatorami cerkwi w Boćkach, a źródła pisane odnotowały istnienie jej w 1507 r.
Wizyta generalna cerkwi boćkowskiej z 7 maja 1828 r. pozostawiła
następujący opis cerkwi w Knorydach: ... Knorydy znajdują się do tej
cerkwi a filialna kaplica na mogiłkach wsi Knorydy drewniana wystawiona w roku 1820 w dobrym stanie zostająca pod tytułem Nayświętszej
Maryi Bolesnej – Wsiech Skorbiaszczych Radosti.
Katalog Zabytków Sztuki w Polsce z 1964 r. wylicza w wyposażeniu
cerkwi m.in. ... Ołtarz główny barokowy z I poł. w. XVII z obrazem Boga
Ojca ludowym zwieńczeniem, Matka Boża z Dzieciątkiem z I poł. w. XVII
w sukience z blachy srebrnej pozłoconej prymitywnej roboty, wiek XVIII.
73
Sapiehowie. Materiały historyczno-genalogiczne i majątkowe, Petersburg
1890, t. 1, s. 15.
53
Matka Boża z Dzieciątkiem w. XVII-XVIII silnie przemalowana. Ikona
Zdjęcie z Krzyża 1 poł. XIX w. Kielich barokowy gładki z XVII w. Krzyż
ołtarzowy 1813 r. z incjałami fundatora74.
Wymienione wyposażenie cerkwi może sugerować, że zbudowana
w 1820 r. świątynia nie była pierwszą, o ile utensylia te nie zostały przeniesione z parafialnej cerkwi w Boćkach lub z innego miejsca75. 25 czerwca 1985 r. dokonano włamania do cerkwi w Knorydach, złodzieje zabrali sześć ikon oraz inne przedmioty liturgiczne. Skradzione przedmioty
nie zostały odzyskane76.
Obecna cerkiew Matki Bożej Wszystkich Strapionych Radość poświęcona została 30 stycznia 1873 r.77 Zbudowana z drewna, za środki
mieszkańca tej wsi Pawła Cara, miała wartość 650 rubli, nie licząc własnej roboty. W Grodnenskom Kalendare z 1899 r. odnotowano, że ...
w nej imietsja mesto osobennoćtimaja ikona Presvjatj Bogorodicy Vesch
Skorbjaśćich Radost’. K kotoroj byvaet osobenno ves’ma znaćitel’noe
stećenie bogomol’cov. Pravoslavnych i inoslavnych v 10 pjatnicu posle
prazdnika Svetlago Voskresenija Chrystova. Kogda soverśaetsja iz cerkvi sej krestnyj chod k istoćniku, nachodjaśćemusja vblizi cerkvi poćitaemu za svjaśćenno-celebnyj. Svjataja ikona pisannaja na polotne vysotoju 12 verśkov śiryny 10 verśkov. Sostoit na meste 1819 goda sovremeni
ustrojstva zdes’ pervoj cerkvi, ikonopis’ italjanskoj śkoly78.
Według legendy źródło – krynica o uzdrawiającej cudownej wodzie
wybiło bardzo dawno. Ojciec, prowadzący niewidomego syna, zatrzymał się w lesie na podmokłej polance. Przed nimi objawiła się Matka
Boża, stojąca na dużym kamieniu. Kiedy niewidomy syn chciał dotknąć
jej szat, postać zniknęła, a spod kamienia wytrysnęła krynica. Po umy74
Katalog Zabytków Sztuki w Polsce, woj. Białystok, pow. Bielsk Podlaski, oprac.
R. Brykowski, I. Galicka, H. Sygietyńska, nr inw. 247. R. 1964, mnps.
75
Por.: J. J. Prawdzic – Gałęski, Wyznaniowo – etniczna społeczność Knorydy,
„Euhemer” 1974, nr 3, s. 141-153; Stosunki między grupami etniczno-wyznaniowymi na Podlasiu (na przykładzie wsi Knorydy), „Wieś Współczesna” 1977, nr 12, s.
70-76.
76
Kradzieże i włamania, „Gazeta Współczesna” 1985, nr 146, s. 3.
77
Pożertvovanija na cerkov’, LEV 1873, s. 51, 99.
78
Iosif ep., Grodnenskij Kalendar, Voroneż 1899, s. 318.
79
Wśród ludu krąży i inna legenda. Por.: K. Jaraśević, Krynićka Knarydach,
„Niva” 2000, nr 53, s. 8.
54
Kapliczka nad źródełkiem w Knorydach. Stan przed rozbudową
ciu twarzy niewidomy odzyskał wzrok 79. Na tym miejscu pobudowano
małą kapliczkę, a obok do dnia dzisiejszego leży kamień z odciśniętą
stopką Matki Bożej80. Sama kapliczka zmieniała przez wieki swój wygląd81. Wewnątrz kaplicy sporo ikon, wśród nich Poczajowskiej Matki
80
Wśród mieszkańców krąży opowiadanie, że kamienia ze śladem Matki Bożej
chciano użyć do ogrodzenia, jednak pewnej starowinie przyśnił się sen, w którym
usłyszała głos ... na horodite, bo ja vodu dala vsim ljudijam i dobytkovi ... Kamień
ze stopką leżał w innym miejscu, z chwilą wybudowania kapliczki został przesunięty na obecne. Ju. Havryljuk, Pidljas’ki slidy Poćajivs’koji Bohorodyci, „Przegląd
Prawosławny” 1999, nr 12, s. 23-24.
81
O krynice w Knorydach opowiada najstarsza mieszkanka Anna Car, urodzona 1900 r.: ... Pierwotnie była tu studzienka, potem została wybudowana mała kapliczka. Starzy mieszkańcy opowiadali, że tu zjezdżało się dużo kalek, a po uzdrowieniu zostawiali kule. Jednego razu pani ze dworu przywiozła pieska, którego
umyła i źródełko przestało być cudowne. Dalej autorka kontynuje: ... jednak cudowna woda i teraz pomaga, jeżeli bolą oczy, po przemyciu ból ustępuje. Pamiętam, jak
zimą zabrakło wody we wsi, to ludzie jeździli do krynicy, a „voda tam ne perebyralasja” ... . Ju. Havryljuk, Pidljas’ki slidy Poćajivs’koji Bohorodyci, „Przegląd Prawosławny” 1999, nr 12, s. 23-24, il.
55
Kapliczka nad źródełkiem
po rozbudowie
Bożej. Na Jej część śpiewano pieśń, której słowa przenoszą nas z Poczajowa do Knoryd82:
Na toj skali stopku znati,
de stojala Boża Mati
Tam vodu berut
Vsim virnym dajut
Słowa starodawnego hymnu do Matki Bożej dotyczą również świętego miejsca w Knorydach. W Poczajowie, w Uspienskim soborze, znajduje się odciśnięty na skale ślad prawej stopy Matki Bożej, z którego
wypływa niewysychające źródło czystej wody. Ludzie podchodzą do tej
wielkiej świętości, całują pokrywało z przedstawioną na nim prawą stopą (sama skała z odciskiem stopy znajduje się nieco niżej, przykryta
szkłem), piją wodę ze źródełka, którą stale nalewa jeden z mnichów,
biorą z sobą do swych domów, by później podzielić się znajomymi tą
świętością.
82
56
M. Sacharević, Knarydy, „Niva” 1992, nr 48, s. 5, il.
Oprócz znamienitych miejsc cudownych ze stopką Matki Bożej, jak
Poczajów83 na Ukrainie, Żyrowice na Białorusi, te mniejsze miejsca, jak
Knorydy ze skromną kapliczką, źródełkiem, ikonami, wyszytymi ręcznikami, starymi pochylonymi krzyżami, tworzą niepowtarzalną atmosferę i nastrój cudownego miejsca84.
W okresie międzywojennym nie tylko praktykowano pielgrzymki do
Poczajowa. Każda cerkiew parafialna posiadała Poczajowską Ikonę Matki
Bożej niewielkich rozmiarów, pięknie przyozdobioną, zawieszoną nad
rajskimi wrotami, przed którą były odprawiane molebny i akatysty. Zazwyczaj była ona tak zawieszona, by można ją było opuścić, a wierni
mogli pokłonić się przed nią i ucałować.
Obecnie wewnątrz kaplicy znajduje się ocembrowane źródełko i stąd
rurą samoczynie odprowadza się wodę na zewnątrz. Zimą i latem woda
ciągle wypływa ze źródełka. Dookoła kaplicy są wznoszone krzyże
pokutne.
W czasie II wojny światowej pocisk armatni uszkodził cerkiew na
83
Zemnaja żizn’ Presvjatoj Bogorodicy i opisanie svjatych ćudotvornych ee
ikon, sostavila S. Snessoreva, Jaroslavl’ 1999, s. 315
84
Warto odnotować, że na terenie parafii Malesze w uroczysku Szarkowo znajdował się kamień zwany Bożaja Stopka. Na nim widoczne było wgłębienie o kształcie lewej ludzkiej stopy. Mieszkańcy uważają, że tędy przechodziła Matka Boża,
pozostawiając ślad. F. V. Pokrovskij, Archeografićeskaja karta Grodnenskij Guberni, Vil’no 1895, s. 124; Ślad Matki Bożej można znaleźć koło wsi Biełki w parafii
Trześcianka ... Kali na zjamli mocna chvareli i pamirali ljudzi, na zemlju javilasja
Boża Maci. Na kameni kalja Belok, ab jaki Maci Boża zbila palec zastasja sled nahi
– uhlyblenne kalja 10 mm u kameni. Kamen’ sa sledam ćelovećoj nahi i cjaper
ljażyc’ kalja naśej vioski Belki ... M. Lukjanjuk, Sled Pjacienki kalja Belak, „Niva”
1984, nr 1, s. 11. Zachowało się też opowiadanie o Stopce Matki Bożej w Puszczy
Białowieskiej. W południowo-wschodniej części Puszczy Białowieskiej znajduje
się duży kamień z odcieśniętymi dwoma śladami – jeden w bucie, drugi w bosej
stopie. Mieszkańcy opowiadają taką legendę: dawno temu przez puszczę Białowieską szła Matka Boża. Kiedy przechodziła koło tego kamienia, do buta wpadła mała
gałązka. Matka Boża usiadła na kamieniu, aby wyjąć gałązkę. W tym czasie pojawiła się żmija. Matka Boża wskoczyła na kamień. I tak pojawiła się dwa ślady, jedna
noga była w bucie, druga bosa. Miejscowi mieszkańcy kamień nazywają świętym.
Jeżeli ktoś przyłoży dłoń do kamienia, poczuje przypływ energii. Człowiek wtedy
odczuwa krzepiąca siłą na ciele i duszy. P. Bajko, I śla Bożaja Maci praz puśću,
„Niva” 2000, nr 7, s. 9.
57
cmentarzu. Mieszkańcy powiadają, że dzięki orędownictwu Matki Bożej wieś ocalała. W okolicy płonęły wsie: Mokre, Dubiażyn, Stara Wieś,
a w Knorydach ... pożaru ne bylo v voijnu ... W 1945 r. cerkiew cmentarna została wyremontowana, a kapitalny remont wnętrza przeprowadzono w 1998 r.
Uroczyste nabożeństwo w Konrydach wypada w 10 piątek po Wielkanocy85. W ten dzień zbiera się dużo wiernych z okolicznych miejscowości. Poranna, pierwsza św. Liturgia odprawiana jest w kapliczce, a druga w cerkwi cmentarnej. Po zakończeniu św. Liturgii, w asyście duchowieństwa, odbywa się tradycyjnie krestny chod do kapliczki przy cudownym źródełku. Uroczystość kończy odprawienie molebna.
Cerkiew cmentarna w Knorydach. Stan z lat 70.
85
M. Chomćik, Prazdnik „Pjatenka” v der. Knoridy, „Cerkovnyj Vestnik” 1967,
nr 7, s. 22-23.
58
KOŻANY – Święte Miejsce
Najstarszym znanym dokumentem o Kożanach jest przywilej króla
Aleksandra, wydany dla Mikołaja Jundziłowicza 20 października 1504
roku. Później Kożany należą do rodziny Lewickich. W 1582 r. matka
Anna Lewicka zapisała majętność Kożany synowi Maciejowi Lewickiemu, który był ożeniony z Anną Wołłowiczową. W 1621 r. ufundował
on cerkiew w Kożanach, dając duchownemu 3/4 włóki ziemi wolnej od
podatków, oprócz pastwisk wokół cerkwi i tych ziem, które nadane zostały przez jego przodków. Tak więc cerkiew prawosławna istniała o wiele
wcześniej.
Od najdawniejszych czasów na terenie parafii istnieje miejsce szczególnie czczone przez miejscową ludność, noszące nazwę Svjatoe Mesce
(Święte Miejsce). Historia tego miejsca została odnotowana na kartkach
Grodnenskogo Kalendara ...vblizi selenija Pan’kov na krestjanskoj zemli imeetsja „Svjatoe mesto” na nizmennoj poljane u lesa s ćasovneju,
polućivśie takovoe imenovanie otogo, kak polagajut, ćto zdes’ s izdavnych nezapametnych vremen suśćestvovala ćasovnja v kotoruju kak
i teper’ vo vsjakoe vremja goda i dnja prichodim po kakomu to osobennomu svjaśćennomu vlećeniju bogomol’nye ljudi, posvjaśćavśie sebja
molitve, imenno na etom meste, poćemu i ćasovnja s imejuśćejusja v nej
sv. ikonoju Bogorodicy Poćaevskija86 ne zapirajutsja – ona obstavlena
86
Poczajowska Ikona Matki Bożej znajduje się w Ławrze Poczajowskiej na
Ukrainie i należy do najbardziej czczonych wśród Słowian. Została ona podarowana przez greckiego metropolitę Neofita w 1559 roku Annie Gojskiej – dziedziczce
majątku, na terenie którego znajdowała się Ławra Poczajowska. Z biegiem czasu
zauważono, że ikona emanuje niezwykłą światłością. Wkrótce miał miejsce pierw-
59
mnożestvom dobrovol’no nosimych sjuda i pomeśćaemych zdes’ svjaśćennych izobrażenii v bol’śinstve malocennych na doskach, żeste, polotne, bumage87.
Na polance w lesie znajduje się kapliczka, do której o każdej porze
roku przychodzą wierni z potrzeby serca na modlitwę, otrzymując zadośćuczynienie. W kapliczce znajduje się Poczajowska Ikona Matki Bożej, malowana na płótnie, ocalała z dwóch pożarów88. Obecną cerkiewkę z drewna z kopułką zbudował w 1880 r. Teodozy Zdanudczyk w miejscu, gdzie stały dwie poprzednie kapliczki, które uległy spaleniu.
W źródle drukowanym czytamy: ... „Svjatoe Mesto” pri istoćnike
sela Pan’kov, nevdaleke ot Kożanskoj Vozdviżenskoj cerkvi, s osobenno
ćtimoju davneju v nej sv. ikonoju Bogorodicy Poćaevskoju, ottisnutoju
na śelkovoj materii, ostavśejusja nevredno pri dvuch pożarach celoju, –
szy cud uzdrowienia. Odzyskał zdrowie niewidomy od urodzenia brat Gojskiej. Po
tym wydarzeniu, które miało miejsce w 1597 r., właścicielka ikony postanowiła
przekazać ją do monasteru poczajowskiego. Od 1649 r. ikona znajdowała się w głównej świątyni, soborze Świętej Trójcy. W 1675 r., dzięki modlitwom mnichów przed
świętą ikoną, monaster został ocalony od oblęgających go wojsk tureckich. W noc
poprzedzającą szturm nad monasterem ukazała się świetlista postać Bogarodzicy
otoczonej aniołami. Widzieli ją również Turcy, którzy strzelali z łuków, ale strzały
wracały z powrotem ku nim. Był to dla pogan widoczny znak opieki Matki Bożej
nad monasterem. W latach 1721-1831 monaster poczajowski znajdował się w rękach unitów. Z tego okresu pochodzi spoczywająca na głowie Bogarodzicy korona,
nadana przez papieża jako dowód cudotwórczości ikony. Koronacja ikony miała
miejsce w 1733 r. W 1831 r. monaster powrócił do prawosławnych. Od tej pory
przed opuszczającą się z ikonostasu ikoną, znajdującą się nad królewskimi wrotami, tłumnie gromadzą się wierni, odprawiane są uroczyste akatysty i mnożą się
przypadki uzdrowień. Zemnaja żizn’ Presvjatoj Bogorodicy i opisanie svjatych ćudotvornych ee ikon, sostavila S. Snessoreva, Jaroslavl’ 1999, s. 315-317; Ikony
Matki Bożej. Wrzesień, oprac. J. Charkiewicz, Hajnówka 1999, s. 189.
87
Iosif (Sokolov) ep., Grodnenskoj pravoslavno-cerkovnyj kalendar ili Pravoslavie v Brestsko-Grodnenskoj zemle v konce XIX veka, Voroneż 1899, cz. 2,
s. 264–265.
88
W źródle rękopiśmiennym, czytamy: Ćasovnja eta postroena s razreśenija
Eparchial’nago Naćal’stva otstavnym saldatom derevni Pan’ki Feodosiem Zdanudćykom v 1880 godu. Zdaniem derevjannaja. V nej, v ćisle drugich ikon, nachoditsja osobo-ćtimaja narodom ikona Bożiej Materi „Poćevskaja”. Ikona eta nebol’śaja razmerov, ves’ma drevnjaja i pisannaja na śelke ... Klirovaja Vedomost’
Surażskoj Svjato-Preobrażenskoj cerkvi za 1904-j god, rkps.
60
Kazańska Ikona Matki Bożej
w kaplicy na Świętym Miejscu
Kaplica na Świętym Miejscu
po remoncie
soorużennaja v 1880 godu otstavnym voennym Feodosiem Zdanudćikom, derevjannaja, s kopulom, na meste preżde byvśich zdes’ posledovatel’no dvuch ćasoven’ – sgorevśich89...
W archiwum cerkwi w Kożanach zachował się zapis dotyczący obecnej kaplicy. Relacja pochodzi z okresu międzywojennego. O jej powstaniu i dziejach sędziwy 89-letni mieszkaniec wsi Pańki, parafianin wymienionej cerkwi kożańskiej, Stefan syn Jakuba Nikołajczuk, opierając
się na tym, co zasłyszał w dzieciństwie, na przekazach oraz na tym, co
osobiście pamięta z historii tej kaplicy, opowiedział: Dawno temu dwaj
chłopcy paśli bydło w tym miejscu i zauważyli na drzewie obraz Matki
Bożej. Jeden z nich ukląkł i zaczął się modlić, a drugi zaczął się śmiać
i skakać. Wkrótce ten drugi został kaleką, pierwszy natomiast ustawił
w tym miejscu ogrodzenie i budkę z wikliny, umieszczając w ogrodzeniu
objawiony obraz Matki Bożej. Po upływie nieokreślonego bliżej czasu
zamiast wiklinowej budki zbudowana została niewiadomo przez kogo
89
Iosif ep., Grodnenskoj Kalendar, Voroneż 1899, s. 149-150.
61
mała drewniana kapliczka, która stała z tymże obrazem przez długie
lata. Już za moich czasów, jak pamiętam, mieszkaniec naszej wsi Pańki
Teodozy Zdanudczyk, żołnierz w stanie spoczynku, parafianin kożańskiej
cerkwi, za zezwoleniem władzy duchownej zbudował na Świętym Miejscu istniejącą obecnie kaplicę. Budowa jej pozostawała w związku z chorobą Zdanudczyka, w czasie której zaczęto mówićo budowie nowej kaplicy. Kiedy Zdanudczyk przyrzekł zamiar ten zrealizować, stan jego
zdrowia zaczął się poprawiać. Po wyzdrowieniu Zdanudczyk nabył we
wsi Wojszki u Zdanowicza spichlerz, który przywiózł na Święte Miejsce
dla zbudowania z niego kaplicy. Za życia Zdanudczyk, jako człowiek
wierzący i oddany cerkwi, często składał ofiary na cerkiew i w podeszłym wieku, przed śmiercią wręczył ojcu Wiesiołowskiemu 100 (sto)
rubli na pogrzeb. Po śmierci niezapomniany dla cerkwi i parafii Teodozy Zdanudczyk został uroczyście pochowany na prawosławnym cmentarzu w Kożanach przez ojca Mikołaja Wiesiołowskiego. Powyższe swoje
zeznanie, złożone pod przysięgą, stwierdzam, jako niepiśmienny, własnoręcznie postawionymi krzyżykami. Poświadczam własnoręczny podpis Stefana Nikołajczuka krzyżykami, o. Kożańskiej cerkwi E/ufimiusz)
Maksimczuk. Przy złożeniu przez podanego wyżej Stefana Nikołajczuka
zeznań świadkami byli mieszkańcy wsi Czerewki Aleksy Kupryjaniuk
i Cyryl Wróblewski90.
Z Klirovych Vedomosti z 1904 r. dowiadujemy się, że w cerkwi znajdowała się Poczajowska Ikona Matki Bożej niedużych rozmiarów, bardzo stara, malowana na jedwabiu.
W lipcu 1944 r. wycofające się wojska niemieckie, w odwecie za
śmierć kilku Niemców w okolicy wsi Pawły, wydały wyrok śmierci na
miejscowych mieszkańców. Hitlerowcy przeprowadzili obławę, zabierając niewinnych ludzi ze wsi Ciełuszki, Kaniuki, Pawły i Ryboły. Zawieźli ich do stodoły na kolonii Tryczówka, niedaleko Świętego Miejsca, i tam spali żywcem. Uratował się tylko jeden mieszkaniec Pawłów
– Andrzej Wójtowicz, zdobywając się na ucieczkę. O tym wydarzeniu
czytamy: ... wreszcie dopadł lasu, wciąż słysząc odgłosy pościgu. Najbezpieczniejszy pozostawał las. I w tym momencie stanęła mu przed oczyma znajdująca się w lesie kapliczka, którą doskonale pamiętał. Zapra90
62
G. Sosna, Kaplica w Kożanach, „Przegląd Prawosławny” 1994, nr 10, s. 31.
gnął jeszcze raz znaleźć się na
tym świętym miejscu i zmówić
modlitwę. Będąc na upragnionym miejscu spostrzegł otwór
w kamiennym fundamencie.
Przez szczelinę wczołgał się pod
kapliczkę. Spędził tam parę dni,
modląc się i rozważając – ogarnięty nieznanym dotąd uczuciem, skłądając gorącą obietnicę podzięki za cudowne ocalenie. Prowadzony ręką Opatrzności, dotarł do swojej rodziny91...
Co roku wczesnym rankiem
21 września w dniu Narodzenia
Cerkiew w Kożanach
Najświętszej Marii Panny (Preczystej) w kapliczce na Świętym
Miejscu odprawiana jest św. liturgia. Po jej zakończeniu procesja (krestny chod) wędruje do parafialnej cerkwi w Kożanach. Rokrocznie do niej,
zgodnie z daną obietnicą, na czele procesji, niosąc krzyż, kroczył Andrzej Wójtowicz, dziękując Panu Bogu za cudowne ocalenie w lipcu
1944 roku.
Dziś cerkiewka stoi zadbana. W 1965 r. dobudowano ołtarz, a w latach 90. całkowicie ją odmalowano. Nabożeństwa są tu odprawiane regularnie raz w miesiącu, a w dniu święta Przeczystej (21 września) i Kazańskiej Ikony Matki Bożej (21 lipca i 4 listopada) szczególnie uroczyście. W 2001 r., 21 wizytował i poświęcił odnowioną cerkiewkę bp białostocko-gdański Jakub.
91
I. Matus, Kapliczka osłoniła przed śmiercią, „Przegląd Prawosławny” 1994,
nr 3, s. 18; Por. Hm Maroz, Kamen’ Bożaj Maci. Lehendy našaj zjamli, „Niva”,
1.11.1981 r., nr 44, s. 7.
63
KURASZEWO – źródełko i kaplica
św. Braci Machabeuszów
Przy drodze z Kuraszewa do wsi Lady, w odległości około 50 m, na
prawym brzegu rzeki Łoknicy-Kuraszanki, usytuowane jest Zamczysko,
datowane na XI–XII w.92. Jest to lekkie wzniesienie, ograniczone od
południa podmokłymi łąkami i doliną rzeki.
Niedaleko wsi Lady, ale jeszcze na polach Kuraszewa, w latach 30.
objawiło się źródełko ze świętą wodą. W 1942 r. w sąsiedztwie źródełka
zbudowano cerkiewkę św. Braci Machabeuszów93 wybierając na fundament sporo kamieni z Zamczyska94, zaś przydatne drewno biorąc ze starej dzwonnicy. Inicjatorem budowy był Teodor Pawluczuk, zwany Fedia Slepeć, wraz z mieszkańcami Kuraszewa. Był on obdarowany siłą
przyciągania ludzi do modlitwy, a wskazując na moc wody w źródełku,
zdobywał coraz więcej sobie sympatyków95. PRL-owskie władze bardzo krytycznie ustosunkowały się do poczynań incjatora budowy kapli92
F.V. Pokrovskij, Archeografićeskaja karta Grodnenskoj guberni, Vil’no 1895,
s. 62; Słownik Geograficzny, t. 15, cz. 2, s. 189; K. Musianowicz, Granica mazowiecko-drehowicka na Podlasiu we wczesnym średniowieczu, „Materiały Wczesnośredniowieczne”, t. 5, Warszawa 1960, s. 226, poz. 251-254.
93
Ścieżkami prawosławia. Białostocczyzna, pod red. Anny Radziukiewicz, wyd.
II, Białystok 1998, s. 55.
94
D. Jaskanis, Materiały z badań wczesnośredniowiecznego cmentarzyska z grobami ciałopalnymi w okolicy Kuraszewa, „Rocznik Białostocki” t. 6 (1966), s. 242,
rys.
95
Mieszkańcy wsi wspominają: ... vin ljudjam z vsjakimi chvorobami dopomahav ...I. Artyśuk, Stolittja Kuraśivs’koji parafiji, „Nad Buhom i Narvoju” 1997, nr
6, s. 11.
64
cy, wzywając go Białegostoku. Zastraszono go tam i kaplica przez dłuższy okres nie miała należytej opieki96.
Mimo to po pewnym czasie źródełko97 zostało otoczone mnóstwem
krzyży, przynoszonych tu przez wiernych. Dzięki aktywności parafianek w dzień Bożego Narodzenia odbyło się kolędowanie, a zebrane ofiary
przeznaczono na potrzeby kaplicy. W 1973 r. przeprowadzono remont,
dach pokryto nową blachą, ściany wewnątrz i zewnątrz oszalowano, ułożono nową podłogę, a teren ogrodzono. Nabożeństwa, odprawiane w dniu
świętych męczenników Braci Machabejskich 1/14 sierpnia98, przyciągają coraz więcej pielgrzymów.
96
I. Artyśuk, Stolittja Kuraśivs’koji parafiji, „Nad Buhom i Narvoju” 1997, nr
6, s. 11, il.
97
D. Wysocka, Żywa woda, „Przegląd Prawosławny” 1995, nr 10, s. 18, il.
98
Święci bracia zostali zamęczeni w 166 r. przed Narodzeniem Chrystusa przez
syryjskiego króla Antiocha IV. Będąc zwolennikiem greckiego kultu Antioch wprowadził w Jerozolimie i w całej Palestynie pogańskie zwyczaje. Zbezcześcił jerozolimską świątynię, stawiając w niej posąg pogańskiego boga Zeusa i kazał wszystkim Izraelitom składać hołd posągowi. Wielu odstąpiło wtedy od Prawdziwego
Boga. Jednak i byli tacy, których głęboko zasmucił upadek narodu Bożego, i którzy
nadal wierzyli w mające nastąpić nadejście Zbawiciela. Był wśród nich 90-letni
starzec uczony w Piśmie – Eleazar, który był sądzony, odważnie poszedł na męki
i został zamęczony w Jerozolimie. Takie męstwo pokazali jego uczniowie – siedmiu braci Machabejskich i ich matka Salomea. Sądzono ich w Antiochii, gdzie bez
lęku przyznali się, że są wyznawcami Jedynego Prawdziwego Boga i odmówili złożenia ofiary pogańskim bóstwom. Najstarszego z braci, który odpowiadał jako pierwszy w imieniu ich wszystkich, poddano strasznym męczarniom na oczach matki
i pozostałych braci. Pozostałych pięciu braci przecierpiało takie same męki. Został
tylko siódmy, najmłodszy brat. Król zaproponował Salomei, by skłoniła syna do
wyrzeczenia się wiary w Prawdziwego Boga, ale mężna matka podtrzymywała go
na duchu i wzmacniała jego wiarę. Młodzieniec zdecydowanie odrzucił łaskę króla
i tak samo mężnie, jak i jego starsi bracia, przecierpiał wszystkie męki. Po śmierci
swoich dzieci Salomea, stojąc nad ich ciałami, wzniosłą w górę ręce i z dziękczynną
modlitwą na ustych zmarła. Męstwo siedmiu braci podniosło na duchu Judę Machabeusza, który stał się inspiratorem powstania przeciwko królowi Antiochowi i z
pomocą Bożą zwyciężył, oczyszczając jerozolimską świątynię z pogańskich bóstw.
O tych wszystkich wydarzeniach mówi 2-ga Księga Machabejska, wchodząca w skład
Biblii jako księga deuterokanoniczna. Żitija svjatych na russkom jazyke. Izlożennye
po rukovodstvu Ćet’ich-Minej sv. Dimitrija Rostovskago, kn. 12, Moskva 1911,
repritnoe izdanie, Moskva 1992, s. 12-27; Lampada 1988, nr 8 sierpień.
65
Kapliczka ze źródełkiem koło wsi Lady
66
ODRYNKI – Narewski monaster
Wniebowstąpienia Pańskiego
Proboszcz parafii ks. Konstanty Kłoczkowski w swojej „Kronice
Cerkwi Narewskiej” z 1900 r. zapisał podanie o okolicznościach założenia cerkwi w Narwi. Zaznaczył, że korzystał z notatek mierniczego Stanisława Dziewiałtowskiego (1560 r.), który podaje następujący opis.
W 1518 roku kniaź Iwan Wiśniowiecki otrzymał dobra narewskie od
żony Anastazji Olizarowiczówny (prawosławnej). Podróżując z Warszawy do Wilna, kniaź Wiśniowiecki przeprawiał się promem przez rzekę Narew. W szałasie przewoźnika zauważył światło, które paliło się
przed ikoną św. Antoniego Peczerskiego. Zaproponował przewoźnikowi, że wybuduje kaplicę i na ten cel ofiarował trzydzieści czerwońców.
W drodze powrotnej widział już ściany wznoszonej cerkwi i obiecane
koszty, związane z zakończeniem budowy, pokrył. Tyle wiadomości podaje Kronika cerkwi w Narwi.
Wiadomym jest, że kult św. Antoniego99, zapoczątkowany w Rusi
Kijowskiej, rozpowszechnił się daleko po za jej granicami, przenikając
na tereny Wielkiego Księstwa Litewskiego i Podlasia100. Po dzień obecny święto Antoniego Peczerskiego jest w Narwi obchodzone. To nie
przypadek, gdyż życie monastyczne w okolicy Narwi było rozpowszechnione już w XVI wieku, w formie pustelniczej istniało tam przed 1574
rokiem. Skromność mnichów i brak hojnych fundatorów nie pozwoliły
na wzniesienie trwałych budowli kompleksu klasztornego.
99
Żywot i pouczenia św. Antoniego Wielkiego, Wydawnictwo „Bratczyk”, Hajnówka 2000, ss. 66.
100
V. Kozlova, Svjatoj Antonij Pećerskij i naćalo Kievo-Pećerskoj obiteli, ŻMP
1988, nr 6, s. 73-75.
67
W zwyczaju mnichów leżało obieranie odosobnionych miejsc, zwanych skitami lub po prostu zamieszkiwanie na pustkowiu. Świadczy o tym
niedatowany list pustelnika Heliasza do księżnej Anny Ostrogskiej, w którym czytamy: Ja Heliasz Pustelnik Puszczy Narewskiej, w którey puszczy mieszkałem lat siedemnaście, pokarmy mnie były pszczółka y jagody
suche. Apostolską cieknącą wodę piłem, y to niecodziennie y niedosytości.
Co pod przysięgą powiadam sprawidliwie. A gdy poczęli ludzie życiu
moim sąsiednie y mnie nawiedzać, jam umyślił iść do Ziemi Świętey 101.
Pomimo braku oficjalnych dokumentów, powstanie i fundację Monasteru Narewskiego należy odnieść do nadań ziemskich przez właścicieli tych dóbr z lat 1525, 1529 i 1574. W 1525 roku wojewoda wileński
Albrecht Gasztołd zaświadczył, że Aleksander Chodkiewicz ustąpił swoich posiadłości na rzecz miasta Narew. Treść tego regestu ... i pan woewoda wilenskij wodle rozkazania i daniny naszoe tam wyezdił i opyt
czynił w starych bojar i ludej naszych hdeż pan Aleksandro postupił swoey
włastnoe puszczy poddanym naszym i mestu narowskomu w dołoż na
milu, a poperok na pol mili. A potom pan woewoda JM Wilenskij meży
tymi zemlami hranej pokłał, poczonszi od Welikoe Dorohi Narowskoe
kotoraja idet k Rudnikom nadtoju reczkoju Olszanicoju, kazał JM hrani
uczyniti czeres bory i lesy i bołota do reczki Zabołatnianki ... a od toe
reczki Zabołotnianki do Rapin lesu102.
Wspomniane grunta, położone na prawym brzegu Narwi, nad rzeczką Olszanką, ponad rzeczką Zabłoczanką (górny bieg rzeki Hoźnej), do
rzeczki Zacisówka tworzyły pas o długości ponad 8 kilometrów i szerokości ponad 4 kilometrów.
Dawne dobra Chodkiewicza nie były przypisane miastu w 1529 roku
przez Albrechta Gasztołda. W przywileju na prawo magdeburskie z 1529
roku czytamy: tereny przy jednej części miasta i przy drugiej części leżącej za Narwią naprzeciw Olszanycza zaczynając się od rzeki zwanej
Narew dajemy samym obywatelom i przyjmujemy pola i ziemie w długości i szerokości do uprawy. Jednakże zanaczono z wyjątkiem lasów, ziem,
pól i przejść, inaczej wchodów należących od dawna do naszej szlachty
101
A. Mironowicz, Życie monastyczne na Podlasiu, Białystok 1998, s. 111-112.
Prawa i przywileje miasta i dóbr ziemskich Zabłudów XV i XVIII w., oprac. J.
Maroszek, Białystok 1994 s. 52.
102
68
między rzekami Olsznicza i ponad Hoźną (górny bieg Hoźnej to Zabołoczanka), bo od dawna szlachta w spokoju te tereny posiada 103.
Późniejsze dokumenty nie potwierdzają, że wymienione tereny należały do miasta. W 1576 r. na Olszanicy miasto Narew posiadało tylko 2
włóki, wymierzone w 1529 roku. Przy ujściu Olszanicy do Narwi znajdowało się grodzisko Kudok104.
Puszczę Narewską w 1518 r. otrzymał kniaź Iwan Wiśniowiecki od
swojej żony Anastazji Olizarowiczówny. W 1537 r. córka Wiśniowieckich Katarzyna (wnuczka księcia Konstantego Ostrogskiego) darowała
Puszczę Narewską swemu mężowi Grzegorzowi Chodkiewiczowi, właścicielowi dóbr Zabłudów, Gródek, Choroszcz. Początkowo ród Chodkiewiczów trwał „w ruskim zakonie”.
Po śmierci Grzegorza Chodkiewicza Puszczę Narewską odziedziczył
syn Aleksander, który zmarł bezpotomnie w 1578 r. Sukcesję po nim
przejęła jego siostra Anna Sapieżyna, która z kolei przekazała ją Fiodorowi Massalskiemu. Sama zaś puszcza rozciągała się również na prawobrzeżną stronę rzeki Narew. Testament Fiodora Massalskiego, sporządzony 8 czerwca 1574 r., świadczy na rzecz Monasteru Narewskiego 105
zasiedlone grunta wraz z różnymi posiadłościami ... na monastyr inoczaskij zakonu greczeskoho starożytnoho ... dalismo grunt i na osedlene
poddanych w obrube swojem wołok dwanadcat a na pasznju gumna
monastyrskoho wołok tri106...
103
D. Michaluk, Z dziejów Narwi i okolic. W 480 rocznicę nadania prawa chełmińskiego 1514-1994, Białystok-Narew 1996, s. 19.
104
F.V. Pokrovskij, Archeografićeskaja karta Grodnenskoj guberni, Vil’na 1895.
105
A. Jabłonowski, Polska XVI w. t. VI, cz. II, Podlasie, Warszawa 1909, s. 229.
106
1574 g. ijunja 8. Duchovnoe zaveśćanie Feodora, knjazja Masal’skago, kotorym on otkazyvaet Narevskomu monastyrju naselennuju zemlju s raznymi ugod’jami. Vo imja Boga, vo Troicy slavimogo, stan’sja na vecnoj a nesmertel’noj pameti.
Amin’. – Se az rab Feodor knjaz’ Masal’skij, marśalok povetu Grodnenskogo, budućy z laski Bożoj v dobrom i celom rozume, ne budućy ni od kogo namovlennyj ani
primuśonyj, po dobroj vole svojej, z dobrym rozmyslom moim ćinju javno i vyznavaju, oznajmućy listom dobrovol’nym zapisom moim, sam na sebe i potomki moi,
po mne zostalyi, vsim vobec i każdomu z ocobna, komu by o tom vedati należalo
i sej list moj pokazan byl, ili ćtućy uslyśan byl, nyneśnym i na potom budućim po
mne ljudem. Iz ja chotjaćy, aby chvala Bożaja do skonćanija veku trvajućy tym bol’ś
69
Dokument fundacyjny ma charakter testamentu i potwierdza, że na
terenach tych zamieszkiwali mnisi pustelnicy, natomiast powstanie mokvitnula i na vsech koncach sveta mnożila se i razśirala se, dlja slavy imeni ego
svjatogo zalożivśy i zbudoval i ufundoval esmy vo meste moem nazvannom v Narovu novoj vole cerkov Voznensenija Hospoda Boga i Spasa naśego Iisusa Christa,
kotoruju esmy nazval i pobudoval na monastyr inoćeskij mużeskij zakonu naśogo
Grećeskogo starożytnogo, v kotorom aby ustavićne slużba Bożaja ne ustavala. Na
kotoryj moj monastyr Narevskij nazvanyj dalismo grunt i na osedlene poddanych v
obrube svoem volok dvanadcat’, a na paśnju gumna mosnastyrskogo volok tri, s
tym pomenenym ostrov Pastvisko, do togoż senożati pomenenogo prozviska. Kotorye-to poddanye nam grunty meśkajucye zo vsemi pożytkami i usjakimi povinnostjami, jako kol’vek nasvanymi, nićogo tym ne zostavujućy na sebe i na potomki moi
ani vyjmućy, k tomu k gruntu na paśnju monastyra vsej bratii nadalismo sim listom
moim, većistym zapisom, danym za odpuśćene grechov duśi moej, rodyćov i potomkov moich. A ćto sja dotyće poradku, aby byl v tojże cerkvi Bożoj, pozvolenogo
i ufundovannogo i nadem zupelnyju moc i sim listom pozvoljaju i tak meti choću,
aby byl pod vladzoju i blagoslovenstvom svjatejśogo patriarchi Konstantynopl’skogo, jak eparchii ego zdavna należaćogo i pod spravovanem monastyra Vilenskogo
archimaandrity, – i nastojatelja, al’bo starśogo podavati maet većne, meży soboju
odnostajno i zgodlive obravśy s bratieju, v tom monastyrju moem meśkajućymi,
ćeloveka dobroj very, godnogo v nauce i slove Bożom umeetnogo, kotoryj aby ne
ćużoj i nam nezvykloj very i obradkov cerkovnych ućil, ale v vlasnoj naśoj Kafolićeskoj Vostoćnoj very i vyznanja starożitnogo ućytelem byl. A esliby po żivote moem
potomki moi pozostalyi, albo krevnymi, ne budućy toej very nasledovcami, choteli
i vażilisja slużbu Bożuju v toj cerkvi i obiteli svjatoj i monastyri moem jakim kol’vek
sposobom odsaditi i psovati nad volju moju i zapisu moego dobrovol’nogo većystogo funduśu chotel, – na takovych nechaj zostavajet kljatva S. Otec i moja roditel’skaja, i zo mnoju sja rozsudit’ każdyj takovyj na straśnom sude Bożom i vże
nekotorye mocy mety ne budut i mety ne mogut, gde esliby na tot moj funduś vykroćili, choćaj-by i ktitora moego, a ja teper to każu, jako to v żivote moem sim većystym listom funduśom moim varuju i v moc i oboronu perod Gospodu Bogu i svjatejśemu Patriarchu Konstantinopol’skomu i bratstvu Vilenskomu, jako vlastnym
opekunom v starożytnosti pravovernyja naśogo. Na ćto nadalismo sej moj funduś
i trvalym većistym naśym zapisom roku 1574, meseca ijunja 8 dnja. Feodor knjaz’
Massalskij, marśalok povetu Gorodenskogo. L. S. I chotjaći meti pry celosti vśeljakoj sej većysty funduś nadanja moego toj svjatoj obiteli i to eśće daju: ktoby jakim
kol’vek sposobom, albo pravom naruśati chotel, tedy za perśym pozvanem vyś pomenenych opekunov, tak duchovnych, jako i svetskoju stanu, do uradu należaśćogo
povinen budet pred zaplatiti śest’ tysjaćy zlotych storone pozvanoj do skarbu korolja ego milosti ćinu v prave opisanom; potom i po zaplacenju togo vsego tot funduś
70
nasteru według reguły św. Bazylego Wielkiego można datować na lata
1607-1617 107.
W czasie, kiedy obejmuje te dobra Massalski, powstaje wieś Odrynki. W testamencie wymienia się 12 włók na na osiedlenie poddanych a 3
włóki na pole dla monasteru. W dokumentach brak jest nadania dla wsi
Odrynki, natomiast sąsiednia wieś Waniewo, przedmieście Narwi, miała wówczas 13 włók. Z tego opisu można wnioskować, że w czasach nie
sprzyjających monasterowi w dokumentach starannie pomijano jego istnienie. Kniaź Massalski poźniej nabył Puszczę Narewską, nie można
więc wykluczyć, że na tym terenie istniało zorganizowane życie monamoj dobrovol’nyj pry mocy i celosti svoej zostavati maet. Ex actis visitationis generalis Dioecesii Brestensis exceptum et sigillo illustriissiimi, excellentissimi et reverendissimi D. Feliiciiani Philippi Wołodkowicz, Dei et apostoliicae sedis gratia
episcopi Vlodimiriesis et Brestensis protophrenii et coadjutorii Metroplitani Kijowiensis, Haliciensis et Russiae nec non Abbatiae Kijovopeczarensis, abbatis Dermanensis, Dubnensis et Sanctae Crucis communitum. Kopja, pisannaja pol’skimi
bukvami. Chranjatsja pri delach Levkovskoj cerkvi Grodnenskoj gubernii Volkovyskago uezda, LEV 1867, nr 21, s. 920-922.
107
Komentarz aktu funduszowego z 1574 r. według Archeografićeskogo Sbornika Dokumentov głosi, że: 1) v zapisi govoritsja o Svjato-Duchovskom Vilenskom
monastyre, osnovanie kotorogo po dokumentam posledovalo meżdu 1596-1605
godami, 2) Masal’skij v svojej zapisi govorit o Narewskom monastyre: „aby był pod
władzoju i błogosłowieństwom Swjatejszogo Patriarchi Konstantynopolskogo”.
Zdaniem autora komentarza ... naćali vnosit’ pravoslavnye Zapadnoj Rossii tol’ko s
togo vremeni, kogda javilas’ zdes’ unija. Archeografićeskij Sbornik Dokumentov, t.
6 (1868) nr 35 s. 48-50; Prof. A. Mironowicz podaje, że ... Monaster św. Ducha
w Wilnie powstał dopiero po 1625 r. Budowa jego głównej świątyni i budynków
monasteru brackiego nastąpiła w latach 1593-1605. Fundacja ta uzyskała potwierdzenie królewskie dopiero 18 marca 1632 r. Dokument fundacyjny ma charakter
testamentu, z tego powodu można wnioskować, że sporządzony został w ostatnim
okresie życia Fiodora Massalskiego. Marszałek grodzieński intensywne prace osadnicze w Puszczy Narewskiej przeprowadził dopiero po 1606 roku, kiedy dokonano
podziału Puszczy między Massalskich (część zachodnia) i Karpów (część wschodnia). Fortunę rodową Fiodor Massalski podzielił między dwóch synów, Andrzeja
i Hrehorego, potwierdzając swoją wolę w spisanym dwa lata później testamencie.
Zapewnie wówczas zapadła decyzja o budowie monasteru Wozniesieńskiego. Z zestawienia powyższych faktów wynika, że założenie monasteru w Puszczy Narewskiej, w obrębie wsi Odrynki, nastąpiło między 1607 a 1617 rokiem ... A. Mironowicz, Życie monastyczne na Podlasiu, Białystok 1998, s. 111, przyp. 8.
71
styczne, a jego mieszkańcy zostali nadzieleni przez fundatora beneficjami. Fiodor Massalski w 1574 r. był także fundatorem cerkwi w pobliskim Lewkowie108. Jeszcze w latach 60. obecnego stulecia podczas remontu cerkwi przy bocznym wejściu na belce znaleziono datę 1574 rok.
Obecnie ten napis zakryto szalunkiem.
Wizyta cerkwi lewkowskiej z 1727 r. podaje, że cerkiew drewniana
z fundamentu nowa nie benedyktowana, uboga apporencya jest wszystka stara z starey cerkwie przeniesiona. Z tego można wnioskować, że
w latach 20. XVIII wieku cerkiew została przebudowana, a belka nad
wejściem bocznym z wyrytą datą pozostawiona potomnym. Ta wizyta
wymienia także carskie Drzwi stolarskiej sztuki, które dzisiaj już nieużyteczne – przetrwały do czasów współczesnych.
W tych okolicznościach testament Massalskiego staje się autorytatywny, gdyż dokumenty wskazują, że dobra ziemskie Aleksandra Chodkiewicza do końca nie zostały opisane a Monaster Narewski i cerkiew
lewkowska były przez jego fundację opatrzone.
Monaster Narewski obok Monasteru Zabłudowskiego w wiekach
XVII i XVIII pozostawał zapewne jedyną placówką błahoczetia dla ludności, która wytrwała przed naporem „nowej wiary”, gdy okoliczne cerkwie stały się unickie. Mnisi z monasteru w Bielsku, a także z innych
ośrodków, aby nie przyjąć unii musieli się ukrywać ... ortodoksyjni mnisi w latach trzydziestych XVII wieku ukrywali się i tajnie działali i odprawiali liturgię 109...
Dochowały się źródła drukowane, które podają, że w XVIII wieku
w mieście Narew działały misje żarliwie głoszone110. Mimo to, jakby na
przekór, Ziemia Narewska pod koniec XX wieku „urodziła” 6 biskupów
prawosławnych111.
108
Zametka o vizitach, kak chranjaśćichsja svedenijach i dokumentach (Na pamjat’ o mitropolite Iosife), „Vestnik Zapadnoj Rossi” 1869, kn. 7, t. 3, s. 83.
109
Bielsk Podlaski. Studia i materiały do dziejów miasta, pod red. Z. Romaniuka, Bielsk Podlaski 1999, s. 51.
110
A. Kossowski, Archiwalia lubelskie do dziejów unii, „Archiwa, Biblioteki
i Muzea Kościelne” 1962, t. 4, s. 240; J. Flaga, Jezuickie misje ludowe w latach
1754-1770 w świetle liczb, „Roczniki Humanistyczne KUL”, 1981, z. 2, s. 194.
111
Ze wsi Cisy w parafii Narew metropolita Bazyli, z Odrynek abp Jeremiasz,
z Narwi bp Abel, abp Szymon ze wsi Huszczewina w parafii Narewka, bp Jakub ur.
w Narwi, zaś matka bpa Mirona pochodzi ze wsi Kaczały.
72
Lokalizację monasteru należy odnieść do uroczyska o nazwach Monastyr, Krynoczka, Żurawlik, które znajduje
się gruntach należących
do wsi Odrynki. Starsi
mieszkańcy Odrynek
opowiadają, że jeszcze
w początkach naszego
wieku znajdowały się
tam zarysy fundamentów z kamieni po monasterskich budowlach.
Z czasów współczesnych relacja arcybiskupa wrocławsko-szczecińskiego Jeremiasza
(urodzonego w Odrynkach w rodzinie długoletniego opiekuna cerkwi Konstantego Anchi- Kapliczka – źródełko przy cerkwi w Odrynkach
miuka) poszerza wiadomości o miejscu byłego monasteru. 13 maja 1998 r. władyka Jeremiasz
był łaskaw oprowadzić autora po domniemanych granicach zasięgu lokalizacji posesji monasterskiej, przypuszczalnie o długości 1,5 km i szerokości 1 km. W odległości około 150-200 m na północ od obecnej cerkwi św. Jana Złotoustego znajdują się resztki wału ziemnego, otaczającego posiadłości pomonasterskie. Rzeźba terenu w pełni może sugerować, że na wzniesieniach mogły znajdować się baszty, a między pagórkami (wzniesieniami) wały ziemne, wzmocnione palami. Na trzecim
pagórku, według relacji władyki, znajdowała się baszta-cerkiew. W czasie najazdu szwedzkiego monaster uległ zniszczeniu i już nigdy nie odzyskał swojej świetności. Mnisi przed całkowitą zagładą wyposażenie
cerkiewne skryli na tym pagórku. Na potwierdzenie tego domniemania
w „Diariuszu” Antoniego Chrapowickiego czytamy, że w 1657 r. toczy73
Cerkiewka w Odrynkach – kontynuatorka Narewskiego Monasteru
ły się w okolicach Narwi walki i w potyczce wzięto do niewoli jeńców
szwedzkich112.
W okresie międzywojennym w 1936 roku właściciel majątku Hieronimowo Eugeniusz Ramm wraz z przybyszami z Anglii prowadził w tym
miejscu wykopaliska. Można przypuszczać, że dysponował planami lub
innymi wiadomościami z okresu najazdu szwedzkiego, o czym relacjonowali mieszkańcy Odrynek. Rezultat rozkopków nie jest znany, lecz do
czasów współczesnych stały się one dla okolicznych mieszkańców wielkim bodźcem do nieustannych poszukiwań „skarbu”, czego ślady, dziś
porośnięte lasem, wciąż są czytelne. Miejscowa ludność drogę prowadzącą z Odrynek do Zabłudowia jeszcze obecnie nazywa starą drogą
monastyrską.
Na miejscu dzisiejszej cerkwi stała duża drewniana cerkiew, która
uległa zniszczeniu podczas pożaru w połowie XIX wieku. U stóp pagórka, w obrębie ogrodzenia cerkiewnego, znajduje się cudowne źródełko
(Żurawlik), stąd i zapewne nazwa miejsca Krynoczka.
Rodzina abpa Jeremiasza od pokoleń czynnie uczestniczyła w utrzymaniu cerkwi, a w ostatnich czasach i cmentarza grzebalnego w Odryn112
74
D. Michaluk, Z dziejów Narwi i okolic, Białystok-Narew 1994, s. 38-39.
kach. Wiadomość przekazana przez pradziadka władyki o spalonej cerkwi i o zachowanym kadzidle, o lokalizacji monasteru oraz mnichu zamieszkałym w ziemlance niedaleko cerkwi, okazała się źródłem bardzo
wiarogodnych informacji113.
Mimo braku źródeł pisemnych, tradycja potwierdza bogatą historię
monastycyzmu i ogólniej chrześcijaństwa wschodniego na tych terenach.
Według źródeł Monaster Narewski Wniebowstąpienia Pańskiego (Voznesenski) jeszcze w 1786 roku wchodził w skład Wileńskoj archimandrii i podlegał jurysdykcji przełożonych monasteru św. Ducha w Wilnie.
W 1824 roku monaster został ostatecznie rozwiązany. Nazwę swoją otrzymał nie od miasta Narew, a od Puszczy Narewskiej i nazywany był Narewski Monaster. Na miejscu spalonej cerkwi, we wsi Odrynki w uroczysku Krynoczka, dopiero w 1866 roku została wzniesiona kaplica św. Jana
Złotoustego114. W 1892 r. cerkiew remontowano ze środków parafian115.
113
W archiwum cerkiewnym w Narwi zachował się zapis (Oćerk) sporządzony
przez Konstantina Anchimiuka w jęz. rosyjskim, w którym czytamy: Kratki oćerk iz
żizni Podwiżnika Dubko. Trofim Adamović Dubko rodilsja 1859 g. v derevni Chrabostovka Narevskogo prichoda. S junnych detskich let on projavil osoboe stremlenie i ljubov Boga predstat... svoemu Pravoslaviju kogda on dośel zrelych let roditeli
ego zastavili ego ożenitsja, dumaja ćto żenit’boj ego otvlekut takoj predanosti askitićeskoj żizni i ćto że v den’ braka posle brakosoćetanija on pal na koleni i slezno
molilsja Bogu supruga ego ni ćut’ ne ozlobilas’ pri vide ego stremlenija k podwiżnićeskoj żizni posle braka on uśel v derevenskij les srubil sebe peśćeru i tam molilsja
Bogu i vsegda noćeval v lesu v peśćere i tol’ko na utro prichodil domoj i rabotal po
chozjajstvu. Supruga ego ne obiżalas’ na takuju żizn’. Ozarenaja Blagodatju Bożej
ona pomogala emu kak suprugu kogda vest’ rozneslas’ v okrestnostjach o ego żizni
stali ljudi prichodit’ k nemu privodit’ bol’nych besnovatych i on isceljal bol’nych
i izgonjal besov svjazanych cepjami, kogda ljudi stali prichodit’ k nemu v derevnju
supruga ego prinimala ućastie v molitve so svoim mużem devstvennikom i v 1912 g.
on otośel v innoj mir ćto kasaetsja ego lićnoj żizni to on pitalsja samoj skromnoj
skudnoj piśćej chleb posypal popelom molilsja Bogu na kamene sćitaja ne dostojnoj molitvoj stat’ na koleni ... tak protekla żizn’ vernogo Podwiżnika Trofima. V
1914 g. vo vremja okupaci Mladśij brat ego Nikolaj bezdetny obslużival Cerkov v
Narvi ko dnju sv. Paschi sobiralis’ vernye v Velikuju Pjatnicu stavili prestol to est’
analojćik na seredinu cerkvi i ispovedalis’ pred sv. Ikonami Prićaśćalis’ sv. prosforoj zapivali ćistoj vodoj tak tekla żizn’ naśej Materi Cerkvi v Narve. Pisownia listu
orginalna zachowana.
114
Iosif ep., Grodnenskij Kalendar, Voroneż 1899, s. 351.
115
Osvjaśćenie cerkvi, LEV 1892, s. 317.
75
W latach 80. świątynia została okradziona. Zginęły między innymi
ikony: Adoracja obrazu Matki Bożej z Dzieciątkiem, Kuszenie św. Antoniego i Ostatnia Wieczerza116. Obecnie wierni pielgrzymują do cudownego źródełka, szczególnie podczas uroczyście tam obchodzonych świąt
św. ap. Jana Teologa w maju i październiku oraz w sierpniu św. Anny.
Rajskie drzwi
cerkwi w
Lewkowie Starym
fundacji
Massalskich
z 1574 r.
116
s. 13.
76
M. M. Nietupska, Moda na Madonny, „Gazeta Współczesna” 1994, nr 140,
Ryboły – źródełko w uroczysku Pietraszki
W uroczysku Pietraszki, półtora kilometra na północny zachód od
wsi Ryboły, przy drodze do wsi Rzepniki, wśród pól i łąk znajduje się
źródło (krynica), przez miejscową ludność uważane od najdawniejszych
czasów za cudowne. Samorodnie powstałe miejsca kultowe z biegiem
lat zostały zakceptowane przez cerkiew. Tak samo i było ze źródełkiem
na Pietraszkach.
Według Kroniki Cerkiewnej117 w 1864 r. w tym miejscu za zgodą
władz duchownych ze środków parafian została wzniesiona kapliczka
(czasownia)118. Była ona drewniana, sześciokątna, kryta gontem. W środku znajdowała się studnia – źródło. Niewielki teren dookoła ogrodzony
był drewnianym płotem. Obok rosły olchy. Wewnątrz kaplicy zawieszono ikonę Matki Bożej Życiodajne Źródło (Żywonosnyj Istocznik), malowaną na blasze. Nad studnią na suficie namalowany był obraz Ducha
Świętego w postaci Gołębia.
Na ikonie zwanej Żywonosnyj Istocznik Matka Boża przedstawiona
z Jezusem ... v bol’soj kupeli v znak togo, ćto Ona est’ Istocnik istoćivśij
żizn’ i spasene miru i ćto Ona ne perestaet obil’no istoćat’ ćudesnuju
pomość’ vsem pritekajuśćej k Nej 119...
Legenda o odkryciu cudownego Żyvonosnogo Istoćnika w Konstan117
M. Krukovskij, Opisanije Rybolovskogo prichoda za dvochsoletnij period s
1751 po 1951 god po dannym Archiva Rybolovskoj Cerkvi, Ryboly [1951] cz. 1 – 2.
118
G. Sosna, D. Fionik, Parafia Ryboły, Bielsk Podlaski – Ryboły – Białystok
1999, s. 119-121, il.
119
S. Bulgakov, Nastol’naja kniga dla svjaśćenno-cerkovno-slużitelej, Moskva
1993, t. 2, s. 1439.
77
Uroczystości przy kaplicy na Pietraszach w Niedzielę o Samarytance
78
tynopolu wiąże je z cesarzem Leonem. Kiedy był on jeszcze żołnierzem,
w okolicy Konstantynopola wśród zagajnika znalazł źródełko czystej
wody. Spacerując wśród zagajnika spotkał człowieka ślepego od urodzenia. Taki był upał, że Leon poszedł poszukać wody, lecz jej nie znalazł. Wtedy usłyszał głos z nieba ... nie smucić się Leonie, woda jest
obok ciebie. Leon sam stracił wzrok, zaczął szukać dookoła wody, lecz
na próżno. Wtedy ponownie rozległ się głos, który nazwał Leona cesarzem. Cesarzu Leonie – mówił głos – wejdź do tego gęstego zagajnika
i tam znajdziesz wodę, by zaspokoić pragnienie ślepego, przy tym posmaruj jego oczy tą zroszoną ziemią. Wkrótce się dowiesz, kim jestem.
Wznieś mi na tym miejscu świątynię. W niej będą wysłuchiwane modlitwy wiernych, którzy z wiarą i ufnością będą się do mnie zwracali. Nic
nie oprze się mojej mocy – ani demony, ani choroby. Po wypiciu wody
Leon, jak również ślepiec, odzyskali wzrok. Będąc cesarzem Leon zbudował nad tym cudownym źródełkiem cerkiew ku czci Najświętszej
Marii, która otrzymała nazwę Życiodajnego Źródła (Żywonosnogo
Istocznika). Źródło, które znajdowało się pośrodku świątyni, zasłynęło
cudownymi uzdrowieniami. Nabożeństwo odbywało się w pierwszy piątek po Wielkanocy120. Święto Matki Bożej Życiodajne Źródło obchodzone jest 4/17 kwietnia oraz w piątek Tygodnia Paschalnego. Sama
ikona jest szczególnie czczona w Grecji i Rosji, gdzie posiada wiele
wiernych kopii121.
120
Żywot Przenajświętszej Bogarodzicy w świetle Pisma i Tradycji Świętej, oprac.
A. Jemielaniuk, Hajnówka [1999] s. 98-99.
121
Zemnaja żizn’ Presvjatoj Bogorodicy i opisanie svjatych ćudotvornych ee
ikon, sostavila S. Snessoreva, Jaroslavl’ 1999, s. 401; Gdzie indziej ikonę opisano:
Ikona Matki Bożej “Życiodajne Źródło” ( Ikona Boźije Matieri “Żivonosnyj istoćnik”) przedstawia wysoki kielich stojący na wypełnionym wodą zbiorniku. Nad
kielichem widnieje postać Matki Bożej z Chrystusem na rękach. Powstanie tej nietypowej ikony związane jest z następującym wydarzeniem.W 450 r. w Konstantynopolu w pobliżu tzw. “Złotych Wrót” znajdował się niewielki zagajnik. Biło tam niegdyś źródło, które z biegiem lat zarosło krzakami i pokryło się rzęsą wodną. Pewnego razu w pobliżu tego miejsca szedł żołnierz Lew Markel. Spotkał tam niewidomego człowieka, któremu pomógł wyjść na ścieżkę. Przy zagajniku obaj zatrzymali się,
aby odpocząć. Lew udał się na poszukiwanie wody i wnet usłyszał głos, mówiący
mu, aby nie szukał daleko, a w sąsiednim zagajniku. Głos polecił też, aby przyniesioną wodą napoić niewidomego, a do jego oczu przyłożyć znajdującą się nad źró-
79
W latach 50. XX w. kaplica na Pietraszkach została wyremontowana.
Podczas mieloracji pobliskich pól i łąk, przeprowadzonej w latach 80.,
pobór wody ze źródła został zakłócony. Jednakże nadal miejsce jest czczone i otaczane troskliwą opieką. Ludność udająca się do prac polowych
w tym miejscu nigdy nie omija kaplicy. Wierni wchodzą do kaplicy, modlą
się, piją wodę oraz składają ofiary. Modlitwa oraz życiodajna krynica
dają siły duchowe i cielesne.
Nabożeństwa z poświęceniem wody odbywają się tu, jak za dawnych
lat, dwa razy do roku: w dzień Prepołowienija Piatidiasiatnicy (dziś
przenoszone na najbliższą niedzielę – o Samarankie) i w dzień pierwszego Spasa św. męcz. Machabejskich (dziś przenoszone na najbliższą
niedzielę po czternastym sierpnia).
We wspomniane dni w cerkwi parafialnej odprawiana jest św. Liturgia, a po jej zakończeniu na Pietraszki wyrusza procesja. Po drodze wśród
pól rozlega się śpiew wiernych. Uczestniczący w procesji wierni śpiewają pieśni z Bohohłasnika. Najczęściej powtarza się pieśń o Samarytance,autorstwa ludowego, której słowa brzmią:
Na wystupach hładkich pod tieniju nawiesa
Sidieł u kołodca Christos
Pryszła Samaranka w obycznom poradku
Napołniła swoj wodonos
dłem rzęsę. Nazwał przy tym Lwa królem. Lew zrozumiał, iż przemawia do niego
sama Bogarodzica, uczynił co mu kazała i ślepiec odzyskał wzrok. Po siedmiu latach żołnierz został królem. Rozkazał wówczas, by miejsce, gdzie został uzdrowiony
niewidomy, oczyszczono, otoczono kamiennym ogrodzeniem i zbudowano świątynię
poświęconą Matce Bożej. Miejsce to nazwano “Życiodajnym Źródłem”.W XV w.
Konstantynopol został zdobyty przez wyznawców Mahometa. Cerkiew nad „Życiodajnym Źródłem” zniszczono, a samo źródło zasypano. Z czasem zakazy stały się
mniej srogie i chrześcijanie wznieśli na tym miejscy kolejną kapliczkę, która w 1821
roku została ponownie zniszczona. W 1835 r. po raz kolejny oczyszczono źródło
i wzniesiono nad nim prawosławną świątynię. Tak jak i przedtem nieprzerwanie
słynęło ono swą uzdrawiającą mocą. Ikona Matki Bożej „Życiodajne Źródło” jest
szczególnie czczona w Grecji i Rosji, gdzie posiada wiele wiernych kopii.Święto
Ikony Matki Bożej „Życiodajne Źródło” obchodzone jest 4/17 kwietnia oraz w piątek Tygodnia Paschalnego. Ikony Matki Bożej, oprac. J. Charkiewicz, „Bratczyk”
nr 176, Hajnówka 1998, s. 71.
80
Chrystos poprosił podelitsja wodoju
Ona że skazała w otwiet
Wied’ ja Samaranka i s waszej sredoju
Obszczenija każetsja niet.
Chrystos otwietił: O jeślib ty znała
Kto wodu żywuju tworut
Sama by iskała, sama by prosiła
Toho Kto s toboj howoryt
Kołodiec hłubkij, kak wodu żywuju,
Ty możesz dostat’ iz nieho?
Otiec nasz Iakow dał wodu prostuju,
Nieużeli ty bolsze jego?
Christos jej skazał: prywiedi siuda muża.
Otwietiła: niet u mienia.
Ty prawdu skazała, ty piat’ ich imieła,
I etot nie muż u tiebia.
............................................................................................
Po przybyciu na miejsce odprawiany jest wodoswjatny molebien.
Poświęconą wodę wierni nabierają w przyniesione naczynia, zabierają
do domu i przechowują z wielką czcią.
Po II wojnie światowej wszelkie procesje były zakazane i dopiero
pod koniec lat 80. odnowiono tę piękną tradycję. Sama kaplica jest
zadbana i mimo fatalnie przeprowadzonej melioracji miejsce otacza wielka cześć, a ludność z wiarą korzysta z życiodajnego źródła na Pietraszkach.
81
TOKARY – Koterka
O powstaniu świątyni w uroczysku Koterka w pobliżu wsi Tokary
opowiada kronika cerkwi.122. W 1852 r. w dzień św. Trójcy wieśniaczka
Eufrozyna Iwaszczuk zbierała szczaw. Nieoczekiwanie, jakby spod ziemi, wyrosła postać kobieca – jak opowiada Eufrozyna – nieznajoma,
niezwykła kobieta. Powiedziała jej, że święto jest ustanowione przez
Boga po to, aby ludzie chodzili do cerkwi, a nie zajmowali się pracą.
Dodała, że okoliczni mieszkańcy zostaną ukarani za swoje grzechy i niewiarę, Bóg ukarze lud morowym powietrzem. Przepowiednia się spełniła w roku 1853 – wybuchła epidemia morowego powietrza. Na koniec
poleciła Eufrozynie udać się do miejscowego proboszcza, by powiedzieć mu, żeby wraz z parafianami prosił Boga o przebaczenie. W jaki
sposób zjawiła się, w taki i zniknęła. Iwaszczukowa nie miała wątpliwości, że była to Matka Boża.
Wkrótce duchowny Szymon Budziłowicz123 postawił krzyż (bez aprobaty zwierzchnich władz cerkiewnych) w miejscu wskazanym przez
Eufrozynę. Z czasem spontanicznie zaczęli tu przybywać pielgrzymi różnych stanów i wyznań. Liczni chorzy w cudowny sposób odzyskiwali
zdrowie. W ciągu pięciu miesięcy odwiedziło to miejsce bardzo wielu
pielgrzymów, jak mówią świadkowie pewnego dnia były ich tysiące.
Duchowne władze powołały specjalną komisję do zbadania tego zdarzenia. Cerkiew do takich przypadków podchodzi z wielkim sceptycyzmem
i dokładnie musi wyjaśnić wszystkie okoliczności cudu. Ludzie, zastra122
123
82
A. Viśenko, Iz prichodskoj Letopisi, „Cerkovnyj Vestnik” 1972, nr 6, s. 10-13.
Proboszcz parafi tokarskiej (1849-25.03.1863). Nekrolog LEV 1882 s. 233.
szeni przez komisję i siły porządkowe wysokimi karami za rozpowszechnianie „herezji”, bali się powiedzieć prawdę.
W Zapiskach Iosifa, mitropolita Litovskogo zachowało sporo dokumentów dotyczących objawienia Matki Bożej w uroczysku Koterka koło
Tokar. Należy podkreślić, że wydarzenie to nie znalazło aprobaty ze
strony zwierzchnich władz duchownych i wynik korospodencji był dla
miejscowego proboszcza, o. Budziłowicza, niekorzystny. Niektóre pisma warto zacytować: 1) dnia 24 czerwca 1852 r. – o sprawdzenie rzekomo cudownego zjawiska we wsi Tokarach, 2) 20 sierpnia 1852 r. – zarządzenie w sprawie winy wysokolitewskiego dziekana, jak również i proboszcza tokarskiej cerkwi Budziłowicza z powodu objawienia ikony Matki
Boskiej niejakiej niewiaście w zaroślach na błocie w tokarskiej parafii,
3) 17 września 1852 r. – zarządzenie odnośnie rzekomego objawienia
Matki Boskiej w tokarskiej parafii, 4) 26 września 1852 r. – powiadomienie o zwolnieniu protojereja Budiłowicza od funkcji dziekana wysokolitewskiego okręgu i proboszcza tokarewskiego i przeniesieniu za propagowanie cudownego objawienia Matki Boskiej124.
W owym czasie w majątku Tokary u brata przebywał asesor Piotr
Zalewski. Zapewniał on proboszcza Aleksego Leczyckiego125, że w Tokarach rzeczywiście zdarzają się cuda uzdrowień, które odnotowywał w
prowadzonym przez siebie dzienniku. Jednakże, obawiając się komisji,
spalił dziennik – jedyny zapis uzdrowień. Postanowienie komisji było
następujące: przenieść postawiony w miejscu objawienia krzyż na
miejscowy cmentarz.
Z chwilą pojawienia się źródełka w miejscu gdzie stał krzyż, ponownie odżyła sprawa Koterki. Znów pielgrzymi zaczęli przebywać do cudownego miejsca, otrzymując ulgę w chorobach oraz całkowite uzdrowienia. Przykładem była żona diakona mielnickiej cerkwi o. Mikołja
Krejdicza126, która śmiertelnie zachorowała na tyfus. Dzięki modlitwie
124
Zapiski Iosifa, mitropolita Litovskogo,S-Petersburg 1883, t. 1, s. 275, t. 2 s.
529-532, t. 3 s. 1028-1029.
125
Proboszcz parafii tokarskiej (25.03.1863 – 20.06.1895 st. sp.). G. Sosna,
Wykaz hierarchii i kleru parafialnego ... na Białostocczyźnie w latach 1839-1986,
Białystok 1986, s. 54.
126
Mikołaj Krejdicz, diakon – psalmista parafii mielnickiej (12.04.1907 –
22.11.1911). G. Sosna, Wykaz hierarchii i kleru parafialnego ... na Białostocczyźnie w latach 1839-1986, Białystok 1986, s. 51.
83
i cudownej wodzie ze źródełka, po powrocie do domu okazała się zdrowa127. Eufrozyna Iwaszczuk zmarła w 1863 r.
Proboszczowie cerkwi tokarskiej, widząc że na Trzeci Dzień Św. Trójcy, a także w inne dni, podąża do czczonego miejsca wielu pielgrzymów, zabiegali, aby na tym miejscu zbudować kaplicę. Pielgrzymi stawiali świece, zostawiali dary, a duchowieństwo nie mogło uczestniczyć
w nabożeństwie na cudownym miejscu. Na prośbę duchowieństwa i parafian biskup grodzieński i brzeski Michał dał błogosławieństwo na procesję z cerkwi tokarskiej do uroczyska Koterka128. Wielka była radość
parafian, że spełniła się nadzieja na otrzymanie duchowego wsparcia
i pocieszenia w swoich cierpieniach.
9 maja 1909 r. w trzeci dzień św. Trójcy został położony kamień węgielny pod budowę drewnianej cerkwi. W latach 1910-1912 wpłynęło
około 2000 rubli ofiar pieniężnych129. Szczególną ofiarodawczynią okazała się Anna Pietrowna Brjancewa. Duża pomoc materialna, udzielona
przez mieszkankę Kazania, która od dłuższego czasu chorowała, była
podyktowana mocną wiarą w cudowne źródełko. Pewnego razu we śnie
usłyszała głos: zdes’ iscelenija nie polućisz, poezdżaj v selo Tokary Grodnenskoj zemli, tam s tebja snimietsja tvoj niedug. Kiedy przyjechała do
Tokar, podczas modlitwy przy cudownym źródełku otrzymała łaskę i została uzdrowiona. Jej dar dla cerkwi, w postaci różnych utensylii, przekroczył sumę 1200 rubli130. Organ prasowy diecezji grodzieńskiej szczegółowo wymienia ofiarodawców i ich ofiary rzeczowe131.
Konsekracji cerkwi Ikony Matki Bożej Wszystkich Strapionych Radość, wzniesionej ze środków ofiarodawców i parafian, 29 lipca 1912 r.
dokonał archimandryta jabłoczyńskiego monasteru, Serafin132.
Od dziesiątków lat w Trzeci Dzień św. Trójcy i na święto Ikony Matki Bożej Wszystkich Strapionych Radość do uroczyska w Koterce przybywa masa pielgrzymów. W okresie międzywojennym na uroczystości
Świętej Trójcy przybył zwierzchnik Kościoła prawosławnego w Polsce,
127
A. Viśenko, Iz prichodskoj letopisi, „Cerkovnyj Vestnik” 1972, nr 6, s. 11.
GEV 1912, nr 40, s. 422.
129
A. Viśenko, Iz prichodskoj letopisi, „Cerkovnyj Vestnik” 1972, nr 6, s. 13.
130
GEV 1912, s. 255.
131
GEV 1912, nr 44/45, s. 332-335.
132
„Cerkovnye Vedomosti”, S-Petersburg 1912, nr 40, s. 374.
128
84
metropolita Dionizy, co
było rzadkością i jednocześnie wielkim wyróżniem dla ówczesnej tokarskiej parafii i miejsca szczególnie czczonego przez mieszkańców i rzesze pielgrzymów133.
Granica ustalona po
II wojnie światowej134
odcięła cudowne miejsce od macierzystej parafii i jednocześnie powstrzymała całe rzesze
pielgrzymów ze strony
wschodniej. Jednak zorganizowana w 1946 r.
parafia dotychczasową
filialną cerkiew uczyniła parafialną, a święte
miejsce otaczała czcią
Cerkiewka w Koterce-Tokarach
i modlitwą.
Ikona Matki Bożej Pocieszycielki Strapionych (BogomatierVsiech
Skorbiaszczych Radosti) z Koterki podobna jest do wizerunku z roku
1643 z cerkwi Przemienienia Pańskiego w Moskwie. W 1688 r. przed tą
ikoną siostra patriarchy Joakima, Eufimia, doznała cudownego uzdrowie133
S. Kaminskij, Poezdka mitropolita Dionisja po Podljaśju v ijune 1928 g.,
„Voskresnoe Ćtenie” 1928, nr 38, s. 569-570; W 1932 r. nabożeństwo w cerkwi na
„sv. Istoćnike” służył abp Aleksander, ordynariusz poleski, który wygłosił kazanie.
Zob. Archiepiskop Aleksandr, Poućenija, Pinsk 1937, s. 355-359.
134
Zieleniewski J., Delimitacja północno-wschodniego odcinka granicy państwowej między RP a ZSRR w latach1944-1947 i związane z nią problemy narodowościowe. Wybór źródeł, „Rubieże” 1992, nr 1, s. 46-61, aneksy; G. Sosna, Sprawy
narodowościowe i wyznaniowe na Białostocczyźnie (1944-1948) w ocenie władz
Rzeczypospolitej Polskiej. Wybór dokumentów, Ryboły 1996, nr 20, s. 34.
85
nia. Od tego czasu ikona stała się celem licznych pielgrzymek.
W 1711 roku przeniesiono Ją do Petersburga,
gdzie caryca Elżbieta
specjalnie dla niej zbudowała cerkiew135.
Ikona Vsiech Skorbjaszczych Radosti
z cerkwi na uroczysku
Koterka w parafii Tokary, umieszczona w kiocie po prawej stronie,
namalowana została na
cyprysowej desce o rozmiarach 106 x 170 cm.
Tło wytłoczone i pozłoIkona Matki Bożej Wszystkich Strapionych
cone, Matka Boża
Radość w cerkwi tokarskiej w Koterce
przedstawiona w całej
postaci, otoczona chorymi, cierpiącymi, nad którymi roztacza płaszcz
opieki. Po obu stronach Matki Bożej przedstawieni są chorzy i cierpią135
Ikona Matki Bożej „Radość Wszystkich Strapionych” (Ikona Bożijej Matieri
“Vsech skorbiaśćich radost’”) należy do najbardziej czczonych przez prawosławnych ikon Bogarodzicy. Ma też dużo kopii posiadających cudowną moc.Ikona ta
znajdowała się od 1643 r. w Moskwie w cerkwi Przemienienia Pańskiego. W 1688
roku stała się źródłem łaski Bożej. Siostra patriarchy Joachima, Eutymia, ciężko
chorowała i utracono już nadzieję na jej wyzdrowienie. Pewnego razu, przygotowując
się do śmierci, wyspowiadała się, przyjęła Eucharystię, po czym głęboko usnęła.
Obudziwszy się powiedziała, że objawił się jej Pan, który polecił, aby na prośbę
chorej z cerkwi Przemienienia Pańskiego przewieziono ikonę „Radość Wszystkich
Strapionych” i odsłużono przed nią molebien. Eutymia spełniła prośbę i gdy tylko
podczas molebna została pokropiona wodą oświęconą, odzyskała zdrowie. Wieść
o cudownej ikonie rozeszła się po stolicy w mgnieniu oka. Przed oblicze ikony
zaczęli przybywać chorzy i cierpiący, a Bogarodzica nie pozostawiała ich bez pomocy, uzdrawiając od wszelkich chorób. W 1711 r. carska rezydencja została przeniesiona z Moskwy do Sankt Petersburga. Siostra cara Piotra I Natalia, odnosząca
86
cy, którymi opiekują się aniołowie. W górnej części ikony Jezus Chrystus wpół na obłoku.
Wspomniana ikona przetrwała wojny światowe, w ciężkich chwilach była Pociszycielką, pomogła przeżyć trudności bieżeństwa i koszmary ustalania granicy. To dzięki wstawiennictwu Matki Bożej cerkiew
przetrwała I i II wojnę światową, a także okres powojenny. Mieszkaniec
sąsiedniej wsi Radziwiłłówka tak komentuje: ... To ćuda, śto heta carkva
spaslasja paslja vajny – tut taki straśny ćas by, usio ślo z dymam136...
Granica podzieliła wieś na dwie części, pozostawiając parafialną cerkiew z budynkami i gruntami po stronie radzieckiej, natomiast w Polsce
jedynie miejsce objawienia Matki Bożej i kaplicę. To dało możność zorganizowania parafii, by być Radością w nowych warunkach bytowania
i otaczać swoją Opieką rzesze wiernych.
5 czerwca 1990 r., na Drugi Dzień św. Trójcy, wyruszył krestny chod
z Tokar (strona polska) do Tokar (strona białoruska). Uczestniczyły w nim
15 duchownych i około trzech tysiący wiernych. Natomiast na pielgrzymów czekało po stronie białoruskiej wiele tysięcy zebranych. Do takiego pielgrzymowania mogło dojść tylko dzięki zmianom zaistniałym po
1989 r. To pozwoliło nawet zorganizować krestny chod, by odwiedzić
groby przodków, którzy pozostali po stronie radzieckiej137. Był to dowód, że wiara i modlitwa na uświęconym miejscu przetrwały pokolenia,
się z głęboką czcią do cudownej ikony, zabrała ją ze sobą i umieściła w carskiej
domowej cerkwi Zmartwychwstania Pańskiego. W ten sposób ikona stała się jedną
z głównych świętości dworu carskiego, przed którą modlili się liczni władcy rosyjscy. Wszyscy oni pragnęli jak najszczodrzej ozdobić ikonę, stąd też ofiarowali drogocenną złotą ryzę oraz liczne kamienie szlachetne. Ikona Matki Bożej „Radość
Wszystkich Strapionych” została napisana na płótnie naklejonym na deskę cyprysową. Przedstawia pełną postać Matki Bożej z Dzieciątkiem na ręku w otoczeniu aniołów. Pod tymi postaciami znajduje się grupa chorych, przynoszących Bogarodzicy
swą modlitwę. Święto Ikony Matki Bożej „Radość Wszystkich Strapionych”obchodzone jest 24 października (6 listopada). Ikony Matki Bożej, oprac. J. Charkiewicz,
„Bratczyk” nr 208, Hajnówka 2000, s. 231.
136
H. Kandratjuk, „Zjalionyja svjatki” v Takarach, „Niva” 1995, nr 27, s. 9-10.
137
A. Matreńczyk, Z krestnym chodom przez granicę, „Tygodnik Podlaski” 1990,
nr 7/8, s. 1, 6, il.; Por. A. Wojszwiłło, I ptak nie przeleci, „Nowe Kontrasty” 1995, nr
1, s. 21-23.
87
Cerkiew św. Michała
w Tokarach
(obecnie za granicą)
a ikona Matki Bożej Wszystkich Strapionych Radość otacza wiernych
opieką po obu stronach granicy państwowej.
Dzisiaj cerkiew jest zadbana, chociaż mieszkańców w okolicznych
wsiach przy granicy radykalnie ubywa, emigrują do miejskich ośrodków. Mimo to trzeci dzień Świętej Trójcy ściąga rzesze pielgrzymów na
miejsce szczególnie czczone przez wyznawców prawosławia, i nie tylko. W roku jubileuszowym uroczystościom przewodniczył zwierzchnik
Kościoła prawosławnego, metropolita Sawa.
88
TOPOLANY – Piatienka
Okolice miejscowości Topolany i pobliskiej wsi Folwarki to dawne
połacie Puszczy Błudów (Zabłudowskiej), które stanowiły własność
Iwana Chodkiewicza (zm. 1482 r.). W 1512 r. król Zygmunt Stary przywrócił synowi Iwana Aleksandrowi Chodkiewiczowi jego ojcowiznę
(zm. 1549 r.). Po nim odziedziczył ją syn Grzegorz (Hrehory) Chodkiewicz, który założył dwór zabłudowski. Nastąpiło wówczas ożywione
osadnictwo wokół Zabłudowa. Miasto było bogato uposażone w ziemię.
Na wykarczowanym obszarze powstała wieś miejska Folwarki Miejskie
(Folwarki Wielkie i Małe). Pierwotnie było to przedmieście Zabłudowia, odebrane w początku XVII w. i zamienione w wieś chłopów pańszczyźnianych138. 25 listopada 1659 roku wieś Folwarki Wielkie wdowa
po Januszu Radziwille przekazała klasztorowi prawosławnemu ... ze
wsiami do tego folwarku i ze wsią nazwaną Folwarki Miejskie z poddanymi ciągłemi, ziemiany, bojary, ich żonami, dziećmi, majętnością i powinnością, z gruntami wszelakiemi139...
Piatienka koło wsi Folwarki Wielkie to jedno z ważniejszych miejsc
138
Folwarki Miejskie – dziś Folwarki Wielkie. Wieś lokowana wzdłuż wschodnie granicy obszarów skolonizowanych, pod ówczesną ścianą lasów. Pierwotnie
było to przedmieście Zabłudowa, odebrane w pocz. XVII w., zostało poddane rygorom pozostałych pańszczyźnianych wsi chłopskich. Odtąd miało odrabiać pańszczyznę w Żukowszczyźnie vel Ostrówkach. Prawa i przywileje miasta i dóbr ziemskich Zabłudów XV-XVIII w., oprac. J. Maroszek, Białystok 1994, s. 199, przyp. 5;
por. M. Kondratiuk, Nazwy miejscowe południowo-wschodniej Białostocczyzny,
Wrocław 1974, s. 58.
139
Akty Vilenskie, t. 11, s. 152.
89
kultu Kościoła prawosławnego na Białostocczyźnie140. Cerkiew cmentarna i kaplica nad świętym źródełkiem należą do parafii w Topolanach.
Według źródła drukowanego historia tego sanktuarium sięga początków
XVIII wieku, kiedy te tereny nawiedziła fala morowego powietrza141.
Według tradycji dzieciom pasącym bydło pod lasem w czasie epidemii ukazała się kobieta z dzieciątkiem na ręku i oznajmiła, aby pozostali
przy życiu mieszkańcy wybudowali na skraju lasu kaplicę142. Z opowiadania dzieci dorośli zrozumieli, że owa kobieta to Matka Boża z Dzieciątkiem. Ludzie niezwłocznie przystąpili do budowy kaplicy w miejscu
objawienia. Od tego momentu nikt z mieszkańców wsi nie padł ofiarą
zarazy. W wybudowanej kapliczce pojawiło się źródełko, którego woda
posiadała właściwości lecznicze. Po ustąpieniu epidemii wdzięczni za
ocalenie mieszkańcy wybudowali cerkiew.
Inny przekaz głosi, że chorującej dziewczynie zostało objawione ...
oćitite glazki ot grazi i nećistoty, nanosimych kupajuśćimisja żyvotnymi
i jazva prestanet ... Mieszkańcy wsi oczyścili i ogrodzili źródełko, epidemia ustała. W tym miejscu wybudowano cerkiew św. św. Borysa i Gleba
i męcz. Paraskiewy – Pietki. Górę, na której wzniesiona została cerkiew,
nazywano od patronów Borysa i Gleba „Kniaziową Górą” (Kniaziewaja
Hora). Z biegiem czasu nazywano górę Piatnicą od patronki Paraskiewy Piatki.
Według historycznych źródeł cerkiew zbudowano w 1710 r. Zachowała się prośba mieszkańców wsi Braszczyn (?) na Folwarkach Wielkich, wchodzących w skład dóbr zabłudowskich, do archimandryty słuc140
E. Mironowicz, Piacienka, „Tygodnik Podlaski” 18.08.1985 r. nr 33 s. 12; A.
Mironowicz, Piatienka, „Białostocczyzna” 1987, nr 2, s. 19-25; Dorofiej, Z biegiem „Świętej rzeki”. Wędrówki po podlaskiej krainie prawosławia. Piatienka,
„Łampada” 1993, nr 4/6, s. 18, nr 7/10, s. 15; Ja. Miranović, Pjacenka, „Niva”
24.07.1994 r. nr 30(1993) s. 9; Miejsca święte Rzeczypospolitej. Leksykon, red. A.
Jackowski, Kraków 1998, nr 151, s. 234-235.
141
Minskaja Starina, vyp. 4, nr 151, s. 193.
142
Według ludowego opowiadania Matka Boża, udając się do Piatienki, aby
ratować wiernych w czasie epidemi, około Biełek w gm. Narew zostawiła ślad na
kamieniu. ... I tudy paćali zbiracca ljudzi z navakol’nych viosak, vysjakac’ na mescy les i budovac’ carkvu. Z tae pary perastali tak chvarec’ ... M. Lukjanjuk, Lehendy naśaj zjamli. Sled Pjacenki kalja Belak, „Niva” 1.01.1984 r. nr 1/11442) s. 11.
90
kiego z 12 lutego 1744
roku o konsekrację
cerkwi na miejscu dawnej kaplicy oraz błogosławieństwo na odprawianie w niej nabożeństw143.
Pisząc o kaplicy
Piatienka należy wspomnieć o sąsiednich cerkwiach w Zabłudowie,
Topolanach i Potoce.
Parafia zabłudowska
powstała w 1507 roku
i przez cały okres pozostała wierna prawosławiu, a ihumenowie monasteru zabłudowskiego
Cerkiew cmentarna w Piatience
reprezentowali miejscowe duchowieństwo
i wiernych wobec hierarchii Kościoła prawosławnego. Parafia w Topolanach powstała w XVI w.
W dokumencie z 14 października 1730 r., wpisu do ksiąg grodzkich
potwierdzającego zapis od ministerstwa dóbr zabłudowskich na cerkiew
potocką, o losach cerkwi topolańskiej czytamy: ... po zejściu znów z tego świata imć pana Mierzyńskiego JW IMP P. Aleksandrowicz Marszałek Grodzieński tymże prawem zastawnym te Dobra Topolańskie otrzy143
Podanie mieszkańców wsi Braszczyn (?) na Wielkich Folwarkach w dobrach
Zabłudowskich na imię Słuckiego archimandryty z prośbą o konsekrację cerkwi
w zamian dawnej kaplicy oraz o błogosławieństwo na odprawianie w niej nabożeństw, petenci bowiem obawiają się, że kaplicę zagarną wrogowie. Kaplica została
wybudowana przez nich w 1710 r. w podziękowanie Bogu, kiedy w całym kraju
szerzyło się morowe powietrze i cała ludność wsi przeniosła się do lasu i na pole,
gdzie pozostawała do ustania epidemii. Nikt z tych ludzi nie zmarł w czasie epidemii. Minskaja Starina, Minsk 1913, vyp. 4, nr 511, s. 193; por. A. Mironowicz,
Piatienka, „Biuletyn Informacyjny” 2000, nr 4(21), s. 3-6.
91
mał w kollacyey ab antiquo Nayaśnieyszey Xiężny Jej Mości religiey
starożytney greckiey zastawszy Dzierżawcę na Unię obrucił y swieszczenika Unitę w niey osadził. Dan w Zabłudowie dnia 24-go Juny 1707
Anno144.
Cerkiew prawosławna w Topolanach została zabrana przez unitów,
dlatego w dalszej części tego dokumentu jest mowa o fundacji cerkwi
w Potoce dla prawosławnych ... suplikowali do J M-ci Pana Wojewody
wileńskiego hetmana Wielkiego Xsięstwa Litewskiego jako na ten czas
tych Dóbr wymienionych opiekuna, którego widząc napis że pozwolił we
wsi nazwaney Potoka cerkiew dla ludzi tey wiary starożytności miejsca
od miasta Zabłudowa swego mieć, która cerkiew ex zelo ludzi tego nabożeństwa zbudowana, prezbitera nieboszczyka oyca Hrehorego Andrzeiewicza za prezentami danemi miała, po zeyściu którego, za administracyey moiey za uproszeniem przez mężów y ludzi tey pomienioney parafiey Potockiey y zgodnym obraniem pana Tomasza Baranowskiego na
kapłaństwo145...
Budowę cerkwi potockiej rozpoczęto przed 1707 rokiem, skoro potwierdzenie zapisu fundacyjnego nastąpiło na podstawie dokumentu z 24
czerwca 1707 r., podpisanego przez Władysława Klemensa z Michałowa Michałowskiego, administratora zabłudowskiego146. Przed 1744 r.
parafia potocka przeszła na unię. Kaplica na Kniaziowej Górze zapewne
stała się filialną cerkwią parafii zabłudowskiej.
Ówczesny dziekan podlaski, ks. Stefan Hrymaniewski, jak z zachowanych dokumentów widać, niezbyt przychylnie ustosunkowywał się
do dyzunitów, co szczególnie jaskrawo ujawniło się w 1755 roku podczas najazdów na cerkwie prawosławne w Wielkich Folwarkach i Potoce. W księdze metrykalnej cerkwi rybołowskiej czytamy: Roku 1755
dnia 17 maia w dzien Prepołowienia Praznika. Ja x Stefan Hrymaniewski Jaruta Dziekan Podlaski P[aroch] Rybołowski zaiechałem cerkiew
Potocką Syzmatycką in prezencia Sociuszow W.O. Jana Herminowicza
P[arocha] Nowolskiego y W.O. Pawła Bielawskiego P[arocha] Puchłow144
Potverżdenie funduśovoj zapisi administratora imenija Zabludova Michalovskoago na cerkov v sele Potoka, [w:] Akty Vilenskie, Vil’na 1874, t. 7, nr 10, s. 21.
145
Potverżdenie funduśovoj zapisi administratora imenija Zabludova Michalovskoago na cerkov v sele Potoka, [w:] Akty Vilenskie, Vil’na 1874, t. 7, nr 10, s. 21.
146
Akty Vilenskie, t. 7 (1874), nr 10, s. 20-22.
92
skiego y Jana Hołubowskiego pisarza zamku Zabłudowskiego y J-sci
Pana Bieleckiego Administratora Małynskiego na ten czas będącego
w Małynce za dzierżawcy J-ci Pana Jana Bobińskiego cześnika Zakroczymskiego dzierżawcy hrabstwa Zabłudowskiego y przy Zgromadzeniu
Pospólstwa z Różnych wiosek147.
Roku 1755 dnia 30 lipca v. stilo we wsi Folwarkach hrabstwie Zabłudowskim w dobrach Mayburskich Słuckich w dzien Nayswienszey Pany
Bolesney zaiechałem cerkiew dyzunicką na Instancio utsciwych Jakowa
Kowalewskiego y syna jego Antoniego Kowalewskiego z moiemi sociuszami148...
W parafii rybołowskiej zachował się dokument Officiała Generalnego diecezji metropolitalnej, ks. Antonina Młodowskiego, z 7 lutego 1755
roku do dziekana podlaskiego ks. Stefana Hrymaniewskiego, parocha
rybołowskiego, kierowany ... Regvirowany konsens na po benykowanie
oratorji we wsi Folwarki Wielki nazywający się Eredi et Poreftutem Celebrandi in rodem pressentibus udzielam WMPanu za tą Prekustodycją,
jeżeli te oratorium nie jest we dworze. Sytuowane i jeżeli jest przystojne
wystawione i adorowane i wprowadzone neccesaria, ad celebrandum
supellectili co wyraziwszy zostaje. ... respektem kaplicy we wsi Folwarkach Wielkich w hrabstwie Zabłudowskim na Kniaziowej Górze de verbo ad verbum przekopiowawszy do akt dziekańskich podlaskich wprowadziłem dnia 16 lutego ut novum 1755 roku.
Kaplica nie została zabrana być może dzięki interwencji ihumena
zabłudowskiego u biskupa perejasławskiego, a także postawie wiernych,
która przyczyniła się do zachowania wiary prawosławnej. Wizyta cerkwi
potockiej z 1773 r. nic nie wspomina o kaplicy Piatienka, a jedynie odnotowuje, że do parafii należą wsie: Potoka, Tylwica, Hoźna i gdzie tylko unitów w Hrabstwie Zabłudowskim pomiędzy schizmą znajduje się 149...
Kolejna wizyta z 1782 r. odnotowała: ... przybywszy do cerkwi i ple147
Kronika cerkiewna Ryboły, cz. I, s. 26-27, rkps.
Kronika cerkiewna Ryboły, cz. I, s. 27, rkps.
149
W roku 1804 cerkiew potocka należała do dekanatu białostockiego, a na
unicką parafiię składały się: 43 domy w Potoce, 21 w Hoźnej, 10 w Tylwicy, 13
w Folwarkach (Tylwickich), 4 w Kołpakach, 5 w Małynce, 2 w Olszance. Cyt. za:
Księga wizyty dziekańskiej dekanatu podlaskiego, oprac. J. Maroszek i W. Wilczewski, Białystok 1996, s. 93, przyp. 1
148
93
banii Potockiey rzeczy cerkiewne zrewidowałem, co wszystko w całości
znalazłem. Superaty żadnej nie ma. Papiery miejscu, jako wizyt sztuk 5,
kopia na kaplicę, funduszu podanie, takoż fundusz na cerkiew i kopia
onego 150... Z tego można wnioskować, że przed przyjęciem unii kaplica
należała do parafii prawosławnej w Potoce i zachowała się kopia fundacji tej świątyni.
Wizyta cerkwi topolańskiej tego samego roku nic nie wspomina o kaplicy. To może świadczyć, że w tym okresie Piatienka była ośrodkiem
prawosławnym. Dziekan podlaski ks. Bazyli Guttorski w Sumariuszu
z 1788 r. podaje informację o 19 parafiach i ich duchownych ze swego
dekanatu. O parafii w Potoce czytamy między innymi: ... Cerkiew pod
Tytułem Świętego Jerzego męcznnika Fundacyi i Kollacyi JOO Xiążąt
Radziwiłłów. Przy niey iest Aktualnym Parochem WX Michał Herminowicz stateczny w Kazusach ćwiczony. Gruntu ma funduszowego włok
dwie we trzy zmiany, z których y na Diaka Czwerc iedną na dodatki do
tych włok, do tey Cerkwi kaplica Folwarki zwana, gdzie nic nie ma Oprócz
Festu iednego S. Praxedy Męczęnniczki151... W wymienionym okresie
kaplica już należała do unitów152.
W 1835 r. parafię topolańską zlikwidowano i przyłączono do cerkwi
w Potoce. Ten stan trwał do 1856 r.
Po przyłączeniu unitów do Kościoła prawosławnego (1839 r.) cerkiew Piatienka była obsługiwana przez kler parafii zabłudowskiej.
W 1866 r. wieś Folwarki Wielkie wraz z Piatienką dołączono do parafii
potockiej. Drewniana cerkiew w Potoce, zbudowana w 1780 r. z fundacji Hieronima Radziwiłła, była zbyt skromna, by sprostać potrzebom
parafialnym. Przystąpiono do budowy murowanej, okazałej cerkwi, którą w 1913 r. poświęcono ku czci św. Jerzego. W czasie I wojny świato150
Księga wizyty dziekańskiej dekanatu podlaskiego ..., oprac. J. Maroszek, W.
Wilczewski, Białystok 1996, s. 95.
151
Wykaz proboszczów dekanatu podlaskiego z 1788 r., oprac. A. Mironowicz,
Białoruskie Zeszyty Historyczne 1994 nr 2, s. 98-99.
152
W 1819 r. rozpoczęto budowanie cerkwi Podniesienia Krzyża Świętego na
miejscu dawnych świątyń z pocz. XVIII w. św. św. Borysa i Gleba i kaplicy Paraskiewy Piatnicy w pobliżu źródełka. W cerkwi św.św. Borysa i Gleba znajdowała
się cudowna ikona Matki Bożej Wszystkich Strapionych Radość malowana na desce, której górna część miała kształt owalny. Miejsca święte Rzeczypospolitej. Leksykon, red. A. Jackowski, Kraków 1998, nr 151, s. 234-235.
94
wej została zniszczona. W okresie międzywojennym władze państwowe skasowały parafię i w latach 1940–1941 cerkiew, jako ruinę, okoliczna ludność rozebrała. Piatienka w latach 1866–1918 stanowiła filialną cerkiew parafii potockiej.
Nową cerkiew Świętego Krzyża w Piatience wybudowano na miejscu starej cerkwi na koszt parafian. W latach 70. XIX w. przeprowadzono gruntowny remont cerkwi, a w 1880 r. ją poświęcono. Przebudowano
także kaplicę nad świętym źródełkiem. Kaplica została zbudowana na
rzucie ośmioboku o drewnianej konstrukcji zrębowej. Szczyt kaplicy
św. Paraskiewy pokryto blachą. Według Grodnenskogo Kalendarja znajduje się tutaj ... osobenno mestno ćtimaja svjataja ikona Bogorodicy
Skorbjaśćenskaja, s’izdavnjaja, neizvestno otkuda i kogda zdes’ pojavivśaja, – pisana na doske, vysoty 1 arśin 14 verśkov, śiriny 1 arsin 6
verśkov, vverchu oval’naja, vderevjannoj ozoloćennoj rize, – priznaetsja u prichożan i okrestnych christian cudotvornoju. Pri cerkvi, nevdaleke, na nizine u rećki, imeetsja kolodzez’ priznavaemyj celebnym, s ćasovneju nad nim ... Voda v kolodce – kljućevaja i ves’ma ćistaja, cholodnaja i na vkus prijatnaja, – po nagorj’ju okolo cerkvi s kladbiśćem –
roslyj sosnovyj les. V prazdnik Bogojavlenija Gospodnja i v drugie dni,
kogda cerkovnym ustavom polożeno osvjaśćenie vody, soverśaetsja zdes’
torżestvennoe vodoosvjaśćenie pri mnogoljudnych sobranjach naroda s
raznych okrestnych mest. – Otstoit cerkov ot cerkvi prichodskoj – v 4
verstach153.
Edward Chłopicki, który podczas wędrówek po kraju w 1886 r. zwiedzał Podlasie Litewskie, między innymi Piatienkę, pozostawił zapis: ...
jedną z dodatkowych tej majówki przyjemności była wycieczka do leżącej w pobliskiej kotlinie leśnej głębokiej studni o cudownie uzdrowiającej ślepotę wodzie, ponad którą rozpostarto dla pielgrzymów dach oraz
umieszczono ławki i obraz Matki Boskiej, i na wyniosłą pod lasem Górę
z odwieczną pounicką cerkiewką, tudzież z najromantyczniejszym pełnym brzóz płaczących i starożytnych kamiennych nagrobków, cmentarzem wiejskim154...
Z cerkwią we wsi Folwarki Tylwickie wiąże się ciekawe wydarzenie
153
Iosif ep., Grodnenskij Kalendar, Voroneż 1899, s. 271-272.
J. Maroszek, Dziedzictwo unii kościelnej w krajobrazie kulturowym Podlasia, Białystok 1996, s. 22.
154
95
z okresu I wojny światowej.
W czasie bieżeństwa ludność
wyjechała do Rosji, dłużej pozostał jedynie Stefan Falkowski, który ukrył utensylia cerkiewne: dzwony, chorągwie,
świeczniki i szaty liturgiczne.
Po powrocie z bieżeństwa jeden z mieszkańców (Sieśkiewicz) skontaktował się z Falkowskim, który pozostał
w Rosji i otrzymał od niego informację o miejscu przechowywania cerkiewnych przedmiotów. Cerkiew szczęśliwie
przetrwała wojnę i zakopane
utensylia zostały odnalezione,
155
Ikona Ukrzyżowanego Chrystusa w cerkwi oprócz dzwonów . Natomiast parafia w Potoce po
Piatienka, odnowiona w 1929 r.
I wojnie światowej nie otrzySkradziona w latach 70.
mała statusu etatowej parafii
i wraz z filialną cerkwią w Topolanach i w Piatience została przyłączona do cerkwi w Zabłudowie. W okresie międzywojennym zezwolono
jedynie duchownemu obsługującemu teren dawnej parafii potockiej na
zamieszkanie na stałe przy cerkwi w Topolanach.
W 1929 r. cmentarna cerkiew w Piatence stała się ponownie znana
wśród prawosławnych za sprawą cudownie odnowionej ikony Ukrzyżowanego Chrystusa156. Ikona ta została przywieziona przez nauczyciela
miejscowej szkoły nazwiskiem Bujko, który zamieszkał we wsi Folwarki Wielkie u Zofii Trochimczuk. Nauczyciel otrzymał ikonę od swojej
matki, gdy został powołany do wojska po wybuchu I wojny światowej.
Ikona była stara i zniszczona. Początkowo pozostawała w mieszkaniu
155
W. Gresiuk, Kramik regionalny, „Kurier Podlaski” 16-18.01.1987 r. nr 11/
915) s. 11.
156
V. Dorośkević, Pjatenka, „Cerkovnyj Vestnik” 1963, nr 7/8, s. 16-20, il.; Por.
Quenot M., Ikona. Okno ku wieczności, przeł. H. Paprocki, Białystok 1997, s. 115-119.
96
właścicielki domu, później zawieszono ją w stodole. 23 lipca 1929 r.
wydarzył się cud, za sprawą którego ożyła dawna tradycja Piatienki jako
ośrodka kultowego. Zauważono, że ikona cała lśniła, a jej ramy wyglądały jak świeżo pozłocone157. Komisja rządowa, powołana do zbadania
odnowionej ikony, nie stwierdziła żadnej ingerencji ręki ludzkiej. Ikonę
w wielotysięcznej procesji przeniesiono do cerkwi w Piatience. Tam stała
się obiektem pielgrzymek.
Odnowienie ikony to zjawisko nie dające się wytłumaczyć siłami
natury lub jej prawami i nigdy nie dotyczy obrazów o treści świeckiej.
Ikona, która od dawna utraciła kolory, wizerunek i kontury, stała się
ciemna i niewyraźna, niespodziewanie, bez żadnych znanych przyczyn
przyjmuje wygląd całkiem nowy – odnawia się158. Dla człowieka wierzącego wszystko jest jasne, widzi w tym wyraźny przejaw Łaski i Opatrzności Bożej, ciągle nawołującej ludzi do opamiętania się i uwierzenia
w Jedynego Boga. Takich cudownych odnowień w okresie międzywojennym na Podlasiu i Polesiu było kilkanaście159.
Wizerunek Chrystusa Ukrzyżowanego został skradziony przez nieznanych złoczyńców. Jeszcze w 1972 r. cerkiew w Piatience posiadała
cenne ikony, które w 1991 r. padły łupem złodziei. Według Kroniki cerkiewnej parafii Topolany, s.17 i 34: ... pierwsze włamanie się i kradzież
14 ikon średnich rozmiarów z cmentarnej cerkwi miało miejsce z 13 na
14 sierpnia 1965 r. Drugie włamanie do tej samej cerkwi w Piatieńce
około 20 września 1968 r., skradziono 7 ikon ... Następne włamanie do
kapliczki nad wodą, zabrano bardzo starych zatartych parę ikon ... W 1982
r. w kwietniu włamano się do cerkwi cmentarnej, skąd już zrabowano
ostatecznie 8 ikon z ikonostasu160... Dnia 23 września lub wcześniej dokładniej może 22 na 23 [1991 r.] nieznani sprawcy włamali sie do cerkwi
157
A. Mironowicz, Piateńka – znaki Bożej Mocy. O cudownym źródle, cudownym odnowieniu Ikony i haniebnej kradzieży, „Przegląd Prawosławny” 1996, nr 6,
s. 12.
158
I. Peretruchin, Obnovljajutsja ikony. Povest’ naśich dnej, Varśava 1927,
ss. 24.
159
V. Rożko, Ćudotvorni ikony Volyni i Polissja, Luc’k 1998, s. 165-179.
160
Według Rejestru Komendy Wojewódzkiej Milicji Obywatelskiej, zob. G.
Sosna, Bibliografia parafii prawosławnej na Białostocczyźnie, cz. alfabetyczna,
Białystok 1984, s. 102-103.
97
cmentarnej pw. Podwyższenia
Krzyża Pańskiego w „Piatience” skąd skradli pięć cennych
ikon ... Zrabowane ikony pochodziły z XVIII I XIX w. i były to:
zaprestolna Matki Bożej na płótnie, 2 ikony na płótnie z ikonostasu, które przedstawiają Głowę św. Jana Chrzciciela, kilka
płócien przedstawiających postacie świętych: św. proroka
Eliasza, św. Paraskiewę i Chrystusa Błogosławiącego161.
W okresie powojennym rola
Piatieńki jako ośrodka kultowego zmalała, gdyż migracja ludności wiejskiej z okolicznych
miejscowości do aglomeracji
Kapliczka nad źródełkiem w Piatience
miejskich spowodowała spadek
liczby mieszkańców. Pomimo to nabożeństwa w cerkwi odprawiane są
regularnie, a 10 piątek po Wielkanocy gromadzi w tym miejscu, od wieków szczególnie czczonym, wyjątkowe rzesze pielgrzymów.
W 2001 r. została odnowiona tradycja pielgrzymowania. Z inicjatywy bractwa Trzech Hierarchów z Białegostoku wyruszyła pierwsza piesza pielgrzymka do Piatenki.
161
S. Dworakowski, Piatieńka ograbiona! „Kurier Poranny” 26.09.1991 r. nr
182/427) s. 1, 3, il.
98
WASILKÓW – Święta Woda
Okolice dzisiejszego Wasilkowa według badań archeologicznych były
zamieszkałe od najdawniejszych czasów. Wykopaliska potwierdzają, że
tereny te zasiedlone były już w epoce neolitu, a także epoce brązu. Natomiast o wykopaliskach z czasów wczesnego średniowiecza nic nie wiadomo.
Na cmentarzysku położonym przy Wasilkowie na prawo od szosy
wiodącej do Sokółki mieszkańcy znajdowali kości ludzkie i końskie oraz
szczątki broni średniowiecznej. Niedaleko Wasilkowa, na prawym brzegu rzeki Supraśl, znajduje się 5 kurhanów. Badania pracowników Państwowego Muzeum Archeologicznego w Warszawie doprowadziły do
odkrycia 45 stanowisk archeologicznych162.
Źródła historyczne podają, że w XIII wieku Księstwem HalickoWołyńskim, do którego należały okolice Wasilkowa, rządzili bracia Daniel i Wasylko, synowie księcia Romana Mścisławowicza163. Ipatiewskaja Letopis pod rokiem 1260 odnotowała, że ruski książę Daniel wyprawił brata swego Wasilka na podbój Litwy ... w walkach Wasylko zabił
trzech braci Trojdena ... Według innych źródeł 13 października 1282 r.
rozegrała się bitwa między Leszkiem Czarnym, księciem sieradzkim i krakowsko-sandomierskim, a wielkim księciem litewskim Trojdenem, którego wspierali Jadźwingowie164. Książę Daniel założył wiele nowych
162
Wasilków na przestrzeni wieków – zarys dziejów miasta, Wasilków 1996, s.
1-3.
163
Gorodskija poselenija v Rossijskoj imperii, t. II, S-Petersburg 1861, s. 82.
P. Bobrovskij, Materialy dlja geografii i statistiki Rossii. Grodnenskaja gubernia, S-Petersburg 1863, cz. II s. 1013.
164
99
miast, a książę Wasilko założył w II poł. XIII wieku nad rzeką Supraśl
warowną twierdzę, która dała początek Wasilkowowi.
Materiały archeologiczne pozwoliły stwierdzić, że obszar między
Narwią i Biebrzą był zasiedlony w wiekach XII–XIV i może wcześniej,
że ... osadnictwo to pozostawiło zabytki średniowieczne typu słowiańskiego165. Natomiast na podstawie źródeł pisanych od wieku XV wiadomo, że właściciele dóbr sprowadzają osadników z trzech sąsiednich obszarów etnicznych – litewskiego, ruskiego i polskiego. Można tu podać
przykład nazwy rzeki Supraśl, która według aktu 1358 roku brzmi Sprząśla. Według Jaszuńskiego autor dokumentu mazowieckiego z 1358 –
świadom etymologicznego sensu ruskiej nazwy Supraśl, przełożył ją na
polski (Supraśl to zlanie się dwu lub kilku strumieni)166.
Nazwa ostępu leśnego Wasilków występuje z źródle pisanym w 1528
roku, a w 1566 r. Grzegorz Wołłowicz na polecenie króla Zygmunta Augusta zakłada w ostępie leśnym miasto Wasilków. Wyodrębniono je z okolicą w osobne starostwo wasilkowskie z przedmieściami: Sochonie,
Wólka i Woroszyły oraz wsie Dąbrówka, Studzianki oraz dwór starościński Wasilków. Historyk Jerzy Wiśniewski pisze tak: Jedynie w leżącym na południu fundowano kościół (1567 r.) i cerkiew 167.
O akcie fundacyjnym czytamy: list pergaminowy, ruskim charakterem pisany ręką nayiaśnieyszego św. pamięci króla iegomości Zygmunta
Augusta, antecessora naszego, podpisany pod datą w Grodnie MDLXVI
Decembra VIII, którym miasteczko Wasilków fundować y onemu pewne
prawa prerogatywy y wolności przykładem innych miast y miasteczek
nadać raczył.
Co zaś się tyczy uroczyska Święta Woda, to znane są dwie legendy
związane z jego powstaniem168. Pierwsza z nich odnosi się do XIII wieku. Właścicielem okolic obecnego Wasilkowa był wówczas Wasil, który
miał dwóch synów. Młodszy z nich, Iwan, stracił wzrok i po śmierci
ojca został wypędzony przez starszego brata z domu rodzicielskiego.
165
A. Kamiński, Pogranicze polsko-rusko-jaćwieskie między Biebrzą a Narwią,
„Rocznik Białostocki”, t. 4 (1963), s. 27.
166
A. Kamiński, dz. cyt., s. 30.
167
J. Wiśniewski, Osadnictwo wschodniej Białostocczyzny, „Acta Baltico-Slavica”, t. 11 (1977), s. 46; Zarys dziejów osadnictwa na Białostocczyźnie [w:] Atlas
gwar wschodniosłowiańskich Białostocczyzny, t. I (1980), s. 22.
168
M. Hajduk, Lehendy Belastoććyny, Belastok 1997, s. 32-38.
100
Widok na Świętą Wodę. Stan z lat 80. XX w.
Zaopiekowała się nim dziewczyna imieniem Paraskiewa, oprowadzając
go po okolicy „za proszonym”. Wkrótce jednak Iwana zostawiła w lesie.
Tam rozpaczliwie prosił on o pomoc. Swoje prośby skierował do Matki
Bożej, błagając o pomoc i wstawiennictwo u syna Bożego. Wkrótce we
śnie ukazała się Matka Boża, mówiąc w miejscu gdzie leżysz rozsuń ręką
liście, rozgrzeb piasek, znajdziesz wodę, przemyj nią oczy i wierz, a będziesz zdrów. Dzięki wodzie, która wytrysnęła ze źródła – odzyskał wzrok.
Z wdzięczności za okazaną łaskę zbudował w tym miejscu studzienkę,
wzniósł szałas i umieścił ikonę Matki Bożej. Legenda prawdopodobnie
jest oparta na realnych postaciach książąt Daniela i Wasilka. Książę Daniel chorował na oczy i dzięki wodzie został uzdrowiony. Przekazywana
przez wieki legenda zmieniła imiona książąt, ale jej treść nie straciła
swego sensu.
Druga legenda dotyczy Bazylego – Wasyla, papiernika supraskiego,
który na starość stracił wzrok. Syn wywiózł ojca do lasu. Starzec, siedząc pod dębem, na którym wisiała ikona Matki Bożej (Mnogostradatelnoj) Bolesnej płakał i prosił o pomoc. Wtedy to usłyszał głos: Ja Matka ludzi, Matka Niebieska, uprosiłam Syna ... tu jest źródło w pobliżu,
idź, umyj się, a będziesz widział. Dzięki cudownej wodzie odzyskał
wzrok169. Pobudował kaplicę nad źródłem, poświęcił w 10 piątek po
101
Wielkanocy. Na tablicy zamieszczonej obok cudownego źródełka jest
napis kosztem Bazylego, Papiernika Supraskiego, który przez cały rok
będąc ślepy, gdy się ofiarował do tego miejsca świętego a przybywszy na
to miejsce wody świętej i otarłszy tą wodą oczy natychmiast przejrzał,
gdzie całemu ludowi to ogłosił.
Święta Woda była znana okolicznym mieszkańcom już w XV w.,
Bazyli musiał znać cudowną moc wody. Znali to miejsce mnisi z supraskiego monasteru. Według tradycji obrządku wschodniego mnisi nie tylko mieszkali w murach klasztornych, ale także w odosobnieniu, w pustelniach, tzw. skitach. Taki skit znajdował się w pobliżu rzeki Supraśl,
gdzie znajdowała się święta krynica. Zamieszkały w nim zakonnik –
pustelnik roztaczał opiekę nad kaplicą i źródełkiem, które było ogrodzone i znajdowało się w jej wnętrzu.
Z Kroniki Supraskiej dowiadujemy się, że ... mnogie iz bratii posvjaśćali sebja vysśiim podvigam monaśeskim prinjatiem postriżenija velikogo angel’skogo obraza schimy i otśel’niki, żivśie v osobych kelijach v
lesu nedaleko od monostarja 170.
Dokument z 1566 r. Grzegorza Chodkiewicza, hetmana litewskiego,
dotyczy wyznaczenia granicy między jego dobrami Karakule a dobrami
miasta Wasilkowa. Zamiany dokonano celem przyłączenia gruntów do
miasta. Z tego wynika, że Święta Woda leżała początkowo w dobrach
Chodkiewiczów171. To ta rodzina fundowała monaster w Supraślu, a także
zamek gródecki i była właścicielem okolic Zabłudowa172.
169
Inna wersja podaje, że ... vo sne emu javilas’ Bogomater’ i velela emu razdvinut’ list’ja, raskopat’ pesok i najdennoj vodoj promyt’ glaza. Slepec prozrel i uvidel
pred soboj obraz Vladyćicy – toćnoe izobrażenie javivśemusja emu vo sne. Na ikone
izobrażena moljaśćejasja Bogomater, s mećom v grudi ... N. Tal’berg, Prostrannyj
mesjaceslov russkich svjatych i kratkija svedenija o ćudotvornych ikonach Bożiej
Materi, Holy Trinity Monastery, Jordanville NY 1951, s. 109.
170
M. Dalmatov, Suprasl’skij monastyr ... s. 47.
171
Z opracowania źródłowego dowiadujemy się, że Grzegorz Chodkiewicz za
ziemie koło miasteczka Wasilkowa, przekazane królowi, otrzymał od Zygmunta
Augusta 22 marca 1567 r. wsie koło Gródka – Bielewicze, Mieleszki, Supraśl Mścibohowską (dziś Zarzeczany). Prawa i przywileje miasta i dóbr ziemskich Zabłudów
XV-XVIII w., oprac. J. Maroszek, Białystok 1994, s. 72, przyp. 13.
172
List starosty tykocińskiego i wasilkowskiego Łukasza Górnickiego z 1579 r.
do archimandryty supraskiego o przyjazd do Wasilkowa w celu zbadania sprawy
o zabicie mieszczanina wasilkowskiego. Akty Vilenskie, t. 33 (1908), s. 84-85.
102
Pisane źródła podają, że w 1719 r. zbudowano kaplicę (nie była to
pierwsza) ... drewniana w sześciu węgłach bez babińca z ganeczkami
drewnianymi kryta bez kopuły ... Ofiarodawcą był Bazyli Papiernik.
W opracowaniu monograficznym o supraskiej papierni czytamy: ... 15
lipca 1720 r. klasztor podpisał nowy kontakt z papiernikiem Bazylim
Lencewiczem. Podług tego kontraktu B. Lencewicz miał otrzymać za
ryzę papieru w lepszym gatunku 2 złote i 30 groszy, zaś za ryzę gorszego
tylko 50 groszy. Papier wyrobiony przez B. Lencewicza ma znaki wodne
... W r. 1725 „na Święty Michał” B. Lencewicz opuszcza Supraśl 173.
W supraskim monasterze istniała drukarnia z własną produkcją papieru i zapewne był tam zatrudniony Bazyli. Fakt ten potwierdza ścisły
związek monasteru ze świętym źródełkiem. Zbudowana kapliczka została oddana zakonnikom supraskim, którzy sprawowali nad nią opiekę
oraz odprawiali nabożeństwa. O istnieniu kaplicy w Świętej Wodzie, jej
wyglądzie i uzdrowieniach informują wizyty generalne z lat 1740, 1751,
1769, 1782, 1785. Wizyta z 1740 roku podaje, że od 1719 r. mieszkał tam
na stałe pustelnik Wieniewski, roztaczając opiekę nad kaplicą.
W metrykach parafii rybołowskiej pod rokiem 1756 zapisano: Roku
1756 2 jula według nowego kalendarza za wyraźnym konsensem Wielmożnego Pana X Antonina Młodowskiego Zakonu św. Bazylego wielkiego Opata Połockiego Wikarego i Oficiała Generalnego Całey Dicezyi
Metropolitalney w dzień Nayświętszey Panny Bolesnej benedykowałem
kaplicę w mieście Jego Królewskiey Mości Wasilkowie na puszczy nazwaną Święta Woda o pół mili od miasta erygowaną. X Hrymaniewski
Dziekan Podlaski Paroch Rybołowski 174. Była to nowa kaplica, ponieważ następne wizyty informują, że jest większych rozmiarów, a także
inny wygląd przybrało cudowne źródełko.
Wizyta generalna z 1763 r. podaje, że do czerpania wody postawiono
koło ołtarza studnię z kamienia polnego, nad którą umieszczono obraz
Matki Bożej, który pojawił się w tym miejscu ... przed laty kilkuset.
173
E. Laucevicius, Papiernia bazylianów w Supraślu, „Archeion”, t. 36 (1962),
s. 50; G. Sosna, Suprasl’skaja drukarnja i jae vydanni. „Belaruski Kalendar na
1981 g.”, Bjalystok [1980], s. 189-205.
174
A. Mironowicz, Księga metrykalna z lat 1751-1767 prawosławnej parafii
rybołowskiej jako źródło do badań dziejów parafii i okolic, „Roczniki Humanistyczne KUL”, t. 39/40 (1991-1992), z. 7, s. 150.
103
Źródło drukowane wymienia, że ikona Matki Bożej o wymiarach 12
wierszkow (52,5 cm) x 10 wierszkow (45 cm) na płótnie bardzo stara,
dobrego malarstwa. Przedstawia Matkę Bożą modlącą się ze łzami na
policzkach z wbitym w pierś sztyletem.
Kolejna wizyta cerkwi wasilkowskiej w roku 1773 tak opisuje: ...
kaplica do tey cerkwi należąca w Lesie. Kaplica drewniana kryta pod
tytułem Nayświętszey Panny Bolesnej (Mnogostradatelnoj -zmieniono
nazwę) ołtarz bokowy Nayświętszey Panny Bisiurow sznurkow 2. Tabliczek srebrnych 3. Pod tym ołtarzem znajduje się studnia kamieńmi obmurowana, gdzie się Święta Woda nazywa. Nad którą obraz Pocieszenia
Nayświętszey Panny. W górze obraz św. Onufrego ...
W ciągu wieków Święta Woda była dla okolicznych mieszkańców
ważnym miejscem kultu. Inwentarz z 1782 r. wymienia: ... pod wielkim
ołtarzem znajduje się studnia Woda, którą dla mocy swojej nazywają
Świętą, jakoż i skutki okazują się kiedy ślepi wzrok otrzymują, co przy
komisji pod przysięgą świadkowie zeznali a cuda w księgach zapisane
znajdują się. Nieznany jest los tej księgi. Natomiast wiadomym jest, że
25 lipca 1785 roku kaplicę zniszczyła potężna burza, ocalała tylko cudowna ikona Matki Bożej ... jedynie ściana, gdzie wisiał obraz Matki
Bożej i źródło pozostały nieuszkodzone...
W Sumariuszu z 1788 r. dziekan podlaski ks. Bazyli Guttorski podaje
informacje o 19 cerkwiach. Między innymi czytami: Cerkiew pod Tytułem świętych Apostołow Piotra y Pawła ... Kaplica S. Woda zwana, żadney rzeczy niema prócz Festu na Nayświętszą Pannę Bolesną 175...
W roku 1804 cerkiew wasilkowska należała do dekanatu białostockiego, a na unicką parafię składało się: 30 domów w mieście Wasilkowie, 18 w Dąbrówkach, 63 w Studziankach, 9 w Czarnej, 2 w Klinkach,
5 w Woli, 1 w Ratowcu, 2 w Kosmatym Borku i Karczmisku, 2 w Złotej
Wsi i 3 w Buksztelu176.
Po III rozbiorze Polski Wasilków znalazł się w zaborze pruskim,
a w 1807 r. został przyłączony do Rosji. W 1815 r. kaplica została odnowiona i pozostawała pod wezwaniem Siedmiu Boleści Najświętszej Ma175
Wykaz proboszczów dekanatu podlaskiego z 1788 roku, oprac. A. Mironowicz, „Białoruskie Zeszyty Historyczne” 1994, nr 2, s. 104.
176
Księga wizyty dziekańskiej dekantu podlaskiego, oprac. J. Maroszek, W. Wilczewski, Białystok 1996, s. 138.
104
rii Panny. Po powrocie unitów do wiary swych przodków w 1839 r. zniszczona kaplica została w 1864 r. odbudowana177. Kilkanaście metrów od
świętego źródełka w 1876 r. ze środków wiernych parafii wasilkowskiej
zbudowano murowaną cerkiew w stylu bizantyjskim o powierzchni 171
m kw. Ikona została umieszczona na gornom meste w ołtarzu. Święto
uroczyście obchodzono w dziesiąty piątek po Wielkanocy i 24 października według starego stylu178.
Natomiast konsekracji kaplicy w Świętej Wodzie dokonał 16 czerwca 1889 r. archimandryta supraskiego klasztoru. W 1892 r. dla ikony
Matki Bożej Wsiech Skorbiaszczych Radosti (Mnogostradatelnaja) ufundowano nowy kiot wysokości 2 arszynów i szerokości 1 arszyna i 7 wierszkow. Był on rzeźbiony, zwieńczony trzema pozłoconymi krzyżami,
pomalowany na szkarłatno-czerwony kolor. Do cerkwi w Świętej Wodzie napływały ofiary od wiernych z okolicznych miejscowości w postaci ikon i innych utensylii cerkiewnych, upiększając wnętrze kaplicy.
W 1900 r. przystąpiono do budowy ogrodzenia, a także przycerkiewnego cmentarza. Ogrodzenie było drewniane na kamiennym fundamencie,
umocowane na ceglano-kamiennych słupach.
Grodnenski Kalendar ikonę znajdującą się w Świętej Wodzie opisał:
... V nej imeetsja javlennaja ćudotvornaja svjataja ikona Bogorodicy
pisannaja na polotne chudożestvenno schodno s likom Presvjatyja Bogomateri v Ierusalime na Golgovskom rezanom izobrażenij Eja pod krestom s vozdetymi vverch slezno oćami s mećem prorizajuśćim grud’ –
dlina eja 19,5 verśkov śirina 14,5 verśkov – na glave Prećistoj korona,
na pravom pleće zvezda – vsja ona v dragocennoj rize, ustroennoj v
nedavnee vremja priezżavśim sjuda kozakom s Dona179. W źródle drukowanym podaje się inne rozmiary ikony ... ikona eta 12 verśkov vyśiny
i 8 verśkov śiriny na polotne oćen’ drevnjaja i vetchaja, vysokogo i ćistogo chudożestva, slezno moljaaśćajasja s mećom v grudi, po proroćestvu sv. Simeona Bogopriimca180. Być może wynika z tego, że była mie177
N.Tal’berg, Prostrannyj mesjaceslov russkich svjatych i kratkija svedenija
o ćudotvornych ikonach Bożiej Materi, Jordanville, N.Y. 1951, s. 109.
178
Polnyj Pravoslavnyj Bogoslovskij Enciklopedićeskij Slovar, t. 1. Reprintnoe
izd., Moskva 1992, s. 456.
179
Iosif ep., Grodnenskoj Kalendar, Voroneż 1899, s. 302-304.
180
Zemnaja żizn’ Presvjatoj Bogorodicy i opisanie sv. cudotvornych Eja ikon,
Jaroslavl’ 1999, s. 363, foto.
105
rzona z ramą, a powyższy opis
dotyczy tylko samego obrazu.
Publikację ilustrował wizerunek Matki Bożej, który zamieszczono obok tekstu. Kolejny remont kaplicy przeprowadzono w 1902 r.
W 1915 roku podczas bieżeństwa ikona została wywieziona do Rosji181. Dalszy jej
los nie jest znany. Po odzyskaniu niepodległości Święta
Woda została przekazana klerowi rzymskokatolickiemu.
Związane z tym dokumenty
Ministerstwo Wyznań Religijnych i Oświecenia PubliczneIkona Matki Bożej wywieziona do Rosji
go wydało dnia 7 listopada
w 1915 r.
1921 roku.
Obecnie w cerkwi wasilkowskiej znajduje się kopia ikony z kaplicy
Świętej Wody. Jej wymiary wynoszą około 69,5 x 47 cm. Przedstawia
ona Matkę Bożą w wieku młodzieńczym w ciemnoniebieskiej chuście,
z przechyloną lekko na prawo w tył głową, ze sztyletem ubitym w pierś
(zgodnie z proroctwem Symeona Bogoprimca) ze wzniesionymi ku niebu zapłakanymi oczami. Natomiast w Świętej Wodzie znajduje się obraz autorstwa pani Rabczyńskiej z 1947 r. Postać Matki Bożej swoją
kompozycją przypomina wizerunek Matki Bożej Ostrobramskiej182.
Według opisu Państwowej Służby Ochrony Zabytków w Białymstoku w cerkwi wasilkowskiej znajduje się ikona – Matka Boska Bolesna,
neobarok, płótno, olej. Obraz w kształcie prostokąta wertykalnego, ujęty w drewnianą, profilowaną, złoconą ramę, umieszczony w oszklonej
181
Vasil’kovskaja Ikona Bożiej Materi, [v:] Pravoslavnyj Kalendar na 1960 g.,
Varśava [1959]; A. D., Vasil’kovskaja Ikona Bożiej Materi, „Cerkovnyj Vestnik”
1972, nr 5, s. 19-20.
182
W. Michniewicz, Sanktuarium w Świętej Wodzie koło Wasilkowa, „Białostocczyzna” 1997, nr 3, s. 23.
106
kasecie. Przedstawia półpostać Matki Boskiej ukazanej en
trois quarts, z głową pochyloną na prawe ramię i twarzą
uniesioną lekko ku górze.
Twarz o karnacji ugrowo szarej, wokół oczu zaróżowiona.
Oczy duże, ciemne, zwrócone
ku górze, usta różowougrowe.
Szyja długa, rozjaśniona na
dekolcie. Włosy długie, brązowe, na głowie przejrzysty, szarawy welon. Szata pofałdowana, czarna z poświatą błekitną, przy szyi oliwkowo-ciemnoczerwona. Na piersi sztylet
w kolorze szarym z ozdobnie
opracowaną rękojeścią. Tło
ugrowo-brązowe, wokół głowy
rozjaśnione. Na odwrocie płót- Ikona Matki Bożej, znajdująca się obecnie
na napis: PISANE W 1886
w cerkwi wasilkowskiej
GODA (JUNA 7.10) WASILKOW. CERKOW SW. APOSTOŁ PIETRA I PAWŁA183.
Powyższa ikona została namalowana kiedy jeszcze istniał oryginał
i jest odbiciem cudownej Mnogostradatelnoj Ikony Matki Bożej.
183
Państwowa Służba Ochrony Zabytków O/Białystok, karta nr 8132.
107
ZWIERKI
miejsce urodzenia św. męcz. dzieciątka Gabriela
Svjatyj mućenniće mladenće Hawrile moli Boha o nas – taką modlitwą wierni prawosławni modlą się do świętego Gabriela – Niebiańskiego Patrona dzieci i młodzieży – Bractwa Młodzieży Prawosławnej w Polsce 184.
Święty Męczennik Dzieciątko Gabriel urodził się 22 marca 1684 roku
w Zwierkach185, wsi położonej niedaleko Zabłudowa. Pochodził z prawosławnej rodziny chłopskiej. Jego rodzice, Piotr i Anastazja Gowdelowie, zachowali wiarę swych przodków w trudnym dla prawosławia okresie, gdy unia stawała się religią dominującą na tych terenach.
Sakrament świętego Chrztu, z imieniem św. archanioła Gabriela, przyjął on w cerkwi Zaśnięcia Najświętszej Marii Panny (Uspienskaja) istniejącego wówczas Monasteru Zabłudowskiego. W owym okresie Monaster Zabłudowski, będący jednym z nielicznych na Podlasiu, które nie
zostały zmuszone do przejścia na unię, stał się miejscem, gdzie znaleźli
184
Pod koniec XIX w. jako aneks do Grodnenskago Kalendara ukazała się
monografia poświęcona św. Gabrielowi pt.: Svjatyj mućenik Gavril ZabludovskoSluckij urożdenec Zverkovskij, derevni Zverkov, Zabludovskago prichoda, Belostokskij strastoterpec – zamućennyj v gor. Belostoke, Zabludovskij Bożij ugodnik, koego
mośćiki blagoćestno prebyvali v chrame Zabludovskogo monastyrja – v m. Zabludove, Belostokskago uezda – do perevedenija ego v gor. Sluck, – Svjatyj Grodnenskoj
guberni. Josif ep., Grodnenskij Kalendar, Voroneż 1899 s. 715-730; Poza tym oprócz
drobnych opracowań i artykułów, w 1998 r. w Chrześcijańskiej Akademii Teologicznej w Warszawie przez ks. diakona Aleksego Kuryłowicza została napisana
praca magisterska Kult Świętego Męczennika Młodzieńca Gabriela, ss. 30 mnps.
185
Jak podaje monografia wsi, nazwa ta niewątpliwie pochodzi od rosyjskiego
słowa zwier (zwierzę). Monografia wsi Zwierki powiat Białystok, Warszawa 1971, s.5.
108
oparcie prawosławni zakonnicy z Ławry Supraskiej (która pod przymusem przeszła na unię w 1614 r.).
Dokładnie nie wiadomo, kiedy powstał Monaster Zabłudowski. Jego
istnienie było już wzmiankowane w 1567 r. Zabłudów uzyskał prawa miejskie w 1553 roku od króla Zygmunta Augusta, a wystarał się o nie Grzegorz Chodkiewicz. Ziemia Zabłudowska, po śmierci ostatnich z Chodkiewiczów, przechodziła kolejno przez ręce Paców, słynnych rodów Sapiehów, Leszczyńskich, Sanguszków, by w 1598 roku stać się własnością
Radziwiłłów. W tym też okresie Zabłudów i okolice zostać terenem ścierania się trzech wyznań chrześcijańskich: prawosławia, katolicyzmu i kalwinizmu. W mieście mieszkali też liczni wyznawcy judaizmu.
W takich to trudnych czasach przypadło żyć św. Gabrielowi. Jako
dziecko wyróżniał się wśród innych dzieci niezwykłymi, jak na jego
wiek, cechami. Skłaniał się bardziej ku modlitwie i odosobnieniu, niż ku
dziecięcym zbawom.
11 kwietnia 1690 r. rodzinę Gowdelów spotkało wielkie nieszczęście. Sześcioletni Gabriel padł ofiarą mordu. Dokładne okoliczności
śmierci nie są znane.
Jedna z wersji mówi, iż matka Gabriela, nie przeczuwając niczego
złego, zostawiła małe dziecko same i oddaliła się, aby zanieść pracującemu w polu mężowi jedzenie. W tym czasie do domu zaszedł dzierżawca wsi Zwierki – Szutko. Korzystając z nadarzającej się okazji i dziecięcej łatwowierności porwał chłopca, który został następnie poddany
torturom186. Z powodu upływu krwi dziecko zmarło. Winowajca, pragnąc ukryć swoje przestępstwo, wywiózł potajemnie ciało Męczennika
i wyrzucił na łące, na skraju lasu, koło wsi. Po dziewięciu dniach znaleziono nierozkładające się ciało, otoczone sforą psów, które pilnie szczegły je przed gromadzącym się ptactwem, po czym odniesiono je rodzicom. W rezultacie podjętego śledztwa okoliczności przestępstwa zosta186
Zdaniem J. Maroszka ... oskarżenie o mord rytualny było elementem walki,
jaki kahał Żydów z Zabłudowa stoczył z obcą grupą współwyznawców, przybyłą z
Brześcia... J. Maroszek, Rewelacyjne odkrycie nieznanych najstarszych dokumentów dla Białegostoku, „Białostocczyzna” 1999, nr 1, s. 29; przy ówczesnym stanie
świadomości oskarżenia o mord rytualny pojawiały się w różnych częściach Rzeczypospolitej. W bazylice katedralnej w Sandomierzu znajduje się obraz z XVIII w.
(10 m kwadratowych) przedstawiający mord rytualny. Por. T. Torańska, Sąd nad
obrazem, „Gazeta Wyborcza” 27.10.2000 r. nr 252/3553) s. 18–20, il.
109
ły wyjaśnione, a w aktach
Rady Miejskiej uczyniono odpowiednią adnotację. Ciało
umęczonego oddane zostało
ziemi nieopodal wiejskiej cerkwi, znajdującej się po lewej
stronie, w odległości kilometra od drogi do Białegostoku.
W miejscu tym przebywało
ono około trzydziestu lat.
W 1720 r., w okresie epidemii, w pobliżu miejsca spoczynku Gabriela często chowano zmarłe dzieci, czcząc
w ten sposób jego męczeńską
śmierć i czując niebywałą łaskę płynącą z tego miejsca.
Pewnego razu, podczas jednego z pogrzebów, naruszono
grób umęczonego i odkopano
Ikona św. męcz. dzieciątka Gabriela
ciało, które – jak się okazało –
mimo długiego okresu spoczywania w ziemi nie uległo rozkładowi. Wieść
ta lotem błyskawicy rozeszła się po okolicy, wzmacniając jeszcze cześć
oddawaną Dzieciątku, słynącemu od tej pory z nierozkładającego się
ciała. Łączy się z tym wiele uzdrowień i ustanie epidemii, która zbierała
w 1720 r. obfite żniwo wśród ludności zabłudowskiej.
Odkopane ciało zostało uroczyście przeniesione do cerkwi w Zwierkach i umieszczone w oddzielnej krypcie w podziemiach. W 1746 r. podczas pożaru zwierkowska cerkiew doszczętnie spłonęła, jednak ciało św.
Gabriela ocalało. Częściowo opalona została jedynie rączka, zapewne
z woli Bożej, by umocnić jeszcze wiarę i cześć oddawaną świętemu.
Wkrótce bowiem, po uroczystym przeniesieniu relikwi do Monasteru
Zabłudowskiego, rączka cudownie zagoiła się i pokryła skórą.
Przez długi okres ciało świętego znajdowało się w Monasterze
Zabłudowskim. Sytuacja, w jakiej działał monaster, stawała się jednak
coraz trudniejsza. Cerkiew i budynki klasztorne wymagały remontu, za110
konnicy procesowali się o prawo do ziemi klasztornej, walczyli o równe
prawa z innowiercami187.
W tej sytuacji, za pozwoleniem patriarchy konstantynopolitańskiego
i z błogosławieństwa metropolity kijowskiego, archimandryta Karczyński nakazał w dniu 9 maja 1755 roku uroczyście przenieść święte relikwie188 do monasteru Świętej Trójcy w Słucku189. Miasto to wówczas
było jednym z najbardziej znaczących ośrodków prawosławia na tym
terenie.
187
Zachowane dokumenty dobitnie świadczą o prześladowaniu prawosławnego duchowieństwa w Zabłudowie. Oto niektóre z nich:
1666-10-07 – Ostateczny wyrok sądu ziemskiego w Grodnie; w rezultacie prawosławna cerkiew została przekazana unitom wraz z zapłatą kilkuletniej dziesięciny.
Akty Vilenskie t. 1 (1865) nr 26 s. 93-104, VZR 1868 t. 4 kn. 10 s. 5-18;
1668-05-29 – Ugodowy dekret Trybunał Litewskiego w sprawie metropolity kijowskiego Gabriela Kolendy przeciwko księciu Bogusłowowi Radziwiłłowi za nieoddanie unitom prawosławnej cerkwi w Zabłudowie wraz z funduszem. Akty Vilenskie t. 15 (1888) nr 144 s. 225-230;
1668-1669 – Cztery listy słuckiego archimandryty Fiodosja Wasilewicza do księcia
Bogusława Radziwiłła dot. cerkwi w Zabłudowie. Archeografićeskij sbornik dokumentov t. 7 (1870) nr 112-114, 117;
1671-07-28 – Dekret oznajmujący zwrot unitom prawosławnej cerkwi w Zabłudowie wraz ze szpitalem i funduszem. Akty Vilenskie t. 15 (1888) nr 182 s. 286-292;
1695-03-25 – Suplika zakonników dyzunitów monasteru zabłudowskiego do księżnej o zaległą dziesięcinę ze wsi Pasynki. Prawa i przywileje miasta i dóbr ziemskich Zabłudów XV – XVIII w., Białystok 1994 nr 57 s. 272-273;
1738-06-18 – Skarga plebana rzymskokatolickiego zabłudowskiego ks. Ludwika
Skorupskiego na ojców bazylianów dyzunitów, którzy w dzień świąteczny poniedziałkowy „zrzucili” starą dzwonicę (nowo zbudowana przewyższa nie tylko dzwonnicę przy kościele katolickim, ale również sam kościół) oraz zmuszają przechrztów
na wiarę rzymską do obrządków dyzunickich i przynależności do tejże cerkwi. Prawa i przywileje miasta i dóbr ziemskich Zabłudów XV – XVIII w., Białystok 1994 nr
69 s. 293-294.
1753-03-15 – List ruskiego rezydenta w Warszawie Grossa z prośbą o zwrot cerkwi
w Zabłudowiu. Archeograf. sbornik dok. t. 7 (1870) nr 277 s. 316-317.
188
Jak podaje diecezjalny organ prasowy, przy relikwiach znajdował się „Nadgrobek” z następującym tekstem:
Aśće mja voprośaeś, kto esm i otkudu,
Proćitaj i uznaeś” istinno otsjudu:
Greko-rossijskoj very roditeli byśa,
V ijuże mja kreśćeniem svjatym okrestiśa.
111
Procesja przeniesienia relikwi, które niesiono w sarkofagu, na odległość ok. trzystu kilometrów stała się prawdziwą demonstracją prawoV tysjaśća śest’sotnyj rok osm’desjat ćetvertyj
Havrilom nazvan grech otećeskij stertyj.
Tysjaśća-ż śest’sot prijde rok devjat’desjatyj Otec moj Petro Govdel’ izyde orati;
Mati Anastasia mene, śestiletija,
Ostavivśi u doma, nesla obed bedna.
Arendatar Żid iz Zverkov, vybravśi godinu,
Aprelja 11-go schvatil mja detinu
Na svoj voz, i zavezli do Belago Stoku,
Gde pervee krov moju puśćali iz boku,
A potom, mja vkinuvśi do temnago liochu,
Puśćadlami stośćali krov s menja potrochu.
Żid arendator iz Zverkov Śutko prozyvalsja,
Mućili, poka s Brżesca ves’ kahal sobralsja.
Sobravśisja śajkami, vezde mja ranili,
Aż daże konećnee krov s mene stośćili.
Umertvivśi, na ćasi ne drobili tela,
No na nivu u żito vykinuli celo,
ideże sletevśasja pticy plotojadny,
No abie pribegli i psy zelo gladny:
Naturu svoju pesju vskore premenili,
Ot ptića terzanija mne strażeju byli.
Znaśedśi, roditeli mja prezentovali,
V Zabludovsk Mardaburij v knigu zapisali,
Ćto Żidy umućili mja otroka suśća,
Śest’ let tol’ko ot rodu bol’śe ne imuśća.
Po takoj prezentacii, na cvintar vzneseno,
Bliz cerkvi blagoćestivoj ćinno pogrebeno, Ideże ja pod spudom leżal ćas nemalyj.
Aż v tridcat’ let drugago tam że pograbali:
Uznavśi mja cela, v sklep cerkvi vlożili,
Dondeże v Zabludove cerkvi pogoreli:
Tysjaśća semsotnago sorok śestogo goda
Tol’ko sija na monastyr stala prigodna.
Vsjaśaa mja iz sklepa do trapeznoj cerkvi
I vlożili v altar pri bezkrovnoj żertve.
Tysjaśća z sedmsotnago pjat’desjat pjata
Iz Zabludova do Slucka s telom trupa vzjata.
LEV 1885, nr 35, s. 346.
112
sławnej ludności Podlasia i Białorusi. Okres pobytu relikwii świętego
w Słucku spowodował, iż coraz częściej zaczęto nazywać go “Słuckim”190.
W końcu XIX w. pamięć o świętym Gabrielu w jego rodzinnych stronach zaczęła się odradzać. Odnotowano wiele uzdrowień za wstawiennictem świętego191. Został on kanonizowany192. W miejscu, gdzie stał
dom rodziców świętego Gabriela, w 1894 r. została wybudowana drewniana kaplica 193, która spłonęła podczas pożaru wsi w 1902 r. Ocalały
wówczas od ognia jedynie ikona świętego i krzyż.
Rozwój kultu świętego na ziemi zabłudowskiej spotkał się z przychylnym stanowiskiem hierarchii prawosławnej194. W 1908 roku nastą189
W drukowanym źródle odnajdujemy taki zapis: Mośći eti otkryto netlenno
poćivajut v metallićeskom nakladnogo serebra grobike i pomeśćajutsja na osobom
katafalke pod sen’ju u levogo pridela sobornogo chrama. Vjartanne – 2. Zbornik
artykulaǔ i dakumentaǔ, Minsk 1994, s. 159; I. Citkoski, Slucki Svjata-Troicki manastyr, „Pravaslae” 1999, nr 8, s. 32.
190
Podczas pobytu relikwii w Słucku powstało tam wiele utworów poświęconych adoracji świętego, potrzebnych do Jego modlitewnego wysławiania. Troparion ton 5 (w tłumaczeniu na język polski) Święte Dziecię Gabrielu, w Imię Przebitego za nas, przez złych ludzi miałeś przekłute ciało i za Wykrwawionego za nas całe
ciało na wykrawienie i straszliwe rany wydane, teraz z Nim się weselisz. Wspomnij
tam nas, którzy tu na ziemi czczą Ciebie, módl się o zdrowie naszych ciał i zbawienie naszych dusz. A. Kuryłowicz, Kult Świętego męczennika młodzieńca Gabriela,
„Elpis” 1999, nr 1/14), s. 218;
191
Ćudesnyja iscelenija po molitvam sv. mućennika otroka Gavrila, GEV 1909,
nr 16, s. 89; nr 31, s. 307-308; przedruk „Przegląd Prawosławny” 1995, nr 5, s. 27.
192
Izobrażenie ego i raki svjatych mośćej ego v „Russkom Polomnike” 1891, nr
22, s. 337, nr 27, s. 417; F. F. Serno-Solov’ević, Drevne – russkij gorod Sluck i ego
svjatyni, 1896; Filaret (Gumilevskij) archiepiskop Ćernigovskij, Żytija svjatych,
ćtimych Pravoslavnoju Cerkoviju, 1885. Cyt. za: Iosif ep., Grodnenskij Kalendar,
Voroneż 1899, s. 722.
193
Osvjaśćenie ćasovni vo imja sv. Gavrila Zabludovskogo, LEV 1894, nr 22, s.
193-194; Zbudowano także cerkiew w Druskienikach. Zob. Ustrojstvo cerkvi vo
imja sv. Gavrila Zabludovskogo na kladbiśće v m. Druskenikach, LEV 1895, s. 302.
194
W 1908 r. w drukarni w Poczajewie została wydrukowana Slużba Svjatomu
Mućeniku Gavrijlu Mladencu, v leto Gospodne 1690-oe ot judej umućennomu v
Belostoke grade, egoże netlennyja mośći vo grade Slucte dodnes’ poćivajut. Poćaev, Tipografija Poćaevo-Uspenskija Lavry 1908.
113
piło uroczyste przeniesienie cząstki relikwi świętego ze Słucka do soboru katedralnego w Białymstoku, a następnie do Monasteru Supraskiego195.
W oficjalnym tekście zredagowanym w kancelarii biskupa grodzieńskiego zostało napisane m.in.: ... 31 maja 1908 r. przeniesione zostaną
z miasta Słucka w guberni mińskiej do żyrowickiego monasteru krzyż
i relikwiarz, w którym początkowo spoczywały relikwie świętego męczennika Gabriela. W dniach od 1 do 12 czerwca świętość ta z uroczystymi procesjami przeniesiona zostanie z żyrowieckiego monasteru do miasta Białegostoku, przemierzając szlak przez powiaty: słonimski, wołkowyski i białostocki 196 ...
Tak oto bez mała po 150 latach (ćastica) święte relikwie zabłudowskie wracały w swoje rodzinne strony197. W ten sposób świętość została
przeniesiona ze Słucka do Białegostoku. Wrażenie było ogromne, zain195
Napisany został akatyst na cześć męcz. Gabriela, którego troparion głos 5
początkowo brzmiał: Svjate mladenće Gavrile! Ty za probodennogo nas radi ot
iudej o tech że v rebra proboden byl esi i za istośćivśago krov svoju o nas, vse telo
tvoe na istośćenie krovi v ljutye jazvy predal esi! Nyne vo slave većnoj s nim veseljaśćijsja - tem pominaj tamo i nas. Molisja zde ćtuśćich tja, nisposli nam zdravie
telesam i spasenie duśam naśim.
Kondaktion głos 6: Otećestvo tvoe zverski byst', mućeniće christov Gavrile,
ideże ot istych zverej iudeev voschiśćen abie, roditelej liśen esi, ta że vsja porjadku
ljute preterpev, vo otećestvo nebesnoe pereselilsja; voschiśćaj i nas, ćade, ot vsjakich napastej i skorbej, umoli, molimtsja ulućiti nasledie tvoe.
Później tekst został zmieniony i obecnie troparion brzmi: Svjatyj mladenće Gavriile, Ty za probodennago nas radi ot złych ljudej v rebra proboden byl esi i za
istoćivśago krov Svoju za nas, vse telo Tvoe na istoćenie krove v ljutyja jazvy predal
esi, nyne że vo slave većnoj s Nim veseliśisja. Temże pominaj tamo i nas, zde ćtuśćim
Tja, prosja nam zdravija telesem i spasenija duśam naśim.
Kondaktion: V bogochranimoj vesi Zverki rożednnyj mućeniće Christov Gavriile, tamo svoe maloletstvo pożivśi, tamo iz otćago doma lestiju pochiśćen bych ot
ljutych ljudej i vsja porjadu ljute preterpev, v otećestvo nebesnoe vselilsja esi. Sochranjaj nas ot vsjakich napastej i skorbej i umoli, molim Tja, ulućiti i nam većnoe
nasledie Tvoe.
196
V. Ćulkov, Vozvanie nastojatiela Zabludovskoj cerkvi, GEV 1908, nr 32/33,
s. 246.
197
Zorganizowano Komitet Budowy cerkwi w Zwierkach i rozpoczęto zbiórkę
funduszów, GEV 1909, nr 12, s. 129.
114
teresowanie olbrzymie, całe wsie i miasteczka towarzyszyły procesjom,
uczestniczyły w zbiorowych modłach198.
Święte relikwie przebywały w katedrze św. Mikołaja w Białymstoku
do 1912 roku, kiedy to przeniesiono je do klasztoru w Supraślu.
Incjatywa rozwoju kultu św. Gabriela na ziemi zabłudowskiej nabierała coraz to większego rozgłosu. Dał temu wyraz Konsystorz Duchowny w Grodnie, zarządzeniem z dnia 4 lutego 1913 roku podejmując decyzję o wydzieleniu z dekanatu białostockiego nowego dekanatu Gawriłło-Zabłudovskogo z siedzibą w Zabłudowie. Nie wiadomo z jakich
przyczyn szybko został on rozwiązany (9 sierpnia 1913 roku) 199.
Wkrótce jednak, w 1915 r., ewakuując się biskup Włodzimierz wziął
ze sobą ćasticę relikwii św. Gabriela do Moskwy 200 i umieścił czasowo
w Pokrowskim Soborze, a później w cerkwi Vasilija Błażennogo.
W 1919 r., gdy bolszewicy rekwirowali utensylia cerkiewne, w soborze Vasilija Błażennogo wskazano trumienkę z relikwiami św. Gabriela.
Duchowieństwo, odprawiające molebny do Świętego, zostało oskarżone o kontrrewolucję i antysemicką agitację. Śledztwo ustaliło: ... ćto za
srok 1915-1916 gody v obstojatel'stvach imperalistićeskoj vojny v Moskvu iz Pol'śi nachlynula volna beżancev i monachov. Odin episkop,
imja koego ne udalos' ustanovit', privez z soboju tak nazyvaemuju usypalnicu Mućenika Gavrila ... usypalnica predstavljaet iz sebja s vneśnej
storony ćetyrechugol'nyj prodolgovatyj grobik dlinoju okolo 1 arśina,
arśin śirinoju, vysotoju 8 verśkov. Verchnja ćast' imeet vid kriśki groba.
V samom grobike, pod steklom, vesjaśćim bolee 25 funtov, nachoditsja
ikona, napisannaja na prostoj sosnovoj doske vo vsju velićinu jaśćika,
izobrażajuśćaja maloletnego rebenka, s nimbom vokrug golovy, so skreśćennymi rukami, v koich nachoditsja vetki zeleni i krest ... Komisja
198
J. Wirski, Święty Gabriel męczennik, „Tygodnik Podlaski” 1998, nr 8(41), s. 9.
GEV 1913, s. 31, 314.
200
Izvlećenie iz otćeta archiepiskopa Grodnenskogo i Brestskogo Michaila o sostojanii Grodnenskoj eparchii za 1915 g. so svedenjami ob evakuacii ćasticy mośćej
s grobikom sv mladenca Gavrila Zabludovskogo i ćudotvornoj ikony obitelej Suprasl’skogo Blagoveśćenskogo pervoklassnogo monastyrja Belostokskogo uezda v
Moskvu i pomeścenija dlja vremannogo prebyvanija v Pokrovskom sobore i chrame Neskućnogo dvorca. Materjaly pa evakuacyi, [v:] Vjartanne – 2. Zbornik artykulaǔ i dokumentaǔ. BFK, Minsk 1994, s. 136-137.
199
115
Ekspertów jednogłośnie stwierdziła, że ... najdennaja kost' (v 2,5 santemetra śiriny i 3,7 santemetra dliny) est' pravaja bokovaja ćast' zatyloćnoj kosti celoveka; można predpolagat', ćto ona prinadleżala licu detskogo vozrasta ... Jaśćik s mośćami tak naz. mućenika Gavriila sdat' v
sudebnoe ućreżdenie kak veśćestvennoe po prestupleniju dokazatel'stvo,
dlja dal'nejśego napravlenija v sootvetstvujuśćee mesto. (Etot jaśćik so
vsem soderżimym sdan na chranenie v Ugolovnyj Muzej pri Glavmilicii)201.
Zmiany, jakie dokonały się po rewolucji, dotyczyły szczególnie Cerkwi. Aby złamać społeczeństwo, należało zlikwidować duchowieństwo,
pozamykać świątynie, odrzeć je ze świętości, wyszydzić dogmaty. Celem ataku stały się, prócz żywych obrońców wiary, nie tylko ikony, ale i
relikwie. Okólnikiem CzK z 23 kwietnia 1919 r. „O otwieraniu relikwii”, do lata tego roku w całym kraju otwarto 39 relikwiarzy. W ciągu
następnego roku - 58. Decyzją Rady Komisarzy Ludowych 29 lipca 1920
roku postanowiono planowo i konsekwetnie przeprowadzić w terenie
pełną likwidację relikwii ... Likwidację kultu zwłok i kukieł zrealizować
przez umieszczenie relikwii w muzeach lub ich pochowanie202. Te zarządzenie nie ominęło relikwii świętego Gabriela. Otwarto sarkofag w Słucku
i szyderczy sposób opisano: ...Glavnaja kukla Gavrila, sostrjapanaja
monachami, demonstrujetsja v Slucke, v mestnom monastyre. Ona pomeśćaetsja na osobom katafalke. Detskie ruki kukly obchvatyvajut nebol'śoj naprestol'nyj krest; – na pal'cach narisovany rvanye rany. V doverśenne vsego golova otdelena ot tuloviśća. Monachi raspostranjajut
sluchi o tom, ćto molebny vokrug etoj kukly isceljajut bol'nych detej 203.
W latach 30. monaster słucki został zlikwidowany, a relikwie prze201
Svjatoj Otrok Gavriil. (Delo ob antisemickoj agitacii v Moskovskom sobore
Vasilija Blażennogo v svjazi s obnarużeniem v nem usypal’nicy mućenika Gavriila).
Otzvuki dela Bejlisa. Nieustalono nazwy czasopisma, w którym na 16 stronach opublikowano przebieg całego procesu sądowego. Samo czasopismo bez strony tytułowej, sądząc po pieczątce, znajduje się w Gosudarstvennoj Bibliotekie BSSR, kserokopia – archiwum własne, teczka Zwierki.
202
Rosja bez Cerkwi. Świętość do przetopienia, „Karta” 1995, nr 15, s. 5-6.
203
Svjatoj Otrok Gavriil. (Delo ob antisemickoj agitacii v Moskovskom sobore
Vasilija Blażennogo v svjazi s obnarużeniem v nem usypal’nicy mućenika Gavriila).
Otzvuki dela Bejlisa, dz. cyt.
116
niesiono do Muzeum Ateizmu w Mińsku. W 1942 roku w chaosie zawieruchy wojennej udało się mieszkańcom Mińska umieścić je w drewnianym relikwiarzu, w żeńskim monasterze204 cerkwi Przemienienia Pańskiego w tym mieście205.
W dniach 9 i 10 lipca 1944 r. relikwie świętego ponownie zmieniły
miejsce swego spoczynku. Relikwie przez ostatnie kilkadziesiąt lat przechowywano w podziemiach cerkwi, w wilgoci, z dala od ludzi i tych,
którzy mogliby je łatwo sprofanować. Tak skrajnie nieprzyjazne warunki w żadnym stopniu nie naruszyły jej świętości, by w ten sposób jeszcze raz dać świadectwo jej prawdziwości. Tym razem zostały przewiezione do Grodna, do cerkwi Pokrowa Matki Bożej206.
Krótki opis przewiezienia mośći, gdy trwały jeszcze działania wojenne, został podany w „Oćerku istorii Pravoslavnoj na Grodnenśćyne”
autorstwa Valerego Czerepicy207.
Czasy powojenne nie służyły wzniosłemu kultywowaniu świętego
ziemi zabłudowskiej tak na terenach Białostocczyzny, jak i na Białorusi208.
Mimo różnych kolei losu pamięć o nim nie zgasła i tliła się w narodzie, by znów wybuchnąć płomieniem odradzającym i wzmacniającym
wiarę, dając jej nowej barwy i siły. Na Białostocczyźnie z chwilą objęcia
diecezji przez bpa Sawę (obecnego metropolitę) poczyniono starania
204
S.Bulhakov, Nastol’naja kniga, ć. II, Moskva 1993, s. 1479.
W 1942 r. staraniem ks. Aleksego Znosko udało się pozyskać cząstki relikwii, które zostały przekazane do cerkwi w Lewszowie, Zabłudowie i Grodnie. Akatyst jego autorstwa został zatwierdzony w latach 1943-1944 i wprowadzony do użytku
cerkiewnego. A. Kempfi, W kręgu kultury św. Gabriela Zabłudowskiego, „Tygodnik Podlaski” 1989, nr 8/53), s. 7.
206
Svjatoj mućenik mladenec Gavriil Zabludovskij (Belostokskij), GEV 1992,
nr 3/3), s. 3.
207
9-10 junija 1944 goda ja byl [protodiakon Filip K.Ruban] tam po povodu
polućenija „mośćej mladenca Gavrila”, vyvezennych iz Minska v Grodno. Eti „mośći” nachodilis’ v gorode Minske v byvśem żenskom monastyre. Archiepiskop Minskij Filofej (Narko) porućil episkopu Smolenskomu Stefanu (Evbo) dostavit’ mośći
mladenca v gor. Grodno ... Ćerepica V.N., Oćerki istorii Pravoslavnoj na Grodnenśćyne, Grodno 2000, s. 204.
208
A. Kuryłowicz, Kult świętego męczennika młodzieńca Gabriela, „Elpis” 1999,
z. 1(14), s. 213–242.
205
117
odnowienia święta ku czci męczennika Gabriela. Już w pierwszym roku
kierowania tą diecezją celebrował w Zabłudowie nabożeństwo. Szczególnie uroczyście odnotowano 300 rocznicę urodzin św. Gabriela w 1984
roku. W następnym roku św. Gabriel ustanowiony został patronem Rady
Diecezjalnej Młodzieży przy diecezji białostocko-gdańskiej, a później
patronem całego Bractwa Młodzieży Prawosławnej w Polsce. Z każdym
rokiem 3 maja przybywało coraz więcej pielgrzymów, by uczestniczyć
w odradzającym się święcie. Brakowało jedynie relikwii świętego.
Pod koniec lat osiemdziesiątych i na początku lat dziewięćdziesiątych zmiany w Polsce, a także okres „przebudowy” (pierestrojki) w Związku Radzieckim dawały nadzieję na zrealizowanie życzenia, by jedyny
święty Ziemi Białostockiej mógł powrócić ze swego ziemskiego pielgrzymowania na rodzinną Białostoccczyznę 209.
W dniach 21-22 września 1992 r., z błogosławieństwa arcybiskupa
białostockiego i gdańskiego Sawy oraz grodzieńskiego i wołkowyckiego Walentyna, relikwie świętego Gabriela z Grodna 210 zostały uroczyście przeniesione do soboru św. Mikołaja w Białymstoku 211. Uroczystość była zaiście triumfem powrotu świętego z „bieżeństwa” i epokowym wydarzeniem w nowej historii prawosławia w Polsce.
Od pierwszych dni relikwiami zaopiekowały się zakonnice z nowo
erygowanego klasztoru pod wezwaniem Narodzenia Najświętszej Marii
Panny w Białymstoku Dojlidach, kontynuatorki dawnego Monasteru
Krasnostockiego. Relikwie pozostają pod opieką sióstr 212. Codzienne
209
J. Charkiewicz, Druga Pascha, „Przegląd Prawosławny” 1992, nr 10 (88), s. 1.
Obecnie w monasterze żeńskim Rożdestva Bogordicy znajduje się relikwiarz
z ćasticami mośćej sv. muć. mladenca Gavrila Belostokskogo, odnotowano w folderze Svjato-Rożdestvo-Bogorodićnyj żenskij monastyr v Grodno.
211
Apel JE Sawy w związku z przeniesieniem relikwii św. męcz. Gabriela 21-22
września 1992 r. z Grodna do Białegostoku, „Przegląd Prawosławny” 1992 nr 9 (87)
s. 2; Program uroczystości przeniesienia relikwii św. męcz. Gabriela Grodno – Białystok 21 i 22 .09.1992 r., tamże s. 3 i „Kurier Poranny” 21.09.1992 r. nr 199 (692)
s. 5; G. Misiejuk, Relikwie Gabriela Zabłudowskiego. Z Grodna do Białegostoku,
„Kurier Poranny” 10.09.1992 r. nr 192 (685) s. 5; (rom), Relikwie św. Gabriela
w Białymstoku. Dla Boga i świętych nie ma granic, „Kurier Poranny” 23.09.1992 r.
nr 201 (694) s. 1-2.
212
A. Radziukiewicz, Kult św. Gabriela, „Przegląd Prawosławny” 1992, nr
12, s. 2.
210
118
nabożeństwa w katedrze, a w każdy wtorek akatyst do św. Gabriela 213
oraz otwarta przez cały dzień, o każdej porze dnia, świątynia przyciąga
pielgrzymów oraz wiernych, którzy w ciszy i spokoju przy relikwiach
zjednoczą się duchowo w modlitwie z patronem ziemi białostockiej.
Od 1992 roku bractwo w wigilię święta, 2 maja, systematycznie organizuje pielgrzymkę ze świętymi relikwiami z parafii św. Eliasza w Dojlidach do Zabłudowa214. Po drodze w Zwierkach odprawiany jest moleben, po czym ruszają dalej. Dla uświetnienia i umocnienia kultu świętego męczennika postanowiono w Zwierkach wznieść kompleks budynków monasterskich. Dnia 2 maja 1995 roku poświęcono plac z krzyżem
pod budowę monasteru i cerkwi pod wezwaniem św. Gabriela, gdzie
mają przebywać św. relikwie 215. Byłoby to cudowne zakończenie wędrówki świętego, zapoczątkowanej w 1746 r.
Dla podkreślenia uroczystości związanych ze świętem męczennika
ziemi białostockiej w 1997 roku decyzją arcybiskupa Sawy zorganizowano spotkania z muzyką cerkiewną, odbywające się w czasie tego święta 216. Natomiast same święte relikwie wzbogaciły się o przepiękną, wy213
Ju. Laśćynski, „Svjatyj Haryil ...” Jana Smyka – najlepśy, „Niva” 30.01.1994
r. nr 5 (1968) s. 3; V. K. Mackević, Mladenće Gavrile, [v:] Stichotvorenija, Belastok
1995, s. 51; E. Cetra, Konspekt z zajęć religii w klasie IV. [Temat: Męcz. Gabriel na
podstawie pieśni], „Arche Wiadomości Bractwa” 1997, nr 5; 1998 nr 1, s. 24-25.
214
Ulotka. Pielgrzymka piesza. Święto św. męczennika młodzieńca Gabriela.
Białystok – Zwierki – Zabłudów, 2-3 maja 1993 r. , ss. 4, il.; (S. Nazruk) S. N., Svjatyj
mućanik Havryil znoǔ u Zabludave, „Niva” 23.05.1993 r. nr 21 (1932) s. 5; – Hadavina vjartannja svjatych mośća z Hrodna Belastok, „Niva” 10.10.1993 r. nr 41 (1952)
s. 3; P. Chomik, Druga rocznica przeniesienia relikwii św. męczennika Gabriela,
„Wiadomości PDB-G” 1994, nr 1, s. 5; R. N., Trzecia rocznica przeniesienia relikwii
św. męczennika Gabriela, tamże 1995 nr 4, s. 12, il.; Czwarta rocznica przeniesienia
relikwii św. męczennika Gabriela, tamże 1996, nr 4, s. 8, il.; Dzień św. młodzieńca
Gabriela, tamże 1997, nr 3, s. 4; (A. Kiryk) A. K., Piąta rocznica przeniesienia
relikwii [stichotvorenie], tamże 1997, nr 4, s. 4, 5; R.N., Szósta rocznica przeniesienia relikwii św. męczennika Gabriela, tamże 1998, nr 4, s. 5, il.
215
R. N., Położenie kamienia węgielnego pod budowę cerkwi św. Gabriela
w Zwierkach, „Wiadomości PDB-G” 1996, nr 3, s. 6; M. Tomaszewski, Odezwa do
wszystkich ludzi dobrej woli! „Przegląd Prawosławny” 1996, nr 9, s. 18; Rośnie
cerkiew – pomnik, tamże 1996, nr 12, s. 10, il.; Tam, gdzie urodził się męczennik
Gabriel, tamże 1997, nr 9, s. 7, il.;
216
A. Radziukiewicz (ar), Śpiewanie dla świętego Gabriela. Białostockie Dni
Muzyki Cerkiewnej, „Przegląd Prawosławny” 1997, nr 10, s. 5; (P. Chomik) R. N., II
Białostockie Dni Muzyki Cerkiewnej, „Wiadomości PDB-G” 1998, nr 4, s. 5.
119
Cerkiew w Zwierkach w budowie. Stan z 2001 r.
konaną ze srebra z piękną ornamentyką, grobnicę – relikwiarz217. Stary
zaś przekazany został do klasztoru żeńskiego w Dojlidach.
Budowa kompleksu w Zwierkach nabiera coraz to większego rozmachu, dając nadzieję, że święty „zamieszka” w rodzinnej miejscowości.
Wszystko też skłania do wniosku, że kult św. męczennika młodzieńca
Gabriela, pomimo przeszkód dziejowych, na trwale zagości w sercach
prawosławnych, szczególnie na tej ziemi, i stanie się ważnym elementem rozwoju duchowego prawosławnej młodzieży.
W domu parafialnym w Siemiatyczach św. męcz. dzieciątku Gabrielowi poświęcono kaplicę. Mieszkańcy wsi Malenniki w parafii Podbiele
utrwalili na stałe pamięć św. Gabriela218. Pod jego wezwaniem wybudowali cerkiewkę na cmentarzu.
217
A. Radziukiewicz (ar), Grobnica dla świętego, „Przegląd Prawosławny” 1997
nr 10 s. 5; PAP, Nowy relikwiarz męczennika Gabriela, „Kurier Poranny” 7.009.1998
nr 209/2812) s. 3.
218
J.Havryljuk, Stanula cerkva v Malinnykach, „Nad Buhom i Narvoju” 1995,
nr 3/19), s. 3, 11, il.
120
Cudowne ikony
121
122
BIA˛YSTOK – Ikona Matki Bożej
Właściciel Białegostoku, magnat Jan Klemens Branicki, wystawił 3
lutego 1727 r. dokument dla cerkwi św. Mikołaja w Białymstoku, ofiarując 25 złotych dla duchownego na modlitwy za dusze zmarłych z rodziny fundatora 1. Rok budowy cerkwi nie jest znany, ale już w 1727 r. stała
przy ulicy Choroskiej, w niewielkiej odległości na wschód od miejsca,
gdzie obecnie znajduje się sobór św. Mikołaja.
Rozpatrując dzieje cerkwi św. Mikołaja należy wspomieć jej fundatora Jana Klemensa Branickiego, który w 1709 r. objął rządy nad Tykocinem. Przed 1559 r. istniała tam cerkiew prawosławna, którą pożar zniszczył przed 1637 r.2
W 1637 r., na skutek starań archimandryty supraskiego Nikodema
Szybińskiego, król Władysław IV dał przywilej na odbudowę cerkwi
w Tykocinie, która ... pod tytułem św. Mikołaja założona z gruntu przez
ogień jest zniesiona tak, że tylko sam plac został a za tym ludzie religiey
1
Księga wizyty dziekańskiej dekanatu podlaskiego ... roku 1773 ... sporządzona, oprac. J. Maroszek, W. Wilczewski, Białystok 1996, s. 5; Por. P. Czyżewski,
Powstanie cerkwi białostockiej, „Białostocczyzna” 1999, nr 4; s. 12.
2
Właścicielami Tykocina, jak i Białegostoku, była rodzina Wiesiołowskich. Za
ich rządów spłonęły trzy świątynie: w Tykocinie, Białymstoku i Dąbrowie Białostockiej. Z dostępnej literatury nie wynika jasno, jakie to były świątynie. Marszałek
Wiesiołowski nakazał spalić w Białymstoku dotychczasowy kościół drewniany ...
tam ante deocupationem ab haereticis quam post vindicationem ab eisdem hucusque. Świątynia w Dąbrowie także należała do kościołów powróconych od heretyków. J. Tazbir, Arianie w Białymstoku i okolicach, [w:] Studia i materiały do dziejów miasta Białegostoku, t. 1, pod red. J. Antoniewicza i J. Joki, Białystok 1968
s. 82; H. Rodziewicz, Dzieje parafii Dąbrowa Białostocka (1460-1960), „Wiadomości Kościelne”, Białystok 1992 nr 2(85) s. 55.
123
greckiey w Tykocinie mieszkający3. Cerkiew tykocińską i jej fundusze
(2 włóki ziemi w Sannikach) inkorporowano wieczyście do monasteru
supraskiego. Królowa Cecylia (żona Władysława IV) grunta te, o które
będą się toczyć spory i konflikty przez wiele lat, przekazała przywilejem
klasztorowi bernardynów (założonemu w 1480 r.). Przeor klasztoru
w 1742 r. napisze o cerkwi w Tykocinie: ... zapuśćennaja razorennaja v
konce i dovedennaja do unićtożenija 4.
Już na początku XVIII w. w cerkwi tykocińskiej przez lat dwadzieścia nie były odprawiane nabożeństwa. Hetman Jan Klemens Branicki
samowolnie objął patronat nad cerkwią w Tykocinie i przekazał wraz
z funduszem bernardynom, a sąd w Brańsku zatwierdził takową decyzję
... i peredal vse cerkovnyja vladenija [księdzu] Porebnomu, a poslednij
vvel novago vladel’ca vo vladenie s sobljudeniem vsech formalnostej,
kakija dlja sego togda trebovalis’ 5.
Zadośćuczynieniem Jana Klemensa Branickiego była budowa pod
tym samym jak i w Tykocinie wezwaniem św. Mikołaja (ojciec hetmana
miał na imię Mikołaj) cerkwi w jego dobrach w Białymstoku, nadzielonej bogatą jurydyką6. Budowa była podyktowana koniecznością zapewnienia mieszkającej tu ludności ruskiej opieki duchowej (wierni należeli
do parafii w Dojlidach)7. Do cerkwi w Białymstoku została ofiarowana
3
Akty Vilenskie T. I /1865), nr 39.
A. Budilović, Neskol’ko svedenij o drevnem pravoslavnom prichode i pozdnejśej greko-uniatskoj cerkvi v Tykotine Lomżinskoj guberni, ChVEV 1893, nr 1,
s. 33.
5
A. Budilović, Neskol’ko svedenij o drevnem pravoslavnom prichode i pozdnejśej greko-uniatskoj cerkvi v Tykotine Lomżinskoj guberni, ChVEV 1893, nr 1,
s. 34.
6
Księga wizyty dziekańskiej ... roku 1773 ... sporządzona, Białystok 1996, s.
24–25, wkł.
7
Białostocka świątynia była filią parafii w Dojlidach, której fundatorem był
Grzegorz Chodkiewicz. Z dokumentu wystawionego przez fundatora dowiadujemy
się o zamianie gruntów stanowiących jej uposażenia oraz wymiarze dziesięciny z majętności dojlidzkiej i karakulskiej. Księga wizyty dziekańskiej dekanatu podlaskiego w 1773 r. Białystok 1996, s. 7; Po I wojnie światowej cerkiew zabrano na kościół
i w 1920 r. utworzono parafię rzymskokatolicką Niepokalanego Serca Maryi i Matki Boskiej Ostrobramskiej. Obok dawnej cerkwi w latach 1949-1955 zbudowano
murowany kościół. Spis kościołów i duchowieństwa archidiecezji w Białymstoku,
Białystok 1979, s. 105-106, il.
4
124
kopia Supraskiej Ikony Matki
Bożej – dokładna data ofiarowania nie jest znana8. Wiadomo, że w Białymstoku wybudowano kolejną cerkiew w latach dwudziestych XVIII
wieku.
Więcej wiadomości o cerkwi i cudownej ikonie podają
wizyty dziekańskie z lat 17731788, przeprowadzone przez
dziekana ks. Bazylego Guttorskiego. Wizyta z roku 1733 tak
się rozpoczyna: ... Biały Stok
cerkiew pod tytułem św. Mikołaja fundacji i kollacji JO Xiążąt Branickich ... Ołtarz wielki
stolarskiej roboty malowany
miejscami pozłocony z skrzydłami z obu stron rzniętami
Obecna Białostocka
z obrazem Nayświętszej PanIkona Matki Bożej
ny, na którym koron srebrnych
2, serduszków 4 tabliczek n-ro 18, gwiazdeczka jedna, maleńkich 11,
koneczków z kamyczkami czeskiemi, 2 bisiurków sznurków 8, koralów
sznurków 6. Z tego zapisu wynika, że kult Białostockiej Ikony Matki Bożej, do której podążali wierni składając wota, był już wówczas rozwinięty.
Następne wizyty dokumentują dalsze wota; 1776 – nóżek srebrnych
2; 1779 – chorągiew harusowa czerwona z obrazem Protokcyi Nayświętszey Maryi Panny, tabliczka srebrna jedna, lichtarzów cenowych ołta8
... w cerkwi św. Mikołaja w Białymstoku czczona była cudowna ikona Matki
Bożej Supraskiej, wierna kopia wizerunku znajdującego się w Supraślu, która od
czasu przystąpienia klasztoru do unii była dla prawosławnych niedostępna. Wywieziona do Rosji przed pierwszą wojną światową ikona nigdy do Polski nie powróciła.
Obecnie w cerkwi znajduje się kopia ... , Miejsca święte Rzeczypospolitej. Leksykon, pod red. A. Jackowskiego, Wydawnictwo Znak, Kraków 1998, s. 31; Por.: T.
Krahel, Od parafii do stolicy metropolii. Z kościelnych dziejów Białegostoku, „Białostocczyzna” 1999, nr 1, s. 34.
125
rzowych sporych para jedna; 1781 – 2 sygnaturek sumptem JMci Pana
Stefana Lisowskiego sporządzone; 1782 – przybyło tabliczek srebrnych
na obraz Nayświętszey Maryi Panny 2; 1788 – bisiurów sznurek 19...
Wymienione wota były ofiarowywane Matce Bożej za doznane łaski.
W wizycie z 1804 r. cerkiew tak opisano: ...cerkiew parochialna Białostocka w mieście Białymstoku drewniana formą sześciokąta pobudowana przez skarb JO Branickiego wystawiona z dwoma kopułami większemi i trzecią pomniejszą... Ołtarz wielki, na optykę malowany, z skrzydłami po obu stronach wyzłacenemi, z dwoma osobami rzeźby snycerskiej, z
obrazem Matki Najświętszej na drzewie malowanym, wyzłacanym ...
nóżek srebrnych mniejszych 5 i większa 1, serduszko srebrne wyzłacane
1 i niewyzłacanych 3. Tamże znajduje się rączek srebrnych 4, tabliczek
czworograniastych, dużych, z różnemi wyobrażzeniami i napisami 3,
mniejszych 9, kotwica srebrna 1, gwiazda duża srebrna 1, na których
Orzełki z koroną i cygrą królewską, medalów żołnierskich sztuk 2, gwiazdeczek małych srebrnych sztuk 1210 ...
W I połowie XIX wieku liczba mieszkańców Białegostoku znacznie
wzrosła. W 1846 r. zbudowana została murowana, parafialna, soborna
cerkiew11 w miejscu ... byvśoj iz’davna tut pravoslavnoj cerkvi, pamjatnikom ćego byla zdes’ vetchaja, derevjanaja, stojaśćaja uże v zpustenii,
ubogaja cerkovka. Dalej czytamy: ...v nej imejutsja: mestno ćtimaja svjataja ikona Bogorodicy, o ktoroj v letopisi sobora znaćitsja, ćto ona „dostojanie byvśago na meste sobora preżnjago zdes’ chrama i s davnich
vremen poćitaema ćudotvornojoju” – po zakrytii za vetchostiju toj byvśoj cerkvi i vo vse vremja strojki sobornoj nachodilas’ v sosednej s
gorodom Belostokom cerkvi Dojlidskoj ... torżestvenno perenesena v novyj
sobornyj chram ko vremeni osvjaśćenii ego – kiot dlja ikony ustroen
userdiem prichożan, a serebrjannaja riza ... v 1854 g. slużaśćimi v lejbgvardii Finljandskom polku12 – ikona pisana na doske, – mera eja 2,5 x
1,25 arśina, – prazdnestvo ej 8 ijunja i 22 oktjabrja13.
9
Księga wizyty dziekańskiej ... roku 1773, Białystok 1996, s. 23-31.
Księga wizyty dziekańskiej ... roku 1773, Białystok 1996, s. 6-7, 144, 147.
11
Sobór św. w Białymstoku, Białystok 1991, s. 6, il.; Sobór Świętego Mikołaja
w Białymstoku 1846 – 1996. W 150 rocznicę konsekracji, Białystok 1996, s. 8, il.
12
Przy kiocie ikony umocowana była metalowa tabliczka następującej treści:
Serebrjanaja riza ćudotvornoj ikony Presvjatyja Bogorodicy pravoslavnago Niko10
126
Ikona miała pochodzenie starodawne, jednak widać było wpływ zachodniego malarstwa. Cudowną ikonę o rozmiarach 1,5 m i 1 metr, malowaną na desce na złoto-różowym tle, umieszczono w kiocie po prawej
stronie. Przybrana była masywną srebrną rizą, przy której umieszczono
wota. Przed ikoną codziennie odprawiano molebny. 6 września 1897 r.
przed ikoną modliła się carska rodzina Romanowych z carem Mikołajem II, który w tym czasie odwiedził Białystok.
Święto ikony obchodzono w 9 czwartek po Wielkanocy, w dzień vospominanija vosoedenenija uniatov s Pravoslavnoj Cerkov’ju. W ten
dzień do soboru w Białymstoku przybywały procesje z pielgrzymami
z Zabłudowa, Choroszczy, Starosielec, Wasilkowa, Supraśla, Fast i innych miejscowości. W nabożeństwie uczestniczyła duża liczba duchownych oraz ponad dziesięć tysięcy wiernych, śpiewał sześćdziesięcioosobowy chór. Na zakończenie nabożeństwa odbywał się uroczysty krestny
chod w mieście wraz z cudowną Białostocką Ikoną Matki Bożej, obecnymi ulicami Lipową, Sienkiewicza, Warszawską, Kilińskiego i z powrotem Lipową do soboru.
Wśród wiernych zachowały się wspomnienia o cudownych uzdrowieniach przed czczoną cudowną ikoną14.
W publikacjach15 białostocką cudowną ikonę mylono z ikoną ze wsi
Białystok na Wołyniu w powiecie łuckim. W cerkwi św. Michała znajduje się tam cudowna ikona, którą wcześniej Szymon Hulewicz (późlaevskago sobora v pamjat’ poćivśago Blagogestivejśago Imperatora Nikolaja I soorużena vo vremja prebyvanija lejb-gvardii Preobrażenskago dejstvujuśćago polka
v gor. Belostoke v zimu 1854 na 1855 g., userdnymi prinośenijami g.g. generalov,
śtab i ober – oficerov sego polka, komandir polka Eduard Baranov. Dalej podpisani
byli oficerowie pułku. Na końcu dopisek: I s ućastiem gg. oficerov rezervnago polka. Spravoćnyj kalendar gor. Belostoka na 1913 g., s. 75.
13
Iosif, ep., Grodnenskij Kalendar, Voroneż 1899, s. 43;
14
Belostokskaja ćudotvornaja ikona Bożiej Materi, Cerkovnyj Kalendar na 1960
g., Varśava, s. 68-69, foto.
15
Większość źródeł drukowanych powtarza pomyłkę, że „Belostokskaja ikona
nachodilas’ v Belostokskom monastyre, Grodnenskoj guberni”. N. Tal’berg, Prostrannyj mesjaceslov russkich svjatych i kratkija svedenija o ćudotvornych ikonach
Bożej Materi. Jordanville, 1951, s. 118; Polnyj pravoslavnyj bogoslovskij enciklopedićeskij slovar’, t. 1, Moskva 1992, s. 426; Skazanija o ćudotvornych ikonach
Bogomateri i o Eja milostjach rodu ćelovećkoskomu, Kolomna 1993, ć. II, s. 776.
127
niejszy biskup Sylwester) przywiózł z Wołynia i umieścił w monasterze
białostockim. Obecnie w wołyńskim Białymstoku stoi tylko parafialna
cerkiew św. Michała, a w niej do dzisiaj zachowała się cudowna Białostocka Ikona Matki Bożej, która przypomina Hodyszewską Ikonę Matki
Bożej16.
Białostocka Ikona Matki Bożej była wierną kopią Supraskiej Ikony
Matki Bożej, zaś ta z kolei ikona typu Hodegetrii, malowana w stylu
biznatyńskim, była kopią cudownej Smoleńskiej Ikony Matki Bożej,
podarowanej przez biskupa Józefa Sołtana do supraskiego monasteru.
Charakterystyczne na tej ikonie jest to, że ułożenie ręki Dzieciątka pozostaje przedstawione tak, jak na pierwowzorze Supraskiej Ikony Matki Bożej. W związku z czym możemy domniemywać, że ikonopisiec malujący kopię w XVII wieku posługiwał się wiadomym dla niego pierwowzorem ikony supraskiej. Zapewne stało się to w roku 1668, kiedy
zmieniono starą srebrną ryzę na nową, przy metropolicie Gabrielu
Kolendzie17. Być może ta ikona znajdowała się w cerkwi w Tykocinie,
tak mocno powiązanej z monasterem supraskim, a po wybudowaniu cerkwi w Białymstoku została przeniesiona do niej, o czym świadczy zapis w kronice cerkiewnej soboru białostockiego, ... ćto byla zdes’ vetchaja ... ubogaja cerkovka. V nej ... mesto ćtimaja sv. ikona Bogorodicy18 ...
Białostocka Ikona Matki Bożej w 1915 roku została wywieziona do
Moskwy i umieszczona w jednym z monasterów19. Do Białegostoku już
nie powróciła i dalszy jej los nie jest znany. Obecnie w soborze św. Mikołaja w Białymstoku znajduje się kopia wizerunku Białostockiej Ikony
16
V. Rożko, Ćudotvorni ikony Volyni i Polissja, Luc’k 1998, s. 39.
N. Dalmatov, Suprasl’skij Blagoveśćanskij monastyr’, S-Petersburg 1892 s.
173; Miron archim., Kult ikony Matki Bożej Hodegitrii na Białostocczyźnie, praca
magisterska, ChAT, Warszawa 1995.
18
Iosif, ep, Grodnenskij Kalendar, s. 43.
19
Zgodnie ze sprawozdaniem ordynariusza grodzieńskiej diecezji konsystorz
z Grodna był ewakuowany do Słonima, a później w głąb Rosji. Natomiast cenniejsze utensylia z supraskiego monasteru, zapewne i z soboru w Białymstoku, pomieśćenny dlja vremennogo prebyvanija v Pokrovskom sobore i chrame Neskućnogo
dvorca v Moskve. Por. Vjartanne – 2. Minsk 1994, s. 136-137; Vjartane – 3, Minsk
1996, s. 61-62.
17
128
Matki Bożej20, wykonana na podstawie fotografii oryginalnej, siedemnastowiecznej, już po II wojnie światowej. Matka Boża trzyma na lewej ręce Pana Jezusa.
Oboje są ubrani w białe szaty,
z koronami na głowach. Ikona jest
czczona przez wiernych, którzy
zwracają się z modlitwą w swoich
troskach i kłopotach, a molebny
i akatysty wspomagają prośby
i dziękczynienia.
Oprócz cudownej ikony w soborze św. Mikołaja od 1991 r.
znajdują się relikwie św. męcz.
dzieciątka Gabriela Zabłudowskiego, kanonizowanego w 1880
roku. Powrócił On na rodzimą ziemię białostocką po wieloletnich
Białostocka Ikona Matki Bożej
poniewierkach wśród ateistyczwywieziona w 1915 r. do Rosji
nych „rządców” ruskoj zemli.
Przed relikwiami św. Gabriela w każdy wtorek śpiewany jest akatys,
a dzień 22 września ustanowiono jako święto z okazji przeniesienia swjatych moszczej z Grodna do Białegostoku.
20
(mh), Belastockaja ikona Bożaj Maci, „Przegląd Prawosławny” 1995, nr 6,
s. 21, foto.
129
BIELSK PODLASKI
– Ikona Bogarodzicy Hodegetria
z cerkwi Narodzenia Najświętszej Marii Panny
Powstanie cerkwi Preczystienskiej w Bielsku Podlaskim można odnosić do początku istnienia grodu. W XI wieku w Rusi Kijowskiej szeroko rozpowszechniony był kult Matki Bożej. Cerkwie i monastery pod
wezwaniem Preczystej powstawały w Drohiczynie, Mielniku, Grodzisku, Gródku i innych grodach. W czasie najazdu tatarskiego w 1240 r.
pierwsza cerkiew bielska, stojąca w obrębie grodu, została prawdopodobnie zniszczona.
Przed rokiem 1289 książę włodzimierski Wołodimir Wasilkowicz dla
odbudowanej już cerkwi przekazał swój dar „w postaci ksiąg i ikon”.
Latopis Halicko-Wołyński pisze: v Bel’sku postroi cerkov ikonami i knihami. Autor monografii grodzieńskiej guberni twierdzi, że ... Volynskij
letopisec upominaja o nadele odnoj iz cerkvej ikonami i knigami, tem
samim dokazyvaet, ćto v Bel’ske suśćestvovala greko-vostoćnaja cerkov
eśće vo vtoroj polovine XIII stoletija 21. Następna wzmianka o cerkwi
Pryczystienskoj pochodzi z II połowy XV w. Wówczas to Michał Semenowicz, książę horodeński, bielski, kobryński, wraz z żoną księżną Wassą ufundował cerkiew zamkową.
W rewizji cerkwi z 1637 tak zapisano: Cerkov Rożdestva Presvjatoj
Vladyćycy fundovanaja niekhdy kniazem Michailom Semenovićem i knaihineju Vassoju iako napis opievaet na tablice za obrazmi trema namiestnymi ukraśennymi zolotom 22.
Historyk Józef Jaroszewicz, bielszczanin, w ślad za przekazem z 1637
21
P. O. Bobrovskij, Materialy dlja geografii i statistiki Rossii. Grodnenskaja
gubernia, S-Petersburg 1863, ć. II, s. 904.
22
Archeografićeskij sbornik, t. 1, Vil’na 1867, s. 280.
130
roku dowodzi, że na ikonach
namiestnych znajdował się napis na tablicy, informujący
o przeniesieniu cerkwi z zamku na Stare Mesto. Podczas
oględzin cudownego obrazu
inskrypcji nie znalazł, ale
stwierdził, że dolna część obrazu została odpiłowana, by
mogła pomieścić się w ikonostasie, a właśnie tam mogła się
ona znajdować23. Także w opisie podanym przez Jaroszewicza mówi się, że w cerkwi były
dwie starożytne ikony, Zbawiciela i Matki Bożej, pisane na
lipowych deskach24.
Bielska Ikona Matki Bożej
Wymienione ikony, ofiarowane przez księżnę Wassę, do naszych czasów się nie zachowały. Wassa
zmarła przed 1484 r. i ciało fundatorki z wielką czcią zostało pogrzebane pod prezbiterium cerkwi zamkowej25.
Decyzja królewska z 1506 r. przeniesienia cerkwi została zrealizowana dopiero w 1562 r. Świątynię przeniesiono na ulicę Staromiejską.
23
J. Jarośević, Pravoslavnye cerkvi goroda Bel’ska. GGV 1845, nr 48-60, cz. 2
s.73; W Dokumentacji Konserwatorskiej wykonanej na zlecenie Wojewódzkiego
Konserwatora w opisie zaznaczono ... górna poprzecznie listwa zniszczona, część
jej wierzchnia ścięta – prawdopodobnie obraz kiedyś nie mieścił się w ołtarzu. PP
Pracownie Konserwacji Zabytków Oddział w Warszawie Pracownia Konserwacja
Malarstwa, Bielsk Podlaski, cerkiew pw. Narodzenia NMP, obraz MB z Dzieciątkiem w. XVII, autorzy M. Puciata, M. Orthwein, Warszawa 1971, mnps.
24
P. O. Bobrovskij, Materialy dlja geografii i statistiki Rossii. Grodnenskaja
gubernia, S-Petersburg 1863, ć. II, s. 904; Archeografićeskij sbornik, t. 1, Vil’na
1867, s. 280.
25
I. Aleksiejuk, Dzieje prawosławia w Bielsku na tle historii miasta (XI-XVIII
w.), „Wiadomości PAKP” 1988, nr 1 s. 37; Bielsk Podlaski. Studia i materiały do
dziejów miasta, pod red. Z. Romaniuka, Bielsk Podlaski 1999, s. 36 przyp. 24.
131
Wraz z cerkwią zostało uroczyście przeniesione i ciało fundatorki, księżnej Wassy26.
Chociaż tradycja łączy imię fundatorki z ikoną Hodegetrii, to V.V.Krestovskij, autor notatnika z podróży w 1872 r. z Białegostoku do Puszczy
Białowieskiej, tak opisał spotkanie z ikoną: ... V altare mne pokazli drevnjuju ikonu Bogorodicy, perenesennuju iz zamka; pod etoju ikonoj i byla pogrebena knjagiinja Vassa. Izobrażenie Bogomateri, pisannoe na
lipovoj doske, s pozolotoj, nosit charakter vizantijskij v konturach i zapadnyj v ispolnenii, a ravno i vo vnesnich ukraśenijach rizy. Vproćem:
zapadnyj charakter mog byt’ pridan uże vo vremja unii, pri kakoj-nibud’
restavracii ikony, ćemu ona, sudja po nekotorym priznakam nesomnneno podvergalas’. Pod etoju ikonoj pomeśćaetsja drugaja, Rożdestvo Presvjatyja Bogorodicy, pisannaja na zolotom że fone, po kotoromu vyvedeny arabeski. V etoj posl’ednej ikone charakter pis’ma uże vpolne vizantijskij, kotoryj skazyvaetsja kak v konturach każdoj figury, tak i v ispolnenii. Eta ikona, nesomnenna drevnjago proischodżenija, kak skazyvu26
W źródle drukowanym czytamy: Inoż prikazuem Vaśej Milosti tuju cerkov
Matki Bożiej Rożdestva ej, s togo zamku perenst’ na mesto godnoe, iż bo de s nadanija knjagini Vassy Michajlovnoj babki naśoe sozdana est’, gdeż bo i telo ej polożeno pod Bogorodiceju, kotoroe s Bogomoliem perenesti. Iz istorii izvestno, ćto rodnoj babkoj Aleksandra byla Sofija, knjażna kievskaja ili olśanskaja, ćetvertaja supruha Jagelly. Stalo byt’ upominaetsja zdes’ Vassa Michajlovna byla rodstvennicej
Aleksandra v stepeni babki. Sochranivśajasja kopija s akta o vvedenii v prichod
odnogo svjaśćennika v 1637 godu, potverżdaet dogadku, ćto ona byla żenoju Michaila Semenovića knjazja Gorodeckago (ot Grodka, a ne ot Grodna), Bel’skago
i Kobrinskago; ego to i knjaginu Vassu sćitajut osnovateljami Prećitenskoj cerkvi
„jako napis’ opivaet na tablice s obrazami tremja namistnymi ukraśennymi zolotom i t d.”. Predanie glasit, ćto knjaz’ Michail v odno i to że vremja osnoval cerkvi
v Bel’ske, Kobrine i Grodke. Ćto eta knjaginja byla osnovatelnicej cerkvi dokazyvaet pomjannik Vassiana, episkopa vladimirskago i brestskago; v etom pomjannike, v
ćisle innych, upominajut: knjaginju Vassu, knjazja Michaila i Petra, knjazja Ivana
i t. d. Ne byl li Michail synom knjazja Semena, otpravlennago v ordu s Ol’gerdom
vmeste s svoim bratom Koriatom k chanu Ćanibeku ? Drevnjaja ikona Bogorodicy,
pisannaja na lipovoj doske s pozolotoju, do sich por suśćestvuet; no priznakov
groba knjagini Vassy, pochoronennoj verojatno pod oltarem ne otkryto; najden
tol’ko kusok kamennoj steny. P.O.Bobrovskij, Materialy dlja geografii i statistiki
Rossii. Grodnenskaja gubernia. S-Petersburg 1863 cz. II s. 905; Por. I. Aleksiejuk,
Dzieje prawosławia w Bielsku na tle historii miasta (XI–XVIII w.). „Wiadomości
PAKP” 1988, nr 1, s. 37, przyp. 45, 48.
132
jut, poslużila knjagine Vasse Michajlovne povodom k tomu, ćtoby v imja
eja osnovat’ i cerkov zamkovuju. Ona toże podverglas restavracii, potomu ćto stala osypat’sja, no restavracija proizvedena uże v pozdn’ejśee
vremja, pri vozstanovlenii v kra’e pravoslavija, i pritom dobrosov’estnym obrazom27... Opisane ikony tradycja łączy z ikoną ofiarowaną przez
księżnę Helenę28.
Helena, córka cara Iwana III, wyszła za mąż w 1495 r. za księcia
litewskiego Aleksandra, zachowując wiarę prawosławną i stając się jednocześnie jej obrończynią w Wielkim Księstwie Litewskim. Do Wilna
przywiozła książki i naczynia liturgiczne oraz ikony. Była również fundatorką cerkwi Preczystienskoj na zamku w Wilnie.
W 1507 r., po śmierci króla Aleksandra Jagiellończyka, księżna Helena otrzymała w dożywocie Bielsk i inne miasta. Ofiarowała ona cerkwi zamkowej wielki dar – ikonę Bogarodzicy Hodegetrię, która niebawem wsławiła się licznymi cudami. W Grodnenskom Kalendare czytamy: mestno osobenno ćtimaja, drevnjaja s 1507 goda, pisannaja na lipovoj doske 29. Do Bielska zaczęli przybywać pielgrzymi, pozostowiając tu różne ofiary (wota).
27
V. Krestovskij, Ot Belostoka do Beloveżskoj Puśći. Putevye zametki, „Russkij
Vestnik”, Moskva 1876, nr 10, s. 530.
28
Janina Hertz wyobraziła sobie modlitwę księżnej Heleny do Częstochowskiej
Ikony Matki Bożej: Przychodzę do Ciebie, Święta, Przeczysta, taka sama jak na
ikonach w cerkwiach mojego dzieciństwa, ale Ty nie jesteś nasza, jesteś tu, na tej
ziemi. Tobie hołd oddają katolicy, których głową jest papież, a Ty w tej kaplicy ich
błogosławisz, powiadają popi – heretcy papiescy, powiadają księża – Helena Iwanowna heretyczka. Kto właściwie jest heretykiem, a kto jest Bogu miły. Podobno
wyznawcy od Jana Husa zbeszczścili Twój święty wizerunek. O tak, teraz widzę na
Twoim obliczu dwie szramy po zbeszczeszczeniu pozostawione. Tak, są – widzę
wyraźnie. (... ) Jesteś tu Maryjo, ale należysz do całego świata, do tych dobrych
i złych. Ty jedna nie powiesz o Helenie Iwanownej – heretyczka. (...) Tylko mnie nie
opuszczaj. Ty święta Ikono – o oczach tatarskich i ciemnej twarzy kobiet dalekiego
wschodu. J. Hertz, Modlitwa Heleny Iwanowny, „Słowo Powszechne” 15-17.09.1984
r., nr 186 (11400), s. 9.
29
Iosif, ep., Grodnenskoj Kalendar, Voroneż 1899, s. 217; Najnowsze prace
dotyczące Bielskiej Ikony Bogarodzicy datę napisania jej przesuwają na II poł. XVI
wieku, mimo to kult Preczystej – jak pisze autor – musiał być już wówczas silnie
zakorzeniony, a ikona Matki Bożej z Dzieciątkiem, pokryta licznymi wotami, niewątpliwie uznawana była za cudowną. D. Stankiewicz, Bielska ikona Bogurodzicy,
„Nad Buhom i Narvoju” 1994, nr 5, s. 20-22, il.
133
W opisie cerkwi z 1637 r. czytamy: ... W prezbiterium cerkwi malowane ozdobne na ikonie Przenayświętszey Bogurodzicy tabliczek siedem korale, sznury które perłowe, pierscień złoty, krzyżyków dużych
i mnieyszych sześć, dwa w srebro oprawione nankiru zielonego półtora
łokci, korony dwie na Bogurodzicy i Zbawicielu30 ... Ofiarowane wota
świadczą, że kult Bielskiej Ikony Matki Bożej był szeroko rozpowszechniony. Powyższa ikona Bogarodzicy znajdowała się w ikonostasie i być
może posiadała inskrypcję. Jak już powiedziano, Józef Jaroszewicz, znawca dziejów Bielska w XIX w., twierdzi, że w czasie urządzania jej w ikonostasie mogła być ona po prostu usunięta31.
Komisarze królewscy decyzją z dnia 10 marca 1636 r. postanowili
cerkiew Preczystieńską pozostawić unitom, mimo że akt głosił swobodę
religijną, dając wolność do cerkwi nieunitom przysądzonym chodzić y
tam swe nabożeństwa odprawiać. Następna wizyta32 cerkwi z 1727 r.
opisuje ikonę: ... Ołtarz wielki na wzrębie z obrazem Nayśw. Panny obraz ten fortur cudowny Maryi ... Niby albo mniej na płotnie w ramach
czarnych na prawey Ręce Pan Jezus z tyłu krzyż wielki z malowaną Passyą ... Dalej wizyta wymienia: ... Korona wielka srebrna druga korona
mała. I tam koron dwie mnieyszych tabliczek pięć, serduszko iedno Noga
z goleniem wielka prawa. Metal srebrny pozłocisty, krzyżyk srebrny, biały
moskiewski. Perełok z koronkami drobnemi sznurek ieden ... Był to okres,
gdy zarządzeniami soboru zamojskiego 1720 r. starano się wyrugować
wszystko to, co przypominało błahoczestie. Wizytator cudowną ikonę
opisuje w kilku zdaniach.
O cudownej mocy Bielskiej Madonny niech świadczy odnotowane
wydarzenie z uzdrowieniem chorego ... Uczciwy Samuel Nesterowicz
30
Reśenie uniatskim duchovnym sudom nesoglasij meżdu nastojatelem Bogojavlenskoj cerkvi i eja prichożanami, vmeste s revizjej i Prićistenskoj cerkvej, 1634 g.,
„Vestnik Zapadnoj Rossii” 1868, t. 3, kn. 7, s. 7.
31
J. Jarośević, Pravoslavnye cerkvi goroda Bel’ska, GGV 1845, nr 48-60, cz. 2,
s.73; W Dokumentacji Konserwatorskiej wykonanej na zlecenie Wojewódzkiego
Konserwatora zaznaczono ... górna poprzecznie listwa zniszczona, część jej wierzchnia ścięta – prawdopodobnie obraz kiedyś nie mieścił się w ołtarzu. PP Pracownie
Konserwacji Zabytków Oddział w Warszawie Pracownia Konserwacja Malarstwa,
Bielsk Podlaski, cerkiew pw. Narodzenia NMP, obraz MB z Dzieciątkiem w. XVII,
autorzy M. Puciata, M. Orthwein. Warszawa 1971, mnps.
32
ChKG-K APwL Wizyty dekanatu bielskiego 1727 r. sygn. 780, k. 394.
134
z synem swym Joachimem, mieszczanie Orlanscy, pod jurementem zeznali, iż w przeszłym roku 1715 tenże syn będąc chorobą złożony przez
niedziel siedem, któremu tak nagle skurczyło, że chodzić nie mógł ofiarowany do Bielska pod Solenizantkę Narodzenia Matki Bożej do cerkwi
św. Preczystej, na drugie miejsce do cerkwi dubickiej pod tytułem Protekcji Matki Przenajświętszej zostającej do cerkwi w Korninie Panny
Przenajświętszej wotum uczyniwszy w chorobie doznawszy folgi ...
w zdrowiu doskonałym powrócił i teraz zostaje33.
Kolejna wizyta z 1774 r. tak opisuje: ... ołtarz wielki snycerskiey roboty z obrazem Nayświętszey Panny na tablaturze malowany farbami,
złotem y srebrem malarskim przystoynie ozdobiony, na którym Cymborium synecerskiey roboty malowanym. W ołtarzu Wielkim tabliczek czworograniastych srebrnych sporych dwie, nóżka srebrna iedna, serce spore jedne, krzyżyk srebrny maleńki przy Bisiorkach ... Sporządzona 10 lat
później wizyta potwierdza poprzedni opis ikony i cerkwi34.
Przez cały okres unii w cerkwi znajdował się ikonostas. To potwierdza wielkie przywiązanie wiernych do tradycji swoich przodków. Ostatnia znana wizyta z 1819 r. odnotowała: ... Na ikonie Materii Bożii koron
srebrnych 2. Wotow osrebrnych różnego kaliberu srebrnych sztuk 11.
Krestikow srebrnych 2 ... Ciekawe również jest i to, że zgodnie z zarządzeniem o pieczęciach ... Cerkwiow Dekanatu Bielskiego na Skutek Prześwietnego Greko Unitskiego Litewskiego Konsystorza za nr 666 pod
Dniem 9 Marca 1828 Roku nastałego ... cerkiew Przeczyska (Zamkowa)
– Narodzenia NMP otrzymała pieczątkę z wizerunkiem Matki Bożej35.
33
Księga cudów przed ikoną Matki Bożej w Starym Korninie dokonanych, Oprac.
A. Mironowicz, Białystok 1997 s. 8; Zachowały się Akta Testamentu Anastazji
Leniwiczowej z dn. 23 września 1793 r., w którym czytamy: .... podał do Oblaty
dokumentów cztery na sumę złotych polskich cztery tysiące ... na Mszy dwadzieścia
cztery do cerkwi S Przeczyskiey Bielskiey za dusze daiących Władysława y Anastazyi tudzież Stefana Jana y Ich Rodzienstwa wiecznemi czasy którey Summy nie ma
mocy nikt z żadnych krewnych ewinkować y bydz przeszkodą do tego Funduszu ...
Archiwum Parafii Narodzenia Najświętszej Marii Panny w Bielsku Podlaskim, rkps.
34
Akta wizyty dziekańskiej dekanatu Bielskiego za powierzonych rządów JMX
Marcina Mchniakiewicza proboszcza dubickiego i werstockiego dziekana bielskiego, 9.III. 1784 r., Archiwum Historyczne w Wilnie F 564.
35
J. Maroszek, Dziedzictwo unii kościelnej w krajobrazie kulturowym Podlasia, Białystok 1996, s. 31, foto.
135
Z chwilą połączenia Kościoła unickiego z prawosławiem, ikona Matki Bożej została otoczona szczególnym kultem36. Z tego okresu warto
odnotować ofiary: ... Na obraze na mestnom Presvjatyja Bogorodicy
tablićek sedm, korali, śnury ćetyry perlovye, persten’ zolotyj, kryżykov
raznych bol’śich i menśich śest’, anguskov dva serebrom opravnych koron dve na Bogorodice i Sasitelju ...37 W 1897 r. ufundowano ikonie ryzę,
a na odwrocie wykonano napis: Obraz Preczystoj Bożijej Materi drewnij
ćudotvornyj ćtimyj 8 sentjabrja: riza serebrnaja 84 pr. sdelannaja 1897
goda i nadeta 30 dekabrja pri svjaśćennike Aleksandre Alekseeviću Spasskom, svjaśćennstvujuśćemu pri sim chrame obnovlennym ego novym
ikonostasom s 4 maja 1894 a vsego s 6 sentjabrja 1873 goda i pri psalomśćike Antone Matw. Onisko. Svjaść. A. Spasskij, Psalomśćik Antonij
Onisko. Presvjataja Bogorodice Spasi nas ot bed, skorbej i napasti.
Z organu prasowego litewskiej diecezji dowiadujemy się, że odnowiony ikonostas poświęcił 21 listopada 1875 r. miejscowy proboszcz
przy współudziale jednego z bielskich duchownych i w obecności licznie zgromadzonego ludu z sąsiednich parafii. Wierni z głęboką czcią
uczestniczyli w uroczystości, a obraz Przenajświętszej Bogarodzicy został umieszczony na gornym miejscu. Ryza została wykonana przez mistrza z Petersburga ze srebrnej blachy38.
Corocznie od wieków 7 i 8 września wg starego stylu do Bielska
ściągają tysiące pielgrzymów z bliższych i dalszych okolic, by pomodlić się przed cudowną ikoną Bogarodzicy. Niemałe znaczenie miał także tradycyjny jarmark. Jeszcze w latach 70. naszego stulecia w świątyni
można było znaleźć liczne kule, laski, które zostawiali tu uzdrowieni
pielgrzymi39.
36
Kult Matki Bożej trwał w Bielsku przez wieki, o czym świadczą ofiarowane
wota oraz wspomniane pieczątki z wizerunkiem Matki Bożej. Ta tradycja jest kontynuowana, o czym świadczą rzesze wiernych przybywających do ikony. Odmienne
zdanie ma historyk Józef Maroszek; Zob. J. Maroszek, Katolicy-unici w Bielsku
Podlaskim w latach 1596-1839, [w:] Bielsk Podlaski. Studia i materiały do dziejów
miasta. Bielsk Podlaski 1999, s. 31-37.
37
Archeografićeskij sbornik, Vil’na 1867, t. 1, s. 280.
38
„Litovskie Eparchial’nye Vedomosti” (dalej w skrócie: LEV) 1875, nr 52,
s. 434.
39
G. Sosna, D. Fionik, Dzieje cerkwi w Bielsku Podlaskim, Białystok 1995,
s. 75-96.
136
Niektórzy ze współczesnych historyków sztuki kwestionują możliwość powstania bielskiej Hodegetrii w XV w., a tym samym ofiarowania jej przez księżną Helenę. Dariusz Stankiewicz twierdzi, że bielska
ikona, reprezentująca typ Hodegetrii gruzińsko-jerozolimskiej, powstała w XVI w. Charakterystyczne cechy wykonania mogą wskazywać na
ikonografa nowogrodzkiego pracującego w Moskwie40. W opisach konserwatorów Marii Puciaty i Marii Orthwein czytamy: ... kompozycja ikony
z Bielska Podlaskiego oparta jest na ikonie Tichwińskiej (w publikacji
Tiuczina – reprodukcja pierwowzoru odwrócona lub na ikonie jeruzalemskiej).
Tichwińska Ikona Matki Bożej w cudowny sposób objawiła się na
rzece Tichwinka w 1383 r. Wkrótce wzniesiono tam drewnianą cerkiew
i klasztor.
Bielska Ikona Bogarodzicy wraz z cerkwią przez wieki przeżywała
wraz z wiernymi dole i niedole, ale zawsze pozostawała ostoją wiernego
Jej ludu. Dzięki wstawiennictwu Matki Bożej ikona uchodziła cało z pożarów i wojennych kataklizmów. W czasie II wojny światowej o. Łukasz Plutowicz wraz ze starostą mecenasem Danielem Łukaszukiem i parafianką Ludmiłą Jermakowicz wyjęli ikonę z kiotu w ołtarzu i zakopali
w specjalnie przygotowanej skrzyni nieopodal cerkwi. Kilka dni później w czasie ostrzału artyleryjskiego jeden z pocisków uderzył w ścianę ołtarza, gdzie wcześniej wisiała cudowna ikona.
Konserwację ikony bielskiej przeprowadzono w 1971 r. na zlecenie
wojewódzkiego konserwatora zabytków w Białymstoku. Opis ikony
przedstawia się następująco: ... obraz prostokątny ... o wymiarach 124 x
101 cm przedstawia MB z Dzieciątkiem; pół postać Marii ubrano w szatę błękitną, przy szyi wykończoną plisą zdobioną motywem wici roślinnej, spiętą pośrodku broszą trójlistną. Płaszcz z maforionem przykrywającym głowę – czerwony z brązami w cieniach oraz z podszewką ciemno-cynobrową. Oblamowanie zdobione drogimi „kamieniami” naprzemian kaboszon i romb – ujętymi z obu stron ciemnymi paskami, od góry
gotycką koronką. Czepiec błękitny. Na płaszczu, na obu ramionach Marii i pośrodku na maforionie – gwiazda krzyżowa. Głowa Marii pochylona lekko w lewo, wzrok skierowany na Jezusa. Prawa ręka zgięta w łok40
D. Stankiewicz, Bielska ikona Bogurodzicy, „Nad Buhom i Narvoju” 1994, nr
5, s. 22.
137
ciu wzniesiona do wysokości piersi, lewa podtrzymuje Chrystusa. Chrystus ubrany w szatę błękitną i złoty płaszcz siedzi na ramieniu Matki
w postawie hieratycznej z lewą nogą wysuniętą ku przodowi, prawą silnie zgiętą w kolanie, opartą na szatach. Stopy bose (stopa prawa nie
oryginalna). W lewej ręce Chrystus trzyma zwój z tekstem ewangelicznym, prawą unosi ku górze gestem błogosławieństwa. Głowa okolona
obficie sfalowanymi włosami i wzrok zwrócony ku Matce. Tło złocone,
gładkie. Na nimbach ornament wytłaczany o motywie miękko modelowanej wici akantowej. Obramienie incjałów w tle w typie ornamentu
okuciowego, u góry ornament w typie małżowiowego. Całość kompozycji figuralnej spłaszczona, linearna. Modelunek szat zaznaczony szrafirunkiem, na twarzach schematycznie – światłocieniem.
Ikona została napisana na trzech grubych deskach lipowych o grubości 3,8-4 cm z dwiema poprzeczkami wpuszczonymi w drewno. Potwierdza się hipoteza historyka Jaroszewicza, że część wierzchnią ścięto, gdyż
nie mieściła się w ołtarzu (metryczka ikony). Twarz i ręce były wielokrotnie podmalowywane, jak stwierdza konserwator. Przy badaniu przemalowań na ręce Madonny warstwa oryginalna temperowa okazała się
ósmą. Ikona w 1897 r. dostała srebrną sukienkę wykonaną w warsztacie
petersburskim przez złotnika sygnującego swe dzieła inicjałami „A Y”.
Odrestaurowana ikona była umieszczona na gornym miejscu w ołtarzu, natomiast kopia znajdowała się w kiocie po lewej stronie cerkwi
przy solei.
Decyzją biskupa bielskiego Grzegorza w 1998 r. cudowna ikona Matki
Bożej została umieszczona w środkowej części cerkwi przy klirosie po
lewej stronie w kiocie, a kopia wraz z ryzą wróciła na gornoje miejsce
w ołtarzu .
Obecnie w każdy piątek przed bielską Hodegetrią odprawiane są akafisty. Ikona Bogarodzicy jest dla mieszkańców Bielska i okolicy drogocenną duchową skarbnicą, ofiarowaną przez obrończynię Cerkwi i ludu
prawosławnego – księżnę Helenę.
Wiersz 41 opublikowany w 1969 r. w Cerkovnym Vestniku przez mieszkańca miasta Bielska Podlaskiego jest żywym odbiciem wiary, nadziei
i miłości Matki Bożej:
41
M. Litvinćuk, Chram Rożdestva Presvjatoj Bogorodicy v Bel’ske, „Cerkovnyj
Vestnik” 1969, nr 7, s. 17-18.
138
Chram Rożdestva Bogorodicy v gorode Bel’ske
Prećistoj chram Marii Devy
To Bel’ska gordost’ i krasa
Zdes’ slużb bożestvennych napevy
Mysl’ pokryvajut nebesa
V ego istorii glubokoj
Bylo ne malo peremen:
Nasilija ruki żestokoj
On dolgo nes tjażelyj plen.
No stal on snova pravoslavnym,
Edva minul nasil’ja ćas,
I svetoćem stal jarkim, slavnym,
Ćto v vere uterżdaet nas.
Zdes’ svjato ćtimaja ikona
Caricy neba i zemli.
K nej s veroj v pomość dlja poklona
I star i mlad vekami śli.
No i teper ne ugasli
K Prećistoj Materi ljubov’
Ljud ne prestanno pritekajet
Sjuda v chram pod Eio pokrov
Vladyćyce nebes Carica
Na chram Prećitoj svoj vozzri
I vernych vsech serdca i lica
Duchovnym svetom ozari
139
BRAŃSK – Tichwińska Ikona Matki Bożej
Brańsk jako gród ruski datowany jest na XI w. Pisana wiadomość
o cerkwi pochodzi z początku XVI w. Król Zygmunt Stary w 1507 r.
nadał wdowie po swym bracie Aleksandrze, Helenie42, w dożywotnie
władanie zamek bielski z miastami Brańsk i Suraż. Około 1510 r. zbudowano tam drewnianą cerkiew Szymona Stołpnika.
Cerkiew w Brańsku wymienia inwentarz starostwa bielskiego i suraskiego z 1558 r.43 Z Piscovoj knigi Grodnenskoj ekonomii dowiadujemy
się, że w mieście przy ulicy Koziej, zwanej Rinek Kozi, nie tylko znajdowała się cerkiew i czmintarz ruski, ale też zamieszkiwał proboszcz z diakonem ... Josko z popem44.
Nie wiemy, kiedy Tichwińskia Ikona Matki Bożej znalazła się w Brańsku. Według historyków sztuki ikona pochodzi z XVI w., jednak została
przemalowana (twarz, ręce) przez malarzy działających w kręgu kultury
zachodniej. Ikona z Brańska mogła być dziełem artysty związanego z kręgiem ruskich malarzy ikon, działających na wschodnich obrzeżaach ziem
polskich. Tyle wiadomości o stylu malarskim wnoszą historycy.
Królowa Helena zachowała wiarę prawosławną, stając się jednocześnie jej obrończynią w Wielkim Księstwie Litewskim. Otrzymała ona
w prezencie ślubnym od ojca ikonę Matki Bożej Hodegetrii, przywiezioną według tradycji do Moskwy przez jej matkę Zofię Paleolog. Ikona
42
J. Siedlecki, Cerkiew św. Szymona Słupnika w Brańsku, „Tygodnik Podlaski”
1985, nr 6(37), s. 12.
43
Akty Vilenskie, t. 14 (1887), s. 26.
44
Piscovaja kniga Grodnenskoj Ekonomii s pribavlenijami. T. 2. Vil’na 1882,
s. 353.
140
ta została potem ofiarowana przez królową do soboru Preczystej w Wilnie, a następnie do monasteru św. Trójcy w Wilnie. Darem królowej
Heleny była także ikona Matki Bożej Hodegetrii z Bielska, która wsławiła się licznymi cudami. Prawdopodobnie ona również ofiarowała do
cerkwi w Brańsku ikonę, dokładnie powtarzającą schemat ikonograficzny Tichwińskiej Matki Bożej. Technika jej wykonania bliska jest ikonom ruskim. Powtórzony został tradycyjny układ postaci i strój Matki
Bożej oraz wydłużona postać Chrystusa. Ruskie ikony w tym typie są
kopiami oryginału cudownej ikony, która w 1383 r. objawiła się koło
Tichwina w pobliżu Nowogrodu45.
Wizyta cerkwi Brańskiej z 1727 r. nie daje szczegółowego opisu ikony, lecz niektóre wzmianki mogą sugerować obecność owej ikony w świątyni. Wymienia się, że ... cerkiew jeszcze nowa i nie wykończona. ...
45
Tichwińska Ikona Matki Bożej (Tichwinskaja ikona Bożijej Matieri), jak mówi
tradycja, została napisana przez ewangelistę Łukasza i wraz z Ewangelią i Dziejami
Apostolskimi przekazana uczniowi Teofilowi z Antiochii. Po jego śmierci ikonę
przeniesiono do Jerozolimy, a w V w. do Konstantynopola. Umieszczono ją tam
w cerkwi w Blachernach, od której otrzymała swą nazwę. W Bizancjum uważano
ją za cudotwórczą. Była częstym źródłem uzdrowień. Przez nią Matka Boża udzielała pomocy podczas najazdów nieprzyjaciół. W 1383 r. ikona opuściła Konstantynopol i w tym samym roku objawiła się rybakom Ziemi Nowogrodzkiej. Ujrzeli ją,
jak w niezwykłym blasku płynie po wodach jeziora. Ikona zatrzymała się w końcu
niedaleko miasta Tichwin. Unosząca się w powietrzu ikona opuściła się na ziemię.
W tym miejscu zbudowano drewnianą cerkiew Zaśnięcia Matki Bożej. Świątynię
często trawiły pożary, lecz zawsze ogień oszczędzał ikonę Bogarodzicy. Na początku XVI w. świątynię drewnianą zastąpiono kamienną. Wokół niej powstał wkrótce
męski Monaster Tichwiński. Licznie przybywający do wspólnoty pielgrzymi często
byli świadkami uzdrowień, szczególnie ludzi niewidomych. W latach 1613-1614
monaster próbowały zająć wojska szwedzkie. W tym samym czasie pewnej pobożnej kobiecie o imieniu Marta, która wcześniej dzięki modlitwom przed świętą ikoną
odzyskała wzrok, objawiła się Matka Boża. Poleciła obnieść ikonę z procesją wokół murów monasteru. Gdy to uczyniono, wróg w panice odstąpił od oblężenia.
Wkrótce też przed kopią tej ikony został podpisany pokój ze Szwedami. W okresie
rewolucji 1917 r. Tichwińska Ikona została przeniesiona do Rygi, gdzie przebywała
podczas okupacji niemieckiej, po czym została przewieziona do Chicago w USA.
Ikona należy do najbardziej czczonych w Rosji. Często wierni modlą się przed nią,
prosząc o zdrowie dla chorych dzieci. Święto Tichwińskiej Ikony Matki Bożej obchodzone jest 26 czerwca/9 lipca. Ikony Matki Bożej, oprac. J. Charkiewicz, „Bratczyk” nr 189, Hajnówka 1999, s. 103.
141
Ołtarz po lewej stronie Nayświętszey Panny na gradusach
snicerskiey pracy ze wszystkim
porządny tylko ieszcze nie malowany 46 ... Poza tym w wizycie oprócz wspomnianej ...
znayduie obrazow z Moskiewskiemi Osim a za szkłem
w ramkach dziewiąty ...Brańska Ikona Matki Bożej słynęła
łaskami, gdyż wymieniono
wota ... Tabliczek Małych y
większych trzynaście a czterynasta Niby in 8 taro nan, z Łańcuszkiem y kolcem serduszkow
dwa iedna z nich większe Krzyżykow pięć Szósty z kamieniem
Tychwińska Ikona Matki Bożej
... świadczą o wdzięczności
modlących się za wstawiennictwo i pomoc47.
Zgodnie z opisem Państwowej Służby Ochrony Zabytków z 1983 r.:
Ikona Matka Boska Tychwińska. Czas powstania: XVI/XVII w. aplikacja
i rama 2 poł. XVIII w. Materiał i technika: deska, tempera, płaskorzeźba, złocenie, srebrzenie, blacha srebrna, repusowanie. Wymiary 130 x
109 x 1 cm. Opis: obraz w kształcie prostokąta wertykalnego ujęty w drew46
Archiwum Państwowe w Lublinie (dalej w skrócie APwL) Chełmski Konsystorz Grecko-Katolicki (dalej w skrócie ChKGK) Wizyty dekanatu bielskiego 1727,
sygn. 780, k. 388.
47
Autor broszury o hodyszewskiej parafii, gdzie na dobre utrwaliła się unia
kościelna, odnotowuje istnienie prawosławnego klasztoru w Brańsku, ... chotja v
sosednem Brjanske eśće v 1700 godu byl pravoslavnyj monastyr ... N. Odincov,
Skazanie o Hodyśevskom prichode, prichodskom Uspenskom chrame Hodyśevskoj
ikone Presvjatoj Bogorodice, Varśava 1908 s. 27; Można wnioskować, że życie parafialne w Brańsku było dobrze zorganizowane, gdyż z rejestr z lat 1560-1563 szczegółowo ilustruje cerkiew i grunta popa ruskiego z diakonem. Sam zaś Brańsk w swojej
historii posiadał cerkwie, zlokalizowane w trzech różnych punktach miasta, pierwsza odnotowana została już w 1510 r. G. Sosna, Katalog świątyń i duchowieństwa
prawosławnej diecezji warszawsko-bielskiej, „Elpis” 2000, nr 3 (16), s. 120.
142
nianą, szeroką, profilowaną, malowaną ramę zdobioną rzeźbionymi, złoconymi, stylizowanymi liścmi akantu. Deska ikony z kowczegiem. Przedstawia półpostać Matki Boskiej z Dzieciątkiem siedzącym na lewej ręce,
ukazanym w całej postaci, w ujęciu en trois quarte. Głowa Marii pochylona lekko w stronę Jezusa. Prawą rękę składa na piersi, lewą podtrzymuje Dzieciątko. Twarze, dłonie i stopy Jezusa w kolorze różowo-ugrowo-brązowym. Aplikacja nakładana, drewniana, płaskorzeźbiona, złocona i srebrzona. Szaty o łagodnie opracowanych, miękko ułożonych
fałdach. Brzeg maforionu na prawym ramieniu ozdobiony frędzlami.
Wokół głowy Jezusa nimb promienisty. Tło ryte w ornamenty kwiatoworoślinne. Na głowach korony ze srebrnej blachy. W górnej części ikony
na tle przymocowanych jest 13 wot ze srebrnej i mosiężnej blachy, pochodzące z XVII i XVIII w.48
Wyżej wymieniona ikona dotrwała do naszych czasów i do dziś znajduje się w cerkwi w Brańsku. Na zlecenie wojewódzkiego konserwatora w Białymstoku od lipca 1984 r. do września 1986 r. konserwację przeprowadziła Spółdzielnia Pracy Twórczej Konserwatorów „Ars Antiqua”
w Warszawie 49. Według znawców ... ikona przedstawiająca Matkę Bożą
Hodigitrię w typie Matki Bożej Tychwińskiej ma kształt prostokąta o wymiarach 130 x 109 cm z kowczegiem o głębokości ok. 1 cm, malowana
jest temperami na białym gruncie położonym na płótnie, które z kolei
leży na lipowej desce. Matka Boża ukazana od pasa z przodu. Trzyma na
lewej ręce Chrystusa ukazanego całopostaciowo w ujęciu en trois quatre. Głowa Matki Bożej pochylona nieznacznie w stronę Chrystusa. Prawa ręka złożona na piersi, lewa podtrzymuje Dzieciątko. Matka Boża
ubrana w brązowo fioletowy himetion. Nad czołem i na ramieniach ślady trzech gwiazd. Chrystus siedzi zwrócony do Matki. Prawa jego noga
założona na lewą ze stopą odwróconą podeszwą do widza. Prawa ręka
Zbawiciela wyciągnięta poziomo błogosławi, w lewej ręce trzyma Chrystus biały zwój.
Ikona pokryta jest ryzą wyrzeźbioną w lipie i pozłoconą. Ryza pokrywa całą postać Matki Bożej i Dzieciątko z wyjątkiem twarzy rąk i stóp.
48
L. Stalończyk, Zabytki ruchome zakonserwowane w latach 1985-1990 w woj.
białostockim, [w:] „Biuletyn Konserwatorski woj. białostockiego”, Białystok 1996,
s. 105-106, foto nr 13 i 14.
49
„Ochrona Zabytków” 1982, nr 3, s. 262-264, foto.
143
W tych miejscach są otwory. Na głowach Matka Boża i Chrystus mają
korony ze srebrnej blachy. Wota, wymienione w wizycie z 1727 r., znajdują się na ikonie w ilości 14 sztuk, przybite gwoździami do tła.
Wotami są płytki z blachy srebrnej przedstawiające Matką Bożą
z Dzieciątkiem. Niektóre z nich ukazują postacie fundatorów lub ich inicjały. Na jednej z płytek pod ramką napis Alexandrian druskiewic na
czeczn nwele panu bog. Konserwator zauważył też na koronie Matki
Bożej zwieńczoną kulę, na której mógł być krzyżyk (kula uszkodzona).
Wizyta z 1727 r. wymienia krzyż z kamieniem. Wota były ofiarowywane
w XVII i na początku XVIII w. Ikona oprawiona w ramę drewnianą profilowaną i złoconą z końca XVIII i początku XIX w.
Nie ulega wątpliwości, że to jest ta sama ikona, którą wymieniono
w wizycie z 1727 r. Przetrwała ona wszystkie burze dziejowe. Po powrocie do prawosławia wierni bardzo czcili ikonę Matki Bożej. Cerkiew
w 1883 r. wzbogaciła się jeszcze o ikonę św. Jerzego i Iwerską Matkę
Bożą. Obie malowane na płótnie 50.
Po I wojnie światowej parafia w Brańsku została zlikwidowana. Próby przejęcia cerkwi przez pińskiego biskupa rzymskokatolickiego nie
powiodły się. Oficjalnie 10 maja 1930 r. decyzją władz państwowych
cerkiew została zamknięta 51. Wierni nie byli w stanie wpłynąć na zmianę decyzji52. Jak podaje „Ziemia Brańska” ... źle kojarzący się budynek
stojący w centrum staropolskiego rynku ... rozebrany został przez brańszczan w 1936 r.53 Wyposażenie cerkwi i przedmioty kultu były skazane
na zagładę. Z pomocą przyszła prawosławna mieszkanka Kalenicy, Ugriu50
Ikona św. Jerzego ofiarowana v pamjat’ vosśestvija na prestol Hosudarja
Imperatora Aleksandra III – 1881 g., Iwerska Matki Bożej – v pamjat’ Koronovanija Hosudarja Imperatora Aleksandra – 1883 g. I. Moroz, Brjansk 16 maja (1883
goda), LEV 1883, nr 23, s. 222.
51
Zakrytie cerkvi v m. Brjanske. „Voskresnoe Ćtenie” 1930, s. 344; Pravovoe
Polożenye Avtokefal’noj Pravoslavnoj Cerkvi v Pol’śe, Sinodal’naja Tiopgrafija,
Varśava 1931, nr 12, s. 54.
52
Parafianie udali się do Urzędu Wojewódzkiego w Białymstoku, prosząc
o wstrzymanie nakazu rozbiórki, urzędnik odpowiedział: Panowie nie macie co
zaczynać, ja dokładnie wiem Waszą sprawę, powiem Wam otwarcie, że nie macie
tyle pieniędzy, żeby tą sprawę utrzymać. Kronika cerkwi w Maleszach, rkps, s. 10.
53
Z. Romaniuk, Cerkiew unicka w Brańsku, „Rocznik Ziemia Brańska”, t. 4,
Brańsk 1993, s. 30, przyp. 31.
144
mow, właścicielka majątku, która vyrazila soglasie prinjat’ v svoj dom
cerkovnuju utvar54.
W 1939 r. cerkiewne utensylia zostały przewiezione do cerkwi w Maleszach. Plebania brańska w okresie międzywojennym została zabrana
na szkołę, a w 1942 władze niemieckie pozwoliły zaadaptować ją na
cerkiew. W tej wędrówce uczestniczyła i Tichwińska Ikona Matki Bożej, ostoja „małego stada”. Znalazła Ona miejsce w drewnianym budynku zaadaptowanym na cerkiew. Poczatkowo umieszczono ją w ołtarzu
na gornom miejscu. Po konserwacji ikonę usytuowano w środkowej części świątyni, przy lewym klirosie.
Obecnie wierni zdecydowali się na wzniesienie murowanej świątyni
i należy wierzyć, że Tichwińska Ikona Matki Bożej zajmie najgodniejsze miejsce w nowej cerkwi. Można żywić również nadzieję, że Matka
Boża pomoże wejść w III Tysiąclecie i otoczy wiernych swoją opieką.
Ostatnio w brańskiej cerkwi został wznowiony kult cudownej ikony.
Święto Tichwińskiej Ikony Matki Bożej obchodzone jest w niedzielę
przed świętem św. św. apostołów Piotra i Pawła55. W 1999 r. uroczystościom przewodniczył metropolita Sawa, a piesza pielgrzymka Białystok – Święta Góra Grabarka przechodziła przez Brańsk56.
W jubileuszowym 2000 roku Tichwińska Ikona Matki Bożej odwiedziła domy we wsi Świrydy i Zanie. Każda rodzina prawosławna
starała się jak najlepiej przyjąć Przenajświętszą Pannę Marię. Dla całej
54
Kronika cerkwi w Maleszach, rkps, s. 11; Z. Romaniuk, Cerkiew unicka
w Brańsku, „Rocznik Ziemia Brańska” t. 4, Brańsk 1993, s. 30, przyp. 31.
55
Uroczystości urządzone w 1999 r. zostały odnotowane w cerkiewno-parafialnej gazetce, w której czytamy: ... Z udziałem gości z Bielska Podlaskiego w 20 czerwca 1999 r. w cerkwi w Brańsku został odprawiony akatyst przed cudowną ikoną MB
Tichwińskiej. Trzy tygodnie później odbyły się uroczystości ku czci brańskiej ikony.
Cerkiew brańska pw. św. Symeona Słupnika od wieków słynęła z cudownej ikony
Matki Bożej. Brańsk zaś w XIX w. słynął z malarza ikon Michała Michnowa. Wiele
jego ikon znajduje się w cerkwiach na Ziemi Podlaskiej. Cerkiew nasza ma ogromne szczęście, mimo wielu tragicznych działań, burz dziejowych – zburzenie cerkwi
w latach 30-tych – Tichwińska Ikona Matki Bożej dotrwała do naszych czasów
i została w latach osiemdziesiątych poddana konserwacji ... W. Kalicki, Ikona Tychwińskiej Bożej Materi, „Simeon” 1999, nr 3 (3), s. 3.
56
(Wuka), O pielgrzymce na św. Górę Grabarkę przez Malesze-Brańsk, „Simeon” 1999, nr 3, s. 5.
145
rodziny było to wielkie wydarzenie, odprawiano akatysty i molebny za
zdrowie domowników.W tym dniu miejscowy proboszcz z Malesz wygłosił kazanie o znaczeniu modlitwy i kulcie Matki Bożej. Większość
mieszkańców, w tym katolicy, uczestniczyła w nabożeństwie, biorąc
udział w śpiewie religijnych pieśni z prośbą do Matki Bożej o wstawiennictwo u Jej Syna Jezusa Chrystusa.
Zdaniem proboszcza ... ostatnie wydarzenia w brańskiej parafii –
mam tu na myśli procesje w Świrydach, nabożeństwo na grobach zamęczonych i procesję w Zaniach, wreszcie pobyt pielgrzymów uświadomiły nam, że prawdziwa miłość przezwycięża lęk. Cieszy mnie fakt dużego
zaangażowania całej parafii w nasze cerkiewne sprawy. Jestem realistą
i świadom problemów i trudności, które nas oczekują, ale ufam w to, że
orędownictwo Hodigitrii Brańskiej doda nam sił i pomoże przezwyciężyć nasze ludzkie niedoskonałości i słabości, w których realizuje się zbawcza siła Boża 57.
Stara i nowa cerkiew w Brańsku. Wiosna 2001 r.
57
J. Charytoniuk, Inny nie znaczy gorszy. Z proboszczem ... rozm. W. Tokajuk
i W. Kalicki, „Simeon” 1999, nr 3, s. 6; D. Fionik, W Zaniach święto. Powrót do
tradycji, „Przegląd Prawosławny” 2000, nr 9 s. 18-19, il.
146
DROHICZYN
– Ikona Zesłania Ducha Świętego na Apostołów
W Drohiczynie, według dostępnych źródeł pisanych, w ciągu wieków wyświęcono 12 cerkwi pod różnymi wezwaniami oraz dwa męskie
monastery – Św. Trójcy i św. Spasa. Znawca Podlasia Józef Jaroszewicz
tak pisze: ... Jakiej doby sięgać może założenie pierwszej cerkwi lub
pierwszego kościoła w Drohiczynie nic pewnego w tej mierze powiedzieć nie możemy, godzi się jednak domyślać, że jeżeli w roku 1142 liczyło się to miasto w rzędzie posiadłości Książąt Ruskich, mogła więc już
w XII wieku pierwsza tu stanąć cerkiew58.
Wykopaliska wczesnośredniowieczne według archeologa Krystyny
Musianowicz świadczą, że ... Drohiczyn natomiast zamieszkały był przede
wszystkim przez ruski element, a cała kultura miasta była kulturą ruską,
że i tu mieszkała pewna ilość ludności z Mazowsza ... I dalej pisze: ... Do
istnienia w Drohiczynie cerkwi znajdujemy dane w Latopiscu. W 1240 r.
po zdobyciu Drohiczyna Daniel wznosi tu cerkiew Bogurodzicy, i w niej
właśnie odbyła się koronacja59 ...
Jednakże trzeba zaznaczyć, że Daniel po zdobyciu Drohiczyna nie
wzniósł a odbudował cerkiew Bogarodzicy.
Za rządów księcia Jarosława Mądrego powstał Monaster Peczerski
około Kijowa, co zaowocowało bujnym rozwojem życia monastycznego na Rusi. Ówcześni książęta, doceniając rolę monasterów w chrystianizacji kraju oraz szerzeniu oświaty, chętnie zakładali monastery i szczo58
J. Jaroszewicz, Drohiczyn. Opis historyczny. „Atheneum”, Wilno 1847, z. 4,
s. 38.
59
K. Musianowicz, Drohiczyn we wczesnym średniowieczu, „Materiały wczesnośredniowieczne”, Wrocław 1969, s. 228.
147
drze wyposażali je w cerkiewne utensylia, jak ikony i księgi liturgiczne. Nie można wykluczyć, że w Drohiczynie
w owym czasie mógł powstać
i monaster60.
Bug dzieli Drohiczyn na
dwie części. Prawobrzeżna
strona była nazwana Lacka,
natomiast lewobrzeżna Ruska.
Cerkwie znajdowały się także
po stronie Lackiej.
Nie znamy dokładnej daty
założenia monasteru św. Trójcy, ściśle związanego z cerkwią św. Trójcy. Jaroszewicz
pisze, że ... Aleksander jeszcze
jako Wielki Książę Litewski
Ikona Zesłania Ducha Świętego
roku 1494 uposażył cerkiew
Świętej Trójcy, zbudowaną na
Kramczewskiej Górze na stronie Lackiej ... K hajewniku dalijeśmo cerkwi k Swjatiej Trojcy szest’ ruczok medu presnoho dali naszoje plebanu
Drohickomu Kniaziu Janu do naszoje woli.... W Summarjuszu przywilejów i innych tranzakcji służących byłemu monasterowi Drohickiemu, toż
samo nadanie wymieniono jest pod rokiem 1500 dnia 14 grudnia. Może
pod tą datą extrakt z metryk litewskich był wyjęty, bo w Summarjuszu
jest o tym extrakcie wzmianka 61.
Następny fundusz nadzielony został przez Zygmunta Augusta w 1563
60
W „Cerkovnych Vedomostjach” z 1905 r., czytamy: ... V drevnejśem iz zapadno-russkich gorodov Drohićyn, osnovannom v 1038 godu Jaroslavom I suśćestvovali Svjato-Troickij i Spaso-Preobrażenskij monastyri: pervyj v verchnem gorode,
vtoroj – v niżnem. Wymieniono także, że w cerkwi św. Mikołaja znajduje się starożytna ikona Sośestvie Svjatogo Ducha na Apostolov, 1668 goda, „Cerkovnye Vedomosti”, S-Petersburg 1905, s. 1452.
61
J. Jaroszewicz, Drohiczyn. Opis historyczny, „Atheneum”, Wilno 1847, z. 4,
s. 40.
148
roku, z gruntów miejskich 2 włóki, 8 morgów ogrodów oraz dziesięcina
ze wsi Sieniewicze i Chrołowicze ... o czem wzmianka w liście Dyonizego Bałabana metropolity Kijowskiego, zatwierdzonym w Warszawie dnia
9 września 1661 r. przez Jana Kazimierza62.
Opis założenia monasteru potwierdza kolejny znawca Podlasia Aleksander Jabłonowski ... Na stronie Lackiej – na Kramczewskiej Górze –
cerkiew św. Trójcy (1494), przy której 1500 r. powstaje monaster „nagórny”63. Na stronie Ruskiej znajdował się monaster św. Spasa. Lustracja z 1660 roku wymienia w Drohiczynie ruskich cerkwi takoż trzy, z tym
dwie na stronie Lackiej z monasterem św. Trójcy, a za Bugiem monaster
św. Spasa64.
Tutaj należy zanaczyć, że monastery drohiczyńskie przez cały czas
pozostawały prawosławne i nie uległy naciskowi zwierzchnictwa unickiego. Po przyjęciu unii okoliczna ludność z Podlasia pielgrzymowała
do prawosławnych monasterów w Drohiczynie, o czym czytamy: ... blizkost’ pravoslavnych monasterej v Drohićne s ich ćudotvornymi obrazami, ćestvuemymi okrestnym narodom, obyćaj chodit’ k nim na bogomol’e, propovedi – vse eto podderżivalo v prichożan pravoslavie65 ...
Przy monasterze św. Trójcy znajdowała się cerkiew Zaśnięcia Najświętszej Marii Panny oraz szpitalna św. Barbary, przy której istniało
schronisko dla ubogich. W cerkwi św. Trójcy znajdowały się cudowne
ikony Matki Bożej z 1640 r. i Zesłania Ducha Świętego z 1668 r., które
przetrwały do dnia dzisiejszego i znajdują się w parafialnej cerkwi św.
Mikołaja.
Inwentarz z 1789 r. dokładnie opisuje ofiary złożone przez mieszkańców Drohiczyna na rzecz monasteru św. Trójcy oraz innych monasterów, a także ofiarodawców z innych okolic. Dla przykładu ... Ikonostas dla predela Uspenija Presvjatoj Bogorodicy v bol’śoj cerkvi na chorach, ofiarowany w 1781 r. przez Kazański pułk piechoty.
62
J. Jaroszewicz, Drohiczyn. Opis historyczny, „Atheneum”, Wilno 1847, z. 4,
s. 40.
63
64
A. Jabłonowski, Podlasie, cz. II, Warszawa 1909 s. 228.
J. Jaroszewicz, Drohiczyn. Opis historyczny, „Atheneum”, Wilno 1847, z. 4,
s. 33.
65
F. A. Grebenśćikov, Etnografićeskij i istorićeskij oćerk m. Semjatići i Semjatićeskoj pravoslavnoj cerkvi, Grodnenskoj guberni, LEV 1877, nr 6, s. 46.
149
Opis monasteru z 1789 r. wymienia między innymi ... ikona namestnaja na pravom klirose Sośestvie Svjatago Ducha, na nej koronok serebranych dve i zanavesok dve 66. Następna wiadomość o ikonie pochodzi
z 1794 r. i dotyczy zarekwirowania srebrnych koron na potrzeby insurekcji kościuszkowskiej67. O tejże ikonie donosi również archeolog Pokrowski: ... v mestnoj pravoslavnoj cerkvi nachoditsja neskol’ko starinnych ikon, a imenno: ikona Sośestvija Svjatago Ducha na Apostolov
1668 68. Tę samą wiadomość odnotował i Grodnenskij Kalendar 69.
W l982 r. na zlecenie wojewódzkiego konserwatora w Białymstoku
została odrestaurowana i opisana70 ... ikona w kształcie prostokąta wertykalnego oprawiona w drewnianą ramę profilowaną z kaboszonami.
Kompozycja wielopostaciowa przedstawiająca scenę w wieczerniku. Na
tle sztafażowo zaznaczonego wnętrza w centrum frontalnie siedząca postać Madonny, w ciemno-zielonej szacie, czerwonym płaszczu, wokół
głowy kolisty pełny nimb złoty, ręce zgięte w łokciach, dłonie skierowane na zewnątrz, na głowie w obrębie nimbu zaznaczony płomyk. Tron
Madonny o formie architektonicznej. Po obu stronach postacie kleczących apostołów na 1 planie, z tyłu stojący, odziani w luźne, długie szaty
w kolorach ciemno-zielonych i ciemno-brązowych. W górnej części nad
głową Madonny przedstawienie gołębicy na tle promienistej glorii otoczonej obłokami. U dołu napis fundacyjny w języku starocerkiewnym:
„Kosztom Timofieja Zleczika s żonoju jeho z seła Horodnik roku 1668”.
Niżej po lewej i prawej stronie napis czerwoną farbą: „Ikona odnowlena na sredstwa krestianok derwni Zajaczniki 1911 goda 18 fewrala”.
Rozmiary 140 x 103 cm z ramą 71.
66
H. Semenćuk, Prawosławne monastery Podlasia w latach 1786-1789, „Białoruskie Zeszyty Historyczne” 1999, z. 12, s. 183.
67
Archeografićeskij sbornik, Vil’na 1890, nr 151, s. 207-208.
68
F. Pokrovskij, Archeologićeskaja karta Grodnenskoj guberni, Vil’no 1895, s.
117.
69
Iosif, ep., Grodnenskij Kalendar, Voroneż 1899, s. 55.
70
Por. J. Charkiewicz, Ikona Pięćdziesiątnicy, „Wiadomości PDB-G” 2000, nr
3, s. 3-4, il.
71
L. Stalończyk, Zabytki ruchome zakonserwowane w latach 1980-1985 w województwie białostockim, „Biuletyn konserwatorski woj. białostockiego”, Białystok 1995, z. 1, s. 65; M. Kałamajska-Saeed, Katalog Zabytków w Polsce, woj.
białostockie, Warszawa 1996, s. 27, il. nr 193.
150
Zespół monasterski św. Trójcy z cerkwią św. Barbary
Rys. z roku 1887, [w:] „Białoruskie Zeszyty Naukowe”, Białystok 1999,
nr 12, s. 190
Bogobojni ofiarodawcy mieli błogosławieństwo, by dar ich na upiększenie świątyni św. Trójcy w Drohiczynie przetrwał burze dziejowe, które
się nad tym miastem przetoczyły i trwał ku pokrzepieniu serca i ducha
przyszłych pokoleń.
151
DROHICZYN – Ikona św. Mikołaja
Znawca Drohiczyna Józef Jaroszewicz pisze, że ... w dawniejszych
czasach były w Drohiczynie dwie cerkwie parafialne S. Mikołaja i Soborna S. Przeczystej, obie przez pożar później zniszczone 72. Do odbudowy doszło w 1626 r., kiedy mieszczanin Iwan Prodiło ofiarował plac pod
budowę cerkwi73. W następnym roku przywilejem Zygmunta III została
powołana parafia św. Mikołaja. W 1628 r. małżonkowie Kwaluk [Kiewaluk] nadali proboszczowi parafii, Stefanowi Kuczyńskiemu, tzw. Gromonczeską ziemię na Zabużu74.
W następnym roku prezbiter cerkwi św. Mikołaja otrzymał zgodę na
pobieranie we wsi Chutkowice dziesięciny z każdej włóki po kopie żyta,
a od włościan wsi Stadniki po 5 snopów żyta, owsa i jęczmienia75.
Przy parafii powstało bractwo św. Mikołaja, którego założycielami
była okoliczna szlachta drohicka. Był to okres realizowania idei unijnych, czemu sprzeciwiali się wyznawcy prawosławia. W 1636 r. komisarze królewscy pozostawili decyzję o przynależności cerkwi św. Trójcy dyzunitom, a św. Mikołaja – unitom76. Kollatorzy wraz z wiernymi
opowiadali się za przynależnością do cerkwi prawosławnej, ... wystąpili
w obronie wszystkich cerkwi greckich na terenie miasta77.
72
J. Jaroszewicz, Drohiczyn. Opis historyczny, „Atheneum” 1847, z. 4, s. 44.
Akty Vilenskie, t. 33, s. 235.
74
Akty Vilenskie, t. 33, s. 240.
75
A. Mironowicz, Podlaskie ośrodki i organizacje prawosławne w XVI i XVII
w., Białystok 1991, s. 221.
76
Akty Vilenskie, t. 33, s. 289.
77
A. Mironowicz, Podlaskie ośrodki i organizacje prawosławne w XVI i XVII
w., Białystok 1991, s. 222.
73
152
W dalszym ciągu następowały darowizny na rzecz
bractwa od mieszczan. ...
1641 roku bractwo otrzymało darowiznę od Andrzeja Ilkowicza i Tomasza Fiedorowicza Pindy plac
i ogród przy ulicy Ruskiej
w Drohiczynie ... Rodzina
Stefana Żerczyńskich przekazała cerkwi brackiej
1643 roku całą własną posesję78.
Pomimo wysiłków bractwa nie udało się utrzymać
cerkwi św. Mikołaja w dawnej wierze greckiej79.
Sprowadzenie w 1654 r.
Ikona św. Mikołaja Cudotwórcy
do Drohiczyna jezuitów
przyspieszyło zmianę charakteru wyznaniowego miasta. Cerkiew św.
Mikołaja została kilkakrotnie okradziona80. Ponadto zabrano z niej dwie
ikony przedstawiające Boga Wszechmogocącego i Najświętszą Marię
Pannę81. Z opisu cerkwi i wykazu zrabowanych przedmiotów wynika,
że świątynia bracka posiadała bogate uposażenie i wystrój wewnętrzny.
W cerkwi znajdowała się ikona patrona cerkwi św. Mikołaja Cudotwórcy z mieczem w prawej ręce a w lewej trzymającego miniaturę świątyni
drohickiej82. Ikona została ofiarowana do cerkwi przez jej fundatorów.
78
Akty Vilenskie, t. 33, s. 318-319, 321-322;
A. Mironowicz, Podlaskie ośrodki i organizacje prawosławne w XVI i XVII
w., Białystok 1991, s. 223.
80
Akty Vilenskie, t. 33, s. 366-368.
81
A. Mironowicz, Podlaskie ośrodki i organizacje prawosławne w XVI i XVII
w., Białystok 1991, s. 224.
82
Por. N. Pak, Skazanne pra „Litoúskija” cudy svjacicelja Mikalaja Mirlikijskaha, „Pravaslaúe” 1999, nr 8, s. 74-85.
79
153
Cerkiew św. Mikołaja dopiero w 1678 r. zmieniła obrządek, a bractwo
przy niej istniało do 1757 r.
Kolejne wiadomości o cerkwi św. Mikołaja pochodzą z Wizyty Generalnej Cerkwie Drohickiey pod Tytułem S. Mikołaja z 1726 r., w której czytamy: ... cerkiew niewielka drewniana na Górze nad Bugiem ...
Wymieniono także ołtarz ... drugi S. Mikołaja ... Nie wspomniano, czy
ikona św. Mikołaja wyglądała tak jak w opisie z 1652 roku. Odnotowano jedynie w wizycie, że ... dokumenta y fundusze maią być u Oyców
Dyzunitów...
Inwentarz cerkwi monasterskiej Troickiej z dnia 20 stycznia 1789 r.
podaje opis ikony: ... za pervym klirosom ikona Svjatitelja Christova
Nikolaja v kotorogo na golove korona serebranaja nebol’śaja83... Srebro zostało zarekwirowane w 1794 r. podczas Insurekcji Kościuszkowskiej na „sprawy narodowe”84.
Kolejne wiadomości na temat drohiczyńskich świętości znajdujemy
już po przyłączeniu unitów do Kościoła prawosławnego ... V mestnoj
pravoslavnoj cerkvi nachoditsja neskol’ko starinnych ikon ... Do nich
zaliczono między innymi ... obraz Nikolaja Ćudotvorca prekrasnoj żivopisi85 ... Dalej wspomina się, że ikona pochodzi z monasteru św. Trójcy,
a obecnie znajduje się w filialnej cerkwi św. Barbary. Z tego samego
źródła dowiadujemy się, że w cerkwi był jeszcze ... mednyj obrazok sv.
Nikolaja s mećem v pravoj ruke i cerkov v levoj oraz Tel’nyj[?] obraz śv.
Nikolaja, mednyj skladen’: Nikolaj Ćudotvorec i 12 svjatych.
Według Grodnenskogo Kalendara w cerkwi św. Mikołaja znajduje
się ... prekrasnoj żivopisi obraz Svjatitelja Nikolaja Ćudotvorca – byvśego zdes’ Troickogo monastyrja86 ... Ikona św. Mikołaja przetrwała szczęśliwie wojny światowe i znajduje się obecnie w parafialnej cerkwi.
Ikona w latach 1982–83 na zlecenie wojewódzkiego konserwatora
zabytków w Białymstoku została poddana konserwacji. Wykonawca,
Ryszard Bielecki z Warszawy, stwierdził, że ikona malowana techniką
83
H. Semenćuk, Prawosławne monastery Podlasia w latach 1786-1789, „Białoruskie Zeszyty Historyczne” 1999, z. 12, s. 183.
84
Archeologićeskij sbornik ... Vil’na 1890, t. 11, nr 151, s. 207-208.
85
F. V. Pokrovskij, Archeografićeskaja karta Grodnenskoj guberni, Vil’na 1895,
s. 164.
86
Iosif ep., Grodnenskij Kalendar, Voroneż 1899, cz. I, s. 55.
154
temperowo-olejną ze złoceniami na desce pochodzi z końca XVII w.
Rozmiary ikony 124 x 95 cm, malarz nieznany, obraz odnawiany na
początku XX wieku. Opis ikonograficzny przedstawia się następująco:
postać świętego w postawie hieratycznej z prawą ręką uniesioną w geście błogosławieństwa, lewą podtrzymująca mszał. Głowa osadzona na
krótkiej szerokiej szyi okolona jest włosami spadającymi w puklach koło
uszu i długą szeroką brodą, w całości na na tle szerokiego, złocistego
nimbu. Twarz o szeroko rozstawionych kościach policzkowych, długim
i ostrym nosie. Oczy głęboko osadzone o lekko opuszczonych powiekach.
Święty ubrany jest w pontyfikalną, brokatową kapę o roślinnym, dekoracyjnym wzorze z obramieniami podkreślonymi motywem krzyży. Również i mszał trzymany w ręku posiada ozdobne okucia na narożach z rombową apliką na środku. Tło całości obrazu abstrakcyjne, ozdobione rytym, powtarzalnym motywem liści i kwiatów granatu, pokryte złotą folią. Rama prostokątna o podwójnym profilu podkreślonymi perełkami.
Pole środkowe ozobione na narożach motywem małżowinowo-chrząstkowym, na osiach boków zdwojonymi palmetkami. Całość pierwotnie
pokryta srebrną folią z laserunkami i złotem. Jedynie na podstawie analizy stylistycznej obiektu można stwierdzić, że powstał on w końcu XVII
wieku, zaś na podstawie badań obiektu, że został poddany „odnowieniu” w początku XX wieku.
Zachowana ikona św. Mikołaja dobitnie potwierdza ciągłość tradycji w świątyniach Drohiczyna. Dzisiejsza cerkiew św. Mikołaja, ocalała jako jedyna z wielu, jest godną spadkobierczynią przebogatych świętości, jakie historia pozostawiła wyznawcom prawosławia. A z wielu
pieśni zachowanych wśród wiernych na Jego cześć, warto przytoczyć
niektóre87:
Javnyj vsemu miru Blahodetelju,
Pravoslavnoj very izvestitelju !
Ty arian pobedil, Vożdja że ich postydil,
Bohu Otcu Ducha, Syna
Ravna v estestve Edina,
Peti naućil...
87
Bohohlasnik, Izd. Varśavska Pravoslavna Mitropolia, Varśava 1969, s. 284-294.
155
Divnyj vo delach Svjatitel’ Velikij
Javisja miru predstatel’ tolikij,
Pripev:
Nikolae svjatejśij,
V ćudesach slavnejśij,
Boh Tja izbra nam, izbra
nam
O, chto, chto Mikolaja ljubit’,
O, chto, chto Mikolaja ljubit’
Tomu Svjatyj Mikolaj
Na vsjakij ćas pomahae
Mikolae !
Cerkiew św. Mikołaja. Uroczystości z okazji 900-lecia parafii prawosławnej
w Drohiczynie, 17.08.1985 r.
156
DROHICZYN – Ikona Matki Bożej Hodegetria
W cerkwi monasterskiej św. Trójcy w Drohiczynie znajdowała się
cudowna ikona Matki Bożej Hodegetrii88. W inwentarzu z 1789 r. wyliczone są wota (priveski) Pred ikonoju Bogomaterneju:
Ruka serebrannaja nebol’śaja odna. Bljatik serebrannyj nebol’śij
ćetverougol’nyj s izobrażeniem na odnoj storone ikonopisnoju rabotoju
Spasitelja, odin.
Bljatik serebrjannyj nebol’śoj ćeterougol’nyj, so izobrażeniem s odnoj storony ikonopisnoju rabotoju Bogomateri s mladencem, odin.
Bljatik serebrannyj kruglyj nebol’śoj, so izobrażeniem s odnoj storony ikonopisnoju rabotoju svjatogo Ioanna Prediteći odin.
Bljatik serebrannyj kruglyj nebol’sij, s izobrażeniem na belom nebol’som kamuśke, v seredine bljatika upravlennom, Raspjatija Christova, odin.
Bljatik nebol’soj ćetverougol’nyj serebrannyj, s izobrażaemym risunkom nekoej glavy, odin.
Nog bol’sich serebrannych dve.
Nog men’sich serebrannych tri.
W inwentarzu odnotowane zostały również zasłony (zanaveski) przed
ikoną: Zanavesok vsegda visjaśćich grediturnych blakitnogo cvetu, dve.
Zanavesok prazdnićnych parćevych cvetu zelenogo, s kvetam serebrannym po krajam, serebrannym puzmentom oblożenych, dve. Pierwsza za88
Por. B. Dąb-Kalinowska, Ikona Matki Boskiej Smoleńskiej w kościele Dominikanów w Gdańsku. Problem kultu i funkcji, [w:] Ikony i obrazy, Warszawa 2000,
s. 139-154, foto.
157
słona określona jest jako
nowa, jej ofiarodawczynią
była z mesta Sokolovki [Sokołowa] meśćanki po imeni
neizvestnoj. Natomiast druga
zasłona priterta [znoszona]
nadana ot Drohićenskoj meśćanki Aleksandry Skićiny 89.
Kult Matki Bożej był szeroko rozpowszechniony nie
tylko na terenie Drohiczyna,
ale w okolicznych parafiach,
o czym świadczą składane
wota. Klasztory w Drohiczynie nie przyjęły unii kościelnej i przez cały czas istnienia
pozostawały prawosławne.
Dla wyznawców, którzy trwali w wierze swoich przodków,
Ikona Matki Bożej Hodegetria
Drohiczyn z monasterami
i cudownymi ikonami czczonymi przez okolicznych prawosławnych był
miejscem pielgrzymek90.
Kolejne wiadomości o cerkwi św. Trójcy, w której znajdowała się
wspomniana ikona, pochodzą z 1794 r. Dotyczą one zarekwirowania utensylii cerkiewnych na „sprawę narodową” podczas Insurekcji Kościuszkowskiej. Wówczas z cerkwi św. Trójcy znikły: ćaśa serebrenaja odna,
zvezd serebranych dve, diskosov serebranych s podnożiem dva a tretij
bez podnożija, lżic serebranych pjat’, kadil’nica serebrenaja odna,żbanok serebranyj bol’śoj odin, ampulok serebranych dva, koron ikonnych
serebranych odinacat’, privesok serebranych tablićek pjat’, nożek serebranych pjat’, rućka serebranaja odna, okovka s trech evangelii – vsego
89
H. Semenćuk, Prawosławne monastery Podlasia w latach 1786-1789, „Białoruskie Zeszyty Historyczne” 1999, z. 12, s. 182.
90
G. Sosna, Rys historyczny parafii prawosławnej Siemiatycze na tle historii
miasta, „Wiadomości PAKP” 1983, nr 3, s. 60.
158
na dvacat’ odnu hrivnu i pjat’ lotov. Zabrano również 4 dzwony cerkiewne 91.
Wota przy cudownej ikonie Matki Bożej, które były wymienione w inwentarzu z 1789 r., w całości zostały zabrane w czasie powstania kościuszkowskiego, gdyż w opisie ikony z 1895 r. nie zostały odnotowane.
Autor źródła drukowanego zaznaczył, że ... ikona Bożej Materi 1640
goda v cholśćevoj raspisannoj serebrom i susal’nym zolotom rize 92 ...
Cudowna ikona Matki Bożej była wzięta z cerkwi św. Trójcy i przeniesiona do trapeznoj cerkwi św. Barbary. Identyczną informację o ikonie
podaje również Grodnenskij Kalendar 93.
W okresie międzywojennym ikona Matki Bożej została przeniesiona
do cerkwi św. Mikołaja w Drohiczynie, w której znajduje się do dnia
dzisiejszego94. W 1982 r. na zlecenie wojewódzkiego konserwatora zabytków w Białymstoku została podanna konserwacji. Rozmiary jej 120
x 91 cm. Opis konserwatorski następujący: Ikona w kształcie protokąta
wertykalnego oprawiona w drewnianą ramę profilowaną złoconą i srebrzoną z ornamentem kaboszonowym i okuciowym. Na złotym tle wytłaczanym w duży kwiatowy wzór przedstawiono Madonnę do połowy, w pozycji stojącej frontalnie, z głową pochyloną w prawo 3/4, z lewą ręką
zgiętą w łokciu dłonią wskazującą na siedzące na jej prawej ręce Dzieciątko, odziane w ciemno-zieloną szatę spodnią i ciemno-czerwony
płaszcz ze złotymi aplikacjami, kaptur płaszcza okrywa głowę, wokół
głowy nimb pełny zaznaczony podwójną linią odciśniętą w tle. Dzieciątko siedzące 3/4 w lewo, odziane w jasno-zieloną szatę i ciemno-zielony
płaszcz ozdobiony roślinnym, złotym ornamentem, prawa ręka wskazuje
na Madonnę, główka o krótkich, kędzierzawych jasnych włosach, wokół
głowy kolisty pełny nimb zaznaczony podwójną linią odciśniętą w tle,
w polu nimbu napisy: [w jęz. słowiańskim]. Z lewej strony w tle w pro91
Archeologićeskij sbornik ... Vil’na 1890, t. 11, nr 151, s. 208.
F. Pokrovskij, Archeografićeskaja karta Grodn. gub., Vil’na 1895 s. 164;
„Cerkovnye Vedomosti” 1905, s. 1452.
93
Iosif ep., Grodn. Kal., Voroneż 1899, cz. I, s. 55.
94
R. Biskupski, Ikony w zbiorach polskich, Warszawa 1991, ryc. kolor. nr 87
oraz na obwolucie; L. Stalończyk, Zabytki ruchome zakonserwowane w latach 19801985 w województwie białostockim, „Biuletyn konserwatorski województwa białostockiego”, Białystok 1995, z. 1, s. 65.
92
159
stokątnej ramce: [w jęz. cerkiewnosłowiańskim], z prawej strony: [w
jęz.cerkiewnosłowiańskim]. Z lewej strony u dołu pod ręką Madonny
przedstawiono klęczącego starszego mężczyznę, z twarzą skierowaną ku
świętym, obok napis fundacyjny w języku cerkiewnosłowiańskim: M.S.
Nadar cerkwi Swjatoj Trojcy 1640 g.95
Widok od strony Bugu na budynki sakralne w Drohiczynie
Rys. z 1887 r. [w:] „Białoruskie Zeszyty Naukowe”, Białystok 1999,
nr 12, s. 193
95
W Katalogu Zabytków Sztuki w Polsce, woj. białostockie, Warszawa 1996 s.
27, il. 190, 191, autorka M. Kałamajska-Saeed podaje incjały M.C.L.
160
DROHICZYN – Ikona św. wielkomęczennicy Barbary
Cerkiew monasterska św. Trójcy posiadała świątynię z refektarzem
(trapieznaja) św. Barbary z cudowną ikoną 96. Cerkiew św. Barbary pełniła funkcję świątyni szpitalnej i była obsługiwana przez mnichów z monasteru św. Trójcy. Kolatorem obu cerkwi była prawosławna szlachta
z miejscowości Twarogi, Miłkowice i Putkowice.
Dokładny opis cerkwi Barbary znajduje się w inwentarzu sporządzonym w 1789 r. ... Cerkov’ trapeznaja nebol’śaja teplaja vo imja svjatyja
Velikomućenicy Varvary, delannaja iz brus’ev sosnovych, s odnoju kopuloju ... Ikonostas derevjannyj novyj, eśće ne maliovannyj, a tol’ko v
pristol’nych mestach ikonami zastavlennyj ... Ikona śvjatyja Velikomućenicy Varvary i s onoj zanaveska dvojnaja cvetom żoltaja 97.
Kolejna wiadomość pochodzi z 1895 r. ... v etoj cerkvi nachoditsja
96
Św. Barbara urodziła się pod koniec III wieku w rodzinie pogańskiej. W młodości straciła matkę, a jej wychowaniem zajął się ojciec, Dioskur. Aby córkę ustrzec
przed złymi ludźmi i chrześcijanami, wybudował specjalny zamek, z którego mogła
wychodzić tylko za pozwoleniem ojca. Podziwiając otaczający zamek piękny widok, zastanawiała się nad tym, kto był jego stwórcą. W czasie nieobecności ojca
Barbara zaprzyjaźniła się z miejscowymi chrześcijanami, którzy zapoznali ją ze
swoją wiarą. Za wiarę w Chrystusa Barbara poniosła męczeńską śmierć z rąk swego
ojca w 306 roku. Relikwie św. Barbary w 1108 r. zostały przeniesione do Kijowa,
gdzie znajdują się po dzień obecny. Żitija Svjatych na russkom jazyke izlożennyja
po rukovodstvu Ćet’ich-Minej sv. Dmitrija Rostovskogo, kn. 4, izd. 2, Moskva 1906,
reprint Optina Pustyn’ 1993, s. 75-96; Święci Cerkwi Prawosławnej, oprac. J. Charkiewicz, Białystok 1996, s. 373.
97
H. Semenćuk, Prawosławne monastery Podlasia w latach 1786-1789, „Białoruskie Zeszyty Historyczne” 1999, z. 12, s. 190-191.
161
chotja i ne stol’ chudożestvennaja, no
nesomnenno drevnjaja ikona Velikomućenicy Varvary i ćastica Żivotvoraśćago Kresta Hospodnja – v kovćeżce
ćrez kotoryj prochodit’, śnurok pripećatannyj pećat’ju s herbom i episkopskimi regalijami neizvestno, vproćem
ćimi98.
Powyższą ikonę opisano także
w Grodnenskom Kalendare, w którym
czytamy: ... osobenno mestno ćtimaja
... pisanaja na doske vysoty 1,25 arśina, śirinoj 14 verśkov v rezanoj kraśennoj ćast’ju ozoloćennoj rame, v
zoloćenom pod ćekan fone s serebrjanoju pri nej priveskoj v vide serdca 99.
Kult św. Barbary był znany w okolicach Drohiczyna, o czym świadczą
wota. Według autorki Katalogu Zabytków Sztuki w Polsce ikona datowana
jest na ... 2 połowę XVII wieku, zaś w 2
Ikona św. Barbary
poł. XVIII w. została przemalowana
i uzupełniona o prymitywny ornament rocaille100.
Ikona przetrwała do naszych czasów i obecnie znajduje się w parafialnej cerkwi św. Mikołaja w Drohiczynie. W 1982 r. została poddana
konserwacji i według opisu jest to ikona ... o rozmiarach 120 x 60 cm,
z ramą w kształcie prostokąta wertykalnego, oprawiona w nową, prostą
ramę. Przedstawienie całopostaciowe stojącej świętej w lekkim kontrapoście, 3/4 w prawo, ubrana w książęcy strój – w długiej szacie jasnoróżowej, w błękitnej koszuli z aplikacjami na przodzie, w pelerynie czerwonej podbitej gronostajami. Włosy długie, brązowe, luźno opuszczone
98
F. Pokrovskij, Archeografićeskaja karta Grodnenskoj guberni, Vil’na 1895,
s. 117-118.
99
Iosif ep., Grodnenskij Kalendar, Voroneż 1899, cz. I, s. 355.
100
K. Kałamajska-Saeed, Katalog Zabytków Sztuki w Polsce, woj. białostockie,
Warszawa 1996, s. 27.
162
na plecy, na głowie korona i perły, na szyi krótki naszyjnik z pereł,
w uszach kolczyki. Lewa ręka zgięta w łokciu dłonią dotyka piersi, trzyma krzyżyk i gałązkę palmową, prawa ręka opuszczona w dół trzyma
ozdobną rękojeść miecza wspartego ostrzem o ziemię. Wokół głowy nimb
pełny z różową obwódką. Tło – zaznaczony schematycznie pejzaż z wieżą po lewej stronie, u góry scena zwieńczona czerwono-białym łukiem
z ornamentem chrząstkowym. Na wysokości głowy świętej napis w języku cerkiewno-słowiańskim „sv.Velikomućenica Varvara”.
Zachowana i odrestaurowana ikona św. Barbary przypomina o istnieniu tu cerkwi pod tym samym wezwaniem, która przetrwała do II
wojny światowej, a była ściśle powiązana z życiem monasteru św. Trójcy. Wśród wiernych zachowała się pieśń:
O Varvaro mućenice
V nagloj smerti pomośnice
Vozlublena Christu Bogu
Daruj nam v nebo dorogu
Ty vyśla i na stepe żila
Poznala Boga pravdiva
Tam idoly sokruśajut
Egda na nebo vzirajut
Boga v Troice ispovela
Dom s trima okna stroila
Sonce bo pravdy sijalo
Tja Varvaro prosveśćalo
Otec slyśit vest’ takuju
Ja ćtu Troicu i svjatuju
Skoro iśćet tja ubiti
Novoe ćudo ne żiti
Eda skrilsja u peśćer
Otec pritekl k svoej dśćery
Za vlasy Tja pochiśćaet
I na zemlju udaraet
I Diskor sja vozmuśćae
K svoej vere prynużdae
Otdast’ tebe Marijanu
Strany tvoja byvśu pannu
163
Sej vsadil tebja v temnicu
Ne povinuju Agnicu
Velit by mnogija rany
Tebe byli nalagany
Povele odeżdu snjati
Soscy tvoi obrezati
Glavu tjażkim mlotom bili
Po gradu nagu vodili
Potom dast izrećenie
Na smertju potećenie
Mećem velit tja ubiti
A żivuśćich istrebiti
I Diskor tja posikaet
Ogn’ ot nebesi spadaet
Sożigaet roditelja
Tebe byvśu mućitelja
Egda prijdet nam konćina
Uprosi Boga edina
Bys’ my mogli v nebe żiti
Ego v Troice vyslaviti
Ne dopuskaj nagoj smerti
Većcnomu adu pożeri
O sem vynuta blagaem
Imja Tvoe velićaem
Cerkiew św. Barbary
w Drohiczynie,
zburzona w 1940 r.
164
HODYSZEWO – Ikona Matki Bożej
Najstarsza wzmianka o Hodyszewie pochodzi z początku XVI wieku, kiedy okolicę tę zamieszkiwała ludność ruska wyznania prawosławnego. Wiadomo, że w 1562 r. istniała tam cerkiew, którą po unii brzeskiej (1596 r.) przekształcono w cerkiew unicką.
W 1529 r. Andrzejowa Barodzina sprzedała swą ziemię Aleksemu
Jaśkiewiczowi, ziemianinowi bielskiemu. W opisie wójtostwa hodyszewskiego czytamy, że wójtem był w owym czasie Sakson Pasko. Według
pomieri p. Dziewiałtowskiego, Prawą stroną idąncz w to siolo od siola
Joskow było 17 gospodarzy mających po 1 włóce gruntu. Imiona gospodarzy – Jeczko, Hrin, Steczko, Ostapko, Anthon, Illiasz, Hapon, Maxim,
Mathisz, Stecz, Paweł Ochodko – wskazują na słowiańskie pochodzenie. Lewa strona według pomiary włócznej wymienia Christhov pop
ruski na cerkwi wolne 1 morg. Na cerkiew Ruską, przi thim siele stoiącą
włók 2 od plathu wolne101.
Powstanie cerkwi trudno dokładnie datować – wzmiankowana w 1563
roku jako z dawno istniejąca 102. W księgach poborowych z 1578 r. wymienia się jednego duchownego w cerkwi hodyszewskiej. Trudno dociec, w którym roku parafia przyjęła unię, ale nastąpiło to w I połowie
XVII wieku.
101
Piscovaja kniga Grodnenskoj Ekonomii ... t. 2, Vil’na 1882, s. 384-385.
Autor monografii hodyszewskiej cerkwi, pisze: ... Est’ i bezmolvnye svideteli drevnosti osnovanija Hodyśevskoj cerkvi: staryja derev’ja, kotoryja nyne okrużajut svjatoj chram, krasnorećivo svidetel’stvujut, ćto to mesto izdavna posvjaśćeno
Bogu, ćto na nem izdavna stoit dom Bożij, vrata nebesnyja ... N. Odincov, Skazanie
o Hodyśevskom prichode, prichodskom Uspenskom chrame i Hodysevskoj ikone
Presvjatoj Bogorodicy, Varśava 1908, s. 17.
102
165
Według Rejestru pogłównego z 1676 r. ... Hodyszewo
wieś, osób 81 płacą 162 złotych, swiaszczennik, zięć z żoną osób 3 płacą 12 złotych103.
W hodyszewskiej cerkwi
znajdowała się cudowna ikona Matki Bożej. W Katalogu
Zabytków Sztuki Hodyszewska
Ikona Matki Bożej została opisana następująco: w wykonanym w 1980 r. marmurowym
ołtarzu obraz MB z Dzieciątkiem w typie Hodegetrii, barokowy około 1630 r., konserwoHodyszewska Ikona Matki Bożej.
wany przez Jana RutkowskieStan z 1908 r.
go po rewindykacji w 1928 r.
ze Związku Radzieckiego i 1978 r. przez Jerzego Kozłowskiego w Warszawie, malowany na desce, olejny na złotym tle z rytym renesanso-manierestycznym ornamentem roślinnym w układzie sieciowym oraz okuciowymi kartuszami, w których grecka inskrypcja MATHER THEO, przesłonięty sukienką z zaprawy kredowej, na desce wzór sukienki ryty srebrzony i złocony, imitujący barokowy haft z I poł. XVII wieku 104. Na ikonie Matka Boża przedstawiona w półpostaci. Na lewej ręce trzyma Pana
Jezusa, a prawą wskazuje Zbawiciela. Obie głowy są lekko pochylone
do siebie i skierowane prawie frontalnie do widza. Najświętsza Maryja
ubrana jest błękitną szatę utrzymującą chustę i płaszcz w kolorze ciemnego różu. Szaty ozdobione są złotą lamówką z naszytymi białymi perłami. Na głowie Matki Bożej znajduje się równoramienny krzyż, a na
ramieniu sześcioramienna złota gwiazda o kształcie zgodnym z kanonem ikon ruskich. Pan Jezus ubrany w białą szatę ozdobioną drobnymi
103
Bibloteka w Krakowie, Zbiory Czartoryskich, rkps 1099, k. 840.
Katalog Zabytków Sztuki w Polsce. Woj. Łomżyńskie, pod red. M.Kałamajskiej-Saeed, Warszawa 1986 s. 38; Poprzednie oprac. Katalog Zabytków Sztuki
w Polsce, woj. Białystok pow. Bielsk Podlaski, oprac. R. Brykowski, I. Galicka,
H. Sygietyńska, nr inw. 247, r. 1964, mnps.
104
166
kwiatami. Płaszcz koloru pomarańczowego okrywa prawe ramię oraz
nogi, widać jedynie bose stopy. Pan Jezus przedstawiony jako dorosły
człowiek, prawą ręką błogosławi, a w lewej trzyma Ewangelię. Głowy
ozdobione są złotymi aureolami. Ikonę pokrywa ryza – odsłania jedynie
głowy, ręce i stopy obu postaci.
Czas napisania ikony określano na około 1630 r. Ten typ Hodegetrii
był rozpowszechniony na Podlasiu już w XVI w. Należą do niego ikony
bielska i supraska. Zgodnie z podaniem Hodyszewska Ikona Matki Bożej objawiła się w lesie na gruszy i stamtąd została przeniesiona do kaplicy w Kiewłakach, lecz wkrótce znikła i pojawiła się ponownie na tej
samej gruszy. W tym miejscu zbudowano kaplicę, a obok wytrysnęło
źródełko z cudowną wodą105. Źródełko Krynica znajduje się za wsią,
osiemset metrów od cerkwi parafialnej. Kapliczkę, we wnętrzu której
znajduje się ocembrowane źródełko, ponownie zbudowano w 1884 r.,
remontowano w 1955 r. i 1980 r.
Opowieść o objawieniu ikony przetrwała stulecia w formie ustnej.
Zachowany najwcześniejszy opis cerkwi pochodzi z wizyty generalnej
1727 roku, w której czytamy: cerkiew pod tytułem Wniebowzięcia Panny
Maryi ... drewniana stara dranicami pobita z kopułą y krzyżem zelaznym ... cerkiew szczupła ... Wymienia się dwa ołtarze z obrazem Matki Bożej: ołtarz Naysw. Panny snicerską rznięty z Aniołami z gury koronę trzymaiącemi. Między kolumny z skrzydłami. Ołtarz Wielki na zrębie z obrazem Naysw. Panny snicerskimi sztukateryami accomodowany106 ...
105
W organie prasowym diecezji litewskiej czytamy: ... narod govorit, ćto sv.
ikona javilas’ na gruśe i ćto odnovremenno s sim javleniem pod gruśeju otkrilsja
istoćnik vody ... s tech por i do nastojaśćego vremeni krinić’ja voda sćitaetsja ćudodejstvennoju i bogomol’cy stekalis’ na poklonenie sv. ikone v derevnju Hodyśevo
i toże vremja sćitali svjatoju objazannostju posetit mesto javlenija ikony i zapastis’
celebnoju vodoju. LEV 1874, nr 44, s. 351.
106
... Deisus Częścią Ołtarzem Nayswiętszey Naysw. Panny, częścią też roznemi
Obrazami zagaiony bez Apostołow. Ołtarz Naysw. Panny Snicerską rznięty z Aniołkami z gury koronę trzymaiącemi Między kolumny z skrzydłami ieszcze Nie pomalowany Oprocz tego ieszcze Obrazow Namiesnych trzy, z ubogiemi Ołtarzykami.
Na deisusie obrazy znacznieysze Salvatora. Troycy Przenaysw. y Ukrzyzowanego
Pana Iezusa. Carskie Drzwi Snicerskiey pracy oprawne Miedzy kolumny pod złoto
z wierzchu Conterfekt wieczerzy Pańskiey. Ołtarz wielki na zrębie z Obrazem Na-
167
W cerkwi zawsze znajduje się ikona poświęcona patronowi, w tym
wypadku Wniebowzięcia Panny Marii, druga to Hodyszewska Ikona
Matki Bożej. Wizyta pod pozycją „srebra” wymienia tabliczek sztuk pięć,
krzyżyk z czeskimi dyamencikami, bisiorki kryształowe w srebro oprawne ... Są to wota ofiarowane Matce Bożej.
Z wiadomych przyczyn nie wymieniono cudownej ikony Matki Bożej. Był to okres unii i po soborze zamojskim (1720 r.) wszystkie ikony
przypominające styl bizantyński, czyli „moskiewski”, a także ikonostasy starano się usunąć z wyposażenia cerkwi. W tej wizycie wspomina się
... ieszcze się znayduie obrazow roznych dziesięc z Moskiewskimi...
Parochowie uniccy nie mieli możliwości godnego zadbania o świątynię, uzależnieni byli od swoich kollatorów. We wspomnianej wizycie
generalnej wizytator odnotował ... ganimy y to Oycu Hodyszewskiemu
za słomianą sukienkę Oblubienicą Swiętuicą Panska na contamptt (pogardę) przyodziewa ...
W 1775 r. wybudowano nową cerkiew o kształcie sześciokąta, pokrytą gontem ... składką obywateli sąsiadujących i miejscowych parafian107... Przy opisie tej świątyni z 1808 r. odnotowano, że pielgrzymi
przybywający do cudownej ikony Matki Bożej wspierali swymi ofiarami budowę nowej cerkwi. Według opisu ołtarz cześcią snycerskiey częścią stolarskiej roboty malowany y wyzłocony na kształt mozaiki ozdobiony statuami Swiętych Pańskich i herubinami mensa i cymborium z baldachimem teyże roboty. W tym ołtarzu obraz Nayświetszey Maryi Panny
na drzewie malowany słynący cudami od czasów dawnych w szufladzie
i ramach snycerskiey roboty wyzłaconych zasuwaiący się tabloturą Uspienia Nayświętszey Maryi Panny na płótnie malowanym ... Wymieniono
ponad dwieście wot, które były na ikonie i w ołtarzu zawieszone. Wota
ysw. Panny Snicerskiemi Sztukateryami accomodowany Mało co. Krucifix Spory
z passyą rytą, Cymborium Małe aczkolwiek proporionate zamczyste. Krzyzow pospolitych dwa do benedykowania, krzyz processyalny z passy(ą) rytą. Lichtarzow
toczonych dwa z Swiecami. Swiec gromadzkich wielkich trzy. Swiec brackich pochodni par szesnascie. Zertwownik przybrany niezle z Obrazem Wniebowzięcia Naysw. Matki. Sywierne Drzwi iedne rozstrzęsione. Ieszcze sie znayduie obrazow roznych dziesięc z Moskiewskiemi. Cerkiew Sama Szczupła. Puszka cum Vbli drewniana ... . Wizyty dekanatu bielskiego 1727 r., ChKGK APwL sygn. 780, k. 390-391.
107
W. Jemielity, Hodyszewo, Sanktuarium Maryjne, Łomża 1973, s. 15.
168
oraz uposażenie cerkwi świadczą o wielkim kulcie Hodyszewskiej Ikony Matki Bożej. Liczba wiernych w parafii w owym czasie wynosiła
236 osób. Sądząc po zapisach w księgach metrykalnych z lat 1729-1808
chrzczono w większości mieszkańców wsi szlacheckich położonych
wokół Hodyszewa108.
Liczba spowiadających się wynosiła: w 1812 r. – 236 osób, 1836 –
415, 1856 – 430, 1870 – 509 i 1874 – 529 osób, a według miejscowości:
Hodyszewo – 350 osób i Jośki – 159, razem 509 osób109. W 1843 r.
cerkiew została rozbudowana i odremontowana, a w 1863 r. liczba parafian wynosiła 486 osób.W 1868 r. parafia hodyszewska należała do dekanatu sokołowskiego110. Proboszcz parafii, ks. Bańkowski, w 1866 r.
pozostawił zapis ... w cerkwi w Hodyszewie znajduje się bardzo piękny
cudowny słynący obraz Matki Bożej z Dzieciątkiem na ręku. Kilka razy
do roku lud po kilkadziesiąt tysięcy zbiera się na odpust, szczególnie
Rusini z Grodzieńskiej guberni i z innych miejscowości oraz z województwa podlaskiego. Odpusty bywały na polskie i ruskie Zielone Świątki po
pięć dni trwające na wszystkie święta Matki Bożej 111 ...
Duchowni z kilkupokoleniowej rodziny Bańkowskich przez dłuższy
czas otaczali opieką duchową bractwo cerkiewne, które zostało odnowione w 1791 r. W księdze brackiej zachował się dokument, zaczynający się od słów: Sposób Chwalenia Świętych Bożych w Zaśnieniu Nayświętszej Marji Pannie Matce Bożey w Cudownym Iey y sławnym Obrazie przy Cerkwie Hodyszewskiey w obrządku Świętey Uniy Zostająccy.
A przez Bractwo pod Tytułem TEJŻE Wznowione. Nabożnemi Wotami
rozsławiony; ku Czci BOGA w Tróycy Świętey Iedynego: MARYI Panny,
Świętych Bożych. Osobliwiey Patronki wielkiey Tegoż Bractwa: Nayświętszego MARIEY Panny MATKI BOŻEY: Cudotworney Zasnienia.
Ku którey większemu uwielbieniu rozgrzane Serca Wiernych w CHRYSTUSIE Sług; Pod Imieniem Iey, od Tychże pobożną, z godnemi Głosami uchwalony, Intencyą za BŁAGOSŁOWIENSTWEM Pr. Wielebnego
108
N. Odincov, Skazanie o Hodyśevskom prichode, prichodskom Uspenskom
chrame i Hodyśevskoj ikone Presvjatoj Bogorodicy, Varśava 1908, s. 41.
109
W. Jemielity, Dekanat unicki augustowski w XIX i początkach XX wieku,
[w:] Materiały do dziejów społeczno-religijnych w Polsce, Lublin 1974, s. 159.
110
Cholmskij greko-uniatskij mesjaceslov na 1869 g.
111
W. Jemielity, dz. cyt., s. 21.
169
Imci Xiędza Antoniego
Bańkowskiego Plebana, y
Koadjutora Jegoż, Cerkwie Hodyszewskiej, Za
Czuyną Promocyą Sławetnego Ambrożego Kruszkiewicza Obywatela JEgo
Krolewskiey M-ci Miasta
Kleszczel; tudzież i Innych
na Ten Czas Przytomnych
w Roku Tysiącznym Siedemsetnym Dziewiędziesiątym, biegącym. Dnia
Siodmego, Miesiąca Lipca W.S.Kol.: promulgowany Publicznie. AD Majorem DEI Gloriam Beatissimae Virginis Mariae Honorem
et:
Cultum
O.Omnium Santor. Patronor. Nastror. Amen 112.
Kaplica nad źródłem.
Od 1875 r. do I wojny
Stan z lat 60. XX wieku
światowej cerkiew w Hodyszewie znajdowała się ponownie w łonie Kościoła prawosławnego,
a proboszcz przyjął prawosławie. W 1867 r. nieznany ofiarodawca przekazał do cerkwi kielich srebrny pozłacany, zaś w roku 1875 od Hosudara
Imperatora otrzymano komplet naczyń liturgicznych, naprestolny krzyż,
ewangeliarz, darochranitilnicę oraz kilka kompletów szat kapłańskich.
Obraz Matki Bożej pozostawał w cerkwi w szczególnej czci i nadal
był uwielbiany przez pielgrzymów.
W 1878 r. położono kamień węgielny pod nową murowaną świątynię, którą w 1881 roku poświęcono. Cerkiew wzbogaciła się o nowe dary
rzeczowe. Małżeństwo Stanisław i Magdalena Brzezińscy, wyznania
katolickiego, ofiarowali dwie chorągwie, mieszkańcy wsi Augustowo
112
170
A. Roszkowski, Hodyszewo, Łomża 1928, s. 20-21.
koło Bielska krzyże, a darczyńcy ze wsi Czerewki chorągwie. Kler katedry warszawskiej przekazał dwie ikony artystycznego wykonania w pozłacanych kiotach 113.
Cudowna ikona została przeniesiona do nowo zbudowanej cerkwi
i umieszczona w ikonostasie, by podczas nabożeństwa umożliwić wiernym oddawanie hołdu Matce Bożej114. Obok murowanej cerkwi zbudowano (ze starej cerkwi) drewnianą cerkiew i w 1884 r. poświęcono.
Współczesny autor folderu o Hodyszewie zaznacza ... rzecz trochę dziwna, że nigdzie w kronikach nie zarejstrowano łask otrzymanych w Sanktuarium, choć ciągle żywy kult trwający prawie 250 lat, liczne dawne
i współczesne wota w liczbie 200 oraz wiele dowodów ludzkiej wdzięczności, jak różnorodne krzyże, ordery i mnóstwo sznurów korali, dowodzą szczególnego działania Bożego przez Maryję w tym miejscu. Liczne
laski i kule pozostawione przez chorych i kaleki, usunięto podczas przebudowy kościoła w r. 1884115.
W 1880 r. mieszkańcy trzech wiosek – Ściony, Sieśki i Woćki – zostali przepisani z parafii brańskiej w grodzieńskiej guberni do parafii
w Hodyszewie w chełmsko-warszawskiej diecezji, a administracyjnie
w guberni łomżyńskiej116. Parafia w Hodyszewie znajdowała się w okręgu dekanalnym Suwałki. Decyzją władz konsystorza od 16 czerwca 1885
r. cerkiew w Hodyszewie stanowiła filię parafii brańskiej117.
Władze konsystorza 25 lipca 1890 r. zadecydowały o przeniesieniu
cerkwi w Hodyszewie do drugiego okręgu warszawskiego118. Zgodnie
z zarządzeniem Św. Synodu z 1 lipca 1906 parafie na terenie guberni
łomżyńskiej utworzyły piąty okręg warszawski, w skład którego weszła
i cerkiew w Hodyszewie119.
113
N. Odincov, dz. cyt., s. 39.
Ikona preżde pomeśćalas’ na gornem meste v oltare, a v nastojaśćee vremja
[1908 r.] vodrużena na samom vidnom meste v ikonostase, otkuda ona spuskaetsja
dlja ćestvovanija eja verujuśćimi. N. Odincov, dz. cyt.,s. 34.
115
K. Jekiełek, Hodyszewo – Sanktuarium Maryjne w diecezji Łomżyńskiej „Jasna Góra Podlasia”, Księża Pallotyni, Hodyszewo 1979, s. 4.
116
„Cholmsko-Varśavsko Eparchial’nyj Vestnik” (dalej w skrócie ChVEV) 1880,
s. 358.
117
Iosif ep., Grodnenskij Kalendar, Voroneż 1899, cz. 1, s. 220.
118
ChVEV 1890, s. 269.
119
„Varśavskij Eparchial’nyj Listok” (dalej w skrócie VEL) 1906, s. 105.
114
171
W 1908 r. została opublikowana broszura Skazanje o Hodyśevskom
prichode, prichodskom Uspienskom chrame i Hodyśevskoj ikone Presvjatoj Bogorodice. Autor jej, N. Odincow, podaje jednoznacznie, że ...
największym skarbem cerkwi jest ikona Matki Bożej objawiona w nieznanym czasie, przebywającu tu od niepamiętnych czasów w Hodyszewskiej cerkwi, wielce czczona przez miejscową ludność, a także ludność
przybywającą z odległych miejscowości. Ikona przepięknie malowana,
wizerunek Matki Bożej z Dzieciątkiem na ręku. Malowana na desce, ikona częściowo uległa zniszczeniu na wskutek starości, a bardziej jeszcze
przez wbijanie gwoździków dla zawieszania wot. Ikona o rozmiarach
130 x 105 cm pokryta pozłoconą ryzą. Nad głową Maryi jest korona
pozłocona z sześcioma gwiazdkami. Dwie największe, dwie najmniejsze
posiadają brylanty, a dwie średnie brylanty i rubiny. Nad głową Dzieciątka również korona pozłacana ze srebrnym w niej sercem. Ikona w złoconej ramie z napisem „Pod Tvoju milost’ pribegajem Bogorodice
Devo” 120. Ikona dawniej umieszczona była na gornem meste, teraz znajduje się w ikonostasie, otkuda ona spuskaetsja dlja ćestvovanija eja verujuśćimi121. W publikacji odnotowano, że do cudownej ikony Matki
Bożej przybywa bardzo dużo wiernych, otrzymując ukojenie swych
trosk122. Pielgrzymi, powracjając do rodzinnych miejscowości z hody-
120
Autor wspomnianej broszury odnotował wota ... Krome privesok, est’ eśće
i drugija prinośenija iskrenno verujuśćich bogomol’cev, takovy: brilliantovyj krest
s 9-ju kamuśkami, pożertvovannyj majorom zolotych husar g. Ostaśevskim (god
pożertvovanija neizvesten), zolotoj medal’on s pol’skoju nadpisju, kotoraja v perevode glasit: „Ot vsjakago nesćastija i bolezni izbavi nas, Hospodi !”, drugoj zolotoj medal’on – avstrijskij ćervonec s nadpis’ju: „Franciśek II imperator Avstrijskij
1806”, dva malen’kich serebrjanych medal’ona, odin krestik zolotoj, tri serebrjanych i dva bronzovych, 14 razlićnych perstnej, dva bronzovych brasleta, korally
i ożerel’ja i tri francuzskich ordena vremen Napoleona I. N. Odincov, dz. cyt., s. 34.
121
N. Odincov, dz. cyt., s. 34.
122
W jednym z periodyków przy opisie parafii i cerkwi odnotowano: ... ikona
eta drevnjaja, vizntijskago pis’ma; ona poćitaemaja ne tol’ko uniatami, no i pravoslavnymi bliżajśich prichodov Grodnenskoj guberni i daże katolikami, i v bogorodićnye prazdniki privlekaet k sebe massy bogomol’cev kak pravoslavnych tak i katolikov ... M. I. Gorodeckij, Pamjatniki drevnjago pravoslavja v Mazoveckom uezde, „Istorićeskij Vestnik” S-Petersburg G. 29 (1887), s. 136, 139.
172
szewskiego sanktuarium, przynosili również ikonki Matki Bożej i święconą wodę z krynicy123.
W tym że sanktuarium, oprócz wspomnianej cudownej ikony Matki
Bożej, znajdowały się trzy starożytne obrazy: ikona Jezusa Chrystusa
siedzącego na tronie o wymiarach 2,5 x 2,5 arszyna, ikona Mikołaja
Cudotwórcy 1,6 x 1 arszyna na złotym tle i ikona Zwiastowania Najświętszej Panny o rozmiarach 3 x 2,5 arszyna. Wymienione obrazy malowane były w stylu bizantyńskim z napisami w języku słowiańskim.
Na ikonie Zwiastowania umieszczono przywieszkę z napisem Ave Maria gratia plana. Napisy słowiańskie na wszystkich ikonach prawie były
zatarte. Z dawnych ofiar na uwagę zasługuje kielich z 1762 r., przekazany przez Teodora Turyna ze Starego Kornina. Wota miały postacie serc,
rąk, nóg, tabliczki, krzyża wysadzanego brylantami itp. Do świątyni napływały ofiary w postaci wyposażenia cerkiewnego oraz datki pieniężne na utrzymanie i remonty cerkwi. Trzeba zaznaczyć, że przy cerkwi
w Hodyszewie istniało bractwo założone w 1790 r. Przetrwało ono do
1874 r. i ponownie zostało wznowione w 1881 r. pod nazwą Blagoćestivye Chraniteli Prećudnogo Obraza Presvjatoj Devy Marii. W 1908 r. do
bractwa należało 353 osób z 58 miejscowości w okolicach Białegostoku, Bielska, Brańska i Grodziska124.
123
Kult Hodyszewskiej Ikony Matki Bożej był bardzo rozpowszechniony na
Podlasiu. Jej kopie znajdowały się w wielu cerkwiach. W Siemiatyczach w latach
70. XX wieku przed Hodyszewską Ikoną Matki Bożej były odprawiane molebny.
Także w Koźlikach, filialnej cerkwi parafii klejnickiej, znajdowała się ikona z 1854
r., malowana na płótnie, o wymiarach 75 x 65 cm, w 1992 r. skradziona; Zob. Foto.
Katalog ikon skradzionych z cerkwi w Koźlikach, „Spotkania z Zabytkami” 1993,
nr 8, s. 26-28.
124
Z miejscowości: Abramiki – 2 osoby, Augustowo – 23, Baciuty – 7, Bielsk –
8, Brańsk – 2, Bujnowo – 13, Chojewo – 15, Chraboły – 5, Czarna Średnia – 1,
Czarna Wielka – 33, Deniski – 3, Drochlin – 3, Husaki – 1, Kaniuki – 2, Knorydy –
1, Korycin – 3, Kotły – 3, Kozłowo – 4, Kożyno – 2, Krupniki – 1, Lewki – 2, Łubin
– 4, Łyse – 1, Makarki – 2, Malesze – 13, Mierzynówka – 3, Mochnate – 2, Mokre –
6, Nikołajewo (?) – 5, Ogrodniki – 1, Orzechowicze – 8, Parcewo – 27, Pawły – 1,
Pełchy – 1, Pilipki – 3, Plutycze – 9, Radziszewo Stare – 2, Rajsk – 6, Siemiony – 3,
Sieśki – 15, Sobiatyn – 1, Spiczki – 7, Stryki – 11, Szastały – 13, Szczyty – 3, Szpaki
– 7, Świrydy – 14, Widowo – 7, Zanie – 10, Zbucz – 1, Żurobice – 2. N. Odincov, dz.
cyt., s. 43-48.
173
Według Klirovoj Vedomosti z 1913 r. we wsi Hodyszewo mieszkało 41 wyznawców
prawosławia, w Piętkowie – 6,
Jośkach 4 i Jakowientach 5
osób, co wraz z mieszkańcami
trzech wsi przyłączonych
z grodzieńskiej guberni (Ściony, Sieśki i Woćki) dawało 401
parafian. Parafia miała 27 dziesięcin ziemi cerkiewnej,
w tym: siedziby z cerkwią 3
dziesięciny, ornej 10 dziesięcin, sianokosu 3 dziesięciny
i nieużytków 11 dziesięcin.
W czasie I wojny światoHodyszewska Ikona Matki Bożej.
wej ikona Matki Bożej została
Stan obecny
wywieziona w głąb Rosji. Po
odzyskaniu niepodległości zaczęto czynić starania o zwrot cudownej
ikony. W 1926 r. ikona wróciła do kraju i została umieszczona w soborze św. Marii Magdaleny w Warszawie. Na interwencję prezydenta Mościckiego w 1928 r. powróciła do katolickiej już świątyni w Hodyszewie.
W Archiwum Państwowym w Białymstoku zachowało się sprawozdanie tygodniowe Urzędu Wojewódzkiego nr 22 z dn. 2 czerwca 1928 r.,
które informowało: ... obraz ten wywieziony był z Hodyszewa do Rosji
w roku 1915 przed nadejściem wojsk niemieckich, zwrócony zaś został
parafii hodyszewskiej dzięki poparciu Pana Prezydenta Rzeczpospolitej. Pan Prezydent polecił odzyskany obraz oprawić w ramy i przekazał
go delegatom ks. biskupa łomżyńskiego125 ... W broszurce „Hodyszewo”
z 1928 r. napisano: Dowodem cudowności Obrazu są liczne wota, których zachowało się 136, pokryły one cały prawie Obraz i wymownie
świadczą, jak szczodrą ręką Maria obsypywała łaskami tych, którzy pod
Jej obronę się uciekali. Najstarsze wota pochodzą z XVIII wieku. Wielka
ilość wotów z wyobrażeniem rąk, nóg, oczu i serc przemawia za tem, że
125
G. Sosna, Kościół Prawosławny na Białostocczyźnie w ocenie władz II Rzeczypospolitej. Wybór dokumentów, Ryboły 1991, nr 4, s. 11.
174
do stóp Maryi Hodyszewskiej ściągali chorzy z różnorakiemi doleglewościami, tu odzyskiwali zdrowie i jako świadectwo swego uzdrowienia
zawieszali wota 126.
W 1928 r. prace konserwatorskie ikony zlecono profesorowi Rutkowskiemu, który w swojej pracowni odrestaurował też obrazy Matki
Boskiej Częstochowskiej, Ostrobramskiej i Kodeńskiej 127. Podczas konserwacji ikona uległa znacznemu przemalowaniu.
Niektórzy badacze sugerują, że Hodyszewska Ikona Matki Bożej jest
kopią Supraskiej Hodegetrii128. Można definitywnie stwierdzić, że pierwowzorem Supraskiej Ikony jest Ikona Smoleńska, zatem cudowna Hodyszewska Ikona Matki Bożej być może jest Jej kopią, co trudno teraz
stwierdzić, gdyż została przemalowana. Jak twierdzi ks. Jemielity, brak
również dowodów pozwalających zaliczyć do jej pierwowzorów Częstochowską Ikonę Matki Bożej129.
Po I wojnie światowej dotychczasowa parafia prawosławna w Hodyszewie została zlikwidowana, a cerkiew rewindykowano. Nowy kościół zbudowano w 1949 r., z materiałów pochodzących z rozebranej
cerkwi wzniesiono dom pielgrzyma i plebanię. Wtedy to ostatecznie zlikwidowano ślady prawosławnej parafii.
Pamięć o ikonie wśród wyznawców obrządku wschodniego zachowała się do czasów współczesnych i w drugi dzień Św. Trójcy odpra126
A. Roszkowski, Hodyszewo. Opis historyczny parafii, kościoła i cudownego
obrazu NMP, wyd. II, Łomża 1928, s. 22-23.
127
W. Jemielity, Hodyszewo. Sanktuarium Maryjne. Łomża 1973, s. 18, 27.
128
Prawdopodobne jest, że do nowego ikonostasu w Supraślu (XVII w.) została
namalowana kopia cudownej Częstochowskiej Ikony Matki Bożej, która z kolei
posłużyła za pierwowzór wersji czwartej – Ikony Hodyszewskiej i piątej – wykonanej przez Włodzimierza Wasilewicza do sztandaru dla kościoła parafialnego w Supraślu. W. Załęski, Supraska Madonna, Supraśl 1999, s. 63.
129
Należy zaznaczyć, że Hodyszewska Ikona Matki Bożej, wbrew różnym przypuszczeniom, jest sama w sobie pierwowzorem. Jak podaje autor monografii „Hodyszewo”, ... na początku XVII stulecia synody polskie zajęły się sprawą ustalenia
typu Madonny w Polsce. Wskazywały one malarzom jako wzór obowiązujący Obraz z Jasnej Góry. Wpływy biznatyjskie, wschodnie, tak powszechne w epoce pierwszych Jagiellonów w zakresie przedstawień Maryi, były żywe jeszcze w XVI i XVII
w.; nawet wóczas, gdy malarze nie starali się naśladować typu jasnogórskiego.
Przykładem tych nurtów jest właśnie Obraz Matki Boskiej Hodyszewskiej z XVII
wieku.W. Jemielity, Hodyszewo. Sanktuarium Maryjne, Łomża 1973, s. 18, 27.
175
wiane są molebny przed kopią Hodyszewskiej Ikony Matki Bożej. Tak
było m. in. w latach 70. w siemiatyckiej cerkwi (por. przypis 123).
Katalog Zabytków Sztuki tak charakteryzuje ikonę: Obraz Matki Bożej z Dzieciątkiem, tzw. Matki Bożej Hodyszewskiej z wieku XVII w otoczeniu tabliczek wotywnych z blachy srebrnej XVII–XIX wieku130.
W 1976 r. opiekę nad sanktuarium przejęli księża pallotyni, a 31 sierpnia 1980 r. dokonano koronacji obrazu Matki Bożej131. W leksykonie
„Miejsca święte Rzeczypospolitej” ikonę opisano następująco: Obraz
Matki Bożej został namalowany przez nieznanego artystę, prawdopodobnie w XVII w. Przedstawiona jest na nim Madonna z Dzieciątkiem
na lewym ręku. Jezus pod lewym ramieniem trzyma księgę, prawą zaś
dłoń ma podniesioną w geście błogosławieństwa. Cały obraz cechuje
wiele elementów charakterystycznych dla wschodnich ikon132.
130
Katalog Zabytków Sztuki w Polsce, woj. Białystok, pow. Bielsk Podlaski,
oprac. R. Brykowski, I. Galicka, H. Sygietyńska, r. 1964, nr inw. 247.
131
W publikacji wydanej przed koronacją obrazu czytamy: ... magnesem przyciągającym do Hodyszewa liczne rzesze pielgrzymów, także z sąsiednich diecezji
białostockiej i drohiczyńskiej, jest cudowny obraz Matki Bożej z Dzieciątkiem w głównym ołtarzu kościoła parafialnego oraz stojąca w odległości około 800 m od kościoła drewniana kaplica, zwana powszechnie Krynicą. W kaplicy tej znajduje się
źródełko upamiętniające – według pobożnej legendy – miejsce zjawienia się Matki
Bożej przed 250 laty. Podążają tu pielgrzymi, prosząc Matkę Bożą Hodyszewską
o zdrowie. Według powszechnej i żywej wiary miejscowej ludności woda ze źródełka leczy skutecznie choroby przewodu pokarmowego ... Punktem centralnym dla
pobożności pielgrzymów jest jednak sam obraz umieszczony w głównym ołtarzu
kościoła parafialnego. Przedstawia Madonnę z Dzieciątkiem ... wymiary 105 x 130
cm. Pochodzi z XVII w. K. Jekiełek, Hodyszewo – sanktuarium Maryjne w diecezji
łomżyńskiej „Jasna Góra Podlasia”, Pallotinum 1979, s. 3-4.
132
Miejsca święte Rzeczypospolitej. Leksykon, pod red. A. Jackowskiego, „Znak”,
Kraków 1998, nr 60, s. 94.
176
JACZNO – Ikona Matki Bożej
Jerzy Wiśniewski pierwszą wiadomość o cerkwi w Jacznie odnosi
do początków XVI w. W publikacji jego kilkakrotnie powtarza się, że ...
przy drodze z Nowego Dworu do Goniądza w jej pobliżu były Grzebienie i Jaczno z cerkwią. W czasie pomiary włócznej za panowania królowej Bony wymieniono Jaczno z cerkwią (1540 r. wspomniany pop zasidrański)133. Jest też skarga proboszcza cerkwi w Jacznie z 1732 r. (rozbój dokonany na plebani przez Antoniego i Jana Skirmontów)134.
W 1846 r. została wybudowana następna drewniana cerkiew św. Proroka Eliasza. Według Kroniki cerkwi w Jacznie było to przeniesienie
cerkwi z Wielkiego Stawu do Jaczna. Według tradycji cerkiew w Wielkim Stawie była pobudowana w tym czasie co cerkiew na Kołoży
w Grodnie.
Zachował się przekaz odnoszący się do budowy cerkwi, która miała
stanąć pomiędzy wsią Jaczno a wsią Grzebienie. Zgromadzony na nią
materiał, kamień i żwir, zachował się do dnia dzisiejszego. Zaprzęg z cudowną ikoną Matki Bożej zatrzymał się jednak w innym miejscu i nie
mógł ruszyć dalej. Wierni uznali, że to Matka Boża sama wybrała miejsce na budowę świątyni. Autor Archeologićeskoj karty Grodnenskoj
guberni,Pokrowski, zamieścił taką notatkę: w cerkwi w Jacznie jest cudowna ikona Bohomateri, opisanie Jej wydano w Wilnie w 1854 r.135
133
J. Wiśniewski, Osadnictwo Wschodniej Białostocczyzny, „Acta Baltico-Slavica”, t. 11 (1977), s. 38.
134
Akty,Vilenskie t. 7, s. 516.
135
F.V. Pokrovskij, Archeologićeskaja karta Grodnenskoj guberni, Vil’na 1895,
s. 54.
177
Opisano tam cudowne
uzdrowienia przed Jaczniańską Ikoną Matki Bożej.
O samej ikonie więcej
wiadomości zamieszcza
Grodnenskij Kalendar:
W tej cerkwi znajduje się
ikona MB uznawana za cudowną, w średniowiecznej
złoconej drewnianej ramie,
umieszczona w kiocie na lewym klirosie. Wymiary ikony: długość 1 arszyn i 5
wierszków a szerokość 1 arszyn i 5 wierszków, grubość
1 wierszok. Wizerunek Matki Bożej w stylu biznatyjJaczniańska Ikona Matki Bożej,
skim, malowany na grubej
spalona podczas pożaru cerkwi
desce w 1624 r. w mieście
Lipsku. Matka Boża na ikonie w młodym wieku, emanuje z niej dobroć
i pokora. Ikona w typie Hodigitrii na lewej ręce trzyma Dzieciątko, a prawą ręką wskazuje Pana Jezusa. Twarz Bogomłodzieńca wyglądem przypomina dorosłego młodzieńca – włosy gładkie koloru oliwkowego, lewą
ręką trzyma rulon, a prawą ręką wskazuje Bogorodzicę. Matka Boża
ubrana w zieloną suknię ze złotym obramowaniem, płaszcz w wiśniowym kolorze. Pan Jezus ubrany w szarą sukienkę a płaszcz w kolorze
ugrowym. Wokół głów pozłocone drewniane nimby136.
W Pravoslavnom Kalendare zamieszczono wiadomość, że ... v naśoe
vremja kopija blagodatnoj ikony Krasnostockoj Bożiej Materi nachoditsja v Svjato-Il’inskom chrame sela Jaćna, Sokol’skogo uezda; ikona sija
ves’ma poćitaetsja verujuśimi. Bożija Mater’ izobrażena na ikone v korone; na levoj ruke Ona derżit Bożestvennogo Mladenca także v korone.
Spasitel’ Svoej desnicej blagoslovljaet137.
136
137
178
Iosif ep., Grodnenskoj Kalendar, Voroneż 1899, s. 129-130.
Pravoslavnyj Kalendar na 1960 g., Warszawa 1959, s. 69.
Przed ikoną wierni wznosili modlitwy, molebny, akatysty, otrzymując ukojenie w swoich bólach i troskach. Jako dowód służyć może zachowana do dnia dzisiejszego pieśń – hymn do ikony Matki Bożej, śpiewany w cerkwi:
O Presvjataja Devo Mati
Prosim ot bed nas sochranjaj
svjatoj ikonoj v Jaćnanskom chrame
Milost’ svoju nam posylaj
Pripev: Radujsja Mati Bożyja Radujsja
Radujsja Carica
Radujsja naśa Pomośnica i Zastupnica
Ty naśa pomość i zaśćyta
Vzirajem my na obraz Tvoj
O grechach naśych ostavlen’e
My plaćem gorko pred Toboj
My nedostojny Tebe prosim
V skorbi nas suśćich ne ostavljaja
Spasaj Prichod naś ot vrażej kazni
I omoforom svoim pokryvaj
W białostockim Biurze Badań i Dokumentacji Zabytków znajduje
się opis ikonostasu oraz fotografie Jaczniańskiej Ikony Matki Bożej.
Wiek ikony określono na XVII w. i szczegółowo opisano: Półpostać
Matki Bożej z Dzieciątkiem siedzącym na lewej ręce. Ubrana jest w zieloną suknię i cynobrowy płaszcz z żółtym obramowaniem. Jezus Chrystus ubrany w szarą sukienkę i ugrowy płaszcz, prawą dłonią błogosławi a w lewej trzyma zwój. Tło płaskorzeźbione w desce pomalowane na
kolor żółty. Rama drewniana profilowana złocona. Wymiary 94 x 78 cm.
Styl – w typie ikony ruskiej 138.
Niestety w 1986 r. cerkiew doszczętnie spłonęła. Pastwą pożaru pa138
BBiDZ Białystok 1984, nr 3195, foto.
179
Cerkiew, która spłonęła w 1991 r.
dła między innymi ikona Matki Bożej z Dzieciątkiem, pochodząca z XVII
wieku139. Jak podawała prasa, w najbliższym czasie miała być podana
konserwacji.
Bezpowrotnemu zniszczeniu uległy XIX -wieczne księgi liturgiczne,
bogato zdobione i oprawione, a także inne ikony, m. in.: Matki Bożej
Niećajennaja Radosti, św. Patelejmona i wiele innych utensylii.
Po pożarze miejscowa ludność przystąpiła do odbudowy cerkwi. Na
miejscu spalonej drewnianej postanowiono wznieść murowaną. Nowo
zbudowana cerkiew została poświęcona 2 sierpnia 1993 r. w dzień św.
Proroka Eliasza. Jedna z parafianek, Zofia Biełomyzy, przy wsparciu
finansowym rodziny, ufundowała wierną kopię Jaczniańskiej Ikony Matki
Bożej. Wykonawcą był artysta malarz Mieczysław Brzozowski z Białegostoku. Zawieszona została ona w cerkwi w bocznym kiotie, gdzie
i przed pożarem się znajdowała140. Należy żywić nadzieję, że Matka
Boża i w tym wieku roztoczy pieczę nad wiernymi parafii prawosławnej
w Jacznie.
139
... Kopia przechowywanej dawniej przed pożarem w parafialnej cerkwi prawosławnej w Jacznie ... J. Maroszek, Rewelacyjne odkrycie. Oryginalny obraz Matki Boskiej Różanostockiej z 1652 roku znajduje się w Połocku. „Gazeta w Białymstoku” 1995, nr 261, s. 4, il.
140
J. Nachiło, Gojenie ran, „ Kurier Poranny” 1994, nr 5, s. 12, il.
180
KLESZCZELE – Ikona św. Mikołaja Cudotwórcy
Legenda głosi, że w XV w. Kleszczele nawiedził kataklizm, pochłaniając cerkwie i domy mieszkalne. Z tej katastrofy ocalała tylko ikona
św. Mikołaja. Tak głosi ustna tradycja, przekazywana z pokolenia na
pokolenie. Pierwsza drukowana wzmianka o cerkwi św. Mikołaja pochodzi z 1560 r., z czasu pomiary włócznej i placowej w Kleszczelach141.
Po wschodniej stronie rynku stała cerkiew św. Mikołaja, a duchownym
był o. Hawryło. W tej cerkwi znajdowała się ikona św. Mikołaja, pochodząca z początku XVI w.
Na początku XVII w., mimo oficjalnej delegalizacji Kościoła prawosławnego, nie zmieniły się w Kleszczelach stosunki wyznaniowe. Dopiero w 1632 r. przy pomocy strosty odebrano prawosławnym cerkiew
św. Mikołaja, przekazując ją unitom. Kupcy kleszczelowscy „wiary greckiej” na wzór bractwa wileńskiego założyli własne bractwo św. Mikołaja. W obronie cerkwi złożyli petycję do króla Władysława IV. 14 marca
1633 r. monarcha polecił oddać świątynię prawowitym właścicielom.
Bractwo nie cieszyło się długo swoją cerkwią, 29 sierpnia 1633 r. unici
ponownie ją zawłaszczyli. Król wyznaczył komisję do zbadania sprawy
na miejscu. Decyzja komisji była korzystna dla prawosławnych. Przez
piętnaście jeszcze lat bractwo i cerkiew św. Mikołaja pozostawały w „wierze greckiej” 142.
Bractwo rozwijało działalność oświatową i charytatywną – prowa141
J. Zieleniewski, Rejestr pomiary włócznej Kleszczel z roku 1560, „Studia
Podlaskie” 1991, t. 3, s. 208.
142
A. Mironowicz, Ikona św. Mikołaja Cudotwórcy, „Białostocczyzna” 1990,
nr 1/17), s. 6.
181
dziło szkołę oraz szpital dla ubogich. Patronem bractwa był św. Mikołaj143, a ikonę Jego nosili członkowie bractwa podczas procesji. Przed
ikoną odprawiano molebny, akatysty w intencji bractwa. Wkrótce stała
się jego symbolem144.
W 1648 r., po śmierci króla, zmieniła się sytuacja polityczna w kraju.
Z braku możliwości odzyskania cerkwi, członkowie bractwa zmuszeni
byli przyjąć unię. Sprawą ważniejszą dla jego członków było posiadanie
własnej cerkwi, szkoły i szpitala, aniżeli pozostawanie w „wierze greckiej” bez świątyni i duchownych. Bractwo zachowało dawną tradycję
życia religijnego, było fundatorem w 1709 r. budowy dzwonnicy przy
cerkwi św. Mikołaja. Dzwonnica ta przetrwała do naszych czasów, zaadaptowana na cerkiew pod tym samym wezwaniem.
Wizyta cerkwi brackiej św. Mikołaja z 1727 r. potwierdza dobry stan
świątyni, bogactwo jej wystroju i dobre wyposażenie w utensylia. Był
to efekt patronatu bractwa św. Mikołaja nad swą cerkwią. Patronat ten
nie został przerwany nawet po zmianie charakteru wyznaniowego świątyni, albowiem samodzielność organizacyjna bractwa została zachowana. Można przypuszczać, że wizytator z wymienionych powodów nie
wymienił ikony św. Mikołaja. Natomiast wymienia, iż ... Ksiądz Bazyli
Kirsnowski ma służebnika dyzunitskiego [prawosławnego] zażywał ...
służebnik dizunitski iako niepotrzebny kassuiemy ... oraz wymienia wota
... 17 serduszka srebrne pozłociste, Ręka z palcami iedna spora, tabliczek wielkich y małych osim145 ... Były to wota ofiarowane cudownej
143
Święty Mikołaj urodził się około 280 roku, był jedynym dzieckiem zamożnych rodziców, obywateli Patry w Licji, którzy postarali się, aby syn otrzymał chrześcijańskie wykształcenie od wuja, biskupa Patry. Po śmierci rodziców cały majątek
rozdał biednym. Wkrótce wyświęcono go na biskupa Myry. Przed wyborem Mikołaj doznał wizji, w której Chrystus wręczył mu księgę Ewangelii, a Matka Boża
założyła na ramiona omophorion. Św. Mikołaj był jednym z uczestników Pierwszego Soboru Powszechnego w Nicei 325 r. Już za życia był uznawany za świętego ...
podobno jego twarz jaśniała niekiedy niczym słońce. Zmarł 6 grudnia 343 r. i został
pochowany w katedrze w Myrze. W XI wieku relikwie jego przeniesiono do Bari
we Włoszech, gdzie pozostają do dzisiaj. J. Forest, Modlitwa z ikonami, Bydgoszcz
1999, s. 182.
144
Porównaj: A. Markević, Drevnjaja ikona śv. Nikolaja v Breste, LEV 1885, nr
16/17, s. 172.
145
Wizyty dekanatu bielskiego 1727, APwL ChKG-K sygn.780, k. 377-380.
182
ikonie, o czym świadczy opis
konserwatorski z 1984 r. ... Na
powierzchnię malowidła nabite blaszane elementy (korona,
aureola, księga św. Mikołaja,
4 gwiazdki, 2 wota-serca).
Lico ikony oczyszczono powierzchniowo, zdejmując nabite elementy metalowe, takie
jak aureolę świętego, wota146.
We wspomnianej wizycie wizytator odnotował, że żertownik roznemi obrazami sine ordyna zagaiony, których iest in
numero szesc moskiewskich.
Do tych obrazów zalicza również ikonę św. Mikołaja.
Z chwilą powrotu parafii
Ikona Św. Mikołaja Cudotwórcy
kleszczelowskiej do Kościoła
prawosławnego w 1839 r. okazało się, że bracka ikona św. Mikołaja
wymaga konserwacji, której dokonano w 1859 r., o czym świadczy napis na odwrocie ikony: Ikona vozobnovlena w 1859 godu Pry bytnosci
Protoiereja Onufrija Gogolewskogo i cerkovnogo starosty Jakova Artiszevicza Wozobnovił Koricz Michnovicz 147.
W czasie konserwacji ikonę częściowo zamalowano, o czym świadczy opis konserwatorski ... Przemalowania pochodzą prawdopodobnie
z XIX w. Przemalowania nie zmieniające pierwotnej kompozycji ikony,
układu poszczególnych scen.
Ikona pozostawała w cerkwi św. Mikołaja do 1915 r., kiedy to została
wyniesiona z płonącej świątyni. Po pożarze uratowana ikona została
146
Dokumentacja konserwatorska prac wykonanych przy obrazie „Św. Mikołaj
Cudotwórca” z cerkwi w Kleszczel[ach], wykonana na zlecenie WKZ Białystok, nr
zlec. 51/82, oprac. Małgorzata Drankowska, Warszawa 1984, mnps.
147
Dokumentacja konserwatorska prac wykonanych przy obrazie „Św. Mikołaj
Cudotwórca” z cerkwi w Kleszczel[ach], wykonana na zlecenie WKZ Białystok, nr
zlec. 51/82, oprac. Małgorzata Drankowska, Warszawa 1984, mnps.
183
umieszczona w parafialnej cerkwi Zaśnięcia Najświętszej Marii Panny,
zbudowanej w 1877 r. Przetrwała tam dwie wojny światowe, choć podczas bombardowania w 1944 r. uległa częściowo zniszczeniu.
W latach 1983-84 została poddana gruntownej konserwacji, odzyskując pierwotny wygląd. Prace konserwatorskie ujawniły wartość religijną, kulturową i historyczną obiektu. Ikona św. Mikołaja Cudotwórcy
została napisana przez nieznanego malarza pochodzenia ruskiego na
trzech deskach połączonych dwiema poprzecznymi listwami, o wymiarach 96 x 70 x 3 cm. Na malowidle temperowym na zaprawie kredowoklejowej w późniejszym okresie przytwierdzono elementy metalowe:
koronę, aureolę, gwiazdy i wota. Sama ikona być może pochodzi z I poł.
XVI w.148 Ikona przedstawia św. Mikołaja w ujęciu całopostaciowym,
frontalnym. W górnych narożnikach medaliony św. Jana Ewangelisty,
Matki Bożej na czerwonym tle.
Opis konserwatorski: Św. Mikołaj w uroczystym stroju biskupim złożonym z niebieskiego stichara i feliomona z czarno-białym geometrycznym ornamentem – motyw białych krzyży na czarnym tle. Spod feliomona zwisa żółty epitrachilion, z lewej strony wystaje żółta palica. Na wierzchu omorfion z czarnymi krzyżami na białym tle. Głowa biskupa w złotym nimbie, okolona krótką, siwą brodą. Prawa ręka wyciągnięta w bok
w geście błogosławieństwa, a w lewej dłoni księga o jasnożółtawej okładce i czerwona chusta149.
Na obwodzie ikony sceny z życia świętego, przedstawione w dwunastu scenach: Narodziny Świętego, chrzest, uzdrowienie sparaliżowanej
ręki kobiety, wyświęcenie na diakona, wyświęcenie na biskupa, zjawienie się przed uwięzionymi książętami – Nepocjanem, Ursusem i Apilionem, ukazanie się cesarzowi Konstantynowi we śnie, przeszkadzanie
w egzekucji jednego z trzech niewinnych żołnierzy, uratowanie tonącego chłopca, uratowanie statku podczas burzy, pogrzeb Świętego w marmurowym grobowcu, przeniesienie zwłok. Sceny z życia świętego przedstawione są na srebrnym tle, na którym znajdują się mało czytelne ruskie
napisy. Kolejność scen nie odpowiada chronologii zdarzeń z życia św. Mi148
L. Stalończyk, Prace konserwatorskie w woj. białostockim w latach 19801985, „Ochrona Zabytków” 1996, nr 1, s. 97.
149
L. Stalończyk, dz. cyt.; Por. Liki Russkoj Ikony. Katalog vystavki. Izd. Avangard 1995, s. 99-101, il.
184
kołaja. Rama ikony srebrna z jasnoczerwonym obrzeżem, nieco wystająca przed lico malowidła.
Kult św. Mikołaja jest bardzo rozpowszechniony w Cerkwi prawosławnej. Jest on patronem wielu cerkwi i monasterów150, a imię Mikołaj
jest często nadawane podczas św. chrztu. Św. Mikołaj uznawany jest za
obrońcę ortodoksji, wzorowego duszpasterza, ostoję biednych i bezbronnych, opiekuna dzieci. Jest patronem żeglarzy, więźniów i sierot. Żadnego innego świętego, z wyjątkiem Matki Bożej, nie przedstawia się tak
często na ikonach, jak właśnie jego. Wypełniwszy Ewangelię Chrystusa
... objawiłeś się w prawdzie jako najświętszy pasterz świata, śpiewa
Kościół prawosławny w jego święto, szóstego grudnia151.
Wierni poświęcili św. Mikołajowi wiele pieśni. Oto fragment jednej
z nich:
Prośu tebja ugodnik Bożij
Svjatoj velikij Nikolaj
V żitejskom more utopaju
Mne ruku pomośći podaj
K Tvoej ikone pripadaju
Menja ugodniće spasi
Tebja na pomość’ prizyvaju
Molitvu k Bogu voznesi
Vragi povsjudu okrużajut
Mne pregrażdajut vse na puti
Mojej pogibeli żelajut
Ćtob mne v blażenstvo ne vojti
Ty vsem pomośćniće velikij
Dlja vsech javljaetsja rodnoj,
Prośu tebja ugodnik Bożij
Umiloserdis’ nadomnoj
I tak jak przed wiekami, należy żywić nadzieję, że wstawiennictwo
św. Mikołaja za pośrednictwem ikony będzie promieniować i na dalsze
dzieje Kleszczel i mieszkańców miasta.
150
Dla przykładu, znamienity monaster św. Mikołaja w Bielsku istniał już w XV
wieku i przetrwał w błahoczesti przez cały okres unicki na tych terenach.
151
J. Forest, Modlitwa z ikonami, Bydgoszcz 1999, s. 181.
185
KOŻANY – Włodzimierska Ikona Matki Bożej
W XV-XVI w. z biegiem Narwi wznoszono cerkwie 152. W źródłach
zachowały się wzmianki o cerkwiach w Ciełuszkach (Święcicielach),
Kaniukach, Rybołach (Antonowiczach), Wojszkach, Zawykach, Surażu
i innych miejscowościach. Kożany, położone pomiędzy Wojszkami a Surażem, były zamieszkałe przez ludność ruską.
Najstarszy zachowany dokument pochodzi dopiero z 1621 r. i dotyczy fundacji dla cerkwi, danej przez Macieja Lewickiego, cześnika podlaskiego. Fundator uposażył duchownego w 3/4 włóki gruntu wolnych
od opłat oprócz łąki i pastwisk wokół cerkwi i tych ziem, które nadane
zostały przez jego przodków. Z tego nadania wynika, że cerkiew istniała
o wiele wcześniej, a przodkowie obdarowali parafię gruntami. Powyższa fundacja została zarejstrowana w sądzie grodzkim w Surażu dnia
20.09.1621 r. posle prazdnika Poseśćenija Preslavnejśej Devy Marii.
Święto Narodzenia Najświętszej Marii Panny (Preczystej) uroczyście
jest obchodzone, jako parafialne, po dzień obecny.
Kult Matki Bożej z dawien dawna był tu kontynuowany. Interesująca
152
W pobliżu wsi Zajączki, w okolicy Kożan, zachował się kolisty nasyp o średnicy około 35 m, wzniesiony ponad poziom otaczający łąki o 1-1,25 m. A. Kamiński, Pogranicze polsko-rusko-jaćwieskie. Między Biebrzą i Narwią, „Rocznik Białostocki” 1963, t. 4, s. 20; Według Pokrowskiego nasyp był obsadzony dębami,
a w środku znajdowała się płyta kamienna „Ołtaż Plitnja”. Można przypuszczać, że
było to miejsce pogańskiego ołtarza. F. V. Pokrovskij, Archeologićeskaja karta Grodnenskoj guberni, Vil’na 1895, s. 165; Można przypuszczać, że w dotychczasowych
miejscach kultu powstawały ośrodki wiary chrześijańskiej, a objawione miejsce lub
ikona były szczególnie czczone. A. Kamiński, Pogranicze polsko-rusko-jaćwieskie.
Między Biebrzą i Narwią, „Rocznik Białostocki” 1963, t. 4, s. 20-21.
186
ikona Matki Bożej jest już odnotowana w wizycie cerkwi z 1773 r. ...
ołtarz drugi bokowy z obrazem Nayswiętszey Panny Koron srebrnych 2
pozłocistych Tabliczka srebrna 1, Koralow sznurkow 3, Bisiorkow mnieyszych 3 większych sznurkow 5, zauszniczek bisiorowych para. Wymienione wota zostały złożone za doznane łaski Matki Bożej.
Obraz Matki Bożej Miłosierdzie (Umilenije) był przedmiotem szczególnego kultu w kożańskiej cerkwi. Do ikon typu Umilenije należy
również Włodzimierska Ikona Matki Bożej153. Według tradycji przedsta153
Według tradycji Cerkwi prawosławnej, ikonę Matki Bożej jeszcze za życia
Najświętszej Bogorodzicy namalował św. ap. Łukasz na desce od stołu, przy którym
Święta Rodzina spożywała posiłki. W V wieku na Boże Narodzenie ikonę z Jerozolimy przeniesiono do Konstantynopola, a na początku XII wieku znalazła się w Kijowie jako dar patriarchy Konstantynopola Chryzobergena dla księcia kijowskiego
Jurija Dołgorukiego. Najpierw ikona znajdowała się w Wyszogrodzie, później w cudowny sposób za miejsce przebywania obrała Włodzimierz. W 1160 r. książę Andrzej, syn Jurija Dołgorukiego, wybudował wspaniałą świątynię dla cudownej ikony. W 1164 r. książę Andrzej, zwany Bogolubskim, zabrał ikonę ze sobą na wyprawę
wojenną i odniósł zwycięstwo. W 1185 r. sobór we Włodzimierzu spłonął, jednak
ikona Matki Bożej nie uległa zniszczeniu. W czasie najazdu mongolsko-tatarskiego
ikonę ogołocono z kosztownego okładu-ryzy, ale ikona nie została naruszona. Włodzimierska Matka Boża w cudowny sposób trzykrotnie obroniła ziemię rosyjską: w 1395
roku ocaliła Moskwę od najazdu w czasie bitwy na Kulikowym Polu, w 1480 r. od
najazdu Ordy tatarskiej oraz w 1521 r. od najazdu Tatarów Krymskich. Ikona Włodzimierska przez kilka stuleci znajdowała się w soborze Uspieńskim na Kremlu.
Była ona obecna podczas wielu ważnych wydarzeń w historii Rusi i Rosji. Przed nią
namaszczano i koronowano książąt i carów, wybierano nowych patriarchów, gorliwie modlono się w obliczu najazdów innowierców. Ikona ta uczestniczyła w wyprawach wojennych, wspomagając broniące ojczyzny wojska. Tradycją było również
obnoszenie tej ikony w procesji wokół granic miasta podczas najazdów obcych
wojsk. W 1917 r. Włodzimierska Ikona Matki Bożej została umieszczona w moskiewskiej Galerii Tretiakowskiej. Tam przebywała do września 1996 r., kiedy przekazano ją do cerkwi św. Mikołaja na moskiewskich Tołmyczach, gdzie znajduje się
do dzisiaj. (Według red. Doroty Wysockiej z „Przeglądu Prawosławnego” do dziś
znajduje się w galerii, tylko w wydzielonym pomieszczeniu (cerkwi) na jej terenie
wraz ze św. Trójcą Rublowa i innymi ikonami). W cerkwiach prawosławnych znajduje sie wiele kopii Włodzimierskiej Ikony Matki Bożej. Jej święto obchodzone jest
21 maja, l3 czerwca, 23 czerwca/6 lipca i 26 sierpnia/8 września. W. Nikitin, Ikona
Matki Bożej Włodzimierskiej, [w:] Kult Maryjny w Kościele rzymskokatolickim w Polsce i Rosyjskim Kościele prawosławnym, Warszawa 1989, s. 83-84; Zemnaja żizn’
Presvjatoj Bogorodicy i opisanie svjatych ćudotvornych ee ikon, Jaroslav 1999, s.
157-164; Ikony Matki Bożej, oprac. J. Charkiewicz, „Bratczyk” nr 199, Hajnówka
1999, s. 169.
187
wia ona moment, w którym Dzieciątko Jezus ujawnia Matce tajemnicę
swej śmierci i zmartwychwstania. Na obliczu Marii maluje się wyraz
bólu, miłości, a także pełnego poddania się Woli Bożej, pogłębiony poprzez silne kontrasty światła i cienia. Spojrzenie Marii nacechowane
jest zdziwieniem, smutkiem i zadumą. Syn jest przytulony do Matki,
ona zaś otacza Syna swoją miłością i macierzystą opieką.
26 listopada 1761 r. przy cerkwi w Kożanach zostało powołane Bractwo Miłosierdzia (Umilenija) Matki Bożej. Rejestr członków bractwa
cerkwi w Kożanach przedstawia się następująco: ze wsi Złotniki – 18
osób, Kożany – 8, Czerewki – 4, Doroszki – 4, Zajączki – 10 i Pańki – 4
osoby. W 1835 r. parafia kożańska utraciła samodzielność, a wymienione miejscowości zostały dołączone do sąsiednich parafii w Rybołach
i Surażu. W latach 70. XIX w. cerkiew została rozebrana i przewieziona
na cmentarz w Rybołach. Do Ryboł trafiły dwie ikony patronalne: św.
Jerzego i Matki Bożej oraz dzwony.
Po długich zabiegach wybudować nową świątynię udało się dopiero
w latach 1883-86. Na polecenie władz diecezjalnych ikona Matki Bożej154 oraz dzwony zostały zwrócone prawowitemu właścicielowi, natomiast ikona św. Jerzego pozostała w cmentarnej cerkwi w Rybołach do
1965 r., tj. do chwili kradzieży jej przez nieznanych złoczyńców155.
Kolejna wiadomość o Kożańskiej Ikonie Matki Bożej pochodzi z końca XIX w. W Grodnenskom Kalendarie odnotowano: ... w tej cerkwi
znajduje się wielce czczona święta ikona Matki Bożej Kożańskiej, jej
wysokość 1 arszyn i 12 wierszkow, szerokość 1 arszyn i 3 wierszki na
płótnie naklejonym na olchową deskę w pozłoconej ryzie. W Cerkovnoj
Letopisi założonej w 1912 r. przez proboszcza Mikołaja Wiesiołowskiego jest takowy zapis ...z prawej strony klirosa znajduje się w kiocie iko154
W Cerkiewnej Letopisi cerkwi w Rybołach, czytamy: ... Supustja eśće tri
goda Ukazom Litovskoj Duchovnoj Konsistorii ot 13 ijunja 1896 g. predpisyvaetsja: „Ikonu Bożiej Materi, imenuemuju „Kożanskoj”, vozvratit’ v Kożanskuju cerkov’. Ikonu że Velikomućenika Georgija i kolokola ostavit’ v Rybolovskoj cerkvi”.
15 ijunja 1896 g. prićt Surażskoj cerkvi daet raspisku v polućenii vyśeupomjanutoj
ikony Bożej Materi dla Kożanskoj cerkvi. Opisanie Rybolovskogo prichoda za dvuchsoletnij period s 1751 po 1951 god po dannym archiva Rybolovskoj cerkvi, sostavil
prot. N. Krukovskij, ć. I, s. 292, rkps.
155
Zob. Ryboły – ikona Matki Bożej, s. 276.
188
na Włodzimierska Matki Bożej w srebrnopozłoconej ryzie,
wysokość 1 arszyn i 13 wierszkowi szerokość 1 arszyn i 4
wierszkow. Rozmiary ikony
wymienione we wspomnianych zapisach (drukowane
i pisane) z 1899 i 1912 r. w zasadzie są zgodne, różnica 1
wierszka być może spowodowana była mierzeniem z ramą.
Jednocześnie sama nazwa ikony Włodzimierskiej (Umilenije) była odnotowana w wizycie z 1773 r. Autor Letopisi
zaznaczył, że od 1906 r. istnieje przy cerkwi bractwo Matki
Bożej.
Autorka artykułu Bieżeństwo z ikoną156 opisuje wydaKożańska Ikona Matki Bożej
rzenia związane z uchodźtwem ludności prawosławnej 1915 roku do Rosji. Pisze ona między innymi ... Na początku sierpnia przed dniem św. Anny zmarł ostatni proboszcz przed wojną, o. Mikołaj Wesołowski. Parafianie, pozbawieni opieki
duchowej, sami podjęli decyzję o zabezpieczeniu cerkiewnego mienia.
... głęboko wierząca rodzina Oleksiuków postanowiła zabrać ze sobą
pokaźnych rozmiarów ikonę Matki Boskiej. Tak bardzo pragnęli ocalić
drogi ich sercu obraz, do którego wznosili swoje prośby o ocalenie z wojennej pożogi. Nasz ojciec – wspomina najstarsza córka Eliasza Nina
Andrejuk – przysiągł sobie, że nie pozostawi nigdzie ikony i święcie wierzył, że szczęśliwie wróci cała rodzina.Transport ikony był dużym obciążeniem w podróży, pokaźne rozmiary i ciężar sprawiały, że jedna osoba
nie była w stanie jej unieść. W pośpiechu wykonano dużą drewnianą
skrzynię, w której odpowiednio zabezpieczona spoczęła ikona Matki
156
I. Matus, Bieżeństwo z ikoną, „Przegląd Prawosławny” 1993, nr 10, s. 10-11.
189
Boskiej, zwana przez miejscową ludność Kożańską. Rodzina Oleksiuków furmanką dojechała aż do Smoleńska. Później pociągiem ruszyli
w dalszą drogę, do guberni saratowskiej, do osady Diwowka. Przywiezioną ikonę oddano na przechowanie do parafialnej cerkwi. Następnie
rodzina Oleksiuków zamieszkała w budynku stróżówki cerkiewno-parafialnej szkoły. Przywieziona ikona znalazła schronienie w cerkwi w Jekatierynowce. ... ustawiono ją poniżej solei, po lewej stronie carskich
wrót, w pobliżu świecznika ... W tych trudnych latach była ona bardzo
droga i bliska sercu wszystkich tułaczy z parafii Kożany, stając się Opiekunką i Pocieszycielką uchodźców.
Autorka kontynuje ... Pobyt na obczyźnie pozostawił również ślad na
ikonie, ... wysoka temperatura płonących świec spowodowała nieznaczne uszkodzenie na nadgarstku ręki, częściowo niszcząc farbę ... Los bieżeńców stopniowo skłaniał ich do powrotu na ojczystą ziemę, a wybuch
rewolucji w Rosji, który pogorszył sytuację ewakuowanej ludności, przyspieszył decyzję. Tysiące rodzin, jeżeli nie zostały zdziesiątkowane przez
tyfus, przygotowały się do powrotu. Rodzina Oleksiuków, pomimo stawianych przez nowe władze trudności, odzyskała swój cudowny skarb.
Po wielkich trudach, dzięki Bogu, ikona szczęśliwie wróciła do Kożan.
Parafianin Eliasz Oleksiuk, któremu trzeba zawdzięczać ocalenie
świętości, zmarł w 1963 r. Życzeniem jego było, aby w ostatniej drodze
towarzyszyła mu wspomniana ikona. Prośba została spełniona. W pogrzebowej procesji odprowadziła zmarłego na pobliski cmentarz bardzo
bliska mu ikona157.
W Katalogu Zabytków Sztuki czytamy: Ikona Matki Boskiej z Dzieciątkiem w typie Hodegetrii przemalowana, w sukience o charkterze rokokowym 1843 r.158. Decyzją Wojewódzkiego Oddziału Państwowej Służby Ochrony Zabytków w Białymstoku z 8 listopada 1996 r. została zarejstrowana jako zabytkowa, pochodząca z I połowy XVII wieku. Opisano ją tak: ... Matka Boża przytrzymująca na swym lewym ramieniu
małego Jezusa. Prawa dłoń Matki Bożej na wysokości kolan Jezusa.
Jezus dwoma palcami prawej, ręki wskazuje na Matkę. W jego prawej
157
I. Matus, dz. cyt.
Katalog Zabytków Sztuki w Polsce, pow. Białystok, nr inw. 246. R. 1962,
oprac. A. Troja i E. Żytko, mnps; Por. Liki Russkoj Ikony. Katolog Vystavki. Izd.
Avangard 1995, s. 79, il.
158
190
dłoni księga. Matka Boża 3/4
zwrócono w prawą stronę.
Chrystus ukazany frontalnie.
Karnacje postaci w kolorze
ciemno-ugrowym z dodatkiem
brązu, różu w partii policzka.
Włosy Jezusa krótkie falujące
ciemnobrązowe z dodatkiem
barwy ugrowej. Napisy w alfabecie cerkiewnosłowiańskim
w górnych narożach obrazu
MATER THEN na wysokości
głowy Jezusa: JEZUS CHRYSTUS.
Ikona Matki Bożej pokryta
jest metalową ryzą, w niej
otwory na twarze i dłonie oraz
stopy Jezusa. Ryza srebrnozłota, wykonana prawdopodobnie
w XIX wieku, kiot zrobiony
Kapliczka-źródelko obok cerkwi
parafialnej w Kożanach. Stan z lat 80.
już w XX wieku. Obecnie cudowna ikona znajduje się
w cerkwi po prawej stronie, przed solejej, z pozłacaną ryzą i w pozłacanych ramach.
Jednym z uroczystych świąt i jednocześnie patronalnym cerkwi kożańskiej jest dzień Narodzenia Najświętszej Marii Panny (Preczysta),
co dobitnie wskazuje na wiekowość cerkwi w Kożanach i uwielbienie
Matki Bożej w Jej szczególnie czczonej ikonie na przeciągu dziejów.
191
KRYNKI – Ikona Matki Bożej
Osadnicy zasiedlający Puszczę Grodzieńską skupiali się przy głównych drogach, zapewniających utrzymanie stałej łączności między Wilnem i Krakowem. Przy drodze z Grodna do Brześcia, wiodącej przez
Białowieżę i Kamieniec, dla potrzeb władcy i jego otoczenia wzniesiono dwór Krynki już w 1429 r.159
Jan Długosz w swojej Kronice pod datą 1434 r. zamieścił informację,
że król Władysław ... zjechał do Krynek, przybył tam na jego powitanie
Wielki Xiąże Zygmunt ... przyjął go z największą czcią i pokorą160.
Parafia prawosławna w Krynkach powstała na początku XVI w., według Kroniki Cerkiewnej w 1505 r. Z 1522 r. zachował się akt fundacji
kościoła, dokonanej przez Jerzego Radziwiłła (dostaje dzierżawę w 1518
roku od króla Zygmunta Starego). Na uwagę zasługuje w nim zapis ... iż
mieszkańcy świeżo założonego miasta Krynki i niektórzy inni poddani
Nasi świeżo nawróceni do Prawdziwej Wiary, przebywający w granicach parafii kościoła ... słuchać słowa Bożego, które bardzo u sobie
nowowróconych do wiary, chcąc przyczynić się do ich wygody i do zbawienia ich dusz161 ...
Nawróceni to chrześcijanie prawosławni. Z aktu fundacji wynika, że
cerkiew w Krynkach już wtedy istniała. Natomiast katolicy należeli do
parafii w Odelsku. Jurydyka cerkwi była duża, posiadała 78 morgów
159
J. Wiśniewski, Osadnictwo Wschodniej Białostocczyzny ..., „Acta BalticoSlavica” 1977, t. 11, s. 27.
160
T. Bielski, Krynki i okolice, Poznań 1972, s. 20, mnps.
161
T. Bielski, Krynki i okolice, Poznań 1972, s. 22, mnps.
192
ziemi oraz 4 place w mieście. Plebania spaliła się w 1774 r. i wtedy wyznaczono nową posesję na wzniesienie budynków gospodarczych162.
W Kronice Cerkiewnej, zachowanej do naszych czasów, pod rokiem
1880 jest taka notatka: po predaniju mestnost’ na kotoroj byla postroena
pervaja cerkov’ i nyne nachoditsja niekogda byla porostaja lesom. Proizżaja siju mestnostiju koroleva Bona prinużdena byla ostanovitsja po
slućaju zagrjażago eja ekipaża v topkoj luże u podnożija vosvyśennosti,
vyjdja na vozvyśennost’ oćarovalas’ mestnostiju, voschiśćena byla duchom molitvennosti, prikazala na tomże mesti vyrubit’ les i iz nego vystroit’ cerkov’ i raskinut’ poselenie. To tylko legenda, bo w rzeczywistości istniało ciche zalecenie Bony, by na nowo zagospodarowanych
ziemiach nie budować cerkwi. Taki wniosek wysunął znawca Podlasia,
nieżyjący już historyk Jerzy Wiśniewski.
Po III rozbiorze Polski granica pomiędzy Rosją a Prusami przechodziła niedaleko od Krynek. W 1798 r. utworzono odrębne biskupstwo
wigierskie (katolickie) dla parafii, które znalazły się pod zaborem pruskim, z siedzibą w Wigrach.
Cerkiew w Krynkach spaliła się w 1804 r. wraz z wyposażeniem
(wspomina o tym inwentarz z 1821 r.). Świątynia w Krynkach słynęła
z cudownej ikony Matki Bożej. Według przekazu w czasie pożaru ikona
jakoby wyszła z cerkwi i zatrzymała się w kościele w Sejnach. Mieszkańcy
Krynek udali się do Sejn i tam mieli widzieć nadpaloną ikonę z napisem
na odwrotnej stronie w języku polskim: Cudowna Matka Boska Kryńska. Ślad po ikonie zaginął163.
W 1807 r., postanowieniem Traktatu Tylżyckiego, Krynki i okolice
znalazły się w granicach Rosji. Dla wszystkich było rzeczą wiadomą, że
unia chyli się ku upadkowi, a lud wierny obrządkowi wschodniemu powróci do Kościoła prawosławnego.
Z resztek nie spalonej cerkwi, a także z nowego materiału, zbudowano maleńką cerkiewkę krytą słomą. Wspomniana Kronika Cerkiewna
mówi, że vnutri sej cerkovki nachodilsja odin tol’ko obraz Bożej Materi
162
Zamennaja zapis’ ot Grodnenskoj ekonomii Krinskoj cerkvi, 1775 g., [w:]
Akty Vilenskie, t. 7, nr 27, s. 55-56.
163
Według ludowej mołwy cudowny obraz Matki Bożej obiecał wrócić do Krynek po wybudowaniu murowanej cerkwi. S. Borowik, Krynki i parafia,”Przegląd
Prawosławny” 1994, nr 9, s. 31.
193
Strażduśćej javljaśćejsja starinnoj dovol’no temnyj żivopisi neizvestnogo żivopisca pisan na choloste. Okolo semdesjatych godov byla odnovlena
v Moskve, żivopis Lika Bożej
Materi s nalożeniem na obraz
medno zolośćennoj rizy. Narod
osobenno ćestvuet etot obraz
vo vsech nesćastnych slućajach ziznii pribegaet k Nemu
i vsega blagovejno podnimaet
Ego i iznosit vo vremja krestnych chodov byvaemych dlja
osvjaśćenija krestijanskich
polej i domov. Ikona Matki
Bożej Bolesnej (Strażduśćej)
w cerkwi krynskiej okazała się
cudowna164.
Kryńska Ikona Matki Boskiej
W Kronice znajdują się odnotowania o cudownym uzdrowieniu przed ikoną Matki Bożej. A oto
niektóre z nich: opis pod rokiem 1886 ... priveli iz Sokol’skogo uezda k
obrazu Materi Bożej Krinskoj devicu oderżimuju nemotoju i posle molitvy neskol’ko raz pered obrazom nemota eja propala ... Dalej czytamy: ...
priveli iz derevni Petraśević iz Krynkskogo prichoda oderżimoju nemotoju Mariju i posle molitvy pred obrazom, nemaja naćala govoriit’ k
velićajśej radosti otca i drugich okrużajuśćych eio ... Następnie pod rokiem
1892 czytamy: przeprowadzono niemą dziewczynkę w wieku lat 7 lub 8,
która nieustannie żegnając się przed ikoną Matki Bożej odzyskała mowę.
W organie prasowym litewskiej diecezji zamieszczono również informację, że przed ikoną Matki Bożej w cudowny sposób uzdrawiani są
ludzie opętani. Kult Matki Bożej Kryńskiej był szeroko rozpowszechniony w okolicy, ze wszystkich stron przybywali chorzy, otrzymując
uzdrowienie.
Autor artykułu w „Litovskich Eparchial’nych Vedomostjach” odno164
194
Cerkovnaja – prichodskaja Letopis’ Krynskoj Cerkvi s 1880 goda, rkps.
tował udział ówczesnego duchownego, który każdorazowo brał udział
w modlitwach przed ikoną ... molitva ich byla uslyśana, on mnogim pomogaet, konećno esli boljaśćij s veroju idet k nemu. Priezżajut k nemu
poćti każdyj den’ i vse nachodjat v ego dome prijut i v slućae nadobnosti
noćleg165 ...
Kolejną wiadomość dotyczącą ikony w 1899 r. odnotował w Grodnenskom Kalendare biskup Józef Sokołow. Napisał, iż w cerkwi znajduje się ikona szczególnie czczona jako cudowna, do której pielgrzymuje
wielu wiernych nie tylko prawosławnych, ale i katolików166. Powtórzył
legendę o powstaniu cerkwi, z tym że pierwsza cudowna ikona miała
objawić się na drzewie i w tym miejscu została pobudowana cerkiew.
Pierwotna ikona była malowana na desce, oblicze Matki Bożej neizrećenno prijatnaje, niestety w czasie pożaru ślad po niej zaginął167.
Ikona Matki Bożej, przed którą wierni otrzymywali łaskę uzdrowienia, do dziś znajduje się w cerkwi w Krynkach. Matka Boża na ikonie,
przedstawiona w półpostaci, w pozłoconej ryzie, ma oczy zamknięte,
ręce złożone w pozie modlitewnnej Mater Bożija moljaśćesija pred Raspjatiem Hospoda Iisusa Christa. Ikona Matki Bożej to wizerunek matki
stojącej pod krzyżem, towarzyszącej Boskiemu Synowi w mękach. Płacząca Maria cierpi podobnie jak inne matki tracące swoje dzieci, co
czyni ją bliższą ludzkiemu sercu. Maria ma świadomość, że Jej syn zmartwychwstanie, ale fakt jego oddania, poświęcenia i ofiary czyni cierpienie jeszcze boleśniejszym – cierpienie jest dla Matki Bożej źródłem siły.
Przy Niej znajduje się wierny uczeń apostoł Jan Teolog.
Wojewódzki Konserwator Zabytków w Białymstoku opracował
w 1991 r. dokumentację fotograficzną cerkwi w Krynkach, w której znajduje się ikona Matki Bożej Bolesnej (Strażduśćej), datowana na II poł.
XIX wieku. Brak dokładnych badań historyków sztuki utrudnia określenie wieku i historii ikony. Być może w przyszłości zostanie poddana
konserwacji, co umożliwi dokładny opis. Jedno jest pewne, że jak za
dawnych czasów, tak i dzisiaj wstawiennictwo Matki Bożej nie opuszcza wiernych Jej wyznawców w troskach i radościach.
165
Prichożanin, Iz m. Krynok, Grodnenskoj guberni, LEV 1891, nr 44, s. 361-362.
Jak głosi źródło drukowane ... populjarneśee iz Eja ćudes – chożdenie vo
vremja pożara po mestećku v prednesenii svećej angelami ... F. V. Pokrovskij, Archeografićeskaja karta Grodnenskoj guberni, Grodno 1895, s. 165.
167
Iosif, ep., Grodnenskij Kalendar, s. 229-231.
166
195
KUŹNICA BIA˛OSTOCKA – Ikona Matki Bożej
W Puszczy Grodzieńskiej wzniesiono u źródeł Łosośny dwór Malawica, a nad rzeką Łosośną zbudowano Kuźnicę (1508) 168. W 1503 r.
otrzymał nad Łosośną 2 wiorsty Waśko Doroszkiewicz, od którego syna
Bohufała poszedł ród Bohufałłów. Dał on początek dworom i wsiom Łosośna i Wołkusz169.
Na zasiedlanych terenach w 1536 r. założono miasto Kuźnicę. Na
nowo zagospodarowywanych terenach dla Rusinów powstały parafie
w Wołkuszu i Kuźnicy – fundowane przez Bohufałów w 1556 r.170 z uposażeniem 2 włók gruntu. Cerkiew została wybudowana na wzgórzu, które należało do starej wsi Wojnowce, założonej w czasach Kazimierza
Jagiellończyka na ziemiach nadanych Mieleszce Michajłowiczowi.
Kuźnica należała do dóbr Aleksandra Chodkiewicza. Po ślubie Pawła Sapiehy z Hanną Chodkiewiczówną dobra zabłudowskie, w tym i starostwo kuźnickie, przeszły do rodu Sapiehów. Na Sapiehę i jego małżonkę Hannę Chodkiewiczówną przeszły również i długi. W 1581 r. król
za długi ciążące na rzecz skarbu hospodarskiego zawyrokował Kuźnicę171.
168
J. Wiśniewski, Osadnictwo Wschodniej Białostocczyzny ..., „Acta BalticoSlavica” 1977, t. 11, s. 29.
169
J. Wiśniewski, Osadnictwo Wschodniej Białostocczyzny ..., „Acta BalticoSlavica” 1977, t. 11, s. 31.
170
A. Mironowicz, Podlaskie ośrodki i organizacje prawosławne w XVI i XVII
wieku, Białystok 1991, s. 73.
171
Sapiehowie. Materiały historyczno-genealogiczne i majątkowe, S-Petersburg
1890, t. I, s. 86.
196
W 1676 r. monaster supraski otrzymał zapis na sianożęcie w uroczysku Kupina, ofiarowany przez miecznika Krzysztofa Micutę. W zamian
mnisi mieli w każdy piątek i sobotę wznosić w intencji fundatora modlitwy przed Supraską Ikoną Matki Bożej172.
W 1704 r. pomiędzy supraskim opatem a właścicielem Krzysztofem
Micutą została podpisana umowa na założenie monasteru w Wojnowcach-Kuźnicy. Budowę klasztoru rozpoczęto dopiero w 1721 r. Funduszowy zapis dla monasteru tak opisuje usytuowanie cerkwi: ... góra przy
samej cerkwie iako jest same w sobie, gdzie przed tym tylko dwory bywali
nigdy oney na rolę zażywano bokiem iednym do cerkwi, drugim do gościnca od Kuźnicy do Kundzina idącego o dwa sążnie przed pusczykiem
gdzie dwór był przed tym173. Kolejny zapis funduszowy z 1743 r. głosi, że
... aby ten nasz fundusz klasztoru Kuznickiego był wiecznemi czasy do
klasztoru Supraslskiego pro filia incorporowany. ... aby tam zawsze mieszkało zakonników pięciu, takową im wkładaiąc obligacyą, aby dwie msze
święte w tydzień wiecznemi czasy odprawowane byli, to iest w piątek
msza czytana iedna za duszę Jerzego, Konstancyi, Zofii y innych krewnych zmarłych, stosuiąc się ad intentiones fundatorów, w sobotę zaś msza
śpiewana, iedna za nas żyiących idque Kazimierza y Ludwikę174 ...
Cerkiew znajdowała się przy dworze, obok wytyczono zabudowania klasztorne. W cerkwi znajdowała się cudowna ikona Matki Bożej.
W źródłach drukowanych można znaleźć wiadomości o ikonie Matki
Bożej. W „Litovskich Eparchialnych Vedomostjach” z 1883 r. zamieszczona została wzmianka, iż w rodzinie Micutów zachował się przekaz ... ćto nyneśnija Kuzneckaja cerkov postroena radi ćudotvornoj ikony
Bożej Materi i soedeny vospominanija o slavnych pobedach Jana Sobeskogo nad Turkami. Goworat ćto mestoćtimaja drevnjaja Kuznickaja ikona Bożej Materi vzjataja iz kakoj -to pravoslavnoj cerkvi i potomu dlja neja naroćno bylo zdes’ postroena nebol’śaja derevjannaja cerkov’175. Jak wiadomo, cerkiew stała już w 1556 r., a następną pobudowano w 1772 r.
172
N. Dalmatov, Suprasl’skij Blagoveśćenskij monastyr, S-Petersburg 1892, s. 175.
Funduśovaja zapis’ ćasnika Sanockago Mincuty na Kuznickij monastyr, [w:]
Akty Vilenskije t. 7, nr 7, s. 31.
174
Funduszowy zapis starosty Sumilskiego Micuty na Kuznicki bazyliański monaster, [w:] Akty Vilenskie t. 7, nr 20, s. 38-42.
175
I. Scepurżinskij, Iz m. Kuznicy, LEV 1883, nr 51, s. 470.
173
197
W tym samym drukowanym źródle z 1883 r. czytamy,
że sędzia powiatu grodzieńskiego zwrócił uwagę na starodawną ikonę Matki Bożej
w Kuźnicy ... ikona eta est’
dragocennejśae dostojanie i i
ukraśenie mestnoj cerkvi ... Za
pozwoleniem władz diecezjalnych 14 listopada 1881 r. uroczyście przeniesiono ikonę
z gornego mesta ołtarza na
lewą stronę ikonostasu, urządzając Ją w pięknym kiotie.
Również zadbano o... novuju
ikonu sv. Nikolaja Ćudotvorca pisannuju na dereve po zaKuźnicka Ikona Matki Bożej
kazu v Peterburge. Eta ikona
razmerom i postanovkoju podobna vyśeskazannoj ikone Bogomateri; ta
i drugaja pomeśćeny v odinakovych bol’śich zoloćenych kiotach so steklami, priobretennych za 260 rub. masterskoj Petersburskoj fabrikanta
Makarova176.
Ikona Matki Bożej była bardzo czczona tak przez prawosławnych,
jak i katolików. Właścicielka dóbr Łosośna Mała, Eleonora Skorotowicz, katoliczka, w swoim testamencie zaznaczyła, że życzeniem Jej
jest być pochowaną na cmentarzu prawosławnym. Za życia wznosiła
gorące modlitwy przed ikoną Matki Bożej w Kuźnicy ... a potomu żelaju ćtoby i po smerti ona byla pod Eja bożestvennym pokrovom ... Prośba
została spełniona i pochowano ją w obrządku wschodnim na cmentarzu
prawosławnym177.
Proboszcz cerkwi w Kuźnicy odnotował, że kto nachoditsja v Kuznickoj cerkvi, s umileniem preklonitsja pered mestoćtimoju drevneju
ikonoju Bogomateri ćto na levoj storone ikonostasa. Dalej wyjaśnia, że
176
177
198
I. Scepurżinskij, Iz m. Kuznicy. LEV 1883, nr 45, s. 399.
J. Scepurżinskij, Iz m. Kuznicy, LEV 1883, nr 18, s. 152.
ikona ta mogła być fundowana do filii monasteru supraskiego w Kuźnicy przez Kazimierza Micutę. Fundator w 1772 r. pobudował kolejną cerkiew i być może tylko ofiarował srebrną ryzę na ikonę z napisem: Acerdotes Dei mementote pro anmarum Casimiri et Sofiae, a sama ikona
została ofiarowana przez inną osobę178.
Pielgrzym Jan Suchodolski (katolik) w 1889 r. zamieścił swoje wrażenie ze święta Opieki (Pokrovy) Matki Bożej w Kuźnicy. Święto było
obchodzone bardzo uroczyście179. Wzruszającym momentem był śpiew
wiernych na kolanach przed ikoną Matki Bożej – Pod Tvoju milost’ ...
W Grodnenskom Kalendare z 1899 r. autor odnotował, że eta svjataja ikona i dosela v cerkvi sostoit v osobennom mestnom poćitanii, pisana na dereve s priveskoj izobrażajuśćego korola Sobeskogo s ego suprugoj – prazdnestvo osobennoe soverśaetsja 1 oktjabrja180 ... Podobną
notatkę o ikonie znajdujemy w innym źródle drukowanym ... v cerkvi
gor. Kuznicy nachoditsja ćudotvornaja ikona Bogomateri na kotoroj est’
priveska izobrażajuśćaja kolenopriklonenija Jana Sobeskogo i ego suprugi. Na kolokol’ne est’ kolokol s slovjanskoju nadpis’ju 1679 g.181. Na
ikonie Matki Bożej Pokrovy na początku XVIII w. zamiast biskupów
domalowano króla Jana III Sobieskiego, królową Marię Kazimierę, jako
osoby świeckie182.
Z tego wynika, że ikona w Kuźnicy datowana była na okres wcześniejszy, gdyż w początkach XVIII w. zawieszono tabliczkę z podobiznami króla i królowej. Król Jan III Sobieski w 1679 r. ogłosił uniwersał
zawiadamiający o zjeździe w Lublinie, który miał rozstrzygnąć spory
pomiędzy unitami i prawosławnymi. Osobiście o tym powiadomił Józefata Michniewicza, archimadrytę supraskiego monasteru.
Książka o supraskim monasterze, wydana w 1892 r., może pomóc
wyjaśnić zawieszki pod ikoną Matki Bożej w Kuźnicy. W 1683 r. Jerzy
Karol Chodkiewicz wystąpił do archimandryty Józefata Michniewicza
178
J. Scepurżinskij, Iz m. Kuznicy. LEV 1883, nr 45, s. 399.
I. Suchodol’skij, Prazdnik Pokrova Presvjatoj Bogorodicy v Kuznickom prichode ..., LEV 1888, nr 45, s. 386-387.
180
Iosif ep., Grodnenskij Kalendar, Voroneż 1899, s. 265.
181
F. Pokrovskij, Archeologićeskaja karta Grodnenskoj guberni, S-Petersburg
1895, s. 51.
182
T. M. Trajdos, Obrazy Matki Boskiej Opiekuńczej, „Magury ’98”, s. 35.
179
199
z prośbą na piśmie o 4 tysiące złotych na wystawienie pułku do obrony
Wiednia. Oto urywek listu: ... pomog nużdajuśćemusja ktitoru kotoryj
idet i za vas i za vsech ... prośu dat’ chorośeju monetoju183 ... W wyprawie przeciw Turkom razem z królem Janem Sobieskim uczestniczył i Karol Chodkiewicz. Można przypuszczać, że to Chodkiewicz zawiesił tabliczkę koło ikony, wspominając swoich przodków, którzy ofiarowali
ikonę do cerkwi w Kuźnicy. Wiadomym jest, że w 1688 r. król, jadąc na
Sejm do Grodna, mógł odwiedzić cerkiew w Kuźnicy, tym samym wyróżniając unitów, do których życzliwie się odnosił i wytrwale ich popierał. Z tej okazji mogły być zawieszone tabliczki, upamiętniające to wydarzenie. Wiadomo, że w tym samym czasie król Jan III Sobieski odwiedził w Kruszynianach rotmistrza tatarskiego Samuela Krzeczowskiego,
który uratował mu życie pod Parkanami ... V Kruśynjanach do poslednjago vremeni suśćestvovali lipy osenjavśija dom Samuila, potomki kotorogo chranili kak dragocennosti derevjannyj stul s perplami na kotorom
sidel za obedom u Samuila v Kruśynjanach korol’ Ioann III 184.
Zwycięstwo króla Sobieskiego zostało upamiętnione przed szczególnie czczoną ikoną Matki Bożej w kuźnickiej filii supraskiego monasteru. Król Stanisław August przywilejem z 1777 r. dobra Kuźnicę przekazał dworzaninowi Wielkiego Księstwa Litewskiego Szumkowskiemu
gdyż – jak to wyrażono – nieprawnie należały do monasteru supraskiego. Szumkowski swoje prawo do majątku przekazał łowczemu Franciszkowi Boufałowi185.
Klasztorowi w Kuźnicy decyzją Duchownego Kolegium RzymskoKatolickiego Kościoła w 1827 r. zabrano fundusz na potrzeby cerkwi
unickiej. Sam monaster zakwalifikowano do likwidacji. Niekorzystne
usytowanie na granicy państwa i diecezji oraz zły stan pomieszczeń monasterskich przyspieszyły likwidację.
W 1832 r. do Kuźnicy sprowadzono duchowieństwo świeckie. Po
183
N. Dalmatov, Supraskij monastyr, S-Petersburg 1892, s.179.
P. O. Bobrovskij, Materialy dlja geografii i statistiki Rossii. Grodnenskaja
gubernja. S-Petersburg 1863, cz. II, s. 1019; F.V. Pokrovskij, Archeografiićeskaja
karta Grodnenskoj guberni, Vil’na 1895, nr 45, przyp. 4.
185
Rezygnacja dworzanina Wiktora Szumkowskiego z posiadłości Kuźnica na
rzecz łowczego Wielkiego Księstwa Litewskiego Bogufała, [w:] Akty Vilenskie, t. 12
(1883), nr 82, s. 356-358.
184
200
powrocie unitów do Kościoła prawosławnego (1839) cerkiew parafialną remontowano w 1878 r.186 Gwoli chronologii należy odnotować, że
w 1889 r. zarządzający Kancelarią Św. Synodu V.K. Sabler przekazał do
cerkwi w Kuźnicy Wileńską Ikonę Matki Bożej. Trafiła tam ona poprzez
Michała Osipowicza Kojałowicza (1828-1891), znanego historyka Cerkwi prawosławnej, pochodzącego z Kuźnicy, gdzie ojciec był proboszczem i w 1840 r. został pochowany przy cerkwi187.
Podczas I wojny światowej, w czasie bieżeństwa, uchodząca ludność
zabrała ze sobą najcenniejsze utensylia cerkiewne, część jednak drogocennych ikon i dokumentów zakopano w podpiwniczeniu cerkiewnym.
Niestety, jeden z mieszkańców zdradził miejsce ich przechowania i po
powrocie tych cenności już nie było.
W czasie II wojny światowej cerkiew zburzono. W 1947 r. została
zbudowana nowa cerkiew murowana Podniesienia Krzyża Pańskiego
wg projektu arch. Aleksandra Grodeckiego na terenie dawnego klasztoru, zapewne na miejscu poprzedniej wzniesionej 1855-61, która istnieje
do dzisiaj. W cerkwi w Kuźnicy znajduje się ikona Matki Bożej. W Katalogu Zabytków Sztuki w Polsce jest opis: Matka Boża z Dzieciątkiem
w typie Hodigitrii, być może II połowa XVIII w., silnie przemalowana,
w sukience srebrnej 1794 r.188
Jak z powyższego wynika, może to być ta sama ikona, o której wyżej
pisaliśmy, tylko potrzeba badań konserwatorskich, aby dokładnie określić jej wiek i inne atrybuty. W parafialnej kronice znajduje się zapis, że
po spaleniu cerkwi w 1944 r. pobudowano małą drewnianą cerkiewkę,
która już w następnym roku (1945), 9 października, została podpalona.
Nabożeństwa odbywały się w budynku mieszkalnym w folwarku Kuścin.
Jak widać, ikona Matki Bożej Pokrovy roztaczała swoją opieką i dzięki
Jej wstawiennictwu odrodziło się życie parafialne, a wierni w 1947 r.
wznieśli obecną murowaną świątynię.
186
J. Scepurżinskij, Iz m. Kuznicy, LEV 1883, nr 51, s. 470.
LEV 1889, s. 290.
188
Katalog Zabytków Sztuki w Polsce, woj. Białystok, pow. Sokółka, mnps.
187
201
MIELNIK – Ikona Matki Bożej Orantka
Początki Mielnika, według źródeł ruskich, wiążą się ścisle z ruskim
osadnictwem. Kronika Ipatiewskaja pod rokiem 1260 odnotowała, że
książę ruski Daniel wyprawił brata swego Wasilka na podbój Litwy ...
prowodił jeho do Berestija ... pomolisja Bohu swjatomu Spasu Izbawniku jeże jest’ ikona w gorodie Mielnce w cerkwi Bohorodice189 ...
Pierwsza cerkiew w Mielniku była poświęcona Matce Bożej190. W ciągu stuleci cerkiew w Mielniku przechodziła różne koleje losu, uległa
spaleniu191, zmuszona była przyjąć obrządek grekokatolicki, by ponownie wrócić na łono Kościoła prawosławnego.
W Mielniku znajduje się obraz Matki Bożej Orantki, rzadko spotykanej na tym terenie192. Według relacji miejscowego proboszcza, ks.
189
E. Golubinskij, Istorija Russkoj Cerkvi, Moskva 1904, t . 1, s. 306; P. Bobrowski, Materialy dlja geografii i statistiki Rossii, S-Petersbug 1863, cz. II, s. 48;
Por. B. Dąb-Kalinowska, Ikona Matki Boskiej Smoleńskiej w kościele Dominikanów w Gdańsku. Problem kultu i funkcji, [w:] Ikony i obrazy, Warszawa 2000,
s. 139-154, foto.
190
... Witold około 1420 r. funduje Mielnikowi pierwszy kościółek. Niebawem
stanął on nie opodal sędziwej już wówczas cerkwi Bogurodzicy, której założenie
historycy odnoszą na wiek XI, zaś latopiscy odnotowują ją pod 1260 rokiem. I.
Snarski, Świątynie: legendy i historie, „Kurier Podlaski” 20-22.11.1987 r.
191
Cerkiew drewniana Narodzenia Najświętszej Marii Panny uległa spaleniu
w pożarze 1614 r. i 1656 (od 1646 r. unicka). Katalog Zabytków Sztuki w Polsce.
Siemiatycze, Drohiczyn i okolice, Warszawa 1996, s. 36.
192
Cerkiew Świętej Sofii w Kijowie (X w.) posiada Bogurodzicę Orantkę. K.
Klauza, Teologiczna hermeneutyka ikony, KUL, Lublin 2000, aneks II, s. 23.
202
Eugeniusza Niesteruka193, który skorzystał z zachowanych akt parafialnych z przełomu XVIII i XIX w., historia obrazu przedstawia się następująco: Jesienią roku 1777 został
wyłowiony obraz Matki Bożej Pokrowskiej z rzeki Bug i pod przewodnictwem ówczesnego proboszcza cerkwi Świętopreczystckiej ks. Jakuba
Bielawskiego, przy licznym udziale
parafian, został przeniesiony do cerkwi parafialnej. Przy obrazie płynącym po wodzie znajdowało się naczynie z farbą i pędzel. Ikona wykonana
była na desce o wymiarach 117 x 67
cm i stanowiła dzieło niedokończone przez malarza194.
Z myślą o ikonie wybudowana
została na starym cmentarzu parafialIkona Matki Bożej Orantka
nym kaplica Pokrovska. Zakupiono
drewniany spichlerz i przystosowano go na potrzeby świątyni. Umieszczono w niej ikonę Matki Bożej zwaną Pokrową – a później nieznany
malarz dokończył dzieło.
W źródle drukowanym czytamy: v oltare Mel’nikskoj cerkvi est’ javlennaja ćudotvornaja ikona Bogomaterii, kotoraja, po predaniju javilas’, plyvja v lodke po reke. Możet byt’, po predpolożeniju svjaśćennika,
eta ikona pred kotoroju v 1260 godu (Ipat’evskaja Letopis’) mololsja
Danil Halickij195. Podobną charakterystykę ikony podaje Grodnenskij
Kalendar: ... davnjaja ikona Bogorodicy starinnago pis’ma, poćitaema193
E. Niesteruk, W imię prawdy. „Wiadomości PAKP” 1980, nr 1/4, s. 31-40.
Ks. Jakub Bielawski paroch cerkwi Świętopreczyskiej, budowniczy kaplicy
pokrowskiej, który według własnego życzenia został pochowany tuż przy drzwiach
wejściowych ze strony północnej. E. Niesteruk, W imię prawdy. „Wiadomości PAKP”
1980, nr 1/4, s. 35.
195
F. Pokrovskij, Archeologićeskaja karta Grodnenskoj guberni, S-Petersburg
1895, s. 107.
194
203
ja kak ćudotvornaja schodjatsja k nej moljaśćisja ... polagajut, ćto pred
nej molilsja Danil Halickij196 ...
Ikona typu Orantki, gdyż takową jest Pokrow (Opiekunka), sięga XI
wieku. Nowy typ ikonograficzny Orantki na Rusi otrzymał imię Znamienije. Istnieje domniemanie, że temat ten powstał z wizerunku Matki
Bożej Tysiąca Okrętów, który znajdował się w kaplicy Phetinosa w kościele blacherneńskim w Konstantynopolu. Ikona była często malowana
wewnątrz centralnej absydy cerkwi, Bogurodzica z rękami wzniesionymi w górę w modlitewnym geście – to symbol Kościoła. Imponującym
przykładem może być także sobór sofijski w Kijowie, który zachował
się do dnia obecnego. Istnieje również obraz Bogarodzicy w całej postaci, mający owalny medalion, zwany Wielką Panagią.
Panagię noszą tylko biskupi i zgodnie z kanonami kościelnymi panagia ma przypominać, że biskup powinien nosić w swym sercu Pana
i Matkę Bożą. Nazwę Znamienije ikona otrzymała w dawnym Nowogrodzie. Imię to wiąże się z cudownym ocaleniem miasta od wojsk suzdalskich, które w 1169 r. oblegały Nowogród197. Na pamiątkę cudownego ocalenia Nowogrodu dzięki wstawiennictwu Najświętszej Bogurodzicy na dzień 27 listopada (10 grudnia) zostało ustanowione święto Jej
cudownej ikony.
Święta ikona Matki Bożej Znamienije zdobyła wielki rozgłos i według przekazu w cudowny sposób trafiła do Mielnika. Wojewódzki konserwator zabytków w Białymstoku, który podjął w 1978 r. decyzję o restauracji obrazu, dał następujący opis: Obraz Matki Bożej Orantki z przełomu XVIII i XIX w. o charakterze sztuki ludowej malowany temperą (?)
na desce o wymiarze 117 x 67 cm. Postać stojąca frontalnie z rękoma
uniesionymi ku górze, dłonie rozwarte. Twarz owalna o wyrazistych rysach, głowa pokryta różowoczerwoną lamowaną chustą, na niej szara
korona. W tle owalny, szeroki nimb, z lewej 9 wkomponowanych gwiazd.
Ubrana w suknię szaroniebieską, sięgającą ziemi, ugroworóżowy płaszcz,
okrywający ramiona, spięty na piersi, opadający z tyłu szerokimi fałdami, tworząc po bokach udrapowane tło. W dole półksiężyc z profilem
twarzy ludzkiej. Całość określono wyraźną szarą i czarną linią, która
196
Iosif ep., Grodnenskij Kalendar, Voroneż 1899, s. 239.
F. Spasskij, K proischożedniju ikony i prazdnika Pokrova, „Żurnal Moskovskoj Patriarchii” 1996, nr 10, s. 60.
197
204
podkreśla również fałdy szat. Tło szare, jedynie w górnych narożnikach
fragmenty obłoków.
Maria Rymaszewska, autorka dokumentacji konserwatorskiej wykonanej na zlecenie wojewódzkiego konserwatora zabytków, opisała go
następująco: obraz „Matka Boska Orantka” – autor nieznany. Wiek przypuszczalnie przełom XVIII–XIX. Deska sosnowa, rama profilowana dębowa, surowa. Przygotowanie deski świadczy o niskim poziomie warsztatu. Grunt biały, klejowo-kredowy ... Tego rodzaju wyobrażenie występuje bardzo rzadko na terenach Polski, a źródeł jego należy szukać we
wczesnochrześcijańskiej sztuce na Wschodzie. Postać Bogorodzicy w geście orantki wyraża cześć i uwielbienie dla Boga, a pod stopami leżący
księżyc – to symbol synagogi – kościoła żydowskiego. Całość utrzymana
jest w szarej tonacji tradycyjnych kolorów, zarezerwowanych przez ikonografię dla Najświętszej Marii Panny, a więc błękitu, beżu i zieleni.
Prosty rysunek o grubej kresce i schematycznym modelunku postaci jak
i układzie szat wskazuje na miejsce pochodzeniu obrazu.
W roku 1910 ikonę przeniesiono do cerkwi parafialnej. Była ona
zniszczona, drewno na skutek długiego przebywania w wodzie namokło, później wysychało i stąd wielkie odpryski widoczne na obrazie198.
Dzięki konserwacji ikona została uratowana i teraz prezentuje się w całej swojej krasie. Według najnowszego katalogu ... ikona barokowa
z XVIII wieku Matki Boskiej Orantki stojącej na antropomorficznym
półksiężycu o charakterze ludowym malowana na desce, pochodząca
z cerkwi cmentarnej199.
Wspomniany ks. Niesteruk powiada: Dzisiaj kaplica jest najstarszą
czynną sakralną budowlą w Mielniku. Stojąc obok góry Zamkowej na
cmentarzu prawosławnym przypomina wszystkim wiernym, że są nadal
pod Jej Opieką, pod Opieką Obrazu Pokrowskiego, który zgodnie z wolą
Bożą zatrzymał się u brzegu rzeki Bug i znalazł swoje uwielbienie w sercach ludu tej ziemi.
Dzięki wstawiennictwu Matki Bożej kaplica Pokrowska w Mielniku
przetrwała ponad dwa wieki. Szczęśliwie przetrwała wojnę napoleoń198
Por. G. Sosna, Mielnik i jego parafie, „Wiadomości PAKP” 1972, nr 1, s. 1,
foto; E. Niesteruk, W imię prawdy, „Wiadomości PAKP” 1980, nr 1-4, s. 33, foto.
199
Katalog Zabytków Sztuki w Polsce, woj. białostockie. Siemiatycze, Drohiczyn i okolice, Warszawa 1996, s. 37.
205
ską i I wojnę światową.
Ocalała podczas wielkiego pożaru w maju
1918 roku, kiedy to
spłonęła opuszczona
cerkiew św. Ducha,
wcześniej kościół Przenajświętszej Trójcy,
a jeszcze wcześniej budynek sądowy. Przetrwała szczęśliwie i II
wojnę światową. Kult
Kaplica cmentarna w Mielniku z 1777 roku,
Matki Bożej Orantki
rozbudowana w 1985 roku
trwa nadal. W latach 80.
staraniem proboszcza zorganizowano peregrynację obrazu na terenie parafii, odwiedzając każdy dom prawosławny. Święta ku czci Matki Bożej, Narodzenia Najświętszej Marii Panny (Preczysta) i Opieki Matki
Bożej (Pokrowy) są uroczyście obchodzone i pozostają świętami parafialnymi po dzień dzisiejszy200.
200
W parafialnej cerkwi oprócz opisanej ikony znajduje się ikona Matki Bożej
z Dzieciątkiem z 2 poł. XVIII w., malowana na desce z koronami na głowach (brakujące korale w koronach MB i Dzieciątka uzupełniono), umieszczona w bocznym
kiocie. Na ikonie znajduje się ryza, której retusz wykonano techniką brokatu tłoczonego – brązem z werniksem retuszerskim. L. Stalończyk, Prace konserwatorskie
w woj. białostockim w latach 1985-1990, „Ochrona Zabytków” 1992, nr 3. Według
„Katalogu” ... ikona barokowa z XVIII w. w typie Hodegetrii z toczonymi w zaprawie kredowej, złoconymi koronkami i rokokowym ornamentem płaszcza, całkowicie
przemalowana zapewne w pocz. XX w., konserwowana w 1986 r. ... Katalog Zabytków Sztuki w Polsce. Siemiatycze, Drohiczyn i okolice, Warszawa 1996, s. 37. Wspomniana ikona Matki Bożej z Dzieciątkiem nie została wymieniona w wizycie z 1726
roku, jedynie czytamy: Ołtarz wielki na Murze pod baldachimem krzyż z Passyą
rytą ... Wizytator zanacza, że w ołtarzu posadzka zbyt poruinowana, skrzyń pudeł 4
różnego Naczynia niepotrzebnego po Cerkwie pełno. Drzwi siewierne wyłamane ...
a także Namiesnych obrazów trzy z prostymi ołtarzykami ... Również wizyta z 1774
r. milczy o tejże ikonie, jedynie podaje ... Namiestnych ołtarzyków snycerskiey roboty ieden z obrazem Matki Boskiej pomalowany y srebrzony na obrazie sukienka
Papierowa posrebrzona częścią złocona. Wizyty dekanatu mielnickiego [1726 r.]
ChKG-K APwL sygn. 780, k. 338-341, [1774 r.] sygn. 817, k. 590-591.
206
NAREW – Ikona św. Antoniego Peczerskiego
Miasteczko Narew leży na lewym brzegu rzeki Narew. Założenie
miasta na prawie chełmińskim nastąpiło w 1514 r., a w 1529 otrzymało
ono prawo magdeburskie. Pierwsza pisana wzmianka o istnieniu cerkwi
została odnotowana przy pomiarze włócznej w 1560 r.
Autor Kroniki cerkiewnej, sporządzonej w 1900 r., o. Konstanty Kłoczkowski, zanotował, że ... kniaź Wiśniowiecki w drodze z Warszawy do
Wilna przeprawiał się promem przez rzekę Narew. W szałasie przewoźnika zauważył płomyczek. Światło paliło się za dnia, więc zaciekawiony
zapytał przewoźnika. Z odpowiedzi dowiedział się, że to pali się „łampadka” przed ikoną św. Antoniego Peczerskiego. Wiśniowiecki zaproponował przewoźnikowi wybudowanie kaplicy i umieszczenie tam ikony. Na ten cel ofiarował trzydzieści czerwońców, przy czym zastrzegł, że
pozostałe wydatki związane z budową pokryje osobiście. Po upływie czasu
kniaź powracał z Wilna do Warszawy. W miejscu dawnego spotkania
napotkał zrąb nie małej kaplicy, lecz porządnej świątyni. Pomny swej
obietnicy wziął na siebie wszystkie koszty związane z zakończeniem tego
przedsięwzięcia 201.
Inna wersja głosi, że w XV w. mnisi kijowscy założyli w Narwi monaster i przywieźli do niego ikonę św. Antoniego Peczerskiego. Jeszcze
inny przekaz sugeruje, że w pobliskiej wsi Tyniewicze Duże osiedlili się
mnisi z bielskiego monasteru św. Mikołaja.
Zachowane źródła historyczne potwierdzają, że w 1518 r. kniaź Iwan
Wiśniowiecki otrzymał od swojej żony Anastazji Olizarowiczówny do201
D. Michaluk, Z dziejów Narwi i okolic, Białystok-Narew 1996, s. 66.
207
bra Narewka. Ród Wiśniowieckich wyznawał starą wiarę grecką. Później Puszcza Narewska przeszła w posiadanie Chodkiewiczów, a Anna
Chodkiewiczówna w posagu przekazała powyższe dobra kniaziowi Fiodorowi Masalskiemu.
Fundatorem cerkwi w Narwi mógł być kniaź Iwan Wiśniowiecki.
Parafia Narew należała w owym czasie do diecezji włodzimiersko-brzeskiej, wchodzącej w skład metropolii kijowsko-halickiej. Zachowana
Wizyta Generalna z 1727 r. nie odnotowała jednak ikony św. Antoniego
Peczerskiego i nic w tym dziwnego. Wymienia jednakże ... jeszcze się
znajduje obrazów wielkich cztery, a moskiewskich cztery202 ...
Należy pamiętać, że był to okres wdrażania postanowień soboru zamojskiego z 1720 r., a wszelkie ślady błagoczestija skrupulatnie były
eleminowane. Ikonę napisano w stylu bizantyńskim, a św. Antoni był
patronem minichów na Rusi203.
Następne wizyty dziekańskie cerkwi z lat 1811 i 1818 wymieniają
cudowną ikonę św. Antoniego Peczerskiego ... W tym ołtarzu, w szufladzie obraz Matki Najświętszej Bolesnej, z sukienką miedzianą, z srebrnym paskiem i koroną z promieniami i mieczykiem także srebrnym, który zasuwa się obrazem Pana Jezusa Ukrzyżowanego na płotnie malowanym. Po prawej ręce tegoż ołtarza – ołtarz snycerskiej roboty, pomalowany z mensą i gradusem w którym obraz św. Antoniego na płótnie malowany, innem obrazem to jest św. Mikołajem, również na płótnie malowanym zasuwający się. Po prawej stronie ołtarza wielkiego, obraz snycerskiej roboty ... w którym obraz Matki Najświętszej zasuwający się
innem obrazem na płótnie także malowanym, to jest św. Antoniego Pustelnika204.
Charakterystyczną cechą owego okresu unickiego było, że obrazy
szczególnie czczone były zasłaniane innymi obrazami. W tym przypadku dotyczyło to ikony św. Antoniego i Matki Bożej. Kult świętego Antoniego był w średniowieczu bardzo rozpowszechniony na terenie Księstwa Kijowskiego, a według legendy czczony przez mieszkańców w oko202
Wizyty generalne Brzeskiej diecezji, dekanatu bielskiego, cerkiew w Narwi,
ChKG-K APwL sygn. 780, k. 403.
203
V. Kozlova, Svjatoj Antonij Pećerskij i naćalo Kievo-Pećerskoj obiteli, „Żurnal
Moskovskoj Patriarchii” 1988, nr 6, s. 73-75.
204
D. Michaluk, dz. cyt., s. 74.
208
licach Narwi. W
1873 roku proboszcz, o. Antoni Nowicki, sporządził
wewnętrzny opis
cerkwi narewskiej. Czytamy
w nim, że w ikonostasie znajdowała się ikona
św. Antoniego
P eczer s kiego,
Ikonostas cerkwi w Narwi przed pożarem
otoczona szczególną czcią przez wiernych również z okolicznych parafii. Parafialne
święto gromadziło rzesze pielgrzymów z sąsiednich cerkwi.
Nową drewnianą cerkiew rozpoczęto budować w Narwi w 1881 r.,
a poświęcono 1885 r. Do nowo zbudowanej świątyni ufundowano i nową ikonę św. Antoniego, malowaną na drewnie o wymiarach 105 x 70 cm.
W Grodnenskom Kalendare zostało odnotowane, że w cerkwi narewskiej oprócz wileńskiego wydania ewangelii z 1601 r. ... imejutsja
osobenno mestnoćtimyja svjatyja ikony Bogorodice-Skorbjaśćenskaja
i prepodobnogo Antonija Kievo-Pećerskogo. Sija że ikona prepodobnogo Antonija pisana na dereve na zolotom fone v 1885 goda, pered osvjaśćeniem tepereśnej cerkvi, vyśinoju ona 1,5 arśina śirinoj 1 arśin. Ćestvovanie oboich sich svjatych ikon – drevnee i vyrażaetsja v bol’śom
stećenij bogomol’cov na poklonenie k nim205 ...
Z tych opisów można wnioskować, że w narewskiej cerkwi znajdowały się trzy ikony św. Antoniego i wszystkie były otoczone szczególną
czcią. Oprócz tego, jak głosi wizyta z 1818 r., ... Ołtarzyków processjonalnych pomalowanych z obrazami różnemi dwa ... Do czasów współczesnych zachowała się ikona procesyjna (feretron) – z jednej strony
Kazańska Ikona Matki Bożej, a z drugiej ikona św. Antoniego Peczerskiego. Natomiast ikona św. Antoniego Peczerskiego spłonęła podczas
pożaru 12 kwietnia 1990 r.
205
Iosif, ep., Grodnenskij Kalendar, Voroneż 1899 cz.. 1 s. 269.
209
NAREW – Ikona Matki Bożej Strażdajuszczej
Najwcześniejsza wzmianka o cudownej ikonie Matki Bożej Skorbjaszczenskaja pochodzi z 1727 r.206 W Wizycie generalnej napisano: ...
część cerkwie trzymiający w którym ołtarz z Najświętszej Panny obrazem ubogo przybrany ... Przy ikonie były zawieszone wota ... paciorków
z pianki morskiej sznurek jeden. Paciorek szklanych sznurków dziesięć...
Następne wizyty z 1811 i 1818 roku opisują wystrój wnętrza cerkwi
narewskiej, zgodny z zaleceniami synodu zamojskiego. W cerkwi znajdował się ołtarz wielki oraz pozytywka o pięciu głosach, czyli organy.
W ołtarzu znajdowała się ikona Matki Bożej Bolesnej ... W tym ołtarzu,
w szufladzie obraz Matki Najświętszej Bolesnej, z sukienką miedzianą,
z srebrnym paskiem i koroną z promieniami i mieczykiem także srebrnym, który zasuwa się obrazem Pana Jezusa Ukrzyżowanego na płótnie
malowanym207. Przy ikonie Matki Bolesnej znajdowało się 12 ofiarnych
wot, które świadczą o szczególnym kulcie tej ikony. Następny opis [w
jęz. rosyjskim] cerkwi już prawosławnej, sporządzony przez o. Antoniego Nowickiego w 1873 r., informuje: ... Na gornom miejscu obraz Matki
Bolesnej w miedzianej szacie z taką samą koroną i kopią w piersi, w drewnianych, pozłacanych ramach, malowany na grubym płótnie wysokości
2 arszynów długości 2 arszynów, i 12 wierszków. Pod obrazem Matki
Boskiej Grób Pański drewniany ... Na Grobie znajduje się całun na czerwonym aksamicie z frędzelkami w rogach i wyobrażeniem Czterech
Ewangelistów208.
206
Wizyty generalne Brzeskiej diecezji, dekanatu bielskiego, cerkiew w Narwi,
ChKG-K APwL sygn. 780, k. 403.
207
D. Michaluk, dz. cyt., s. 74.
208
D. Michaluk, dz. cyt., s. 76-77.
210
W 1885 r. została wyświęcona nowa drewniana cerkiew,
gdzie znalazła się czczona cudowna ikona Matki Bożej
Skorbjaszcza. W Grodnenskom Kalendare tak została
opisana: ... V nej [cerkwi]
imejtsja osobenno mesto ćtimaja Svjataja ikona Bogorodicy Skorobjaśćenskaja. Ikona
Bogorodicy – davnjaja nachodilas’ s izdavnja v preżnej
zdes’ cerkvi, otkuda perenesena v suśćestvujuśuju teper’ no
kem i kogda pomeśćena bylo
Ikona Matki Bożej Strażdajuszczej
v cerkvi preżnej – po davnosti
neizvestno – na odnoj iz privesok na nej s izobrażeniem sv. ap. Andreja
Pervozvanago oznaćen god 1702 – ona v rize, vozobnovlennoj v 1884
godu – napisana na polotne – vyśina eja 1,5 arśina, śirina 1 arśin 2
verśka209 ...
Z przytoczonego opisu można wnioskować, że ta starodawna ikona,
która przebywała w cerkwi już w 1702 r., nie została odnotowana tytularnie w wizycie generalnej 1727 r., najwyraźniej ze względu na swoje
pochodzenie i styl. Natomiast znajduje się zapewne w gronie ... obrazów wielkich cztery, a moskiewskich cztery210 ...
Ikona Matki Bożej (Skorbjaszczej) Bolesnej znajdowała się nad cudownym źródełkiem Święta Woda w parafii Wasilków. Opiekę nad kapliczką sprawowali mnisi z monasteru Supraskiego. Można przypuszczać, że ikona Matki Bożej Skorbjaszczej (Bolesnej) w Narwi pochodziła z tego samego okresu. Według opisu konserwatorskiego z 1975 r. w cerkwi znajdowały się dwie ikony Matki Bożej Strażdajuszczej, pochodzące z XVIII wieku. Pierwsza ikona o wymiarach 35 x 30 cm, druga w feretronie. Obie spłonęły podczas pożaru 12 kwietnia 1990 roku.
209
Iosif, ep., Grodnenskij Kalendar, Voroneż 1899, cz. 1, s. 269.
Wizyty generalne Brzeskiej diecezji, dekanatu bielskiego, cerkiew w Narwi,
ChKG-K APwL sygn. 780, k. 403.
210
211
ORLA – Ikona św. Jana Teologa
Właściciel Orli w latach 1510-1536, Bohusz Bohowitynowicz, ...
priniał jesmi swiaszenika sobe i z Dyakonom k swojem Imeni na Orlanskiey Cerkwi Bozey k chramu k swietomu Ioannu Złotoustu. Natomiast
w testamencie poleca swą duszę ... swietomu Ioannu Bohosłowu211 ...
Być może w międzyczasie zmieniony został patron cerkwi. W 1635 r.
cerkiew nosi wezwanie św. Jana Teologa. W inwentarzu z 1669 r. opisany jest wystrój cerkwi – ikonostas z 18 ikonami w pierwszym rzędzie,
a drugi rząd z 24 ikonami. Do dzisiaj zachowała się ikona św. Jana Teologa212.
Wizyta z 1727 r. potwierdza, że ... druga cerkiew w Orli na Przedmieściu Bielskim od Zamku Starego stoiąca od Opposito Lutarskiego
Zboru przez Gościniec fundowana pod tytułem S. Jana Bohosłowa213.
Wymieniona cerkiew znajdowała się w ruinie, a ikony zapewne zostały
przeniesione do parafialnej świątyni pod wezwaniem św. Szymona
Stołpnika.
Wspomniana wizyta wymienia ... Deisus z Apostołami ubogi ... i dalej czytamy ... Nad Apostołami krzyż na desce z dwoma osobami rznięty
... Do dnia dziesiejszego zachowały się dwie ikony św. Jana Teologa,
a kult jego szczególnie jest w Orli rozwinięty, mimo że obecna cerkiew
211
Testament Bohusza Bohwitynowicza, „Athenaeum” 1847, t. 3, s. 14.
G. Sosna, D. Fionik, Orla na Podlasiu. Dzieje cerkwi, miasta i okolic, Białystok 1997, s. 102-103.
213
Wizyty generalne Brzeskiej diecezji, dekanatu bielskiego, cerkiew w Orli,
ChKG-K APwL sygn. 780 k. 118-119; G. Sosna, D. Fionik, Orla na Podlasiu ...,
aneks, s. 175-179.
212
212
parafialna pozostaje pod wezwaniem św. Archanioła Michała. Można przypuszczać, że
wezwanie zostało zmienione
po spaleniu się cerkwi parafialnej św. Szymona Stołpnika.
Natomiast ikony św. Jana
Teologa znalazły swoje miejsce w nowo zbudowanej cerkwi z 1794 r. Według opinii
Państwowej Służby Ochrony
Zabytków w Białymstoku,
pierwsza ikona pochodzi z 2
poł. XVIII wieku, malowana
na płótnie o rozmiarach 110 x
77 cm i znajduje się w kiocie.
Według opisu ... Święty w pozycji siedzącej, prawą ręką zapisuje w rozłożonej na pulpicie księdze tekst Ewangelii (cyrylicą – Jan 1,1), w lewej,
Ikona św. Jana Teologa
wzniesionej ku górze, trzyma
kielich, z którego wychyla się wąż. Twarz starca z wysokim czołem, otoczona zaczesanymi do tyłu włosami, z brodą siwą przysłaniającą pierś.
Wokół głowy nimb pełny, złoty, z białą obwódką. Ubrany jest w niebieską suknię, ściągniętą brązowym pasem i czerwony płaszcz. Spod szaty
wychodzą stopy w sandałach. Z lewej strony przy nodze brązowy orzeł
z szarym kałamarzem w dziobie. W lewym górnym rogu pomniejszone
przedstawienie Matki Boskiej Apokaliptycznej ubranej w czerwoną suknię, niebieski płaszcz i biały welon. Nimb i półksiężyc – złote. Promienista poświata biało-różowo-czerwona. Tło bladoniebieskie z różowym
obłokiem. W górnym, prawym rogu napis cyrylicą: STAGO APŁA EVAISTA JOANNA BOGOSŁOWA.
Druga ikona, zgodnie z opinią Służby Ochrony Zabytków, z 1 poł.
XIX wieku, o rozmiarach 121 x 95 cm, została opisana w następujący
sposób: obraz w kształcie prostokąta wertykalnego, ujęty w drewnianą,
213
profilowaną, złocistą ramę. W centrum obrazu stojąca postać świętego
w ujęciu frontalnym, w lekkim kontrapoście. Ubrany jest w ciemno-zieloną szatę i obszerny płaszcz w kolorze jasnoczerwono-ugrowym przerzucony przez lewe ramię, na nogach sandały. Prawą ręką przytrzymuje
opartą o biodro otwartą księgę, lewa dłoń spoczywa na piersi. Twarz
starcza o jasnougrowej karnacji okolona jest długim, siwym zarostem,
włosy któtkie, kręcone. Oczy wzniesione ku górze. Wokół głowy biały
okrąg nimbu. Z lewej strony obrazu umieszczony czarny orzeł siedzący
na skale. W oddali pejzaż z błękitnozielonym niebem, ugrowozielonkawe wzgórza i palma. Nad pstacią napis: S. JOANN BOGOSŁOW.
Święty Jan pochodził z Betsaidy, był uczniem św. Jana Chrzciciela.
Gdy Jezus Chrystus powoływał swoich uczniów u wybrzeża Jeziora
Galilejskiego, ... ujrzał innych dwóch braci, Jakuba, syna Zebedeusza i
brata jego Jana, jak z ojcem swym Zebedeuszem naprawiali w łodzi swe
sieci. Ich też powołał ... (Mt 4, 21). Święty Jan, obok Piotra i Jakuba,
należał do trzech najbliższych uczniów Pana Naszego. Towarzyszył on
Chrystusowi przy wskrzeszeniu córki Iaira, był na Górze Tabor podczas
Przemienienia Pańskiego oraz w Gestsemani podczas modlitwy w Ogrodzie Oliwnym. Nie opuścił swego Nauczyciela, pozostawał z Przenajświętszą Matką Jezusa przy Krzyżu. ...Kiedy więc Jezus ujrzał Matkę
i stojącego obok niej ucznia, którego milował, rzekł do Matki: „Niewiasto, oto syn twój”. Następnie rzekł do ucznia: „Oto Matka twoja”. I od
tej godziny uczeń wziął Ją do siebie (J 19,26-27).
Święty Jan Teolog w 51 r. w Jerozolimie uczestniczył w Soborze
Apostolskim. Nie tylko głosił Ewangelię w Palestynie, lecz udał się także do Azji Mniejszej. Za szerzenie wiary został uwięziony i wysłany do
Rzymu, gdzie cudem uniknął śmierci. Wrzucony do kotła z wrzącym
olejem, wyszedł cały i wzmocniony.
Apostoł Jan opiekował się Przenajświętszą Bogarodzicą z synowską
miłością aż do chwili jej Zaśnięcia. Później św. Jan zesłany został na
wyspę Patmos, gdzie podyktował swojemu uczniowi słowa Ewangelii.
Patrząc w niebo, Apostoł znowu wzniósł modlitwę do Boga, a potem
zaczął mówić: „Na początku było Słowo, a Słowo było u Boga, i Bogiem
było Słowo (J 1,1). Kościół, doceniając Jego słowa o istotnych i ważnych prawdach o Bogu, nazwał apostoła Jana Teologiem. Święty Apostoł napisał także Apokalipsę, wizję dziejów ludzkości i Kościoła.
214
Kaplica św. Szymona Stołpnika w miejscu dawnej cerkwi zamkowej
Na ikonach, które znajdują się w cerkwiach, św. Jan Teolog przedstawiany jest z symbolizującym Go z orłem 214. Jest on świętym szczególnie czczonym. Uroczyście świętuje się dzień jego urodzenia 8/21 maja
i śmierci 26 września (9 października). Wśród mieszkańców Orli, gdzie
kult św. Jana Teologa trwa od dawien dawna, przetrwało powiedzenie:
Nasza Wurla, nasz Iwan.
214
„Słusznie – pisze błogosławiony Augustyn – porównywany jest św. Jan w przenośnym znaczeniu do orła, wyżej bowiem i wznioślej zaprezentował swoje opowiadanie niż trzej inni, wzniosłością tą pragnąc również serca nasze wznieść na wyżyny. Pozostali bowiem trzej ewangeliści szeroko rozprawiają o człowieczeństwie
Chrystusa i niewiele o Jego Bóstwie; ten zaś, jak gdyby przykro mu było chodzić po
ziemi, od początku wzniósł się nie tylko ponad ziemię i ponad wszelkie przestrzenie
powietrzne i niebieskie, lecz także ponad chóry anielskie, by dotrzeć do Tego, przez
Którego wszystko jest uczynione, mówiąc: Na początku było słowo, i słowo było
u Boga ... Odpowiednio do tego wzniosłego początku nadal mówił o Bóstwie tak,
jak nie mówił nikt inny”. J. Siemientowski, Św. Jan Teolog, „Wiadomości PAKP”
1999, nr 10, s. 13.
215
PUCH˛Y – Ikona Opieki Matki Bożej Pokrowa
Powstanie wsi i cerkwi w Puchłach, położonych na prawym brzegu
rzeki Narew, ściśle się wiąże z legendą, przekazywaną od najdawniejszych czasów. Przepuszczalnie pod koniec XVI wieku objawiła się tam
ikona Pokrowa Matki Bożej215. W miejscu gdzie obecnie znajduje się
cerkiew rosło ogromne drzewo (lipa), w którego cieniu w szałasie mieszkał człowiek cierpiący na opuchliznę. Zanoszący gorące modlitwy chory pewnego razu zauważył na wierzchołku drzewa obraz Matki Bożej,
która u schyłku jego ziemskiego żywota przyniosła mu uzdrowienie.
Miejsce to, od nazwy choroby w miejscowej gwarze – opuchli – otrzymało nazwę Puchły216.
Według znawców onomastyki Puchły to nazwa rodowa, pochodzi od
nazwy osobowej Puchło, dla porównia Tomasz Puchłowicz syn wójta
z Trostianicy. Inny przekaz o ikonie Pokrowy Matki Bożej pochodzi
215
V nej imeetsja ćudotvornaja sv. ikona Pokrova Bogorodicy javivśajasja nekogda na verśine vetvistoj lipy, rastuśćej dosele na cerkovnom pogoste, nekomu
żivśemu tut primernoj żizni poseljaninu stradavśemu dolgoe vremja opuchl’ju, pribegavśemu s molitvoju k zastupnice vsech skorbjaśćich Presvjatoj Bogorodice i na
sklone svoich dnej polućivśemu, ćudesnoe iscelenie ot prikosnovenija k etomu javivśemusja emu obrazu. Iosif ep., Grodnenskij Kalendar, Voroneż 1899, s. 299; A.
Sergejuk, Puchlovskaja ćudotvornaja ikona Pokrova Presvjatoj Bogorodicy. GEV
1911, nr 48/49, s. 467.
216
W źródle drukowanym czytamy: ... V cerkvi sela Puchly est’ javlennaja ikona Pokrovaa Presvjatoj Bogorodicy. Kak pervoe iz eja ćudes razskazyvaetsja iscelenie ot opuchli osnovatelja sela Puchly, otćego budto-by i samoe selo polućilo svoe
nazvanie. F. Pokrovskij, Archeologićeskaja karta Grodnenskoj guberni, Vil’no 1895,
s. 61; Iosif ep., Grodnenskij Kalendar, Voroneż 1899, s. 299.
216
z 1911 r. W dzisiejszych Puchłach istniał w XVI i XVII wieku majątek.
Zarządzał nim „pan”, który srogo postępował z podannymi prawosławnymi, nawracając ich na unię. Wierni, aby zachować wiarę swych ojców, modlili się i prosili o wstawiennictwo Matkę Bożą217. Opiekunka
(Pokrow) Matka Boża w cudowny sposób objawiła swoją ikonę na lipie,
dając znak, że nie opuściła swego ludu. Historyczne źródło podaje, że
okoliczna ludność prawosławna posiadała maleńką cerkiew we wsi Ciełuszki, zwane niegdyś Święciciele218. W miejscu Objawienia zbudowano nową cerkiew Opieki (Pokrowy) Matki Bożej. W XIX w. tego drzewa
już nie było, być może lipa rosnąca obok cerkwi – bardzo okazała i rozłożysta – to odrost dawnego zbawiennego drzewa?
A oto krótka historia Objawienia Matki Bożej w cerkwi na Blachernach w Konstantynopolu. Źródłem kultowym tego tematu ikonograficznego były dwa wydarzenia historyczne i cudowne. W początku VI wieku za panowania Anastezjusza I osiadł w Bizancjum diakon Romanos,
okazał się on twórcą hymnów (kondakionów), szczególnie uroczystych
akatystów poświęconych Matce Bożej. Pewnego razu w wigilię Bożego
Narodzenia nawiedziła go we śnie Matka Boża, polecając połknięcie
zwoju pisma. Następnego dnia napisał hymn Dziewica rodzi dziś władcę, który był wykonywany w cerkwi Hagia Sophia. Romanos otrzymał
przydomek Melodos (Sładkopiewiec).
Drugie wydarzenie miało miejsce w X w. Andrzej Jurodiwy, modląc
się w wypełnionej ludźmi cerkwi na Blachernach w Konstantynopolu,
zobaczył Bogarodzicę w orszaku świętych, wiodącą za sobą obu świętych Janów (Chrzciciela i Teologa). Chór śpiewał modlitwę za grzeszną
ludzkość, a matka Boża zdjęła welon (mophorion) i rozpostarła go nad
światem. Ten gest oznaczał wspomożenie wszystkich oczekujących pociechy ocalenia, zbawienia. Wielka Orędowniczka wezwała do pokuty
i nadziei.
217
A. Sergejuk, Puchlovskaja ćudotvornaja ikona Pokrova Presvjatoj Bogorodicy, GEV 1911, nr 48/49, s. 467.
218
Miejscowość położona nad rzeką Narwią być może posiadała pogański ołtarz poświęcony Tielcu (pogańskiemu bogu). Matka Boża objawiła swą ikonę być
może w tym miejscu, by umocnić wiernych w wierze chrześcijańskiej. Według zapisu historycznego wieś Ciełuszki nosiła nazwę Święciciele. Mieszkańcy wsi nazywają ją Tiełuszki. M. Kondratiuk, Nazwy Białostocczyzny... , Białystok 1974, t. 1,
s. 42.
217
Kościół wschodni ujął tę wizję w formie święta Opieki Matki Bożej
zwanego Pokrow. Mophorion Maryjny był chroniony jako relikwia w blacherneńskiej cerkwi.
Wyobrażenie typu Pokrow odnajdujemy wśród ikon w XII w. w dwóch
wariantach219. Rozpowszechniony był typ rostowsko-suzdalski i moskiewski. Matka Boża rozpościera w dłoniach maphorion, po bokach
towarzyszą jej obaj Janowie, chór apostołów świętych i aniołów. Na osi
kompozycji Roman Melodos intonuje hymn, a z boku Andrzej Jurodiwyj pokazuje uczniowi Epifaniuszowi objawienie Maryjne220. W zdarzeniu uczestniczy społeczność chrześcjańska: władcy, arystokracja, hierarchowie Cerkwi i mnisi. W tej postaci ikona rozpowszechniła się w południowej Polsce, a później i na terenach Podlasia221. Trudno teraz stwier219
Według Gołubińskiego pierwsze cerkwie na Rusi miały patronalne nazwy
dotyczące Pokrowy ... ćto na Rusi byli ustrojaemy chramy v ćest’ Polożenija Rizy
Bogomateri to est’ v ćest’ Vlachernskogo chrama. Tema prazdnika Pokrovy nesomnenno vzjata byla iz grećeskogo istoćnika – żitija Andreja Jurodivogo. Dalej Gołubiński pisze: ... V pervom slućae izobrażenie otnositsja k vyrażeniju poćitanija, tak
skazat’, material’nogo i mestnogo – Vlachernskogo (Riza chranivśaja vo Wlachernskom chrame), vo vtorom – k izlożeniju obśćej idei zastuplenij. Eta ideja daet i tret’ju
razumeni Pokrova – kak epitieta, imeni Samoj Pokrovitel’nicy vyrażenija naśich
slużb pozvoljajut videt’ v ikone vse tri etich ponjatija. F. Spasskij, K proischodżeniju
ikony i prazdnika Pokrova, ŻMP 1996, nr 10, s. 56.
220
Pojawienie się ikony Pokrowy dało impuls do napisania troparionu na Jej
cześć. W ślad za tym zaczęto wznosić cerkwie Pokrowy. Pierwsze ślady historyczne
ich budowy znajdują się w Novgorodskoj Letopisi pod datą 1305 r. Na święta ...
bliżajśie pervoe ćislo oktjabrja bylo vzjata, kak udobnoe dlja prazdnovanija: nastupaet posle sbora urożaja osennij pokoj. F. Spasskij, K proischożdeniju ikony i prazdnika Pokrova, ŻMP 1996 nr 10 s. 60.
221
Temat ten, niezwykle popularny na terenie Rusi, występuje w późniejszym
okresie na Podkarpaciu. Ikona Matki Bożej Pokrowska, określana też jako Matka
Boża Blacherneńska, Matka Boża Opieki, Welon (Pokrow) Matki Bożej, związana
jest z relikwią Welonu (Omoforu) Marii, przechowywanym w cerkwi Matki Bożej
na przedmieściu blacherneńskim w Konstantynopolu. Obok Paska (Pojasa) Marii,
znajdującego się w cerkwi chalkopratejskiej w Konstantynopolu, była to najbardziej czczona relikwia. Źródłem ikonografii Matki Bożej Pokrow jest żywot błogosłowionego Andrzeja Jurodiwego „Szaleńca Bożego” z X w. i opis jego wizji w cerkwi blacherneńskiej. Błogosłowiony, ze swoim uczniem Epifaniuszem, zobaczył
Matkę Bożą idącą od Carskich Wrót w ikonostasie, z pokrowom (welonem) w ręku,
który rozpościerała nad modlącymi się w świątyni ludźmi. Łemkowie w historii i kulturze Karpat, pod red. Jerzego Czajkowskiego, cz. II. Sanok 1994, s. 238.
218
dzić, jak wyglądała pierwotna ikona w Puchłach. W okresie unii cerkiew została spalona222.
Zachowana wizyta cerkwi Protekcji Najaśniejszej Panny z 1773 r.
podaje, że cerkiew 30 maja 1771 r. w dzień Bożego Ciała zgorzała ze
wszystkiemi ozdobami i aperycyami ... w cerkwi żadney nie masz aparacyi tylko ołtarzyk bez żadney (akomodacyi) drewniany z obrazem Nayświętszey Panny Częstochowskiey. A nad nim obraz mały, z temże wyobrażeniem, na którym koron srebrnych 2. ... Ołtarzyk poboczny z obrazem Nayświętszey Panny Protekcyi. Ołtarzyków 2, noszących, z obrazami Najświętszej Panny223.
W drugiej połowie XVII w., w okresie unii, tradycja ikonograficzna
Wschodu zderzyła się z sztuką łacińską224. Matkę Bożą przedstawiano
jak obejmuje połami Opiekuńczego płaszcza małe figurki przedstawicieli wszystkich stanów, szukających w niej ocalenia. W połowie XVIII
wieku schemat ikony Matki Bożej częściowo ocalał, jednak w zakresie
kompozycji malarskiej, charakterystyki postaci, kostiumologii, a nawet
detali ikonograficznych uległ zdecydowanej latynizacji i stał się barokowym obrazem ołtarzowym. W sensie teologicznym utracił charakter
ikony. W ujęciu rzymskokatolickim Matka Boża przybiera postać Niepokalanej Dziewicy na obłoku, w suto drapowanej sukni, z koroną na
głowie. W prawej części dolnej strefy obrazu pojawiają się postacie świeckie: król w gronostajowym płaszczu i paradnym półpancerzu, biskupi
222
W księdze chrztów parafii Ryboły z lat 1752-1756 znajduje się wpis informujący o powstaniu świątyni: Roku 1756 dnia 16 miesiąca maja ut novum za wyraźną rekwizycją WJ Pana Józefa Wilczewskiego pułkownika wojska JK Mości chorążego wiskiego, starosty narewskiego, ja X Stefan Hrymaniewski dziekan podlaski,
paroch rybołowski we wsi Puchłach cerkwi nowo erygowaną benedykowałem, cum
licencia Wielmożnego JX Antonina Młodowskiego zakonu św. Bazylego Wielkiego
opata połockiego oficjała i wikarego generalnego całej diecezji metropolitalnej tę
cerkiew erygował z fundamentu Jaśnie Pan Wilczewski, pułkownik własnym sumptem swoim posesor tych dóbr fundator i kolator tej bazyliki. G. Sosna, Parafia
Puchły, „Wiadomości PAKP” 1978, nr 1/2, s. 69; Księga wizyty dziekańskiej dekanatu podlaskiego w roku 1773 miesiąca Novembra dnia 17 sporządzonej, Białystok
1996, s. 99.
223
Księga wizyty dziekańskiej dekanatu podlaskiego ..., Białystok 1996, s. 99.
224
T. M. Trajdos, Obrazy Matki Boskiej Opiekuńczej w cerkwiach klucza muszyńskiego, „Magury” 1998, s. 37.
219
z pastorałami. Szaty obu władyków są zlatynizowane, widać także mnichów bazylianów. Schemat ikonograficzny sięga do
źródeł bizantyjskich, ale charakterystyka
postaci wskazuje na wyobrażenie katolickiej cywilizacji łacińskiej.
Matka Boża w Puchłach wygląda podobnie jak powyżej opisana XVIII-wieczna ikona. Postać Matki Bożej z królewską
koroną ukazano na obłoku w suto drapowanej sukni w kolorze różowym, ściągniętej w talii paskiem. Rozpostarty płaszcz
podtrzymują aniołkowie. Na górze ikony
Święta Trójca, a w dole napis Deva dnes’
predstoit v cerkvi. W dolnej części ikony
umieszczeni są przedstawiciele wszystkich
stanów – władca w gronostajowym płaszczu, arystokracja, szlachta, hierarchowie
Cerkwi z pastorałami, mnisi bazylianie.
Trudno stwierdzić, czy objawiona ikoIkona Opieki Matki Bożej
na Matki Bożej zachowała się w bocznym
(Pokrowa)
ołtarzyku, jak podaje wizyta z 1773 r., czy
uległa zniszczeniu podczas pożaru. Następna wiadomość pochodzi z końca XIX w. Według źródła drukowanego, ikona w pozłoconej ryzie, z pozłacanymi arabeskami, została umieszczona w ołtarzu na gornym miejscu, w cerkwi zbudowanej w 1798 r. Ikona słynęła w okolicy z cudownych uzdrowień i wielkiej łaski Matki Bożej. Potwierdzały to wota w postaci metalowych głów, serc, rąk, nóg itp. z wypisanymi datami 1646,
1710, 732, 1812, 1830, 1855 r.225 Długoletni proboszcz cerkwi, ks. Grzegorz Sosnowski (1842-1893), ułożył kilka pieśni religijnych na cześć
Pokrowy Matki Bożej w Puchłach.
W książce „Pamięć fundatora. Świątynie – mauzolea w krajobrazie
kulturowym Podlasia” z roku 1998, zamieszczono wzmiankę i o ikonie
Pokrowy Matki Bożej o innej nazwie Obraz Wniebowzięcia Najświętszej
225
220
Iosif ep., Grodnenskij Kalendar, Voroneż 1899, s. 299.
Maryi Panny unicki malowany po 1781 roku. Koronowany przed 1836.
Ryza z ikony w czasie bieżeństwa zaginęła.
Autor opisu w Grodnenskich Eparchial’nych Vedomostjach z 1911 r.
odnotował, że oblicze Przenajświętszej Bogarodzicy można porównać
do svetlostej solnećnych. Ikona jest dużych rozmiarów i znajduje się
w ołtarzu. Jednocześnie zaznaczono, że zgodnie z życzeniem wiernych
w święto Pokrowy ikona wynoszona była na środek cerkwi, by wierni
mogli oddać hołd Matce Bożej. W dzień święta tysiące pielgrzymów
przybywało do Puchłów, aby wznieść swoje modlitwy i przynieść w darze swoje ofiary, nawet w postaci inwentarza żywego226. Zwyczaj rzadko
spotykany, przetrwał do lat 70. obecnego wieku. Tenże autor z 1911 r.
zaznacza, że z prawej strony przy wejściu do cerkwi (środkowa część)
znajdował się kamień z nieczytelnym pismem cerkiewnosłowiańskim
i datą 1710 r. Wiadomo, że w owym czasie na Podlasiu szalała epidemia,
która dziesiątkowała ludność tych terenów. Być może data ta była zapisem łaski Matki Bożej.Cudowny charakter ikony wielokrotnie potwierdzały cuda227. Dzisiaj kamienia w tym miejscu już nie ma, być może
w czasie budowy obecnej cerkwi w latach 1913-1918 posłużył jako budulec. Według relacji najstarszych mieszkańców w czasie bieżeństwa
ikona Pokrowy Matki Bożej została wywieziona w głąb Rosji, i powróciła do Puchłów już bez ryzy. Została ona umieszczona na obecnym miejscu, ale w skromnym kiocie.
W inwentarzu cerkiewnym z 1937 r., widnieje taki zapis: ... obraz
zaprestolny na gornym miejscu Pokrowa Przenajświętszej Matki Boskiej w rzeźbionej ramie na płótnie o rozmiarach 58 x 87 cm. Była to
inna ikona i obecnie znajduje się w bocznym ołtarzu św. Grzegorza.
W każdej cerkwi zawsze jest wiele ikon Matki Bożej, ale zazwyczaj
jedna z nich jest najbardziej czczona. W Puchłach ikona Pokrowy (Opieki
Matki Bożej) znajduje się w kiocie na lewym klirosie. W czasie nabo226
Miejscowa ludność nadzwyczaj czciła ikonę Opieki Matki Bożej. 14 października, w dniu święta Pokrowy, ciągnęły tu tłumy pielgrzymujących włościan,
którzy zanosili dziękczynne modlitwy, prosząc jednocześnie o pomyślność w hodowli na kolejny rok. Składali ofiary: owce, krowy i woły. I. Matus, Z dziejów oświaty
Białorusinów na Podlasiu, Białystok 2000, s. 5.
227
Miejsca święte Rzeczypospolitej. Leksykon, pod red. A. Jackowskiego, Kraków 1998, s. 257.
221
żeństwa pali się tu mnóstwo świec ofiarnych. Wymieniona jako cudowna ikona, o rozmiarach 70 x 145 cm, pochodzi z XVIII w., w latach 70.
została odrestaurowana i umieszczona w nowym, pozłacanym kiocie.
Jak przed wiekami wielu pielgrzymów podąża do Pokrowy Matki
Bożej, aby wznosić swoje modły i prosić o wstawiennictwo u Syna Jezusa Chrystusa. W przeddzień święta Pokrowy odprawia się wsiennoszcznoje, a potem akatyst przed cudowną ikoną Pokrowy, która s liki svjatych
nevidimo za ny molit’sja Bohu pokrywając ćestnym svoim omoforom.
Przez całą noc odprawiane są akatysty i molebny, by wierni podczas św.
liturgii mogli przystąpić do św. Eucharystii. W 1999 r. w wigilię święta
Pokrowy (13 października) uroczyście została poświęcona i założona na
cudowną ikonę Matki Bożej nowa ryza. Wykonawcą był artysta rzeźbiarz Wiaczesław Szum z Siemiatycz. Ryza wykonana została z miedzianej blachy, zabezpieczona lakierem, a nimb pokryto złotem.
Można z ufnością wierzyć, że w Trzecim Tysiącleciu Matka Boża
swojego wiernego ludu Podlasia nie zostawi w potrzebie i w dalszym
ciągu będzie otaczać Swoją Opieką. Wierni, którzy przybywają do cudownej ikony modlą się słowami:
Ty Maci, z’jaúljalasja úsjudy,
I naś kraj spaznaú Tvae cudy U Puchlaúskim svedćac’ prychodze,
Śto litasc’ Tvaja żyve ú narodze.
U Puchlach z’javilasja svjataja ikona Maci Bożaja stala nam abaranoj.
Ty, Prećystaja, naśy Puchly úzljubila
I cudami ich pa svece úchvalila.
.........................................................
A úsim dozvol prystojnie prożyć
i Ciebie czuła w Puchłach prosić
Zaúsiody pokrywaj nas swoim omoforom
Z usimi swiatymi i anielskim choram228.
228
A. A. Jaskević, Himn da Puchlaúskaj ikony Bożaj Maci (Narodny verś z XVIXVII st.), [v:] Spradvećnaja achoúnica Belarusi. Duchoúnyja pośuki starabelaruskaha etnasa ú histaryćnych daljahljadach, Minsk 2000, s. 210-211 (sa starabelaruskaj na sućasnuju movu pereklaú Mikola Hajduk).
222
RAJSK – Ikona Matki Bożej
Najwcześniejsza zapisana wzmianka o Rajsku datowana jest na XVI
wiek. Z tego czasu pochodzi list o nadaniu ziemi rajskiej ziemianinowi
bielskiemu. W lustracji województwa podlaskiego z 1570 r. czytamy:
sieło Raysk ... cerkiew ma jedną włókę 229... Owa lustracja starostwa
bielskiego wymienia, że do folwarku Stołowacz należało wójtowstwo
Rayskie ze siołami Raysko włók 51 i Orzechowicze włók 34. W księdze
poborowej z 1578 wymienia się duchownego cerkwi Rayenskiey.
W XIX w. w archiwum cerkiewnym znajdował się zapis funduszowy
z 1671 r. króla Augusta I o nadaniu 2 włok pustych we wsi Rayskie nazwaney do starostwa bielskiego należącey Wielebnemu Symenowi Mackiewiczowi przebiterowi cerkwi do obrazu Matki Bożej Cudownego 230.
Jak widać z tego przywileju, kult Rajskiej Ikony Matki Bożej był dawno
i daleko znany dzięki cudownym uzdrowieniom. O Ikonie Rajskiej
wzmiankuje publikacja z XVII wieku 231. Charakterystyczne jest to, że
229
Lustracja dóbr królewskich woj. podlaskiego z 1570 r., wyd. J. Topolski i J.
Wiśniewski, Wrocław 1959, s. 46; AGAD Sigillata 11 f. 176.
230
J. Maroszek, Dziedzictwo unii kościelnej w krajobrazie kulturowym Podlasia, Białystok 1996 s. 16.
231
P. H. Pruszcz, Morze łaski Bożey, które Pan Bóg w Koronie Polskiey po
różnych mieyscach, przy obrazach Chrystusa Pana y Matki iego Przenayświętszej
na sercu ludzi pobożnych, y w potrzebach ratunku żądaiących z głębokości Miłosierdzia swego nieprzebranego, co dzień obficie wylewa. A żeby ta szczodrobliwa
łaska Boża, wszystkim wiernym zawsze pokazywana, była wiadoma, Kraków 1662,
s. 57. Cyt. za: J. Korch, Parafia i sanktuarium Matki Bożej w Starym Korninie,
praca magisterska, nr albumu 9653, UwB Wydział Humanistyczny, Instytut Historii, Białystok 1999, s. 49, przyp. 21.
223
w pobliskiej Strabli znajduje się ikona Matki Bożej tzw. „grupy Deesis”
z końca XVI wieku ze szkoły moskiewskiej. Na wzór Rajskiej Ikony
Matki Bożej w ... 1690 goda dana zapiska o tom, ćto Strebel’skomu prichodskomu svjaśćenniku otdan byl gde-to ućastok zemli „klin”, kotoryj
raspolożen nasuprotiv kresta po doroge v Lysye, na śest’ let s tem ćtoby
on soverśal litanii i otćitival Bogorodice Devo radujsja 232.
Według przekazu cerkiew w Rajsku wzniesiono po objawieniu się
cudownego obrazu Matki Bożej w chrabołowskim lesie, w uroczysku
Głowkowo przy źródle wody o uzdrawiającej mocy, zwanym Turowa
Krynica.
Właściciel folwarku Stołowacz233 Gołdek, widząc dużo cudownych
uzdrowień otrzymanych przez pielgrzymów za wstawiennictwem ikony
Matki Bożej, postanowił zbudować w swoim majątku cerkiew i przenieść do niej cudowną ikonę. Jak głosi legenda, zaprzęgnięto woły do
powozu, ale kiedy dotarły one do wsi Rajsk, odmówiły posłuszeństwa
i nie skręciły w kierunku majątku. Doprzęgnięto jeszcze kilka par wołów, lecz i tym razem powóz nie mógł ruszyć z miejsca. Na prośbę swych
poddanych właściciel folwarku Stołowacz, Gołdek, wzniósł drewnianą
cerkiew Ikony Cierpiącej (Strażduszczej) Matki Bożej zwanej Piatienka, której uroczystość przypada na 10 piątek po Wielkanocy. Sama zaś
ikona została umieszczona w ołtarzu.
Powyższy przekaz został spisany z Cerkovnoj Letopisi w Rajsku.
Wydarzenie to przyczyniło się do powstania sanktuarium Matki Bożej
w Rajsku. U XIX w. cerkiew w Rajsku pozostawała w opłakanym stanie i groziła zawaleniem. W 1863 r. wybudowano cmentarną drewnianą
cerkiew Pokrowy Matki Bożej, gdzie znalazła miejsce cudowna ikona.
W 1875 r. została wybudowana murowana parafialna świątynia św.
męcznnicy Paraskiewy, której święto przypadało na 28 października starego stylu, a według nowego stylu 10 listopada. Natomiast święto cudownej ikony dalej było obchodzone w dziesiąty piątek po Wielkancy,
232
N. Dalmatov, Blagoveśćenskij Suprasl’skij monastyr, S-Petersburg 1892, s.
188.
233
Folwark Stołowacz powstał w poł. XVI w. w starostwie bielskim, w nim
pańszczyznę odrabiali chłopi z 21 wsi królewskich. W 1910 r. folwark uległ parcelacji i z jego świetności nie pozostało nic. Por. J. Maroszek, Stołowacz. Pamiętajmy
o ogrodach, „Kurier Poranny” 1991, nr 13 (258), s. 10.
224
a jej uroczyste przeniesienie
z cmentarnej cerkwi do parafialnej nastąpiło w 1876 r. Cudowna ikona Matki Bożej została umieszczona w ołtarzu
na gornom miejscu. Właściciel
majątku Stołowacz Ewgraf
Pawłowicz Nikitiuk234 w 1887
roku ufundował srebrną pozłacaną ryzę. W dwa lata później
wysiłkiem ówczesnego proboszcza o. Andrzeja Sosnowskiego i opiekuna cerkiewnego Lwa Wierzbickiego na potrzeby cudownej ikony zrobiono duży kiot. Prezentował się
on okazale, był tak rozmaloŻyrowicka Ikona Matki Bożej
wany, że wyglądem przypominał marmur, a kolumny były rzeźbione i pokryte złotem235.
W drukowanym źródle znajdujemy potwierdzenie informacji o cudownej ikonie ... V Rajskoj pravoslavnoj cerkvi nachoditsja ikona Bogomateri v razmere 8 x 8 verśkov sćitavśajasja, sudja po svidetel’stvu darstvennoj zapisju Avgusta II, v XVI – XVII vv. ćudotvornoju. V cerkovnoj
riznice chranitsja krest’ 1618 g. iz nizkoprobnogo serebra s nadpis’ju;
takoże potir 1666 g. s ćekannym izobrażeniem trech angelov 236.
Więcej wiadomości na temat cudownej ikony z Rajska podaje Grodnenskij Kalendar z końca XIX w. Czytamy w nim : ... drewnja mesto
osobenno ćtimaja svjataja ikona Bogorodicy, sćitawśaja za ćudotwornuju eśće w 16 i 17 vekach, otkuda że i kogda ono o tom – svedenej
neimejetsja – naroćitoje prazdniestvo Jej s ljudnym narodnym sobraniem bogomolcev s izdavna soverśaetsja w 10 pjatnicu posle Swetlogo
234
Pochowany przy cerkwi w Rajsku.
Letopis’ Rajskoj sv. Pjatnickoj, Pokrovskoj kladbiśćenskoj cerkvej i Chrabolovskoj ćasovni, k. 4-5, rkps.
236
F. V. Pokrovskij, Archeografićeskaja karta Grodnenskoj guberni, Vil’no 1895
s. 165.
235
225
Voskresenja Christovo, pisana na lipovoj doske tołśćzynoju v djum, śyrinoju do 7 a vyśynoju do 9 verszkov – Lik Pryćystyja s Bogomladencem
na desnoj ruke, sovierśenno temnyj, ot davnejśej davnosti jedva daże
zametnyj. W 1880 godu po obnovlenii eja ustroena dlja neja serebrenaja
ryza sredstvami userdnych prichożan, v Moskovskoj masterskoj Chlebnikova237.
Na podstawie przytoczonego opisu można wnioskować, że Rajska
Ikona Matki Bożej była małych rozmiarów, 7 x 9 wierszkow [30,8 x 42,6
cm]. Do dnia dzisiejszego nie zachowała się żadna fotografia. Można
jedynie wnioskować, że podobna była do Ikony Żyrowickiej238.
W opisie Żyrowickiej Ikony znalazła się informacja, że właścicielem
majątku, w którym objawiła się ikona Matki Bożej, był Aleksander Sołtan239, a miało to miejsce w 1470 roku240. Aleksander Sołtan od 11 lute237
Iosif, ep., Grodnenskoj Kalendar, Voroneż 1899, s. 323-324.
Kult Żyrowickiej Ikony Matki Bożej był szeroko rozpowszechniony na Podlasiu. W wizytach cerkwi dekanatu mielnickiego, w brzeskiej diecezji znajdujemy:
... v tech vizitach neodnokratno vstrećaem lik Żyroveckoj Bogomateri privlekajuśćej
svoimi ćudotvorenjami ne odnich prostych ljudej no i znatnych knjazej, velmoż i korolej. Tam że upominajutsja dve mestnyja ćudotvornyja ikony Bożęj Materi i odna s
nich ukraśennaja byla ćeskimi kamuśkami. L. Paevskij, O greko-unijatskich cerkvach b. Mel’nickago blagoćinija (sostojaśćich v nastojaśćee vremja v CholmskoVarśavskoj eparchii), za sto let do vozsoedinenija ich s pravoslavnoju Cerkov’ju.
ChVEV 1880, nr 12, s. 206; L. Paevskij, O cerkvach drevnej brestskoj eparchii
vchodivśich v sostav Mel’nickogo blagoćinija v 1775 godu. Grodna 1892, s. 13;
W wizycie cerkwi szostackiey dekanatu mielnickiego pod tytułem Nayświętszey Panny
Maryi Narodzenia z dnia 21 octobra 1774 r. w ołtarzu znajduje się ... Obraz Nayświętszey Panny Żyrowickiey na którym sukienka srebrna sumptem Parocha sporządzona
... APwL ChKG-K Wizyty dekanatu mielnickiego (1604-1875), sygn. 780, k. 338-341.
239
Według Herbarza Niesieckiego ród Sołtanów wywodzi się od przodków domu
tego od Witolda wielkiego księcia Litewskiego herbu Syrokomla – dwa krzyże oraz
przydana gwiazda, że wysłany na straży w obozie będąc Tatarów pogromił i nie
prędzej powrócił aż gwiazdę obaczył. Natomiast Okolski twierdzi, że nadawszy ten
herb od Witolda pierwszemu wyznawcy obrazu MB Żyrowickiej. Tej tezy nie potwierdza Kojałowicz i inni, dowodząc że obraz ten rychło po śmierci Witolda jest
wyjawiony za panowania Kazimierza Jagiellończyka, który tej familii wiecznem
prawem nadał. Za czasów pierwszych Jagiellonów teren Żyrowic należał do majątków królewskich i do rąk prywatnych przeszedł za Kazimierza Jagiellończyka, który
wielki obszar ziemi nadał podskarbiemu litewskiemu Aleksandrowi Sołtanowi. Miał
on dwóch synów, Aleksandra i Iwana. ... Iwan syn Aleksandra podskarbiego nadwornego marszałek Słonimski dziedzic na Żyrowicach cerkiew tamże wystawił dla
238
226
go 1492 r. do 11 października 1493 r. był starostą bielskim. Wieś Rajsk
należała do bielskiego starostwa241.
Cudownego obrazu. Z tej familii pochodził Józef Sołtan, arcybiskup smoleński,
późniejszy metropolita i kollator supraski. K. Niesiecki, Herbarz Polski, t. VIII,
Lipsk 1841, s. 457; Natomiast co do Aleksandra Sołtana to czytamy: ... w Wielkim
Księstwie Litewskim piastował wysokie godności – 14 marca 1476 r. został podskarbim dwornym, w 1482 r. objął urząd marszałka hospodarskiego, który sprawował
do 1493 r. Zmarł dwa lata później. Syn jego Aleksander Sołtan w latach 1514-1554
był również marszałkiem hospodarskim. O jego pozycji majątkowej świadczy fakt
wystawienia w popisie wojskowym w 1528 r. w poczcie panów rady 37 koni. D. Michaluk, Mielnik stolica ziemi mielnickiej na Podlasiu, Mielnik 1999, s. 60.
240
Według kanonika Izydora Nardiego, który opisał w Relacyi Historycznej o zjawieniu cudownego obrazu N P Żyrowickiey z 1721 r., objawienie miało miejsce
w 1470 r. Natomiast rosyjski historyk Żukowicz przyjmuje datę 1493 r., ponieważ
Żyrowice otrzymała rodzina Sołtanów około 1490 r. Relację o objawieniu cudownej ikony podaje ks. Teodozy Borowik w drukowanej w Wilnie publikacji z 1622 r.
Historia abo Powieści ... o obrazie Przeczystej Panny Maryjej Żyrowieckim Cudotwornym, w którym czytamy: ... Gdy jednego czasu pastuszkowie z bydłem i trzodą
zagnali się byli nad zwyczaj w puszczę pomienioną: i przechadzając się niektórzy
z nich obaczyli na drzewie gruszkowym leśnym jasność wielką jakoby ognia pałającego, a co było, przypatrywali się pilnie zdumiali. Którzy do tego drzewa przystąpiwszy bliżej obaczyli Obraz stojący na tym drzewie o swojej mocy w dziwnej światłości Który potem nierychło – trochę ośmieliwszy się gdy już on (jako się im zdało)
ogień i jasność opłonęła – zdjęli i do Pana swego zanieśli i wszystko porządnie (po
kolei) jako się im pokazał powiedzieli. Za co im Pan podziękowawszy, on obrazek
od nich wziął i do szkatuły schował ... W 1520 r. wybuchł w Żyrowicach pożar
i zniszczył drewnianą cerkiew. W płomieniach zniknęła drogocenna ikona, a poszukiwania nie dały rezultatu. Pewnego dnia bawiące się dzieci zauważyły na kamieniu niezywkłej urody Pannę. Otaczały Ją jasne płomienie, a w ręku trzymała
ikonę Matki Bożej, która w czasie pożaru w cudowny sposób została uratowana. Na
tym miejscu wzniesiono nową cerkiew, gdzie święta ikona znalazła swoje miejsce.
W Żyrowicach Matka Boża objawiła dwa kolejne swoje wizerunki: jeden na drzewie gruszowym, drugi jako Promieniujący Panny siedzącej na kamieniu. Monaster
Żyrowicki powstał w 1549 r. N. Tal’berg, Prostrannyj mesjaceslov russkich svjatych i kratkija svedenija o ćudotvornych ikonach Bożej Materi, Holy Trinity Monaster Jordanville 1951, s. 177; A. Kempfi, Żyrowickie sanktuarium, „Przegląd Prawosławny” 1992, nr 5, s. 5, 26; S. V. Bulgakov, Nastol’naja kniga, reprint izd. 1913
g., izd. Moskovskoj Patriarchii, Moskva 1993, t. 2, s. 1444-1445; Miejsca święte
Rzeczypospolitej. Leksykon, pod red. A. Jackowskiego, Kraków 1998, s. 379; Żyrovickaja ikona Bożej Materi, [v:] Zemnaja żizn’ Presvjatoj Bogorodicy i opisanie
svjatych ćudotvornych ee ikon, Jaroslav 1999, s. 154.
241
K. Pietkiewicz, Wielkie Księstwo Litewskie pod rządami Aleksandra Jagiellończyka, Poznań 1995, s. 210.
227
Rajska Bogarodzica, według opisu, na prawej ręce trzyma Dzieciątko. Oblicze ma ciemne. Tak jak Żyrowicka Ikona jest małych rozmiarów.
Dzieciątko tuli policzek do twarzy i ręką obejmuje Jej szyję. Oblicze
Matki Bożej jest smutne, szuka u Jezusa litości, miłosierdzia dla ludności. Ikona reprezentuje typ ikonograficzny Eleusa, inaczej Umilenije –
Miłościwa (Współczująca), który z kolei posiada cały szereg wizerunków odzwierciedlających ideę wstawiennictwa Bogomacierzyństwa. Badania najstarszych typów Umilenija wskazują na to, że tak czy inaczej
są one rekonstrukcją z XII i XIII wieku obrazu podobnego do cudownej
Włodzimierskiej Ikony Bogarodzicy242. Według przekazu ikona w Rajsku objawiła się w 10 piątek po Wielkanocy. W okresie unii otrzymała
nazwę Cierpiącej. Święto Żyrowickiej Ikony Matki Bożej obchodzone
jest 7/20 maja. Autorem akatystu ks czci ikony jest o. Konstanty Znosko.
W 1915 r. podczas ewakuacji ludności do Rosji (bieżeństwa), miejscowy proboszcz, ks. Bazyli Kudasow, zabrał ikonę ze sobą i do Rajska
już ona nie powróciła. Według Cerkovnoj Letopisi wszystkie cerkiewne
rzeczy zostały zapakowane w 5 dużych skrzyń i wysłane w głąb Rosji.
Jedna skrzynia dotarła do Moskwy, pozostałe po drodze zostały rozgrabione. Skrzynię odnalaziono w Moskwie na ulicy Czornohrodskoj,
w mieszkaniu pani Tunicyn. Do Moskwy był również ewakuowany Grodzieński Duchowny Konsystorz, rozmieszczony tam w Lipovym pereulke v eparchial’nom dome. Dekretem władz cerkiewnych polecono psalmistom i diakonom śledzić za cerkovnoj utvarju i kierować ją w odpowiednie miejsce na przechowanie. Takie zadanie otrzymał również psalmista rajskiej cerkwi Józef Pieszko.
U wspomnianej mieszkanki Moskwy psalmista znalazł skrzynię otwartą. Cenniejsze przedmioty: ewangelia w srebrnej oprawie, krzyż srebrny, dwie zaprestolne ikony przechowywane były w jej domu, zaś pozostałe: panikadziło, siemiświecznik, podświeczniki, znalazły się w budynku gospodarczym. Na pytanie w jaki sposób rzeczy cerkiewne z Rajska trafiły do jej domu, Tunicyn odpowiedziała, że jej bratanek Michał
Buryn, chorąży kolejowego batalionu sybirskiego pułku, przesłał to
242
W. Iwanow, Ikonografia Przenajświętszej Bogurodzicy w Kościele prawosławnym, [w:] Kult Maryjny w kościele rzymskokatolickim w Polsce i Rosyjskim
Kościele prawosławnym, Warszawa 1989, s. 72.
228
wszystko na jej adres. Niestety, cudownej ikony już w skrzyni nie było.
Tunicyna zwróciła cerkiewne utensylia, które zostały złożone ... v Novospaskij monastyr na chorach v pridele svjatitelja Nikolaja Ćudotvorca
i sdany na chranenie kaznaćeju monastyrja. Sporządzono wykaz i raportem doniesiono do Grodzieńskiego Konsystorza.
Przy wstawiennictwie księżnej Tatiany Nikołajewnoj psalmista Pieszko odnalazł proboszcza rajskiej parafii, który przebywał w Nikolsku. Po
wymianie listów okazło się, że ... veśći kotorye okazlis’ v Tunicynoj byli
vybrany iz raznych jaśćikov, vidno śto eto sdelano daleko ne z blagodarnoj cel’ju243. Ślad po cudownej ikonie zaginął.
Po odzyskaniu niepodległości proboszczem w Rajsku został hieromnich z żyrowickiego monasteru. Czy to przypadek? U Pana Boga nie
ma przypadku, musiało być wolą Matki Bożej, której Rajska Ikona już
nie powróciła, organizowanie na nowo parafii w Rajsku przez hieromnicha z Żyrowic. O tym w Cerkovnoj Letopisi, czytamy: ...pri otkrytii prichoda ieromonachom Żirovickogo monastyrja Avksentiem, kotoryj byl
komandirovan ispolnjat’ dolżnosti rektora Rajskoj filii.
Chociaż zabrakło cudownej ikony, kult w świętym miejscu Jej Objawienia nie ustawał i nadal odnotowywano cudowne uzdrowienia.
W okresie międzywojennym psalmista miejscowej cerkwi, Aleksander Tymiński, stracił w młodości częściowo wzrok i bez silnych szkieł
w okularach nie mógł czytać. Gorliwa modlitwa do Matki Bożej i woda
ze świętego źródełka przywróciły mu całkowicie wzrok. Na znak wdzięczności ofiarował do cerkwi dużych rozmiarów Turowską Ikonę Matki
Bożej w pozłacanych ramach. Mieszkanka wsi Proniewicze Anna Minkiewicz, z chorą piersią, zwróciła się z modlitwą do Matki Bożej w miejscu Objawienia przy cudownym źródełku, otrzymując uzdrowienie ...
bol’ za odnu noć sovsem prośla i Minević stala zdorova. Mieszkaniec
wsi Plutycze Bazyli Potorson ... pereśedśij v sektu baptistov ... przyniósł
krzyż z cmentarza i spalił go. Jego czternastoletni syn Jan, widząc taką
profanację uczynioną przez ojca, nabawił się choroby psychicznej. Matka, osoba głęboko wierząca, z gorliwą modlitwą skierowała swoje prośby do Matki Bożej ...otslużivśi moleben o zdravii junośi s okropleniem
śv. vodoj..., chłopiec odzyskał zdrowie, a wszystko działo się na oczach
243
Cerkovnaja Letopis’, k. 6, rkps.
229
proboszcza. Autor Cerkovnoj Letopisi odnotował jeszcze wiele przykładów uzdrowień za wstawiennictwem Matki Bożej w miejscu Jej Objawienia przy kapliczce z cudownym źródełkiem ... ćuda eti soverśaliś’ v
period poslednjago vremeni, a proślich vekov zapisano v starej letopisi
vyvezennoj v Rossiju.
Na miejscu objawienia w Chrabałowskim
Lesie zbudowano kaplicę, która w 1939 r. została zburzona. W 1984
roku ponownie wzniesiono drewnianą świątynię św. ap. Jana Teologa, a w jej pritworze
obudowano krynicę.
W Cerkovnoj Letopisi,
prowadzonej przez ówKaplica św. ap. Jana Teologa
czesnego proboszcza o.
w Chrabołowskim Lesie
Stefana Iwankiewicza,
napisano: ... do kotoroj i po nyne prichodit narod, beret vodu dla nedużnych i molitsja ćudotvornoj ikone i także kakie iscelenija nekotorye iz
nich sćitaju nużnym pomestit’ v naśej letopisi ...
W 1942 r. we wsi Rajsk rozegrała się tragedia. Niemcy spacyfikowali
wieś, 149 osób rozstrzelano, pozostałych mieszkańców wysiedlono, budynki, łącznie z piękną, murowaną cerkwią, spalono. Wieś przestała istnieć.
Dopiero po zakończeniu wojny ludność stopniowo zaczęła powracać. Życie religijne skupiło się przy cerkwi w Ploskach, a po zaadaptowaniu baraku na cerkiew rozpoczęto odprawianie nabożeństw na miejscu, w Rajsku244. W latach 60. ze wsi Puturzyn w powiecie tomaszowskim w woj. lubelskim przewieziono cerkiew św. św. apostołów Piotra
i Pawła i umieszczono na miejscu dawnej. W roku 1997 wzniesiono na
cmentarzu murowaną cerkiew św. męczennicy Paraskiewy.
Po tragicznych latach życie rajskiej parafii, dzięki ciągłemu wstawiennictwu Matki Bożej, odrodziło się z popiołów.
244
230
G. Sosna, Parafia prawosławna Rajsk, „Tygodnik Podlaski” 1988, nr 2, s. 8.
ROGACZE – Ikona św. Antoniego Peczerskiego
Przyjęcie chrztu przez Ruś Kijowską dało początek życiu monastycznemu na terenach powiązanych z władcami ruskimi. Powstawały ośrodki wiary chrześcjańskiej, rozwijały swoją misję, zakładały zalążki życia
monastycznego – pustelnie, przekształcone później początki monasteru.
Patronem mnichów na Rusi został św. Antoni Peczerski (Kijewski), naczalnik wsiech russkich monachow. Kult jego, o rozległej skali, oddziaływał na życie religijne Kościoła wschodniego na terenie Wielkiego
Księstwa Litewskiego.
Antoni Peczerski (świeckie imię Antip) urodził się w 983 r. w Lubaczy. Jego dzieciństwo i młodość przypada na początki chrystianizacji
Rusi. Wychowany w pobożnej rodzinie, pragnął zostać mnichem. Św.
Antoni, który życie zakonne rozpoczął na górze Athos, żywot eremity
ascety kontynuował w wykopanej przez siebie pieczarze na górze Berestowej w Kijowie. Był założycielem w 1054 r. Ławry Peczerskiej. Św.
Antoni całkowicie oddawał się modlitwie i trudom życia pustelniczego245. Z biegiem lat wieści o świętym mnichu szeroko rozniosły się po
Rusi. Pielgrzymi udawali się po błogosławieństwo, a później okazało
się, że święty posiada moc cudotwórczą. Jego modlitwy sprawiły, że
liczni chorzy otrzymywali uzdrowienia. Umierając, pobłogosławił mnichów, obiecał, że będzie nieustanie prosić o łaskę u Boga za wszystkich,
którzy kiedykolwiek oddadzą się pod jego opiekę246.
Wstawiennictwo św. Antoniego było bardzo skuteczne i w szybkim
245
Prepodobnyj Antonij Pećers’kij. „Przegląd Prawosławny” 1994, nr 9, s. 21;
Święci Cerkwi Prawosławnej, oprac. J. Charkiewicz, Białystok 1996, s. 217.
246
Święci Cerkwi Prawosławnej, oprac. J. Charkiewicz, Białystok 1996, s. 217.
231
czasie życie monastyczne zaczęło rozpowszechniać się daleko poza granicami sławnej Ławry Peczerskiej. Monastycyzm znalazł podatny grunt
na ziemiach Wielkiego Księstwa Litewskiego i wschodnich obrzeżach
Rzeczypospolitej.
Na naszym terenie pierwsze pustelnie powstawały w granicach wielkich masywów leśnych, jak puszcza Mielnicka, Narewska czy Supraska.
Według opisu pielgrzyma z 1858 r. w okolicy dzisiejszej Grabarki znajdował się starożytny cmentarz z kamiennymi nagrobkami ze starym słowiańskim napisem. Autor sugeruje, że tu ... verno był monastyr ili obitiel’ s pustynno-żitel’stvujuśćeju bratij247 ...
Kult św. Antoniego rozpowszechniali mnisi z Rusi Kijowskiej, którzy przybyli w okolice Góry Grabarki i jak głosi tradycja organizowali
życie pustelnicze. Założone niedaleko miasteczko Milejczyce, zgodnie
z tradycją, również szczyciło się monasterem. Pobliska zaś parafia Rogacze posiadała cudowną ikonę prepodobnogo otca Antonija Pieczerskogo. Zapewne kult św. Antoniego nie był przypadkiem.
Istnienie cerkwi Preczystej Bohorodicy wzmiankowane jest pod rokiem 1610248, co świadczy o starożytności tej miejscowości249. Syn Simiona Kaleczyckiego, Wasil, w 1624 r. w pamiętniku domowym zapisał: przebudowałem Cerkiew rohacką i wszystko odnowiłem i aparata
posprawiałem, która cerkiew kosztuje tak budynek, rzemieślnik, aparata
złotych 400250...
247
Kvercetus, Grabarka, LEV 1866, s. 418.
Katalog Zabytków Sztuki w Polsce. Siemiatycze, Drohiczyn i okolice, Seria
Nowa, t. 12, z. 1, pod red. M. Kałamajskiej-Saeed, Warszawa 1996, s. 54-55, il.
249
Autor „Skazanija o ćutotvornoj ikone prepodobnogo Antonija Pećerskgo”
sięga do przeszłości: ... Prochodili goda; śvedy napav na selenie sożgli ego soverśenno i na meste Pogaćej ostaloś’ liś’ 4 kurgana, gde byli pogrebeny pavśie pri
srażenii so śvedami voiny. Nebol’śie sledy etich kurganov, svedelej davnich sobytij
ostalis’ i do naśich dnej. Cerkov’ że pod pokrovitel’stvom Prepodobnogo ostalas’
nevredimoj. Vskore zdes’ obrazovalsja prichod iz żitelej sosednich dereven’ ... Pravoslavnyj Kalendar na 1960 god, Varśava 1959, s. 70; Porównaj: N. I. Horbaćevskij, Katalog drevnim aktovym knigam gubernij: Vilenskij, Grodnenskoj, Minskoj
i Kovenskoj ... chranjaśćimsja nyne v Central’nom archive v Vil’ne, Vil’no 1872, s.
818.
250
Z. Gloger, Silva rerum Sasinów Kaleczyckich, „Przewodnik Naukowy i Literacki”, Lwów 1876, s. 1147.
248
232
Wizyta generalna 251 Cerkwie Rohackiey pod Tytułem
Narodzenia Maryey Panny zostaiąca Colationis ImC Pana
Woyciecha Paprockiego ...dekanatu kamienieckiego, z 1725 r.,
opisuje cerkiew następująco:
cerkiew drewniana zgniła palem ogrodzona bez kopuły y bez
krzyża ... Carskie Drzwi stolarskie opierzchłe iuz malowania
nie znać. Parafię stanowiły
wsie: Rohacze, Mikulicze, Miedwiedki, Podmokły, Hruska.
W 1784 r. Rogacze są własnością Anny Matusewiczowej,
kasztelanowej brzeskiej i jej
synów Wincentego i Tadeusza.
Ikona św. Antoniego Peczerskiego
Wśród mieszkańców okolicy
zachowało się opowiadanie
o powstaniu cerkwi, powiązane z właścicielem Matusewiczem. W odległości dwóch kilometrów od Rogacz, na wzgórzu przy drodze do wsi
Mikulicze, na gruntach właściciela ziemskiego Matusewicza, rosła grusza. Tenże człowiek religijny i bogobojny znalazł na drzewie ikonę św.
Antoniego. Znalezienie ikony potraktował jak Opatrzność Bożą i umieścił tę ikonę we własnym domu. Potem na tym miejscu zbudował cerkiew św. Antoniego Peczerskiego, prestoł został urządzony na pniu ściętej gruszy, zaś ikona stała się przedmiotem szczególnej czci wśród okolicznej ludności252.
W dniu święta ku czci św. Antoniego, przypadającego 10/23 lipca,
Rogacze gromadziły wielu pielgrzymów. Pod wpływem głębokiej wiary
i modlitwy przed ikoną, pielgrzymi otrzymywali uzdrowienia. Na stry251
Wizyty dekanatu kamienieckiego, ChKG-K APwL sygn. 780, k. 168-169.
F. Tokrevskij, Prazdnik Prepodobnogo Antonija Pećerskogo v sele Rogaćach, „Cerkovnyj Vestnik” 1959, nr 7/8, s. 12-13.
252
233
chu spalonej cerkwi znajdowały się kule pozostawione przez uzdrowionych pielgrzymów.
W Bibliografii Polskiej autorstwa Karola Estreichera odnotowane są
publikacje z lat 1786-1787, które dotyczą dwóch sąsiadujących miejscowości, Kleszczel i Rogacz. Tytuły świadczą, że ich właściciele ze
sobą prowadzą rozprawy sądowe, np: Produkt w interesie Anny, matki
Wincentego i Tadeusza synów Matuszewiczów z Florjanem Cieszkowskim z mieszczanami Kleszczelowskimi, sprawa graniczna z Matuszewiczem253. Zapewne są to potomkowie właściciela ziemskiego Matusewicza, który zbudował cerkiew św. Antoniego Peczerskiego w swojej
posiadłości ziemskiej Rogacze. Prowadzili oni sprawy sądowe z Cieszkowskimi, którzy od kilku pokoleń byli „rządzącymi” w Kleszczelach
i nie zawsze dobrze potrafili ułożyć sobie stosunki z ich mieszkańcami.
Wizyta generalna Cerkwi Rohackiey pod Tytułem Narodzenia Maryi
Panny z 1725 r. nie wymienia ikony św. Antoniego, a tylko czytamy: ...
Namiesnych Obrazów pięć staroswieckich z ołtarzami nie accomodawani ieszcze się znayduie Obrazow moskiewskich małych osim254...
Podczas unii cerkiew w Rogaczach podzieliła los swoich wyznawców. Święto Antoniego w Rogaczach było przeniesione na 13 czerwca,
dzień świętowania Antoniego z Padwy.
Ikona św. Antoniego była namalowana w stylu bizantyńskim, olejnymi farbami na płótnie o rozmiarach 75 x 110 cm. Rama była pozłacona,
zrobiona z drzewa lipowego. Ikonę przykrywała srebrna ryza. Znajdowała się w ikonostasie na lewym klirosie, po lewej stronie diakońskich
drzwi. Takie rozmieszczenie odpowiada wspomnianej wizycie z 1725 r.
W Wielkim Poście 1872 r. cerkiew parafialna w Rogaczach spłonęła.
Cudowna ikona ocalała. Ówczesny proboszcz, Bazyli Charłampowicz,
zadecydował, by na święto Paschy ryzę z ikony św. Antoniego pozłocić.
Cerkiewny starosta i parafianie sugerowali proboszczowi, by konserwa253
Są to: Replika ze strony Miasta JKM-ci Kleszczelów przeciwko dziedzicom
wsi Rohacz i Hruski w województwie brzeskim litewskim położonych (Matuszewicom), Wilno 1787, folio; Sprawa graniczna podkomisyjna miasta JKM-ci Kleszczelów z JWW Anną z Sczytów Matką, Wincentem, Tadeuszem synami Matuszewicami
... WJP Ignacym Bobrownickim ... oraz JW Florjanem Cieszkowskim, Wilno 1787,
folio. K. Estreicher, Bibliografia Polska, t. IX, s. 550, t. XIX, s. 297, t. XXII, s. 238.
254
Wizyty dekanatu kamienieckiego ChKG-K APwL sygn. 780, k. 168-169.
234
cji dokonał po Wielkanocy, gdyż nikt w tak krótkim czasie nie zdoła
wykonać zamówienia. Proboszcz jednak 4 kwietnia 1872 r. przekazał
ikonę do pozłacenia. Następnego dnia cerkiew wraz z całym wyposażeniem spłonęła255. Dzięki Opatrzności Bożej, ikona znalazła swoje miejsce w nowej cerkwi, zakupionej w Dubinach i przetransportowanej do
Rogacz.
W czasie bieżeństwa ikona wraz z wyposażeniem świątyni została
wywieziona w głąb Rosji. W cerkwi rogackiej pozostała tylko ryza. Ikona do Rogacz już nie powróciła. Obecna ikona to kopia namalowana
przez mnicha Archipa z monasteru w Żyrowicach. Prepodobny Antoni
Pieczerskij na ikonie przedstawiony jest w całej postaci. Ubrany jest
w szaty zwane schimą, okrywające całą postać i głowę, ręce złożone ma
na piersi. Ryza rzeźbiona motywem roślinnym, pokrywa całą ikonę, wycięto tylko otwory na twarz, ręce i stopy. W dolnej części po obu stronach wyrastają duże kwiaty, a w górnej pojawia się napis w języku słowiańskim: S.PREPO ANTONIJ Pećer.
W 1938 r. ponownie przywrócono święto Antoniego na dzień 10/23
lipca, a w 1953 r. zaprowadzono zwyczaj wynoszenia ikony podczas
polileja na środek świątyni.
Ikona św. Antoniego znajduje się w bocznym pridiele, po lewej stronie głównego ołtarza, na gornym miejscu. Boczny ołtarz został wykonany w 1940 r. za środki parafianina uzdrowionego od padaczki, albowiem
stara ryza okazała się cudowna.
W latach 60. wierni ze starszego pokolenia wspominali dawne przekazy o cudownych uzdrowieniach. Anna Arseniuk, lat 82, opowiadała,
że ... k ikonie Prepodobnogo prichodilo mnożestvo bol’nych i pruchodjaśćie s veroju isceljalis’. Na ćyrdake sgorevśago chrama sochranjalos’ mnogo kostylej ostavlennych iscelennymi. Także v novosoorużonnom chrame k ćudotvornoj ikone prichodili ne tol’ko pravoslavnye no
i katoliki, pri ćem mnogie boljaśćie polućali duchovnoe i telesnoe iscelenie256...
255
Na pobudowę cerkwi i jej uposażenie parafianie złożyli ofiarę w sumie 3026
rubli i 61 kopiejek, w tym na pozłocenie ryzy do ikony św. Antoniego Ja(kub) Wiszenko przekazał 35 rubli, LEV 1873, nr 34, s. 303.
256
Skazanie o ćudotvornoj ikone Prepodonogo Antonija Pećerskogo, Pravoslavnyj Kalendar na 1960 g., Varśava 1959, s. 70-71.
235
Teraz jak za dawnych czasów podąża do Rogacz wielu wiernych257,
aby za wstawiennictwem świętego prosić Boga Ojca o pomoc w zachowaniu swojej wiary, a także wzmocnienie sił fizycznych i duchowych:
Svjatyj Antonij prepodobnyj ...
Svjatyj Antonij prepodobnyj
Rodnoj Otec nasz dorogoj!
Ty pokrovitel’ Radoćnice
Tvoej obiteli svjatoj.
Molis’ o nas Antonij dobryj
Cztob Trisvjatyj Wielikij Bog
Vsem christianam v zdesznem Kraje
Żit’ v jedinenii pomog.
Svjatyj Antonij divno-słavnyj!
Svoj vetchij chram vozobnovi,
I prichodjaszczij k nam na pomoszcz
Vsech christjan blagosłavi.
Bud’ vsem rodnym otcom i drugom
I vsem javlaj Tvoju ljubov
Bol’nych vraczuj ot złych nedugov
I vsech spasaj ot złych vragov.
Vewm podavaj v bedach terpen’e,
Vsech uteśaj v ćasy skorbej,
Vsech ukrepljaj vo dni unynja
Svjatoj molitvoju Tvojej.
257
Ućastnik, Na bogomol’i, „Cerkovnyj Vestnik” 1964, nr 7, s. 9-11; Pieśń do
św. Antoniego spisana z „Bohohłasnika” wyd. Warszawskiej Prawosławnej Metropolii, Warszawa 1969, nr 79, s. 298-302, nuty. W pieśni wymieniony był monaster w
Radocznicy na Lubelszczyźnie.
236
ROGAWKA – Obraz Nierukotworennogo Spasa
We wsi, jak i okolicznych miejscowościach Krupice i Cecele, zachowały się starożytne cmentarzyska (mogiłki) Słowian wschodnich. Obecna cerkiew wznosi się na wzgórzu, w miejscu dawnego cmentarzyska
z XI-XII w. Z zachodniej strony cmentarza zachowały się resztki kamiennej konstrukcji w obstawie wielkich kamieni258. Decyzją wojewódzkiego konserwatora w Białymstoku z 1985 r. umieszczono tam tabliczkę
z napisem cmentarzysko słowiańskie z XII w.
W źródle drukowanym wieś Rogawka alias Rochowka wzmiankowana jest w 1537 r., a wójtem był wówczas Wojciech Nardułowski. Pod
rokiem 1563 odnotowano ją w związku z położeniem pomiędzy Rogawką a wsią Sytki 2 włók gruntu, a także naddatków nad rzeką Bug, należących z nadania Zygmunta Starego do uposażenia cerkwi Przeczystej
Najświętszej Marii Panny w Drohiczynie. W 1627 r. Zygmunt III przekazał dawne nadanie cerkwi Przeczystej na wieczyste uposażenie klasztorowi benedyktynek w Drohiczynie. Natomiast pod rokiem 1646 wymieniono, że w Rogawce istnieje cerkiew św. Demetriusza, uposażona
przez Annę Mikołajową Lubecką, a w 1726 r. określona ona jest jako
stara259.
Poczynając od II poł. XVIII w. wieś Rogawka należy do parafii w Siemiatyczach. Obecna cerkiew św. Szymona Słupnika zbudowana została
258
Belaruski Kalendar na 1971 g., Belastok 1970, s. 124; A. Vjarbicki, Kryżavaja daroha, Niva 9.09.2001 r., nr 36, s. 8, il.
259
Katalog Zabytków Sztuki w Polsce. Woj. białostockie. Siemiatycze, Drohiczyn i okolice, pod red. M. Kałamajskiej-Saeed, Seria Nowa, t. 12, Warszawa 1996,
z. 1, s. 55.
237
w 1854 r., a napis nad wejściem: Ta kaplica wystawiona staraniem Szymona Szumowicza 3 maja 1854 r., przetrwał do 1946 roku. Podczas remontu napis został usunięty260.
Na najwyższym wzniesieniu cmentarza został pochowany fundator
cerkwi, a na ustawionym na grobie kamieniu z żelaznym krzyżem wykuto napis: zdes’ pokoitsia stroitel cerkvi Simion Śum ... dalej napis nieczytelny, kamień uszkodzony.
Świętem odpustowym jest dzień 16/29 sierpnia ku czci Nerukotworennogo Obraza Spasa (Trzeciego Spasa). Na 16 sierpnia przypada dzień
katolickiego św. Rocha i okoliczna ludność bardzo często to święto nazwa Rocha, mimo że świętuje się 29 sierpnia.
Wyjaśnienia należy szukać w latach, w których Kościół katolicki i prawosławny do I wojny światowej na tych terenach używały kalendarza
juliańskiego (stary styl). 16 sierpnia w sąsiedniej parafii katolickiej Miłkowice odbywał się odpust św. Rocha. Sam zaś święty był uważany za
patrona zadżumionych. W czasie epidemii zwracano się o pomoc do
świętego Rocha. Przy głównych drogach prowadzących do wsi coraz
częściej stawiano krzyże (karawaki), chroniące od morowego powietrza261. Zwyczaj ten zadomowił się i na terenie Podlasia. Takie krzyże
ustawiono na obrzeżach wsi Rogawka, kiedy na początku XVIII wieku
szalała tu epidemia. Jeszcze w latach sześćdziesiątych XX w. krzyże
choleryczne można było często spotkać na Podlasiu. Na cmentarzu w Żurobicach, po prawej stronie, w rogu przy parkanie, taki krzyż zachował
się w dobrym stanie.
260
Według autora monografii cerkwi siemiatyckiej, Grebienszczykowa, cerkiew
w Rogawce zbudowano 1858 r. ... v 1858 g. żitel’ derevni Rogavki, prichożanin
Semjatićeskoj cerkvi Simeon Ivanov Śum, byvśij v to vremja starśinoju 12-go Aleksandrovskogo Obśćestva, krest’janin vedomstva gosudarstvennych imuśćestv na
derevenskom kladbiśće svoimi sredstvami, postroil cerkov vo imja prepodobnogo
Simeona, pripisnuju k Semjatićeskoj cerkvi. F.A.Grebenśćikov, Etnografićeskij i istorićeskij oćerk m. Semjatići i Semjatićeskoj pravoslavnoj cerkvi, Grodnenskoj guberni, LEV 1877, nr 11, s. 85.
261
Nazwa karawaka pochodzi od hiszpańskiego miasteczka Caravaca, które
zasłynęło z krzyża o dwóch poprzecznicach jako cudownego przeciwko morowemu
powietrzu. W 1545 r. we Włoszech podczas morowej zarazy w mieście Trydencie
krzyż – karawaka uznano za skuteczny, gdy przed nim modlono się lub noszono go
podczas procesji. Gloger Z., Encyklopedia staropolska ilustrowana, Warszawa 1972,
t. 3, s. 8.
238
Kiedy w 1893 r. w okolicach Siemiatycz wybuchła epidemia cholery, każda wieś po
odprawieniu św. liturgii urządzała krestnyje chody. Mieszkańcy wsi Rogawka postanowili ofiarować obraz Nierukotworennogo Spasa 262, a 16
sierpnia, kiedy w juliańskim
kalendarzu wypada święto
Przeniesienia św. Obrazu Pańskiego z Edessy do Carogrodu,
uznali za święto odpustowe263.
Według tradycji ikona wywodzi się od Świętego Oblicza, malowanego nie ludzką
ręką, które pozostawił sam JeIkona z Rogawki, skradziona w 1980 r.
zus Chrystus. Ponoć król Abgar, który od siedmiu lat chorował na trąd, dowiedział się od swoich
możnowładców, którzy przybyli z Jerozolimy, że Jezus Chrystus dokonuje cudownych uzdrowień. Abgar postanowił prosić Go uzdrowienie
ze swej nieuleczalnej choroby. Wysłał malarza Ananiasza z listem, w którym prosił Chrystusa o przybycie. Malarz spotkał Jezusa Chrystusa w otoczeniu tłumów. Nie mogąc wręczyć listu, postanowił namalować Oblicze Jezusa. Pomimo starań nie udało mu się tego dokonać, ponieważ
twarz Chrystusa siłą Jego boskości nieustannie się zmieniła. Znając zamiary malarza, Jezus Chrystus posłał apostoła Tomasza, aby przywołał
262
Żiteli że derevni Rogavki priobreli togda dlja svoej Rogavskoj cerkvi obraz
Nerukotvorennogo Spasa i postavili eżegodno prazdnovat’ 16-oe avgusta. ... Letopis’ semjatićeskoj cerkvi, Bel’skago uezda, k. 118, rkps.
263
Cerkiew czci pamięć ikony Zbawiciela nie uczynionej ręką ludzką 16/29
sierpnia. W odróżnieniu od święta Wszechmiłującego Zbawiciela i Przenajświętszej Bogarodzicy, obchodzonego 1/14 sierpnia, potocznie zwanego „Pierwszym
Spasem” oraz święta Przemienienia Pańskiego 6/19 sierpnia, zwanego „Spasem”
lub „Drugim Spasem”, święto to, ustanowione na pamiątkę przeniesienia Mandylionu z Edessy do Konstantynopola, niekiedy potocznie nazywane jest „Trzecim
Spasem”.
239
Ananiasza. Po przeczytaniu listu, Chrystus podyktował Tomaszowi odpowiedź. Historyk Cerkwi Euzebiusz przytacza jej treść264. Na liście
widniała pieczęć z napisem: „Boże oblicze, boski cud”. Chrystus nie
ograniczył się do samego listu. Pragnął nagrodzić Abgara za jego wiarę
i miłość, jak też wypełnić jego płomienną prośbę. Polecił więc przynieść wodę i płótno. Obmył twarz (inna wersja nie wspomina o obmyciu
twarzy), a następnie wytarł ją chustą. Na lnianym płótnie, w sposób cudowny, pozostało barwne odbicie Jego Oblicza265.
Jezus wiedział o czekającej męce i śmierci, dlatego przybyć nie mógł.
Natomiast odbił cudownie Swoje Oblicze na płótnie przeznaczonym dla
króla Abgara, tworząc tym samym pierwszą ikonę 266. Sam Jezus jest
obrazem Ojca, jak zostało zapisane w Ewangeli: ... Kto mnie zobaczył,
zobaczył także i Ojca ... (Jan 14, 9).
Takim przekazem jest też legenda o chuście św. Weroniki, na której
264
„Błogosłowiony jesteś Abgarze, który nie widziałeś Mnie, lecz we Mnie
uwierzyłeś. Napisano bowiem o Mnie, że wiedzący Mnie nie uwierzą, a nie widzący uwierzą we Mnie i otrzymają życie wieczne. Piszesz, abym przybył do ciebie,
lecz Ja powinienem dokonać tego, do czego zostałem posłany i powrócić do Ojca,
który mnie wysłał. Gdy wzniosę się do Niego, wyślę do ciebie jednego z moich
uczniów, który całkowicie uleczy cię z dręczącej choroby i uczyni cię i twych bliskich współuczestnikami życia wiecznego”. Po Wniebowstąpieniu Pańskim apostoł Tomasz, wypełniając słowa Zbawiciela, wysłał do państwa Osroene apostoła
Tadeusza. Przybył on do Edessy około 38 r. i ochrzcił króla Abgara wraz z jego
rodziną i ludem, dając tym samym początek Cerkwi Edessy. Abgar został w pełni
uzdrowiony i wyszedł z wody zdrowy zarówno ciałem, jak i duszą. Obecnie Cerkiew ormiańska uznaje go za świętego (bez oficjalnego aktu kanonizacji, którego
Cerkiew ta nie zna).
265
J. Charkiewicz, Święte Oblicze, „Biuletyn Informacyjny” 2000, nr 2/3, s.
10-12.
266
Ikona wyobrażająca Obraz Chrystusa „Nie ręką ludzką malowany”, zwana
Mandylionem, Spasem Nierukotwornym lub Acheiropoietos. Przedstawienie to,
wyobrażające głowę Chrystusa na tkaninie, otaczane jest w Bizancjum szczególną
czcią. W 944 r. obraz został przeniesiony z Edessy do Konstantynopola, gdzie cieszył się niezwykłym kultem. Najstarsze znane Mandyliony pochodzą z X i XI w.
z klasztoru św. Katarzyny na górze Synaj. Zachowane w Karpatach Mandyliony,
w związku z umieszczeniem ich nad Carskimi Wrotami, posiadają wydłużoną kompozycję, i znajdują analogie w malarstwie freskowym Mołdawii. Wydłużoną chustę
podtrzymują po obu stronach archaniołowie Michał i Gabriel. Łemkowie w historii
i kulturze Karpat, pod red. Jerzego Czajkowskiego, cz. II, Sanok 1994, s. 239.
240
Jezus również miał pozostawić Swoje Oblicze w czasie Drogi Krzyżowej. Imię Weronika znaczy prawdziwa ikona 267. Według tradycji Kościoła rzymskokatolickiego Weronika była mieszkanką Jerozolimy, która, okazując współczucie cierpiącemu Chrystusowi w Jego drodze na
Golgotę, wytarła Mu spoconą twarz chustą. Odbiła się na niej twarz
Zbawiciela. Ślady Oblicza pozostały na Całunie Turyńskim, który do
dzisiaj stanowi dla badaczy niewyjaśnioną do końca zagadkę 268.
Ikona Nierukotworennogo Obraza Spasa pomogła, jak twierdzą mieszkańcy, przetrwać epidemie w XIX w., jak również bieżeństwo w latach
1915-1919 w głąb Rosji. Mieszkańcy wsi Rogawka, Krupice i Cecele
obok wejścia do cerkwi wznieśli trzy krzyże na znak dziękczynienia za
przetrwanie I wojny światowej.
W wykazie mienia cerkiewnego cerkwi cmentarnej „Spasa -Nierukotworennego Obraza” we wsi Rogawka z dnia 1.06.1939 r. tak czytamy: Obraz Spasa Nierukotworennogo Obraza u żertwienika.
Sama ikona przetrwała do 20 grudnia 1980 r., do czasu okradzenia
świątyni przez nieznanych złoczyńców. Obecna ikona została namalowana przez Wierę Nieroszczuk z Kleszczel. Obraz zwany Nierukotworennym Spasem przedstawia głowę Chrystusa na tkaninie z brązowymi
pasami po obrzeżach.
Dawny zwyczaj nawiedzania ze św. Obrazem w dzień odpustu każdego domu we wsi Rogawka i wznoszenia modlitw za domowników
przez kapłana, przetrwał po dziś dzień. Ikona jest noszona wyłącznie
przez kawalerów. Należy żywić nadzieję, że zwyczaj ten zostanie zachowany. Święto gromadzi dużą liczbę wiernych, przybywają na nie także
pielgrzymi z okolicznych miejscowości.
267
Quenot M., Ikona. Okno ku wieczności, przeł. H. Paprocki, Białystok 1997,
s. 22
268
Święte Oblicze niezmiennie jest źródłem inspiracji dla prawosławnych ikon
Chrystusa. O ile sztuka zachodnia z biegiem czasu stała się przedstawieniem Chrystusa uczynionym ręką ludzką i dokonywanym według ludzkiego wzorca, ikona
w dalszym ciągu przedstawia Hipostazę, ukazuje Boga w Człowieku, podczas gdy
zachodni obraz religijny przedstawia człowieka. Jednocześnie Mandylion, jako ikona
ikon, mówi nie tyle o cudzie polegającym na odbiciu Oblicza na chuście, lecz głównie wskazuje na podstawowy cud – całego odwiecznego planu Bożego w dziele
kierowania światem i zbawieniu człowieka.
241
RÓŻANYSTOK – Ikona Matki Bożej (Krasnostocka)
Różanystok nazywano początkowo Tabenszczyzną lub Krzywymstokiem. Miejscowość stanowiła własność książąt Tyszkiewiczów herbu
Leliwa. Początki swe ród wyprowadza od dawnych książąt tatarskich.
Według Herbarza Niesieckiego ... a tym samym przyznają im krew książą Litewskich, atoli najlepiej z Okolskim mówić. Temu Okoliski dwóch
synów przyznaje Bonifacego i Tyszkę albo Tymoteusza. Otóż Tyszka miał
pięciu synów: Lwa, Iwana, Gabryela, Michała i Wasila. Ród Tyszkiewiczów wyznawał religię ruską. Prawnuk Lwa Teodor Skumin Tyszkiewicz, prawosławny, był starostą Grodzieńskim, Jurbowskim i Słuckim ...
od B. Józefata Kuncewicza od schizmy do jedności skierowany 269...
269
K. Niesiecki, Herbarz Polski, Lipsk 1842, s. 174; Natomiast Seweryn Wysołouch wywodzi ród Tyszkiewiczów z Rusi Kijowskiej: Tą wybitną osobistością był
późniejszy magnat litewski, wojewoda Podlaski, zaś następnie Smoleński, hrabia
na Łohojsku i Berdyczowie – pan Wasyl Tyszkiewicz. Był on potomkiem hojnie obdarowanego przez Świdrygiełłę w r. 1437 Kalenika Myszkowicza z możnego i wpływowego w radzie Świdrygiełły w pierwszej połowie w XV wieku kijowskiego rodu
Myszkowiczów. Temu znaczeniu i wpływom prawdopodobnie przypisać należy
adopcję Kalenika do potężnego w początkach wieku XV rodu litewskiego Moniwida, którego syn Iwaszko wiernie stał przy boku Świdrygiełły, jako jego marszałek
i starosta Podlaski i Krzemieniecki. Widocznie więc już wówczas ruski ród Kalenika ulegał wpływom litewskim. O licznem potomstwie Kalenika zachowały się nader
skromne wiadomości źródłowe. Dowiadujemy się z nich tylko, iż Kalenik pozostawił synów: Daszka, Seńka, Iwaszka, Tyszkę, Diabra, Gietołda, Okuszka i Teodora.
Z pośród nich Tyszko, małoznacząca postać wśród ziemian Kijowskich, pozostawił
z kolei synów: Borysa, Lwa, Wasyla, Hawryła, i Michajła. Wymieniony tu Wasyl,
syn Tyszki, jak zobaczymy później jest twórcą fortuny rodu Tyszkiewiczów. S. Wysłouch, Z dziejów Łosośny i jej posiadaczy XV – XVI w., „Ateneum Wileńskie” R. 7
(1930), z. 1-2, s. 148-149.
242
Metropolita Michał Rahoza, zwierzchnik Kościoła prawosławnego, przed przyjęciem unii szukał rady i pomocy u osób świeckich. W liście
do Fiodora Skumina Tyszkiewicza, powiadomiającym go
o uchwale biskupów ruskich,
wyraża obawę przed postępem
unii i prosi o pomoc ... a niczoho sobie rady podati nie mohuczi, tam na sojmie, o poczuwanje w tak wielceważnoj
sprawie proszu i ufaju 270...
Lew Skumin Tyszkiewicz
wydał swoją córkę Magdalenę za Iwana Jurewicza ChrepKrasnostocka Ikona Matki Bożej
towicza. Chreptowicze posia(oryginał)
dali od 1496 roku rozległe
nadania: dobra Lipsk-Hołynka i Krasnybór. Iwan Iwanowicz Chreptowicz w 1585 roku darował cerkwi w Lipsku-Hołynce (obecnie Białoruś) 5 włók ziemi.
O swojej matce Magalenie Tyszkiewiczównej, zmarłej w 1572 r.,
Chreptowicz tak relacjonuje: ... panej Magdalene Skuminovoe, panej
matce mojej, cnotlive i statećne, jako dobromu prystoit’, slużil iz detstva
svoego statećnosti, skromnosti i pobożnosti i ućtivych nauk pilen byl ...
W tym dokumencie wymieniono nadania ... i tomu dvorcu Timośkovskomu blizko prileglogo volok dve s poddanymi oselymi v sele moem Lipskom v Kopćanech meśkajućimi, s tymi menovite ... dalej w orginalnym
dokumencie, wyrazy zostały wytarte ... v podlinnike eta stroka s polovinoju istrebleny kak zametno kislotoju 271...
Nasuwa się pytanie, dlaczego dwór nazywał się Tymoszkowskim?
270
A. Mironowicz, Podlaskie ośrodki i organizacje prawosławne w XVI i XVII
wieku, Białystok 1991, s. 33.
271
Akty izdavaemye. Vilenskoju Archeografiićeskoju Komisseju dlja razbora
drevnich aktov v Vil’ne, Vil’no 1865, t. 1, s. 4 (dalej: Akty Vilenskie).
243
W rodowodzie nie było imienia Tymoteusz, a dwory nazywano imieniem właściciela. Wiadomo, że przodek Tyszkiewiczów miał na imię
Tymoteusz. Następnie w tym dokumencie jest wymieniona babka Iwana
Chreptowicza ... pani Ludmila Jurevna, knjażna Toloćinskaja, pani babka moja, uljubivśy sobe veru starożytnuju Pravoslavnuju, Grećeskuju, v
kotorom se eio milost’ s pokolen’ja prodkov svoich urodila ... A iż tot
dvorec moj Timośkovskij ot cerkvi Lipskoe i ot tych dvuch volok cerkovnych ot eio milosti pani babki moee na tuju cerkov vydanych, est’ ne
poblizu tej odno ot drugoe, ne v odnom mestcu 272...
Analizując powyższe teksty, można wysnuć wniosek, że stary dwór
Tymoszkowski to dobra leżące w Krzywymstoku, należące od dawna do
rodu Tyszkiewiczów.
Bazyli Tyszkiewicz był wojewodą podlaskim (1546 r.). To on wybudował pierwszą świątynię obrządku wschodniego w Krzywymstoku (Krasnymstoku)273, cerkiew z grubej cegły, z ceglanym sklepieniem, z ołtarzem skierowanym na wschód. Bazyli Tyszkiewicz, wówczas już wojewoda smoleński, został pochowany w krypcie cerkwi Zwiastowania
Najświętszej Marii Panny w Supraślu274. Córka jego wyszła za mąż za
Aleksandra Chodkiewicza, kollatora monasteru supraskiego. Wasyl Tyszkiewicz, po raz drugi żonaty z Nastasią Andrejewną Sopoćkówną, miał
dwoje dzieci – syna Ostafa i córkę Aleksandrę275. Syn Wasyla Jerzy276
272
Akty Vilenskie, dz. cyt., t. 1, s. 2.
A. Mironović, Krasnystok, „Niva” 1991, nr 20; A. Jaskević, Spradvećnaja
achoúnica Belarusi, Minsk 2000, s. 123.
274
Archeografićeskij sbornik dokumentov otnosjaśćichsja k istorii severozapdanoj Rusi izdavaemyj pri upravlenii vilenskogo ućebnogo okruga, Vil’no 1870, t.
9, s. 66-74; Opis trumien Chodkiewiczów i Tyszkiewiczów, fundatorów i dobroczyńców klasztoru supraskiego, spoczywających w krypcie pod ołtarzem głównym
w świątyni supraskiej, A. Mironowicz, Podlaskie ośrodki i organizacje prawosławne w XVI i XVII w., Białystok 1991, s. 94; Prawa i przywileje miasta i dóbr ziemskich. Zabłudów XV-XVIII w., oprac. J. Maroszek, Białystok 1994, nr 20 s. 183, 185,
187;
275
S. Wysłouch, Z dziejów Łosośny ... „Ateneum Wileńskie” R. 7 (1930), z. 1-2,
s. 152.
276
Wasyl, w pierwszym małżeństwie żonaty z Aleksandrą Semenówną Czartoryską, miał trzech synów, Jurjego, Kalenika i Ostafa, i córkę Nastasię... S. Wysłouch, Z dziejów Łosośny ... „Ateneum Wileńskie” R. 7/1930), z. 1-2, s. 152.
273
244
fundował cerkiew w Ciecierówce (obecnie Białoruś) nad rzeką Świsłocz
koło Brzostowicy Wielkiej. Jerzy Tyszkiewicz został pochowany w cerkwi ciecierowskiej. Synowie – Krzysztof, rzymski katolik, i Jan, wyznawca religii greckiej, ... rozdzielili między siebie spadek po Jerzym
Tyszkiewiczu ich ojcu. Zobowiązali się do utrzymania znajdującej się
w Ciecierówce cerkwi277.
Następnym właścicielem Krzywegostoku został Gabriel, a jego syn,
Abraham, był już katolikiem. Syn Abrahama, Szczęsny Tyszkiewicz,
wybudował pierwszy kościół. Według zachowanych dokumentów pisanych pierwszy kościół drewniany został zbudowany w 1659 r., a rozebrany w 1759 r. Natomiast nowy kościół murowany konsekrowano
w 1785 r. Budowa trwała 25 lat.
Na zlecenie Wojewódzkiego Konserwatora Zabytków w 1980 r. prof.
Anna Czapska z Politechniki Warszawskiej prowadziła w Różanymstoku prace badawcze. Celem badań były podziemia klasztoru. Stwierdziła
... krypta pod głównym ołtarzem posiada grube mury ceglane. Dobrze
przewietrzona krypta ma suche, zdrowe mury na zaprawie wapiennej.
Rzut krypty jest zbliżony w kształcie do równoramiennego krzyża greckiego... Dalej czytamy ... w dalszych badaniach w nawie bocznej wschodniej przy filarze południowo-wschodnim na śródku transeptu pod posadzką betonową trafiono na mur z cegły. Poszerzenie wykopu pozwoliło na odkrycie zarysu muru, którego kształt wskazywał, iż jest to ściana
otaczająca prezbiterium pierwszego kościoła, który był orientowany.
Podczas budowy nowego kościoła został wykorzystany fundament muru
starego. Odkopując wnętrze krypty odnaleziono liczne szkielety, gdyż
całe wnętrze krypty zasypane zostało piaskiem278 ...
Być może wspomniane fragmenty muru należą do cerkwi zbudowanej przez Wasyla Tyszkiewicza? Dalsze wykopaliska archeologiczne
mogą wyjaśnić tę wątpliwość.
Historycy piszący o Różanymstoku nie wspominają o istniejącej tu
wcześniej świątyni obrządku wschodniego, historia zaczyna się dla nich
277
Księga wizyty dziekańskiej dekanatu podlaskiego w roku 1773, oprac. J.
Maroszek, Białystok 1996, s. 39.
278
A. Czapska, Badania architektoniczne w Różanymstoku i Sidrze, „Białostocczyzna” 1988, nr 3, s. 2
245
dopiero od 1652 r., z chwilą budowy kościoła katolickiego 279. O jego
budowniczym czytamy: Szczęsny siódmy syn Abrahama stolnik Derpski
fundator w Różanym Stoku oo. Dominikanów; mąż w wojennych expedycyach sławny, świętobliwością w domu ludzkością wielce zalecony,
w powiecie grodzieńskim bywał rotmistrzem powiatowym, w jego domu
przedtem Krzywy Stok nazwanym, zjawił się obraz Panny Przenajświętszej wielkimi cudami po wszystkiem Księstwie Litewskiem sławny,
a w 1657 r. który obraz wielkiemi łaskami Bożemi wsławiony przez Jerzego Biełozora biskupa wileńskiego approbowany, i do kościoła od tegoż fundatora nowozbudowanego wprowadzony aż po dziś dzień nieustającymi słynie cudami. Miał za sobą Eufrozynę Tyszkiewiczową stolnikową Słonimską280...
Eustachy Orłowski podaje, że Krasnostok to miejscowość znana z cudownej ikony Matki Bożej. Pochodzenie ikony jest osnute tajemnicą historii. Forma i charakter pisma prawosławny – obraz skladen’ – a według przekazów ikona pochodzi z połowy XVI wieku ofiarowana przez
księcia Urusowa podczas najazdów na Litwę 281.
279
W Kronice cerkiewnej w Jacznie zaznaczono, że według przekazu za Jacznem stała cerkiew rówieśnica cerkwi w Grodnie na Kołoży. Chrześcijaństwo wschodnie wcześniej posiadało obiekty sakralne na Sokólszczyźnie, lecz najazdy jaćwieskie i krzyżackie zapewne przyczyniły się do ich likwidacji. Ponowne zaludnienie
tych terenów nastąpiło w XV–XVI wieku przez ludność ruską (białoruską) obrządku wschodniego. Cerkovnaja Letopis’ Jaćnenskoj cerkvi ... rkps.
280
K. Niesiecki, Herbarz Polski, Lipsk 1842 s. 182; Feliks Szczęsny Tyszkiewicz
i Eufrozyna Tyszkiewicz wywodzą się z rodu Tyszkiewiczów od Wasyla i Gabriela
(Hawryła) ... Wasyl i brat jego Hawryło Tyszkiewicze w początkach w XV w. przenoszą
się na Litwę właściwą do powiatu słonimskiego, gdzie stopniowo dorobiając się zakładają podwaliny pod przyszłą wielkość rodu Tyszkiewiczów. S. Wysłouch, Z dziejów
Łosośny i jej posiadaczy XV–XVI w., „Ateneum Wileńskie” R.7/1930, z. 1-2, s. 149.
281
Tenże autor tłumaczy następująco: ikona pożertvovana razumeetsja pravoslavnomu chramu, koi v to vremja vo mnożestve ukraśali litovsko-russkij kraj. No
rimskij katolicyzm, śirokoj volnoj razlivśisja po Litve posle Brestskoj unii, smyl ne
malo pravoslavnych chramov i na meste ich v tećenie trech vekov neutomimo nasażdal katolićeskija tverdyni v vide velićestvennych kostelov. Odnoj iz takich tverdyn’ byl i Krasnostokskij chram, soorużennyj, możno dumat’, na tom samom meste,
gde stojala pravoslavnaja cerkov’-sobstvennica cudotvornoj ikony ... E. Orlovskij,
Kratkij oćerk istorii Berezevćeskago żenskago monastyrja Litovskoj eparchii i Krasnostokskoj żenskoj obiteli Grodnenskoj eparchii, [Priłożenie k „Cerkovnym Vedomostjam”] S-Petersburg 1901, s. 15, odb.
246
Więcej informacji podaje ks. Mikołaj Siemieniako w broszurce Krasnostockaja Ćudotvornaja Ikona Bożej Materi, wydanej w 1906 r.282
Rodzina książąt Urusowych posiadała starożytną ikonę Matki Bożej.
W koligacjach rodzinnych była ona przekazywana potomkom w linii żeńskiej. W ręce Tyszkiewiczów dostała się jako dar, a być może jako błogosławieństwo. Rodzina Urusowych zachowała jednak kopię tej ikony
Matki Bożej. Urusowie to książęcy ród tatarskiego pochodzenia. Książęta zajmowali wysokie stanowiska w państwie moskiewskim. Między
innymi Siemion Urusow był wojewodą nowogrodzkim 283.
Ikona darowana Tyszkiewiczom była podobna do Matki Bożej Częstochowskiej, którą z Bełżca książę Władysław Opolski przewiózł na
Jasną Górę. Był to typ ikony Hodegetrii. Matka Boża ma ciemne oblicze, na lewej ręce trzyma błogosławiącego Pana Jezusa, a prawą ręką
wskazuje Syna Bożego.
Wygląd ikony przedstawiono następująco: svjataja ikona predstavljala iz sebja skladen’ obyćnoe ustrojstvo dlja pravoslavnych ikon i krajam katorago na stvoranach byli prilepleny eśće dve drugija ikony, kotorymi obraz Bogorodicy mog udobno prikryvatsja (skladen’ etot s bol’śimi mednymi zavesami do sich por chranjatsja v monastyry. Teper’ sv.
ikona iz skladanja vynuta i vdelana v nebol’śoj dubovyj kiot) 284.
Ten właśnie obraz Eufrozyna Tyszkiewiczowa ... z pośród innych we
dworze będących wziąwszy ... dała mężowi, który wówczas, jako rotmistrz, znajdował się w obozie 285.
Aby dom nie pozostał bez opieki Matki Bożej, Eufrozyna Tyszkiewicz zamówiła kopię cudownej ikony u malarza Jana Szrettera w Grodnie. Malarz namalował kilka kopii Krasnostockiej Ikony Matki Bożej.
282
Mikołaj Siemieniako w 1911 r. został mianowany nauczycielem religii w przytułku Monasteru Krasnostockiego. Po ewakuacji w 1915 r. do Rosji wstąpił do zakonu, otrzymując imię zakonne Teofan. Wkrótce otrzymał sakrę biskupią. Życie
zakończył jako męczennik w łagrach sowieckich. Trwają przygotowania do kanonizacji.
283
Enciklopedićeskij slovar’, S-Petersburg 1898, t. 34 A, s. 942
284
M. Semenjako, Svjatyni Krasnostokskogo monastyrja, Grodno 1901, s. 6,
7; odb.
285
S. Strzelecki, Kto malował pierwszy obraz Matki Bożej Różanostockiej, „Wiadomości Kościelne” 1980, nr 2, s. 71.
247
Eufrozyna wybrała jedną z nich, na płótnie 286. Oryginał był napisany na
cyprysowej desce, z tym że oblicze Matki Bożej było bardzo ciemne.
Kopię ikony Eufrozyna Tyszkiewiczowa, wywodząca się ze znanego
w Wielkim Księstwie Litewskim rodu Sołłohubów, zawiesiła w sypialni. Rano i wieczorem zbierała się przed nią rodzina na modlitwy poranne i wieczorne. Szczęsny Tyszkiewicz w owym czasie przebywał w obozie wraz ze swoją chorągwią. Przed ikoną umieszczono oliwną lampkę,
która 21 listopada (dzień Matki Bożej) samoczynnie się zapaliła. To
cudowne zapalenie się lampki powtórzyło się jeszcze trzykrotnie: 29
listopada, 3 i 5 grudnia. To był znak z nieba, aby kult Matki Bożej rozwinął się w Krasnymstoku. Eufrozyna przybrała ikonę ośmioma wiankami
z róż i przeniosła do dużej komnaty, tworząc tam mały ołtarzyk. Siedem
wianków cudownie ożyło i zapachem napełniło komnatę, ósmy wianek
pozostał suchy.
Czas powstania obrazu nie jest dokładnie określony. Ks. Stanisław
Strzelecki pisze, że w Różanymstoku znajduje się stary obraz, który ...
ponad wszelką wątpliwość przedstawia dawny obraz Matki Boskiej czczony w Różanymstoku i daje chyba najwierniejsze pojęcie o oryginale. Jest
to samo płótno bez srebrnych sukienek, koron, kosztowności, niesygnowane i z pewnością stare. Stanowi ono najbardziej zagadkowe ogniwo
w łańcuchu podobizn dawnego obrazu Matki Boskiej Różanostockiej 287.
286
W Państwowym Muzeum Historycznym w Moskwie znajduje się portret
Eufrozyny Tyszkiewiczowej, z widoczną ikoną Matki Bożej namalowaną przez J.
Szrettera na płótnie. Artysta umieścił z jednej strony herb Leliwa Tyszkiewiczów,
a z drugiej obraz Matki Bożej. Dookoła portretu następujący napis: „Fvndat[...]
Różanostocka. Evfrozyna Tyszkiewiczowa, Stolnikowa Derb”, Żyvapis Belarusi
XII-XVIII stahoddzjaú, Minsk 1980, s. 142. W monasterze wisiały dwa portrety
fundatorów – Eufrozyny i Szczęsnego Tyszkiewiczów. Na portrecie Eufrozyna trzymała oryginalną Krasnostocką Ikonę Matki Bożej. W „Gazecie Wyborczej” z dn. 9
listopada 1995 r. nr 261 s. 4 błędnie odnotowano: wizerunek obrazu umieszczonego
w tle portretu Eufrozyny Tyszkiewiczowej, fundatorki dominikanów Różanostockich, przechowywany w Mińskim Muzeum Sztuk Pięknych.
287
Dzisiejszy obraz najbardziej podobny do oryginału, który znajduje się w kościele w Różanymstoku, według Wojewódzkiej Służby Ochrony Zabytków w Białymstoku został tak scharakteryzowany: Data powstania 1 ćwierć XX w., malowany
na płótnie farbami olejnymi o wymiarach 80 x 60 cm. Jest to kopia cudownego
Obrazu wywiezionego przez mniszki prawosławne. Obraz malowany przez niezna-
248
Według ks. Stanisława Strzeleckiego wymienia się rok 1652 jako początek dokonywania przez obraz Matki Bożej cudów, za datę powstania
pozostaje więc przyjąć rok 1645, ponieważ według przekazów obraz
siedem lat cudów nie czynił. Natomiast neguje, że w czasie malowania
obrazu protestant Jan Szretter nawrócił się na katolicyzm. Zresztą trudno przypuszczać, że gorliwy katolik pokroju Szczęsnego Tyszkiewicza
zamawiałby obraz religijny u luteranina 288. Jan Szretter był z pochodzenia Niemcem, ale na początku swojej kariery został katolikiem, jeszcze przed namalowaniem obrazu Matki Bożej, a także wykonaniem prac
malarskich dla klasztoru brygidek w Grodnie.
Natomiast ks. Bronisław Kant datuje powstanie obrazu na 1652 r.,
zasłynąć cudami i łaskami miał on w 1658 r., a później przeniesiono go
do drewnianego kościoła, zbudowanego 1660 r.289 Taką samą wersję
podaje ks. Tadeusz Krahel ... na dworze Tyszkiewiczów w Krzywymstoku przy obrazie Matki Boskiej zaczęły się w 1658 r. dziać się rzeczy,
które uznano za cudowne 290...
Oryginał cudownej ikony jednak dalej towarzyszył Tyszkiewiczowi,
... togo-że 1659 goda, kogda neprijatel’skoe vojsko vtorglos’ v predely
Podljas’ja, Tyśkević vidja jasno svoju nebezopasnost’ vynużden byl
uezżat’, no otezd’ ego byl nesćatlivy. Kogda on uchodil noć’ju, v dni
molodogo mesjaca otrad nepryjatel’skago vojska napal na nego vzjal
vse ego vozy, v odnom, iz kotorych byl slożen i obraz Presvjatoj Devy
ną siostrę nazaretankę z Grodna. Obraz w kształcie prostokąta wertykalnego, ujęty
w drewnianą, profilowaną, złoconą ramę. Na ciemnym, brązowym tle półpostać
Matki Boskiej z Dzieciątkiem Jezus siedziącym na lewym ramieniu, w ujęciu frontalnym. Prawa dłoń złożona na piersi. Maria w ciemnoczerwonej, przepasanej sukni i ciemnobłękitnym płaszczu obszytym szeroką, ugrową taśmą, z dużymi gwiazdami na ramionach. Wokół szyi – sznury korali. Jezus ubrany w czerwoną sukienkę
z ozdobną bordiurą wokół szyi i dłoni. Na głowach Marii i Jezusa ozdobne korony
w kolorze oliwkowo-białym. Twarze o ciepłej, ugrowej karnacji, oczy wyraziste.
Wokół głów okrągłe nimby z rysunkiem gwiazdy wewnąterz, zdobione ornamentem
geometrycznym. J. Kotyńska Stetkiewicz, Karta nr 8373.
288
S. Strzelecki, Kto malował pierwszy obraz Matki Bożej Różanstockiej, „Wiadomości Kościelne” 1980 nr 2, s. 71.
289
B. Kant, Różami uwieńczmy Jej skroń, s. 7.
290
T. Krahel, Różanostocki ośrodek kultu maryjnego w życiu diecezji i regionu,
„Rubieże” 1993, nr 2/3, s. 4.
249
Marii Bogorodicy: edva sam [Tyśkević] s żenoj svojej uspeli ujti ... Wrogowie zaczęli rabować wozy i zauważyli ikonę Matki Bożej ... i naćali
ego otkryvat’ tak kak pred etim on byl zapert (zamkniony) dverami 291 ...
Jeden z żołnierzy wyrwał zamek, jednak poczuł skurcz ręki, która momentalnie stała się bezwładna. Po otwarciu drzwiczek, zaczęli zrywać
wota, ale oto sześciu z nich nagle oślepło, co widząc inni cofnęli się
z przestrachem. W tymże źródle pisanym czytamy: est’ predanie, ćto
śvedy, uznav ćudotvornuju silu svjatoj ikony, brosili eio v kolodec, otkuda ona potom byla izvlećena292... O tej ikonie wspomina ks. Bronisław
Kant ... zamknięty na klucz futerał ... i dalej jak żołnierze szwedzcy grabili wota, które znajdowały się przy ikonie ... inni po otwarciu drzwiczek
zaczęli zrywać wota, ale oto sześciu z nich nagle oślepło, co widząc inni
cofnęli się z przestrachem293...Należy przypuszczać, że była to oryginalna składana ikona Matki Bożej294.
Tyszkiewicz jednak w 1660 r. odzyskał ikonę i uroczyście została
ona wniesiona do kościoła w dniu Zaśnięcia Matki Bożej. W ten sposób
w Różanymstoku znalazły się dwie ikony: oryginał malowany na cyprysowej desce i kopia malowana na płótnie. Obie ikony okazały się cudownymi. Wierni jednakowo czcili oryginał i kopię.W czasie kiedy pieczę nad nimi sprawowali dominikanie, oryginał ikony nie był wpisany
w rejestr cudownych ikon, tylko kopia ikony figurowała w wizytach jako
cudowna Różanostocka Ikona Matki Bożej295. Oryginał ikony był sporadycznie wynoszony do wiernych. Cały czas znajdował się w pomieszczeniu klasztornym na pierwszym piętrze i specjalnie dla niego zrobiono ołtarzyk. W 1662 r. biskup wileński Jerzy Biełłozor podpisał dekret,
291
M. Semenjako, Svjatyni ... dz. cyt., s. 11.
M. Semenjako, Svjatyni ... dz. cyt., s. 11.
293
B.Kant, Różami uwieńczmy Jej skroń, Łódź 1980, s. 19.
294
Podobnie było z Boruńską Ikoną Matki Bożej, którą odnaleziono niedaleko
Juchnowca, a później umieszczono w cerkwi we wsi Zawyki w parafii Suraż. W kościele w Juchnowcu znajduje się obraz Matki Bożej z Dzieciątkiem, noszący cechy
ikony bizantyjskiej z XVI/XVII w. o wymiarach 25,5 x 31 cm; Por.: J. Kotyńska,
Juchnowiec K. Wystrój kościoła parafialnego pw. Trójcy Św., Białystok 1984, mnps;
Karta WKZ, nr 3415.
295
Oficjalnie konwent dominikański został ufundowany w 1661 r., zatwierdzony przez papieża Aleksandra VII i króla Jana Kazimierza. B. Kant, Różami uwieńczmy Jej skroń, Łódź 1980, s. 28.
292
250
aprobujący oddawanie czci kopii obrazu Matki Bożej. Dekret został
wydany na podstawie prac Komisji Teologów, która przeprowadzając
badania orzekła: ... z tylu cudownych łask znamy i tyloma cudami wsławiony oraz aby w Różanymstoku zbudowano, ufundowano i wyposażono kaplicę lub Kościół pod wezwaniem Bogarodzicy Dziewicy. Różami
uwieńczmy Jej skroń 296...
Dominikański historyk z XVIII w. ks. Grzegorz Szymczak pisze, że
... obraz wcale był prosty i niezgrabny a w czasie nabożeństwa w dworze w boski i nadobny z wydaniem różowej woni w oczach potomnych
cudownie się przemieniał ... Sprawiono srebrną szatę i ramy. Przybywały coraz to nowe wota, sznury pereł i korali, ozdoby z drogich kamieni.
Zrozumiałe jest traktowanie przez duchowieństwo ikony jako obrazu.
Ikona ruska w istotny sposób różniła się od barokowych płócien.
Według J. Maroszka widzów uderza podobieństwo znanych przekazów obrazu różanostockiego297. Wymienia, że kopie ikon są przechowywane w Sidrze (XIX), Różanymstoku (XX), widać ją na portrecie Eufrozyny Tyszkiewiczównej (XVII), drzeworycie z I poł XIX w. w Kurii
w Białymstoku oraz że kopia jej była „przechowywana dawniej przed
pożarem w parafialnej cerkwi prawosławnej w Jacznie”298. Według konserwatora zabytków w Białymstoku ... w cerkwi Jaczneńskiej znajduje
się ikona malowana w typie ikony ruskiej na desce z XVII wieku 299. Pośrednio potwierdza to, że już pod koniec XVI i na początku XVII wieku
w Różanymstoku znajdowała się ikona podrowana przez książęcy ród
Urusowych. Otóż przechowywana w Jacznie kopia ikony różanostockiej została namalowana w 1624 r. w Lipsku300. To znaczy, że była malowana z oryginału ikony, której kult był rozpowszechniony wcześniej
296
B. Kant, Różami uwieńczmy Jej skroń, Łodź 1980, s. 25
Na początku XVII stulecia synody polskie zajęły się sprawą ustalenia typu
Madonny w Polsce i za rządów biskupa krakowskiego Marcina Szyszkowskiego
w 1621 r. zapadło postanowienie. Wskazywało ono malarzom jako wzór obowiązujący obraz z Jasnej Góry. Malarze dosyć ściśle przestrzegali tych wskazań, o czym
świadczy fakt, iż znanych jest 121 naśladowań obrazu Matki Bożej z Jasnej Góry.
W. Jemielity, Hodyszewo, Łomża 1973.
298
J.Maroszek, Rewelacyjne odkrycie, „Gazeta w Białymstoku” 9.11.1995 r., nr
261, s. 4-5.
299
J. Kotyńska, Karta nr 3195.
300
Iosif ep., Grodnenskij Kalendar, Voroneż 1899, s. 129-130.
297
251
i był znany w okolicy. Nasuwa się taki wniosek, że dużo później, w 1652
r., na życzenie Tyszkiewiczów wykonano inną kopię. Potwierdza to, że
pierwsza ikona była cudowna, natomiast kopia malowana przez Johana
Jana Szrettera ... u którego Imci przez lat siedem ten Obraz w domu będąc, żadnych Cudów nie czynił 301... Po roku 1659 zarówno oryginał, jak
i kopia ikony Matki Bożej w Różanymstoku okazały się cudownymi.
Kopia ikony miała wymiary 1 arszyn i 12 wierszków wysokości i 1
arszyn i 4 wierszki szerokości. Oryginał ikony, według inwentarza z 1846
roku, był niewielki, mniejszy od 1 arszyna, pewnie kwadratowego, a więc
powierzchnia jego wynosiłaby mniej niż 0,5 m kw., ... pisannoj na dereve, nebol’śogo razmera, pochodnoj voinskich polkov – srednej ot obyknovennych v polokovych ikonach skladnej, s ostatkami znakov ot byvśich pri nej dverec i lampady, so mnogimi raznoj velićiny i vida priveskami302. W 1677 r. wyszła z druku książka podająca rejestr cudów i łask
Różanostockiej Ikony Matki Bożej303. Niestety, żaden egzemplarzy tej
publikacji nie zachował się. Istnieje tylko zbiór zeznań dotyczących cudów i łask, wydany w 1857 r.
Z konserwatorskiej dokumentacji historyczno-architektonicznej, sporządzonej w 1971 r., wynika, że ... fundatorem konwentu Dominikanów
był Szczęsny Tyszkiewicz stolnik Derpski, właściciel folwarku Tabenszczyzna i wsi Stock (28 domów). Pierwszy kościół w Różanymstoku był
drewniany, jego budowę rozpoczęto w 1659 r. a ukończono prawdopodobnie w roku 1663. Dnia 15 sierpnia 1663 r. przeniesiono do kościoła
obraz Matki Bożej ...
301
S. Strzelecki, Kto malował pierwszy obraz Matki Boskiej Różanostockiej?,
„Wiadomości Kościelne”, Białystok 1980, nr 2, s. 70.
302
Iosif (Sokolov) ep., Grodnenskij pravoslavno-cerkovnyj kalendar ili Pravoslavie v Brstsko-Grodnenskoj zemle v konce XIX veka, izd. 2, t. 2, Voroneż 1899,
s. 352.
303
Ukazała się publikacja o Różanostockiej Ikonie Matki Bożej w kilku edycjach autorstwa przeora różanostockiego Gabryela Jurkowskiego: Morze litości y
łaski Bożey przepaściste z Różanego Stoku wylane ... Wilno 1677; Cuda N. Panny
w obrazie Różanostockim, [Miejsce wydania nieznane], 1687; W 1756 r. w oficynie supraskiej wydrukowano Cuda N. Panny ... oraz Wolność mistycznej Róży ... .
Natomiast w drukarni wileńskiej trzy wydania: Morze litości y łaski Bożey przepaściste z Różanego Stoku wylane ... Wilno 1760 , 1762 i 1763.
252
Tak więc kopię ikony umieszczono w kościele, oryginał zaś został
odnowiony przez Eufrozynê Tyszkiewicz i obdarzony ryzą.
Na odwrocie ikony był napis w języku słowiańskim. Eufrozyna była
wyznania katolickiego. Pojawia się pytanie, dlaczego napisu nie sporządzono w języku łacińskim lub polskim? Komitet Cerkiewny podczas
oględzin ikony (1867 r.) zauważył srebrną deseczkę, szerokości mniej
więcej jednego verśoka, położoną wzdłuż ikony, z napisem vozobnovlena riza Tyśkevićej ... urodżennaja Solohub ... dalej ... knjaże albo knja
i słowo ovoj. Dalsze rozszyfrowanie dedykacji było już niemożliwe, gdyż
zostały tylko pojedyncze słowiańskie litery. Widać było próbę zatarcia
napisu304. W 1902 r. dominikanin o. Wacław tak o tym napisał: ... w obramowaniu snadź był jeszcze inny napis, ale go nie ma, puste pole i tylko
tarcza herbowa także bez herbu305...
Wspomniany historyk E. Orłowski w szkicu o Krasnostockiej Ikonie
Matki Bożej powołuje się na badaczy starożytności (Jelenowa, Korczyńskiego i Kreczetowicza), którzy uważają, że oryginał ikony należał do
rodu zachodnioruskiego książąt Urusowych. W 1860 r. Jelenow zauważył na ikonie dwa metalowe zawieszenia, na których w przeszłości była
zawieszona łampada. Historyk Orłowski stwierdza, że Krasnostocka Ikona Matki Bożej była malowana na desce z cyprysu, zaś w kościołach
tradycyjnie obrazy malowane były na płótnie306.
Natomiast generał Woronow, autor książki Vospominanija po Zapadnomu Kraju, ów napis na odwrocie ikony widział jeszcze w 1867 r. Próby zlikwidowania napisu do końca były nieudane, ponieważ trzeba było
przykryć słowiańskie litery metalową deseczką.
W Archiwum oo. Dominikanów w Krakowie w wypisach z akt Prowincji Litewskiej znajduje się wzmianka, z datą 2 września 1668 r., zawierająca pozwolenie na używanie przez konwent różanostocki pieczęci z wizerunkiem Najświętszej Panny Marii w otoczeniu róż oraz prośbę
do Kapituły Generalnej w Rzymie o erygowanie w Różanymstoku przeoratu, co nastąpiło w 1670 r. Większość autorów stwierdza, że pierwot304
M. Semenjako, Svjatyni ... dz. cyt., s. 9.
Pamięć fundatora. Świątynie – mauzolea w krajobrazie kulturowym Podlasia, [Wystawa], Europejskie Dni Dziedzictwa Regionu Podlasia, [Białystok, b.m.
i d.], s. 6.
306
E. Orlovskij, Krasnostokskij monastyr’. Istorićeskij oćerk, Vil’na 1905, s. 5.
305
253
ny klasztor wybudował dominikanom Tyszkiewicz, co nie jest zgodne
z wiadomością przekazaną przez kronikę.
W roku 1759 r., za przeoratu Remigiusza Zahorowskiego, dominikanie rozpoczęli budowę murowanego kościoła, która zapewne wskutek
trudności w zapewnieniu odpowiednich środków przeciągnęła się znacznie i ostatecznie nigdy nie została zakończona. Wprawdzie kościół był
konsekrowany w 1785 r. przez biskupa Tomasza Ignacego Zienkowicza,
lecz wieże, kopuła nad transeptem oraz elewacje zewnętrzne pozostawały nieukończone. Po wybudowaniu nowego kościoła pierwotny drewniany rozebrano. W tych samych latach podjęto również budowę nowego klasztoru, ukończoną w 1794 r. Dominikanie dzięki misjom zebrali
znaczne sumy na budowę kościoła.
Kronika wymienia między innymi o. Warzyńca Owłoczyńskiego, który
przez 12 lat był niezmordowanym kaznodzieją, zmarł podczas głoszenia
misji. Przez ten okres dzięki jego kazaniom 2556 osób innych wyznań
wróciło na łono Kościoła katolickiego, nawrócił 66 Żydów307.
Po III rozbiorze Polski Różanystok należał do Prus. W zamian za
zabraną wieś Stock, rząd pruski dał zakonnikom jednorazowe wynagrodzenie 20 tys. talarów i roczną płacę, wyrównującą dochody wsi. Gorliwa praca oo. dominikanów przyniosła owoce. W szybkim czasie zniknęły parafie greckokatolickie w Skiblewie, Krasnyborze, Kuścinie i Dąbrowie.
W 1811 r. arcybiskup mohylewski Stanisław Siestrzencewicz ustanowił przy kościele w Różanymstoku parafię, powiększoną w 1851 r.
przez przyłączenie wsi i dworu Siderka. W 1846 r. nastąpiła kasata klasztoru, a kościół przekazano w użytkowanie duchowieństwu świeckiemu.
Po powstaniu styczniowym kościół w 1865 r. został zamknięty. Pierwsze nabożeństwo prawosławne przed cudowną ikoną odprawione zostało 17 października 1866 r. Później rozpoczęto roboty przystosowujące
świątynię do prawosławnych nabożeństw ... posle prybytja archipastyrja reśeno bylo otvesti dlja predel’noj cerkvi odnu iz riznic [w nawie] v
kotoroj i pomestili obraz Bożej Materi. Etu cerkov’ Sokolskij blagoćinnyj osvjatil 25.09.1866 g. vo imja sv. Ioanna Bogoslova308.
307
308
254
B.Kant, dz. cyt., s. 29.
GEV 1901, s. 288.
W 1867 r. kościół przejęło prawosławne duchowieństwo309. Wyposażenie zostało przekazane okolicznym kościołom. Poświęcenia cerkwi
dokonał 4 czerwca 1867 r. biskup brzeski Ignacy, a w nabożeństwie
uczestniczyło ponad 5000 wiernych310. Ikonę Jezusa Chrystusa do cerkwi krasnostockiej 17 kwietnia 1867 r. ofiarował cesarz311.
Do cerkwi prawosławnej wróciła oryginalna Krasnostocka Ikona
Matki Bożej, a także jej kopia. Ks. Siemieniako pisze tak: kogda prinimalis’ v Cerkovnyj Komitet v 1867 godu zdanija i ikony byvśago Różanostockago kostela, to ksiondz żelaja skryt’ podlinnuju ćudotvornuju
ikonu Krasnostockuju zavernuli eio vraznyj chlam. Krestjanin prisustvujśij pri peredaće imuśćestvo, ukazal svjaśćenniku na skrytuju ikonu,
kotoraja byla izvlećena iz pod chlama i otdana prawoslavnym312...
Oryginalną ikonę postawiono na ołtarzu313. Podczas wielkich świąt
była wynoszona na środek cerkwi dlja narodnogo poklonenija. Wierni
składali datki, a także drogocenne kamienie, upiększając ikonę Matki
Bożej314. Biskup grodzieński i brzeski Michał ofiarował drogocenne
kamienie na upiększenie ryzy oryginalnej ikony Matki Bożej. Natomiast
kopia cudownej ikony, jednakowo czczona przez wiernych, znajdowała
się za lewym klirosem na kolumnie315.
309
„Vestnik Zapadnoj Rossii” 1867, t. 1, kn. 2, s. 291.
„Litovskije Eparchal’nye Vedomosti” 1867, nr 22, s. 950-953.
311
J. Saković, Reć skazanaja 17.04.1867 g. pri perenesenii iz Sokolki v Krasnostok obraza Spasitela, LEV 1876, s. 959-966; GEV 1901, s. 311.
312
M. Semenjako, dz. cyt. s. 17.
313
Według Bobrowskiego ... v bol’śom altare pomeśćena ćudotvornaja ikona
Bożej Materi, otkrivaemaja tol’ko vo vremja bogosłużenija. Po ob’im storonam
altarja nachoditsja portrety osnovatelej Feliksa i Evfrosini Tyśkević, a pod cerkov’ju v pogrebe chranjatsja ich tela. P. Bobrovskij, Grodnenskaja Gubernja. SPetersburg 1863, cz. II, s. 1022.
314
LEV 1889, s. 220.
315
Według Orłowskiego, ikona została zilustrowana następująco: ...Glavnaja
svjatynja monastyrja – ikona Bożiej Materi Krasnostokskoj, v zolotoj rize i v kiote,
nachoditsja na analoe, v altare, otkuda vynositsja na seredinu chrama dlja poklonenija. U kolonny na levoj storone chrama nachoditsja bol’soj obraz, pisannyj na
choloste, predstavljajuśćij soboju kopiju s vyśeupomjatago obraza. Kopia eta imeet
1 arśin 4 verśkov v śirinu, 1 arśin 12 verśkov v vyśinu; na nej nachoditsja neskol’ko
privesok, svedetel’stvujuśćich o mnogich slućajach ćudesnago iscelenija ot nedugov ... E. Orlovskij, Krasnostokskij monastyr, Vil’na 1905, s. 4.
310
255
Parafia krasnostocka Wprowadzenia Najświętszej Marii Panny do
świątyni (Vedenskaja), w 1875 r. obejmowała następujące miejscowości: Krasnystok, Jaczno, Grzebienie, Herasimowicze, Ostrowo, Kropiwno, Jałowo, Szuszalewo, Grodiszczany, Stock, Grabowo, Małyszewka,
Kamienka, Bercowo, Jasionówka, Jamilki, Swiergutowo, Giperwały, m.
Dąbrowa i kol. Kolna316. 1466 parafianom służył proboszcz, pomocnik
i dwóch psalmistów317.
Jak przed wiekami do Krasnegostoku pielgrzymowało bardzo wielu
wiernych, otrzymując ulgę w swoich chorobach i troskach318.
W cerkwi krasnostockiej była jeszcze trzecia cudowna ikona Matki
Bożej Mirotoćivaja319. A oto jej historia. We wsi Czeczewlany mieszkała blagoćestivaja rodzina oficera Dąbrowskiego. Jego żona Agrypina
posiadała niewielką kopię Włodzimierskiej IkonyMatki Bożej. Jedna
z córek Dąbrowskich wyrażała chęć wstąpienia do klasztoru w Grodnie.
Matce w czasie snu trzykrotnie zjawiła się Matka Boża ze słowami otdaj
Menja v monastyr. Matka, odprowadzając córkę do klasztoru, przekazała również ikonę.
W 1877 r. 7 października z ikony zaczęło spływać miro, cela mnisza
napełniła się silnym różanym zapachem. Tak opowiada matuszka Nikodema ... vyterev do sucha ruku i lik Vladyćycy Presvjatoj Bogorodicy
316
LEV 1875, s. 130.
LEV 1878, s. 311.
318
W 1857 r. wydana w Wilnie została publikacja o „Cudownym Obrazie Bogarodzicy w Różanymstoku”. Autor zanotował około trzystu uzdrowień otrzymanych za wstawiennictwem Różanstockiej Ikony. P. Bobrovskij, Grodnenskaja gubernja, S-Petersburg 1863, cz. II, s. 1020; Historyk E. Orłowski scharakteryzował
tak kult Krasnostockiej Ikony Matki Bożej: ... Pred drevnim obrazom – skladnem
my vidim gruppu moljaśćichsja palomnikov. Oni pritekajut iz raznych mest: segodnja odni, zavtra drugie, a v Troicyn den’ zdes’ sobirajutsja tysjaći pomolitsja
pred upomjanutym obrazom – skladenem. Eto – mestno ćtimaja ćudotvornaja ikona
Bożej Materi. Proischożdenie ikony terjaetsja v glubine vekov. ... sjuda speśyli i katoliki, i uniaty, i pravoslavnye ... E. Orlovskij, Kratkij oćerk ... dz. cyt., S-Petersburg
1901, s. 14-16; W broszurce wydanej w 1981 r. z okazji koronacji obrazu Matki
Bożej, czytamy: Gdy kościół został zamieniony na cerkiew prawosławną – obraz
matki Bożej nie przestał słynąć cudami.
319
Nastol’naja kniga dlja svjaśćenno-cerkovno-slużitelej, (reprint izd. 1913),
Moskva 1993, ć. II, s. 1445.
317
256
i zapećatav kiot v kotorom nachodilas’ sv. ikona, ja stala vnimatel’no
sledit za nej sama i prosila ob etom posluśnicu Ol’gu Ivanovnu Protopopovu zamećennoe bylo, kak pojavilos’ svjatoe blagovonnoe masljanistoe miro stekalo na rukach, potom kak żemćużnoe ożerel’e na śei svjatogo izobrażenija Vladyćicy dale sv. miro pokrylo kapljami golovku Spasitelja. Odna iz kapl’ s nebol’śuju gorośinnu, pojavilos’ na levoj brovke
svjatogo obraza Prećistoj. Pojawienie się świętego miro trwało do święta Blagoveśćennja 1878 r. Święte miro było tak obfite, że część mira
wlano w środek krzyża zawieszonego na ikonach Matki Bożej, a pozostałe rozdawano wiernym ... i polućali iscelenija320. Krzyż z mirem zachował się do dnia dzisiejszego, jest przechowywany w monasterze
w Grodnie321.
Wybór Różanegostoku na miejsce monasteru nie było przypadkowy.
Jak zaznaczył biskup Joakim ... ćto nachodjas’ na granice katolićeskogo
i pravoslavnogo mira vnov’ ućreżdennyj monastyr’ budet nesti vysokuju
missiju utverżdenija Pravoslavija sredi mestnogo okatolićennogo belorusskogo naroda, vozbużdaja v nem pamjat’ o byloj prinadleżnosti k
istinnoj Pravoslavnoj Cerkvi.
W 1900 r. przeniesiono z Grodna żeński klasztor prawosławny Narodzenia Najświętszej Marii Panny. Przełożoną została siostra Helena, która
przybyła z klasztoru w Leśnej. Wniosek o przeniesienie klasztoru i utworzenie przy nim szkoły dla dziewcząt złożył do Świętego Synodu biskup
grodzieńskiej diecezji Joakim. Uroczysta inauguracja klasztoru w Krasnymstoku odbyła się w dniach 7-8 wrzesnia 1901 r.322
320
M. Semenjako, dz. cyt. s. 25.
Grodnenskij svjato-rożdestvo-bogorodickij monastyr, Moskva 1999, s. 3 okł.
Kopia orginalnej Krasnostockiej Ikony Matki Bożej znajdowała się w cerkwi w Jacznie oraz w kościele w Sidrze, obecnie przemalowana. W Grodnenskom Kalendare
zanotowano: V naśe vremja kopija blagodatnoj Ikony Krasnostockoj Bożej Materi
nachoditsja v Svjato-Ilinskim chrame sela Jaćno Sokol’skogo uezda. Ikona seja
ves’ma poćitaemaja verujuśćimi. Iosif ep., Grodnenskij Kalendar, s. 69. Ikona ta
była cudowną, niestety podczas pożaru cerkwi w Jacznie 1991 r. uległa zniszczeniu.
O cudownej ikonie w Jacznie odnotowano w wydaniu z 1854 r. w Wilnie. Inne źródło podaje, że ... ćudotvornaja ikona est’ także v cerkvi sela Siderka ... F.V.Pokrovskij, Archeografićeskaja karta Grodnenskij guberni, Vil’no 1895, s. 165.
322
E. Orlovskij, Kratkij oćerk ... S-Petersburg 1901, s. 17-18; GEV 1901, s. 257,
292, 299.
321
257
Z Grodna została przeniesiona również wspomniana Mirotoćivaja
Ikona Matki Bożej323. 22 października 1901 r. została poświęcona domowa ciepła cerkiew św. Sergiusza z Radoneża324. W następnym roku
została zorganizowana zbiórka na klasztor w Krasnymstoku325. Napłynęły obfite dary od osób wysoko postawionych. 500 rubli przekazał znany z swej ofiarności na cerkwie prot. Jan Siergiejew z Kronsztadu326.
Przy klasztorze 4 kwietnia 1904 r. zorganizowano bractwo Carycy Nebesnoj327 , które liczyło 50 osób, a skład którego zaszczycili przełożona
klasztoru, biskup dicezjalny, grodzieński generał gubernator i inni 328.
Parafia krasnostocka skupiała 982 osoby. W 1894 r. parafia w Kra323
Na uroczystości otwarcia monasteru biskup Joakim przekazał Kołożską Ikonę Matki Bożej, oberprokurator św. Synodu Sabler Nerukotvorennyj Obraz Spasitelja, a archimandryta Mikołaj Dałmatow kopię Supraskiej Ikony Matki Bożej.
324
GEV 1901 s. 354.
325
Stan techniczny świątyni był całkiem niezadowalający ... velićestvennyj chram
ne dokonćen v architekturnom otnośenii: otverstie dlja kupola, poseredine cerkvi
zakryto prostymi doskami, vnutrennyja steny do sich por ostajutsja bez żivopisi.
Kryśa dala teć’, okonnyja ramy sgnili ... Krome togo, javljaetsja nastol’nnaja neobchodimost’ v postrojke gostinnicy dlja bogomol’cev i chotja by prostago baraka
dlja nich, tak kak żilych pomeśćenij vblizi obiteli net ... E. Orlovskij, Kratkij oćerk ...,
dz. cyt., s. 31.
326
GEV 1902, s. 138.
327
Statut bractwa był sporządzony na wzór bractwa supraskiego i częściowo św.
Zofii w Grodnie. E. Orlovskij, Krasnostokskij monastyr, s. 10.
328
W 1893 r. gubernator grodzieński pisał do Wilna: ... powiat sokólski w większości zamieszkują katolicy należący do najbardziej spolonizowanych w guberni
grodzieńskiej. W czasie niektórych świąt ogromne rzesze wiernych zbierają się w najróżniejszych miejscowościach ... kościół [w Różanymstoku] ten służył jako centrum
katolickiej propagandy i fanatyzmu dla okolicznego katolickiego społeczeństwa,
przyjmując najbardziej czynny udział w przekształcaniu unitów w łacinników ... J.
Maroszek, Dziedzictwo unii kościelnej w krajobrazie kulturowym Podlasia, Białystok 1996 s. 21. Podobny niepokój wokół monasteru był spotrzegany i w następnych latach. Gubernator grodzieński M. Osorgin, pisząc z dn. 23.02/8.03.1905 r. do
gen.-gubernatora A. Frezego „w sprawie strajku” w Białymstoku oraz o środkach
przeciwdziałania dalszym wystąpieniom robotniczym, m.in. ... uskarża się na to, że
w pow. Sokółka znajduje się klasztor prawosławny w Różanymstoku, którego nie
można zostawić bez ochrony wskutek wielkich nieprzyjaznych stosunków z otaczającą ludnością katolicką... Źródła do dziejów klasy robotniczej na ziemiach polskich, Warszawa 1971, t. 3, cz. 2, nr 663, s. 778-783.
258
snymstoku była dwuetatowa – 2 duchownych i 2
psalmistów. Posiadała 37,5
dziesięciny ziemi, 3 dziesięciny sadu owocowego,
przy parafii było 1740 wyznawców329 . Długoletni
proboszcz, Herman Tymiński, umiera w 1896 r.330
W 1905 r. oprócz dwóch
księży i diakona, w filialnej cerkwi w Jacznie był
stały duchowny. Natomiast
w klasztorze zamieszkiwała ihumenia, 7 sióstr, 59 nowicjuszek, w tym 28 riasofornych, i 20 osób przygotowujących się do nowicjatu. Ziemi klasztornej było
Krasnostocka Ikona Matki Bożej (kopia)
8 dziesięcin, a parafia liczyła 1969 osób zamieszkałych we wsiach: Krasnystok, Brzozowa,
Ostrów, Gierasimowicze, Szuszalewo, Nowokamienna, Grabowo, Grodzieszczany, Grzebienie, Dąbrowa, urocz. Kolno, Kropiwno, Małyszewka, Stock, Chodorówka, Jałowo, Jesionówka. Poza tym na terenie parafii istniała szkoła żeńska drugiego stopnia, 5 szkół cerkiewno-parafialnych z liczbą 160 uczniów oraz narodnoje uczyliszcze, kształcące 12
uczniów331.
329
N. Izvekov, Statistićeskooe opisanie pravoslavnych prichodov Litovskoj eparchii, Vil’no 1893, s. 81.
330
W nekrologu napisano: pokojnyj v Krasnostoke svjaśćenstvoval 24 goda.
Tol’ko neutomimoj energii, taktu i talantu pokojnogo o. Hermana pravoslavie objazano tem, ćto nyne kak i nekogda v Krasnostok k Ćudotvornomu Obrazu stekajutsja
tysjaći pravoslavnych i katolikov. Uniaty sosednich prichodov uporno ćużdajuśćjusja svoich cerkvej, poćti vse ispovedjutsja i svjatym Tajnam priobśćajutsja v Krasnostoke ... LEV 1896, nr 51, s. 537-538.
331
Spravoćnaja kniga Grodnenskoj eparchii na 1905 g., Grodno 1904, s. 130-131.
259
W 1908 r. w monasterze zamieszkiwała ihumenia, 11 zakonnic i 41
nowicjuszek. Dawny kościół oo. dominikanów przystosowano do potrzeb obrządku wschodniego. Znajdowały się tu trzy ołtarze, które poświęcono Narodzeniu Najświętszej Marii Panny, św.św. apostołom Piotrowi i Pawłowi oraz św. ap. Janowi Teologowi. Cerkiew otrzymała nowy
wewnętrzny wystrój – ikonostas oraz freski.
Na drugi dzień św. Trójcy 1904 r. biskup grodzieński Nikanor poświęcił kamień węgielny pod nową murowaną cerkiew Zaśnięcia Najświętszej Marii Panny332, a 8 listopada 1908 r. biskup grodzieński Michał konsekrował ją. Cerkiew mogła pomieścić do tysiąca osób, zainstalowano centralne ogrzewanie. Ikonostas odnojarusnyj biały, pozłocony
massivnyj belyj mramor s cvetnymi kolonkami po uglam javljaetsja verchnim odejaniem dlja prestola i żertvennika. Ćetyre cennyja panikadila
visjat meżdu kolonami dlja osvjaśćenija chrama. Vse okna chrama iz
raznocvetnnych stiokel 333...
W 1903 r. dla wygody pielgrzymów (w pobliżu monasteru przebiegała kolej warszawsko-petersburska), staraniem ihumenii otwarto przystanek kolejowy w odległości 3 wiorst od monasteru 334.
W 1905 r. mnisi z góry Atos ofiarowali ikonę św. Pantelejmona z cząstką świętych mośćej, która zawieszona została w głównej cerkwi na jednej z kolumn. W następnym roku zbudowano szpital, przy którym był
zatrudniony lekarz i felczer, a chorymi opiekowały się siostry zakonne
oraz uczennice starszych klas seminarium nauczycielskiego. Przy monasterze także istniał przytułek dla małoletnich dzieci oraz kobiet w podeszłym wieku. Szpital był bezpłatny, istniała także apteka z laboratorium, gdzie sporządzano lekarstwa. W szpitalu odbywało posłuszanije 5
siostr, a 2-3 siostry codziennie odwiedzały chorych w domach. Szpital
udzielał pomocy wszystkim potrzebującym, nie bacząc na narodowość
lub wyznanie. Dokładna konsultacja medyczna oraz bardzo tanie lekarstwa przyciągały do szpitala ludność z całej okolicy. W szpitalu znajdowała się kaplica, a w niej relikwie św. Agapita Peczerskiego. Święte relikwie znajdowały się w pozłoconym grobie – kiote, po prawej stronie
332
GEV 1904, nr 10, s. 268-275, nr 19, s. 524-552.
GEV 1910, nr 41
334
GEV 1909, nr 48.
333
260
szpitalnej cerkwi. Refektarz w pomieszczeniach monastyrskich wyświęcono ku czci św. Sergiusza 335.
Kiedy powstał monaster, mniszki nie tylko prowadziły działalność
oświatową i charytatywną, ale także gospodarczą. Posiadały 35,76 dziesięcin ziemi. Istniała szkoła rolnicza. Prowadzono wzorowe ogrodnictwo, sadownictwo, pszczelarstwo oraz stawy rybne. Wszystkie prace
w gospodarstwie wykonywały same siostry przy pomocy uczennic ze
starszych klas. Ponadto prowadziły warsztaty ikonopisania, tkactwa 336,
złotnictwa a także introligatorski i krawiecki oraz hotel (drewniany dom)
dla przyjeżdżających gości, herbaciarnię, młyn i kaszarnię. W monasterze działała maszyna – dynamo, która produkowała prąd elektryczny do
wszystkich obiektów znajdujących się na terenie klasztoru 337.
Przy monasterze w Krasnymstoku istniały następujące szkoły: żeńskie seminarium nauczycielskie, dwuklasowa wzorcowa szkoła, 2 szkoły gramoty. Spravoćnaja kniga Grodnenskoj eparchii na 1905 g. podaje,
że do żeńskiej dwuklasowej szkoły i 5 cerkiewno-parafialnych uczęszczało 160 uczniów oraz do szkoły pod zarządem Ministerstwa Oświaty –
12 uczniów. Większość dzieci była pochodzenia chłopskiego i nauka
była bezpłatna. Nauczycielami były siostry zakonne, które posiadały
wykształcenie średnie lub wyższe. Pod ich opieką znajdowało się 7 szkół
wiejskich w okolicach Krasnegostoku. Postanowieniem Św. Synodu z 20
maja 1903 r. został zatwierdzony program nauczania w szkołach cerkiewno-parafialnych. 20 marca 1907 r. zostało powołane żeńskie seminarium nauczycielskie, które 1 czerwca zostało nazwane na cześć następcy cesarza Aleksego Nikołajewicza Aleksijewskaja szkoła. Nauka
w niej trwała 3 lata, a celem było kształcenie kadr nauczycielskich do
szkół jednoklasowych i dwuklasowych na terenie diecezji litewskiej,
mińskiej, warszawskiej, wołyńskiej i oczywiście grodzieńskiej338.
W roku szkolnym 1911/1912 naukę pobierało 57 uczennic, które otrzymywały niepełne stypendnia. Pozostałe koszty kształcenia były częściowo pokrywane przez rodziców, a także ze środków monasteru. Dyplomy
335
GEV 1901, s. 354.
V. A. Labaćeúskaja, Zberehajućy samabytnasc’. Z historyi narodnaha mastactva i promyslaú Belarusi, Minsk 1998, s. 13.
337
Nastol’naja kniga, reprint z 1913, Moskva 1993, t. 2, s. 1445
338
E. Orlovskij, Krasnostokskij monastyr, s. 10; Zob. GEV 1901, s. 226.
336
261
nauczycielek otrzymały w 1910 r. 22 absolwentki, 1911 – 17 i 1912 – 21
osób. Szkołą zarządzała ihumenia Helena, która ukończyła Wyższe Pedagogiczne Kursy. Nauczycielami byli o. Mikołaj Siemieniako, siostra
Eufrozyna, absolwentka Instytutu św. Anny w Petersburgu oraz siedmiu
pedagogów świeckich. Uczennice III klasy odbywały praktykę w szpitalu przy monasterze, zdobywając wiedzę przy udzieleniu pierwszej pomocy chorym. Szkoła jak na owe czasy była bardzo nowoczesna, zwracano uwagę nie tylko na wykształcenie, ale także na przygotowanie do
życia w rodzinie, higieniczny tryb życia, wychowanie religijne Budynek szkoły był trzypiętrowy, zbudowany w 1910 r., z centralnym ogrzewaniem i elektrycznym oświetleniem.
Szkoła miała na celu przygotowanie do życia w wiejskich warunkach, gdyż większość uczennic pochodziła z biednych wiejskich rodzin.
Między innymi odbywały one praktykę w kuchni, ucząc się przygotowywania zapasów na zimę, a także uwzględniania w żywieniu jarzyn
i owoców. Uczennice nie tylko poznawały religię prawosławną, w tym
Stary i Nowy Testament, śpiew cerkiewny i język słowiański, lecz także
historię, matematykę, geografię, muzykę, pedagogikę, dydaktykę, rysunek, higienę, wychowanie fizyczne. W szpitalu posiadały, na wypadek
choroby, wydzielony oddział, korzystały także z monasterskiej sauny.
Przy monasterze zorganizowano również bractwo, które aktywnie
włączało się w różne akcje charytatywne i społeczne.
W 1911 r. św. Synod asygnował 100 tys. rubli na budowę nowego
korpusu monasterskiego, gdyż na początku istnienia monasteru żyło
w nim 30 sióstr, a po 10 latach już około dwustu mniszek339.
W monasterze uroczyście obchodzono święta: Drugi Dzień św. Trójcy, Zaśnięcia i Narodzenia Najświętszej Marii Panny. W organie prasowym zostało odnotowane świętoTrójcy Świętej w 1904 r.340 Do Krasnegostoku przybywali pielgrzymi już w czwartek wieczorem, a w piątek
400 osób przystąpiło do Prićastija. Przybyli uczniowie ze szkoły w Raśnie w powiecie brzeskim wraz ze swoimi nauczycielami. Zaraz za nimi
podążały uczennice szkoły cerkiewno-parafialnej z Brześcia, również
339
GEV 1907, s. 226, 365-366; „Pribavlenie k Cerkovnym Vedomostjam” 1911,
nr 41, s. 1749; GEV 1912, nr 44-45, s. 287-297.
340
„Pribavlenie k Cerkovnym Vedomostjam” 1903, nr 24, s. 916-918, 1904, nr
24, s. 885-887, nr 27, s. 1119-1122.
262
z gronem pedagogicznym. Odprawiono moleben przed Krasnostocką
Ikoną Matki Bożej, zakończony wspólnym śpiewem Pod Twoju milost’.
Pociągiem dotarli uczniowie wraz z nauczycielami cerkiewno-parafialnej szkoły w Trześciance w powiecie bielskim oraz ze szkoły w Potoce
w powiecie białostockim. O godzinie drugiej po południu dotarli piechotą uczniowie cerkiewno-parafialnej szkoły z Jałówki w powiecie wołkowyckim. Ci młodzi pielgrzymi przeszli 88 wiorst341.
Jeszcze opis święta Voznesenija Gospodnja w 1905 r. Do Krasnegostoku przybyły cztery procesje z cerkwi w Kuźnicy, Nowym Dworze,
Jacznie i Siderce342. W nabożeństwie, w którym śpiewały dwa chóry:
monasterski i szkolny, uczestniczyło 15 tysięcy wiernych. Po św. liturgii
został odprawiony moleben przed Krasnostocką Ikoną Matki Bożej, a nabożeństwo zakończono procesją343.
Zgodnie z Klirovoj Vedomostiju z 1913 r., parafia w Krasnymstoku
liczyła 1912 osób zamieszkałych w 244 domach na terenie 13 miejscowości. Sam monaster czynił przygotowania do przyjazdu do Krasnegostoku cara Mikołaja I, w czym przeszkodził wybuch I wojny światowej.
2 lutego 1915 r. cudowny obraz Matki Bożej został przeniesiony do
Archirejskago domu w Grodnie344. Poza tym klasztor posiadał Dom Zakonny w Petersburgu.
Dzięki wysiłkowi sióstr na czele z energiczną przełożoną Heleną,
monaster w ciągu 15 lat istnienia okrzepł i rozwijał się. Zorganizowano
w Drohiczynie filię monasteru krasnostockiego345.
341
„Cerkovnye Vedomosti” 1904, nr 24; Tłum. J. Charkiewicz, „Wiadomości
Bractwa” 1994, nr 2, s. 18
342
W „Przewodniku po województwie białostockim”, wydanym w okresie międzywojennym, niezbyt życzliwym dla prawosławia, odnotowano: ... przebywały tu
liczne pielgrzymki prawosławne, dla pomieszczenia których wystawiono kilka budynków, ponadto wystawiono tu jeszcze drugą cerkiew ... M. Orłowicz, Przewodnik
po woj. białostockim, Białystok 1937, s. 305.
343
V. Romanovskij, Cerkovnoe torżestvo v Krasnostokskom żenskom monastryre, GEV 1905, nr 26, s. 700-703; „Vilenskij Vestnik” na 1906 g., Vil’no 1905, s.
18-24.
344
GEV 1915, s. 164.
345
Postanowieniem św. Synodu w lutym 1905 r., na prośbę biskupa brzeskiego
i grodzieńskiego, parafia drohiczyńska została przekazana pod zarząd żeńskiego
monasteru krasnostockiego ze wszystkimi chramami, śkolami i ugodijami ... Para-
263
Zbliżający się front spowodował beżeństwo sióstr do Rosji w 1915 r.
Ze sobą mniszki zabrały dwie cudowne ikony Matki Bożej Krasnostockiej oraz ikonę Matki Bożej Włodzimierskiej346.
Pierwszym przystankiem był pałac w Nieskucznom Sadie cara Nikołaja Aleksandrowicza. Początkowo siostry zostały zatrudnione w szpitalu, poszukując stałe miejsca zamieszkania. Władze sowieckie zaproponowały monaster św. Katarzyny (Svjato-Evkaterinskaja Pustyn’)
w okolicach Moskwy, z którego wcześniej wysiedlony został zakon męski347.
fia była oddziałem krasnostockiego żeńskiego monasteru pod jednym zarządem
ihumeni Heleny (Konowałowej), która 31 marca 1905 r. przyjęła murowaną cerkiew św. Mikołaja, drewnianą św. Barbary z refektarzem monasterskim, cmentarną
cerkiew św. Anastazji, kaplicę św. Nikanora w przybudówce kościoła franciszkanów, cerkiew św. Agapity Pieczerskiego w kościele benedyktynek, gdzie znajduje
się szpital, szkołę żeńską drugiego stopnia otwartą w 1897 r. oraz przytułek dla
dzieci i starszych osób. 31 marca 1905 r. przybył do Drohiczyna biskup grodzieński
i brzeski Nikanor, celem uroczystego przekazania monasteru. Następnego dnia odprawił św. liturgię i poprowadził procesję do cerkwi św. Barbary, gdzie znajdowała
się ikona św. Barbary z cząstką relikwii Świętego Krzyża Pańskiego. 27 kwietnia
biskup Nikanor poświęcił kaplicę św. Nikanora w przybudówce kościoła fanciszkanów, a na uroczystość przybyła procesja z wirowskiego monasteru z ihumenią Zofią na czele. Po zakończeniu nabożeństwa położono kamień węgielny pod budowę
szpitala, a także poświęcono pomieszczenia dla przytułku. 12 grudnia 1905 r. ihumenia Helena przekazała opiekę nad szkołą dwuklasową matuszczce Eufrozynie.
Szkoła mieściła się w budynku byłego klasztoru franciszkańskiego. Liczba uczennic stale wzrastała i tak np. poczynając od 1901 r., w internacie zamieszkiwało 50
osób, 1902 – 64, 1903 – 56, 1904 – 43, 1905 – 91, 1906 – 96, 1907 – 100 i 1908 -120
osób. W latach 1907 i 1908 17 dziewcząt kontynuowało naukę w Seminarium Nauczycielskim w Krasnymstoku. Szkoła istniała do 1915 r. Podczas I wojny światowej siostry udały się w bieżeństwo i więcej do Drohiczyna nie powróciły. Zob. GEV
1905 nr 31; „Cerkovnye Vedomosti” 1905 nr 34; I. Bulhakova, Krasnostokskij monastyr i ego otdelenie v Drohićine, „Pravoslavnyj Kalendar” na 1966 g. Varśava
1965, s. 92-95.
346
I. Paltaúskaja, Vyvezena ú perśaju susvetnaju vajnu, [v:] Vjartanne – 2, Minsk
1994, s. 136-137; por. Belaruskija carkoúnyja kaśtoúnasci evakuiravanyja ú maskoúskija manastyry ú ćas Perśaj susvetnaj vajny, [v:] Vjartanne – 3, Minsk 1996,
s. 62.
347
Historia tego monasteru w największym skrócie przedstawia się następująco: miejscowość ta, porośnięta lasem, początkowo nosiła nazwę Ermolinskaja Ro-
264
Klasztor Niemcy zamienili na magazyny zboża i siana. Natomiast
siostry i kler monasteru były wystawione na poniewierkę, tułaczkę i nawet męczeńską śmierć348.
śća. Znajdowała się w pobliżu wsi Jermolino, której właścicielami byli bracia Michał i Jan Jermolinowie. Później miejscowość ta przeszła w posiadanie cara Aleksija Michajłowicza – urządzono tam zwierzyniec dla polowań. Pewnego razu po łowach car nocował tam i we śnie miał widzenie: pred nim predstala deva angel’skoj
krasoty, oblećennaja v beluju kak sneg odeżdu: eto byla svjataja Velikomućennica
Evkaterina. Święta powiedziała: ne użasajsija car, Ja jaavilas’, ćtobty skazat’ Tebe,
ćto Hospod’ v etu noć razreśil ot bremeni suprugu Tvoju i daroval Tebe dśćer na
uteśenie. Cudowne widzenie dało powód do budowy w 1663 r. drewnianej cerkwi
w Evkaterininskoj Rośće. W ciągu roku została wybudowana murowana cerkiew,
gdzie umieszczono męski monaster, a w nim cudowną ikonę św. wielkomęcznicy
Katarzyny z ćastićkoj mośćej svjatoj, która zachowała się do czasów obecnych. Tradycją było, że z cudowną ikoną organizowano uroczystą procesję, wnosząc obraz
do każdego domu, gdzie odprawiano molebny. W 1918 r. miejsce zamieszkania
znalazły w tym monasterze siostry i kler krasnostockiego monasteru. Po zmianie
ustroju w Rosji, monaster-pustynię św. Katarzyny zamknięto, mnichów rozpędzono, budynki i cerkwie przekazano na potrzeby więzienia. W latach 1931 – 1991
gospodarzami byli kolejno NKWD – KGB – MWD. Decyzją św. Synodu 14 kwietnia 1992 r. obiekty monasterskie zwrócono Cerkwi i otwarto tu męski monaster.
Svjato-Evkaterinskaja Pustyn’, Moskva 1996, ss. 32, il.
348
W pustyni św. Katarzyny zamieszkało około 160 sióstr z ihumenią Heleną
oraz kler z parafii krasnostockiej: o. Jarosław Sawicki, diakon Jakub Ferenc a w Moskwie o. Mikołaj Siemieniako, późniejszy arcybiskup Teofan. Zmiany polityczne
po Rewolucji Październikowej dla większości bieżeńcow okazały się katastrofalne,
zaś dla duchownych cerkwi krasnostockiej – tragiczne. Wymienieni księża prawosławni ponieśli męczeńską śmierć. O. Mikołaj Siemieniako, aresztowany w 1925 r.,
skazany został na zsyłkę do Komi. W tym czasie zmarła matuszka, a o. Mikołaj
przyjął monaszestwo z imieniem Teofan. W roku 1930 konsekrowano go na biskupa mińskiego, po czterech latach podniesiono do godności arcybiskupa, a w 1935 r.
przeniesiono do diecezji witebskiej, gdzie w 1938 r. został aresztowany, otrzymując
wyrok 10 lat bez prawa pierepiski, co oznaczało wyrok śmierci. O. Jarosław Sawicki w 1919 r. został zmobilizowany do Armii Czerwonej, lecz wskutek choroby serca
po dwutygodniowym pobycie został zwolniony i powrócił do monasteru, gdzie mieszkała matuszka z trójką dzieci. Stąd w 1929 r. skierowano go do wsi Jam, jednakże
z polecenia władz państwowych 27 maja 1930 r. cerkiew została zamknięta. Dalsze
losy rodziny Sawickich nie są dokładnie znane. Przypuszcza się, że starsze dzieci
pomagały mu przeżyć te ciężkie czasy. 25 listopada 1937 r. o. Jarosław został aresztowany. Los jego pozostawał nieznany do 1995 r. Po otwarciu archiwum NKWD,
265
W 1918 r., po odzyskaniu przez Polskę niepodległości w Krasnymstoku (teraz już Różanymstoku) została utworzona parafia katolicka,
a w 1920 r. salezjanie przyjęli formalnie parafię z kompleksem budynków i z beneficjami. Ksiądz katolicki napisał, że w parafii krasnostockiej jest tylko 323 prawosławnych.
W 1921 r. ihumenia Helena wraz z 21 siostrami wróciła do Grodna.
Niestety, tutaj szczupłość monasteru, także szykany, nie pozwoliły zatrzymać się na dłużej. Przełożona Helena zwróciła się do biskupa grodzieńskiego Aleksego o pozwolenie na przeniesienie się do Żyrowic,
w miejsce zlikwidowanego męskiego monasteru. Jednak i tu nie mogły
otrzymać zezwolenia na organizowanie życia monastycznego, co spowodowało powrót do monasteru w okolice Moskwy.
Ihumenia Helena była przełożoną w monasterze św. Katarzyny w latach 1918-1931. Na nowym miejscu zamieszkania siostry według prawa socjalistycznego (sowieckiego) musiały zorganizować się w spół-
odnaleziono dokumenty, z których wynika, że wyrok, wydany przez tzw. „trójkę
NKWD” za ... antisowieckuju agitacju i klevetnićeskoe izmyślenija protiv rukovoditilej partii i pravitel’stva ... został wykonany w dniu św. Katarzyny z 7 na 8 grudnia 1937 r. w Butowie, niedaleko monasteru św. Katarzyny. Pochowano go w zbiorowej mogile wraz z innymi skazańcami. Trwają starania o kanonizację tego męczennika przez rosyjski Kościół prawosławny. O. diakon Jakub Ferenc, wcielony do
armii, wojenną służbę pełnił w Podolsku, w odległości 14 km od Pustyni św. Katarzyny, gdzie zamieszkała żona Anna z czwórką dzieci. Po zakończeniu wojny zamieszkał w pobliżu monasteru, po sąsiedzku z o. Jarosławem Sawickim. Diakon
Jakub obdarzony był pięknym głosem ...pieł kak Szalapin... Diakon Jakub zdołał
zakupić dom niedaleko monasteru za pieniądze przesłane przez brata z Ameryki. Ta
transakcja rzuciła na niego podejrzenie i w 1936 r. diakon Ferenc został aresztowany i osadzony w butyrskim więzieniu (niedaleko monasteru), a stamtąd wysłany do
Karagandy. W gułagu o. diakon pracował jako księgowy, co pozwoliło mu wysłać
kilka listów do rodziny. Paczkę w 1937 r. zwrócono rodzinie z adnotacją ... adresat
umier. Warto przytoczyć słowa Lidii Aleksejewnoj Gołowkowoj, autorki monografii poświęconej żeńskim monasterom w Krasnymstoku (Różanymstoku), Grodnie
i Pustyni św. Katarzyny w Jermolinie około Moskwy: ... tak novye chozjaeva żizni
rosporadilis’ so starinnoj Evkaterininskoj Pustyn’ju, s eio svjatynjami, starcami i s
beżancami iz pod Grodna (Krasnostokskij monastyr’) iskavśimi spasenija i zaśćity
ot vragov v sosednej Velikoj Rossii ... L. Golovkova, Ostavi nam dolgi naśa, Moskva 2001 (w druku).
266
dzielnię (trudowoj artiel). W monasterze zamieszkały 164 mniszki,
z których 14 było w podeszłym wieku. Cierpiały głód i chłód, ale krasnostockie monaszki nie opuskali ruk. Siostry wzięły się za wyrąb i karczowanie lasu, przystosowując ziemię pod uprawę roli. Monaster wkrótce stał się wzorcowym gospodarstwem. Jesienią mieszkańcy Rastorgujewa składali zamówienia na produkty rolne, a siostry furami dostarczały zamówione towary. W monasterze hodowano bydło mleczne, działała piekarnia, która dostarczała chleb pobliskim mieszkańcom. Miniszki
do monasteru św. Katarzyny wniosły tradycję i obyczaje, jakie panowały w Krasnymstoku, nie tylko karmiły, ale i leczyły. Na nocne nabożeństwa świąt Bożego Narodzenia i Wielkanocy przybywały całe rodziny wraz z dziećmi. Siostry w specjalnym pomieszczeniu opiekowały się dziećmi, by rodzice mogli uczestniczyć w modlitwie. W dzień
świętych apostołów Piotra i Pawła urządzały festyn, z całej okolicy przybywali pielgrzymi do cudownych ikon przywiezionych z Krasnegostoku. Jeden z mieszkańców opowiadał, że siostry na monastyrskiej ziemi
stworzyły „rajski sad”.
Niestety, dzięki nasileniu wojującego ateizmu, to wszystko się skończyło latem 1931 roku. Po opuszczeniu monasteru św. Katarzyny niektóre mniszki zamieszkały u okolicznych mieszkańców, zaś około stu sióstr
wróciło do Grodna, do monasteru Narodzenia Najświętszej Marii Panny. Los niedołężnych sióstr, które nie mogły wyjechać, nie jest znany.
Matuszka ihumenia Helena prawdopodobnie była więziona lub wysłana
do gułagu. Jednakże w 1937 r. znalazła się w miasteczku Małojarosławiu, 120 km od Moskwy i 3 sierpnia tegoż roku poniosła męczeńską
śmierć wraz z o. Romanem Miedwiedziem.
W książce I ostavi dolgi naśa odnotowano, że ihumenia Helena poniosła śmierć wraz z ośmioma siostrami. Mieszkańcy opiekowali się jej
mogiłą, do dziś zachowała się ona wraz z krzyżem i napisem upamiętniającym zamordowanych349.
W kronice obecnego żeńskiego monasteru w Dojlidach zanotowano:
w 1921 r. ihumenia Helena wraz z grupą sióstr, które wyszły z piekła
bolszewickiego, wróciła do Różanegostoku. Miały nadzieję, że znajdą
przytułek w zabudowaniach przez siebie wzniesionych, lecz tak się nie
349
L.Golovkova, I ostavi dolgi naśa, Moskva 2001 (w druku).
267
stało. Salezjanie nie podali im braterskiej ręki350 i siostry musiały wrócić do Grodna, gdzie w bardzo trudnych warunkach niosły swój ciężki
krzyż. Całe życie siostry nie miały stałego pobytu. ... w Żyrowicach ostatnio. Na początku lat 90. przeniesiono je do Połocka, gdzie znajduje się
cudowna ikona Matka Boska Krasnostocka351...
W Państwowym Archiwum w Petersburgu znajdują się dokumenty
dotyczące Evakuacyja chramovych kaśtoúnascej Grodzenskaj guberni 352,
należące do kancelarii św. Synodu. Pisma, listy, informacje od poszczególnych biskupów dicezjalnych o wywiezionym majątku cerkiewnym
z lat 1914–1918. We wspomnianym archiwum znajduje się dokumentacja dotycząca monasteru krasnostockiego353.
W monografii poświęconej monasterowi Narodzenia Najświętszej
Marii Panny w Grodnie znajduje się opis cudownych Krasnostockich
Ikon Matki Bożej oraz ich tułaczki po ziemi rosyjskiej. Czytamy, że: ...
350
W Kalendarzu na 1997 r. wydawnictwa „Orthdruk” odnotowano: przekaz
powiada, że siostra Helena – ostatnia ihumenia prawosławnego monasteru w Krasnym Stoku [Różanymstoku] – wypędzona wraz z siostrami w 1921 r. ze swej siedziby przez tłum fanatyków podjudzanych przez księży.
351
Zgodnie z Ustawą z 1991 r. o stosunku państwa do Polskiego Autokefalicznego Kościoła Prawosławnego, prawosławna diecezja białostocko-gdańska wystąpiła o zwrot cerkwi, która znajduje się w Różanymstoku oraz budynku poklasztornego, użytkowanego przez Zespół Szkół Rolniczych, a także gruntów o pow. 8,27
ha. W 1993 r. diecezja odstąpiła od roszczeń. Dzięki wysiłkom arcybiskupa Sawy
monaster odrodził się jednak, ale nie w Różanymstoku, a Białymstoku-Dojlidach.
352
Vjartanne Nr 2, Belaruski Fond Kul’tury, Minsk 1994, s. 143-149.
353
Między innymi diecezjalny biskup Michał dokładnie opisuje ewakuację oraz
rozmieszczenie sióstr w poszczególnych monasterach na terenie Rosji. Wśród sprawozdań nt. cudownej Krasnostockiej Ikony Matki Bożej znajduje się powiadomienie, że dzięki malarzom ze szkoły ikonopisców w Krasnymstoku ... byl raspisan
Belostockij sobor i napisany ikony dlja Grodnenskoj Krestovoj cerkvi ... , i że ... v
1914 g. po pros’be vystupavśej na peredovye pozicii artilerijskoj ćasti unesena byla
krestnym chodom, v soprovażdenii saldat i oficerov na mesto stojanki artilerii ćudotvornaja ikona Bożej Materi ... W kolejnym sprawozdaniu czytamy: ... 27 ćisla
[1915 r.] otpravleno bylo 11 vagonov (300 ćelovek) s det’mi i sestrami i bolee cennym imuśćestvom obiteli v Moskvu ... Prybyvśie v Moskvu nasel’nicy monastyrja ne
bez zatrudnenij razmestilis’ v 8 podmoskovnych monastyrjach. Dervnjaja Krasnostockaja ćudotvornaja ikona Bożej Materi i ćtimaja Vladimirskaja otpravleny byli s
sestrami v Moskvu a drugaja ćudotvornaja ikona ostalas’ v obiteli do 24 avgusta,
268
sestry uvezli s soboj i dve proslavlennye kak ćudotvornye ikony Krasnostockie. Odna nebol’śaja – izobrażenie Ćenstochovskoj ikony a vtoraja
– uvelićennoe povtorenie pervoj malaja, drevnjaja XVI veka, byla pożertvovana velikim knjazem Urusovym vo vremja ego pochoda na Śvedov. Włodzimierska Ikona Matki Bożej została wywieziona do Moskwy.
Oryginał Krasnostockiej Ikony Matki Bożej (drevnjaja) z Moskwy wraz
z mniszkami trafił do Petersburga, do cerkwi Krasnostockogo podvor’ja.
Po zamknięciu tej cerkwi jedna z mniszek wraz z cudowną ikoną znalazła się w Nowogrodzie, potem w Pskowie. Po śmierci siostry ikonę przechowywała matuszka duchownego do 1954 r. Później przekazano ją jako
najcenniejszy skarb do żeńskiego monasteru w Grodnie, ihumenii Gabrieli (Rysickoj). W 1960 r. władze sowieckie wydały decyzję o zamknięciu Grodnenskogo żenskogo monastyrja i perevode monaśek v Żyrovicy
Slonimskogo rajona ... Taki sam los spotkał cudowne ikony. ... A naśe
kogda byla iznesena v Grodnu. Tuda że ćerez neskol’ko dnej byli otpravleny na
podvor’e monachini i posluśnicy ... W 1915 r. do Grodna przybyły siostry z ... Teolinskogo monastyrja Suvalskoj guberni ... i zamieszkały razem ze siostrami z Krasnegostoku. Dzięki wstawiennictwu velkoj kniagini Elisavety Fiodorovnoj v avguste [siostry] Krasnostockogo Bogorodickogo vtoroklassnogo żenskogo monastyrja
v pomeśćenii Moskovskogo Aleksandrovskogo dvorca v „Neskućnom”, ćast’ sester
evakuirovana byla na podvor’e monastyrja v Petrograde v Poljustrove, ćast’ pri
vyvezennom plemennom skote – v Mariino-Gorskoe sel’skochosjajstvennoe ućiliśće
v Minskoj guberni, ćast’ byla razmeśćena v evakuirovannom iz Grodno lazarete.
Z innego sprawozdania wynika , że ... ćudotvornye ikony Krasnostokskaja i Vladimirskaja i ćtimaja kopija ćudotvornoj Krasnostokskoj ikony byli otpravleny v Moskvu i pomeśćeny v domovoj cerkvi dvorca v Neskućnom, krome togo ukazyvaetsja,
ćto najbolee cennaja cerkovnaja utvar’, riznica, nekotorye ikony także dostavleny v
Moskvu v raznoe vremja i pomeśćeny ćast’ju v dvorcovoj cerkvi, ćast’ju v kladovych dvorca. W 1917 zanotowano, że decyzją Św. Synodu monaster krasnostocki
... razmeśćajuśćegosja v Neskućnom dvorce predstavit’ pomeśćenija Moskovskogo
Znamenskogo mużskogo monastyrja ... a w roku 1918 ... o predstavlenii Evkaterininskoj pustyni Moskovskoj eparchii po osvobożdenii eio v pol’zovanie Krasnostokskogo żenskogo monastyrja Grodnenskoj eparchii so vsem imuśćestvom pustyni dviżimimym i nedviżimym, zakljućajuśćemsja v zemljach, kapitalach, domach
i proćie, a także so vsem zivym i mertvym inventarem. Vjartanne – 2, dz. cyt., s. 143149; Por. Ćerepica V.N., Oćerki istorii Pravoslavnoj Cerkvi na Grodnenśćine (s
drevnejśich vremen do naśich dnej), ć. I, Grodno 2000, s. 236-237.
269
dve ćudotvornye ikony Bożej Materi matuśka ihumenja Gavrila eśće za
dve nedeli uvezla v Żyrovickij monastyr’354...
W monasterze w Grodnie zamieszkiwało 56 mniszek, z nich 44 wyjechały do Żyrowic, a 12 sióstr znalazło schronienie u krewnych w Grodnie i okolicy. Cudowne ikony zostały (oryginał Krasnostockiej Ikony
Matki Bożej i Włodzimierska Ikona Matki Bożej) umieszczone v Bohojavlenskom chrame w Żyrowicach.
W 1990 r. pozostało przy życiu tylko 10 sióstr, które wraz z cudowną
Krasnostocką Ikoną Matki Bożej wyjechały v polockij monastyr’ Spasa.
Oryginał Krasnostockiej Ikony przebywa tam do dziś.
Odrodzenie monasteru nastąpiło w Grodnie ... v kanun prestol’nogo
prazdnika Rożdestva Presvjatoj Bogorodicy ... vernulas’ v svoj monastyr’ Mirotoćivaja ćudotvornaja Vladimirovskaja Bożaja Mater’. 14
stycznia 1993 r. poświęcono w Grodnie cerkiew monasterską św. Sergiusza z Radoneża. Po latach tułaczki życie monastyczne powróciło do
Grodna.
O kopii cudownej Krasnostockiej Ikony Matki Bożej zapisano: ...
vtoraja Krasnostockaja ikona s 1931 goda i do sich por nachoditsja v
podmoskovnom chrame sv. Nikolaja v sele Ermolino, Evkaterinovskoj
pustyni355.
W Państwowym Historycznym Muzeum w Moskwie wisi portret
Eufrozyny Tyszkiewiczowej, malowany farbami olejnymi na płótnie,
o wymiarach 88 x 67 cm. Na nim z prawej strony widać Różanostocką
Ikonę Matki Bożej356. Ikona na portrecie Eufrozyny przypomina ... obraz
Panny Przenajświętszej malowany w Grodnie od malarza w luterskiey
wprzód sekcie zostaiącego – nim go jednak począł malować z natchnienia boskiego został katolikiem357... W przytoczonym źródle wzmianka
o portrecie opatrzona została znakiem zapytania – zarówno jeśli chodzi
o autora, jak i datę powstania. Można jednak wysnuć wniosek, że autorem malowanego na płótnie obrazu Najświętszej Marii Panny jest ten
354
Grodnenskij svjato-Rożdestvo-Bogorodickij żenskij monastyr’, Moskva 1999,
s. 47.
355
Grodnenskij sv.Rożdestvo-Bogorodićnyj żenskij monastyr, Moskva 1999, s. 22.
Żyvapis Belarusi XII-XVII stahoddzjaú, Minsk 1980, s. 142.
357
G. Jurkowski, Księga cudów ... porównaj: przypis 37.
356
270
sam malarz, portret Eufrozyny Tyszkiewiczowej i ikona na portrecie jest
odbiciem różanostockiego wizerunku Matki Bożej, który Jan Szretter
namalował w 1652 r. Według znawców sztuki portret powstał w 1660 r.
Działalność monasteru krasnostockiego kontynuują ośrodki monastyczne w Grodnie, Połocku i w Białymstoku – Dojlidach. Ten ostatni
monaster rozpoczął swoje życie religijne z planem stałej lokalizacji
w Zwierkach około Zabłudowa, pod duchową opieką męczennika Ziemi
Białostockiej św. dzieciątka Gabriela.
Na pierwszej stronie współczesnej Kroniki czytamy: Żeński monaster pw. Narodzenia Najświętszej Marii Panny w Białymstoku jest kontynuacją Krasnostockiego Monasteru, który znajdował się w byłej grodzieńskiej guberni sokol’skogo okruga w Krasnystoku (dziś Różanystok,
miejscowość położona w pobliżu Dąbrowy Białostockiej). Nową kartę
w historii monasteru otwierają dwie posłusznice, które okres nowicjatu
odbywały w Pokrowskim monasterze we Francji w miejscowości Bussy-en Othe, położonej 150 km na południe od Paryża, w Burgundii. Klasztor ten powstał w 1946 r. z błogosławieństwa metropolity Eulogiusza.
Obecna ihumenia Teodozja jest jedną z czterech założycielek tego
monasteru. Dwie zupełnie młode nowicjuszki z Polski uczyły się tu życia monastycznego. Przygotowały się do tego, aby w ojczystm kraju odrodzić współnotę zakonną, która będzie kontynuacją krasnostockiego
monasteru. 7 października 1992 r. w monasterze Opieki Matki Bożej
w Bussy-en Othe w Francji hieromnich Grzegorz (obecny biskup bielski) dokonał postrzyżyn w małą schimę dwóch nowicjuszek Anny Charkiewicz z imieniem Anastazji i Anny Dziemiach – Atanazji.
Po powrocie do Białegostoku zamieszkały one przy Centrum Diecezjalnym w Białymstoku. Dekretem z 25 stycznia 1993 r. został otwarty
Dom Zakonny Narodzenia Najświętszej Marii Panny w BiałymstokuDojlidach. Zakon obowiązuje reguła Św. Bazylego Wielkiego, której
założeniami ma się kierować w życiu wewnętrznym i zewnętrznym. Przełożoną została mianowana siostra Anastazja358.
7 maja 1993 r. dokonano uroczystego poświęcenia Domu Zakonnego
358
Anastazja (Charkiewicz), ihum., Z przełożoną monasteru Narodzenia NMP
w Białymstoku-Dojlidach, rozm. Krzysztof Aleksiuk, „Arche Wiadomości Bractwa” 1996, nr 5, s. 18-19.
271
przy parafii św. Eliasza w Białymstoku Dojlidach. Do obowiązków siostr
należy sprawowanie opieki na relikwiami św. męcz. dzieciątka Gabriela
w soborze św. Mikołaja w Białymstoku, utrzymanie porządku w cerkwi
św. Eliasza w Dojlidach, nauczanie religii w szkole i prowadzenie chóru w czasie nabożeństw. Siostry zajmują się też szyciem szat liturgicznych. Decyzją Soboru Biskupów Dom Zakonny został podniesiony do
rangi klasztoru, a 13 kwietnia 1995 r. przełożona klasztoru w Dojlidach,
siostra Anastazja, podniesiona do godności ihumenii. Podczas obchodów święta ku czci męcz. Gabriela w dniach 2–3 maja tegoż roku arcybiskup Sawa poświęcił krzyż i plac pod budowę cerkwi we wsi Zwierki,
gdzie urodził się św. Gabriel. W następnym roku poświęcił kamień węgielny pod budowę cerkwi359. Obok świątyni, projektu Ireny Małofiejew, o powierzchni użytkowej 238 m kw., którą mają otaczać podcienia,
dające pielgrzymom schronienie przed niepogodą, stanie klasztor.
Św. Gabriel przyszedł na świat w 1684 r. Żył zaledwie 6 lat, poniósł
śmierć męczeńską z rąk złych ludzi360. Ciało zostało pochowane w pobliżu cerkwi w Zwierkach361. Natrafiono na nie w 1720 r. i zauważonono, że nie ulega rozkładowi. Dzięki modlitwom do św. Gabriela i jego
wstawiennictwu miały miejsca liczne uzdrowienia podczas epidemii,
która szalała w tym czasie na Podlasiu. W 1746 r. cerkiew w Zwierkach
spłonęła, jednak Jego relikwie ocalały, gdyż znajdowały się w zabłudowskim monasterze. Później zostały przekazane do Słucka, znalazły
się w muzeum w Mińsku, a potem w soborze w Grodnie.
W dniach 21–22 września 1992 r., dzięki wieloletnim zabiegom ze
strony duchowieństwa prawosławnego w Polsce, szczęśliwie powróciły
do ojczystego kraju, do soboru św. Mikołaja w Białymstoku. Święty
Gabriel został obrany patronem dzieci i młodzieży prawosławnej w Polsce. Nad św. relikwiami opiekę roztaczają mniszki, prowadząc stałe dyżury. Wspólnota zakonna liczy dzisiaj 20 sióstr.
359
M. Tomaszewski, Rośnie cerkiew – pomnik, „Przegląd Prawosławny”, 1996,
nr 12, s. 10, il.
360
Zob.: A. Kuryłowicz, Kult Świętego męczennika młodzieńca Gabriela, praca
magisterska, Chrześcijańska Akademia Teologiczna, Warszawa 1998, ss. 30, mnps.
361
M. Tomaszewski, Tam, gdzie urodził się męczennik Gabriel, „Przegląd Prawosławny”, 1997, nr 9, s. 7, il.
272
Przypominając dzieje Krasnostockiej Ikony Matki Bożej zwracam
uwagę na Jej prawosławne początki. Przypominam również o szczególnej roli, jaką odgrywał w historii Kościoła prawosławnego Krasnystok
(Różanystok). Czynimy to, aby pamięć o naszych świętych miejscach
nie zaginęła wśród wiernych, a masowe publikacje nie zaciemniły prawdy o tym świętym prawosławnym ośrodku.
Ikona Matki Bożej
znajdująca się w Różanymstoku
273
RYBO˛Y – Ikona Matki Bożej
Cerkiew rybołowska funduszem króla Zygmunta de data roku 1556
dnia 12 junia według starego stylu jest nadana. Znajduje się w niej szczególnie czczona ikona Matki Bożej z pierwszej połowy XVII w. Kiedy
została ofiarowana i przez kogo, trudno dzisiaj stwierdzić. Zachowane
dokumenty pozwolą wyjaśnić pochodzenie ikony, ponieważ niektórzy
przypuszczają, że obecna ikona pochodzi z cerkwi kożańskiej.
Więcej wiadomości o ikonie można uzyskać z wizyt dekanalnych cerkwi rybołowskiej. W zachowanej wizycie z 1751 r. czytamy: ... Ołtarz
Wielki Naysw. Panny, piastuiącej P. Jezusa, przy wielkim ołtarzu w zamiast skrzydeł dawne drzwi carskie snicerskiey roboty pod złotą przyprawiono, dalej są wymienione wota jak ... Kwiat robiony na obrazie
Naysw. Panny Koron srebrnych trzy, wotów srebrnych osm; sześć pomiejszych a dwa większe relikwiarzyków trzy, agnuszków dwa, obrazków na różney blasze pietnaście bisiorków sznurow trzy z krzyżykiem
stalowym, szkaplerków para. Paciorków pozostałych białych szklanych
sznurków siedem362...
Z tego opisu wynika, że przy cudownej ikonie umieszczono wota
ofiarowywane za uzdrowienia przez okazanie Łaski Bożej. Następna
wizyta z 1773 r. ... Cerkiew pod tytułem św. Koźmy i Damiana i Najświętszej Panny Położenia Czestney Ryzy ... Ołtarz wielki, zamiast skrzydeł drzwiami carskimi akomodowany, z obrazem Najświętszej Panny.
Koron srebrnych 2, tabliczek srebrnych 7, item tabliczka ćwiartkowa,
362
M. Krukovskij, Opisanie Rybolovskogo prichoda s 1751 po 1951 g., kn. 1, k.
205, rkps.
274
serduszko srebrne 1, bisiorków sznurów 5. ... Ołtarz poboczny z obrazem Spasytela, na którym korona 1 srebrna. ... Ołtarz poboczny, z skrzydłami od carskich drzwi, rzniętemi, z obrazem Najświętszej Panny. Koron
srebrnych, obrazków na blasie malowanych 2, paciorek sznurków 7363...
Inwentarz cerkwi z 15 lutego1784 r. wymienia tylko ... Ołtarz Wielki
zamiast skrzydeł drzwiami carskiemi po bokach akkomodowany z Obrazem Najświętszej Panny. Koron srebrnych dwie364... Z tego opisu można
wnioskować, że były to wota ofiarowane Matce Bożej przez fundatorów, względnie przez osoby otrzymujące łaski płynące od wstawiennictwa Matki Bożej. Z następnej wizyty z 1804 r. częściowo dowiadujemy
się jak wyglądała ikona: ... Wielki Ołtarz w części roboty stolarskiej a dalej
na forszbelowaniu tarcicznym w optykę malowany z męsą, potrójnym
gradusem i Cymborium zamczystym. W tym ołtarzu obraz Matki Najświetszej Pana Jezusa Piastującej na drewnianej tablicy malowany, na
którym sukienka materi białej, dwie koron srebrnych pozłacanych, jedno wotum srebrne i firanek dwie białych gazowych i karmazynowa lilejczana jedna. Obraz ten zasowa się innym obrazem z wyrażeniem na nim
Koźmy i Damiana365. Na kondygnacji drugiej tegoż ołtarza Obraz Matki
Najświętszej Bolesnej na płótnie malowany. Po stronach tegoż ołtarza
na płótnie, którym forcztelowanie tarciczne jest powleczone, odmalowani są święci apostołowie Piotr i Paweł. Na prawą rękę od wielkiego
Ołtarza, Ołtarz roboty stolarskiej nowo pomalowany z męsą i gradusem
pojedynczym. W tymże ołtarzu na kondygnacji pierwszej obraz Matki
Najświętszej na tablicy drewnianej malowany, na kondygnacji drugiej
obraz świętego Józefa także na drewnie. Na lewej stronie Ołtarza roboty
stolarskiej w rozmaite kolory malowany z męsą i gradusem, w którym
363
Księga wizyty dziekańskiej dekanatu podlaskiego, oprac. J. Maroszek, W.
Wilczewski, Białystok 1996, s. 104-105.
364
We wszystkich tych wizytach wymienia się ikonę Matki Bożej, która znajduje się w cerkwi w Rybołach. Kiedy i przez kogo ofiarowana, brak danych. M. Krukovskij, Opisanie Rybolovskogo prichoda s 1751 po 1951 g., kn. 1 k. 209, rkps.
365
Święto Kosmy i Damiana jako parafialne uroczyście obchodzone jest w Rybołach dnia 1/14 listopada, a sama cerkiew nosi wezwanie świętych lekarzy i cudotwórców. Obecnie obraz, o którym najprawdopodobniej mowa w wizycie z 1804 r.,
znajduje się w cerkwi w Wojszkach. W 1999 r. został odrestaurowany kosztem
Wojewódzkiego Podlaskiego Konserwatora w Białymstoku, a wykonawcą był
Krzysztof Stawecki. Por. Ryboły – ikona św. św. Kosmy i Damiana.
275
obrazy na kondygnacji pierwszej Salwatora Mundi, na drugiej świętego
Michała, na drzewie malowane366...
W wizycie wspomniano o bractwie cerkiewnym: ... Cerkiew Rybołowska ma zgromadzenie Bractwa od dawnych już czasów zaprowadzone, obowiązkiem jest jego w czasie procesji i nabożeństwa solennie odprawiającego ze świecami assystować. Składkę na utrzymanie świec brackich czynią niejednostajną i sami oną zarządzają ... Kolejna wizyta z roku 1822 r. również dość obszernie informuje o ikonie Matki Bożej ...
Ołtarz Wielki roboty stolarskiej w optykę malowany z Mensą potrójnym
gradusem i Cymborium zamczystym, w którym to Ołtarzu obraz Matki
Boskiej P. Jezusa Piastującego na drewnianej Tablicy malowany, sukienką materialną, białą, dwoma koronami srebrnemi i iednym votum
przyozdobiony, przy tym Firanek gazowych białych dwie i kolorowa kitayczana iedna. Obraz ten zasuwa się innym Obrazem śś. Męczenników
Koźmy i Damiana, na płótnie malowany. Na drugiej kondegnacyi tego
Ołtarza obraz Matki Boskiey Bolesney na płótnie malowany367...
W 1835 r. parafia Kożany utraciła samodzielność i została podzielona pomiędzy parafie w Surażu i Rybołach. W 1873 r. przystąpiono do
rozbiórki kożańskiej cerkwi. Z materiału z niej, a także ze starej cerkwi
parafialnej w Rybołach, pobudowano nową cmentarną cerkiew św. Jerzego w Rybołach. Do cerkwi rybołowskiej z Kożan trafiły między innymi dwie ikony: Matki Bożej i św. Jerzego368 oraz dzwony.
Po odbudowie cerkwi w Kożanach w 1883 r. parafianie prosili proboszcza rybołowskiego o zwrot ikon i dzwonów. Przez 10 lat trwała na
ten temat korospondencja z władzami diecezjalnymi, które ostatecznie
nakazały zwrot ikony Matki Bożej i dzwonów. Konsystorz Duchowny
w Wilnie 13 czerwca 1896 r. zadecydował: ... ikonu Bożej Materi imenujemuju „Kożanskoj” [typu tzw.Włodzimierskiej] vozvratit’ v Kożansku-
366
Extrakt wizyty generalnej Cerkwi Rybołowskiej na dniu 4-tym listopada 1804
roku odbytej, [w:] G. Sosna, D. Fionik, Parafia Ryboły, Ryboły 1999, s. 178, aneks 2.
367
N. Krukovskij, Opisanie Rybolovskogo prichoda s 1751-1951 god, kn. 1 k.
212, rkps.
368
Ikona św. Jerzego malowana na desce znajdowała się w cerkwi cmentarnej
w Rybołach do 1965 r., została wtedy skradziona przez nieznanych złoczyńców.
276
ju cerkov. Ikonu że mućennika Georgija i kolokala ostavit’ v Rybolovskoj cerkvi. Dalej kronika odnotawała ... 15 ijulja 1896 g. prićt Surażskoj cerkvi daet rospisku v polućenii vyśeupamjatoj ikony Bożej Materi
dlja Kożanskoj cerkvi369.
Diecezjalny organ prasowy z 1897 r. zamieścił wzmiankę, że w 1896
roku mieszkaniec wsi Pawły, Teodor Opaliński, ofiarował 35 rubli na
odnowienie ryzy i ramy do ikony Matki Bożej370. Na odwrocie ikony
zachował się napis: Eta riza k Ikonie Kożanskoj B(ożej) M(ateri) poćitaemoj ćudotvornoju pożertvovano Prichożanami Rybolovskoj Kosmo-Demianskoj Cerkvi, pri staranii nastojatelja toj-że Cerkvi Grigorija Kudrickogo i vozlożena na obraz 1864 god 12 marta k Verbnomu Voskreseniju. Etu rizu vyrezal Rogovskij, zolotil Vojcickij za vyrezku zaplaćeno15
rub. serebrom za zaloćenie 24 rub. serebrom. Vsego 39 rublej serebrom.
Sija riza obnovlena 20 janvarja 1897 god sredstvami Pavlovskogo starśiny Feodora Opalinskogo na 35 rub371.
Proboszczem parafii w Rybołach w latach 1859–1869 był ks. Grzegorz Kudrycki372 i za jego czasów, zgodnie z opisem, została wyrzeźbiona ryza dla ikony Matki Bożej. Zagadkowa jednak pozostaje nazwa iko-
369
Z tego opisu wynika, że ikona została zwrócona prawowitym właścicielom,
tj. cerkwi w Kożanach. N. Krukovskij, Opisanie Rybolovskogo prichoda s 1751–
1951 god, kn. 1 k. 292, rkps.
370
LEV 1897, s. 136.
371
Zgodnie z kartą ze zbiorów Wojewódzkiego Konserwatora Zabytków w Białymstoku Nr 4140. Sukienka ikony Hodigitria, 2 poł. XIX w, drewno złocone, wymiary 94 x 60 cm. Na obraz nałożona sukienka, odkrywająca jedynie partię twarzy,
dłoni, stóp dziecka, zatracająca charakter pierwotnego typu ikonograficznego.
Madonna ukazana jako Regina Coelis – w koronie na głowie, podobnie Dzieciątko
i z berłem, zakończonym formą stylizowanej lilii w prawej dłoni. Koszulka Dzieciątka wyobraża wyciągniętą prawą rękę w kierunku Matki. Pozostałe części sukni
powtarzają rysunek ikony, tworząc gęsto reliefowane, o chaotycznym układzie małe
fałdy na płaszczach i pionowo, rytmicznie układające się na sukni. Z lewej strony
przy berle tabliczka z napisem cyrylicą: MR OY, z prawej na nimbie Dziecka: IS
CHS. Tło gładkie zdobione w górnych narożach ornamentem stylizowanego akantu.
372
W Kronice cerkiewnej czytamy: Po materi on rodnoj plemjannik mitropolita
Iosifa Semaśki. N. Krukovskij, Opisanie Rybolovskogo prichoda s 1751–1951 god,
kn. 1 k. 95, rkps.
277
ny – Kożanskaja373. By wyjasnić kwestię należy sięgnąć do
okresu sprzed I wojny światowej i postawić pytanie, gdzie
ikona znajdowała się w latach
1914–1918, tj. w czasie bieżeństwa.
Według dostępnych dokumentów z archiwum cerkiewnego, ówczesny proboszcz, ks.
Andrzej Szpakowski, ewakuował się do Rosji. Po powrocie z bieżeństwa parafię objął
administrator ks. Cyryl Zając.
Jego korespodencja z ks. Andrzejem Szpakowskim pozwala wyjaśnić historię ikony: ...
vsja lućśaja cerkovnaja utvar
Rybolovskoj cerkvi – evangelija, serebrjanoj naprestol’noj
Rybołowska Ikona Matki Bożej
krest, ćaśi s priborom, novyja
mestnyja ikony Spasitelja i Bożej Materi v zoloćennych rizach byli sdany po naznaćeniju komandira iz armejskogo korpusa Alieva podpolkovniku 6 sibirskogo pechotnogo polka Sergievu s adresom dlja peredaći
vremenno v cerkov mestećka Narevki (gde byl svjaśćennikom moj tovariść o. Ioann Rybcević) otkuda ja chotel pri proiezde zabrat’ i vezti dal’śe
... Dalej pisze tak, że podpułkownik Siergiejew zmienił trasę, a utensylia
cerkiewne wysłał do Wołkowyska, skąd skierowano je na adres biskupa
w Mińsku. Niestety, wymienione utensylia nie trafiły do Mińska, po drodze zostały zagubione. Dalej czytamy: ... oćen’ mnogo cerkovnych veśćej rizy, ikony, chorugvi, oklady s ikon i voobśće vse metalićeskoe, sołdaty pod rukovodstvom oficera slożyli v dva śkafa i zakopali na kladbiśće po levuju storonu ...
373
W źródle drukowanym znajdujemy zapis: Kożanskaja. Sija ikona slavitsja v
Grodnenskoj guberni. – Zemnaja żizn’ Ppresvjatoj Bogorodicy i opisanie svjatych
ćudotvornych ee ikon, sostavila S. Snessoreva, Jaroslavl’ 1999, s. 424.
278
W Klirovych Vedomostjach za lata 1921–1924 zostało odnotowane,
że utvari pri cerkvi ne imejetsja, tzn. że nie została odnaleziona. Natomiast to samo źródło za 1925 rok podaje, że cerkiew utvariju dostatoćna. Dzięki korespodencji między duchownymi sprzed i po powrocie z bieżeństwa utensylia cerkiewne zostały odnalezione374. Przeprowadzona
w 1928 r. inwenteryzacja informuje, że odkopane przedmioty zostały
ujęte w spisie. W nim znalazła się i cudowna ikona Matki Bożej ... obraz Bożej Materi s mladencom Iisusom – bol’soj starinnyj v vytoćennoj
iz dereva pozoloćennoj rize – mestoćtimoj – v bol’śom kiote. Bogoslużenie v den’ Polożenija rizy Bogomateri 2 ijulja zakonćivaetsja akafistom
pred sim obrazom. W spisie dodana wzmianka: Obraz Bożej Materi Vladimirovskoj na dereve v metalićeskoj rize na analoe pered mestoćtimym
obrazom Bożej Materi.
Wymieniona mestoćtima ikona Matki Bożej przez cały opisany okres
znajdowała się w cerkwi i była otoczoną szczególną czcią i opieką. W inwetarzu cerkwi parafialnej z 1939 r. czytamy: Obraz Matki Bożej (miestoćtimoj) w drewnianej pozłoconej rizie w dużym kiocie ... Wymieniona ikona zaliczona do wizerunków typu Hodegetria – „Ta która prowadzi”375, na zlecenie wojewódzkiego konserwatora zabytków w Białymstoku była restaurowana w roku 1979 przez Pracownię Konserwację Zabytków w Warszawie. Opis tej ikony przedstawia się następująco: Ikona
– Hodigitria, 2 poł. XVII w., deska, tempera, 94 x 60 cm, szer. ramy 12
cm. ... Matka Boska trzymająca na lewej ręce siedzące Dzieciątko. Przedstawiona półpostaciowo na złoconym tle z wyciskanym w zaprawie mamierystycznym ornamentem roślinnym i nimbami wokół głów MB i Dzieciątka. Matka Boża przedstawiona frontalnie z nieznacznie pochylona
w lewo głową, prawą dłonią wskazuje na podtrzymawane na lewej ręce
Dzieciątko. Ubrane w czerwony płaszcz (ornat typu wschodniego) okry374
Ks. Cyryl Zając 11 maja 1921 r. pisał do Ministerstwa Wyznań w Warszawie
o podjęcie interwencji ... o vozvraśćenij iz Rossii vsech prinadleżaśćich nam predmetov cerkovnogo upotreblenija soglasno prilożennomu spisku ... W archiwum taki
spis nie zachował się, jak również nie wiadomo, czy Ministerstwo poczyniło starania o odzyskanie mienia cerkiewnego. Z tego można wnioskować, że cudowna ikona Matki Bożej była ukryta na terenie parafii i dzięki temu dotrwała do naszych
czasów.
375
Zob. „Słowo Powszechne” 4.07.1980 r. nr 148/10350) s. 5, wyd. B.
279
wający głowę, ramiono i piersi podszyty białą podszewką, wykończony
przy brzegach pasem delikatnej lamówki ze złotych krzyżujących się linii oraz delikatnych frędzli. Dzieciątko siedzące sztywno zwrócone 3/4
w prawo, prawą ręką błogosławi a pod lewą trzyma księgę. Ubrane w białą suknię, spod której widoczne bose stopy, wykończoną pod szyją szeroką złoconą lamówką. Rozbielone chłodne karnacje twarzy, ożywiają duże
„migdałowe oczy”376. Autor dokumentacji określa styl malarski następująco: ...Kompozycja w ogólnym układzie nawiązuje do znanych schematów wschodnich377...
Trzeba tu zwrócić uwagę na opis Pana Jezusa z 1804 r. ... sukienka
materii białej... a także opis z 1979 r. ... Dzieciątko ubrane w białą suknię ... To jest ta sama ikona, która nieprzerwanie od wieków znajduje się
w cerkwi w Rybołach. Ikona malowana na desce z drewna liściastego
na zaprawie kredowo-olejowej, składa się z trzech desek z dwoma poprzeczkami wpuszczonymi w drewno. Wymiary Rybołowskiej Ikony Matki Bożej – wysokość 94 cm, szerokość 60 cm, natomiast wymiary Kożańskiej Ikony Matki Bożej – 114 cm i 72 cm. Powyższe wymiary potwierdzają, że są to dwie różne ikony378.
Smoleńskiej Ikonie Matki Bożej przypisywano takie same znaczenie
historyczne jak bizantyńskiej Blacherneńskiej Ikonie Matki Bożej (Blachernissa)379. I nieprzypadkowo ikona ta znalazła się w Rybołach, gdyż
zgodnie z 4 wizytami od najdawniejszych czasów parafialne święto Naj376
K. Iwanicka, Dokumentacja konserwatorska Ryboły – ikona – Hodigitri, PP
PKZ Warszawa 1989 r., mnps.
377
Według karty 4127 ze zbiorów Wojewódzkiego Konserwatora Zabytków
w Białymstoku odnotowano: ... Schemat kompozycji wschodni w swej proweniencji,
ale sposób opracowania ujawnia wpływy malarstwa zachodniego. Przedstawienie
twarzy Marii nawiązuje do kanonu, charakterystycznego dla okresu po 1631 r. Sama
ikona nawiązuje do Matki Bożej Vladimirsko-Volynskaja Mstislavskaja, jak również Matki Bożej Smoleńskiej. Zemnaja żizn’ Presvjatoj Bogorodicy i opisanie svjatych ćudotvornych ee ikon, sostavila S. Sneesoreva, Jaroslavl’ 1999, s. 244-245,
426.
378
Być może ikona otrzymała nazwę Kożańskiej od sąsiedniej parafii Kożany,
gdzie znajduje się cudowna ikona Włodzimierska zwana Kożańską. Najwięcej jednak danych wskazuje, że to Smoleńska Ikona Matki Bożej.
379
„Bogomater”. Polnoe opisanie Eja zemnoj żizni, Varśava 1930, s. 69-76.
280
świętszej Panny Położenie Ćestnoj Ryzy w Blachernie 380 jest uroczyście
obchodzone jako parafialne święto dnia 2/15 lipca. Kult ikony trwa nieprzerwalnie setki lat. Należy wierzyć, że opieka i wstawiennictwo Matki Bożej będą nadal obecne nad cerkwią i parafią w Rybołach.
Rybołowska Ikona Matki Bożej w ryzie
380
Ikony. Ikony różnych kręgów kulturowych od VI w. po czasy współczesne, tł.
T. Łozińska, „Arkady”, Warszawa 1998, s. 119.
281
RYBO˛Y – Ikona św.św. Kosmy i Damiana
Cerkiew prawosławna czci pamięć trzech par bezinteresownych lekarzy (biezsrebrnikow) o jednakowych imionach – święci Kosma i Damian. Dwie pary świętych to męczennicy z Rzymu (+284 r.; pamięć 14
lipca), oraz Cylicji (III/IV w.; pamięć 30 października), natomiast cerkiew w Rybołach poświęcona parze świętych pochodzących z Azji Mniejszej. Pamięć ich czczona jest 14 listopada.
Bracia ci, Kosma i Damian, bezinteresownie leczyli modlitwą i ziołami. Ojciec ich był poganinem, natomiast matka, Teodozja, chrześcijanką. Po śmierci ojca matka, żyjąc pobożnie, wychowywała swe dzieci
w duchu chrześcijańskim. Zdołała zaszczepić im umiłowanie Pisma
Świętego i ukierunkować ich ku cnotliwemu życiu. Otrzymali od Boga
dar uzdrowiania duszy i ciała. Leczyli ze wszelkich chorób i wypędzali
złe duchy, nie biorąc żadnej zapłaty. Wszystko czynili nie z chęci wzbogacenia się w złoto i srebro, a w imię Boże, pragnąc wyrazić swą miłość
do Boga i bliźnich, zgodnie z Pismem Świętym: darmoście wzięli darmo dawajcie [Mt 10,8]. Dlatego ludzie nazwali Ich biezsrebrnikami (bezpłatnymi lekarzami), nie chciwymi na srebro (ówczesny środek płatniczy). Po śmierci przed ich doczesnymi szczątkami miały miejsce liczne
cuda.
Na Podlasiu kult świętych lekarzy rozpowszechnił się głównie w parafiach, gdzie istnieją świątynie dedykowane świętym Kosmie i Damianowi – w Telatyczach, Narojkach, Czeremsze, Czyżach (14 lipca). Kult
tych świętych rozwinął się również na Chełmszczyźnie, a wielowiekową tradycję posiada szczególnie na Podkarpaciu.
Ze źródeł zachowanych w archiwum cerkwi rybołowskiej wiadomo,
282
że miejscowa świątynia od
najdawniejszych czasów nosiła wezwanie Matki Bożej
i świętych Kosmy i Damiana.
Najwcześniejsza zachowana
wizyta cerkwi z 1757 r. tak opisuje: ... Obraz Najświętszej
Pannie na Drzewie malowany
... przesłaniała ikona świętych
Kosmy i Damiana. Dalej czytamy: ... Obraz na płótnie malowany SS Koźmy i Damiana
na których koronek srebrnych
małych dwie.
Zastanawia fakt, że autorzy
wszystkich wizytacji wymieniają świętych lekarzy jako
męczenników. Święto upamiętniające jedną z wymienionych par męczenników jest
Ikona św. św. Kosmy i Damiana
obchodzone 14 lipca, w przeddzień święta Położenija Czestnyja Ryzy Preswjatoj Bogorodicy. Niewykluczone więc, że pierwotnie
patronami rybołowskiej cerkwi mogli być właśnie lipcowi święci. Przypuszczeniu temu przeczy najstarsza ikona wyobrażająca świętych. Widnieją bowiem na niej święci w starszym wieku, z brodami, podczas gdy
lipcowych męczenników przedstawia się jako młodzieńców.
Ta najstarsza ikona świętych Kosmy i Damiana obecnie znajduje się
w Wojszkach. Historia jej przedstawia się najprawdopodobniej tak. Cerkiew w Rybołach po pomiarze włócznej została przeniesona na obecne
miejsce. Pierwotnie zlokalizowana była nad rzeką Narew. Cerkiew ta
również poświęcona była świętym Kosmie i Damianowi, o czym świadczy służebnik z wyobrażeniem świętych381.
381
Dobran’skij F., Opisanie rukopisej Vilenskoj Publićnoj Biblioteki, Vil’na
1882, s. 260-261.
283
Pierwsze znane opisy cerkwi rybołowskiej pochodzą z II połowy
XVIII w. Pewne szczegóły w nich zawarte wskazują na to, że świątynia
ta została zbudowana jeszcze w czasach przedunijnych. W końcu XVIII
wieku stan starodawnej cerkwi przedstawiał się bardzo niekorzystnie ...
cerkiew reperacyi mocno potrzebuiąca ... W 1792 r. została wybudowana świątynia drewniana i zaznaczono, że cudowną ikonę Bogarodzicy
zasuwa się innym obrazem z wyrażeniem na nim Kosmy i Damiana.
W 1836 r. urządzono nowy ikonostas i być może w nim znalazła się
ikona św. św. Kosmy i Damiana malowana na drewnie, prawdopodobnie pochodząca z ikonostasu z XVII w.382 Obecna murowana cerkiew
w Rybołach, wzniesiona w latach 1875-1879, wzbogaciła się o nowy ikonostas oraz dodatkowy kiot, w którym znajduje się dużych rozmiarów
ikona św. św. Kosmy i Damiana w pozłacanej ryzie, datowana na koniec
XVIII w., a wizerunek świętych zbliżony do opisywanej ikony znajdującej się w kaplicy w Wojszkach.
Kaplica murowana w Wojszkach została zbudowana w 1865 r. Jak
głosi tradycja, stanęła ona na posesji między dawnymi zabudowaniami
poczty a karczmą. Po II wojnie światowej rozbudowano kaplicę i należy
przypuszczać, że wyposażono w starożytne ikony św. św. Kosmy i Damiana oraz Zbawiciela z rybołowskiej cerkwi.
W 1999 r. ikonę świętych Kosmy i Damiana na zlecenie podlaskiego
konserwatora zabytków w Białymstoku poddano konserwacji. Wymiary ikony wynoszą 87 x 121 cm, czas powstania obrazu określono na
XVIII wiek, technika wykonania – tempera na desce. Tło złocone, ornament kwiatowo-roślinny, w górnej części ikony detale wskazują na XVII
wiek jako czas powstania obrazu. To może potwierdzać, że ikona pochodzi z ikonostasu ... nierówne wymiary obiektu oraz ślady po drewnianych kółkach i zgrubienia warstwy gruntu na obrazach „pole” (odsłonięte po zdjęciu wtórnej ramy) sugerowałoby, iż pierwotnie ikona mogła
znajdować się w ikonostasie. Nie wiadomo w jakim okresie zamontowano istniejącą obecnie ramę383...
382
Zapiski Iosifa, t. 3 s. 273.
Stawecki K., Dokumentacja konserwatorska ikony śś. Kosmy i Damiana
z cerkwi filialnej pw. św. Michała Archanioła w Wojszkach, Białystok 1999, s. 15,
fot. 12.
383
284
Według opisu ikonograficznego i kolorystycznego ... obraz przedstawia śś. Kosmę i Damiana stojących przodem do widza. Św. Kosma
ubrany jest w niebieską tunikę, spod której widoczna jest ugrowa szata
zakrywająca nogi. Spod niej wystają odziane w czerwone buty stopy. Na
ramionach świętego czerwony płaszcz, spięty na piersiach ozdobnym
guzikiem. Prawą ręką trzyma krzyż, w lewej otwartą skrzynkę z ampułkami. Stojący po prawej stronie święty Damian (patrząc po stronie widza) ubrany jest w zielonougrowy płaszcz narzucony na ramiona, spięty
na piersiach ozdobnym guzikiem. Spod płaszcza widoczne jest okrycie
koloru białego z czerwoną końcówką, a pod nim niebieska szata przykrywająca nogi. Spod nóg wystają ubrane w czerwone buty stopy. Święty trzyma w prawej ręce krzyż, w lewej skrzynkę koloru czerwonego
z otwartym wiekiem. W skrzynce znajdują się przegrody, a w nich ampułki. Obydwaj święci mają podobne twarze (wąsy, brody). Wokół głów
złocone aureole. Po środku obrazu w górnej partii przedstawiono Świętą Trójcę na tle błękitnym obłoków i złotego tła. Na ikonie napis w języku słowiańskim.
W 1999 r. cerkiew w Wojszkach została odremontowana. Odnowiona ikona znalazła odpowiednie miejsce w świątyni. Tak jak i dawniej,
i dziś święci Kosma i Damian są patronami parafii rybołowskiej. Można
żywić nadzieję, że nadal będą ją otaczać opieką. Święci Kosma i Damian są patronami lekarzy: ... Svjatiji bezsrebrenicy i ćudotvorcy, posetite nemośći naśja: tune prijaste, tune dadite nam.
285
SAKI – Ikona św. Dymitra Sołuńskiego
Miejsce, w któym stoi cerkiew w Sakach – wzniesienie pokryte lasem sosnowym – przypomina św. Górę Grabarkę. U podnoża znajduje
się źródło – studnia, około stu metrów z prawej strony płynie strumyk,
którego brzegi porosły olszyną. Cmentarz wokół świątyni pełen jest starych krzyży i nowoczesnych pomników z lastryko. Położenie cerkwi oraz
panująca tu cisza skłaniają do zadumy nad przemijającym życiem.
Mieszkańcy wsi od pokoleń przekazywali sobie legendę dotyczącą
ikony św. Dymitra Sołuńskiego. Otóż w czasie najazdu tatarskiego jeden z mieszkańców został wzięty w jasyr. Pracował w piekarni i wielokrotnie posługiwał się drewnianą deską, którą osłaniał otwór pieca. Okazało się, że deską była ikona św. Dymitra. Ta profanacja była powszechnym zjawiskiem wśród wyznawców islamu – nieprzejednanych wrogów ikon. Jednakże pewnej nocy jeńcowi ukazał się młodzieniec, prosząc, aby zabrał ze sobą ikonę. Gdy sen powtórzył się jeszcze dwukrotnie, przestraszony i cierpiący pod jarzmem tatarskim mieszkaniec Sak
położył ją pod poduszkę, z sercem przepełnionym tęsknotą za rodzinnymi stronami. Z takimi myślami zapadł w sen, a kiedy otworzył oczy, ze
zdziwieniem zobaczył, że znajduje się nieopodal Sak. O wszystkim opowiedział miejscowemu właścicielowi, który na miejscu zdarzenia zbudował drewnianą cerkiewkę, zaś sama ikona św. Dymitra stała się przyczyną uzdrowień wielu osób i zyskała miano cudotwórczej. Kiedy doszło do nieszczęśliwego wypadku i cerkiew spłonęła – ikona św. Dymitra w cudowny sposób ocalała, a po pewnym czasie, w tym samym miejscu, wzniesiono świątynię.
Tak mówi legenda. Św. Dymitr żył na przełomie III i IV wieku. Wy286
wodził się z rodziny senatorskiej, doszedł do wysokiej rangi w armii
cesarskiej. Pełnił funkcję naczelnika miasta Saloniki, w Grecji. Był chrześcijaninem i gorliwym głosicielem wiary Chrystusowej, za co zginął
w wielkich mękach, uwięziony przez pogan w 306 roku. Ciało Dymitra
pozostawało długo w miejscu, gdzie je złożono zawinięte w całun. Leontius, prefekt Ilirii, dotknięty nieuleczalną chorobą, kazał się tam zawieźć i odzyskał zdrowie. W dowód wdzięczności zbudował na tym miejscu bazylikę ku czci męczennika. Kult św. Dymitra zaczął się rozwijać
od V wieku. Stał się on patronem wojowników i żołnierzy384.
Kult św. Dymitra rozwinął się w Bizancjum oraz wśród Słowian385.
Według tradycji w miejscu męczeńskiej śmierci wzniesiono świątynię,
w której znajdowało się cudownie zachowane ciało świętego męczennika386.
Do rozwoju kultu św. Dymitra wśród Słowian przyczynili się święci
Cyryl i Metody, którzy przenieśli na grunt słowiański chrześcijaństwo
greckie. Równi apostołom święci pochodzili z Salonik, miasta św. Dymitra. Misja braci była prowadzona pod jego patronatem. Świętemu Metodemu przypisuje się kanon ku czci św. Dymitra ... Usłysz, o sławny,
ubogi sługi swoje i ulituj się nad nimi 387...
W X wieku uformowały się dwa aspekty kultu św. Dymitra. Pierwszy
z nich odnosi się do cudownych właściwości ciała świętego, wydzielającego bezustannie słodko pachnący olejek, tzw. myron, o właściwościach leczniczych i apotropaicznych. Dzięki temu Dymitr uzyskał miano Myroblytos (Mirotoćivyj), a salonicka bazylika, gdzie znajdowało
się cudowne źródło emanacji olejku, pozostawała przez całe średniowiecze celem pielgrzymek wiernych z kręgów chrześcijaństwa wschod384
Podczas wieczerni czytane są stichariony wysławiające męczennika Chrystusowego ... Ty święty Dymitrze, męczenniku i cierpiętniku (strastolubcze) Chrystusowy, jak słońce opromieniasz świat cudami. Dlatego w dzień Twojej pamięci
wszyscy cieszmy się z nich i z wiarą czcimy ich wielkość. Mając więc śmiałość do
Pana, módl się, by zbawić od nieszczęścia i zguby dusze nasze.
385
Żywot i akatyst Świętego Dymitra z Tesalonik, Wydawnictwo „Bratczyk”,
Hajnówka 1999.
386
H. Duć-Fajfer, Kult i ikonografia świętego Dymitra z Salonik na Łemkowszczyźnie, [w:] Łemkowie w historii i kulturze Karpat, pod red. J. Czajkowskiego, cz.
II, Sanok 1994, s. 291.
387
A. Naumow, Pasterze wiernych Słowian, Kraków 1985, s. 80.
287
niego. Drugi aspekt kultu
św. Dymitra wiążę się
z faktem zaliczenia tego
męczennika w X wieku do
grona świętych wojowników. Przynależność do tej
kategorii świętych czyniła Dymitra patronem żołnierzy, ich orędownikiem
w czasie walki. W związku z tymi militarnymi konotacjami męczennik z Salonik cieszył się szczególnym kultem wśród rodów
panujących, cesarskich
i książęcych w Grecji,
Bułgarii oraz książąt włodzimiersko-suzdalskich
i moskiewskich na Rusi388.
Ikona św. Dymitra Sołuńskiego
Wraz z chrystianizacją
wschodnich terenów dawnego Wielkiego Księstwa Litewskiego wznoszono cerkwie pod wezwaniem św. Dymitra Sołuńskiego. Wezwanie to nosiło wiele świątyń na
Podkarpaciu, w Ziemi Przemyskiej, na Chełmszczyźnie, Podlasiu389. Na
Białostocczyźnie przetrwały cerkwie św. Dymitra w Żerczycach, Parcewie, a ostatnio buduje się w Hajnówce390.
Historyk prof. J. Wiśniewski podaje, że na terenach nad Bugiem i Na388
H. Duć-Fajfer, Kult i ikonografia świętego Dymitra z Salonik na Łemkowszczyźnie, [w:] Łemkowie w historii i kulturze Karpat, pod red. J. Czajkowskiego, cz.
II, Sanok 1994, s. 295.
389
W. Kołbuk, Kościoły wschodnie w Rzeczypospolitej około 1772 roku, Lublin
1998, s. 364.
390
H. Maroz, Sliozy radasci, „Przegląd Prawosławny” 1998, nr 2, s. 21-22;
(am), Przystań wśród burzy „Przegląd Prawosławny” 1996, nr 12, s. 7, il.; Krzyż na
hajnowskiej cerkwi, „Przegląd Prawosławny” 1998, nr 12, s. 15; A. Maroz, Achvjarnasc’ prychadżan, „Niva” 1998, nr 13, s. 9; Svjatkavanni na Judzjancy, „Niva”
1998, nr 49, s. 9.
288
rwią rządy wielkich książąt litewskich ... pociągnęły za sobą dalsze
wzmocnienie i rozwój osadnictwa ruskiego, a także pojawienie się osadników litewskich, a zapewne też i białoruskich. ... Władcy litewscy, aby
umocnić swe panowanie na tych ziemiach, ciążących do Mazowsza, osadzali pod grodami i na szlakach głównych dróg pewną ilość wsi bojarów
pochodzenia litewskiego i ruskiego, zobowiązanych do służby wojennej
i zamkowej. Powstały osobne wysepki bojarskie litewsko-ruskie. ... Na
drodze z Brześcia do Brańska Saki 391.
Najwcześniejsza dochowana wzmianka pisana o cerkwi w Sakach
pochodzi z wizyty generalnej cerkwi dubickiej 1727 r., gdzie czytamy:
Kaplica w Sakach fundacyi PPSakowskich, w którey zaś w Rok odprawuie się Nabożeństwo Na Święty Demetryusz za Indulam ... Metropolitani. W ney apparencya ołtarz ieden z obrazem w Dachu w podłogach
oknach y Drzwiach dobrze opatrzona. Wypadł Na nią Interydkt oby w ney
Nieodprawowano w zaś ociec Dubicki fortur że ultro do niey udaje się
z nabożeństwem przypadkowo z własnej woli. Nie wiadomo z jakich przyczyn metropolita zabronił odprawiać nabożeństwa w cerkwi św. Dymitra. Był to okres unii, w narodzie żywa była jeszcze tradycja prawosławna oraz sam kult św. Dymitra.
W źródle drukowanym z końca XIX w. czytamy: Chramovaja seja
svjataja ikona Dmitrija Mirotoćivogo sostoit v osobom poćitanii u okrużnogo naselenija. Podczas bieżaństwa w 1915 r. ikona św. Dymitra razem
z mieszkańcami znalazła się na obczyźnie. Byli tak mocno z nią związani, że po przyjeździe nie oddali jej do cerkwi w Jewkatirinosławie, gdzie
się zatrzymali. Obawiali się, że później będzie im trudno odebrać swoją
świętość. Zbierali się na modlitwę przed św. Ikoną, by za Jej wstawiennictwem łatwiej znościć wszystkie swoje utrapienia.
Z bieżeństwa mieszkańcy Sak wracali pociągiem. Zgromadzili się
w jednym wagonie ze św. ikoną. Doszło do katostrofy. Wszystkie wagony uległy zniszczeniu, ocalał tylko ich wagon. Wszyscy szczęśliwie wrócili do rodzinnej miejscowości. Uczestniczka tych wydarzeń, śp. Katarzyna Wróblewska z Sak, wypowiedziała te słowa: Spasaja ikonu, spaslisia my sami.
391
J. Wiśniewski, Osadnictwo Wschodniej Białostocczyzny, „Acta Baltico-Slavica”, t. 11 (1977), s. 17.
289
Do powtórnego odrodzenia kultu św. Dymitra w dużej mierze przyczyniła się śp. matuszka Maria Kudriawcewa. Sama doznała łaski od św.
Dymitra. Groziła jej operacja kolana. Zwróciła się do św. Dymitra Sołuńskiego z gorącą modlitwą, ... nagle poczułam ulgę, mogłam klęczęć
na obu kolanach. Kiedy poszłam do lekarza, usłyszałam, że nie ma żadnej wody. Z jej incjatywy została powiększona drewniana cerkiewka.
Matuszka wraz z mieszkanką sąsiedniej wsi Suchowolce, nazywaną Nastieńką, chodziły z domu do domu, zbierając ofiary na remont cerkwi.
W czasie tych „wędrówek” Maria Kudriawcewa spisywała do zeszytu
uzdrowienia otrzymane od św. Dymitra392.
Po śmierci matuszki jej córka Ludmiła pisała do jednego z duchownych ... mnogo ćudes ot Dimitrija Solun’skogo u mamy spisany v tetradke, ... s pros’boj napećatat’ ćudesa scelenij ot ćudotvornoj ikony napisany i svideteli, napisany i familii i vsio podrobno ... Niektóre z nich warto
przytoczyć.
Proboszcz cerkwi w Jałówce, Eugeniusz Konachowicz, jako czteroletnie dziecko uległ wypadkowi, koń uderzył go w czoło i chłopiec stracił wzrok w jednym oku. Ojciec z synem udali się do Sak z gorącą modlitwą. Kiedy ucałowali ikonę, syn zawołał: Tato, ja widzę.
Mieszkaniec sąsiedniego Grabowca, Herasim Bagrowski, opowiada
o swoim synu Mikołaju: Miał cztery lata, matka widzi, że dziecko coraz
gorzej się czuje. W pośpiechu wyjeżdżając na świętą górę do Sak prosi
nas, byśmy, gdy dziecko umrze, podwiązali dolną szczękę, by usta się nie
otwierały. Nie ma słów, by wyrazić to, jak matka umierającego dziecka
błagała świętego o jego ocalenie dziecka. Z trwogą wracała do domu.
Otworzyła ze strachem drzwi i cóż zobaczyła – syn siedzi w łóżeczku
i woła: Mamo daj jeść.
Anna z Grabowca, lat 17, pracowała na kolei. Idąc po kolejowych
torach z koleżankami rozmawiały o zbliżającym się święcie św. Dymitra. Anna powiedziała: jakież to święto. Usłyszawszy odgłos nadjeżdżającego pociągu, koleżanki zeszły z toru, jednakże Anna pozostała. Szła
jak zahipnotyzowana, nie słysząc wołania koleżanek, ani gwizdu pociągu. Ocknęła się, kiedy tuż przed sobą zobaczyła lokomotywę. Maszyni392
A. Radziukiewicz, Zeszyt cudów, „Przegląd Prawosławny” 1995, nr 5, s. 25–
26; Por A. Radziukiewicz, Kleszczelowski batiuszka i żyrowicki starzec, tamże 2001,
nr 10, s. 14; Warsonofiusz ihumen, Nowy monaster [w Sakach], tamże, s. 14–15.
290
sta z trudem zdążył zahamować rozpędzony pociąg. Anna wróciła do
domu i z wielką skruchą opowiedziała zdarzenie swojej matce. Matuszka dodaje w swoim zapiskach: Dałam Annie ikonkę św. Dymitra, przycisnęła ją do piersi. Teraz Anna zawsze chodzi do cerkwi, gorąco się modli. Zanotowane w 1960 r.
Maria Kudriawcewa ofiarowała płaszczenicę do cerkwi w Sakach.
A oto słowa jej córki Ludmiły: Igor Szklaruk po rysunku mamy sdełał
płaszczenicu – grob, a mama vsio narysovała i płaszczenicu i ikonu sverchu Materi Bożoj ukrasiła vsio svoimi rukami. Matuszka Maria, umierając, prosiła tylko o modlitwę w czasie nabożeństw w Sakach, a także
żeby do trumny położono wióry z grobu płaszczenicy. Wierni do cerkwi
w Sakach przynosili wota zrobione z wosku: w kształcie głów, nóg, dłoni, serca. Bardzo dużo było tych figurek, każda oznaczała ludzkie cierpienie, a także radość z uzdrowienia za wstawiennictwem św. Dymitra.
Potem z woskowych figurek robiono świece, które ponownie były stawiane przed ikoną.
Można żywić nadzieję, że ikona św. Dymitra będzie w dalszym ciągu
orędowniczką i opiekunką wiernych, otaczając miejsce wybrane łaską
i wstawiennictwem świętych Pańskich.
16 lipca 2001 r. nr 309/2001 prawosławny metropolita warszawski i
całej Polski Sawa wydał dekret: ... Niniejszym eryguję Prawosławny
Męski Dom Zakonny pw. św. Dymitra w miejscowości Saki, gmina Kleszczele, woj. podlaskie. Dom Zakonny św. Dymitra podlega bezpośrednio
Prawosławnemu Metropolicie Warszawskiemu i całej Polski. Regułę
Domu Określa oddzielny dokument. Świętem Domu Zakonnego ustanawiam dzień pamięci ku czci św. Wielkomęczennika Dymitra z Tessalonik
– 26 października / 8 listopada. Podstawa prawna: Dz. U. Nr 66, p. 287,
art. 10, ust. 1–4; Statut Wewnętrzny Polskiego Autokefalicznego Kościoła Prawosławnego art. 42.
291
SIEMIATYCZE
– Ikony świętych apostołów Piotra i Pawła
i św. Paraskiewy
Najstarsze ikony znajdujące się w cerkwi w Siemiatyczach to ikony
świętych apostołów Piotra i Pawła i św. Paraskiewy. Pisane są one na
deskach na złoconym tle z rytym w gruncie ornamentem.
Fundatorem cerkwi w Siemiatyczach, jak również i w pobliskim Mielniku, był Olechno Kmita Sudymentowicz.
Zapis funduszowy z 1431 roku na siemiatycką cerkiew św. Trójcy
z kaplicami św. św. apostołów Piotra i Pawła oraz św. Paraskiewy brzmi:
... na gore nad rekoju Muchawcom mieżdu dorogami Ćatygovskoju [Czartajewskoju] i Cechanoveckoju chrama svjatoj Żyvonaćalnoj Troicy s predielami svjatych apostolow Petra i Pawla i prepodobnoj Paraskevy nazyvajemoj Pjatok393... W cerkwi główny ołtarz był poświęcony Świętej
Trójcy, jak również i w kościele ołtarz miał to samo wezwanie. Duchowny
z cerkwi był zapraszany na nabożeństwo do kościoła w dniu święta Trójcy.
393
Akty Vilenskie, t. 2 (1867), s. 1-2; F. Grebenśćikov, Etnografićeskij i istorićeskij oćerk m. Semjatići i Semjatićeskoj pravoslavnoj cerkvi, LEV 1877, nr 8, s. 44;
Ostatnio historycy J. Wiśniewski i J. Maroszek dokument ten uważają za falsyfikat
i nic w tym dziwnego, gdyż trudno jest pogodzić się, że chrześcijaństwo obrządku
wschodniego za sprawą książąt litewsko-ruskich zagościło na dobre na tych terenach o wiele wcześniej od „łacińskiej religii”. Ostatnia ortodoksyjna kollatorka,
Aleksandra Tęczyńska, w 1513 r. potwierdziła prawa siemiatyckiej cerkwi dane
przez jej dziadka. Zarządziła dodatkowo płacić duchowieństwu 4 marki złotem,
zobowiązując duchownych, aby na każdej liturgii wznosili modły o spokój wieczny
Aleksego, Michała i Mikołaja (dziadka, ojca i męża). Zob. G. Sosna, Rys historyczny parafii prawosławnej Siemiatycze na tle historii miasta, „Wiadomości PAKP”
1983, nr 3, s. 53–57.
292
Z biegiem lat święto to wypadło jako odpust z cerkwi, a pozostało w kościele394.
Lokalizacja cerkwi na tym samym miejscu przetrwała do naszych
czasów. Grodenskij pravoslavno-cerkovnyj kalendar... autorstwa biskupa Iosifa Sokołowa z 1899 r. zamieścił historyczną wiadomość; ... w cerkvi
imejutsja starynnyja sv. ikony sv. ap. Petra i Pawla i sv. Paraskevy pisanyja na derevjannych doskach w polovinnu na zołotom fone s uzorom
vypisannyja pri osnovanii pervoj cerkvi v 1430 g. iz Kieva 395.
Kult św. Paraskiewy Tyrnowskiej, zwanej Petką, 14/27 października, ogromną popularnością cieszył się w dawnej metropolii kijowskiej
oraz halickiej i litewskiej396.
Metropolita Grzegorz Cambłak ogłosił ją na początku XV w. patronką prawosławia w państwie polsko-litewskim397. Rozpowszechniony na
Rusi Kijowskiej kult promieniował na Podkarpacie, Chełmszczyznę i dotarł na Podlasie. Św. Paraskiewa patronowała cerkwiom w Klejnikach,
394
F. Grebenśćikov, Etnografićeskij i istorićeskij oćerk m. Semjatići i Semjatićeskoj pravoslavnoj cerkvi, LEV 1877, nr 8, s. 47.
395
Iosif ep., Grodnenskij Kalendar, Voroneż 1899.
396
„Zainteresowanie kultem św. Paraskiewy u prawosławnych Słowian znacznie się ożywiło głównie za sprawą stosunkowo częstych przenosin jej relikwii. W sytuacji szczególnego zagrożenia chrześcijaństwa islamskim naporem, święta pustelnica z Epiwatu staje się jakby symbolem utraconej wolności i państwowości narodów słowiańskich oraz symbolem ich religijnej, narodowej i etnicznej łączności.
Droga,jaką przebywają szczątki świętej Petki, jest niemalże identyczna ze szlakiem
ucieczki wielu Słowian, w tym też ucznia Eutymiusza Tyrnowskiego i późniejszego
metropolity Grzegorza Cambłaka. To on zapewne przeniósł i zaszczepił na terenie
swej metropoli pamięć o epiwatskiej pustelnicy, ustanawiając ją około 1415 roku
patronką prawosławia na ziemiach polsko-ruskich. Bezpośrednie świadectwo temu
daje Dymitr Rostowski, który w swoim Katalogu metropolitów kijowskich pisze
o Cambłakowym autorstwie Żywota św. Paraskiewy, twierdząc że to on nakazał
świętować jej pamięć w całej metropoli dnia 14 października”. J. Stradomski, Święta Paraskiewa (Petka) w literaturze, kulturze i duchowości Słowian południowych
i wschodnich, [w:] Święci w kulturze i duchowości dawnej i współczesnej Europy,
Kraków 1999, s. 89.
397
Grigorij Camblak, Żivot i tvorćestvo. Treti meżdunaroden simpoziium Veliko
T’rnovo, 12-15 noemvri 1980, Velikot’rnovski Universitet „Kiril i Mefodij”, Institut za Balkanistika „Ljudmila Żikvkova” pri BAN. Sofija 1984, ss. 413.
293
Rajsku, Dobrowodzie, a także
w poprzedniej cerkwi (boczny
ołtarz) w Kleszczelach i dawniej w Wasilkowie.
Cerkiew w Siemiatyczach
przyjęła obrządek greckokatolicki w 1614 roku. W I połowie
XVII wieku właścicielem Siemiatycz był Lew Sapieha i to on
był fundatorem kolejnej drewnianej cerkwi. W swoim testamencie zostawił zapis: ...
wszystkie fundacje wydane ruskim cerkwiom przy życiu testatora powinne nienaruszone pozostawać za nimi pod nadzorem
biskupów greckich – metropolity kijowskiego, arcybiskupa
Ikona świętych apostołów Piotra i Pawła połockiego i biskupa łucko-pińskiego i ich następców, a kto
odważy się łamać moją tą wolę, niech będzie przeklęty398... Lew Sapieha
i syn Kazimierz w latach 1626–27 byli fundatorami obecnego murowanego kościoła św. Trójcy.
Następna wzmianka o ikonach pochodzi z 1726 r., z Wizyty generalnej Cerkwi Siemiatyckiey pod tytułem Święty Tróycy. Czytamy: ... bokowych ołtarzów dwa przed kryłosy na gradusach z skrzydłami u wierzchu
snicersko robiono. Na gradusach sobie podobne ieden z nich Stych apłow
Piotra y Pawła a drugi S. Praxedy. Wymienione są wota: ... Tabliczek
Niby równych z sobą siedem a ósme mniejsze. Serce iedne spore promyczek z literami, łancuszkow dwa (poły srebrne)399...
W XVII w. cerkiew w Siemiatyczach coraz bardziej zaczęła się upo398
Odpis Lwa Sapiehy, kanclerza Litewskiego na list arcybiskupa połockiego
Józefa Kuncewicza, „Wiadomości PAKP” 1973 nr 2, s. 54-64; G. Sosna, Rys historyczny parafii prawosławnej Siemiatycze na tle historii miasta, „Wiadomości PAKP”
1983, nr 3, s. 59.
399
Wizyty dekanatu drohiczyńskiego 1726 r., ChKG-K APwL sygn. 78, k.
347–349.
294
dabniać do kościoła. Do nabożeństw zaczęto wprowadzać język łaciński, a wyposażenie cerkwi upodobniało do kościoła400. Jednak parafianie zdołali utrzymać ikonostas z rajskimi wrotami, co pozwoliło świątyni zachować pierwotny wygląd.
Wizyta z 1774 r., podaje taki opis: ... wewnątrz – główny ołtarz za
ikonostasem przy ścianie pod obrazem św. Troycy ... Przy obrazach Zbawiciela, Matki Bożej, apostołów Piotra i Pawła, św. Paraskiewy urządzono małe ołtarzyki, gdzie odprawiano ciche msze. Główny ołtarz w cerkwi poświęcony św. Trójcy i w ten dzień zbierały się liczne rzesze pielgrzymów. W kościele rzymskokatolickim tegoż dnia odbywały się główne
uroczystości odpustowe św. Trójcy. Paroch cerkwi siemiatyckiej odprawiał ranne nabożeństwo, a później zobowiązany był do udziału w uroczystościach kościelnych.
W cerkwi obchodzono święta parafialne świętych apostołów Piotra
i Pawła oraz św. Paraskiewy, o czym świadczy wizyta dekanatu drohiczyńskiego z 1789 r. – cerkiew pod tytułem S. Apostołow Piotra i Pawła
i ś. Praxedy. Wspomniana wizyta wymienia ikony w ołtarzykach ... w cerkwi na 3cim S. apostołow Piotra i Pawła na czwartym S. Praxedy401.
Po 1839 roku ikony siemiatyckie znajdowały się nadal w ubogiej
cerkiewce. Zachodziła pilna konieczność budowy świątyni godnej społeczności miejskiej. Poświęcenie nastąpiło 6 listopada 1866 r. Wspomniane obraza iz staroj cerkvi drevnej żivopisi znalazły tu swoje miejsce402. Członkowie 12. Aleksandrovskogo Obśćestva ofiarowali ikonę
św. Aleksandra Newskiego, która była umieszczona w kaplicy na rynku,
a po jej zburzeniu w okresie międzywojennym znalazła się w parafialnej cerkwi.
Wymienione ikony świętych apostołów Piotra i Pawła oraz św. Paraskiewy przetrwały wszystkie burzliwe okresy w dziejach Cerkwi. Były
400
O parafianach siemiatyckiej cerkwi zanotowano: ... stoikost’ v vere naśich
predkov, ich terpenie i trudy dlja svoej pravoslavnoj Cerkvi pozvolili i nam nyne
lovit’ Većnuju Pravdu na rodnom cerkovno-slavjanskom jazyke ... E. Pan’ko, Istorija Pravoslavnoj cerkvi v Semjatićach, „Cerkovnyj Vestnik” 1962, nr 3, s. 18.
401
Wizyty dekanatu drohiczyńskiego 1789 r., ChKG-K APwL sygn. 797, k.
652-655.
402
F. Grebenśćikov, Etnografićeskij i istorićeskij oćerk m. Semjatići i Semjatićeskoj pravoslavnoj cerkvi, LEV 1877, nr 11, s. 87-88.
295
opoką i nadzieją podczas epidemii cholery w 1893 r., która
grasowała na tych terenach.
Autor monografii parafii siemiatyckiej odnotował: naselenie v raione semjatićeskogo
prichoda obratiloś’ s molitvoju k Bogu: każdaja derevnja
sćitala svoim dolgom otslużit’
obśćestvennuju obednju,
ustroit’ u sebja v derevne
krestnyj chod so slużeniem
molebnov po domam 403... Były
ostoją podczas I i II wojen
światowych.
Według historyków sztuki
to dzieła malarskie kultury rusko-bizantyńskiej. Omawiane
Ikona św. Paraskiewy
ikony były konserwowane
w 1973 roku przez Marię Orthwein z Warszawy i według jej oceny pochodzą z późniejszego okresu 404.
Według opisu Państwowej Służby Ochrony Zabytków w Białymstoku ikona św. Paraskiewy o wymiarach 107 x 77 cm, kompozycja zamknięta w prostokącie stojącym. Pole obrazowe wypełnia stojąco postać św. Paraskiewy, której tors lekko zwrócony 3/4 w prawą stronę,
prawa ręka na piersi, w lewej duży brązowy krzyż. Odziana w długą
niebieską suknię, płaszcz o ugrowym spodzie, na głowie oliwkowa chusta, nimb pełny, złoty.Tło do połowy wys. potraktowane realistycznie. Po
prawej stronie zabudowania prawosławnego soboru, w bramie wjazdo403
Kronika parafii siemiatyckiej, k. 118, rkps.
W Katalogu Zabytków Sztuki zostały odnotowane: z dawnego wyposażenia
cerkwi ikony barokowe I poł XVII w. na desce, na złoconym tle z rytym w gruncie
ornamentem, konserwowany w 1973 r. przez Marię Orthwein, 1) śś. Piotr i Paweł
i 2) św. Prakseda. Katalog Zabytków Sztuki w Polsce. Siemiatycze, Drohiczyn i okolice, pod red. M. Kałamajskiej-Saeed, Warszawa 1996, s. 70, il
404
296
wej – odwrócona tyłem postać kobieca. Po lewej – wysokie drzewo i postać kobieca w cynobrowym płaszczu, niebieskiej sukni i zielonej chuście. Kolorystyka tła: dołem w tonacji brunatnozielonej z dodatkiem ciemnego ugru, powyżej tło w jednolitym kolorze złotym, z wytłaczanym ornamentem stylizowanych liści akantu. W górnych narożach kompozycji
unoszące się ponad ramionami świętej dwa aniołki obleczone w powiewne, niebieskie szarfy, o szarooliwkowych skrzydłach, z domieszką barwy
białej. Aniołki trzymają zielone palmy i wieniec laurowy ponad głową
świętej. Karnacje ugrowe, z dodatkiem barwy czerwonej i brązowej.Obraz w drewnianych ramach dekorowany czterema snycerskimi
kaboszami.
W zachowanych hymnach na cześć św. Paraskiewy, wierni po dzień
obecny w Siemiatyczach ją wysławiają:
Paraskevo rajski cvete
Tvoe imja po vsem svete
Refren: Jak cvet rajski prosveśćaeś
Naśu veru ukraśaeś Mati prepodobnaja
...............................
V svjatoj vere tverdo stala
Eretikov ukarala
..............................
Junny devy prinimala
Svjatoj vere naućala
...............................
Cerkov Tebja proslavljae
Imja Tvoe velićae
Ikona świętych apostołów Piotra i Pawła o wymiarach 107 x 77 cm
Państwowa Służba Ochrony Zabytków w Białymstoku opisała następująco: Kompozycja zamknięta w prostokącie stojącym. Pole obrazowe wypełniają dwie stojące postacie śś. Apostołów Piotra i Pawła, lekko
zwróconych ku osi symetrii,w kontrapoście. Św. Piotr – po lewej stronie
– przytrzymuje w prawej, opuszczonej ręce brązową księgę i w lewej,
uniesionej dłoni – dwa duże, ugrowe klucze. Odziany w długą szafirową
suknię i ugrowy płaszcz, przerzucony przez ramiona. Krótka broda i włosy
297
w kolorze bieli z domieszką szarości. Po prawej – św. Paweł, o brunatnych włosach i zaroście, w prawej ręce trzyma miecz, wsparty o ziemię,
w lewej opuszczonej – zieloną księgę. Odziany w jasnoczerwoną suknię
i niebieski płaszcz o oliwkowym spodzie, spięty na lewym ramieniu. Fałdy szat układające się półłukami, szerokie, dekoracyjnie opadające z ramion i u stóp. Stopy bose. Nimby pełne, złote. Karnacje ugrowe, z dodatkiem barwy czerwonej i brązowej. Tło do połowy wys. potraktowane
realistycznie – pomiędzy postaciami widoczny fragment zabudowań cerkwi z niebieskimi kopułami, mury w odcieniach szarości, dołem ciemnozielone trawy i brunatna ziemia. Górna partia tła w jednolitym kolorze
złotym, z wytłaczanym ornamentem stylizowanych liści. Widoczny na
ikonie fragment cerkwi. Obraz w drewnianych ramach, profilowanych
i dekorowanych czterema snycerskimi kaboszami.
Zachowane ikony na przeciągu dziejów były i pozostają świętością.
W ostatnich latach w cerkwi został przeprowadzony kapitalny remont,
wewnątrz świątynia wzbogaciła się o nowy wystrój, ściany i sufit zostałe pokryte nowymi ikonami i malowidłami. Wykonawcami byli malarze
ze „wschodu”. Zadbano o nowe ikony, zaś dotychczasowe zostały odnowione.
Wymienione świętości, ikony świętych apostołów Piotra i Pawła i św.
Paraskiewy, które znajdowały się w pritworze (kruchcie), obecnie umieszczone w środkowej części świątyni Można żywić nadzieję, że i nadal
pozostaną w wielkiej czci.
298
STARY KORNIN – Ikona Matki Bożej
Założycielem Starego Kornina około 1570 r. był dworzanin królewski Ostafi Chalecki. Miejscowość ta w owym czasie należała do parafii
Stare Berezowo. W 1631 r. została wybudowana tam cerkiew św. Anny
i to dało początek parafii405.
Na istniejącym do dziś owalnym kamieniu zachował się napis w języku cerkiewnosłowiańskim: sozdan sei chram Roku 1631... dalej incjały ... MF. Fundatorem placu pod budowę cerkwi był proboszcz Szymon
Simonowicz, który przekazał część własnego ogrodu i odkupił sąsiadujące place. Duchownym nowo zbudowanej cerkwi został syn proboszcza Jan, który w 1632 r. od wojewody nowogródzkiego Mikołaja Sapiehy otrzymał dwie włóki ziemi, a w 1639 r. dodatkowo wydzielił mu on
w leśnictwie bielskim dwie włóki ziemi, z klauzulą, że ... duchowny
obrządku wschodniego przyjmię unię. Król Władysław IV potwierdził
nadanie z tym ... aby właściciele dóbr pozostali w unii z Kościołem rzymskim i do cerkwi niedopuszczono ludzi przeciwnych jedności.
Pierwsza cerkiew została wybudowana jako prawosławna, a później
benificja ziemskie sprawiły, że doszło do przyjęcia jedności kościelnej.
Ikona objawiła się w miejscu, gdzie rosła topola406 i znajdowało się
405
G. Sosna, Księga cudów w Starym Korninie, „Przegląd Prawosławny” 1998,
nr 4, s. 41; J. Korch, Parafia prawosławna w Starym Korninie do końca XVIII
wieku, „Cerkovnyj Vestnik” 2000, nr 3, s. 59.
406
Jak głosi przekaz, pod koniec XIX w. ... ścięto starą topolę rosnącą w miejscu obecnej. W jej rozszczepiony, wiekowy pień wetknięto młody pęd, gałązkę z niej
samej, łącząc w ten sposób na zawsze przeszłóść z teraźniejszością, tworząc ciągłość historii. W stare, sterane latami ciało tchnięto nowe życie, nową, nieśmiertel-
299
niewielkie źródełko. Na tym drzewie pasterze znaleźli, jaśniejący niezwykłym blaskiem, wizerunek. Sanktuarium, również za sprawą uzdrawiającej wody, szybko przyciągnęło rzesze wiernych. Źródełko obudowano kamieniami i jeszcze do niedawna służyło okolicznym mieszkańcom. W latach 60., po zmeliorowaniu gruntów, źródełko wyschło, a na
jego miejscu pozostał jedynie kamień.
Na podstawie Księgi cudów..., opracowanej i wydanej przez prof.
Antoniego Mironowicza według relacji ówczesnego duchownego Jana
Simonowicza, można wnioskować, że ikona Matki Bożej znajdowała
się na głównym kamiennym prestole (ołtarzu) cerkwi. Za życia jego ojca
Szymona Simonowicza przed ikoną została nie ugaszona świeca, która
spowodowała pożar. Zniszczeniu uległ częściowo ołtarz, a ikona została
tylko zakopcona.
W roku 1704, po pożarze cerkwi dubickiej, proboszcz korniński przekazał duchownemu Ignacemu Michniakiewiczowi z Dubicz ubogiego
(dieda), który z ikoną miał za zadanie zbierać datki na odbudowę spalonej świątyni407. Nieznany z imienia ubogi często był spotykany z ikoną
w stanie nietrzeźwym. Około 1706 r. wójt korniański Stefan Roman,
jadąc z Bielska przez Orlę, zauważył jasność promieniującą od ikony
i śpiącego obok niej człowieka408. Ikonę tę wójt zabrał do cerkwi kornińskiej św. Anny. Ustawiono ją na głównym ołtarzu świątyni, przy której znajdowano ponownie palące się świece. Około 1709 r. żona wójta
ufundowała do ikony ramki.
W okresie morowego powietrza ikona promieniowała niezwykłą światłością i łaskami, uzdrowiając chorych i cierpiących. W 1709 r. służący
ną duszę. Ta gałązka, z której wyrosła piękna topola, znajdująca się do dziś na
świętym miejscu, parę kroków od cerkwi św. Michała Archanioła – stała się symbolem niezachwianej wiary parafian, która przetrwała mimo wszystko. W. BorowikCicha, Miejsce cudownych uzdrowień, „Wiadomości PAKP” 2000, nr 9, s. 8.
407
Wśród mieszkańców Dubicz Cerkiewnych przetrwało opowiadanie związane z pożarem cerkwi. Rozszalały wiatr w czasie żywiołu ikonę Matki Bożej Pokrowy „przeniósł” na drugi koniec wsi, w miejsce gdzie dzisiaj jest zlokalizowana
cerkiew. G. Sosna, Dubicze Cerkiewne, „Wiadomości PAKP” 1989, nr 1, s. 63.
408
Zgodnie z inną tradycją, ikona pochodziła ze spalonej w 1704 r. cerkwi dubickiej. Miejsca święte Rzeczypospolitej. Leksykon, pod red. A.Jackowskiego, Kraków 1998, s. 289.
300
Omelian Kotikow, idąc w nocy z plebani do dworu ....dnia
niedzielnego widział światłość
w cerkwi, drugi raz we wtorek
w nocy światłość, po trzecie
w czwartek tym większą światłość obaczywszy Wielebny
Oiciec, który do cerkwi przyszedłszy widział jasność promienistą od ziemi aż do sklepienia cerkiewnego i postać
Pani jakiejś, która niedługo
trwającą zniknęła, o której ludzie zapowietrzeni dowiedziawszy się hurem do tego
miejsca przybiegli i od powietrza zarazy obywatele wszyscy
miejsca tego ochronieni zostaLeśniańska Ikona Matki Bożej
li409.
Wydarzenie to zadecydowało, że cerkiew w Korninie stała się obiektem licznych pielgrzymek z Grodzieńszczyzny, Wołynia, Mazowsza, nie
mówiąc już o Podlasiu. Pielgrzymowano do Matki Bożej Kornińskiej
podczas świąt parafialnych św. Anny i św. Archanioła Michała, a także
w prazdniki Presvjatoj Bogorodicy. Według rejestru cudów pątnicy przybywali do cudownej ikony przez cały rok. Wśród nich byli pielgrzymi
różnych wyznań, niejednolitej struktury społecznej, odmiennej płci i różnego wieku. Dostępowali oni łaski Matczynej podczas nabożeństwa,
w czasie modlitwy lub leżenia krzyżem, a także po złożeniu obietnicy
pielgrzymowania do cudownej ikony. Pątnicy otrzymywali uzdrowienia
w pierwszym dniu lub po kilkakrotnym nawiedzeniu Starego Kornina,
a także po spędzeniu tu na modlitwie kilku dni.
26 maja 1724 r. rozpoczęto budowę nowej cerkwi św. Archanioła
Michała. Fundatorem był Jan Klemens Branicki, a konsekracji dokona409
Księga cudów przed ikoną Matki Bożej w Starym Korninie dokonanych, oprac.
A. Mironowicz, Białystok 1997, s. 3.
301
no 2 lipca 1733 r. Dochowana wizyta generalna z 1727 r.410 podaje opis
ołtarza z cudowną ikoną ... Namiesny ołtarz po lewym boku Snicersko
rznięty w gure wywiedziony z skrzydłami kolumnami z Aniołem Na wierzchu Figura Swiętego Ducha y Imie Jezusa w promieniu wszystko to w pozłocie w tym Ołtarzu obraz Nayświętszey Panny cudami ustawiecznemi
słynący Obraz ten Na Drzewie wzdłuż piędzi dwie a wszerz Niby pułtory
piędzi ... Malowania Białowego y ubogiego z ruską Na lewy Ręce Panu
Iezus ramy sniecerskiemi sztukateryami accomomodowane pozłocisto,
Niżey pod cudownym obrazem Namiesnego Obraz Wielki Nayśw. Matki
Bożey. Obraz Cudowny zasłania się tablicą wielko Na którey obraz Nayśw.
Panny Poczęcie... Odnotowano wiele wot ofiarnych, a oto niektóre z nich
... Tac, Tacek, Nog, Nozek, Rąk, Rączek, Serc, Serduszek y róznego srebra białego ... Według Inwentarza ... ktorego iest in numero sztuk stopięcdziesiąt y sześc Na Obrazie Cudownym Nayswiętszey Panny wota
srebrne cały obraz do puł złocona ... Wizytator cerkwi kornińskiej 5 lutego 1727 r. odnotował: Obfite łaski Najświętszej Niepokalanej Matki
Bożej w kornickiej cerkwi chrześcijańskiemu płyną światu411.
Wspomniana wizyta donosi, że został sporządzony rejestr osób, które
doznały cudownych uzdrowień i innych łask Matki Bożej. Została opracowana Księga przesławnych cudów Nayświętszey Matki Bożey do Supraśla do Druku podana inne zaś recentow Notowane w Cerkwie. Na
119 kartkach wpisano zeznania osób, które wcześniej odbyły spowiedź
i przyjęły św. pryczastie. Księga stanowiła swoistą dokumentację uwiarygadniającą prawdziwość zeznań o objawieniu i łaskach Matki Bożej,
danych ludowi Bożemu.
W drukowanym źródle zostało zatytułowane i opisane następująco:
11.02.1716 g. Delo o novojavlennoj ćudotvornoj ikone v korninskoj cerkvi, brestskoj episkopii, bel’skago dekanata. – Jazyk pol’skij, 119 listov.
– Delo naćinaetsja gramotoju mitropolita L’va Kiśki o naznaćenii komissii dlja proizvodstva izsledovanija o novojavlennoj ćudotvornoj ikone v korninskoj cerkvi, bel’skago dekanata, brestskoj episkopii. Komissija naznaćena iz sledujuśćich lic: propovednika suprasl’skago mona410
Wizyty dekanatu bielskiego 1727 r., Cerkiew Kornińska, ChKG-K APwL
sygn. 780, k. 409-411.
411
J. Maroszek, Dziedzictwo unii kościelnej w krajobrazie kulturowym Podlasia, Białystok 1996, s. 23-24.
302
styrja Felicjana Rzoutkovskago i orlanskago presvitera Grigorija Andruśkevića. Komissary objazany byli snaćala proverit’ cerkovnye porjadki, zatem proizvesti razsledovanie o povedenii mestnago svjaśćennika i uże posle etogo prinjatsja za razprosy o novojavlennom ćudotvornom obraze. Gramota podpisana v Suprasle. Pri dele kniga v 94 lista so
spiskom ćudes ot ikony za vremja s 1717 po 1724 g. Avtografy – podpisi
mitropolita Leona Kiśki i auditora Maksimiana Verżinskago; metropolićaja pečat’412. Odnotowane zdarzenia pochodziły z lat 1716-1724.
Wymieniona Księga przesławnych cudów... przed rokiem 1724 została
wysłana do monasteru w Supraślu, celem jej wydania drukiem, z nieznanych jednak przyczyn nie ujrzała światła dziennego. Dopiero w końcu XX w. odnaleziono ją w Petersburgu i staraniem prof. A. Mironowicza w roku 1997 wydano Księgę Cudów przed ikoną Matki Bożej w Starym Korninie dokonanych. Książka przybliża czytelnikowi historię cerkwi i ikony, a szczególnie podaje rejestr dokonanych cudów.
A oto niektóre cuda dokonane przed cudowną ikoną Matki Bożej,
i ich przykłady. Najwięcej uzdrowień było z następujących chorób: reumatyzm – z miasta Ciechanowca, na imię Febronia Maximowa chorowała ciężko na krzyż czas niemały, chodzić nie mogła, a skoro ofiarowała się dróżkę zasłużyć i te święte miejsce nawiedzić, Matce Najświętszej
pokłon oddać, wraz zdrową została; oczy – z miasta Narwi, na imię sławetny Hryhor Leszczyński zeznał, iż na oczy bardzo słaby był przez lat
sześć, a gdy się ofiarował, do zdrowia przyszedł; ból głowy – z Boratyńca spod Siemiatycz niewiasta na imię Eudokija Andrzejowa zeznała, iż
chorowała na głowę ciężko niedziel dwie obłożnie, a za ofiarowaniem
się ozdrowiała, zaraz co zeznała; wrzody – z Redutów parafii orlańskiej
Nastazja Kozikowa zeznała, iż na wrzody chorowała, które obie nogi
były opanowały i łamało w kościach ustawicznie przez niedziel trzy, a gdy
się ofiarowała, zdrową została; kołtun – Ze wsi Sasin od Milejczyc Marianna Kowalowna ciężko chorowała na kołtun lat osiem i rękę zepsowało, a gdy ofiarowała się do Kornina do obrazu Matki Najświętszej, do
siebie przyszła i ozdrowiała, za co dziękując Matce Najświętszej bywszy
w Korninie spowiadała się i to z płaczem zeznawało pod sumieniem że
doznała łaski Matki Najświętszej. Chorzy na kołtun usuwali go przed
412
Opisanie archiva dokumentov zapadnorusskich uniatskich mitropolitov, t. II
(1701-1839), S-Petersburg 1907, nr 1172, s. 38.
303
cudowną ikoną i pozostawiali w sanktuarium jako dowód cudownego
uzdrowienia413.
Natomiast w Supraœ
lu 13 czerwca 1801 r. wydano pracê O doniesieniu o mieyscach y obrazach cudownych. W niej to wymieniona jest cudowna ikona kornińska414. W źródle drukowanym odnotowano: V mestnoj cerkvi nachodjatsja ćudotvornaja ikona Bożej Materi – V cerkvi do
sich por chranjatsja kondaly, kotorye snjali s nog nevinnoosudżdennago
posle molitvy pred ikonoju. Do vozsoedinenija uniatov, pri cerkvi (togda
unjatskoj) chranilos’ także massa kostylej ostavljaemych bol’nymi posle
polućenija pred ikonoju iscelenija 415. Według historyków XIX w. ikona
kornińska była kopią Leśniańskiej Ikony Matki Bożej, utrzymanej w rusko-bizantyńskiej tradycji416. Jak głosi tradycja, ikona ta objawiła się
w 1683 r. w pobliżu wsi Leśna. Sama ikona ma formę płaskorzeźby –
medalionu. Według Leksykonu zarówno płaszcz jak i korony na głowach
Maryi i Jej Syna stawiają leśniański wizerunek Matki Bożej w kręgu
ikon wschodnich.417
413
Księga cudów przed ikoną Matki Bożej w Starym Korninie dokonanych, oprac.
A. Mironowicz, Białystok 1997, s. 65, 123, 125, 129, 134.
414
ChVEV 1879, s. 80; J. Korch, W Starym Korninie, „Przegląd Prawosławny”
2001, nr 8, s. 26–27; „Białoruskie Zeszyty Historyczne” 2001, z. 15, s. 26–41.
415
F.V. Pokrovskij, Archeologićeskaja karta Grodnenskoj guberni, Vil’na 1985,
s. 65.
416
W Prawosławnym Kalendarzu ikonę opisano następująco: Izobrażenie Bożej Materi i Bożestvennogo Mladenca vyrezano rel’efom na temno-krasnom oval’nom
kamene. Ikona ukraśena serbrjannoj, zoloćennoj rizoj, dragocennymi kamnjami,
żemćugom i korallami, okrużena serebrjannoj ramkoj, vstavlennoj v bol’śuju zoloćennuju ramu, s vencom nad neju i lućami vokrug.
417
Leśniańska Ikona Matki Bożej (Lesninskaja ikona Boź’jej Matieri) swą historią sięga końca XVII w. Objawiła się ona w cudowny sposób w niedzielę 14
września 1683 r. nieopodal wsi Leśna na południowym Podlasiu. W samo południe
pasący krowy chłop Aleksander Stelmaszczuk wszedł do gęstego zagajnika. Nieoczekiwanie, na starej gruszy, ujrzał blask pochodzący od ikony. Pobiegł po swego
brata Mirona Makaruka i razem poinformowali o cudzie miejscowego prawosławnego kapłana. Jak się okazało, ikona była swego rodzaju płaskorzeźbą. Wizerunek
Matki Bożej z Chrystusem na lewej ręce był wyżłobiony w jasnym owalnym kamieniu. Ikonę umieszczono w domu Mirona Makaruka, któremu zabrał ją pewien polski szlachcic, pragnący mieć tę świętość. Po krótkim czasie, pod wpływem nieszczęść, które spadły na niego za ów postępek, oddał ją do cerkwi prawosławnej we
304
Niezwykłość doznawanych dzięki wizerunkowi łask została oficjalnie uznana w 1684 r. i potwierdzona w 1700 r.418
W Starym Korninie w środkowej części cerkwi, po lewej stronie,
nieopodal ikony św. Anny, znajduje się ikona Matki Bożej, która Swoim
wyglądem przypomina opisaną wyżej Ikonę Leśniańską, tylko że
ma większe rozmiary. Być może jest to kopia Kornińskiej Ikony Matki
Bożej.
Grodnenskij Kalendar z roku 1899 odnotował w cerkwi kornińskiej
istnienie cudownego obrazu ... w nej imejetsja mestno osobenno ćtimoj
obraz Presvjatyja Bogorodicy poćitajemyj, kak ćudotvornyj – znakom
jego imejutsja v cerkvi kandaly, spavśyje tut s nog nevinnosużdennogo
i krepko molivśegosja pred sieju svjatoju ikonoju, pri molitve pred neju
– v preżneje vremja było tut mnożestvo kostylej, ostavljajuśćich jeja raznymi bol’nymi, sjuda pritikavśymi s mol’boju ob iscelenii udostoivśysja iscelenij było mnożestvo i koltunov – vołos bol’nych koltunow – ostavljaemych bol’nymi, prytekavszymi sjuda za blagodatnoju pomośćju
w etoj bolezi i zdies’ oblegczajemych w niej, kakovyje koltuny i po nastojaszczieje vremja raznymi bol’nymi ostavljajutsja tut u cerkvi. Svjataja ikona Dewy Bogorodicy izobrażen Spasitiel’ – pisana na derewe –
stylja vizantijskogo – w serebreno ćastju wyzoloczennoj rize, s dwumja
vyzoloećennymi koronami ukrśaennymi brilljantowymi i drugimi drawsi Bukowicze. Przed ikoną zaczęły mnożyć się cudowne uzdrowienia, których do
1713 roku zanotowano ponad 500. Nieprzerwanie zmierzali do niej pielgrzymi.
W 1752 roku rzymscy katolicy siłą odebrali cudowną ikonę prawosławnym i umieścili ją w kościele w Leśnej. Do 1812 r. ikona była ozdobiona wieloma kosztownościami, których została pozbawiona podczas odwrotu Francuzów spod Moskwy. Po
upadku powstania 1863 r. władze carskie zamieniły kościół na cerkiew, która w 1885
r. została główną świątynią prawosławnego Monasteru Leśniańskiego. Ikonę pozostawiono, jak przedtem, w ołtarzu, wzniesiono tylko niewysoki ikonostas, który nie
zasłaniał jej, co pozwalało ujrzeć świętość każdemu przybywającemu pielgrzymowi. W 1915 r., w wyniku działań wojennych, monaster ewakuował się w głąb Rosji.
Wraz z mniszkami wywieziono ikonę. Poprzez Petersburg, diecezję kiszyniowską,
Serbię i Triest w 1950 r. mniszki przybyły do Francji. Tam, w monasterze Provemont, do dziś znajduje się cudowna Leśniańska Ikona. Święto Leśniańskiej Ikony
Matki Bożej obchodzone jest 8, 21 września oraz 14/27 września. Ikony Matki
Bożej. Wrzesień, oprac. J. Charkiewicz, Białystok 1999, s. 191.
418
Miejsca święta Rzeczypospolitej. Leksykon, pod red. A. Jackowskiego, Kraków 1998, s. 159.
305
gocennymi kamienjami – śirina jeja 9 vierśkow, vyśina 11
vierśkow [40 x 48 cm] ona
w gromadnom kiote419 s ukraśenjami – pri nej neskol’ko
desjatkov priviesok raznogo
vida kondalov spadśich zdes’
s ruk i nog nevinnosudżennogo sochranilos’ piesn’ kotoruju pojut dosele w Starokorninskoj mestnosti 420...
Zachowana pieśń z okazji
pozbycia się za wstawiennictwem Matki Bożej kajdanów
brzmi:
Ikona św. Joachima, Anny i Bogarodzicy
Kandały s ruk i nog spadajut
Predstojaszczych ustrszajut
O czudo – czudies
Prybywszije s niebies
Izbawlennyj sławit Wsiewysznju niebies
On swoi okowy w dar Jej prinosiet
Kandały tie po nynie
Ostajutsja w toj swjatynie
W pamjat’ dlja rodow
Wo wieki wiekow
Jak głosi tradycja, jeszcze w okresie międzywojennym znajdowało
się cerkwi mnóstwo lasek i kijków. Po każdym remoncie świątyni ich
419
Ten barokowy kiot zachował się do dzisiaj, jedynie w miejscu cudownego
obrazu znajduje się zaprestolnaja ikona Matki Bożej. Co się tyczy wywiezionego
w 1915 r. obrazu, należy żywić nadzieję, że jak cudowne Krasnostockie Ikony Matki Bożej, tak i Kornińska Ikona być może pozostaje jeszcze w bieżeństwie.
420
Iosif ep., Grodnenskij Kalendar, Voroneż 1899, s. 343.
306
ubywało, zaś jedna para kajdanów – jako symbol wyzwolenia się i uzdrowienia – została zawieszona na belce pod chórem i zwisa po dzień
obecny.
Do 1860 r. w cerkwi znajdował się rękopis z pieśniami – hymnami na
cześć Kornińskiej Ikony Matki Bożej. Treść tych pieśni była związana
z łaskami Matki Bożej – kalecy zostają uzdrowieni, z niewinnie osądzonych spadają okowy, ślepcy odzyskują wzrok itp. Pieśni były spisane
i śpiewane w języku, którym posługiwali się okoliczni mieszkańcy na
co dzień. Oto jedna z pieśni dochowanych do naszych czasów:
Na wies’ mir czudo jawlenno nam dnies’
Diewa Preczysta soszła k nam s niebies
Bożyj chram Swoj posietiła
I Swoj obraz tam jawiła
W gorniej wysotie
Wo vsiej krasotie
Angiełow liki w niebiesach pojut
Obraz Caricy na rukach niesut
Staro – Kornin posieszczajut
W chramie Bożim postawjaljut
Diewy czystoj lik
Pred ałtar wielik
Iz stran daliokich,w chram Moj idut
Zieło boljaszczich kak mogut wiezut
W Staro – Kornin pospeszajut
Pred Lik Diewy upadajut
Gorki sliozy l’jut
Iscelenija żdut 421.
421
„Bratczyk” 2000, nr 221, s. 4; Archiwum własne, teczka Stary Kornin, k.
nlb.; zob. „Bohohłasnik” pisany przez Tymoteusza Sadowskiego z Tyniewicz Dużych. Udostępnił o. Bazyli Roszczenko z Narwi.
307
Ikona Matki Bożej podczas I wojny światowej, w czasie bieżeństwa,
podzieliła los wyznawców prawosławia i już z Rosji nie powróciła422.
W pobożności ludowej wielkie znaczenie mają miejsca święte. Największa czcią otaczają mieszkańcy wsi postać Matki Bożej w miejscach
uznanych szczególnie za święte. Właśnie takim przykładem jest Stary
Kornin. Chociaż po I wojnie światowej zabrakło cudownej ikony, to
ludowe wyobrażenie głosi, że Matka Boża wróciła do Kornina423.
W cerkwi w Starym Korninie znajduje się od niepamiętnych czasów
ikona św. Anny, która wśród mieszkańców zyskała miano kontynuatorki
Kornińskiej Ikony Matki Bożej.
We wspomnianym Grodnenskom Kalendare z końca XIX wieku znajdujemy Jej opis: ... imetsja zdies’ i drugaja mestno osobenno ćtimaja
svjataja ikona pravednoj Anny – żywopisi i italjanskogo stilja – Lik ot
vremeni kak i liki u svjatoj ikony Bogorodćinoj soverśenno potemnielyj
– pisana na choloste w derevjannoj ozoloćennoj rize – vysota eja 1 arśin
8 vierśkow, śirina 1 arśin 1/2 vierśka. Meżdu pravednymi Ioakimom
i Annoj – kolennopreklonnaja otrokovica ćitajuśćaja razvernutuju knigu, na kotoroj słowa: „Se Deva vo ćreve primet i rodit Syna i narekut
Jemu imja Emanuil!” V verchu Svjatyj Duch i Angel a meżdu izobrażenem Ducha Svjatogo i kolennopreklonnoj otrokowicej – Mladenec. V
422
W archiwum cerkwi w Starym Korninie zachowało się pokwitowanie na
wysłanie dzwonów do Moskwy. A oto jego treść: Rospiska. 2-m’ Pontonnym Batalionom prinjato ot protoiereja Starokorninkskoj cerkvi Ipollita Kadlubovskogo nakladnaja za Nr 162579 i udostoverenie za Nr 149 na otpravlennyja v Moskovskij
Artillerijskij Sklad 10 kolokolov, ćto podpis’ju s prilożeniem kazennoj paćati udostoveraetsja. Za kamandira 2 Pontonnago bataliona, Śtabs-Kapitan [podpis nieczytelny] Batalionnyj Ad’jutant Podporućnik [podpis nieczytelny]. 7 avgusta 1915
g. Dejstvujuśćaja Armija. Wiadomym jest, że mienie cerkiewne z dicezji grodzieńskiej było ewakuowane do Moskwy, w tym także ze Starego Kornina ... utvar cerkovnaja ... była wysłana do Moskwy.
423
Jedna ze starszych mieszkanek Starego Kornina, Maria Bobik, powiedziała:
... Adnojćy nejkaja kabeta na poli, za vioskaj Mora, pa imeni Karalina, rvala lioni
úbaćyla jak Bożaja Maci ceraz pali iśla ú napramku carkvy ú Starym Kornine.
Nekatoryja ljudzi i cjaper havorac’, śto hetaja Bożaja Maci z ikony vjarnulasja
z Rasii ú Stary Kornin – tam dze jana z’javilasja. Moża heta jae mesca ? Hetaha
nichto úżo ne vedae ... Ćudotvornyja mescy ú Starym Kornine, „Niva” 6.08.2000 r.
nr 32 s. 7.
308
dien’ 2 julja i osobenno 24–25
julja zdes’ byvajet takoje gromadnoje stećenije bogomolcev, kakogo vo vsej Grodnenskoj guberni ne bywajet. Otkuda i kogda Jeja svjatyni zdies’
– vo davnosti nachożdenija ich
tut ne znajut 424.
Cudowne uzdrowienia zdarzały się i w naszym wieku.
Maria Bobik opowiada o jednym z wydarzeń: ... Moj
bac’ka meú chvoraju śćaku.
Prajśoú try aperacyi, jakija
jamu ne pamahli. Lekary sami
úżo ne vedali, śto rabic’ i jak
heta ljaćyc’. Adnojćy chtos’ci
padkazaú bac’ku, kab paechaú
u carkvu ú Stary Kornin i abyśoú jae kruhom na kalenjach.
Kiot zaprestolny, gdzie do 1915 roku
Ne pamjataju úżo ci raz, ci try
znajdowała się Ikona Matki Bożej
razy, adnak vedaju, śto śćaka
bac’ki vyhailasja. Heta adzin z cudaú, jakija dakzayvajuc’ moc carkvy
sv. Anny ú Starym Kornine 425.
W obecnym czasie w przeddzień święta Zaśnięcia św. Anny 26 lipca
(wg starego kalendarza) lub 7 sierpnia (wg nowego stylu) wielu pielgrzymów podąża do sanktuarium w Starym Korninie. Od kilku lat tradycyjnie wyrusza pielgrzymka z Hajnówki. Nabożeństwa są odprawiane
przez całą noc. Podczas wsienoszcznogo bdienija na środek cerkwi wynoszona jest płaszczinica, która pod koniec nabożeństwa z krestnym chodom obnoszona jest dookoła świątyni. Odprawiane są molebny i akatysty przed ikoną św. Anny. Nad ranem odprawiana jest św. liturgia dla
pielgrzymów, a w sam dzień święta przy dużej liczbie duchowieństwa
i wiernych, uroczyście celebrowana sobornaja liturgia.
424
425
Iosif ep., Grodnenskoj Kalendar, Voroneż 1899, s. 344.
Ćudatvornyja mescy ú Starym Kornine, „Niva” 6.08.2000 r., nr 32, s. 7.
309
SUPRAŚL – Ikona Matki Bożej
W 1498 r. Aleksander Chodkiewicz wraz z arcybiskupem smoleńskim Józefem Sołtanem sprowadzają do Gródka mnichów z Ławry Pieczerskiej w Kijowie. Pierwotne usytuowanie monasteru blisko gwarnej
rezydencji magnackiej w Gródku kolidowało z pustelniczą regułą zakonu426. W 1500 r. mnisi ... zrobili drewniany krzyż i puścili z Gródka rzeką Supraślą z tą intencją, gdzie na którym miejscu stanie tym się mieli
kontentować427... Zgodnie z wolą Bożą krzyż zatrzymał się na uroczysku Sucha Hruda między rzekami Grabówką i Brzozówką, dopływami
Supraśli. W 1501 r. wybudowano tam drewnianą cerkiew św. Jana Teologa, patrona ojca Aleksandra Chodkiewicza, Iwana, który zginął w niewoli tureckiej. W 1503 r. rozpoczęto budowę cerkwi murowanej Zwiastowania Najświętszej Marii Panny.
Od początku istnienia monasteru w cerkwi Zwiastowania Najświętszej Marii Panny znajdowała się ikona Matki Bożej, będąca kopią Smoleńskiej Ikony Matki Bożej428 i ikona Jezusa Chrystusa.
426
Paćatak (Lehenda). Pravaslaúe 1999, nr 8, s. 108-111.
N. Dalmatov, Suprasl’skij monastyr, S-Petersburg 1892, s. 7; A. Mironowicz,
Podlaskie ośrodki i organizacje prawosławne w XVI i XVII w., Białystok 1991, s.
90, przyp. 93.
428
Niektórzy sądzą, że Smoleńska Ikona jest kopią Blacherneńskiej Ikony Matki Bożej. Syn księcia Wsiewołoda Włodzimierz Monomach przeniósł ikonę do
Smoleńska i umieścił w cerkwi Zaśnięcia Matki Bożej. Od tej pory ikonę zaczęto
nazywać Smoleńską. W 1238 r. podczas najazdu Tatarów na Ruś jeden z oddziałów
wroga wdarł się na Ziemię Smoleńską. Miastu groziła zagłada, jednak dzięki modlitwom przed Smoleńską Ikoną Matka Boża zbawiła je poprzez bogobojnego rycerza
Merkurego. Dwukrotnie, w 1398 i 1812, w obawie przed obcymi wojskami, ikonę
427
310
Kopia Smoleńskiej Ikony Matki Bożej429 przedstawia typ Hodegetrii, tzn. Przewodniczki. Matka Boża, ukazana w całej postaci, trzymawywożono ze Smoleńska do stolicy Rosji, za pierwszym razem do moskiewskiego
soboru Zwiastowania Matki Bożej, a za drugim do soboru Zaśnięcia Matki Bożej.
Za każdym razem jednak powracała, by chronić lud smoleński przed najeźdźcami.
W 1812 r., w przededniu bitwy pod Borodino, Smoleńska Ikona wraz z Włodzimierską i Iwerską przebywały w obozie wojsk rosyjskich, podtrzymując żołnierzy
na duchu. Cudotwórcza Smoleńska Ikona Matki Bożej jest jedną z powszechnie
czczonych, posiada wiele kopii, z których najbardziej znane znajdują się w Moskwie, Ławrze Troice-Siergijewej, Kostromie, Jarosławiu, Supraślu.Święto Smoleńskiej Ikony Matki Bożej obchodzone jest 28 lipca/10 sierpnia. Ikony Matki Bożej, oprac. J. Charkiewicz, „Bratczyk” nr 197, Hajnówka 1999, s. 131.
429
Zdaniem Barbary Dąb – Kalinowskiej inna kopia Smoleńskiej Ikony Matki
Boskiej jest przechowywana obecnie w Gdańsku w kościele dominikanów, gdzie
została w 1945 r. przewieziona ze Lwowa. Ikona zawiera malowany na złotym wizerunek Marii ujętej w półpostaci i przedstawionej frontalnie, tylko głowa jej zwrócona jest nieco w prawo. Prawa ręka Marii, o nadmiernie wydłużonych palcach,
ułożona jest skośnie na wysokości piersi, lewą podtrzymuje ujętego w trzech czwartych Chrystusa-Emanuela, którego głowa ukazana jest prawie frontalnie. Kolana
ma Chrystus ugięte, lewa stopa ukazana jest w ujęciu poziomym bocznym, prawa
bardziej ugięta – we frontalnym, skierowana w prawo. Chrystus prawą ręką błogosławi, w lewej trzyma rotulus. Historycy datują ją na XIV wiek. Ma to szczególne
znaczenie, ponieważ istnieje przypuszczenie, że należała do księcia Daniela Romanowicza. Na początku XVII w. mnich z Gdańska w konwencie dominikanów lwowskich tak pisał: Ołtarz i kaplica św. Marii / Na tym ołtarzu stał wówczas malowany
/ wizerunek św. Marii z chustą na głowie / i z Dzieciątkiem Jezus na ręku. Obraz ten
/ jakkolwiek wciąż jeszcze piękny, jednakże uważam; / że pamięta początek kościoła
bez wątpienia / wpierw był wielbiony przez Greków / i Rusinów. Posiada on bowiem
wygląd zgodny / ze zwyczajem Rusinów i ich litery. / Posiada on dużą srebrną pozłacaną koronę / pełną kamieni, również płaszcz / jest zupełnie pokryty srebrnymi
pozłacanymi gwiazdami / tak samo sukienka Dziecka; główka zaś jest w pełni słońca. / I to wszystko od czasów najdawniejszych / co dowodzi, że zawsze wielką czcią
był otaczany. / Obecnie posiada on dosyć cennych klejnotów / ze złota i szlachetnych kamieni, ofiarowanych / nie tylko przez katolików, lecz / również przez naszych
innowierców Rusinów / i Ormian, ponieważ Bóg czyni bez przerwy / wielkie cuda
przy tym wizerunku. Rzadko kiedy / odchodzi bez pomocy i pociechy / ten który
z nabożeństwem modli się przed tym wizerunkiem. Opis z 1646 r. dokonany przez
Szymona Okolskiego ... obraz fundowany ma swój początek od wschodnich cesarzy, którzy w Carogrodzie swoją stolicę mieli. Z Jerozolimy do Konstantynopola
dostał się ten obraz do skarbca cesarzy greckich. Dalej autor pisze, że ikona dostała
311
jąc Dzieciątko na lewym ramieniu, wskazuje je prawą ręką. Dzieciątko
trzyma zwój, prawa dłoń Chrystusa ułożona jest w gest błogosławieństwa, bowiem przyszedł on na świat nie po to, aby potępiać, ale by zbawić. Jego palce tworzą litery będące skrótem imienia IS HS. W lewej
dłoni trzyma Ewangelię, co przypomina o tym, że możemy Go odnaleźć
w Jego słowach spisanych przez świadków i strzeżonych przez Cerkiew.
Księga ukazuje wybrane zdanie Jam jest drogą, prawdą i życiem oraz
Jam jest światłością Świata.
Według tradycji ikona została ofiarowana przez współfundatora cerkwi biskupa smoleńskiego Józefa Sołtana430 w 1504 r. i jak wynika z opisię na Ruś w posagu Anny Cesarzówny. Natomiast co do dziejów ikony na terenie
Rusi są dwie wersje: jedna to przechowywanie ikony w Smoleńsku, druga w Kijowie. Okolski dał początek legendzie, że ikona ze Smoleńska bądź z Kijowa została
przeniesiona do Halicza. Następnie została przez księcia Lwa Halickiego przeniesiona do Lwowa i umieszczona w kaplicy zamkowej Lwa Halickiego (założyciela
Lwowa około 1250 r.). ... Xiążęta Ruscy ten obraz z sobą wozili na różne wojny
przeciwko nieprzyjaciołom wiary chrześcijańskiej y doznawali Maryi opieki kiedy
znaczne odbierali zwycięstwa. Ikonę Hodegetrię obnoszono często nad murem stolicy w czasie oblężenia, umieszczano na masztach wojennych a nawet w więzieniach. To jej dziękowano za cudowne uzdrowienia. Jeśli ikona znajdowała się rzeczywiście w Haliczu, to zlokalizowanie miejsca jej przechowywania jest niemożliwe. W XII i XIII w. na Ziemi Halickiej stało trzydzieści kamiennych cerkwi . Jedyną
zachowaną jest cerkiew św. Pantelejmona, zbudowana za czasów księcia Daniela
Romanowicza a przebudowana w XVI w. Według N. P. Kondakowa, kult Smoleńskiej Ikony Matki Boskiej rozpowszechniony był także na terenie Halicza. Być może
legenda, że ikona przybyła z Halicza do Lwowa, wynika z dążenia do jej „postarzenia”. Kościół dominikanów we Lwowie został ukończony w 1400 r., wybudowany
w miejscu monasteru, gdzie prawdopodobnie znajdowała się Smoleńska Ikona Matki
Bożej. Jeżeli według tej relacji wspomniana ikona znajdowała się w Haliczu, to być
może książę Daniel Romanowicz „odbywał podróż” z ikoną do Drohiczyna i Mielnika. Por. B. Dąb-Kalinowska, Ikona Matki Boskiej Smoleńskiej w kościele Dominikanów w Gdańsku. Problem kultu i funkcji, [w:] Ikony i obrazy, Warszawa 2000,
s. 139-154, foto.
430
Wojciech Załęski uważa, że ikonę podarował Józef Bułharynowicz, umieszczając ją w cerkwi św. Jana Teologa, która w 1545 r. spłonęła od pioruna ... Nazajutrz, w popiołach świątyni, zakonnicy znaleźli opalone szczątki ikony Madonny
z Dzieciątkiem. Na których, ku ich zdziwieniu, ocalały nietknięte ogniem twarze
Maryi i Chrystusa. W. Załęski, Supraska Madonna, Supraśl 1999 s. 22. Ten cytat
mija się z prawdą historyczną, bo ta ikona została przekazana do rezydencji war-
312
su inwentarza, przeprowadzonego w 1557 r. przez archimandrytę Sergiusza Kimbara, pierwotnie umieszczona w ikonostasie431.
Księżna Helena, żona króla
Aleksandra Jagiellończyka,
przekazała do Supraśla Włodzimierską Ikonę Matki Bożej
o wymiarach 8 1/2 verśkov wysokości i 6 1/2 verśkov szerokości, malowaną na płótnie i naklejoną na deskę, w srebrno-pozłacanej ryzie, upiększoną 46 szlachetnymi kamieniami, oprawioną w metalową ramę, na której
nadpis brzmiał: Velikoju Knjahineju Litovskoju i Korolevoju
Pol’skoju Elenoju Ivannovnoju,
doćer’ju Moskovskago carja Ioanna III, v dar etoj obiteli, v naćale XVI stoletija.
Supraska Ikona na drzeworycie
W cerkwi znajdował się też
krzyż z cząstką drzewa z Życiodajnego Krzyża Pańskiego, dostarczony
przez arcybiskupa Jonasza w latach 1503-1507 oraz relikwie świętych432.
Z 1557 r. pochodzi dokument sporządzony przez archimandrytę Sergiusza Kimbara, mówiący między innymi o utensyliach cerkiewszawskiej. Jeżeli to była cudowna ikona, to wątpliwym jest, by mnisi suprascy zrezygnowali z owej skarbnicy duchowej. A. Troc, O cudownej Supraskiej Ikonie Matki
Bożej. Na marginesie książki Józefa Maroszka, „Przegląd Prawosławny” 2000, nr 4,
s. 30.
431
N. Dalmatov, Supraskij monastyr, S-Peterburg 1892, s. 464-465.
432
F. Pokrovskij, Archeografićeskaja karta Grodnenskoj guberni, S-Petersburg
1895, s. 73; Iosif ep., Grodnenskij Kalendar, Voroneż 1899 s. 9.
313
nych433. Z tego dokumentu
wynika, że za jego rządów do
ikony Matki Bożej i Jezusa
Chrystusa zrobiono srebrne
korony ... 22 gryven i 24 złotniki, a pozłocenie 45 złotych.
Na wszystkie korony srebrne
wraz z pozłoceniem wynosiło
102 kop i za pracę oraz kamienie i perły wynosiło 165
kop i 5 groszy434... W tym samym roku Wasilisa Fieodorowna, żona Aleksandra
Chodkiewicza, ofiarowała
ryzę na ikonę Matki Bożej Supraskiej ... na okucie wielkiego obrazu Bogurodzicy Hodegetrii ofiarowała srebrne 36
grzywien i 2 złotniki a płacić
za tą pracę 127 kopy i 20 groszy, cerkiewnego do tego doSupraska Ikona Matki Bożej (oryginał)
dano 19 grzywien i 13 złotniwywieziona w 1915 r. do Rosji
ków srebra a na pozłacenie 25
złotych dano. A srebro z pozłaceniem i pracą cerkiewną wynosiło 51 kop
i 43 groszy. A razem z Jej Mość Panią i cerkiewnego wynosiło 55 grzywien i 13 złotników a pieniądzami za srebro, pozłacanie i pracę Jej Mość
wynosiła 190 kop i 40 groszy435... Metropolita Józef Sołtan ofiarował
... svjatosti sijanija obrazov Bogorodicy tri serebrom opravleny, pozo433
Za czasów archim. Sergiusza w 1557 wnętrze świątyni zostało ozdobione
freskami o charakterze bizantyńskim ze scenami życia Chrystusa i Marii Panny oraz
aniołami świętymi. Kronika Ławry Supraskiej podaje, że malowidła wykonał Serbin Nektarij Malar. L. Lebidzińska, Freski Supraśla, „Kontrasty” 1968, nr 2, s. 6-9;
Freski Supraśla. Katalog wystawy. Białystok-Ratusz 1968. Wydawnictwo Artystyczno-Graficzne, Kraków 1968.
434
N.Dalmatov, Suprasl’skij monastyr, s. 53.
435
N. Dalmatov, Suprasl’skij monastyr, s. 54.
314
lotiti s kamenem dobrym i pospolitym i s perly436. Hieronim Chodkiewicz ofiarował ... Bogorodicy ćasu ne stol’ po carskim prazdnikam dejut ...
Monaster supraski był ulubionym sanktuarium wielu prawosławnych
możnowładców i szlachty. Tak np. Bazyli Tyszkiewicz, wojewoda smoleński, starosta miński i piński, ofiarował 200 kop groszy, prosząc aby
po śmierci mógł być pochowany w monasterze. Zmarł w 1571 r. i pochowany został w podziemiach cerkwi Zwiastowania Najświętszej Marii Panny. Wasyl Tyszkiewicz ... obraz we srebrze złocisto oprawiony
z napisem swoim przy obrazie Najświętszej Panny na widok wszystkim
a na swoją wieczną pamiątkę zawiesił. A ten obraz jest Zjawienia Pańskiego na Jordanie Świętym chrzest biorącego od Jana Świętego. Jan
Chodkiewicz przekazał złoty pierścień, koronę na obraz Bogurodzicy
i trzy lampady oliwne. W supraskim Pomjanniku znalazły się rody Ostrogskich, Sanguszków, Siegieniów, Sołtanów, Wołłowiczów, Wiśniowieckich, Kmitów i innych.
Kult Supraskiej Ikony Matki Bożej był znany daleko poza granicami
diecezji. Z chwilą przystąpienia monasteru do unii (dokładna data nie
jest jednoznaczna, podaje się rok 1614), cerkiew i zwyczaje cerkiewne
stopniowo upodobniają się do obrządku zachodniego437.
Wielkie zasługi, według kronikarza, położył archimandryta Nikodem
Szybiński. W owym czasie monaster otrzymał cerkiew w Tykocinie, gdzie
powstał dom zakonny z dwoma zakonnikami. W Tykocinie zbudowano
port rzeczny do przeładunku zboża do Gdańska. Drogą wodną przypłynął z Gdańska nowy ikonostas roboty Andrzeja Modzelewskiego. Z Tykocina podwodami dostarczono go do Supraśla i 6 czerwca 1664 r. zainstalowano438. Według opisu Bobrowskiego ... ikonostas drewniany rzeź436
N. Dalmatov, dz. cyt., s. 57.
Według prof. Aleksandra Grygorowicza między Supraślem a patriarchatem
Konstantynopola istniały powiązania, a ikonografia z roku 1644, zachowana na ikonie św. Jana Teologa, przedstawia pierwotny kszałt kopuł wieńczących cerkiew
Zwiastowania Najświętszej Marii Panny w Supraślu. (mib), Świętość, Świetność,
Współczesność,”Przegląd Prawosławny” 1993, nr 6, s. 5.
438
Słownik Geograficzny Królewstwa Polskiego, Warszawa 1890 s. 591; N.
Dalmatov, Suprasl’skij monastyr, s. 141; M. Romanowska-Zadrożna, Ikonostas z cerkwi pw. Zwiastowania NMP, „Cenne, bezcenne, utracone” Warszawa 1998, nr 4(10),
s. 6-8, il.
437
315
biony bardzo piękny o trzech kondygnacjach z 25 ikonami w rzeźbiono
poz³oconych ramach439...
Do ikonostasu napisano nowe ikony: Matki Bożej i Jezusa Chrystusa, które były kopiami ze starego ikonostasu. Dla cudownej Supraskiej
Ikony Matki Bożej i Jezusa Chrystusa przygotowano dwa kioty z gruszowego drzewa i umieszczono przy filarach podtrzymujących kopułę
cerkwi. Dotychczasowe kaplice św. św. Antoniego i Teodozego oraz św.
św. Borysa i Gleba zamieniono na ołtarze Matki Bożej i Jezusa Chrystusa440. Zgodnie z opisem Bobrowskiego ... w cerkwi przy południowym
filarze znajduje się ikona Chrystusa wysokość 3 arszyny i 6 wierszkow
a szerokość 1 arszyn i 13 wierszkow441. Namalowana na desce, ryza srebrna częściowo pozłocona ozdobiona kamieniami niedużych rozmiarów,
zakrywana ikoną Ukrzyżowania Zbawiciela malowaną na płótnie. Naprzeciwko tej ikony na przeciwległym północnym filarze znajduje się
tych samych rozmiarów ikona Matki Bożej z Dzieciątkiem, w srebrnej
ryzie z drogocennymi kamieniami. Srebro na tej ikonie waży 20 funtów.
Ikonę tę przykrywa druga ikona Zaśnięcie Bogorodzicy 442... Ołtarzekioty dotrwały do 1839 r. Według fotografii z początku XX w. tak wyglądały: Kiot był piękny barokowej roboty w górze umieszczony był owalny kartusz podzielony na trzy pola z trzema herbami. Zawieszone także
były trzy oliwne lampki a w dole ikona Matki Bożej Włodzimierskiej
439
P. O. Bobrowski, Materialy dlja geografii i statistiki Rossii, sobrannye oficerami general’nago śtaba. Grodnenskaja gubernja, Sankt Petersburg 1863, cz. 2, s.
1022-1039.
440
Jak podaje archim. Mikołaj, ... s ustrojstvom etich altarej unićtożeny byli dwa
pridela v ćest’ svjatych prepodobnych Antonija i Feodosija Pećerskich i mućennikov Borisa i Gleba, pervonaćal’no ustroennye, tak kak s ustrojstvom altarej po
obrazcu rimskoj cerkvi, dlja pridelov, po razmeru cerkvi, mesta ne ostavalos’. N.
Dalmatov, Suprasl’skij monastyr, S-Petersburg 1892, s. 160.
441
W przeliczeniu na centymetry orginał ikony mierzył: wysokość 2 m 38 cm 4
mm, szerokość 1 m 28 cm i 2 mm. P. Chomik, Kult Supraskiej ikony Matki Bożej,
„Elpis” 1999, z. 1, s. 200.
442
Obszerny opis monasteru, cudownego obrazu Bogarodzicy oraz fresków znajduje się: P. O. Bobrowski, Materialy dlja geografii i statistiki Rossii, sobrannye
oficerami general’nago śtaba. Grodnenskaja gubernja, Sankt Petersburg 1863 cz.
2 s. 1022-1039; P. N. Batjuśkov, Belorussija i Litva. Istorićeskija sud’by SeveroZapadnago Kraja, S-Petersburg 1890, s. 165 i nast.
316
Umilenije. Z jednej i drugiej strony zawieszone były chorągwie z ikonami Matki Bożej Supraskiej oraz ikona Œwiêtej Rodziny443.
Wspomniana kopia Supraskiej Ikony Matki Bożej, malowana na blasze, znajdowała się
w ikonostasie wykonanym przez gdańskiego
malarza. Kronikarz, opisując ten ikonostas,
odnotował: ...Obraz Spasitelja prevoschodnoj żivopisi na medi, ikona na medi Bożej
Materi s Predvecnym Mladencem na rukach
togo że zivopisca ćudesnoj krasoty 444... Ikona w czasie bieżeństwa nie została wywieziona do Rosji, wraz z ikonostasem uległa zagładzie w czasie II wojny światowej.
Z opisu inwentarza, przeprowadzonego
w 1645 roku, wynika, że Katarzyna Wiśniowiecka, wdowa po Grzegorzu Chodkiewiczu
... swoje noszenie (drogocenny naszyjnik) będąc we wdowstwie na obraz Matki Bożej zawiesiła, które i teraz jest każdemu wiadoSupraska Ikona
me445...
Matki Bożej
Odnośnie „okladov na ikonach” w inwen(kopia w ikonostasie)
tarzu z 1645 r. zapisano: dvadcat’ pjat’ ikon
pokazany, oblożennych srebropozlaśćennymi rizami, s kamenjami, bolśeju ćastiju s pojasniem „pomoskovski obdelannyj”, iz koich sachranilos’ tol’ko dve. [To dotyczy ikon Matki Bożej i Zbawiciela] Ikony s rizami na nich: Spasitelja i Bożej Materi Suprasl’skoj stojaśćich pri stolbach. Pri ikone Bożej Materi pokazano mnożestvo raznago roda serbrjanych priveskov, krestikov, perstnej, cepoćek, ożerel’ev żemćużnych,
koralovych i drugich, vsego etogo teper net 446.
Dokładniej uposażenie ikony Matki Bożej wymienia się pod tym ro443
Jedyne zdjęcie naszej Supraskiej Madonny, „Nazukos. Wiadomości Supraskie” 1997 nr 6/146) s. 1.
444
N. Dalmatov, dz. cyt., s. 141.
445
A. Mironowicz, Podlaskie ośrodki..., dz. cyt., s. 256, przyp. 14.
446
N. Dalmatov, dz. cyt., s. 153.
317
kiem 1645 r. ... Obraz Najświętszej Panny wszystek srebrem oprawny,
miejscami złocisty z kamieniami i z perłami na głowie wieniec złocisty
na nim róży z kamieńmi białemi i inszemi różnej farby i pereł 5, u Dzieciątka w wieńcu róże z kamieńmi małemi, różnej farby 4. Tamże u szyje
kamieni czerwonych 3, na tymże obrazie pierścieni złotych 4, łańcuszek
złoty płaskiej roboty, na nim pierścieni złotych 11, róż srebrnych wokoło
tego obrazu 30447...
W inwentarzu przeprowdzonym 6 sierpnia 1645 r. przez hieromnichów Siłuana Kuncewicza i Stefana Kochaniewicza wśród wielu darów
złożonych Supraskiej Ikonie Matki Bożej między innymi znajdujemy
tacę srebrną pozłacaną grawerowaną z napisem: Glagolet Hospod’ Isaieju Prorokom, izmytes’ i ćisti budete i ot’mite lukavstvie ot duś vaśich
i naucytes’ dobro tvoriti i posluśaite li tech, dobraja ot zemli sneste,
447
J. Maroszek, Supraska Madonna, „Nazukos” 1991, nr 34, s. 2. W innym
miejscu autor ten pisze: Przyjmując pod swój zarząd monaster supraski archimandryta Aleksy Dubowicz korzystał z opisu sporządzonego 6 sierpnia 1645 r. Z niego
dowiadujemy się, że oprócz rzeczy spisanych, które znajdują się w monasterze,
zostały wypożyczone utensylia do cerkwi Brzostowickiej, Chworostowskiej (Choroskiej ?), Topileckiej oraz ... v Rudavu odolżen obraz Bożiej Materi ... Umieszczona została w rudawskiej kaplicy. W 1506 r. Aleksander Jagiellończyk darował Rudawę swemu nadwornemu marszałkowi Aleksandrowi Chodkiewiczowi. Zapoczątkowało to powstanie dóbr ziemskich brzostowickich należących do Chodkiewiczów. Rudawa była w centrum dóbr. Tu została zbudowana cerkiew. Po unii brzeskiej Rudawa była własnością Jerzego Mniszcha. Ikona Matki Bożej, wypożyczona
z supraskiego monasteru, stała się przedmiotem szczególnego kultu wśród okolicznych Rusinów i Polaków. Jerzy Mniszech, wojewoda wołyński, osadził przy kaplicy
2 franciszkanów, by Rusinów nawracać na prawdziwą wiarę. Biskup Pac w 1679 r.
w oparciu o Księgę cudów Matki Bożej Rudawskiej orzekł, że wizerunek słynie
łaskami, a zdarzenia opisane w protokołach to potwierdzają. W II poł. XVIII wieku
został wziesiony kościół w Brzostowicy i wtedy z Rudawy została przeniesiona ikona
Matki Bożej, przy której pielgrzymi w podzięce za doznane łaski zawiesili 250 wot.
Po przyłączeniu unitów, Rudawska Ikona Matki Bożej powróciła do prawosławia.
Po I wojnie światowej sanktuaria w Rudawie i Brzostowicy zostały przyłączone do
kościoła katolickiego. Ostatecznie w czasie II wojny światowej kaplica w Rudawie
uległa zniszczeniu, a w Brzostowicy pożar strawił wyposażenie. Los Rudawskiej
Ikony nie jest znany. J. Maroszek, Pątniczym szlakiem. Rudawa nad Świsłoczą,.
„Kurier Poranny” 19–21.04.1991 r., nr 76 (321), s. 12. Należy sądzić, że ikona ta
była kolejną szczególnie czczoną kopią Supraskiej Ikony Matki Bożej.
318
a presluśate orudie pojast vy. Pośrodku tacy następny napis: Bogorodicy
Prećistyja monastyrja Suprasl’skago. Do tacy tej dołączony jest dzban
grawerowany srebrny pozłacany z wygrawerowanym wyobrażeniem
Zwiastowania Najświętszej Marii Panny z napisem: Radujsja obradovannaja Hospod’ s Toboju i Tebe radi. Na boku wyryta data 1541. Zdaniem archimandryty Mikołaja Dalmatowa był to dar fundatora monasteru, Aleksandra Iwanowicza Chodkiewicza, jeszcze w XIX w. rejestrowany w inwentarzu wyposażenia klasztornego448.
W roku 1649 Reina Łopuczowna-Zolotnikowa z Mścibowa ofiarowała srebrny złocony pierścień z imieniem Jezus, bez kamienia. W tym
samym roku Jego miłość książę Piotr, podstarości wołpiański, ofiarował
ikonie płytkę srebrną, grawerowaną, bez podpisu. Również w 1649 roku,
8 września, Bazyli Chiniewicz ofiarował tabliczkę z własnoręcznym
podpisem. Do opisu inwentarza dołączony jest osobny rejestr tabliczek
i innych drogocennych rzeczy znajdujących się na ikonie. Było to 35
tabliczek srebrnych, 2 broszki ze złoconymi łańcuszkami i drogocennymi kamieniami, 1 brosza złota emaliowana i 1 medalion okrągły, złocony z wizerunkiem baranka449.
Inwentarz sporządzony w 1668 r., za rządów metropolity Gabriela
Kolendy, podaje że upiększenie ikon Chrystusa i Matki Bożej Supraskiej drogocennymi ryzami uznano za osobisty wkład metropolity, jednak srebro pochodziło z przeróbki starych ryz z dodatkiem materiałów
z drogocennych cerkiewnych rzeczy450. Wygłaszając mowę pogrzebową nad ciałem zmarłego metropolity Gabriela Kolendy, ks. Kazimierz
Kojałowicz powiedział: ... świadczą o Nim dobre uczynki dla supraskiego monasteru, że ikony Jezusa Chrystusa i Jego Najświętszej Matki w Supraślu przystrojone drogocennymi i bogatymi w złoto ryzami, ich wartość dochodzi do 24 tysięcy złotych451.
W inwentarzu zostało odnotowane, że ranne św. liturgie są odprawia448
N. Dalmatov, dz. cyt., s. 153.
P. Chomik, Kult supraskiej ikony Matki Bożej, „Elpis” R. 1(12) 1999, z.
1(14), s. 202.
450
W inwentarzu cerkwi supraskiego monasteru z 1668 r. odnotowano: Ikony
Spasitelja i Bogomateri s serebrjanymi i zolotymi ukraśenijami, ves’ kotorych 225
griven i 42 ćervonnych zolotych. N. Dalmatov, dz. cyt., s. 171, 173.
451
N. Dalmatov, dz. cyt., s. 173, prił. nr 33, s. 526-527.
449
319
ne przed obrazem Matki Bożej. Ołtarz przy Supraskiej Ikonie Matki
Bożej, we wszystkich opisach pochodzących z wieków XVII, XVIII
i XIX, jest nazywany ołtarzem na cześć cudownego obrazu. Aż do końca I poł. XIX w. Supraska Ikona Matki Bożej na czas poza nabożeństwami była zakrywana ikoną Zaśnięcia Matki Bożej, napisaną na płótnie.
Kult Supraskiej Ikony Matki Bożej był propagowany i w innych miejscowościach. Filia Supraskiej Ławry w Kuźnicy Białostockiej (Wojnowce)452 mogła również się poszczycić cudowną ikoną Matki Bożej, także
pochodzącą z Supraśla453. Na początku XVIII wieku prawem wieczystym przekazane zostały supraskiemu monasterowi dobra strabelskie454.
W Strabli zamieszkali dwaj zakonnicy, którzy kontynuowali kult Supraskiej Ikony Matki Bożej. W pobliskim Zabłudowie 28 lutego 1762 r.
Michał Radziwiłł ufundował misję bazyliańską, sprowadzając z Supraśla zakonników, zaznaczając w fundacji: ... a mając w mieście moim dziedzicznym Zabłudowie i całym hrabstwie błędami herezji osobliwie sekty
syzmatycznej po większej części zarażone poddaństwo ... Należy zaznaczyć, że w Zabłudowie istniał monaster blagoczestia, otaczający opieką
wyznawców prawosławia w okolicznych miejscowościach, dlatego misja miała na celu nawracanie na prawdziwą wiarę455. W kościele zabłudowskim 456 zachowała się ikona Matki Bożej z Dzieciątkiem w srebrenej ryzie, bez wątpienia pozostałość supraskiej misji457.
452
Piszący kronikę supraską zaznaczył, że w 1676 r. monaster otrzymał zapis –
darowiznę na sianożęcie w uroczysku Kupina, daną przez miecznika Krzysztofa
Micutę, który posiadał dobra kuźnickie. W 1704 r. zapisał on Wojnowce-Kuźnicę
Monasterowi Supraskiemu na założenie filii monasteru. W zamian mnisi mieli w każdy piątek i sobotę wspominać go w modlitwie przed cudowną ikoną Matki Bożej
Supraskiej. Akty Vilenskie, t. 7, (1874), nr 20, s. 38-42; N. Dalmatov, Suprasl’skij
monastyr, S-Petersburg 1892, s. 175, 540.
453
Funduśovaja zapis’ ćasnika sanockago Mincuty na Kuznickij monastyr, Akty
Vilenskije, t. 7, s. 31; J. Scepurżinskij, Iz m. Kuznicy, LEV 1883, nr 45, s. 399.
454
N. Dalmatov, dz. cyt., s. 224 i nast.
455
A. Szot, Dzieje parafii Zabłudów, Białystok 1992, s. 51;
456
J. Maroszek, Dziedzictwo unii kościelnej w krajobrazie kulturowym Podlasia 1596-1996, Białystok 1996, s. 18.
457
Według karty Biura Dokumentacji Zabytków nr 3325, ikona w stylu tradycji
malarstwa bizantyjskiego o wymiarach 80 x 60 cm, malowana na desce w srebrnej
ryzie, określana na koniec XVIII wieku. W opisie czytamy: ... Na obraz nałożona
320
Sporządzony w 1764 r. inwentarz opisuje ... altar v ćest’ cudotvornoj
ikony Bożej Materi ..., a wyliczone wota zapisane są na całej stronie,
wymienia się między innymi na koronie Jezusa Chrystusa 19 drogocennych kamieni, a na ryzie Matki Bożej 99 drogocennych kamieni, różnych 19, na palcu Matki Bożej pierścień z 5 brylantami, pierścieni 11,
a na palcu Jezusa Chrystusa pierścień z 4 brylantami. Cała ryza z koronami, aniołami, aureolami, galonami, składa się z 28 części oprócz panagii na szyi Świętej Dziewicy i z 225 kamieni. Kronikarz zaznaczył,
porównując inwentarze z roku 1645 i 1764 roku, że brakuje dużo ofiarnych wotów. Jednocześnie odnotował, że kollatorowie rządzili majątkiem monasterskim jak własnym i ... obratili etu Obitel’ ne bojas’ Boga458
Monaster supraski stracił drogocenne utensylia cerkiewne w czasie
powstania kościuszkowskiego459. Nakazem rządu Rzeczypospolitej monaster był zobowiązany oddać srebro, złoto i inne klejnoty. Z Supraskiej
Ikony Matki Bożej wzięto tylko wota ... ćetyre śtuki angelov, śest’ cvetov, slitok serebra iz raznych veśćej .... Monaster supraski łącznie przekazał na „narodową sprawę” dwa tysiące złotych gotówką i 82 funty
(około 33 kg) srebra oraz trzynaście tysięcy złotych znajdujących się
w magistracie warszawskim jako pożyczka z 5% odsetkami w stosunku
rocznym460. Składanie datków i ofiar na Insurekcję Kościuszkowską
sukienka z blachy mosiężnej posrebrzanej, obramiona wybijaną, palmetową taśmą
przechodzącą u dołu obrazu w motywy rocaille’u ze stylizowanymi kwiatami i ukośną kratką. Wizerunek postaci obwiedzony perełkowaniem, wokół liczne pęknięcia
blachy, przedziurawienie, zatarcia blachy, brak kamieni w nimbach, starte napisy
na plakietkach. ... Obraz całkowicie przemalowany, prawdopodobnie w 1973 roku.
458
Archimandryta supraski Aleksy Dubowicz zmarł 20 września 1652 r. w Wilnie i tam został pochowany, a autor kroniki zanotował: ... A. Dubović umer, pozvav
na straśnyj sud Bożij Christofora Chodkevića, ktitora Suprasl’skago, za nasilija
i naezdy Suprasl’skomu monastyrju, także za grabeżi i obdiratel’stva bezbożnyja.
Za etim pozvom umer i voevoda Chodkević v tom że godu, togo-że mesjaca i ćisla.
N. Dalmatov, dz. cyt., s. 164.
459
W monasterze supraskim znajdował się uniwersał cara Piotra I, aby wojska
rosyjskie nie czyniły zniszczenia ... predpisyvavśij vsem vojskam ne ćinit’ Suprasl’skomu i Kolożskomu monastyrjam nikakich nasilij. Dzięki temu wstawiennictwu monaster w czasie działań wojennych nie został zniszczony. N. Dalmatov, dz. cyt., s.
215, 539-540.
460
N. Dalmatov, dz. cyt., s. 313-314.
321
dotyczyły także rezydencji warszawskiej. Prowincjał o. Jerzy Makowiecki, superior warszawskiej rezydencji – filii Monasteru Supraskiego, był zapewne w lepszej sytuacji niż archimandryta Teodozy Wisłocki
w Supraślu i nie oddał cerkiewnego srebra. Zwrócił się superior Makowiecki 16 lipca 1794 r. do Rady Najwyższej, za aprobatą ks. Hugona
Kołłątaja, z prośbą o wyłączenie z przejęcia na skarb „narodowej sprawy” następujących rzeczy:
1) aby to co nieuchronnie do odbywania obrzędów w kościele greckim zwyczajnych, zostawione było podług regestru składającego się, 2)
aby sukienka z srebra próby ósmej blaszkową robotą, niewiele importować mogącą, mogła na obrazie Matki Boskiej pozostać jej bowiem zdjęcie precz [...] że i obraz wyjąć by potrzeba, bo tylko twarze i ręce są całe,
figura zaś korpusa, jak mówią opalona. Powyższy opis dotyczy opalonej ikony, która znajdowała się w cerkwi warszawskiej461. Kronikarz
Monasteru Supraskiego tak o tym wydarzeniu odnotował: ... i tak blagodarja nastojćivosti odnogo blagorozumnogo ćeloveka, cerkov’ Varśavskoj rezydencji ne byla obobrana 462.
W monasterze działała w latach 1695-1803 oficyna drukarska. W 1798
roku został wydany zbiór osobliwego nabożeństwa Officium codzienne
z różnymi nabożeństwami przydanemi na chwałę Boga i Matki Jego Niepokalanie Poczętej Maryi Panny. Maria Cubrzyńska-Leonarczyk pisze,
iż... zbiorek ten, jako jedyny z obecnie znanych dokumentów drukowanych do końca XVIII w. zawiera ślad kultu Matki Boskiej Supraskiej.
W skład jego wchodzi Modlitwa do NMP Supraskiej wielkiemi cudami
słynącej oraz Pieśń do Najświętszej Maryi Panny Supraślskiej 463. Utwór
ten nawiązuje do realiów supraskich. Znajduje w nim np. odbicie znana
461
J. Maroszek, Straty dziedzictwa kulturowego klasztoru OO. Bazylianów w Supraślu w latach 1794-1915, „Białostocczyzna” 1994, nr 2, s. 35.
462
N. Dalmatov, dz. cyt., s. 314.
463
Wielką stratą jest zagubiony rękopis o cudownych łaskach i uzdrowieniach,
zapoczątkowany w XVII w., autorstwa archimandryty Herasima Wielkontego. Znajdował się on do 1863 r. w Supraślu. 23 sierpnia inspektor Seminarium Duchownego
w Wilnie, archimadryta Modest, wypożyczył ... v ćisle drugich dokumentov dlja
sostavlenija opisanija Suprasl’skogo monastyrja ... kakovyja ne vozvraśćeno no
pamjat’ ob nich chranitsja v serdcach verujuśćich i v narodnom predanii vsech
christianskich ispovedanij naśej mestnosti do nastojaśćego vremeni. N. Dalmatov,
dz. cyt., s. 463.
322
legenda o powstaniu monasteru w miejscu, gdzie zatrzymał się puszczony przez mnichów na wodę Krzyż Święty464. Na karcie tytułowej verso
Zbioru osobliwego nabożeństwa [Supraśl 1798] jest drzeworyt Matki
Boskiej Supraskiej wraz z modlitwą tłumaczoną na język polski: Miłosierdzia Drzwi otworz nam Błogosławiona Boga-Rodzico Dziewico w tobie nadzieię pokładaiąc niech nie giniem ale wybawieni zostaniem od
bied, Ty bo iesteś zbawczynią Narodu Chrześciańskiego465.
Opis inwentarza z 1829 roku, sporządzony za biskupa Leona Jaworskiego, wymienia ołtarz z Supraską Ikoną Matki Bożej ... ołtarz 4-ty
Nayświętszey Panny przy drugim filarze, co do architektury zupełnie
podobny ołtarzom Pana Jezusa i cała różnica w tem tylko zachodzi, że
w wierzchu ołtarza nad gzemsami, tam było w snicerstwie (wyrzeźbione) imię Jezus, to tu imię Maryi 466. W tym opisie wspomniany jest ...
obraz Matki Boskiej na blasze miedzianej malowany w ramach drewnianych, posrebrzanych z szatą srebrną. Na tej podstawie wysuwano
wniosek, że Supraska Ikona malowana była na blasze. Otóż ikona była
malowana na płótnie naklejonym na desce drewnianej, jak podają opisy
464
M. Cubrzyńska-Leonarczyk, Polsko-łacińskie piśmiennictwo religijne w oficynie supraskiej, „Białostocczyzna” 1994, nr 2, s. 21; Por. A. Jaskević, Abranne
većnasci. Universalizm tradycyi i histaryzm sućasnasci, Minsk 1999, s. 48.
465
Sama modlitwa Do Nayświętszey Maryi Panny Supraslskiey Wielkiemi Cudami Słynącey brzmi: O! Naczynie wybrane Nabożeństwa Nayświętsza Naybłogosłowieńsza i Cudotworna Panno Matko Boża Marya Supraślska, która żadnym niebrakniesz człowiekiem i nigdy do Ciebie uciekaiących się nie opuszczaszają nayniegodnieyszy grzesznik idę do Ciebie, i z miłości ku Bogu moiemu całego siebie co
do ciałą i duszy teraz i na zawsze odaię Tobie za niewolnika; ażebyś mnie dzielnością, którą Ci nadała Przynayświętsza Tróyca i Twoią nayskutecznieyszą przyczyną, którą wszystkim do Ciebie się uciekaiącym gotowaś świadczyć, w życiu i przy
śmierci, rządzić, prostować, strzedź, i bronić raczyła: abym mógł nie tylko wszelkiey doczesney hańby, potwarzy, osławienia uniknąć, ale nad to, abym kiedykolwiek
ze wszystkiemi Świętemi wybranemi uciechy zażywał w Niebie. Osobliwie mnie nie
opuszczy w tey potrzebie moiey (Tu wyrazić prośbę swoią) Którą Tobie bardziey
sercem, niżeli usty wyrażam. Mam nadzieię, że wysłuchanym zostanę od Syna Twego Jednorodzonego Pana naszego Jezusa Chrystusa. Który w obecności Twoiey
sromotną śmierć Krzyżowa, kiedy duszę twoię miecz boleści przeniknął, poniosł,
a teraz z Bogiem Oycem w jedności Ducha Swiętego żyie i Króluie Bóg Błogosłowiony na wieki wieków, Amen. „Nazukos” 1993, nr 9.
466
W. Załęski, Supraska Madonna, Supraśl 1999, s. 44.
323
inwentarza z 1557, 1645 i 1764 r., a także inwentarz sporządzony w 1882
roku... Po drugiej, lewej stronie cerkwi takie same kioty jak opisane.W
nich ikony: Matki Bożej z Dzieciątkiem na lewej ręce, malowana na desce. Ryza na ikonie srebrna 8 próby, wagi 20 funtów. Na tej ryzie osiemnaście sztuk kwiatków srebrnych 3-ej próby. Nad głową Matki Bożej
srebrny, wyzłocony wieniec w kształcie korony z krzyżykiem na wierzchu. W koronie kamieni ametystów 2, pereł wielkości grochu 2, różnokolorowych szkiełek 51. Na piersi Matki Bożej szafir jeden na palcu prawej
ręki ...Tu wymieniane są zawieszane na obrazie wota. W dalszej części
inwentarza czytamy: wymiary tej ikony: wysokość 3 arszyny 6 wierszkow, a szerokość 1 arszyn i 13 wierszkow467.
W 1881 r. namiestnikiem Ławry Supraskiej mianowano archimadrytę
Mikołaja Dałmatowa, historyka, człowieka głębokiej wiary. Z Supraśla
uczynił on centrum prawosławnej misji.
W tym okresie do monasteru pielgrzymowali ludzie różnych stanów
i pochodzenia, by oddać część Matce Bożej w jej cudownej ikonie468.
Przeprowadzono też remont cerkwi Zwiastowania Najświętszej Marii
Panny. 8 maja 1889 r. poświęcono kamień węgielny pod cerkiew św.
Jana Teologa, a w następnym roku, 26 września, uroczyście konsekrowano. W 1893 r. założono Suprasl’skoe Blagoveśćenskoe Bratstvo, które
w 1899 r. liczyło 450 osób. W klasztorze odtworzono cenną bibliotekę
(dawna została w 1876 r. zabrana do Vilenskoj Publićnoj Biblioteki).
467
W. Załęski, Supraska Madonna, Supraśl 1999, s. 46; Według źródła drukowanego Suprasl’skaja ikona Odigitrii pisana v vizantijskom stile, na doske vysotoju
3 arśina 6 verśkov i śirinoju 1 arśin 13 verśkov. Ona predstavljaet soboju kopiju s
ćudotvornoj ikony Bożiej Materi Odigitrii-Smolenskoj. Vverchu, nad glavoju Bogomateri, izobrażen Bog-Otec v oblakach, okrużennyj likami angelov. V drennich zapisjach net izvestuj ob osobom dne prazdnovanija v ćest’ Suprasl’skoj ikony; no s
davnich vremen voślo v obyćaj soverśat’ prazdnestvo v ćest’ eja 25 marta, a v poslednee vremja prazdnuetsja eśće i 28 ijulja, kak den’, ustanovlennyj dlja prazdnovanija po vsej Rusi Smolenskoj ikone Bożiej Materi Odigitrii. – Skazanie o ćudotvornych ikonach Bogomateri i o Eja milostjach rodu ćelovećeskomu. Carica Nebesnaja spasi zemlju Russkuju, Svjato-Troickij Novo-Golutvin żenskij monastyr’,
Kolomna 1993, t. 2, s. 489-490.
468
Jeszcze w XIX wieku na polu należącym dziś do Państwowego Domu Dziecka w Supraślu wybudowano ogromne wiaty, pod którymi mogli znależć schronienie
przybywający pielgrzymi. P. Chomik, Kult Supraskiej Ikony Matki Bożej, „Elpis”
1999, z. 1, s. 204.
324
W 1908 r. utworzono tu szkołę psalmistów. Cenne freski w 1887 r. poddano restauracji: ... oćiśćeny suchim sposobom, prićem obnarużilsja sledujuśćij cykl stenopisi ... V śestom rjadu otkryto tri kartiny iz żizni Spasitelja, a v sed’mom – iz żizni Bogomateri i ćudotvornyja ikony (okolo
chorov i pod nimi)469.
Kolejny wizerunek Matki Bożej został wykonany w Moskwie i zamieszczony w 1886 r. w Vilenskom Kalendare. Na podstawie tego rysunku Skrobeckiego, Maszystow wykonał litografię. Na litografii zostały umieszczone wszystkie detale oraz wota zamieszczone na ikonie. Na
400-lecie (1500–1900)470 monasteru została wykonana kopia Supraskiej
Ikony Matki Bożej na desce o wymiarach: szerokość 3 arśiny a wysokość 1 arśin i 12 verśkov 471. Ofiarowana przez bractwo, umieszczona
została w cerkwi św. Jana Teologa, w drewnianym pozłoconym kiocie
o wartości 182 rubli i 25 kopiejek. W dole kiotu umocowano tabliczkę
z napisem 400-lecie Supraskiego monasteru 1500–1900472.
Warto nadmienić, że z okazji przeniesienia w 1901 r. monasteru
żeńskiego z Grodna do Krasnegostoku, archimadryta MikołajDałamatow
przekazał mniszkom kopię Supraskiej Ikony Matki Bożej473. W cerkwi
469
F. Pokrovski, Archeografićeskaja karta Grodnenskoj guberni, S-Petersburg
1895, s. 73
470
Z okazji 400-lecia została wydana broszura 400-letnij jubilej Suprasl’skago
Blagoveśćenskago monastyrja (1500–1900 gg.). Izdanie Vilenskago Pravoslavnago Svjato-Duchovskago Bratstva, Vil’na 1900, ss. 20.
471
Obecna kopia ikony Matki Bożej w cerkwi św. Jana Teologa przedstawia
ryzę namalowaną w błękitnym kolorze a wota w żółtym, natomiast orginalną ikonę
pokrywała ryza srebrna. Oblicza Matki Bożej i Dzieciątka są wykonane w wyrazistych naturalnych barwach. Malarz zaznaczył żółtym kolorem (różne wota) znajdujące się na orginale krzyżyki, łańcuszki, pierścienie, korony, ordery, różnego rodzaju broszki oraz białe perły i różowe korale. Obecnie również są zawieszane wota,
w większości to krzyże kapłańskie, krzyżki, łańcuszki oraz inne. W 1998 r. przez
majstra z Poczajowa, Igora Neczaja, został wykonany piękny pozłocony kiot .
472
W cerkwi św. Jana Teologa po dzień obecny znajduje się kopia cudownej
Supraskiej Ikony Matki Bożej, napisana w 1896 r. dla cerkwi Narodzenia Marii
Panny w Dońsku. Widnieje na niej napis: Kopija ikony Bożej Materi Suprasl’skoj.
Suprasl’skoe Blagoveśćenskoe Bratstvo. V Donskuju Rożestvo-Bogorodićnuju Cerkov 1896 god. Obraz Bożej Materi Odigitrii Smolenskoj. LEV 1900, s. 94.
473
Grodnenskij Svjato-Rożdestvo-Bogorodickij żenskij monastyr, Moskva 1999,
s. 17.
325
białostockiej również znajdowała się kopia cudownej Supraskiej Ikony
Matki Bożej474.
W wydaniu książkowym Zemnaja żizn’ Presvjatoj Bogorodicy i opisanie svjatych ćudotvornych ee ikon zamieszczono wizerunek Supraskiej Ikony Matki Bożej, na którym twarz Marii Panny zwrócona jest 3/
4 ku Chrystusowi475, co znaczy, że rysunek był zrobiony z oryginału i z
całą pewnością odtwarza wizerunek Smoleńskiej Ikony Matki Bożej476.
Ikona Smoleńska posłużył za wzór szeregowi kopii (znanych jest 31).
Podobnie i obraz częstochowski jest typem Hodegetrii i ma liczne kopie. Spekulacje na temat pochodzenia ikony oraz techniki malowania
a także wywody, że pierwowzorem Ikony Supraskiej była Częstochowska Ikona Matki Bożej są historycznie niepotwierdzone477. Według Wojciecha Załęskiego również Hodyszewska Ikona Matki Bożej jest kopią
Supraskiej Ikony Matki Bożej.
Autor monografii Supraska Madonna powiada, że za pierwowzór
posłużył wizerunek Matki Bożej Częstochowskiej, co jest zgodne z szerzonym w tym czasie kultem tego obrazu na Wschodzie Rzeczypospolitej478. Innego zdania jest ks. W. Jemielity: Na początku XVII stulecia
474
Białostocka Ikona Matki Bożej jest kopią cudownej Supraskiej Ikony Matki
Bożej. Charakterystyczne na tej ikonie jest ułożenie ręki Dzieciątka, tak jak na
pierwowzorze Smoleńskiej Ikony Matki Bożej. Kopia została wykonana w końcu
XVII wieku dla cerkwi w Tykocinie lub na początku XVIII wieku dla cerkwi św.
Mikołaja w Białymstoku. Prawdopodobnie malowano ikonę przed zmianą starych
ryz na nowe za rządów metropolity Gabriela Kolendy, gdyż kompozycja Białostockiej Ikony Matki Bożej przypomina pierwozór Ikony Supraskiej.
475
Zemnaja żizn’ Presvjatoj Bogorodicy i opisanie svjatych ćudotvornych ee
ikon, Jaroslav 1999, s. 249.
476
L. I. Denisov, Pravoslavnye monastyri Rossijskoj Imperii. Polnoj spisok
mużskich i żenskich monastyrej, archirejskich domov i żenskich obśćin. Grodnenskaja gubernia, Moskva 1908, s. 210.
477
W. Załęski, Supraska Madonna, Supraśl 1999, s. 55-56.
478
W. Załęski, Supraska Madonna, Supraśl 1999, s. 55; Na Supraskiej ikonie
ułożenie prawej dłoni Jezusa Błogosłowiącego jest inne niż na Ikonie Częstochowskiej. W Kościele prawosławnym nie ma zwyczaju koronowania świętych obrazów.
Natomiast w Kościele katolickim pierwszy raz koronowano w 1717 r. Częstochowską Ikonę Matki Bożej, co mogło dać i początek koronie na Supraskiej Ikonie Matki
Bożej, która zauważalnie zmieniła wygląd obrazu; Por. Bogomater’ Čenstochovskaja Umjagčenie Zlych Serdec [w:] Liki Russkoj Ikony, dz. cyt., s. 115.
326
synody polskie zajęły się sprawą ustalenia typu Madonny w Polsce i za
rządów biskupa krakowskiego Marcina Szyszkowskiego w 1621 r. zapadło postanowienie.
Wskazywało ono malarzom jako wzór obowiązujący obraz z Jasnej
Góry. Wpływy bizantyńskie wschodnie, tak powszechne w epoce pierwszych Jagiellonów w zakresie przedstawień Maryi, były żywe jeszcze
w XVI i XVII wieku; nawet wówczas, gdy malarze nie starali się naśladować typu jasnogórskiego. Przykładem tych nurtów jest właśnie Obraz
Matki Boskiej Hodyszewskiej z XVII wieku. Kto go namalował, jak i kiedy znalazł się w Hodyszewie, nie wiadomo479.
Informacji o losie Supraskiej Ikony Matki Bożej na początku XX
wieku dostarczają sprawozdania arcybiskupa grodzieńskiego i brzeskiego Michała z okresu I wojny światowej, które były adresowane do św.
Synodu ... o evakuacyi chramovych kaśtounascej Grodzenskaj guberni480. Otóż w sprawozdaniu za 1914 r. czytamy: ... ćto ieromonach Suprasl’skago monastyrja Antonij i drugoj ieromonach snabżeny ot obiteli
naborami cerkovnoj utvari, oblaćenij i bogoslużebnych knig. Z tego sprawozdania wynika, że w klasztorze pozostało tylko dwóch hieromnichów,
aby sprawować pieczę nad majątkiem cerkiewnym. W sprawozdaniu za
1914 r. jest mowa o monasterze Borysa i Hleba w Grodnie i Supraskim
Zwiastowania Najświętszej Marii Panny ... izvlećenie iz otćeta archiepiskopa Grodnenskogo i Brestskogo Michaila o sostojanii Grodnenskoj
eparchii za 1914 g. so svedenijami o tom, ćto bratija Grodnenskogo Boriskoglebskogo vtoroklassnogo i Suprasl’skogo pervoklassnogo monastyrja evakuirovany byli v Nikolo-Ugreśskij monastyr Moskovskoj eparchii481. W 1915 roku, w końcu sierpnia, cała gubernia znalazła się pod
okupacją niemiecką (a 10 sierpnia ewakuowano archiwum Konsystorza
Grodzieńskiego, w którym znajdowało się 360 opisów majątku cerkiewnego oraz 352 plany gruntów cerkiewnych). W sprawozdaniu za 1915 r.
479
W. Jemielity, Hodyszewo. Sanktuarium Maryjne, Łomża 1973, s. 18.
I. Paltaúskaja, Vyvezena ú perśaju susvetnaju vajnu, [v:] Vjartanne – 2, Minsk
1994, s. 124, 125, 136, 143.
481
Monaster położony na rzeką Moskwą w odległości 15 wiorst od Moskwy.
Zob. Bulgakov S. V., Nastol’naja kniga dla svjaśćenno-cerkovno-slużitelej, Izd.
Moskovskogo Patriarchata, Moskva 1993, t. II, s. 1487.
480
327
odnotowano: svedenija
o dostoprimićatel’nych
svjatynjach Grodnenskoj eparchii: drevnie
ćudotvornye ikony Żirovickoj, Suprasl’skoj, Kolożanskoj Bożej Materi
chranjatsja v eparchii.
Miejsce wyżej wymienionych ikon nie jest
wskazane482. Zaznaczono, że ... poćti vse russkoe naselenie guberni
ostavilo svoi mesta i zabrało o vyvoze cerkovnych svjatyn’, utvari
i drugogo imuśćestva,
ili sokrytju poslednjago
v slućae nevozmożnosti
vyvoza itp. svedenija
o tom, ćto etimi voprosami Konsistorija zanimalos’ i do priezda do
Supraska Ikona Matki Bożej
Moskvy. Dalej czytamy
(obecnie znajduje się w monasterze)
w sprawozdaniu, że
z Grodna Konsystorz ewakuowany został do Słonima, a później w głąb
Rosji. Arcybiskup Michał pozostawał w Grodnie do 18 sierpnia 1915 r.483
Interesująca nas Supraska Ikona Matki Bożej jest wymieniona w sprawozdaniu za 1915 r. ... so svedenijami ob evakuacii ćasticy mośćej s
grobikom sv. mladenca Gavriila Zabludovskogo i ćudotvornoj ikony
obitelej Suprasl’skogo Blagoveśćenskogo monastyrja Belostokskogo
482
Należy zanaczyć, że tylko Żyrowicka Ikona Matki Bożej powróciła z bieżeństwa, natomiast Supraska i Kołożska nie wiadomo gdzie pozostają.
483
Po I wojnie światowej był egzarchą Ukrainy. Zob. Michail (Ermakov) mitrop. Kievskij, Ekzarch Ukrainy [v:] Manuil (Lemeśevskij) mitrop., Die Russischen
Orthodoxen Bischöpe von 1893 bis 1965, t. 23, cz. 4, Erlangen 1986, s. 385-388.
328
uezda v Moskvu i pomeśćenii dlja vremennogo prebyvanija v Pokrovskom sobore i chrame Neskućnogo dvorca 484. Niewiadomym pozostaje, czy mnisi supraskiego monasteru na uchodźtwie, zamieszkując w monasterze odległym o 15 wiorst od Soboru Pokrowskiego w Moskwie,
zdołali zabrać ikonę do Monasteru Nikolsko-Ugreszskiego. Monaster
Nikolsko-Ugreszski w latach 20. XX wieku został zamknięty, cerkiew
Nieskucznogo Dworca zburzona, a Sobór Pokrowski, zamknięty. W latach 90. Monaster Nikolsko-Ugreszski, a także Sobór Pokrowski zwrócone zostały Cerkwi i obecnie są odrestaurowywane.
W wydawnictwie źródłowym Białoruskiego Fondu Kultury „Vjartanne” znajdujemy wzmianki o eksponatach znajdujących się w muzeum
Rumiancewa w Moskwie. Po jego likwidacji w 1923 r. część eksponatów została przekazana do Państwowego Muzeum Historycznego, a reszta
w TARGSIN, gdzie zostały rozsprzedane i ostatecznie stracone. Natomiast w Państwowym Muzeum Historycznym zachowały się ...fota pa
Suprasl’skamu manastyru nr nr 204–214 ... oraz ... abrazy485.
Po 1918 r. władze polskie przejęły klasztor jako mienie pozaborcze.
Kościół prawosławny wystąpił do sądu o uznanie jego praw do zabudowań, lecz sąd wniosek oddalił486.
484
I. Paltaúskaja, Vyvezena ú perśaju susvetnaju vajnu, [v:] Vjartanne – 2, Minsk
1994, s. 136 – 137; Por. Belaruskija carkoúnyja kaśtoúnasci evakuiravanyja ú maskoúskija manastyry ú ćas Perśaj susvetnaj vajny, [w:]Vjartanne – 3, Minsk 1996,
s. 62.
485
Ju. Piskun, M. Janickaja, Liosy belaruskich kaśtoúnascej u Maskve, [w:]
Vjartanne – 3. Zbornik artykulaú i dakumentaú. Minsk 1996, s. 48-50.
486
W 1919 r. do Supraśla przyjechał inspektor Zbigniew Łaszczyński w towarzystwie burmistrza miasta Władysława Kozłowskiego i pani sekretarz Marii Rothert. Udają się do cerkwi Zwiastowania NMP. Wydają polecenie dla mnicha Sawy
i starosty cerkiewnego wyniesienia utensylii cerkiewnych do cerkwi św. Jana Teologa, a cerkiew Zwiastowania NMP zostaje zamknięta i opieczętowana. Nadzór nad
cerkwią sprawuje burmistrz Supraśla. Wierni zrzeszeni w Bractwie Prawosławnym
piszą petycję do Ministerstwa Wyznań Religijnych I Oświecenia Publicznego o przywrócenie nam naszych świątyń. W 1919 r. w tymże ministerstwie leży „memoriał”
dziekana białostockiego ks. Lucjana Chaleckiego ... upraszam o zwrot Kościołowi
katolickiemu cerkwi i klasztoru w Supraślu. Było to własność oo. Bazylianów –
unitów odebrana na rzecz prawosławia za czasów cara Mikołaja I ... Prawosławni
wierni składają kolejne prośby, jednakże żadnych skutków nie odnoszą. Burmistrz
natomiast pisze do starostwa białostockiego ... opieka nad zabudowaniami właści-
329
20 lipca 1944 r. cerkiew Zwiastowania została zburzona przez wojska hitlerowskie. Życie religijne skupiło się przy cerkwi św. Jana Teolowego klasztoru, archimandryty stajniami i oborami klasztornymi została powierzona kierownikowi szkoły powszechnej, panu Henrykowi Dzikowskiemu. Dom wydzierżawiony do użytku poczty, oddany jest do rozporządzenia miasta. Wojewoda
także pisze, że stan budynków klasztornych jest fatalny. Ministerstwo Robót Publicznych wyasygnowało w 1919 r. 40 tys. marek a w następnym roku 50 tys. marek. W 1922 r. przyjeżdża do Supraśla komisja, która sporządza raport dotyczący
remontu cerkwi. Bractwo Prawosławne zwraca się do Naczelnika Państwa o ... odkrycie nam świątyni. Co się tyczy klasztornych gruntów i ziemi, my z tego tylko
prosim, aby nam było dane zabudowanie od dzwonnicy i Jana Bogosłowa cerkiew.
Oczywiście odpowiedzi prawosławni nie otrzymali. 26 sierpnia 1922 r. Komitet
Wojewódzki przekazuje gmach byłego klasztoru Szkole Rolniczej. Część pomieszczenia zamuje o. Sawa Gawryluk i stróż Antoni Kranczuk. Obaj zostają wezwani do
opuszczenia klasztoru i mimo sprzeciwu dnia 27 maja 1924 r. powstaje „Komitet
Restauracyjny Kościoła w Supraślu”, domagający się zwrotu kościoła (cerkwi), klasztoru i całego majątku niegdyś należącego do klasztoru. W połowie roku 1926 trwa
wymiana pism między Okręgową Dyrekcją Robót Publicznych w Białymstoku i Wojewódzkim Konserwatorem Zabytków w sprawie remontu. Cerkiew św. Jana Teologa według starosty „zamknąć tymczasowo przez zabicie drzwi”. W 1927 roku
arcybiskup Kościoła rzymskokatolickiego ks. Jałbrzykowski przyjeżdża do Supraśla i odprawia uroczystą mszę w cerkwi Zwiastowania klasztoru supraskiego. Metropolita prawosławny Dionizy pisze do Ministerstwa ... czy władze Państwowe
upoważniły duchowieństwo rzymskokatolickie do objęcia klasztoru supraskiego ...
Klucze od cerkwi miały być pod opieką burmistrza, jednakże w piśmie z 13 lutego
1928 r. miejscowy ks. rzymskokatolicki Sidorowicz odpowiada: ... Jeżeli Magistrat
ma na myśli od kościoła pounickiego to powiadam, zarząd i użytkowanie takowego
razem z kluczami JE ks. arcybiskup Metropolita Wileński po dokonaniu poświęcenia w dniu 4 października 1927 r. w obecności przedstawiciela Rady Miejskiej przekazał mnie ... Były plany utworzenia parafii unickiej, ale się nie powiodły. Mimo to
duchowieństwu prawosławnemu zabroniono osiedlenia się w Supraślu. Opiekę duszpasterską nad wiernymi zlecono duchownemu z Wasilkowa, a nabożeństwa odprawiano w kaplicy na cmentarzu. Trwała korespodencja między Dyrekcją Robót Publicznych w Białymstoku a Konserwatorem Zabytków, a także arcybiskupem Jałbrzykowskim, o pieniądze na remont cerkwi. Księża Salezjanie w latach 30. dzierżawią dwa budynki klasztorne i 21,2 ha ziemi. Mają zawartą umowę na dzierżawę
do 31 marca 1948 r. W marcu 1937 r. zdejmują z cerkwi św. Jana Teologa krzyże
prawosławne i zamieniają ją w salę gimnastyczną. Konsystorz Prawosławny w Grodnie oraz zarząd klasztoru męskiego z siedzibą w Grodnie wytoczyli powództwo
przeciwko Skarbowi Państwa i Rzymskokatolickiej Kurii Metropolitalnej w Wilnie. Wyrok nie był pomyślny dla prawosławnych w Supraślu. 1 września 1939 roku
330
ga. Polityka powojennych władz wobec wyznawów prawosławia w Supraślu również nie była przychylna487. Ocalałe budynki klasztorne zostały przejęte przez władze państwowe, które urządziły w nich szkołę
mechanizacji rolnictwa. Cerkiew św. Jana Teologa miała być przerobiona na stołówkę. W latach 50. podjęto decyzję o jej rozbiórce, lecz ostatecznie władze państwowe w 1957 r. zaprzestały wykonania swoich zarządzeń488.
wybucha wojna. Na teren Białostocczyzny wkraczają wojska radzieckie. W dużej
cerkwi, całkowicie ją dewastując, instalują kuźnię, a w dawnej cerkwi św. Jana
Teologa – kuchnię. W pomieszczeniach klasztornych kwateruje wojsko. W 1941 r.
Supraśl zajmują Niemcy. Prawosławnym udaje się odzyskać cerkiew św. Jana Teologa. Do Supraśla wracają mnisi. Dnia 23 lipca 1944 r. okupant niemiecki burzy
cerkiew Zwiastowania Najświętszej Marii Panny. Po wyzwoleniu zakonników wypędzono, pozostał archimandryta Izydor, który zamieszkał u proboszcza prawosławnego o. Aleksego Mularczyka, później zaś we wsi Ogrodniczki. Zmarł w 1945 r.
i pochowany został na parafialnym cmentarzu w Supraślu. M. Bołtryk, Pieczęć na
cerkwi, „Przegląd Prawosławny” 1993, nr 8.
487
M. Bołtryk, Sądny dzień w Supraślu, „Przegląd Prawosławny” 1995, nr 2, 3, 4.
488
Prezydium Wojewódzkiej Rady Narodowej w Białymstoku Wydział do Spraw
Wyznań w 1957 r. skierował pismo do Urzędu do Spraw Wyznań w Warszawie
w sprawie rozbiórki cerkwi prawosławnej (św. Jana Teologa) w Supraślu. Do tego
pisma została dołączona notatka następującej treści: W 1944 r. Niemcy wysadzili
w powietrze główną cerkiew klasztorną. Po wyzwoleniu prawosławni odzyskali ocalałą kaplicę na terenie klasztornym i urządzili w niej cerkiew. Próby odzyskania tej
kaplicy przez salezjanów nie udały się. Ocalałe budynki klasztorne zostały przejęte
przez władze państwowe, które urządziły w nich ośrodek szkoleniowy mechanizacji
rolnictwa (szkołę). Kaplica pozostała w użytkowaniu parafii prawosławnej do roku
1954, kiedy na wniosek Ośrodka Szkoleniowego parafię prawosławną eksmitowano do kaplicy cmentarnej, znajdującej się pod miastem (około 2 km). Ludność prawosławna (ok. 1500 wyznawców). Na wiosnę 1957 r. Ośrodek Szkoleniowy zaprojektował przebudowę kaplicy na stołówkę dla młodzieży szkolnej, uzyskał aprobatę
u swoich władz i rozpoczął przebudowę obiektu, zrywając dach i obalając krzyże
na kaplicy. Fakt ten oburzył miejscową ludność, która uprzednio zwracała się do
Prezydium WRN w Białymstoku o zwrot kaplicy, proponując oddzielenie kaplicy od
Ośrodka parkanem i urządzenie osobnego wejścia do niej (aby ominąć podwórko
Ośrodka i nie wchodzić do kaplicy przez teren należący do Ośrodka). Na interwencję Prawosławnego Metropolity Makarego, Urząd do Spraw Wyznań w Warszawie
wstrzymał rozbiórkę. Władza w Białymstoku rozpoczęły rozmowy z parafianami;
delegacje dwukrotnie przyjezdżały do Urzędu prosząc o zwrot kaplicy, interweniowały również w Ministerstwie Rolnictwa. Zarząd Rolnictwa wysunął propozycję
331
3 czerwca 1984 r. został poświęcony i położony kamień węgielny
pod rekonstrukcję cerkwi Zwiastowania Najświętszej Marii Panny489.
Było to uwięńczenie wysiłków ordynariusza białostocko-gdańskiego
arcybiskupa Sawy. W październiku tegoż roku utworzono Dom Zakonny w zaadaptowanym na ten cel budynku parafialnym. Było to początkiem odrodzenia życia zakonnego w Ławrze Supraskiej. W 1987 r. patriarcha Konstantynopola poświęcił kopie Smoleńskiej Ikony Matki Bożej dla Domu Zakonnego w Supraślu. Jedna pozostała w Domu Zakonnym, natomiast druga przyciąga rzesze pielgrzymów w cerkwi św. Jana
Teologa. Święto Supraskiej Ikony przypada na dzień 10 sierpnia, zaś w
każdą środę o godz. 17 odprawiany jest akatyst przed cudowną ikoną
przeniesienia kaplicy prawosławnej do nieczynnego kościoła ewangelicko-augsburskiego. Parafianie oświadczyli, że nie chcą cudzej świątyni. Biorąc powyższe
pod uwagę, a szczegółnie fakt, że ludność jest bardzo podrażniona, że przyjęcie
kaplicy w 1954 r. było nieprzemyślane przez Wydział do Spraw Wyznań w Białymstoku a sprawa nie była skontaktowana na miejscu przed powzięciem ostatecznej
decyzji proponuję: a) zwrócić przedmiotowy obiekt parafii prawosławnej w stanie
obecnym, b) nie udzielać parafii żadnych dotacji na remont obiektu pozostawiając
jej doprowadzenie kaplicy do stanu używalności we własnym zakresie. Dnia 15
stycznia 1958 r. sporządzony Akt Zdawczo-Obiorczy obiektu byłej cerkwi prawosławnej, pozostającej w dotychczasowym użytkowaniu Państwowego Technikum
Mechanizacji Rolnictwa w Supraślu, w którym czytamy: 1) Parafia prawosławna
zaadaptuje obiekt na cele kultowe, wykonując osobne wejście do cerkwi od strony
północnej. 2) Ogrodzi teren wydzielony do cerkwi parkanem, oddzielającym ją całkowicie od terenu szkolnego. 3) Dla zapewnienia należytego dostępu do obiektu
wydzielić z przyległego terenu: od strony południowej i wschodniej 4 m szerokości
od strony północnej wzdłuż budynku w linii prostej od szosy Supraśl-Krynki 7 m
szerokości. Powierzchnia wydzielona od strony północnej z przeznaczeniem jako
główne dojścia do obiektu poszerzona jest do 10 m szerokości na przestrzeni 20 m.
długości od szosy. 4) Strona przyjmująca zobowiązana jest przejąć pod opiekę materiał porozbiórkowy. 5) Przyjęty obiekt parafia zobowiązana jest ogrodzić zgodnie
z zaleceniami Architekta Powiatowego Woj. Konserwatora Zabytków w terminie
do dnia 1 maja 1958 r. Archiwum Akt Nowych MAP, t. 1049, nr 62, s. 20-22.
Parafia te zobowiązania wykonała i ten stan trwał do lat 90., tj. do chwili przekazania przez władze państwowe kompleksu klasztornego Kościołowi prawosławnemu.
489
Odezwa Świętego Synodu Biskupów PAKP w sprawie odbudowy świątyni
Zwiastowania Najświętszej Marii Panny w Supraślu do Wielebnego duchowieństwa i wiernych Polskiego Autokefalicznego Kościoła Prawosławnego, „Cerkovnyj
Vestnik” 1984 nr 4-6, s. 5.
332
Matki Bożej. Wraz z odrodzeniem życia monastycznego w Supraślu powrócono do tradycji pielgrzymowania. Od roku 1991 w przededniu święta
organizowana jest tzw. Białostocka Pielgrzymka, skupiająca ostatnio kilka
tysiący pielgrzymów. Poza tym uroczyście są obchodzone święta parafialne w dniach 21 maja i 9 października.
W 1990 r. w odzyskanym budynku poklasztornym, przylegającym
do cerkwi św. Jana Teologa, reaktywowano Męski Klasztor Prawosławny. Decyzją ówczesnego szefa Urzędu Rady Ministrów Jana Rokity z 28
września 1993 r. monaster został przekazany prawosławnym 490. Po sprzeciwach strony katolickiej, Urząd Rady Ministrów 28 lutego 1996 r. ponownie zadecydował o przekazaniu nieodpłatnie całego zespołu klasztornego w Supraślu Kościołowi prawosławnemu. Nastąpił okres intensywnego zagospodarowywania obiektów klasztornych.
Cudowna Supraska Ikona Matki Bożej wzbogaciła się o nowy pozłocony kiot, którego wykonawcą był majster z Poczajowa Igor Nieczaj.
On również wykonał nowy ikonostas. Sam klasztor wzbogacił się o drukarnię, odnawiając piękne tradycje wydawnicze.
W folderze wydanym z okazji zapoczątkowanego w 1998 r. jubileuszu 500-lecia supraskiego klasztoru czytamy: Prawosławna cerkiew
Zwiastowania znów góruje nad Supraślem. Wraz z otaczającym ją zespołem monasterskich budynków jest najstarszym fragmentem tego przepięknie położonego miasteczka, pierwszym, jak spotrzega każdy je odwiedzający. Wydaje się, że leży na uboczu, w rzeczywistości jest odwrotnie – to miasto wyrosło obok monasteru, jemu zawdzięcza istnienie, rozwój i sławę491.
490
E. Czykwin, Powrót, „Przegląd Prawosławny” 1993, nr 10, s. 2.
500 lat monasteru w Supraślu, pod red. D. Wysockiej, Klasztor Męski Zwiastowania Najświętszej Marii Panny w Supraślu, Supraśl 1998, ss. 34, il.
491
333
WÓLKA WYGONOWSKA
– Ikona Matki Bożej Znamienije
Nazwa Wólka Wygonowska pochodzi od nazwiska właściciela –
Wahanowski. Ród Wahanowskich wywodził się z powiatu brzeskiego,
z dóbr Wahanów, otrzymanych od Kazimierza Jagiellończyka około 1486
roku. W 1528 r. w popisie wojsk występuje syn Michajła, Teodor Wahanowski (Wahanowicz), później jego synowie zajmują się spławem zboża do Gdańska. W rejestrze komory celnej we Włocławku są notowani:
w roku 1544 Fieodor Wahanowski 60 łasztów zboża, w 1557 r. Maryna
Wahanowska żona Fieodora – 20 łasztów492.
W 1567 r. Aleksander, Fieodor, Iwan i Jerzy Fiedorowicze Wahanowscy stawiają po 5 koni każdy z Wahanowa i Podbielska (Podbiela)
w powiecie bielskim. Pod rokiem 1594 spotykamy Hrehora i Fieodora,
pierwszy z nich posiada Wahanowo, Podbielsk i Krasne Sieło, drugi Fiodor również Wahanowo i Kruhłe. Tego roku folwark Kruhłe został podzielony pomiędzy Wahanowskich na cztery części. Na tak rozległych
dobrach Wyganowscy wybudowali cerkwie w Wólce Wyganowskiej
i Podbielu.
W wizycie generalnej z 1727 r. cerkiew woleńską493, tak scharakteryzowano ... cerkiew na gurce drewniana zbyt stara. Cmętarz z parkanu
ruina iest ... Wymienione są carskie Drzwi staroswieckie ubogie ... obrazów dwa wielkich Salwatora y ś. Antoniego a Moskiewskich sześć. Z tego
tekstu wynika, że cerkiew istniała przed unią kościelną. Następny opis
dotyczy ikony Matki Bożej ... Ołtarz wielki na zrębie, Na którym Obraz
492
J. Zieleniewski, Rejestr pomiary włócznej Kleszczel z roku 1560, „Studia
Podlaskie”, t. 3, Białystok 1991, s. 241, przyp. 4.
493
Wizyty dekanatu bielskiego, ChKG-K APwL sygn. 780, k. 383–384.
334
Niby w szufladzie z drzwiczkami dwoiestemi pod czarną farbą w którey
szufladzie Obraz Nayświętszey Matki z Panem Jezusem, cudowny Fortur
Miary Niby pułtorałokciowy w ramach czarnych snicerskich delikatnych.
Na osobach całych wyrznetego Obrazu cudownego Szata srebrna y korona wielka Auszpurskie wybrana, druga korona daleko mnieysza. Lichtarzykow srebrnych dwa z rękoięscią z łancuszkami z trzema puklami srebr.
biała. Dzieciątko w powitku srebr. białe dęte. Nozek dwie sobie rownych.
Tabliczek niby w szesnastkę lub więcey trzy a mnieyszych trzy także. Perełek gołych prawdziwych sznurków trzy. Wiszczko z dwoma dyamencikami deskiemi w srebro oprawna. Łancuszków malutkich trzy przy jednym ząb kolatorski w sztuce srebrny 4 rozyczek pusty przy drugim aniołek
srebrny przy trzecim kolców dwa obrączek iedynaście srebr. I teras obrączka nasiekana Koralikow samych drobnieyszych sznurek ieden. I tem
Perełek drobnych z paciorkami szklanemi sznureczkow dwa. Paciorkow
Misterne drobnych z rządka perełkami przeplatanych sowity Sznurek
ieden. Granacikow krwawych sznurek ieden z paciorkami koscianemi
korolikow kilkanascie prawdziwych .... Na podstawie tego opisu trudno
ustalić, do jakiego typu należała ikona Matki Bożej.
Według Katalogu Zabytków Sztuki do cenniejszych zabytków ruchomych zaliczane są: feretrony – 1) z obrazem dwustronnym Matki Bożej
Pośredniczki Łaski i św. Archanioła Michała, barokowy, XVIII w., 2)
rokokowy z 2 poł. XVIII w. z obrazem Matki Bożej z Dzieciątkiem i św.
Tekli i 3) ikona św. Michała z XVIII w. namalowana na desce 494.
Do cennych obrazów należy ikona Matki Bożej Znamienije w metalowej ryzie, potocznie zwana Pokrowa 495, umieszczona po lewej stronie
494
Katalog Zabytków Sztuki w Polsce, woj. białostockie, pow. Bielsk Podlaski,
oprac. R. Brykowski, I. Galicka, H. Sygietyńska, Warszawa 1964, nr inw. 247, mnps.
495
Znawca historii ikony i święta F. Spasskij powiada, że ... prazdnik etot pojavljaetsja na Rusi javoćnym porjadkom v konce XII veka i v XIII veke vlastno vchodit
v liturgićeskuju praktiku Russkoj Cerkvi ćerez ikonnye izobrażenija, chramozdatel’stvo i slovesnye tvorenija ... Pervoe toćnoe naimenovanie chrama Pokrovskim
nachoditsja v letopisi pod 1305 godom – v Novgorode. Eto byl pervyj chram, osvjaśćennyj v ćest’ ikony Bogomateri. Cerkov v ćest’ Znamenija Novgorodskogo postroena byla pozże. Eto bylo naćalo obyćaja osvjaśćenija chramov v ćest’ ikon
Bogomateri – Kazanskoj, Znamenskoj, Skorbjaśćenskoj i t.d. F. Spasskij, K proischożdeniju ikony i prazdnika Pokrova, „Żurnal Moskovskoj Patriarchii” 1996, nr
10, s. 53, 60.
335
Ikona Matki Bożej
Znamienije
klirosa. Jest ona szczególnie czczona przez miejscowych wyznawców.
Ikony Matki Bożej tego typu, które wyobrażają półpostać Najświętszej
Bogurodzicy ze wziesionymi w niebo rękoma w modlitewnnym geście
z Przedwiecznym Dzieciątkiem na piersi, pojawiły się na Rusi bardzo
wcześnie, a nazwę swą zawdzięczają ikonie nowogrodzkiej.
Z tą ikoną związana historia pewnego cudownego znaku, danego przez
Matkę Bożą. W czasie oblężenia Nowogrodu w 1170 r. mieszkańcy dniem
i nocą wznosili modły, prosząc o ratunek dla miasta. Święty arcybiskup
Jan, który modlił się przed obrazem Jezusa Chrystusa, usłyszał nagle
głos: idź do cerkwi Świętego Zbawiciela i weź ikonę Świętej Bogarodzicy i postaw ją na murze obronnym miasta naprzeciw wojsk. Kiedy wojska oblegające Nowogród przystąpiły do szturmu, jedna ze strzał trafiła
w święte Oblicze Matki Bożej. Ikona obróciła swe święte Oblicze ku
miastu i z oczu Przeczystej Dziewicy polały się łzy. Nowogrodzianie
w tym cudownym wydarzeniu zobaczyli znak (znamienije), że Królowa
Niebios modli się, błagając Syna swego o ratunek dla miasta.Na pamiątkę cudownego ocalenia Nowogrodu zostało ustanowione 27 listopada
święto Jej cudownej ikony, a w 1354 r. wzniesiono cerkiew Ikony Matki
Bożej Znamienije. Od tej ikony pochodzą cudowne kopie, jak ikona
Mirożska, Abałłacka, Carskosielska, Kurska i wiele innych.
Pod koniec XVIII wieku Wólka Wygonowska należy już do Ignacego Bobrowickiego, podstolego Ziemi Mielnickiej. W 1792 r. został prze336
prowadzony kapitalny remont cerkwi, pozostały tylko stare ściany, a dach,
kopułę i dzwonicę wybudowano na nowo496. Wspomina się także ołtarz
wielki snycerskiej roboty, pod kolor pozłocony, gdzie znajdowała się
cudowna ikona Matki Bożej.
W I połowie XIX wieku kościół greckokatolicki stopniowo chylił się
ku upadkowi. Z chwilą przyłączenia unitów do prawosławia wierni przystąpili do remontu cerkwi. Uroczysta konsekracja świątyni nastąpiła 7
listopada 1876 r. Parafianie bogato wyposażyli cerkiew w utensylia cerkiewne. Wybuch I wojny światowej wprowadził wielkie zmiany w życiu prawosławnych. Większość wyznawców była zmuszona do ewakuacji w głąb Rosji. Powrót z bieżeństwa nastąpił dopiero w latach 19191921. Parafia w Wólce nie otrzymała statusu etatowej placówki i została dołączona do Kleszczel. W 1928 r. władze państwowe zezwoliły na
otwarcie etatowej filii parafii kleszczelowskiej.
W okresie międzywojennym parafianie zadbali o ikonę, restaurując
ją w Wilnie. Z Wilna ikona Matki Bożej powróciła pociągiem do stacji
Gregorowce, gdzie czekały tłumy wiernych. Z krestnym chodem ikona
uroczyście była niesiona do cerkwi w Wólce. Po drodze wierni wykładali dywany i rzucali kwiaty, prosząc o łaskę i błogosławieństwo. W roku 1937 podczas pożaru wsi cerkiew uległa spaleniu497. Dzięki ofiarności parafian cudowna ikona Matki Bożej oraz niektóre utensylia zostały
496
W źródle drukowanym czytamy: ... na odnowienie tej cerkwi upadkiem grożącej, jako dobroczynny kolator wyłożył w gotowiźnie do 8000 zł pol. i drzewa z własnego lasu, ile było trzeba, wywieźć pozwolił: a tak ściany tylko dawniejszej budowy pozostały, a podwaliny, przedsionek, zakrystia po prawej stronie, podłoga i sufit, dach i kopuła blachą pobita, ołtarz wielki snycerskiej roboty pod kolor pozłocony i dzwonnica na nowo stanęły ... Dzieje Dobroczynności, t. 6,Wilno 1824, s. 398.
Miejscowy paroch ks. Cyryl Bobrowski umierając (+1824 r.) zapisał na cerkiew 200
rub. srebr. z wyraźnym zaznaczeniem, aby za nie kielich srebrny i ornaty były sporządzone. Tamże, s. 399.
497
... Heta byú straśny dzen’. Polymja pażaru razśuhalasja nad usioj vioskaj ...
ahon’ jak by neseny nejkaj sataninskaj silaj perakinuúsja na hontavy dach carkvy
sv. Michala. Jana, zdaecca, byla bjaspećnaj, stojaćy na úzhorku, dalekavata ad
chat. Ale stalasja ... Z ahnju byli úratavany tol’ki nekataryja elementy jae únutranaha úbranstva. R. Sasna, M. Sacharević, Vol’ka Vyhanoúskaja (historyja carkvy
i prychoda na fone minulaha vioski), Belaruski Kalendar na 1993 god, Belastok
1993, s. 67.
337
wyniesione. Sama ikona, o dużych rozmiarach, została wyrwana z ram
i tym samym uratowana.
W Wykazie mienia cerkiewnego Wolczanskiej, sporządzonym 8 maja
1939 roku, czytamy: Przedmioty objęte niniejszym wykazem wyratowane ze spalonej w 1937 roku Cerkwi, zostały umieszczone w domie modlitwy w dwóch pokojach plebanii Proboszcza tut. parafii. Wśród owych
„przedmiotów” odnotowano 2 obrazy Pokrow Preswjatoj Bogorodicy,
z tym że 1 obraz duży i 1 wynośny mniejszy498.
Ikona Matki Bożej Znamienjie wśród wyznawców przyjęła nazwę
Pokrowy – dzień święta parafialnego. W 1938 roku 14 października –
święto Pokrowy Matki Bożej – został poświęcony kamień węgielny pod
nową murowaną cerkiew. Wybuch II wojny światowej przerwał roboty,
a zgromadzony materiał został zdewastowany. Dopiero w 1946 roku przystąpiono ponownie do wznoszenia świątyni. Cerkiew konsekrowano
w dzień święta parafialnego 1953 r.499 Ikona Matki Bożej w srebrnej
ryzie została umieszczona na eksponowanym miejscu – po lewej stronie
klirosa.
Ikona namalowana jest na płótnie i naklejona na deskę o sporych wymiarach: 150 cm szerokości i 180 cm wysokości. W latach 90. ryza ikony Matki Bożej została pozłocona. Ikona przetrwała burzliwe losy parafii i dziś jest natchnieniem Ludu Bożego w modlitwach do Matki Bożej,
w ich radościach i smutkach życiowych.
498
Archiwum własne, teczka Wólka Wygonowska.
F. Tokarevskij, Pamjati poćivśego sobrata (prot. Aleksandra Samojlika),
„Cerkovnyj Vestnik, 1964, nr 11, s. 20.
499
338
ZAWYKI – Boruńska Ikona Matki Bożej
Pierwotnie wieś należała do parafii prawosławnej w Surażu. Po jej
zlikwidowaniu w Surażu należy obecnie do parafii w Kożanach. Położona jest przy odnodze Narwi, być może od krętej (zewoju) rzeki pochodzi nazwa miejscowości.
Według inwentarza pomiarowego z 1562 r. wieś posiadała 30 włók
gruntu dobrego. Gospodarze posiadali od 1/4 do 1 włóki, we wsi mieszkało 48 gospodarzy oraz dwóch duchownych, 1 włókę posiadał Wasil
Siemionowicz z parafii suraskiej św. św. apostołów Piotra i Pawła
i Chwiecz 1/2 włóki.
We wsi zamieszkiwali także rybacy, piwowar oraz młynarze. Imiona
mieszkańców są pochodzenia ruskiego: Hrin, Chwiedor, Wasko, Maxim,
Wasil, Iwan, Kucz, Sacz, Makar, Tracz, Roman.
Suraż nad Narwią jest zaliczany do gródów książąt ruskich. W XI w.
niedaleko Kożan, w miejscowości Zajączki, wzniesiono przyboczną fortyfikację grodu suraskiego, zabezpieczającą łączność Suraża z Bielskiem
(Suraż podlegał Bielskowi).
Osadnictwo ruskie rozciągało się wzdłuż Narwi, od środkowego biegu aż do Suraża budowano cerkwie. Brak potwierdzenia, kiedy zbudowano pierwszą świątynię w Zawykach.Nie ulega wątpliwości, że to była
cerkiew prawosławna500.
500
W Klirovoj Vedomosti cerkwi w Surażu z 1904 r., czytamy: Cerkov eta [tj.
w Zawykach św. Trójcy] neizvestno kem i kogda postroena, o nej liś upominaetsja v
vizitach chranjaśćichsja v archive Surażskoj cerkvi, ćto ona v 1773 godu uvilićena
zdaniem cerkvi, uprazdnennoj v sele Baciećkach, Fastovskago prichoda. Vedomost’
o pripisnoj k oznaćennoj cerkvi Svjato-Troickoj v sele Zavykach, rkps.
339
W cerkwi znajdowała się
Boruńska Ikona Matki Bożej,
pisana na płótnie. Według podania została przyniesiona z Borun (Litwa) przez Szwedów i po
zdjęciu srebrnej ryzy porzucona na uroczysku „Kurhan”,
znajdujący się w pobliżu świątyni501. Na miejscu znalezienia
ikony stoi mała kapliczka 502.
Boruńska Ikona Matki Bożej,
malarza nieznanego, pierwotnie
była własnością zakonnika bazyliańskiego Józefata Brażyca.
W 1683 r. przekazał on ikonę
swemu krewnemu, Mikołajowi
Peslakowi, który mieszkał niedaleko Borun. Życzeniem MatZawykowska Ikona Matki Bożej
ki Bożej było, by na wskazanym
(obecnie w kościele)
miejscu pobudowano świątynię.
1692 r. powstał monaster w Borunach w powiecie oszmiańskim. Należał do monasteru Świętego Ducha w Wilnie, w którym znajdowała się
lokalnie czczona ikona Matki Bożej.
501
Iosif ep., Grodnenskij Kalendar, Voroneż 1899, s. 375; Autor monografii
o Surażu powtórzył ową wiadomość: cerkiew filialna w Zawykach pw. św. Trójcy,
data fundacji nieznana, została powiększona w 1773 r. Znajdował się w niej obraz
Matki Boskiej Boruńskiej namalowany na płótnie, według podania został przeniesiony z Borun Wileńskich przez Szwedów i po zdjęciu srebrnych szat porzucony
w uroczysku „Kurhan”, znajdującym się w pobliżu świątyni. A. Stafiński, Z przeszłości Suraża, Białystok 1937, s. 35.
502
Inną wersję legendy opowiada mieszkanka wsi Zawyki Anna Danilczuk ...
kiedy rosyjscy żołnierze wieźli tędy obraz Matki Boskiej, wóz zapadł się w grzęzowisko, więc poszli dalej bez obrazu. Ludzie miejscowi wznieśli tu kapliczkę i wykopali
studnię, z której woda czyniła cuda ... K. Konecka, Filomata z Zawyk, „Gazeta Współczesna” 1996, nr 249, s. 17. Ustny przekaz przez wieki został zniekształcony. Według historycznego przekazu koło Juchnowca znaleziona została Krasnostocka Ikona Matki Bożej, porzucona przez Szwedów. Tyszkiewicz w 1660 r. odzyskał ikonę
i umieścił w Różanymstoku. Zob. Różanystok.
340
W 1695 r. nastąpiło najwięcej uzdrowień503. Do Borun przybywali
pielgrzymi różnych wyznań, którzy otrzymywali łaskę uzdrowień, nadając temu miejscu szczególne znaczenie, jako miejscu cudownemu.
W czasie najazdu szwedzkiego w 1702 r. zakonnicy przekazali ikonę
hetmanowi Wielkiego Księstwa Litewskiego Michałowi Wiśniowieckiemu. Obraz wędrował więc z wojskiem ... slaviúsja cudami ú Bresce,
Pinsku i pa úsej Litve. Usjudy, dze vojska prypynjalosja na pastoj ajcy
bazyljane adpraúljali naboźenstva, a majscovy Ljud zbiraúsja kalja obraza504. W 1709 r. ikona powróciła do Borun i była umieszczona w odbudowanej po pożarze świątyni.
Po przyłączeniu unitów do prawosławia w 1839 r. zakonnicy przekazali ikonę rodzinie Wyszyńskich do wsi Aljany, a w Borunach pozostała
kopia ikony Matki Bożej505. Wyszyńscy, pozostawiając swój majątek,
zabrali cudowną ikonę, która już nie wróciła do Borun. W kościele w Borunach znaduje się obraz malowany w latach 20. XX wieku przez Krystynę Sudziłowską spod Nowogródka (w stylu zachodnim – barok).
W 1712 r. z drukarni supraskiej wyszedł wykaz cudów dokonanych
przed obrazem w latach 1671–1712506. Obecnie w Borunach istnieje
klasztor rzymskokatolicki.
Boruńska Ikona Matki Bożej, która znadowała się w Zawykach, była
503
H. Kalević, Cudoúnaja Maci z Boru ... „Naśa Vera”, Minsk 1999, nr 1(7),
s. 36.
504
Tamże, s. 36; A. Troc, Cudowna Boruńska Ikona Matki Bożej w Zawykach,
„Przegląd Prawosławny” 1999, nr 11, s. 32.
505
W 1915 r. w maju cerkiew w Boruni z jej cudownym obrazem, wizytował
arcybiskup litewski Tichon (Bielawin), późniejszy patriarcha Rusi. V. Ćerepica,
Oćerki istorii pravoslavoj Cerkvi na Grodenśćinie, ć. I, Grodno 2000, s. 97.
506
Publikacja poświęcona jest dziejom miasteczka Boruny w powiecie oszmiańskim oraz kultowi przechowywanej w tamtejszym monasterze Boruńskiej Ikony
Najświętszej Marii Panny. Oprócz właściwej historii Borun i obrazu, zarejestrowano w niej wykaz cudów doznanych przy nim w latach 1671-1712. Edycja ta, sporządzona przez ówczesnego biskupa włodzimierskiego i brzeskiego, opata supraskiego Leona Kiszkę, ozdobiona jest miedziorytowym wizerunkiem cudownego obrazu. M. Cubrzyńska-Leonarczyk, Polsko-łacińskie piśmiennictwo religijne w oficynie supraskiej, „Białostocczyzna” 1994, nr 2, s. 17; Ćerepica V.N., Oćerki istorii
Pravoslavnoj Cerkvi na Grodnenśćine (s drevnejśich vremen do naśich dnej), ć. I,
Grodno 2000, s. 97.
341
namalowana na płótnie w stylu bizantyńskim. Nie wiadomo, kiedy dokładnie obrządek greckokatolicki zagościł w cerkwi w Zawykach.
Wizyta cerkwi suraskiej z 1773 r. odnotowała, że ... do tej cerkwi
należy filia w Zawykach ... drewniana dranicami kryta z kopułą, krzyżem drewnianym. W babińcu drzwi na zawiasach żelaznych z zaszczepką. Wchodząc do cerkwi drzwi na zawiasach żelaznych z zaszczepką
i zamkiem wiszącym, pomost i stol z tarcic, okien 3, Chor deskami obity.
Ławki jedna. Ołtarz prostej roboty z obrazem Nayświętszey Panny Borunskiey na płótnie malowany. Firanki płócienne Pińskiej roboty. Nóżek
srebrnych 2, serduszek srebrnych 3, obrazków miedzianych pozłoconych
Częstochowskich 3, z których 1 z obrączką i kolcem srebrnym, bisiurków 2 małych sznurków 6, zauszniczek 2, wstążek różnego koloru 14,
zasłonka kitajki mienionej , obrazków miedzianych 5. Są to wota ofiarowane Matce Bożej przez przybywające rzesze pielgrzymów. Dalej w wizycie jest szczegółowy opis kaplicy, a także wpis: ... czasu wizyty znalazłem wielki nieporządek, posadzki w cerkwi nie masz ani stolowania,
okna wybite, mszalik obdarty, drzwi bez preboja i zamka ... cmentarz nie
ogrodzony. Przeto nakazuje się aby in spacią roku starał się o to wszystko. Cmentarz ogrodzić, stolowanie i pomost i pokrycie de nviter dać okno
i zamek naprawić ... Co się mocno nakazuje się dzisiejszym dekretem
reformacyjnym507.
W Klirovych Vedomostjach parafii suraskiej z 1904 r. znalazła się
notatka, że w tym samym 1773 r. cerkiew w Zawykach została rozbudowana z wykorzystaniem materiału z rozebranej cerkwi w Bacieczkach508
(w roku 1954 wieś Bacieczki została przyłączona do Białegostoku) co
pozwala wnioskować, że w chwili przeprowadzenia generalnej wizyty
jeszcze nie była wykończona lub remont nawet się nie zaczął.
507
Księga wizyty dziekańskiej dekanatu podlaskiego w 1773 sporządzonej, Białystok 1996, s. 113.
508
W dawnych aktach istnieją adnotacje z 1529 i 1553 roku, informujące że
wieś Fasty z Folwarkiem Bacieczki należały do ojców bazylianów z Supraśla. Pierwsze osadnictwo na tym terenie zaczęło się koncentrować wokół obecnej ulicy Bacieczki, trzy krzyże świadczą o minionej historii. Tam, gdzie stoi drugi krzyż, istniała kiedyś stara cerkiew, którą przeniesiono do miejscowości Zawyki. Na miejscu
dzisiejszej szkoły usytuowany był dwór szlachecki. 55 lat Szkoły Podstawowej nr
16 w Białymstoku, Białystok 1999 s. 3.
342
W 1882 r. cerkiew w Zawykach została oszalowana, ikonostas pozłocono. W 1889 r. został pobudowany dookoła cerkwi kamienny parkan, a także murowana dzwonnica.
W cerkwi znajdowała się Zawykowska Ikona Matki Bożej, podobna
swoim stylem do Włodzimierskiej Ikony Matki Bożej. Według Grodnenskogo Kalendara, w cerkwi znajdowała się też szczególnie lokalnie
czczona cudowna ikona Matki Bożej, nazywana Boruńską, malowana
na płótnie, obwieszona wotami od przybywających pielgrzymów. Ikona
umieszczona była w pozłacanej ramie, w górnej części w półkolu znajdował się napis w języku słowiańskim: Ćestniejśu cheruvim i slavnejśuju serafim509. Na płótnie ikony pozostały widoczne ślady od umocowania po zrabowanej ryzie. Na podstawie przekazu ustnego i wyżej wymienionych źródeł historycznych można wnioskować, że mogła to być
jedna z kopii cudownej Boruńskiej Ikony Matki Bożej. Podczas bieżeństwa 1915 r. ikona została wywieziona do Rosji i stamtąd już nie wróciła. Na fotografii z lipca 1962 r. widać, że ikona Matki Bożej w Zawykach jest odbiciem Włodzimierskiej Ikony Matki Bożej typu Umilenija,
z widocznymi poprawkami. Natomiast niedaleko cerkiewki znajduje się
kapliczka ze źródełkiem wody, w której znajduje się półkolista niedoskonała kopia Włodzimierskiej Ikony Matki Bożej.
Przy cerkwi znajdował się pomnik na mogile powieszonego proboszcza parafii prawosławnej w Surażu (1850–1863), o. Konstantego Prokopowicza, z napisem o następującej treści: Zdies’ pokoitsia prach svjaśćennika m. Suraża otca Konstantina Prokopovića, kotoryj varvarski
byl zamućen pol’skimi miatieżnikami v 1863 goda 23 maja i v etu noć był
poveśen protiv doma ne dereve topole. Sej pamiatnik soorużyl zjat’ neocenimogo stradalca v 1868 godu 25 maja, prystav z ućastka goroda Grodno Ivan Fedorović Makoveevski.
Po odzyskaniu niepodległości cerkiew w Zawykach przeszła we władanie rzymskokatolickiej parafii w Surażu. Grób o. Konstantego Prokopowicza, z mocno zdewastowanym pomnikiem, oraz grób jego żony
i dziecka zostały ekshumowane w latach 80., ciała spoczęły na cmentarzu parafii Wszystkich Świętych w Białymstoku.
Obok obecnego kościółka nie pozostał żaden ślad prawosławia. Sam
obiekt przez Białostockie Pracownie Konserwatorskie Zabytków został
509
Iosif ep., Grodnenskij Kalendar, Voroneż 1899, s. 373.
343
gustownie odrestaurowany. A w wydanym przez Kurię Rzymskokatolicką Spisie kościołów i duchowieństwa Archidiecezji Białostockiej o byłej cerkiewce czytamy: ... zbudowana 360 lat temu w stylu barokowym.
Była katolicką, następnie posiadali ją unici, po likwidacji unitów od
1867 prawosławni do 1918 r. Od tego czasu z małym wyjątkiem w latach
1940–1941 była i jest katolicką, chociaż stanowiła własność gminy suraskiej, dopiero w 1990 r. wykupiono ją i jest własnością parafii. Nabożeństwa są odprawiane w każdą niedzielę i święta. Odpust, na którym
przybywa z okolic nie mniej prawosławnych niż katolików, obchodzony
jest w niedzielę po uroczystości Imienia Maryi510. Komentarz zbędny.
Można wierzyć, że garstka prawosławnych w Zawykach nadal pozostaje pod opieką Boruńskiej – Włodzimierskiej Ikony Matki Bożej.
Kościół (d. cerkiew) w Zawykach. W głębi po lewej stronie pomnik
śp. o. Kontantego Prokopowicza (+1863 r.). Stan z 1973 r.
510
Spis kościołów i duchowieństwa Archidiecezji Białostockiej. Stan z dn.
31.08.1998 r. Wydział Duszpasterstwa Kurii Metropolitalnej Białostockiej, Białystok 1998, s. 164.
344
ŻERCZYCE – Tichwińska Ikona Matki Bożej
Cerkiew w Żerczycach niektórzy datują na 1001 r. Początki samej
miejscowości sięgają zapewne czasów panowania wielkiego księcia ruskiego Włodzimierza511. Książę Włodzimierz założył sporo warownych
miast, równocześnie zakładał i mniejsze punkty oporu i obrony szlaków
komunikacyjnych przed niespodziewanymi napadami. Takim punktem
obronnym, przednią strażą grodu Mielnik, mogły być Żerczyce, ochraniające komunikację pomiędzy Bielskim a Mielnikiem.
Drużyny książęce przyjmowały chrzest prawdopodobnie wcześniej
niż ludność wiejska. W grodach obronych na Podlasiu mogły pojawić
się pierwsze jak gdyby pre-parafie chrześcijańskie. Takimi grodami najbliżej leżącymi były Mielnik i Drohiczyn. Drużyna księcia mogła zbudować cerkiew i wybrać na patrona i opiekuna rycerza, św. wielkomęczennika Dymitra, który po dzień obecny otacza opieką parafialną świątynię w Żerczycach.
511
Ten pogląd propagował długoletni (55 lat kapłaństwa) miejscowy proboszcz,
śp. ks. Eugeniusz Pańko (+ 6.11.1989 r.). Pravoslavnyj Kalendar na 1951 g., Warszawa, s. 46; W wizytach z 1726 i 1789 r. również wspomina się o roku 1001. Wizita generalna Cerkwie Żerczyckiey pod tytułem S. Demetryusza Męczenika Colotionis IK Msci przy ktorey zostaie od praesens W Oyciec Prokopi Szalicki Prezbiter
Zyrczycki. Fundusz Heleny Moskiewki Sapieżyney Kniahini Połubinskiey pod dato
9 no Fbris A 1001 którym nadaje Gruntu włok Dwie we trzy pola ..., Wizyty dekanatu Drohickiego 1726 r., ChKG-K APwL sygn. 780, k. 374-376. Wizyta z 1789 r. ...
Dobra y Przychody cerkiewne w Roku 1001 Dnia 9 m-ca 7bra od JW Imci Pani
Kniahini Heleny Moskiewki Połubinskiey nadany Fundusz w którym wydzielone są
włoki dwie we trzy Poletki ... Wizyty dekanatu Drohickiego 1789 r., ChKG-K APwL
sygn. 787, k. 650-651.
345
W posiadaniu parafii Żerczyce znajdowały się archiwalia, zniszczone już niestety
w czasie II wojny światowej.
Wertując je, ks. Pańko natrafił
na dokumenty dotyczące procesów sądowych o należące do
parafii grunta i łąki. Spory
miały miejsce w latach 1807
i 1835. W obu wypadkach proboszczowie powoływali się
na tradycję erygowania parafii, sięgającą właśnie roku
1001512.
Tichwińska Ikona Matki Bożej (podczas
Lakoniczna wzmianka o
II wojny światowej została spalona)
tym ukazała się w jednym z tygodników katolickich i zadziałała niczym kij włożony w mrowisko513.
Niebawem ukazała się replika również w katolickim miesięczniku (o
innym profilu)514. Autor polemizował z dowodami wysuniętymi przez
śp. ks. Eugeniusza Pańko. Godził się jedynie, że są historyczne przesłanki istnienia w 1001 r. cerkwi w Żerczycach, podlegającej biskupstwu we
Włodzimierzu Wołyńskim, lecz równocześnie stanowczo temu zaprzeczał, głosząc że chrześcijaństwo na te tereny przyszło z Zachodu. Misjonarzem był św. Brunon z Kwerfurtu, który poniósł śmierć męczeńską
w 1009 roku. Niestety, nowsze badania wskazują, że misja św. Brunona
nie sięgała Drohiczyna, domniemanej „stolicy” Jaćwieży. Bardziej miarodajnym twierdzeniem jest opinia historyka ruskiej Cerkwi E. Gołubińskiego, że w Mielniku cerkiew murowana stała już w XI wieku.
Przynależność państwowa Podlasia w X wieku i początkach XI w.
nie została jednoznacznie ustalona. Wielu historyków, w tym Henryk
Łowmiański, opowiada się za przynależnością tych obszarów do księstw
512
Z. Szpakowski, Czy ślad najstarszej organizacji parafialnej?, „Więź” 1966,
nr 10 (102), s. 142–145.
513
R., Za czasów Bolesława Chrobrego, „Za i Przeciw” 1966 r., nr 20 (477), s. 6.
514
Z. Szpakowski, Czy ślad najstarszej organizacji parafialnej?, „Więź” 1966,
nr 10 (102), s. 142–145.
346
ruskich. Drużyny rycerskie wielkiego księcia kijowskiego, organizujące
wyprawy wojenne na Jaćwież, w roku 983 dotarły nad Bug. Wznosiły
tam zamki warowne – Brześć, Mielnik, Drohiczyn, Kamieniec, Bielsk,
Suraż. Księżęta kijowscy, aby umocnić swe panowanie na tych ziemiach,
osadzali pod grodami i na głównych szlakach osady bojarskie jako punkty
przedniej straży grodu. Taki punkt straży przedniej grodu Mielnika mógł
znajdować się w Żerczycach515. Okolice Żerczyc pokrywała Puszcza
Mielnicka, jeszcze w 1560 r. resztki tej puszczy przy wójtowstwie żerczyckim liczyły 17 włók podłych516.
W cerkwi żerczyckiej znajduje się tablica, na której wypisane są imiona i nazwiska duchownych, poczynając od 1493 roku517. W 1545 r. wieś
Żerczyce na 69 włókach, licząca 183 dymy, należała do starostwa mielnickiego. Ze źródła drukowanego wiadomo, że parafia istniała już w 1551
roku i posiadał dwie włóki gruntu wolne od opłat. Po 1551 r., a przed
rokiem 1616, powstał folwark Żerczyce alias Zabite Sieło.
Ze źródeł drukowanych dowiadujemy się, że następną fundatorką
cerkwi była kniahini Helena Połubińska518, która uposażyła ją 2 włókami
515
Nazwa Żerczyce być może pochodzi od słowa żrec – ten który składał ofiary
bóstwom, a samo miejsce mogło być ośrodkiem kultu pogańskiego. Zob. V. Dal’,
Tolkovoj Slovar żivogo Velikorusskogo jazyka, t. 1, Moskva 1978, s. 546; Nowa
wiara sytuowała swoje świątynie w tych miejscach, gdzie znajdowały się pogańskie
ołtarze. Przemawia za tym również wezwanie cerkwi, św.Dymitr – patron wojowników i żołnierzy. W odległości 200 m od obecnej cerkwi, w stronę drogi w kierunku
Zabłocia, jest pagórek, na którym stoi krzyż. Według przekazu tu miała znajdować
się pierwsza cerkiew św. Dymitra. Miejscowość Żerczyce w wiekach średnich nosiła nazwę Zabite Sieło lub Żabie Sieło. Zob. M. Kondratiuk, Nazwy miejscowe południowo-wschodniej Białostocczyzny, Wrocław 1974, s. 232.
516
D. Michaluk, Mielnik. Stolica Ziemi mielnickiej na Podlasiu, Mielnik 1999,
s. 57.
517
Już obecnie można ją uzupełnić nowymi imionami i nazwiskami duchownych żerczyckiej parafii.
518
Iwan Sapieha, osiadłszy w Boćkach i Kodniu, zapoczątkował podlaską linię
rodu, zwaną kodeńską. Dziedzicami Iwana Sapiehy byli synowie Mikołaja Sapiehy,
wojewody nowogródzkiego, Tomasz i Kazimierz. W 1638 r. podzielili pomiędzy
siebie ojcowiznę i spadek po stryju Pawle Sapieże, podkanclerzym litewskim, majętność nazwaną Dubno w Koronie w woj. podlaskim. Kościół katolicki na Podlasiu. Zbiór dokumentów erekcyjnych i funduszowych. Nr 2. Boćki, oprac. J. Maroszek, Białystok 1999, s. 200. Jerzy Stanisław, syn Kazimierza Sapiehy, wojewody
347
gruntu. Według tego zapisu funduszowego z 1662 r. mieszkańcy Żerczyc, Zalesia, Zabłocia i Pokaniewa zobowiązani byli z każdej włóki po
1 kopie ozimego i jarego zboża dawać na duchowieństwo519.
Według lustracji starostwa mielnickiego, przeprowadzonej w 1662,
a więc tuż po zakończeniu działań wojennych, notowano: wieś Żerczyce
nad Nurcem przy granicy litewskiej fundowanej przez Moskwę in Anno
1660 ogniem zniszczona ... Cerkiew ruska była w tej wsi, którą nieprzyjaciel spalił 520.
Wg relacji ustnej śp. ks. Eugeniusza Pańko historia Tichwińskiej Ikony Matki Bożej w Żerczycach przedstawia się następująco: Podczas
wojny polsko-szwedzkiej w 1654 r. mnisi uchodząc z Wilna przynieśli ze
sobą ikonę i umieścili w cerkiewce w Żerczycach. W okolicy Żerczyc stacjonował oddział szwedzki, a jeden z żołnierzy wycelował w obraz i stał
się cud. Ikona nie została uszkodzona. Żołnierz od wybuchu został ślepcem, zrozumiał swoją winę i przysięgał, że do śmierci będzie sługą cerkiewnym, odzyskując wzrok.
W cerkwi żerczyckiej cudowna ikona nie zachowała się, o czym świadczy wizyta z 1726 r. Cerkiew sama po spaleniu dobrey. Malutką szopkę
postawiono y słomą pokryto, z wierzchu krzyżyk żelazny. Inne źródła
historyczne potwierdzają, że cerkiew uległa spaleniu wraz z wyposażeniem. W tej wizycie nie wspomina się o Tichwińskiej Ikonie Matki Bożej, ponieważ w czasie pożaru uległa zniszczeniu. A oto opis ołtarza ...
kryłosik sprosta formowany z pulpitem do ksiąg przy kratkach obrazow
z ołtarzykami dwa ubogiemi Zwiastowania y S. Demetryusza. Na mieywileńskiego i Krystyny Hlebowiczówny, poślubił kniaziównę Izabelę Helenę Połubińską, córkę Aleksandra Hilarego, pisarza polnego, następnie marszałka WKL i Zofii
Wołłodkowiczówny. Sapiehowie. Materiały historyczno-genealogiczne i majątkowe, t. 3, S-Petersburg 1894, s. 58. Sam zaś Aleksander Hilary Połubiński (?-1679),
pisarz polny litewski od 1654 r., w 1656 dowodził słynną szarżą husarii w trzydniowej bitwie pod Warszawą, brał udział w bitwie pod Prostkami, w 1659 r. odebrał
Szwedom Mitawę. W czasie rokoszu J. Lubomirskiego stanął po stronie króla; pobity pod Częstochową (1665 r.). Od 1669 r. marszałek wielki litewski. Mała Encyklopedia Wojskowa, t. II, Warszawa 1970, s. 747.
519
I. Maliśevski, Iz byta belogo uniatskogo duchovenstva, LEV 1873, nr 4,
s. 54.
520
D. Michaluk, Mielnik ... , Mielnik 1999, s. 59.
348
scu Deisusowym obrazkow cztery Salwatora dwa S. Mikolaia y S. Stephana mnieyszy. Namiestnych obrazow dwa z ołtarzykami ubogiemi
Carskie Drzwi stolarskiey z wierzchem w Listwach oprawne pomalowane. Ołtarzyk wielki Na słupach pod baldachimem sklepistym pomalowanym Na którym Cymborium ubogie y Obrazek Nayświętszey Panny.
Ikona, o której będzie mowa, była dużych rozmiarów.
Wojska moskiewskie spaliły także sąsiadującą z Żerczycami wieś
Zalesie. Z wojen starostwo mielnickie wychodziło dotkliwie zniszczone.
Kolejna wojna, północna 1700–1721, w której przeciwko Szwecji
walczyły Rosja, Dania i Saksonia, przyniosła zniszczenia, głód i zarazy.
W owych czasach ziemię mielnicką przemierzały wojska koronne i litewskie, czyniąc ogromne spustoszenia. Na zjeździe sejmikowym mielnickim zapisano w 1710 ... nie ma gdzie głowy przytulić, wszystko wniwecz sie obróciło, w całym starostwie kilku par nie masz wołów i nic nie
trzyma oprócz jednej jurydyki521. Przemarsz wojsk, a także epidemia
cholery, spowodowały ogromne wyludnienie. Z tych to powodów cerkiew w Żerczycach była bardzo uboga. Już w drugiej połowie XVIII w.
wzrosła jednak liczba ludności i po tym okresie nastąpiła odbudowa cerkwi oraz zniszczonych wsi. Król Stanisław August wydał list napominalny, skierowany do starostwa mielnickiego, że w latach 1762–1777
nie stosował się do obowiązków względem króla ... pozwalając na wyrąb lasu obcym.
W owym czasie stanęła nowa cerkiew. Wizyta z 1789 r. informuje
o ikonie Matki Bożej i jej wotach. Nowa cerkiew została wybudowana
pomiędzy rokiem 1726 a 1789 ... pod tytułem S-o Demetryusza męczennika w kollacyi JK Mci we wsi Żerczycach. Sytuowana z drzewa wybudowana w lisice wzięta y okozuchowana tarcicami zewnątrz na podłodze z dylow rzniętych potrzebujących reperacyi i pułapie dobrym z Tarcic, gontami pokryta z kopułą y krzyżem żelaznymi częścią blachą dobita ... co jest zgodnie z zapisem w wizytach generalnych z XVIII w.
Wspomniana wizyta z 1789 r. opisuje wyposażenie cerkwi, a w tym:
ołtarz wielki stolarskiej roboty pod prespektywą robiony z kolumnami
i innemi zacięciami snycerskiey roboty y stolarskiey roboty przyozdobiony ... malowany w tej Prespektywie obraz Nayss. Maryi Panny Iezusa
521
D. Michaluk, Mielnik... , Mielnik 1999, s. 38.
349
na Ręku piastuiący z koronkami Dwoma z Golonow złotych Rubinkami
czterema, Dwoma białemi, a dwoma czerwonemi y Dwoma sznurkami
pereł uryańskich przystoynie przyozdobiony Sukienką z przędzy żółtey
blaszany y sznurek Bisiorek białych ... Z opisu niniejszego można wnioskować, że ikonę Matki Bożej zdobiły wota ofiarne. Można również
wnioskować, że ikona wraz z budową cerkwi została ofiarowana.
W opisach Żytija Svjatych, znajdujemy historię objawienia Tichwińskiej Ikony Matki Bożej oraz dokonanych za Jej wstawiennictwem cudownych uzdrowień. Według legendy wywodzi się ona wprost od ikon
napisanych przez apostoła Łukasza i pobłogosłowionych przez Matkę
Bożą. W V wieku trafiła do Konstantynopola, a po czym go opuściła
i 1383 r. objawiła się rybakom Ziemi Nowogrodzkiej. Ujrzeli oni, jak
w niezwykłym blasku płynie po wodach jeziora. Ikona zatrzymała się
w niedaleko miasta Tichwin. Unosząca się w powietrzu ikona opuściła
się na ziemię. W tym miejscu zbudowano drewnianą cerkiew Zaśnięcia
Matki Bożej. Świątynię często trawiły pożary, lecz zawsze ogień oszczędzał ikonę Bogarodzicy. Na początku XVI w. świątynię drewnianą zastąpiono kamienną. Wokół niej powstał wkrótce męski monaster Tichwińskiej Ikony Matki Bożej. Licznie przybywający do wspólnoty pielgrzymi często byli świadkami uzdrowień, szczególnie ludzi niewidomych.
W latach 1613-1614 monaster próbowały zająć wojska szwedzkie. W tym
samym czasie pewnej pobożnej kobiecie o imieniu Marta, która wcześniej dzięki modlitwom przed świętą ikoną odzyskała wzrok, objawiła
się Matka Boża i poleciła obnieść ikonę z procesją wokół murów monasteru. Gdy to uczyniono, wróg w panice odstąpił od oblężenia. Wkrótce
też przed kopią tej ikony został podpisany pokój ze Szwedami. W okresie rewolucji 1917 r. Tichwińska Ikona została przeniesiona do Rygi,
gdzie przebywała podczas okupacji niemieckiej, po czym została przewieziona do Chicago w USA. Święto Tichwińskiej Ikony Matki Bożej
obchodzone jest 9 lipca522.
Tichwiński wizerunek Matki Bożej przedstawia Bogarodzicę w półpostaci z Jezusem na lewej ręce, prawa ręka wskazuje Zbawiciela, prezentując Go ludowi. Jezus prawą rękę unosi w geście błogosławieństwa,
522
350
J. Charkiewicz, Ikony Matki Bożej, lipiec, „Bratczyk”, Hajnówka 1999, s. 99.
w lewej ręce trzyma zwój Ewangelii. Wierzchnia szata Matki Bożej ozdobiona trzema gwiazdkami to znak dziewiczości Bogarodzicy.
Wizyta z 1789 r. informuje, że w Żerczycach została zbudowana nowa
duża cerkiew. Należy przypuszczać, że Tichwińska Ikona Matki Bożej
została sprowadzona z Wilna pomiędzy 1729 a 1789 rokiem. Z tego
wynika, że wspomniane przez śp. ks. Pańko wydarzenie mogło mieć
miejsce i sto lat później. Naoczni świadkowie twierdzą, że zniszczona
w 1944 r. ikona swoim wyglądem przypominała Częstochowską Ikonę
Matki Bożej. Podobnie jak na innych ikonach typu Hodegetria Jezus,
umieszczony w pozycji siedzącej na lewej ręce Bogarodzicy, podnosi
do niej głowę, trzymając w ręku księgę. Tichwińską Ikonę Matki Bożej
nazywają Rzymską, ale są to dwie różne ikony. Typ ikonograficzny obrazu Matki Bożej Częstochowskiej jest najbardziej zbliżony do ikony
bizantyjskiej z końca X i pocz. XI w., znajdującej się w rzymskim kościele Marii Maggiore, a także do ikony mozaikowej XII w. w monasterze serbskim Chilandar na Athosie. Cudownych ikon tichwińskich jest
kilka, jak podaje publikacja Zemnaja żizn’ Presvjatoj Bogorodicy i opisanie svjatych ćudotvornych ikon – odnotowano 10 cudownych Tichwińskich Ikon Matki Bożej.
Po wojnach szwedzkich Kościół unicki wraz z katolickim szerzył na
terenach wschodnich kult Królowej Jasnogórskiej (Częstochowskiej)
i zwyczaj koronowania świętych wizerunków. Pierwsza koronacja Ikony Częstochowskiej odbyła się w 1717 r. Trzeba pamiętać, że po soborze
zamojskim (1720 r.) zaczęto do cerkwi wprowadzać elementy Kościoła
zachodniego. Ikona w Żerczycach swoim wyglądem być może przypominała Ikonę Częstochowską. Z mało czytelnej fotografii z okresu międzywojennego można odczytać tylko typ ikony, Hodegetria. Wizerunek
Matki Bożej i Chrystusa koloru ciemnego. Ikona pokryta ryzą, tylko otwory na twarze i ręce, promieniste korony na głowie Matki Bożej i Chrystusa.
Reasumując, można wnioskować, że w cerkwi w Żerczycach znajdowały się dwie Tichwińskie Ikony Matki Bożej, pierwsza spłonęła
w 1660 r., druga została zniszczona w 1944 r. podczas wojny.
W Wykazie mienia cerkiewnego parafii prawosławnej w Żerczycach
dekanatu Siemiatyckiego diecezji Warszawskiej pow. Bielsk Podlaski woj.
Białostockiego gm. Milejczyce pocz. Nurzec, sporządzonym w maju
351
1939 r. 523, na kilka miesięcy
przed wybuchem II wojny światowej, czytamy jednak: W drewnianym kiocie koloru różowego
z kolumnami z rzeźbą i św. krzyżem u góry pozłacanymi Obraz
Matki Boskiej, nazwany „Tichwińskim”, w odpowiedniej
szacie pozłacanej. Wizerunek
bardzo wyraźny o wielkiej wartości artystycznej. Malowany na
drzewie w pozłacanej ramie,
rozmiar 124 x 78 cm. Obraz istnieje z 1654 r. w parafii Żerczyckiej. Znajduje się już na
trzecim miejscu. Najpierw, jak
niesie podanie, znajdował się
w kapliczce, jaka stała na górTichwińska Ikona Matki Bożej
ce za rzeczką, przy gościńcu Za(stan obecny)
błockim na starym cmentarzysku, potem został przeniesiony do starej cerkwi i umieszczono za prestołem (w głównym ołtarzu) odpowiednio upiększony i usypany perłami
i drogocennymi kamieniami, potem umieszczony w ikonostasie z lewej
strony Carskich Drzwi. W roku 1912 w teraźniejszym, tu opisywanym
kiocie i odnowiono pozłacaną szatę. Drogocenności, ofiarowywane przez
wdzięcznych wiernych za otrzymane łaski, zostały spieniężone w latach
1870-1872 i poszły na cele budowy teraźniejszej cerkwi. Obraz czczony
przez miejscowy Lud z wielką przeszłością historyczną. Cześć należną
oddaje mu się w dniu 9 lipca (nowy styl), kiedy to przypada pamięć
Matki Boskiej Tichwińskiej. Ten dzień został wprowadzony jako święto
w parafii przez ks. Kondrata Fietisowa.
523
Niniejszy wykaz został sporządzony zgodnie z uchwałą Synodu z dn.
07.11.1938 r. o dokonaniu zmian granic diecezji prawosławnych w drodze przyłączenia z dniem 1 stycznia 1939 r. do diec. chełmsko-warszawskiej powiatu Bielsk
Podlaski w woj. białostockim, pow. Brześć n/Bugiem w woj. poleskim oraz pow.
Lubomil i Kowel w woj. wołyńskim, „Przegląd Prawosławny” 1939, nr 1, s. 30.
352
Nic nie potwierdza przekazu o istnieniu w Żerczycach cerkwi parafialnej i kaplicy, w której miałaby znajdować się cudowna ikona, która
nie uległa zniszczeniu podczas najazdu szwedzkiego i przetrwała do
1944 r. Wcześniejsze rozważania prowadzą do już wypowiedzianego
wniosku, że w Żerczycach znajdowały się dwie Tichwińskie Ikony Matki Bożej.
Święto Tichwińskiej Ikony Matki Bożej po dzień obecny obchodzone jest szczególnie uroczyście. Przeniesiono je na niedzielę przed dniem
święta Apostołów Piotra i Pawła.
Nowa Tichwińska Ikona Matki Bożej, ofiarowana w 1947 r., umieszczona została w przyozdobionym dużym kiocie i zajmuje miejsce po lewej stronie ołtarza, w środkowej części cerkwi. Matka Boża na ikonie
w całej postaci, unosząc się na obłoku, trzyma na lewej ręce Pana Jezusa, spoglądając z macierzyńską miłością na swoich wiernych. Wizerunek jest kopią Tichwińskiej Ikony Matki Bożej.
Według opisu Wojewódzkiego Konserwatora Zabytków w Białymstoku524 ikona Matka Boska Kiechlińska [powinno być Tichwińska –
GS] pocz. XX w., płótno, olej, o rozmiarach 85 x 130 cm. W kształcie
prostokąta. Kompozycja osiowa, pełnopostaciowa na krajobrazowym
tle, dwustrefowa. Matka Boska na środku obrazu, w całej postaci, zwrócona do widza, z Jezusem na lewym przedramieniu. Pod stopami skłębione obłoki. U dołu trójka małych dzieci odwróconych tyłem, wpatrzonych w Marię. Wokół rozległy krajobraz, lekko pagórkowaty, zielony,
z drzewem po prawej stronie. Wyżej błękitno-ugrowe niebo. Maria ubrana w niebieską suknię i czerwony obszerny płaszcz ze złocistym lamowaniem, okrywający także głowę. Jezus prawą ręką błogosławi, w lewej
rulon papieru. Ubrany w niebieską suknię i pomarańczowy płaszcz.
Dziecko z lewej – prawą ręką przekazuje kwiat Marii, ubrane w krótką
białą szatę. Dziecko w środku klęczy na obu kolanach, modli się, w ugrowych szatach. Dziecko – dziewczynka z prawej klęczy z wyciągniętymi
ku Marii rękami, w dłoniach misa. Ubrana w niebieską suknię i brązowy płaszcz. Konserwacji ikony dokonano w 1991 roku.
Być może uda się odnaleźć źródła potwierdzające istnienie kaplicy
w Żerczycach i rozwikłać dzieje tamtejszej Tichwińskiej Ikony Matki
Bożej .
524
Państwowa Służba Ochrony Zabytków, Białystok, karta nr 5870.
353
ŻUROBICE – Rudniańska Ikona Matki Bożej
Cerkiew w Żurobicach, obecnie filia parafii w Żerczycach, istniała
już w XVI w., o czym świadczy skarga duchownego z 1644 r.525 Ze źródeł pisanych dowiadujemy się, że w 1662 r. fundatorką cerkwi była kniahini Helena Połubińska, która na jej uposażenie przekazała 2 włóki gruntu526.
W cerkwi żurobickiej znajduje się od najdawniejszych czasów szczególnie czczona kopia Rudniańskiej Ikony Matki Bożej527. Pisząc o cudownej ikonie należy sięgnąć do dziejów tego wyobrażenia528.
Na Rudniańskiej Ikonie Matki Bożej Najświętsza Bogarodzica wyobrażona jest w półpostaci, na lewej ręce trzyma Jezusa, a prawą ręką
Go wskazuje. Pan Jezus prawą ręką wskazuje Matkę Bożą. Na głowach
Ich są korony. Sama ikona nawiązuje do Smoleńskiej Ikony Matki Bożej
typu Hodegetria, której kopie cieszą się wielką pobożnością i czcią. W tej
ikonie niech spoczywa moja łaska i moc – słowa te, jak głosi tradycja,
wypowiedziała Bogarodzica, kiedy ewangelista Łukasz ukończył malowanie Jej pierwszej ikony.
Ikona objawiła się w 1687 r. w miasteczku Rudna, w mohylewskiej
guberni i w 1689 r. przeniesiono ją do żeńskiego monasteru Kijowsko525
Akty Vilenskie, t. 33 (1908), s. 345.
LEV 1873, s. 54, 68.
527
F.V.Pokrovskij, Archeografićeskaja karta Grodnenskoj guberni, Vil’na 1895,
s. 109; Letopis’ Milejćickoj cerkvi, k. 11, rkps.
528
Prostrannyj mesjaceslov Svjatych v Zemle Rossijskoj prosijavśich, sostavil
N.D.Tal’berg, The Holy Trinity Monastery, Jordanville, 1951, s. 107; S.V.Bulgakov,
Nastol’naja kniga, Moskva 1993, cz. II, s. 1468.
526
354
Peczerskiego. Stąd w 1712 r. zakonnice wraz z ikoną zostały przeniesione do kijowskiego monasteru św. Flora529.
Kto był fundatorem kopi rudniańskiej ikony dla cerkwi w Żurobicach, trudno ustalić. Nieznana też pozostaje data przystąpienia tej parafii do Kościoła greckokatolickiego.
Wizyta generalna cerkwi żurobickiej św. Michała z 1726 r. informuje: ... Deisusu carskich Drzwi Nie masz. Drzwi starey cerkwi Na Chór
zawleczone. Ieszcze się znajduie obrazów wielkich sześć a moskiewskich
cztery ... Nie wymieniono ikony Matki Bożej, tylko paciorków szklanych sznurków osiem. Być może są to ofiarne wota. Nie wykluczone, że
wizytator celowo pominął ikonę Matki Bożej, gdyż była ona malowana
w stylu bizantyjskim i powiększyłaby liczbę obrazów „moskiewskich”.
Natomiast tenże wizytator zalecił: ... Mitrę u Świętego Mikołaia Rzymską skassować iako cudzą a swoią własną grecką uformować 530...
Następna wizyta cerkwi z 1757 r. wymienia ... Jezus na wielkim ołtarzu nad którym obraz Świętego Michała przystojnie akomodowany na
tymże ołtarzu obraz Nayświętszey Panny Spornieyszy iak łokeć na płótnie malowany na którym pianki morskiey paciorek sznurek ieden y firanka puł iedwabna różowa ...Wymieniony obraz, to zapewne nasza Rudniańska Ikona Matki Bożej531. Kolejna wizyta z 1789 r. wymienia czczoną
ikonę Matki Bożej słynącą łaskami. Wizytator ujął to jednym zdaniem ...
Jeden matki Nayswiętszey ut Fertur łaskami słynący, ofiar wotywnych
także nie wymienił532.
Cerkiew w Żurobicach, jak podają źródła drukowane, była usytowana na południe od wsi. Zbudowana w 1809 r., została przeniesiona w 1845
roku na obecne miejsce, a w 1864 r. odremontowana. Z przekazu mieszkańców Żurobic, odnotowanego w Grodnenskim Kalendaru z 1899 r.,
dowiadujemy się, że w czasie pożaru wsi spłonęła cerkiew. Wierni sądzili, że pastwą pożaru padła i cudowna ikona. Jaka była radość, kiedy
ikonę odnaleziono na kamieniu w innym miejscu. Wierni byli przekona529
S.V.Bulgakov, Nastol’naja kniga, Moskva 1993, cz. 2, s. 1468; Zemnaja
żizn’ Presvjatoj Bogorodicy i opisaniue svjatych ćudotvornych ee ikon, sostavila S.
Snessoreva, Jaroslavl’ 1999, s. 343, foto.
530
Wizyty dekanatu drohickiego 1726, ChKG-K APwL sygn. 780, k. 374-376.
531
Wizyty dekanatu drohickiego 1757, ChKG-K APwL sygn. 796, k. 835-837.
532
Wizyty dekanatu drohickiego 1789, ChKG-K APwL sygn. 797, k. 648-649.
355
ni, że w cudowny sposób ikona została przeniesiona, wskazując gdzie ma być zlokalizowana nowa cerkiew533.
W wymienionym Kalendarzu odnotowano, że w cerkwi
znajduje się ikona osobenno
ćtimaja, poćitaemaja za ćudotvornuju, śv. ikona Bogorodicy – kopija Rudnenskoj cudotvornoj sv. ikony, pisannaja na
polotne, koej naroćitoe prazdnestvo s bol’śim stećeniem bogomol’cev byvaet v 12 ćislo
oktjabrja. Ikona malowana na
płótnie, o rozmiarach 1 arszyn
Malowana olejno na płótnie chorągiew
wysokości i 3/4 arszyna szeroprawdopodobnie kopia Rudniańskiej
kości. Matka Boża z DzieciątIkony Matki Bożej
kiem trzymającym ewangelię;
Maryja i Jezus mają głowy ukoronowane. Lik Prećystyja suchośćavyj,
prodolgovatyj, smuglyj, vyrażenie Lica ser’oznoe i kak by strogoe, preobladejuśćaja kraska – temnaja. Na górze ikony cerkiewnosłowiański
napis tłumaczony na język polski brzmi: Słowo stało się ciałem, a na
dole gdy ludzie czynią niegodziwe postępki, tam wstawiennictwo Maryi
droższe od złota, żelazne serca nawraca do Boga. Ikonie oddawano szczególną cześć w dniu świąt Bogarodzicy, jednak w roku 1882 świętem Rudniańskiej Ikony Matki Bożej ustanowiono 12 października534.
W źródle drukowanym znajdujemy taki zapis: żenśćiny sela Żurobic
soorudili na svoi posilnyja sredstva rezanoj raboty z pozolotoj kiot k
mestnoćtimoj ikone Rudnenskoj Bożej Materi cennoju 100 rublej i obnovili ikonostas na summu 30 rublej. 10 grudnia 1914 r. władze dicezjalne przekazały Archipasterskoe blogoslovenie s vydaćeju gramoty535.
Do cerkwi w przybywało dużo pielgrzymów, prosząc o wstawien533
Iosif ep., Grodnenskij Kalendar, Voroneż 1899, s. 332.
Iosif ep., Grodnenskij Kalendar, Voroneż 1899, s. 331-332.
535
GEV 1914, s. 456.
534
356
nictwo i opiekę, otrzymując pomoc duchową i cielesną. Żurobice w końcu
XIX i na początku XX w. należały do parafii w Dziadkowicach. Po I wojnie światowej były obsługiwane przez sąsiednie parafie. Według Wykazu mienia cerkiewnego cerkwi w Żurobicach, sporządzonego w maju
1939 roku, pod pozycją 7 części I, czytamy: ... W kiocie dużego rozmiaru
białą olejną farbą malowanym, rzeźbionym Obraz Matki Boskiej Rudnianskiej złocistosrebrzystą szatą kryty, w pozłacanej ramie, rozmiar 92
x 68 cm. Święto w cześć tego obrazu odbywa się 25 października536.
Po II wojnie światowej, w ramach „ewakuacji”, nękani przez „podziemie” mieszkańcy Żurobic i okolicznych wsi zmuszeni byli wyjechać
do BSRR. Ich domy i gospodarstwa zajmowali często repatrianci lub
ulegały likwidacji.
W owym czasie Żurobice należały do parafii Żerczyce. Według Klirovoj Vedomosti z 1946 r. z parafii żerczyckiej wyjechało ponad dziewięćset osób. Pomimo zmniejszania się mieszkańców na wsiach, cerkiew filialna w Żurobicach jest dziś zadbana. Migracja ludności wiejskiej do aglomeracji miejskich nadal trwa, a w środowiskach wyznaniowo mieszanych szczególnie jest zauważalna. To mocno odbiło się na
kulcie Rudniańskiej Ikony Matki Bożej. Samej ikony też nie ma już
w Żurobicach. Kopia papierowa ikony Matki Bożej w kiocie pozostaje
w tym samym miejscu, co jej poprzedniczka537. W cerkwi zachowała się
też chorągiew z początku XIX wieku, malowana olejno na płótnie, z
przedstawieniem Matki Bożej z Dzieciątkiem. Prawdopodobnie jest to
kopia Rudniańskiej Ikony Matki Bożej. Szczególnie uroczyście obchodzone jest święto Archanioła Michała, patrona cerkwi. Można żywić
nadzieję, że Matka Boża i w przyszłości będzie otaczać opieką ulubione
swoje miejsca.
536
Archiwum własne, teczka Żurobice.
W cerkwi zachowało się sporo ikon z XVIII I XIX wieku. Zob. Katalog Zabytków Sztuki w Polsce, woj. Białystok, pow. Siemiatycze. Oprac. Izabella Galicka,
Hanna Sygietyńska Nr inw. 259. R. 1966-67; Katalog Zabytków Sztuki w Polsce.
Siemiatycze, Drohiczyn i okolice, pod red. M. Kałamajska-Saeed, Warszawa 1996,
s. 79, il.
537
357
Zakończenie
Teren Białostocczyzny, a przede wszystkim obszary południowowschodnie, ściśle związane są z obrządkiem wschodnim, czyli z Kościółem prawosławnym. Okres szczególnie energicznej akcji christianizacyjnej przypada tu na XI–XII w., to znaczy na czasy, gdy te tereny
znajdowały się we władaniu książąt ruskich.
Badania archeologiczne wykazały, że do XII w. osadnictwo na terenach między rzekami Bug i Narew było ruskie, a ośrodkami chrześcijaństwa był Drohiczyn, Mielnik, Bielsk i Suraż.
Obszar obecnego województwa podlaskiego, jako jednostka administracyjna, jest historycznie rzecz biorąc, zlepkiem ziem o różnej przeszłości, kulturze i tradycjach. Zachodnio-północna część dawniej wchodziła w skład Mazowsza, zaś ziemie nad rzeką Bug i wzdłuż Narwi i Niemna były domeną Wielkiego Księstwa Litewskiego; zamieszkiwała je
przeważnie ludność prawosławna (ruska) i w zaraniu dziejów były wystawione na wpływy bizantyjsko-wschodnie. Wpływy kultury i sztuki
z Rusi przemieszały się tu z wpływami zachodu. Silne powiązania dynastyczne między domami Piastów i Rurykowiczów sprzyjały wzajemnej
asymilacji i akceptacji swych odrębności.
Do ożywienia kontaktów ze światem prawosławnym doszło w Polsce za Władysława Jagiełły. Malarstwo bizantyjskie pojawiło się wtedy
we wnętrzach katolickich kościołów, w katedrze wawelskiej, w kaplicy
Świętej Trójcy na zamku w Lublinie, katedrze gnieźnieńskiej oraz w kolegiatach wiślickiej i sandomierskiej. Z okresu średniowiecza zachowały się dwa wizerunki Matki Bożej pochodzenia wschodniego – ikona
Matki Bożej z XII w. przechowywana w skarbach klasztoru klarysek
358
w Krakowie oraz ikona Hodegetrii ofiarowana do klasztoru paulinów
na Jasnej Górze.
Kult cudownych ikon Matki Bożej szerzył się w Polsce w nieznanej
na zachodzie skali. Wśród dwunastu wielkich świąt Cerkwi cztery są
poświęcone Bogurodzicy: Narodzenia Najświętszej Marii Panny (Preczysta), Wprowadzenia Najświętszej Marii Panny do świątyni (Wiedienie), Zwiastowania Najświętszej Marii Panny (Błahowieszczenie), Zaśnięcia Najświętszej Marii Panny (Splenie).
Świąta maryjne obchodzone są też przez cały rok: objawienie cudownych ikon, uzdrowienie za Jej wstawiennictwem przed szczególnie
czczonymi ikonami. Kult Matki Bożej jest rozwijany przez Lud Boży.
Młode pokolenie czerpie swoją wiedzę o kulcie miejsc świętych i cudownych ikon od swoich przodków. Kronikarze opisują obyczaje dotyczące kultu maryjnego lub czci świętych ikon w danej parafii. Przez
wieki wierni układali pieśni i hymny ku czci świętych Pańskich, a szczególnie Matki Bożej.
W archiwach cerkiewnych w Starym Korninie, Puchłach, Jacznie i innych miejscowościach zachowały się w rękopisie pieśni o cudach uzdrowienia. Wstawiennictwo Matki Bożej za lud grzeszny odzwierciedla
najskrytsze marzenie wiernych o uzdrowieniu ciała i zbawieniu duszy.
To Matka Boża otacza opieką swych wiernych i nie opuszcza ich w potrzebie.
Święte miejsca oraz Jej cudowne ikony są otaczane najświętszą czcią,
wierni pielgrzymują do tych miejsc. Oprócz serdecznych i błagalnych
modlitw ofiarowują świece, kwiaty, łańcuszki, krzyżyki itp., nie wymieniając już datków pieniężnych.
Najbardziej znanym i szczególnie czczonym sanktuarium, do którego
pielgrzymują wierni, jest Święta Góra Grabarka. Po II wojnie światowej
zorganizowane pielgrzymki były zakazane przez władze państwowe.
Mimo to miejsca szczególnie czczone były odwiedzane przez wiernych.
Przez wieki święte miejsca były nawiedzane przez wszystkie stany,
a Matka Boża nie zostawiała Swego Ludu i w chwilach zagrożenia, jak
wojny i epidemie, stawała się orędowniczką i opiekunką. Znamiennym
przykładem była wojna północna, podczas której wybuchła zaraza. Rzesze pielgrzymów udawały się do miejsc świętych (dla przykładu Piatienka k/Folwarków Tylwickich, Góra Grabarka), które stały się miejscami
359
zbawiennymi. Nasi przodkowie na Podlasiu byli świadkami wielu cudów, jakie dokonywały się pri czudotworych i błagodatnych ikonach
i na miejscach uświęconych, zgodnie ze słowami Zbawiciela: po wiere
waszej da budiet wam.
Na terenie Białostocczyzny znajduje się wiele innych cudownych
ikon – św. św. Mikołaja, Jerzego, Paraskiewy, Piotra i Pawła, Kosmy
i Damiana. Najstarsze zachowały się do naszych czasów w cerkwiach
w Bielsku, Brańsku, Drohiczynie, Kożanach i Rybołach. Średniowieczne malarstwo ikonowe obecnie możemy oglądać prawie wyłącznie w muzeach, w miejscach dla ikon nienaturalnych. W muzeach Polski znajdują się ikony pochodzące z przemytu z Rosji, Ukrainy i Białorusi oraz
z warsztatów malarskich na wschodnich terenach. Najwięcej najstarszych ikon w zbiorach muzealnych znajduje się w Sanoku i Łańcucie.
Akcja „Wisła” przyspieszyła likwidację cerkwi na południu Polski, a
świątynie zostały ogołocone ze wszelkich cenności. Znikoma część wyposażenia znalazła się w muzeach, reszta bezpowrotnie została rozgrabiona.
Sama Białostocczyzna straciła cerkiewne cenności podczas I wojny
światowej, gdy ludność była ewakuowana w głąb Rosji. Pozostawione
na pastwę losu świątynie mocno ucierpiały. W okresie międzywojennym represyjna (aby nie powiedzić odwetowa) polityka państwowa w stosunku do Kościoła prawosławnego ostatecznie wymazała z powierzchni
ziemi 451 obiektów sakralnych wraz z ich wyposażeniem.
Po II wojnie światowej cerkwie w Polsce w województwach południowych i wschodnich ostatecznie straciły swoje przebogate wyposażenie. Na terenie Białostocczyzny świątynie przetrwały, lecz zainteresowanie ikonami i cennościami cerkiewnymi spowodowało, że prawie każda
z nich została okradziona, niektóre kilkakrotnie. Natomiast święte miejsce w Piatience (parafia Topolany) straciło ostatecznie objawioną ikonę.
Bliższe informacje o kradzieżach znajdziemy w Bibliografii parafii
prawosławnych na Białostocczyźnie, cz. alfabetyczna, opublikowanej
w latach 1984-2000. Nieodżałowaną stratą były pożary kilku cerkwi na
Białostocczyźnie.
Mimo wymienionych tu nieszczęść, jakie dotknęły Kościół prawosławny i jego świętości, cerkwie, miejsca święte i cudowne ikony trwają niezmiennie – jako widoczne znaki Opatrzności Bożej i wstawiennictwa za Lud Boży.
360
Ważniejsze skróty
Akty izdavaemyje – Akty izdavaemye Vilenskoju Archeografićeskoju
Komissieju dlaj razbora drevnich aktov v Vil’ne,
Vil’no 1865–1914, t. 1–38.
APwL
– Archiwum Państwowe w Lublinie
Archeograf. sb.
– Aecheografićeskij Sbornik Dokumentov otnosijaścichsja k istorii severozapadnoj Rusi, Vil’no
1867–1904, t. 1–14.
BBiDZ Białystok – Biuro Badań i Dokumentacji Zabytków, Białystok
CV
– Cerkovnyj Vestnik, organ urzędowy Polskiego
Autokefalicznego Kościoła Prawosławnego, Warszawa 1954–(1999) –
ChKG-K
– Chełmski Konsystorz Grecko-Katolicki, AP w Lublinie
Ch-VEV
– Cholmsko-Varśavskye Eparchial’nyj Vestnik, Varśava 1877–1905.
GEV
– Grodnenskye Eparchial’nye Vedomosti, Grodno
1901–1915.
Iosif ep.
– Iosif (Sokolov) ep., Grodnenskij pravoslavnyj cerkovnyj kalendar ili Pravoslavie - v BrestskoGrodnenskoj zemle v konce XIX v. Izd. 2, Voroneż
1899.
Klir. Ved.
– Klirovye Vedomosti, Archiwa Cerkiewne przy parafiach.
Księga wizyty
– Księga wizyty dziekańskiej dekanatu podlaskiego
przeze mnie księdza Bazylego Benedykta Guttor361
KZSz w Polsce
–
LEV
–
Prib. k CV
–
Przeg. Prawosł.
Tyg. Podl.
VEL
–
–
–
Voskr. Ćt.
–
VZR
–
Wiad. PAKP
–
WKZ Białystok
–
skiego dziekana podlaskiego, plebana goleniewskiego w roku 1773 miesiąca Novembra dnia 17
iuxta vetus kalendarza sporządzona. Białystok
1996.
Katalog Zabytków Sztuki w Polsce. Seria Nowa
t. 12 z. 1. Województwo białostockie, pod red.
M. Kałamajskiej-Saeed, Siemiatycze, Drohiczyn
i okolice, Warszawa 1996.
Litovskye Eparchial’nye Vedomosti, Vil’no 1863–
1900.
Pribavlenye k Cerkovnym Vedomostjam, S-Peterburg 1888–1918.
Przegląd Prawosławny, Białystok 1991–(1999) –
Tygodnik Podlaski, Białystok 1984–1991
Varśavskij Eparchial’nyj Listok, Varśava-Moskva
1906-1917.
Voskresnoe Ćtenie, eżenedel’nyj cerkovno-obśćestvennyj ilustrovanyj żurnal, Varśava 1923–1939.
Vestnik Zapadnoj Rossii. Istoriko-literaturnyj żurnal, Vil’no 1864–1871.
Wiadomości Polskiego Autokefalicznego Kościoła Prawosławnego, organ urzędowy Polskiego Autokefalicznego Kościoła Prawosławnego, Warszawa 1971–(1999) –
Wojewódzki Konserwator Zabytków, Białystok
Wykaz znaków dodatkowych
Ze względów technicznych w publikacji występują znaki odmienne
od ogólnie przyjetych. Znak ´ nad literami c, s, u daje dźwięk odpowiadający polskiemu cz, sz lub tzw. u krótkiemu. Na przykład: svjaśćenstvo
albo carkva ú Pavlach.
362
Bibliografia
Źródła rękopiśmienne
Archiwa Parafialne ...
Klrovyje Vedomosti z poszczególnych cerkwi ...
Wykazy parafialne z poszczególnych cerkwi ...
Sprawozdania roczne z poszczególnych cerkwi ...
Archiwum własne [Teczki parafii ... ]
Archiwum Państwowe w Lublinie
Chełmski Konsystorz Grecko-Katolicki, Wizyty generalne Brzeskiej
diecezji, dekanatu Bielskiego, Drohickiego, Kamienieckiego i Mielnckiego, sygn. 780 i nast.
Biblioteka Instytutu Sztuki w Warszawie
Katalog Zabytków Sztuki w Polsce. Woj. Białystok: pow. Białystok
nr inw. 246, oprac. Alina Trojan i Elżbieta Żytko, rok 1962; pow. Bielsk
Podlaski, oprac. Ryszard Brykowski, Izabella Galicka, Hanna Sygietyńska nr inw. 247, rok 1964; pow. Siemiatycze, oprac. Izabella Galicka,
Hanna Sygietyńska, nr inw. 259, r. 1966-67; pow. Sokółka, oprac. Alicja
Lutostańska, Hanna Sygietyńska , nr inw. 260, r.1962, mnps.
Państwowa Służba Ochrony Zabytków Oddział Wojewódzki
w Białymstoku [Karty poszczególnych zabytków ...]
363
Indeks osobowy
Abgar, król 239-240
Agapit Peczerski, św. 260
Aleksander Jagiellończyk, król 11, 53,
59, 133
Aleksandr III, imperator 144
Aleksandrowicz P., marszałek 91
Aleksiejuk Irena 131, 132
Aleksiuk Krzysztof 271
Aleksy Nikołajewicz, carewicz 261
Ananiasz, malarz 240
Anchimiuk Jeremiasz, bp 30, 72-73
Anchimiuk Konstanty 73, 75
Andrzej z Krety, św. 6
Andrzejewicz Hryhory, o. 92
Antoni Peczerski, św. 67, 208, 231
Antoniewicz Jerzy 123
Arseniuk Anna 235
Artiszewicz Jakow 183
Artyśuk Ivan 64, 65
Bagrowski Herasim 290
Bajko Piotr 22, 57
Bańkowski Antoni, ks. 169-170
Baranov Eduard komandir 126
Baranowski Tomasz, o. 92
Barbara, św. 161
Bartolomeusz I patriarcha 48
Batjuśkov P. N. 316
Bazylewski Parteniusz, o. 24
364
Bielawin Tichon, patriarcha 341
Bielawski Jakub, ks. 203
Bielawski Paweł, ks. 92
Bielecki /?/, administrator 93
Bielecki Ryszard 154
Biełomyza Zofia 180
Biełłozor Jerzy, bp 250
Biskupski Ryszard 159
Bobik Maria 308-309
Bobiński Jan, cześnik 93
Bobrovskij Pavel O. 99, 130-132, 200,
202, 255-256, 315-316
Bobrowicki Ignacy, podstoli 336
Bobrowski Cyryl, ks. 337
Bogolubski Andrzej, książę 187
Bohowitynowicz Bohusz 212
Bohuffałowie, ród 196, 200
Bolesław Chrobry, król 346
Bołtryk Michał 315, 331
Bona, królowa 177, 193
Borowik Sergiusz 193
Borowik Teodozy ks. 227
Borowik-Cicha W. 300
Bójko Jan 20
Bójko Maciej 20
Branicki Jan Klemens, hetman 123,
124, 301
Brjancewa Anna P. 84
Brunon z Kwerfurtu, św. 346
Brykowski Ryszard 54, 166, 176, 335
Brzezińscy Stanisław i Magdalena 170
Brzozowski Mieczysław, artysta malarz 180
Budilović Aleksandr, o. 124
Budziłowicz Szymon, o. 82-83
Bujko /?/, nauczyciel 96
Bulhakov S. V. 35, 77, 117, 227, 327,
354-355
Bułgakow Sergiusz, o. 8
Bułhakowa Hilaria 47, 264
Bułharynowicz Józef, bp 312
Cambłak Grzegorz, metropolita 293
Caplikowski, ks. 31
Car Anna 55
Car Paweł, fundator 54
Cecylia, królowa 124
Ćerepica Valery N. 117, 269, 341
Cetra Elżbieta 119
Ciecierski, hrabia 39
Cieszkowski Florian 234
Citkovski I. 113
Ciwoniuk Nina 18, 19
Chalecki Lucjan, ks. 329
Chalecki Ostafi, dworzanin 299
Charkiewicz Anastazja, ihumenia
271
Charkiewicz Grzegorz, bp 138, 271
Charkiewicz Jarosław 46, 60, 80, 87,
118, 141, 150, 161, 231, 240, 263,
305, 311, 350
Charłampowicz Bazyli, o. 234
Charytoniuk Jerzy, o. 146
Chiniewicz Bazyli 319
Chłopicki Edward, podróżnik 95
Chodakowski Miron, bp 72, 128
Chodkiewicz Aleksander 68, 196, 244,
310
Chodkiewicz Anna 196
Chodkiewicz Grzegorz 69, 89, 102,
109, 124, 317
Chodkiewicz Heronim 315
Chodkiewicz Jerzy Karol 199-200
Chomik Piotr 119, 120, 316, 319, 324
Chomćik Michail o. 58
Chrapowicki Antoni, pisarz 73
Chreptowicz Iwan 243
Chreptowicz Litawor 31
Cubrzyńska-Leonarczyk Maria 322323, 341
Ćulkov Vasilij o. 115
Cyryl i Metody, św. św. 8
Czajkowski Jerzy 218, 240, 287-288
Czapska Anna 245
Czykwin Eugeniusz 47, 333
Czyżewski Przemysław 123
Dal’ Vladimir 35, 347
Dalmatov Nikolaj, archimandryta 36,
102, 128, 197, 200, 224, 258, 310,
313-324
Daniel, książę 29, 99, 101, 147, 203,
312
Danilczuk Anna 340
Dąb-Kalinowska Barbara 157, 202,
311-312
Dąbrowska Agripina 256
Denisov L. I. 326
Dionizy Areopagita, św. 6
Dobrjanskij F. 283
Dorośkević Vladimir, o. 96
Doroszkiewicz Bazyli, metropolita 43,
45, 72
Drankowska Małgorzata 183
Dubko Trofim 75
Dubowicz Aleksy, archimandryta 318,
321
Duć-Fajfer H. 287-288
Dworakowski Sylweriusz 98
Dymitr Sołuński, św. 13, 286-291
365
Dziemiach Atanazja 271
Dzikowski Henryk 330
Elżbieta Fiodorowna, księżna, św. 269
Epifaniusz, historyk 6
Estreicher Karol 234
Eudokia, cesarzowa 6
Eutymia, siostra patriarchy Jochima
85-86
Euzebiusz, historyk 240
Falkowski Stefan 96
Fenszach, baron 39
Ferenc Jakub, diakon 265
Fietisow Kondrat, o. 352
Filipiuk Nina 39
Fionik Doroteusz 77, 136, 146, 212,
276; zob. Sacharevič M.
Flaga J. 72
Forest J. 52, 182, 185
Gabriel, św. męcz. 108-120, 128-129,
271-272
Galicka Izabella 54, 166, 176, 357
Gasztołd Albrecht 68
Gawryluk Sawa, hieromnich 330
Giedź Maria 37
Gierminowicz Józef, o. 39, 42
Gliński Michał, książę 53
Gloger Zygmunt 232, 238
Gogolewski Onufry, prot. 183
Gojska Anna, dziedziczka Poczajowa
59-60
Golovkova Lidija A. 266-268
Golubinskij Jevgenij historyk 29, 30,
202, 218, 346
Gorodeckij M. I. 172
Gowdel Piotr i Anastazja 108, 109
Górnicki Łukasz, starosta 102
Grebenśćikov F. A. 35, 149, 238, 292295, 295
Gresiuk W. 96
Grodecki Aleksander, architekt 201
366
Gromadzki Aleksy, bp 266
Grosser Barbara, ihumenia 44
Grygorowicz Aleksander, architekt
315
Gumilevskij Filaret, abp 113
Guttorski Bazyli, ks. 94, 104, 125
Hajduk Mikołaj 50, 100, 128, 222
Hawryluk Jurij 25, 37, 55, 120
Helena, cesarzowa 35
Helena Iwanowna, księżna 11, 133,
138, 140-141, 313
Heliasz, pustelnik 68
Herminowicz Jan, ks. 92
Herminowicz Michał, ks. 94
Hertz Janina 133
Hołubowski Jan, pisarz 93
Horbaćevskij N. I. 232
Hrycuniak Sawa, metropolita 49, 88,
118, 268, 332
Hrymaniewski Stefan, ks. 92-93, 103,
219
Hulewicz Sylwester, bp 127
Jerzy Zwycięzca, św. 51-52,
Ignacy Teofan, św. 6
Ilkowicz Andrzej, mieszczanin 153
Inozemcow Aleksander, abp 85
Iwanicka K. 280
Iwankiewicz Stefan, o. 230
Iwaszczuk Eufrozyna 82, 84
Izvekov Nikolaj, o. 259
Jabłonowski Aleksander 69, 149
Jackowski Aleksander 46, 90, 94, 125,
176, 221, 227, 300, 305, 308
Jałbrzykowski Romuald, abp 330
Jan Kazimierz, król 149
Jan Kronsztadzki, św. 43, 258
Jan III Sobieski, król 199
Jan Teolog, św. 6
Janickaja M. 329
Jaraśević K. 54
Jaroszewicz Józef 34, 130-131, 134,
138, 147-149, 152
Jaroszuk Aleksy, bp 43
Jaskanis Danuta 64
Jaskević Alena 222, 244, 323
Jaszuński Salomon 100
Jaśkiewicz Aleksy 165
Jaworski Leon, bp 323
Jekiełek K., ks. 171, 176
Jemielaniuk Anna 79
Jemielity Witold, ks. 168-169, 175,
327
Jermakow Michał, bp 84, 255, 260,
268, 327-328
Jermakowicz Ludmiła 137
Joka Jerzy 123
Jonasz, abp 313
Jurkowski Gabriel, ks. 252, 270
Kadłubowski Hipolit, o. 308
Kaleczycki Wasil 232
Kalević H. 341
Kalicki Wiaczesław 145-146
Kałamajska-Saeed Maria 150, 160,
162, 166, 232, 237, 296, 357
Kamieński Nikanor, bp 264
Kaminskij Sergiej, o. 85
Kamiński Aleksander 100, 186
Kandratjuk Hanna 87
Kant Bronisław, ks. 249-251, 254
Karczyński, archimandryta 111
Karpowie, właściciele puszczy 71
Kazimierz Wielki, król 30
Kedryn Jerzy, historyk 6
Kempfi Andrzej 117, 227
Kimbar Sergiusz, archimandryta 313314
Kirsnowski Bazyli, ks. 182
Kiszka Leon, metropolita 36, 302, 341
Klauza K. 202
Klinger Jerzy, o. 44
Kłoczkowski Konstanty, o. 67
Kochaniewicz Stefan, hieromnich 318
Kojałowicz Michał O., historyk 201,
226
Kojałowicz Kazimierz, ks. 319
Kolenda Gabriel, metropolita 111,
128, 319, 326
Kołbuk Witold, ks. 288
Kołłątaj Hugon, ks. 322
Konachowicz Eugeniusz, o. 290
Kondakow N. P. 312
Kondratiuk Michał 34, 38, 51, 89, 217,
347
Konecka Krystyna 340
Konowałowa Helena, ihumenia 262,
264-268
Konstadius Maria, ihumenia 43
Korch Joanna 223, 299, 304
Kosma i Damian, święci 282-285
Kossowski Aleksander 72
Kostiuczuk Jakub, bp 63, 72
Kotikow Omelian 301
Kotyńska J. 249-251
Kowalewski Antoni, o. 93
Kowalewski Jakow, o. 93
Kozlova V. 67, 208
Kozłowski Jerzy 166
Kozłowski Władysław, burmistrz 329
Krahel Tadeusz, ks. 125, 249
Kranczuk Antoni, stróż 330
Krańczuk Gabriel, hieromnich 49
Krasnodębski, ks. 37
Krejdicz Mikołaj, o. 83
Krestovskij V. V. 23, 24, 133
Krukovskij Mikolaj, o. 77, 188, 274277
Krzeczowski Samuel, rotmistrz 200
Kuczyński Stefan, ks. 152
Kudasow Bazyli, o. 228
Kudriawcowa Maria 290-291
367
Kudrycki Grzegorz, o. 277
Kuncewicz Józefat, św. 242, 294
Kuncewicz Siłuan, hieromnich 318
Kuryłowicz Aleksy, diakon 108, 113,
118
Kupryjaniuk Aleksy 62
Kwercetus, nauczyciel 33, 37-38, 232
Labaćeskaja V. A. 261
Laucevicius E. 103
Lebiedzińska Ludmiła 314
Leczycki Aleksy, o. 83
Lemeśevskij Manuil, metropolita 328
Lencewicz Bazyli, papiernik 103; por.
Wasyl
Leniewicz Anastazja, mieszczanka
135
Leon, cesarz 79-80
Leończuk Jan, poeta 37, 38
Leśćynski Juryj 119
Leszek Czarny, książę 99
Lewiccy, właściciele Kożan 59, 186
Lewicki Joakim, bp 257
Lewiński Stefan, archidiakon 32
Lenćevskij Nikolaj, o. 25
Litvinćuk Michail 138
Lubecka Anna M. 237
Lubomirski J. 348
Lukjanjuk Mirosława 57, 90
Łaszczyński Zbigniew, inspektor 329
Łopuczówna-Zołotnikowa Reina 319
Łoś Aleksander, malarz 20
Łowmiański Henryk 346
Łozińska T. 281
Łukasz, św. ewang. 6, 187
Łukaszuk Daniel, mecenas 137
Machabeusze Bracia, św. 65
Mackewicz Symeon, o. 223
Mackević V. K. 119
Makaruk Miron 304
Maksimczuk Eufimiusz, o. 62
368
Makoveevski Ivan F. 343
Maliśevski Ivan 348
Małofiejew Irena 272
Markević A. 182
Maroszek Józef 30, 32, 37, 68, 89,93,
94, 95, 102, 104, 109, 123, 135,
136, 180, 223-224, 244-245, 251,
275, 292, 302, 313, 318,320, 322,
347
Maroz Hryhoryj 63, 288
Masalski Feodor, kniaź 69-72
Matreńczyk Ałła 87, 288
Matus Irena 63, 189-190, 221
Matusewicz Anna, kasztelanowa 233
Michajłow Konstanty, o. 42
Michałowski Władysław, administrator 92
Michaluk Dorota 31, 32, 36, 69, 74,
207-208, 210, 227, 347-349
Michniakiewicz Ignacy, o. 300
Michniakiewicz Marcin, o. 50, 135
Michniewicz Józefat, archimandryta
199
Michniewicz Wojciech, ks. 106
Michnowicz Koricz 183
Micuta Kazimierz 199
Micuta Krzysztof, miecznik 197, 320
Miedzwiedź Roman, o. 267
Mikolaj I, imperator 126
Mikolaj II, imperator 127, 263-264
Mikołaj Cudotwórca, św. 182
Minkiewicz Anna 229
Mironowicz Antoni 11, 30, 32, 68, 71
90, 91, 94, 97, 103, 104, 135, 152153, 181, 243-244, 300-301, 304,
310, 317
Mironowicz Eugeniusz 90
Misijuk Grzegorz, o. 118
Młodowski Antonin, ks. oficjał 93,
103, 219
Mniszech Jerzy, wojewoda 318
Modzelewski Andrzej, rzeźbiarz 315
Mogilny Izydor, archimandryta 331
Mohyła Piotr, św. metropolita 50
Moroz Ignatij, o. 144
Mościcki Ignacy, prezydent 174
Mularczyk Aleksy, o. 331
Musianowicz Krystyna 64, 147
Nachiło Jerzy 180
Natalia, siostra Piotra I cara 86
Naumow Aleksander 287
Nazaruk Slavomir 119
Nesterowicz Samuel, mieszczanin 134
Nieczaj Igor, złotnik 325, 333
Niemira Stanisław 31
Nieroszczuk Wiera 241
Niesiecki K. 227, 246
Niesteruk Eugeniusz, o. 38, 203, 205
Nietupska M. M. 76
Nikitin W. 187
Nikitiuk Ewgraf P. 225
Nikołajczuk Stefan 61-62
Nos Leszek 17, 19
Nowicki Antoni, o. 210
Nowosielski Jerzy, artysta malarz 43
Odincov Nikolaj 142, 165, 169, 171173
Oleksiuk Eliasz 189-190
Oleszko Bolesław, malarz 43
Olszewski Michał, ks. 32
Onisko Antonij, psal. 136
Opaliński Teodor 277
Orlovskij Eustachij 246, 253, 255-258,
261
Orłowicz Mieczysław 263
Orthwein Maria 131, 134, 137, 296
Osorgin M., gubernator 258
Owłoczyński Wawrzyniec, ks. 254
Paevskij L. o. 226
Pak N. 153
Paltaúskaja I. 264, 327, 329
Panasiuk Matrona 27
Pańko Eugeniusz, ks. 33, 295, 345-348
Paprocki Henryk, ks. 35, 52, 96
Paprocki Wojciech 233
Paraskiewa, św. 292-298
Pasko Sakson, wójt 165
Paszkiewicz Piotr 43
Pawluczuk Teodor 64
Peslak Mikołaj 340
Pieczonko Barbara, ikonopiska 48
Pieczonko Michał, ikonpisiec 48
Pieretruchin Iosif, o. 97
Pieszko Józef, psal. 228
Pietkiewicz K. 227
Piotr I car 321
Piotr VII, papież i patr. 48
Piotr i Paweł, św. apostołowie 292-298
Pinda Tomasz F., mieszczanin 153
Piskun Ju. 329
Plutowicz Łukasz, o. 137
Pociej Ipacij, władyka 50
Podgajecki Eugeniusz ks. 22, 28
Pokrovskij F.V. 34, 57, 64, 69, 150,
154, 159, 162, 177, 186, 195, 199200, 203, 225, 257, 304, 313, 325,
354
Połubińska Helena, księżna 345, 347,
354
Połubiński Aleksander, pisarz polny
348
Potorson Bazyli 229
Prawdzic-Gałęski J. J. 54
Prodiło Iwan, mieszczanin 152
Prokopowicz Konstanty, o. 343
Pruszcz P. H. 223
Puchłowicz Tomasz 216
Puciata Maria 131, 134 , 137
Pulcheria, cesarzowa 6
Quenot M. 35, 96
369
Rabczyńska, malarka 106
Radej H. 47
Radziukiewicz Anna 21, 47, 48, 64,
119, 120, 290
Radziwiłłowie 89, 109, 111
Ramm Eugeniusz, właściciel 74
Roch, św. 238
Rodziewicz Henryk, ks. 123
Roman Mścisławowicz, książę 99
Roman Sładkopiewiec, diakon 217218
Roman Stefan, wójt 300
Romaniuk Zbigniew 72, 131, 144-145
Romanovskij Vladimir, o. 263
Romanowska-Zadrożna M. 315
Romańczuk Szymon, abp 72
Roszkowski Antoni, ks. 170, 175
Rożko V. 47, 97, 127
Ruban Filip K., protodiakon 117
Rudyk Stefan, metropolita 44
Rutkowski Jan 166, 175
Rybcewicz Jan, o. 278
Rymaszewska Maria 205
Rysicka Gabriela, ihumenia 269
Sabler Vladimir K., oberprokurator
201, 258
Sacharević Mikola 51, 56, 337
Sadkowski Wiktor, władyka 32-33
Saković J. 255
Sakowicz Eugeniusz 33
Samolik Aleksander, prot. 338
Sapieha Lew, fundator 294
Sapiehowie 53, 109, 196, 347
Sawczuk Nadzieja 27
Sawicki Jarosław, o. 265
Scepurżinskij Ioann, o. 197-199, 201,
320
Semenjako Nikolaj, o. 247, 250, 253,
255, 257, 265
Semenćuk Henadzij 150, 154, 158, 161
370
Semenowicz Michał, książę 130, 132
Sergejuk A. 216-217
Sergiusz z Radoneża, św. 258, 261
Serno-Solov’ević F.F 113
Siedlecki Jan 140
Siemaszko Iosif, metropolita 72, 83,
277, 284
Siemientowski Jan 215
Sieroszewski Wacław, pisarz 27
Siestrzencewicz Stanisław, abp 254
Sieśkiewicz /?/ 96
Simonowicz Jan, o. 300
Simonowicz Szymon, o. 299-300
Skorotowicz Eleonora 198
Skorupski Ludwik, ks. 111
Skirmont Antoni i Jan 177
Smoleński Paweł, o. 34
Snarski I. 202
Snessoreva S. 57, 60, 79, 278, 280, 355
Sokolov Iosif ep. 25, 37, 60, 61, 95,
108, 113, 126, 128, 133, 150, 154,
159, 162, 171, 178, 195, 199, 204,
209, 211, 216, 220, 226, 251-252,
293, 306, 309, 313, 340, 343, 355,
357
Sołowiej Mikołaj 19
Sołtan Aleksander 31, 226
Sołtan Józef, bp 128, 227, 310, 312
Sopoćkówna Anastasia A. 244
Sosna Grzegorz, o. 62, 77, 83, 85, 97,
103, 136, 142, 158, 174, 205, 212,
219, 276, 292, 294, 299, 300, 337
Sosnowski Andrzej, o. 225
Sosnowski Grzegorz, o. 220
Sosnowski Józef, o. 39
Spasskij Aleksandr, o. 136
Spasskij F. 204, 218, 335
Stafiński Aleksander 340
Stalończyk Lucyna 143, 150, 159, 184,
206
Stalony-Dobrzański Adam, artysta
malarz 43, 46
Stanisław August, król 349
Stankiewicz Dariusz 133, 137
Stawecki Krzysztof 275, 284
Stelmaszczuk Aleksander 304
Strelbicki Modest, archimandryta 322
Strzelecki Stanisław ks. 247-249, 252
Suchodolski Jan 199
Sudziłowska Krystyna 341
Sygietyńska Hanna 54, 166, 176, 335,
357
Surwiłło Aleksander, o. 44
Symeon Metafrosta, św. 6
Szklaruk Igor 291
Szot Adam, ks. 320
Szpakowski Andrzej, o. 278
Szpakowski Zdzisław 346
Szretter Jan, malarz 247, 252
Szum Wiaczesław, rzeźbiarz 48
Szumkowski Wiktor 200
Szumowicz Szymon 238
Szutko, dzierżawca 109
Szybiński Nikodem, archimandryta
123, 315
Szymczak Grzegorz, ks. 251
Szyszkowski Marcin, bp 251, 327
Tal’berg N. 102, 127, 227, 354
Tazbir Janusz 123
Teodor Anagrostes, historyk 6
Teodozjusz Młodszy, cesarz 6
Tęczyńska Aleksandra, kollatorka 292
Tokajuk W. 146
Tokarevskij Fiodor, o. 233, 338
Tomaszewski Mirosław, o. 119
Topolski Jerzy 223
Torańska T. 109
Trajdos T. M. 199, 219
Troc Antonina 313, 341
Trochimczuk Zofia 96
Troja A. 190
Turyn Teodor 173
Tymiński Aleksander, psal. 229
Tymiński Herman, o. 259
Tyszkiewiczowie, ród 242-254, 270,
315, 340
Urusowie, ród 247, 251
Viśenko Aleksandr o. 82, 84
Vjarbicki Aleksander 237
Wahanowscy, ród 334
Waledyński Dionizy, metropolita 44,
85
Wasilewicz Fiodosij, archimandryta
111
Wasilkowicz Wołodimir, książę 10,
130
Wassa Michajlovna, księżna 130, 132
Wasyl (Bazyli), papiernik 101-103
Wasylko, książę 9-101, 202
Weronika, św. 240
Wielkonty Herasim, archimandryta
322
Wieniewski, pustelnik 103
Wierzbicki Lew 225
Wiesiełowski Mikołaj, marszałek 123
Wiesiełowski Mikołaj, o. 188-189
Wilczewski, właściciel 39
Wilczewski Józef, pułkownik 219
Wilczewski Waldemar 93, 94, 104, 123
Wisłocki Teodozy, archimandryta 322
Witold, książę 202
Wiszenko Jakub 235
Wiszenko Jarosław, malarz 48
Wiśniewski Jerzy 19, 100, 177, 192,
196, 223, 289, 292
Wiśniowiecka Katarzyna 317
Wiśniowiecki Iwan, kniaź 67, 207
Wiśniowiecki Michał, hetman 341
Władysław IV, król 123, 181, 192, 299
Włodzimierz, książę, św. 8, 345
371
Wojszwiłło A. 87
Wołkowski Aleksy, o. 46
Wołłowicz Grzegorz 100
Wołodkowicz Felicjan, metropolita 37,
71
Worona Maria 19
Wójtowicz Andrzej 62
Wróblewska Katarzyna 289
Wróblewski Cyryl 62
Wysłouch Seweryn 242, 244, 246
Wysocka Dorota 65, 187, 333
Wyszyńscy, ród 341
Zahorowski Remigiusz, ks. 254
372
Zając Cyryl, o. 278-279
Załęski Wojciech 175, 312, 324, 326
Zdanudczyk Teodozy, fundator 60-62
Zieleniewski Jerzy 85, 181, 334
Zienkowicz Tomasz I, bp
Zleczik Timofej 150
Znosko Aleksy, o. 117, 228
Zofia Paleolog, cesarzowa 140
Zygmunt August, król 109, 148, 274
Zygmunt Stary, król 140, 192, 237
Żelazowski Ignacy, bp 255
Żerczyński Stefan, mieszczanin 153
Żytko E. 190
Indeks geograficzny
Abramiki 173
A f r y k a 48
Aljany 341
A n g l i a 74
Antiochia 6, 65, 141
Ateny 6
A t h o s 6, 49, 260, 351
Augustowo 171, 173
Augustów
- dekanat 169
Bachorowszczyzna zob. Bachury
Bachury 10, 17-21
Bacieczki 341-342
Baciuty 173
Bari 182
Barszczyn (?) 90
B i a ł o r u ś 32, 87-88, 118, 360
B i a ł o s t o c c z y z n a 13, 19, 34, 65,
90, 100, 118, 174, 177, 192, 196,
358, 360
Białowieża 192
- puszcza 22, 57
Białystok 7, 11-12, 50, 65, 108, 114115, 118-120, 123-129, 145, 173,
258, 272
- cmentarz 343
- dekanat 93, 104,
- woj. 159-160, 162, 166, 184, 330
Białystok Wołyński 127
Biebrza rzeka 100, 186
Bielewicze 102
Bielsk Podlaski 7, 11, 17, 31, 46, 130138, 141, 173, 347, 358, 360
- dekanat 50, 135, 168, 210, 212, 302,
334
- monaster 32, 72, 185, 207
- powiat 176, 335
- starostwo 224, 227
Biełki 57, 90
B i z a n c j u m 8, 52, 141, 217, 287
Boćki 53-54, 347
Boratyniec Ruski 303
Boruny 340-341
Brańsk 7, 12, 31, 140-146, 171, 173,
360
Bryki 53
Brześć Litewski 17, 50, 109, 182, 192,
262, 347
- monaster 32
Brzeźnica 53
Brzostowica 318
Brzozowa 259
Brzozówka rzeka 310
Bug rzeka 31, 39, 358
373
Bujnowo 173
Buksztel 104
Butowo 266
Cecele 34, 237, 241
Ch e ł m s z c z y z n a 282, 288, 293
- diec. chełmsko-warszawska 42, 171,
352
Chicago 141, 350
Chodorówka 259
Chojewo 173
Choroszcz 69, 127, 318
Chraboły 173, 224, 230
Chrabostówka 75
Chrołowicze 149
Chutkowice 152
Ciechanowiec 303
Ciecierówka 245
Ciełuszki 62, 186, 217
Cisy 72
C y p r 52
Czarna (Białostocka) 104
Czarna Cerkiewna 46
Czarna Średnia 173
Czarna Wielka 173
Czeczewlany 256
Czerewki 62, 171, 188
Czeremcha 282
Częstochowa 175, 247, 251, 326-327
Czyże 282
D a n i a 349
Dąbrowa (Białostocka) 123, 259
Dąbrówki 100, 104
Deniski 173
Diwowka 190
Dobrowoda 294
Dojlidy 45, 124, 126
- klasztor 119-120, 267-268, 271-272
Dońsk 325
Doroszki 188
Drochlin 173
374
Drohiczyn 30-32, 46, 147-164, 205206, 232, 237, 312, 345-347, 357358, 360
- dekanat 35, 294-295, 345, 355
- monaster 32, 263-264
Druskienniki 113
Dubicze Cerkiewne 289, 300
Dubicze pow. Lida 31
Dubiny - Krynoczka 10, 22-28
Dziadkowice 357
E g i p t 52
Fasty 342
Folwarki Małe 89
Folwarki Wielkie 89, 92-96
F r a n c j a 271, 305
Gdańsk 157, 202, 311, 315, 334
Gierasimowicze 259
Gniezno 358
Grabarka k/Milejczyc 37-38
Grabarka (Suminszczyna) Św. Góra
10, 13, 29-49, 145, 232, 286, 359
Grabowiec 290
Grabowo 259
Grabówka rzeka 310
G r e c j a 52, 79-80, 287
Gredele (Szpitale) 10, 50-52
Gregorowce 337
Grodno 17, 111, 115, 118-119, 128129, 192, 195, 247, 249, 256, 263,
266-267
- diecezja 42, 259, 328
- gubernia 34, 69, 150, 159, 162, 169,
177, 186, 200, 216, 313
- Kołoża 177, 246, 321, 328
- konsystorz 330
- monaster 256-257, 268-271, 325
- puszcza 192, 196
- starostwo 242
Grodzieszczany 259
Grodzisk 173
Gródek 45, 69, 102, 310
Gruzka 233
G r u z j a 52
Grzebienie 177, 259
Hajnówka 13, 26-27, 46, 288, 309
Halicz 312
Hieronimowo 74
Hodyszewo 7, 10-11, 165-176, 251,
326-327
Hołynka 243
Homoty 36
Hoźna 93
- rzeka 68-69
Husaki 173
Huszczewina 72
Jabłeczna monaster 27, 32, 45, 84
Jaczno 177-180, 246, 251, 257, 359
Jakowięta 174
Jałowo 259
Jałówka 17-20, 290
- puszcza 18
- starostwo 18-19
Jam 265
Jarosław 7, 311
Jekatierynowce 190
Jermolinowo 265-266
Jerozolima 5, 65, 141, 214, 239, 311
Jesionówka 259
Jośki 174
Juchnowiec 250, 340
Kaczały 72
Kamieniec 347
- dekanat 233-234
Kaniuki 62, 173, 186
Karakule 102, 124
Karczmisko 104
K a r p a t y (Podkarpacie) 218, 240,
282, 287, 288
Kazań 84
Kiewłaki 167
Kijów 52, 161, 186, 202, 231, 293, 310
- Księstwo 29, 208, 347
- Ławra 13, 30, 231-232, 354
Klejniki 13, 294
Kleszczele 13, 170, 181-185, 234, 241,
294, 334, 337
Klinki 104
Knorydy 10, 53-58, 173
Kodeń 347
Kojły 27
Kolno urocz. 259
Kołpaki 93
Kołodzieżno 17
Kołomienskoje 8
Komi 265
Konstantynopol 6, 8, 48, 79-80, 141,
186, 204, 217-218, 240, 311, 315,
350
Kornica 46
Korycin 173
Kosmaty Borek 104
Kostroma 311
Koterka urocz. 10, 82-88
Kotły 173
Kozłowo 173
Koźliki 173
Kożany 7, 12, 59-63, 186-191, 276278, 339, 360
Kożyno 173
Kraków 192, 253, 358
Krasna Wieś 334
Krasnybór 243, 254
Krasnystok zob. Różanystok
Kreta 6
Kropiwno 259
Kruhłe 334
Krupice 237, 241
Krupniki 173
Kruszyniany 200
375
Krynki 11, 19, 192-195
Krynoczka zob. Dubiny
Kudelicze 36
Kulikowe Pole 187
Kuraszanka rz. 64
Kuraszewo 64-66
Kuścin 201, 254
Kuźnica (Białostocka) 11, 196-201,
263, 320
Lady 10, 64-66
Leonowicze 19
Leśna Podlaska 11, 22, 257, 304-305
Lewki 173
Lewkowo Stare 71-72
Lipiny 22, 26-27
Lipsk 243
Lisowo 53
Litwa 29, 99, 202
- diecezja 259
- Wielkie Księstwo Litewskie 11, 2930, 67, 99, 133, 227, 232, 289, 358
Lublin 358
Lwów 311-312
Łańcut 360
Łoknica rzeka 64
Łomża
- diecezja 171
- woj. 166
Łosice 46
Łosośna 196, 198, 242, 244
- rzeka 196
Łubin 173
Łuplanka Nowa 17, 18
Łuplanka Stara 18
- rzeka 17, 20
Łyse 173
Makarki 173
Malawica 196
Malenniki 120
Malesze 57, 144-145, 173
376
Małojarosławie 267
Małynka 93
Małyszewka 259
M a z o w s z e 301
Michałowo 45
Miedwieżyki 233
Mieleszki 102
Mielnik 8, 10, 12, 29-33, 38-39, 83,
202-206, 312, 345, 347, 358
- dekanat 206, 226
- puszcza 13
- Ziemia 31, 336, 347, 349
Mierzynówka 173
Mikulicze 233
Milejczyce 232
Miłkowice 161, 238
Mińsk 116, 272, 278
Mochnate 173
Mohylów 32
Mokre 173
Morze 308
Moskwa 52, 85, 115, 128, 137, 140,
186, 228, 248, 264, 269, 311, 327,
329
Moszczona Królewska 31
Moszczona rzeka 36
Mściboków 17
Mścibów 319
Narew 17, 67-74, 207-211, 303
- monaster 67-76
- puszcza 13, 68-69, 71
- rzeka 17, 67-68, 186, 283, 358
Narewka 27, 208, 278
Narojki 53, 282
Nikołajewo (?) 173
Niemirów (Niewice) 31
Nieśwież 31
Niwice zob. Niemirów
Nosów 46
Nowogródek 341
Nowogród Wielki 7, 52, 204, 269,
335-336, 350
Nowokamienna 259
Nowosady 27
Nowy Dwór 177, 263
Odelsk 192
Odrynki 67, 71
Ogrodniczki 331
Ogrodniki 173
Oksiutycze 36
Olszanka 93
- rzeka 68-69
Orla 135, 212-215, 300
Orzechowicze 173
Ostrów 259
Ostrówki 89
Padwa 234
Pańki 59-61, 188
Parcewo 13, 173, 288
Pasynki k/Zabłudowia 111
Patara 182
Pawłowicze 36
Pawły 39, 62, 173, 277
Pełchy 173
Perejesław 32, 52
Petersburg 86, 136, 139, 262-263, 269,
303
Piatienka (Kniaziowa Hora) urocz. 10,
13, 89-98, 359-360
Pietraszki urocz. 10, 77-81
Piętkowo 174
Pilipki 173
Ploski 230
Plutycze 173, 229
Poczajów 56-57, 59, 113, 325, 333
Podbiele 334
P o d k a r p a c i e (zob. Karpaty)
P o d l a s i e 19, 32, 33, 67-69, 95, 97,
108, 152, 158, 161, 173, 196, 221,
238, 253, 272, 282, 288, 293, 301,
346, 360
- dekanat 94, 104, 123-124, 219, 245,
275, 342
- woj. 169, 223, 244, 358
Podolsk 266
Pokaniewo 348
P o l e s i e 97
P o l s k a (Rzeczypospolita) 8, 32, 33,
87, 94, 108, 125, 174, 187, 232,
251, 321, 360
Połock 268, 271
Potoka 91-96, 263
Poturzyn 230
Proniewicze 229
P r u s y 193, 254
Przemyśl
- Ziemia 288
Psków 269
Puchły 10-12, 216-222, 359
Putkowice 161
Radocznica 236
Radziszewo Stare 173
Radziwiłłówka 87
Rajsk 10-13, 173, 223-230
Rastorgujewo 267
Ratowiec 104
Reduty 303
Rogacze 13, 231-236
Rogawka 13, 42, 237-241
R o s j a 12, 49, 79-80, 96, 99, 104,
125, 130, 141, 187, 202, 221, 228,
235, 305, 316, 343, 349, 360
Roś rzeka 17
Różanystok (Krasnystok) 7, 11, 178,
242-273, 340
Rudna 354
Rudawa 318
Rudnik 31,68
377
R u m u n i a 48
R u ś 8-9, 52, 187, 204, 218, 288, 312,
358
- Kijowska 29, 67, 231, 242, 293
Ryboły 7, 12, 62, 77-81, 92, 103, 186,
188, 274-285, 360
Ryga 350
R z e c z y p o s p o l i t a zob. Polska
Rzepniki 77
Rzym 214
Saki 13, 286-291
S a k s o n i a 349
Saloniki (Thesaloniki) 287
Sandomierz 358
Sanniki 124
Sanok 360
Sasiny 303
Sejny 11, 193
Siderka 254, 263
Sidra 245, 251, 257
Siemiatycze 13, 33, 39, 42, 46, 120,
149, 158, 173, 176, 205-206, 222,
232, 237-239, 292-298, 357
- dekanat 42, 351
Siemianówka zalew 20
Siemiony 173
Sieniewicze 149
Sieśki 171, 173-174
Skieblewo 254
Słuck 32, 108, 111-116, 272
Słonim 128, 328
Smoleńsk 7, 175, 190, 280, 310-312,
326
Sobiatyn 173
Sochonie 100
Sokołów Podlaski 158
- dekanat 169
Sokółka 46, 255
- powiat 258
378
Spiczki 173
Stadniki 152
Stara Wieś (Stare Sieło) 53
Stare Berezowo 299
Starosielce 127
Stary Kornin 10-12, 135, 299-309, 359
Stock 254, 259
Stołowacz 223-224
Strabla 50, 224, 320
Stryki 173
Studzianki 100, 104
Suchowolce 27
Suminszczyna urocz. zob. Grabarka
Supraśl 7, 11-12, 45, 125, 127, 175,
197, 303
- monaster 36, 102-103, 109, 114-115,
123, 200, 211, 224, 244, 310-333
Suraż 30-31, 140, 186, 188, 250, 276277, 339, 342-343, 347, 358
Suwałki
- dekanat 171
Sycze 36
- st.kol. 44
S y r i a 52
Szastały 173
Szczyty 173
Szpaki 173
Szpitale zob. Gredele
Szumiłówka 36
Szuszalewo 259
S z w e c j a 349
Ściony 171, 174
Święta Woda urocz. zob. Wasilków
Świrydy 145-146, 173
Świsłocz rzeka 17, 245
Tanica Dolna 18
Tanica Górna 18
Telatycze 282
Tichwin 141, 350
Tokary 82-88
Topilec 318
Topolany 89-98, 360
Trościeniec urocz.31, 36
Tryczówka 62
Trześcianka 57, 216, 220, 263
T u r c j a 49
Twarogi 161
Tykocin 123-124, 128, 315
Tylwica 93
Tyniewicze Duże 207
U k r a i n a 32, 360
Wahanowo 334
Wakułowicze 36
Waltanka rz.
Warszawa 26, 67, 111, 207
- monaster 322
- okręg dek. 171
- sobór 174
- urząd d/s Wyznań 331, 333
Wasilków 11, 99-107, 127, 211, 294,
330
Widowo 173
Wilno 11-12, 17, 67, 133, 141, 177,
192, 207, 258, 283, 337, 351
- monaster św. Ducha 71, 340
- kuria rzymskokatolicka 330
Wielki Staw (?) 177
Wigry 193
Wirów 22
Wiślica 358
W ł o c h y 182
Włocławek 334
Włodzimierz 52, 187
Woćki 171, 174
Wojnowce 196, 320
Wojszki 186, 275, 283-285
Wołczyn 31
Wołkowysk 278
Wołkusz 196
Wołpa 17
W o ł y ń 127, 301
Woroszyły 100
Wólka k/Wasilkowa 100, 104
Wólka Wyganowska 12, 334-338
Wysokie Mazowieckie
- powiat 172
Wyszogród 187
Zabłocie 347-348
Zabłoczanka rzeka 68-69
Zabłudów 68-69, 89, 91, 96, 109-112,
127, 196
- monaster 32, 108-111, 320
Zacisówka rzeka 68
Zajączki 186, 188, 339
Zajęczniki 150
Zalesie 348-349
Zanie 145-146, 173
Zarzeczany 102
Zawyki 186, 250, 339-334
Zbucz 173
Złota Wieś 104
Złotniki 188
Zwierki 108-120, 271
Zwierzyniec urocz. 32
Żerczyce 7, 12-13, 39, 288, 345-354,
357
Żukowszczyzna (?) 89
Żurobice 7, 12, 173, 238, 354-357
Żyrowice 11, 31, 57, 226-227, 235,
266, 268, 328
379
Posłowie
Książka ta oprowadza czytelnika po prawosławnych ośrodkach kultu
religijnego na Białostocczyźnie, w regionie, gdzie prawosławie, jako
wyznanie rodzime, obecne jest od ponad tysiąca lat, od początków chrześcijaństwa na tej ziemi, i gdzie, inaczej niż w pozostałych częściach
Polski, wciąż stanowi znaczącą siłę.
Nie jest to jednak przewodnik, a monografia naukowa, oparta na solidnych źródłach historycznych, w nich przede wszystkim szukająca
wyjaśnienia zagadek przeszłości.
Praca ta, podobnie jak inne tego autora, jest rodzajem encyklopedii.
Każdy rozdział jest odrębnym hasłem, hasła zaś uporządkowane zostały
według klucza geograficznego.
Książka podzielona jest na dwie części. Pierwsza, krótsza, to omówienie trzynastu cudownych miejsc. Najczęściej biją przy nich źródełka, których woda słynie z uzdrawiających mocy (Grabarka, Krynoczka
k. Dubin, Koterka, Piatienka k. Topolan, Święta Woda k. Wasilkowa,
Knorydy, Pietraszki k. Ryboł, Gredele, Kuraszewo). Są to też położone
na uboczu kapliczki (Kożany), okolice przed stuleciami uświęcone modlitwą (Odrynki, gdzie istniał niegdyś monaster), czy związane ze świętym Kościoła prawosławnego (Zwierki, gdzie narodził się św. Gabriel).
Autor śledzi dzieje każdego miejsca od pierwszej wzmianki w źrółach, cytuje dokumenty, ale przedstawia też lokalne legendy i opowieści
najstarszych mieszkańców, konfrontując je z opracowaniami historyków. Wskazuje na luki i niejasności w przekazach, wyjaśnia wątpliwości, stawia pytania.
W ten sam sposób zbudowana jest część druga, gdzie przedstawiono
380
ponad trzydzieści słynących cudami ikon (nieraz w jednej miejscowości, w jednej nawet cerkwi, znajdowało się ich kilka; każdej ikonie poświęcone jest odrębne hasło).
W zdecydowanej większości są to ikony Matki Bożej. Z pozostałych
tylko ikony Spasa (Rogawka), św. Mikołaja (Drohiczyn, Kleszczele),
św. Barbary, Zesłania Ducha Świętego (Drohiczyn), św. Antoniego Peczerskiego (Narew i Rogacze), św. Jana Teologa (Orla), św. św. Kosmy i
Damiana (Ryboły), św.św. apostołów Piotra i Pawła (Siemiatycze) i św.
Dymitra Sołuńskiego (Saki) doznały szczególnej czci.
Autor we wstępie krótko wprowadza w specyfikę kultu ikon w Kościele wschodnim, szczególny nacisk kładąc na typologię ikon maryjnych.
Ponieważ jednak nie da się dziejów ikony i jej kultu wyodrębnić z
losów świątyni, całej parafii, bądź monasteru, niektóre hasła (Grabarka,
Supraśl, Różanystok, Hodyszewo) zostały na tyle rozbudowane, że stały
się mikromonografiami tych najbardziej znanych ośrodków kultu, wnoszącymi nowe spojrzenie na niektóre sprawy.
W dużej mierze jest to praca pionierska. Tylko nieliczne święte miejsca (np. Grabarka) i cudowne ikony (np. Supraska, Krasnostocka, Hodyszewska, Bielska, Starokornińska) doczekały się wcześniej odrębnych,
im tylko poświęconych opracowań, o różnej wartości. I w tych jednak
przypadkach publikacja ta wnosi, jak już powiedziano, nowe informacje
lub porządkuje już znane.
Częściej jednak autor przywraca pamięci miejsca zapomniane, opisując cudotwórcze ikony, które zaginęły w zawierusze dziejów, sięga do
niewykorzystanych źródeł, nadaje właściwą hierarchię wydarzeniom z
przeszłości.
Dwojaki jest w związku z tym charakter tej pracy - jednocześnie
ściśle naukowej i popularnej, skierowanej do szerokiego kręgu czytelników. Uzupełnia ona wiedzę podręcznikową i zarazem obdarowuje mieszkańców opisywanych miejscowości ich własną historią.
Można żywić nadzieję, że książka zainteresuje nie tylko czytelnika
prawosławnego, ale zostanie życzliwie przyjęta przez tych, którzy interesują się problematyką religijną. Jest też doskonałą „reklamą” Białostocczyzny.
381
Epilogue
This book shows the reader around Orthodox religious centres in the
Bialystok Region, where the Orthodoxy, the native faith which has been
present for more than one thousand years, since the beginning of Christianity in this land, and where, in the unlike in other parts of Poland, is
still a significant power.
However it is not a tour guide, but an academic paper, based on strong
historical sources, in which it is searching for the explanations of the
riddles of the past.
The present work, like the others of the same author, is a kind of
encyclopaedia. Each chapter is a separate entry, there being put in order
according to a geographical key.
The book consists of two parts. The first, shorter, presents thirteen
miraculous sites. Usually they are close to the springs, whose water is
notable for its healing power (Grabarka, Krynoczka near Dubiny, Koterka, Piatienka near Topolany, Święta Woda near Wasilków, Knorydy, Pietraszki near Ryboły, Gredele, Kuraszewo). There are also places located
off the beaten track (Kożany), the areas sanctified by prayers hundred
years ago (Odrynki, where once was a monastery) or connected with the
Orthodox Church saint (Zwierki near Białystok, where St. Gabriel was
born).
The author follows the history of each place beginning from its first
reference, gives quotes from documents, but also presents the local legends and stories of the oldest inhabitants, confronting them with books
by professional historians. He also points out gaps and unclear elements
in the accounts, explains doubts, poses questions.
382
The second part of the book is constructed in the same way, where
more than 30 miraculous icons (there were often more than one in the
same place) are presented. To each icon a separate entry is dedicated.
The most of the icons are those of the Mother of God. Among the
others only the icons of: the Saviour (Rogawka), Saint Nicholas (Drohiczyn, Kleszczele), St Barbara, Pentacost (Drohiczyn), St Anthony of the
Kiev Caves (Orla), St Cosmas and Damian (Ryboły), St Apostles Peter
and Paul (Siemiatycze) and St Demetrius of Thessalonica (Saki) were
especially worshiped.
In the introduction the author presents the specificity of the veneration of icons in the Orthodox Church, emphasising the typology of the
icons of the Mother of God.
Since it is impossible to isolate the history of icons and their veneration from the history of their church, parish or monastery, some entries
(Grabarka, Supraśl, Różanystok, Hodyszewo) were so extended that they
became short monographs of these best known sites, casting new light
on some problems.
Largely, it is a pioneer work. Only some of the holy places (for instance Grabarka) and holy icons (for instance Supraśl, Krasnystok, Bielsk
Podlaski and Stary Kornin icons) had their own analyse. In these cases
however this work gives, as already said, new information and sorts out
the information, which has already been known.
Nevertheless, the author more often restores the memory of the forgotten places, giving descriptions of icons which were lost in the turmoil
of the history, reaches unused sources, gives a right order to the events of
the past.
Therefore, the work has a double character - both academic and popular, directed to the wide range of readers. It not only supplements
course book knowledge but also provides the inhabitants of the described places with their own history.
We can cherish a hope that this book will interest not only the Orthodox reader but will be also warmly received by those who are interested
in religion. Simultaneously it is an excellent "advertisement" of the Białystok Region.
383
Posleslowie
Nasto/qa/ kniga soprowaxdaet ~itatel/ w postore centrow
prawoslawi/ na Belasto``ine, to est', w regione, gde prawoslawie suqestwuet uxe bolee tys/`i let, zna`it - ot samogo na`ala
suqestwowani/ hristianstwa na ]toj territorii i gde - ina`e,
`em na ostal'nyh zeml/h Pol'vi - i w dal'nejvem predstawl/
et soboj zna`itel'nu[ silu. Odnako kniga ]ta ne /wl/ets/ putewoditelem, a nau`noj monografiej, osnowannoj na solidnyh
istori`eskih isto`nikah, iquqej, prexde wsego, wy/sneni/
zagado`nyh sobytij stariny. Kniga ]ta, kak i drugie trudy
]togo awtora, stanowit rod ]nciklopedii. Kaxda/ tema nosit
w nej swo\ nazwanie, a nazwani/ ]ti upor/do`eny w por/dke geografi`eskih nazwanij.
Kniga razdelena na dwe `asti. Perwa/ e\ `ast', bolee kratka/, - ]to opisanie trinadcati mestnostej, gde imeli mesto `udesnye /awleni/. ~aqe wsego, w mestnost/h ]tih suqestu[t isto`niki, woda kotoryh slawits/ celitel'nymi swojstwami (Grabarka, Kryno`ka okolo Dubin, Koterka, P/tenka okolo Topol/n, Sw/ta/ Woda okolo Wasil'kowa, Knoridy, Petrvki okolo Rybol, Gredeli, Kuravewo). Suqestwu[t takxe `asowni (w
Koxanah) i mesta, osw/qennye w te`enie mnogih stoletij molitwami. Primerom togo mogut byt' Odrinki, gde kogda-to suqestwowal prawoslawnyj monastyr=, a takxe derewn/ Zwerki, w
kotoroj rodils/ sw/tyj Prawoslawnoj Cerkwi, Gawriil Zabludowskij. Awtor analiziruet istori[ wseh mestnostej ot
perwogo upominani/ ih w istori`eskih dokumentah i raznyh
384
isto`nikah, citiruet wyderxki iz nih, a takxe znakomit `itatelej s mestnymi starinnymi predani/mi i rasskazami storoxilow, sopostawl// ih s rabotami istorikow, ukazywaet na probely i ne/asnosti w predani/h, ob=/sn/et somneni, stawit woprosy.
Takim xe obrazom postroena i wtora/ `ast' knigi, w kotoroj opisano bolee tridcati `udotwornyh ikon. Inogda w odnoj mestnosti, a daxe w toj xe samoj cerkwi bylo neskol'ko
takih ikon; kaxdoj iz ]tih ikon posw/qeno opisanie. W reva[qem bol'vinstwe - ]to ikony Bogomateri. Iz ostal'nyh
ikon osobo po`itaemymi byli: ikona Spasitel/ w Rogawke, sw.
Nikola/ ~udotworca w Drogi`ine i w Kleqel/h, sw. Belikomu`enicy Warwary i Sovestwi/ sw. Duha na Apostolow w Drogi`ine, sw. Antoni/ Pe`erskogo w Narwe i Roga`ah, sw. Ioanna
Bogoslowa w Orli, sw/tyh Kosmy i Damiana w Rybolah, sw/tyh
apostolow Petra i Pawla w Sem/ti`ah i sw. Dimitri/ Solunskogo w Sakah.
W samom na`ale powestwowani/ awtor wwodit ~itatel/ w specifiku kul'ta ikon w Wosto`noj Cerkwi, pod`erkiwa/ osobenno tipologi[ ikon Presw/toj Dewy Marii. Tak kak newozmoxno istorii ikony i e\ kul'ta otdelit' ot sudeb hrama i wsego
prihoda ili monastyr/, nekotorye stat'i (naprimer, o Grabarke, Suprasle, Ruxanomstoke i Hodyvewe) tak rasvireny,
`to stali oni mikromonografi/mi ]tih najbolee izwestnyh
centrow kul'ta, wnos/qimi nowyj wzgl/d na nekotorye dela.
W nekotoroj stepeni, ]ta rabota pionerska/. Tol'ko nemnogo`islennye sw/tye mesta, kak, naprimer, Grabarka, i `udotwornye ikony, kak, naprimer, ikony Bogomateri: Suprasl'ska/, Krasnostokska/, Hodyvewska/, Bel'ska/ i StaroKorninska/ ranee doxdalis' otdel'nyh rabot, raznnoj cennosti. No daxe w takih slu`a/h publikaci/ wnosit, kak uxe
bylo skazano, nowye swedeni/ i priwodit w por/dok swedeni/,
uxe izwestnye. Odanko, awtor o`en' `asto wozwraqaet k pam/ti
mesta zabytye, opisywa/ `udotwornye ikony, kotorye zater/
lis' w wodoworotah istori`eskih sobytij, i stawit ]ti sobyti/ w istori`esku[ posledowatel'nost', kasa/s' eqe ne
385
ispol'zowannyh dosele isto`nikow. Po]tomu nasto/qa/ rabota imeet dwojstwennyj harakter: raboty nau`noj i raboty
popul/rnoj, prednazna`ennoj dl/ viroko kruga ~itatelej. Popoln/et ona ]lemintarnye znani/ i odnowremenno odar/et xitelej opisywaemyh mestnostej ih sobstwennoj istoriej.
Moxno imeet' nadexdu, `to kniga zainteresuet ne tol'ko
Prawoslawnogo ~itatel/, no budet dobroxelatel'no prin/ta
i temi, kotorye interesu[ts/ religioznoj problematikoj, /
wl/ets/ ona takxe, swoego roda, otli`noj $reklamoj$ regiona
Belosto``iny.
386
Пасляслоўе
Кніжка гэтая знаёміць чытача з праваслаўнымі цэнтрамі рэлігійнага культу на Беласточчыне — рэгіёне, дзе праваслаўе, як роднае
веравызнанне, прысутнічае больш за тысячу гадоў, ад пачатку хрысціянства на гэтай зямлі, і дзе, у адрозненні ад астатніх частак Польшчы, далей з’яўляецца шматзначнай сілай.
Аднак гэта не даведнік, а толькі навуковая манаграфія, аснаваная
на моцных гістарычных крыніцах і ў іх перш за ўсё шукаючая
высвятлення загадак мінулага.
Гэтая праца, так як і іншыя кнігі гэтага аўтара, з’яўляецца свайго
роду энцыклапедыяй. Кожны аб’ект культу – гэта асобны артыкул.
Артыкулы ў сваю чаргу размешчаны паводле геаграфічнага прынцыпу.
Кніга падзяляецца на дзве часткі. Першая, карацейшая, гэта абмеркаванне трынаццаці цудадзейных месцаў, найчасцей з крыніцамі,
вада якіх мае аздараўляльную моц (Грабарка, Крыначка каля Дубін,
Катэрка, Пяценка каля Тапалянаў, Святая Вада каля Васількава,
Кнарыды, Пятрашкі каля Рыбалаў, Градалі, Курашава). У ёй згадваюцца таксама распаложаныя воддаль сяліб каплічкі (Кажаны), мясціны намоленыя доўгімі стагоддязмі (Адрынкі, дзе калісьці існаваў
манастыр) або звязаныя з угоднікам Божым Праваслаўнай царквы
(Зверкі, дзе нарадзіўся св. Гаўрыіл).
Аўтар даследуе мінулае кожнага месца ад першай згадкі ў пісьмовых крыніцах, прыводзіць вытрымкі з дакументаў, прадстаўляе мясцовыя легенды і расказы старажылаў, параўноўваючы іх з распрацоўкамі гісторыкаў. Паказвае ён таксама на прабелы і няяснасці ў даўніх
паведамленнях, высвятляе сумненні, ставіць пытанні.
387
У такі ж спосаб пабудавана другая частка кнігі, у якой апісваецца
больш за трыццаць цудадзейных ікон (не раз у адной мясцовасці, у
адной царкве было іх некалькі; кожнай іконе адведзены асобны
артыкул).
Пераважную большасць складаюць іконы Божай Маці. З астатніх
толькі іконы Збавіцеля (Рогаўка), св. Мікалая (Драгічын, Кляшчэлі),
св. Варвары, Сашэсця Святога Духа (Драгічын), св. Антонія Пячэрскага (Нарва, Рагачы), св. Іаана Багаслова (Орля), св. Кузьмы і
Дзям’яна (Рыбалы), св. св. Апосталаў Пятра і Паўла (Сямятычы) і
св. Дзмітрыя Салунскага (Сакі) зазналі асаблівай пашаны.
Ва ўступе аўтар коратка ўводзіць чытача ў спецыфіку культу ікон
ва Усходняй царкве, звяртаючы асаблівую ўвагу на тыпалогію ікон
Божай Маці.
Паколькі мінулае іконы і яе культу нельга адасобіць ад гісторыі
храма, прыхода ці манастыра, некаторыя артыкулы (Грабарка,
Супрасль, Краснасток, Гадышэва) былі настолькі пашыраны, што
сталіся мікраманаграфіямі найбольш вядомых цэнтраў культу,
уносячы новы погляд на некаторыя справы.
У значнай ступені гэта піянерская праца. Толькі некаторым
святым месцам (напрыклад, Грабарцы) і цудадзейным іконам
(напрыклад, Супрасльскай, Краснастоцкай, Гадышэўскай, Бельскай,
Старакорнінскай) былі прысвечаны ранейшыя, рознай вартасці,
распрацоўкі. І гэтая публікацыя папаўняе іх новымі інфармацыямі
або парадкуе ўжо вядомыя.
Часцей аднак аўтар вяртае памяці забытвя месцы, апісваючы цудадзейныя іконы, якія загінулі ў віры падзей, выкарыстоўвае маладаследаваныя крыніцы, прыдае адпаведны ранг здарэнням з мінулага.
У сувязі з гэтым праца мае двайны характар — яна дакладна
навуковая і заадно папулярная, накіраваная шырокаму колу чытачоў.
Папаўняе яна падручнікавыя веды і адначасна адорвае жыхароў
апісваемых мясцовасцей іх уласнай гісторыяй.
Можна спадзявацца, што кніга зацікавіць не толькі праваслаўнага
чытача, але таксама будзе прыхільна прынята тымі, хто цікавіцца
рэлігійнымі пытаннямі. Выданне з’яўляецца таксама дасканалай
“рэкламай” Беласточчыны.
388
Opracowania
Biskupski R., Ikony ze zbiorów Muzeum Historycznego w Sanoku,
Warszawa 1991.
Bobrovskij P. O., Materialy dlja geografii i statistiki Rossii. Grodnenskaja gubernia, S-Petersburg 1863 cz. II s. 904.
Bielsk Podlaski. Studia i materiały do dziejów miasta, pod red. Z.
Romaniuka, Bielsk Podlaski 1999.
Aleksiejuk I, Dzieje prawosławia w Bielsku na tle historii miasta
(XI–XVIII w.), „Wiadomości PAKP” 1988 nr 1 s. 37.
Bulgakov S. V., Nastol’naja kniga dla svjaśćenno-cerkovno-slużitelej, reprintnoe vosproizvedenie izdanija 1913. Ć. 1–2, izd. Moskovskogo Patriarchata, Moskva 1993.
Ćerepica V.N., Oćerki istorii Pravoslavnoj Cerkvi na Grodnenśćine
(s drevnejśich vremen do naśich dnej), ć. I, Grodno 2000.
Charkiewicz J., Ikona Pięćdziesiątnicy, „Wiadomości PDB-G” 2000
nr 3 s. 3-4, il.
Cubrzyńska-Leonarczyk M., Katalog druków supraskich, Warszawa
1966.
Dalmatov N., Suprasl’skij Blagoveśćanskij monastyr’, S-Petersburg
1892.
Filadel’f jeromonach, Zastupnica Userdnaja, Moskva 1992.
Florenski P., Ikonostas i inne szkice, przełożył i przypisami opatrzył
Zbigniew Podgórzec, Białystok 1997.
Forest J., Modlitwa z ikonami,przekład Ewa Elżbieta Nowakowska,
Bydgoszcz 1999.
389
Ikony. Ikony różnych kręgów kulturowych od VI w. po czasy współczesne, tł. T. Łozińska, Warszawa 1998.
Gloger Z., Encyklopedia staropolska ilustrowana, t. I–IV, wyd. II,
Warszawa 1972.
Hawryluk J., Podlasze. Śladami ruskiej przeszłości, Bielsk Podlaski
2000.
Hościłowcz J., Z przeszłości kościoła parafialnego w Strabli, „Biuletyn konserwatorski województwa podlaskiego” 2000 z. 6.
Iosif (Sokolov) ep., Grodnenskij pravoslavno-cerkovnyj kalendar ili
Pravoslavie Brestsko-Grodnenskoj zemle v konce XIX veka. Izd. 2-oe
znaćitel’no dopolnennoe istorićeskimi stat’jami o mestnych svjatynjach,
novymi statistićeskimi dannymi, bibliografićeskimi ukaznijami i lićnymi
nabljudenijami, t. 2, Voroneż 1899.
Jaskević A. A., Spradvećnaja achoúniica Belarusi. Duchoúnyja pośuki starabelaruskaha etnasa ú histaryćnych daljahljadach, Minsk 2000.
Katalog świątyń i duchowieństwa prawosławnej diecezji białostocko-gdańskiej, wyd. II, oprac. A. Mironowicz i P. Chomik, Białystok 1998.
Katalog Tek Glinki, cz. 1-3, oprac. Teresa Zielińska, Ośrodek Dokumentacji Zabytków, Warszawa 1969–1971.
Katalog Zabytków Sztuki. Województwo białostockie.Siemiatycze,
Drohiczyn i okolice, pod red. M.Kałamajskiej-Saeed, Warszawa 1996.
Kłosińska J., Icons from Poland, Warsaw 1989.
Kondraciuk M., Nazwy miejscowe południowo-wschodniej Białostocczyzny, Wrocław 1974.
Krasnybór. Kościół katolicki na Podlasiu. Zbiór dokumentów erekcyjnych i funduszowych, t. 4, oprac. G. Ryżewski, Białystok 2000.
Księga wizyty dziekańskiej dekanatu podlaskiego przeze mnie księdza Bazylego Benedykta Guttorskiego dziekana podlaskiego, plebana
goleniewskiego w roku 1773 miesiąca Novembra dnia 17 iuxta vetus
kalendarza sporządzona, oprac. J. Maroszek, W. Wilczewski, Białystok
1996.
Kult Maryjny w Kościele rzymskokatolickim w Polsce i Rosyjskim
Kościele prawosławnym. Poćitanie Bożej Materi v rimosko-katolićeskoj Cerkvi v Pol’śe i Russkoj pravoslavnoj Cerkvi, Warszawa – Moskwa 1989.
Liki russkoj ikony. Katalog. Izd. Avangard, Moskva 1995.
390
Lustracje województwa podlaskiego 1570 i 1576 roku, wydali Jerzy
Topolski i Jerzy Wiśniewski, Wrocław 1959.
Michaluk D., Z dziejów Narwi i okolic. W 480 rocznicę nadania prawa chełmińskiego 1514–1994, Białystok–Narew 1996.
Michaluk D., Mielnik. Stolica Ziemi mielnickiej na Podlasiu, Mielnik 1999.
Miejsca święte Rzeczypospolitej. Leksykon, pod red. A. Jackowskiego, Kraków 1998.
Mironowicz A., Powstanie zabłudowskiej oficyny wydawniczej na
tle sytuacji wyznaniowej w Wielkim Księstwie Litewskim, „Acta BalticaSlavia” t. 19 (1990).
Mironowicz A., Związki literackie Kijowa z monasterem supraskim
w XVI w., „Slavia Orientalis” t. 38 (1991) nr 3–4.
Mironowicz A., Podlaskie ośrodki i organizacje prawosławne w XVI
i XVII wieku, Białystok 1991.
Mironowicz A., Wykaz proboszczów dekanatu podlaskiego z 1788
roku. „Białoruskie Zeszyty Historyczne” 1994 nr 2.
Mironowicz A., Duchowieństwo podlaskie i jego uposażenie z XVI
wieku. „Białoruskie Zeszyty Historyczne” 1997 z. 7.
Mironowicz A., Związki kulturowe monasteru supraskiego z kulturą
serbską w XVI wieku,„Gryfita” 1997 nr 15/16.
Mironowicz A., 500-lecie monasteru Zwiastowania NMP w Supraślu, cz. I, „Wiadomości PDB-G” 1998 nr 1 (14).
Mironowicz A., Monaster Supraski w obronie Prawosławia. 500lecie monasteru Zwiastowania NMP w Supraślu, „Wiadomości PDB-G”
1998 nr 4 (17).
Mironowicz A., Z dziejów prawosławia na Białostocczyźnie, „Białoruskie Zeszyty Historyczne” 1998 nr 10.
Mironowicz A., Życie monastyczne na Podlasiu, Białystok 1998.
Opisanije dokumentov archiva zapadno-russkich uniatskich mitropolitov (1470–1700), t. 1, S-Petersburg 1897; t. 2 (1701–1839), S-Petersburg 1907.
Quenot M., Ikona. Okno ku wieczności, przeł. H. Paprocki, Białystok
1997.
Pokrovskij F. V., Archeografićeskaja karta Grodnenskoj guberni,
Vil’na 1895.
391
Polnyj pravoslavnyj bogoslovskij enciklopedićeskij slovar’, t. 1, Moskva 1992.
Prostrannyj mesjaceslov Svjatych v Zemle Rossijskoj prosijavśich,
sostavil N. D. Tal’berg, Jordanville, N.Y. 1951.
Put’ mojej żizni. Vospominanija mitropolita Evlogija, izlożennyja po
ego razskazam T. Manuchinoj, Ymca-Press Pariż 1947.
Rożko V., Ćudotvorni ikony Volyni i Polissja, Luc’k 1998.
Popov A., Gonenie na pravoslavie i russkich v Pol’śe v XX-m veke,
Belgrad 1937.
Poppe A., Państwo i Kościół na Rusi w XI wieku, Warszawa 1968.
Rogow A., Suprasl’ kak odin iz centrov kul’turnych svjazej Belorussii s drugimi slavjanskimi stranami [v:] Slavjane v epochu fedalizma,
Moskva 1978.
Sakowicz E., Kościół prawosławny w Polsce w epoce Sejmu Wielkiego 1788–1792, Warszawa 1935.
Sapiehowie. Materiały historyczno-genealogiczne i majątkowe, t. 1–
3, Petersburg 1890–1894.
Śćavinskaja L. L., Literaturnaja kul’tura belorusov Podljaś’ja XV–
XIX vv. Kniżnye sobranija Suprasl’skogo Blagoveśćenskogo monastyrja, Minsk 1998.
Schematyzm jubileuszowy diecezji łomżyńskiej 1925–1975, Łomża
1975.
Semjanćuk H., Historyja Pravaslaúnaj na Belastoććyne ú fondach
Nacjanal’naha Histaryćnaha Archiva Belarusi ú Hrodne, „Białoruskie
Zeszyty Historyczne” nr 8,1997 s. 66–80.
Słownik geograficzny Królewstwa Polskiego i innych Krajów Słowiańskich, t. 1–14, Warszawa 1880-1895.
Słownik Starożytności Słowiańskich. Encyklopedyczny zarys kultury
Słowian od czasów najdawniejszych do schyłku XII w., Wrocław 1970.
Sosna G., Historyczny zarys Kościoła prawosławnego od zarania
dziejów do chwili obecnej na terenie województwa białostockiego, „Wiadomości PAKP” 1976 nr 1–2.
Sosna G., Bibliografia parafii prawosławnych na Białostocczyźnie.
Część alfabetyczna. Białystok 1984.
Sosna G., Bibliografia parafii prawosławnych na Białostocczyźnie.
Część alfabetyczna. Suplement I, Ryboły 1991.
392
Sosna G., Bibliografia parafii prawosławnych na Białostocczyźnie.
Część alfabetyczna. Suplement II, Ryboły 1993.
Sosna G., Bibliografia parafii prawosławnych na Białostocczyźnie.
Część alfabetyczna. Suplement III, Ryboły 1999.
Sosna G., Bibliografia parafii prawosławnych na Białostocczyźnie.
Część alfabetyczna. Suplement IV, Ryboły 2001.
Sosna G., Katalog świątyń i duchowieństwa prawosławnej diecezji
warszawsko-bielskiej, [w:] „Elpis” 2000 z. 3.
Sosna G., Fionik D., Dzieje Cerkwi w Bielsku Podlaskim, Białystok
1995.
Sosna G., Fionik D., Orla na Podlasiu. Dzieje Cerkwi, miasta i okolic, Bielsk Podlaski – Ryboły – Białystok 1997.
Sosna G., Fionik D., Parafia Ryboły, Bielsk Podlaski – Ryboły –
Białystok 1999.
Spis kościołów i duchowieństwa Archidiecezji Białostockiej. Stan z dn.
31.08.1998 r., Białystok 1998.
Spravoćnaja kniżka Grodnenskoj eparchii na 1905 god, Grodno 1905.
Stalończyk L., Prace konserwatorskie w woj. białostockim w latach
1980–1990. Zabytki ruchome, „Ochrona Zabytków” R. 45 (1992) nr 3.
Ścieżkami prawosławia – Białostocczyzna, [Przewodnik], pod red.
A. Radziukiewicz, wyd. 2. Białystok 1998.
Święci Cerkwi Prawosławnej, zebrał, przełożył i opracował Jarosław
Charkiewicz, Białystok 1996.
Święte Niewiasty. Mały leksykon hagiograficzny, zebrał i opracował
Jarosław Charkiewicz, Hajnówka 2001.
Tal’berg N., Prostrannyj mesjaceslov russkich svjatych i kratkija svedenija o ćudotvornych ikonach Bożej Materi, Jordanville N.Y. 1951.
Tomalska J., Ikony w zbiorach prywatnych i muzealnych, Białystok
1991.
Wiśniewski J., Dzieje osadnictwa w powiecie augustowskim od XV
do końca XVIII wieku, [w:] Studia i materiały do dziejów Pojezierza
Augustowskiego, Białystok 1967.
Wiśniewski J., Osadnictwo wschodniej Białostocczyzny: geneza, rozwój oraz zróżnicowanie i przemiany etniczne, „Acta Baltico-Slavica”
1977 t. 11.
Wiśniewski J., Zarys dziejów osadnictwa na Białostocczyźnie [w:]
393
Atlas gwar wschodnio-słowiańskich Białostocczyzny, t. 1, Wrocław 1980
s. 14–27.
Wolff J., Kniaziowie litewsko-ruscy od końca XIV wieku, Warszawa
1895.
Zapiski Iosifa (Siemaśki), mitropolita Litovskogo, izdanye imperatorskoju Akademieju Nauk po zaveśćaniju avtora, t. 1–3, S-Petersburg
1883.
Zemnaja żizn’ Presvjatoj Bogorodicy i opisanie svjatych cudotvornych ee ikon, sostavila S. Snessoreva, Jaroslavl’ 1999.
Żywot Przenajświętszej Bogarodzicy w świetle Pism i Tradycji Świętej, przeł. z jęz. ros. Anna Jemeljaniuk, Hajnówka 2000.
394
Spis treści
Słowo wstępne ........................................................................................... 5
Święte miejsca ......................................................................................... 15
Bachury w parafii Jałówka ......................................................................... 17
Dubiny – Krynoczka ................................................................................. 22
Grabarka – Święta Góra ............................................................................ 29
Gredele – kapliczka św. Jerzego................................................................. 50
Knorydy – źródełko ................................................................................... 53
Kożany – Święte Miejsce .......................................................................... 59
Kuraszewo – źródełko i kaplica św. Braci Machabeuszów koło wsi Lady.... 64
Odrynki – Narewski Monaster Wniebowstąpienia Pańskiego ...................... 67
Ryboły – źródełko w uroczysku Pietraszki ................................................. 77
Tokary – Koterka ...................................................................................... 82
Topolany – Piatienka ................................................................................. 89
Wasilków – Święta Woda .......................................................................... 99
Zwierki miejsce urodzenia św. męcz. dzieciątka Gabriela ........................ 108
Cudowne ikony ...................................................................................... 121
Białystok – Ikona Matki Bożej ................................................................ 123
Bielsk Podlaski – Ikona Bogarodzicy Hodegetria z cerkwi Narodzenia
Najświętszej Marii Panny ................................................................... 130
Brańsk – Tichwińska Ikona Matki Bożej .................................................. 140
Drohiczyn – Ikona Zesłania Ducha Świętego na Apostołów...................... 147
Drohiczyn – Ikona św. Mikołaja .............................................................. 152
Drohiczyn – Ikona Matki Bożej Hodegetria ............................................. 157
Drohiczyn – Ikona św. Wielkomęczennicy Barbary .................................. 161
Hodyszewo – Ikona Matki Bożej ............................................................. 165
395
Jaczno – Ikona Matki Bożej ..................................................................... 177
Kleszczele – Ikona św. Mikołaja Cudotwórcy .......................................... 181
Kożany – Włodzimierska Ikona Matki Bożej ............................................ 186
Krynki – Ikona Matki Bożej .................................................................... 192
Kuźnica Białostocka – Ikona Matki Bożej ................................................ 196
Mielnik – Ikona Matki Bożej Orantka ..................................................... 202
Narew – Ikona św. Antoniego Peczerskiego ............................................. 207
Narew – Ikona Matki Bożej Strażdajuszczej ............................................. 210
Orla – Ikona św. Jana Teologa ................................................................. 212
Puchły – Ikona Opieki Matki Bożej Pokrowa ........................................... 216
Rajsk – Ikona Matki Bożej ...................................................................... 223
Rogacze – Ikona św. Antoniego Peczerskiego .......................................... 231
Rogawka – Ikona Nierukotworennogo Spasa ........................................... 237
Różanystok – Ikona Matki Bożej (Krasnostocka) ..................................... 242
Ryboły – Ikona Matki Bożej .................................................................... 274
Ryboły – Ikona św. św. Kosmy i Damiana ................................................ 282
Saki – Ikona św. Dymitra Sołuńskiego ..................................................... 286
Siemiatycze – Ikony św. św. apostołów Piotra i Pawła i św. Paraskiewy .... 292
Stary Kornin – Ikona Matki Bożej ........................................................... 299
Supraśl – Ikona Matki Bożej .................................................................... 310
Wólka Wygonowska – Ikona Matki Bożej Znamienije ............................. 334
Zawyki – Boruńska Ikona Matki Bożej .................................................... 339
Żerczyce – Tichwińska Ikona Matki Bożej ............................................... 345
Żurobice – Rudniańska Ikona Matki Bożej .............................................. 354
Zakończenie ............................................................................................ 358
Ważniejsze skróty.................................................................................... 361
Bibliografia ............................................................................................. 363
Indeks osobowy....................................................................................... 364
Indeks geograficzny................................................................................. 373
Posłowie ................................................................................................. 380
Epilogue ................................................................................................. 382
Пасляслоўе ............................................................................................ 384
Posleslowie ......................................................................................... 387
396
397
Ks. Grzegorz Sosna, zasłużony badacz historii Białostocczyzny, kolejną
swoją publikację poświęcił prawosławnym sanktuariom. Jest to pierwsze i
pionierskie opracowanie, ukazujące całe bogactwo religijne Podlasia. Autor omawiając każde z sanktuariów podaje jego szczegółową historię, opartą
na materiale źródłowym, a także jego stan aktualny. Tym samym wszyscy
zainteresowani tą problematyką otrzymują książkę, która umożliwi im poznanie regionu Białostocczyzny ...
Święte miejsca i cudowne ikony
Prawosławne sanktuaria na Białostocczyźnie
Ks. mitrat dr Grzegorz Sosna, proboszcz parafii prawosławnej św. św. Kosmy i Damiana
w Rybołach. Ukończył Liceum Ogólnokształcące z białoruskim językiem nauczania w Bielsku Podlaskim (1957), Prawosławne Seminarium Duchowne w Warszawie (1960), Chrześcijańską Akademię Teologiczną w Warszawie
(1964). Praca magisterska Podłoże, na którym
kształtowała się idea unii kościelnej w Polsce
pod koniec XVI wieku (1966). Praca doktorska
Dzieje parafii prawosławnych na Białostocczyźnie w granicach obecnej diecezji warszawsko-bielskiej (2000). Opublikował ponad 20 pozycji książkowych oraz kilkaset artykułów i notatek dotyczących historii prawosławia na Białostocczyźnie oraz bibliografii
parafii prawosławnych i chrześcijaństwa wschodniego.
... Dotychczas brakowało bowiem takiego opracowania, które ukazuje
niezwykłe bogactwo rejonu Białostocczyzny jeśli chodzi o jego kulturę religijną. Sanktuaria te, poza oczywiście Świętą Górą Grabarką, są mało znane poza granicami Prawosławia, a przecież zasługują na upowszechnienie.
Praca ks. Sosny jest naukową rozprawą, wykorzystującą źródła i opracowania, ale napisaną w bardzo przystępny sposób, co podnosi jej walory.
Książką bez wątpienia zainteresują się historycy, religioznawcy, filozofowie, etnografowie, a także wszyscy ci, którzy dążą do poznania własnego
rejonu i kraju. ...
ks. dr Henryk Paprocki
ks. Grzegorz Sosna
Ks. metropolita prof. dr hab. Sawa (Hrycuniak)
ks. Grzegorz Sosna
Święte miejsca i cudowne ikony
Prawosławne sanktuaria
na Białostocczyźnie
Białystok 2001
400
Досто йно
тя
и
и
e сть
бц у,
мтрь
бга
воистиниу
присноблженную
бга
сла внэйшую
истлэ нiя
z кw
нашегw.
безъ
слова
сравненiя
рождшую,
и
блажити
пренепорочную
Чтн эйшую
херувiмъ
серафiмъ,
су щую
бцу,
безъ
тя
в е л и ч а е м ъ .
401