Beata Glinka - Uniwersytet Warszawski

Transkrypt

młodzi przedsiębiorcy
vol. 10, nr 1 (36), t. 2
vol. 10, nr 1(36), t. 2
Probl Zarz 1 t 2-12 okl.indd 1
wiosna 2012
5/9/12 2:01 PM
vol. 10, nr 1 (36), t. 2
wiosna 2012
Wydział Zarządzania Uniwersytet Warszawski
ISSN 1644-9584
Redakcja dr hab. prof. UW Beata Glinka, dr hab. Przemysław Hensel
Redaktorzy dr hab. prof. UW Beata Glinka,
tematyczni dr hab. Jacek Pasieczny
Koordynacja
wydania mgr Magdalena Kubów
Redaktor
statystyczny dr hab. prof. UW Jerzy Wierzbiński
Recenzenci dr Adam Chmielewski
dr hab. prof. UW Beata Glinka
dr Svetlana Gudkova
dr hab. Jacek Pasieczny
dr Anna Pawłowska
dr Marcin Żemigała
Redakcja
językowa mgr Monika Sikorska, mgr Amelia Wydra
Sekretarz
redakcji mgr Anita Sosnowska
Rada
Programowa prof. Bernard Arogyaswamy (Le Moyne College, NY)
prof. dr hab. Ryszard Borowiecki (Uniwersytet Ekonomiczny, Kraków)
prof. Lothar Cerny (Cologne University of Applied Sciences)
prof. Barbara Czarniawska (Gothenburg Research Institute, Uniwersytet w Göteborgu)
prof. dr hab. Marian Gorynia (Uniwersytet Ekonomiczny, Poznań)
prof. dr hab. Stefan Kwiatkowski (Wydział Zarządzania, UW)
prof. dr hab. Krzysztof Konecki (Instytut Socjologii, Uniwersytet Łódzki)
prof. dr Slawomir Magala (Rotterdam School of Management, Erasmus University)
dr Julian Mahari (BPH Breakthrough Projects Holding AG, Szwajcaria)
prof. Jeff Michelman (University of North Florida)
prof. dr hab. Alojzy Z. Nowak – przewodniczący (Wydział Zarzadzania, UW)
prof. dr hab. Krzysztof Obłój (Wydział Zarzadzania, UW)
prof. Patrick O’Sullivan (Grenoble Bussines School, Francja)
prof. Rolf Solli (Goteborg University i Gothenburg Research Institute, Szwecja)
prof. Victor Starodubrovskij (Międzynarodowy Instytut Zarządzania, Moskwa)
prof. Jeff W. Steagall (Weber University, Uthah)
prof. dr hab. Andrzej Szumański (Wydział Prawa i Administracji, Uniwersytet Jagielloński)
prof. Ruth Taplin (University of Leicester)
prof. Janine Wedel (SPP, George Mason University)
prof. dr hab. Zofia Wysokińska (Instytut Ekonomii, Uniwersytet Łódzki)
prof. dr hab. Anna Zielińska-Głębocka (Wydział Ekonomiczny, Uniwersytet Gdański)
Adres redakcji Redakcja Problemów Zarządzania,
Szturmowa 1/3 pok. A102, 02-678 Warszawa
www.pz.wz.uw.edu.pl, [email protected]
Wydawca Wydawnictwo Naukowe Wydziału Zarządzania UW
Pismo można zaprenumerować lub nabyć pojedyncze egzemplarze, wysyłając zamówienie na e-mail:
[email protected] lub fax: (22) 5534198 z dopiskiem: Wydawnictwo Naukowe WZ.
Chęć dokonania prenumeraty można również zgłaszać telefonicznie pod numerem: (22) 5534198.
Na zamówieniu złożonym przez instytucję należy podać: nazwę instytucji zamawiającej, adres, numer NIP
oraz zgodę na wystawienie faktury bez podpisu odbiorcy.
Cena kwartalnika dla prenumeratorów 25 zł (100 zł za rok). Wysyłka niezwłocznie po ukazaniu numeru.
Cena prenumeraty zawiera koszt przesyłki.
Prenumeratorzy prywatni (nie instytucje) mogą zamawiać kwartalnik wysyłając pieniądze na konto:
Uniwersytet Warszawski Wydział Zarządzania, numer konta: 11-116022020000000060848803
z dopiskiem „zapłata za kwartalnik Problemy Zarządzania”.
Opracowanie komputerowe, druk i oprawa:
Dom Wydawniczy ELIPSA,
ul. Inflancka 15/198, 00-189 Warszawa
tel./fax 22 635 03 01, 22 635 17 85
e-mail: [email protected], www.elipsa.pl
Spis treści
Od redaktorów naukowych
Beata Glinka, Jacek Pasieczny . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
5
Artykuły
Przedsiębiorczość jako kategoria złożona. Jak ją rozwijać?
Tadeusz Oleksyn . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
8
Finansowanie działalności innowacyjnej w warunkach
spowolnienia gospodarczego
Adam Samborski . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
26
Bariery współfinansowania rozwoju przedsiębiorczości
z funduszy unijnych
Przemysław Dubel . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
48
Tworzenie wirtualnych rynków wiedzy dla wspomagania
przedsiębiorczości
Jacek Bendkowski . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
63
Wywiad z przedsiębiorcą jako narzędzie w procesie
nauczania przedsiębiorczości
Svetlana Gudkova . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
85
Wykorzystanie metafor w nauczaniu przedsiębiorczości
Magdalena Kubów . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
99
Postrzeganie polskich i wietnamskich właścicieli firm
przez wietnamskich przedsiębiorców mieszkających w Polsce
Agnieszka Brzozowska . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 116
Młodzi w biznesie z perspektywy teorii rozwoju zawodowego.
Wyniki badań własnych
Anna Pawłowska . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 131
Postawy przedsiębiorcze studentów wrocławskich
uczelni wyższych – wyniki badań
Renata Brajer-Marczak, Anna Marciszewska . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 144
Przedsiębiorcy pasjonaci jako wzór dla rozwijania postaw
przedsiębiorczych i pobudzania aktywności ludzi młodych
Dorota Ogrzyńska . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 161
Postawy przedsiębiorcze młodzieży wsi popegeerowskiej
– wyniki badań
Jarosław Korpysa . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 176
Kreowanie postaw przedsiębiorczych studentów
w ramach zajęć z forum integracji społeczno-gospodarczej
na Katolickim Uniwersytecie Lubelskim Jana Pawła II
Grzegorz Kida . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 194
Contents and Abstracts . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
220
Problemy Zarządzania, vol. 10, nr 1 (36), t. 2: 5 – 7
ISSN 1644-9584, © Wydział Zarządzania UW
Oddajemy do Państwa rąk numer kwartalnika poświęcony różnym aspektom działań przedsiębiorczych podejmowanych przez ludzi młodych.
O wadze tej tematyki nie trzeba nikogo przekonywać. Przedsiębiorczość,
jako przedmiot nauczania, coraz częściej znajduje miejsce w programach
studiów – i to nie tylko na kierunkach związanych z zarządzaniem i ekonomią. Liczne są także programy oferujące finansowe lub organizacyjne
wsparcie dla młodych osób pragnących rozpocząć własną działalność gospodarczą.
Inspiracją do powstania tego tomu była ogólnopolska konferencja
naukowa Młodzi Przedsiębiorcy, która w 2011 r. została zorganizowana na
Wydziale Zarządzania Uniwersytetu Warszawskiego. Konferencja cieszyła
się dużym zainteresowaniem badaczy, a poruszane tematy wywoływały żywą
dyskusję. Skłoniło nas to do zaproszenia uczestników, a także innych osób
zaangażowanych w badania i dydaktykę przedsiębiorczości do współtworzenia tego numeru tematycznego.
Na numer składają się zarówno artykuły teoretyczne, prezentujące przemyślenia lub koncepcje dydaktyczne Autorów, jak i teksty oparte na badaniach poświęconych uwarunkowaniom i przejawom przedsiębiorczości młodych osób (w tym szczególnie studentów). Zeszyt otwiera artykuł Tadeusza
Oleksyna, w którym Autor analizuje przedsiębiorczość jako kategorię
złożoną i zastanawia się, w jaki sposób ową przedsiębiorczość można
rozwijać.
Dwa kolejne teksty poświęcone są finansowaniu działań przedsiębiorczych. Adam Samborski podjął problem finansowania działalności innowacyjnej w warunkach spowolnienia gospodarczego, próbując odpowiedzieć
na pytanie o możliwe źródła finansowania takiej działalności. Przemysław
Dubel zajął się barierami finansowania rozwoju przedsiębiorczości z funduszy UE.
Jacek Bendkowski podkreślił w swoim artykule, że jednym z głównych
problemów, z jakimi spotykają się młodzi przedsiębiorcy, jest brak praktycznie relewantnej wiedzy na temat ekonomicznych i prawnych aspektów
działalności gospodarczej oraz sposobów rozwiązania bieżących problemów.
Postulowanym przez Autora rozwiązaniem jest koncepcja „wirtualnej wspólnoty działań”, która odnosi się do procesu grupowego uczenia się ludzi
zainteresowanych rozwiązaniem określonego problemu i w tym celu współpracujących ze sobą przez dłuższy czas, w formie wymiany pomysłów, szukania rozwiązań i tworzenia nowej wiedzy w środowisku wirtualnym.
vol. 10, nr 1 (36), t. 2, 2012
5
Kolejny artykuł poświęcony jest dydaktyce przedsiębiorczości. Jego
Autorka Svetlana Gudkova pokazuje, że wywiad z przedsiębiorcą stanowi
znakomite narzędzie nauczania przedsiębiorczości, które może być stosowane na różnych kierunkach studiów oraz poziomach nauczania. W artykule
przedstawione zostały efekty kształcenia realizowane poprzez zastosowanie
w procesie nauczania wywiadów z przedsiębiorcami, a także praktyczne
aspekty oraz wskazówki dotyczące sposobu organizacji i przeprowadzania
badania przez studentów.
Magdalena Kubów również zajęła się problemami dydaktyki, pokazując
rolę, jaką w kształtowaniu postaw przedsiębiorczych może odgrywać wykorzystanie metafor.
Kolejne artykuły w numerze stanowią przedstawienie wyników badań
Autorów, a także wyników prowadzonych przez nich działań dydaktycznych.
Agnieszka Brzozowska poświęciła swój tekst analizie postrzegania przez
młodych wietnamskich właścicieli firm w Polsce polskich i wietnamskich
przedsiębiorców; w opracowaniu opisana jest jedna z części badania dotyczącego przedsiębiorczości młodych Wietnamczyków na terenie Polski.
Anna Pawłowska aktywność przedsiębiorczą rozpatruje z perspektywy
psychologicznej, na poziomie jednostkowym, a w zaprezentowanym artykule
poszukuje czynników, które wpływają na decyzję o podjęciu aktywności
przedsiębiorczej. Prezentowane rozważania prowadzą do wniosku, że w celu
poszukiwania uwarunkowań zachowań przedsiębiorczych wskazane jest
odwołanie się do teorii rozwoju zawodowego, co jest szczególnie istotne
w przypadku osób młodych, dla których założenie własnej firmy często jest
pierwszym miejscem pracy i zdobywania doświadczenia zawodowego. Zaproponowane podejście zweryfikowane zostało wynikami ilościowych i jakościowych badań własnych.
Celem artykułu Renaty Brajer-Marczak i Anny Marciszewskiej jest analiza i ocena postaw oraz zachowań przedsiębiorczych studentów studiów
dziennych sześciu wrocławskich uczelni wyższych. Autorki próbują wysunąć
wnioski, jak studenci studiów dziennych postrzegają system edukacji w odniesieniu do kreowania postaw przedsiębiorczych oraz jak oceniają swoje szanse
jako młodych przedsiębiorców na rynku pracy.
Dorota Ogrzyńska analizuje wpływ przedsiębiorczych działań z pasją na
pobudzanie aktywności ludzi młodych. W pracy autorka koncentruje się na
pasji jako podstawowym czynniku, który motywuje jednostki do zakładania
i prowadzenia działalności gospodarczej i sprzyja angażowaniu się w ambitne
przedsięwzięcia. Tekst oparty jest między innymi na własnych projektach
badawczych Autorki.
Jarosław Korpysa przedstawił analizę postaw przedsiębiorczych młodzieży
wsi popegeerowskiej, odwołując się do badań przeprowadzonych w 2009 r.
w województwie zachodniopomorskim.
Numer zamyka tekst Grzegorza Kidy, w którym Autor zajmuje się problemem kreowania postaw przedsiębiorczych wśród ludzi młodych i na
6
Problemy Zarządzania
podstawie badań ankietowych przeprowadzonych wśród studentów przedstawia model dydaktyczny nauczania przedsiębiorczości zaocznych studentów zarządzania na Katolickim Uniwersytecie Lubelskim Jana Pawła II.
Mamy nadzieję, że przedstawione artykuły będą stanowiły interesujące
inspiracje do dyskusji, a także badań i praktyki dydaktycznej.
Beata Glinka
Jacek Pasieczny
vol. 10, nr 1 (36), t. 2, 2012
7
DOI 10.7172.1644-9584.36.1
Przedsiębiorczość jako kategoria złożona.
Jak ją rozwijać?
Tadeusz Oleksyn
Przedsiębiorczości jest kategorią złożoną i wieloznaczną. Jest ona czwartym
czynnikiem produkcji, złożoną kompetencja osobistą, procesem, wiąże się
z przedsiębiorczym zarządzaniem. Przedsiębiorczymi powinni być nie tylko
przedsiębiorcy i przedsiębiorstwa, ale także pracownicy, kultury i społeczeństwa.
Także rozwijanie przedsiębiorczości powinno odbywać się w różnych miejscach
i na różnych poziomach.
P.F. Drucker twierdził, że przeżywające kryzys państwo dobrobytu (welfare
state) prawdopodobnie będzie zastąpione przez społeczeństwo przedsiębiorczości. Jeżeli tak się stanie, będzie to oznaczało konieczność uczenia się przedsiębiorczości w skali masowej.
1. Różne rozumienie przedsiębiorczości
Przedsiębiorczość ma kilka znaczeń i wiele wymiarów.
1.1. Przedsiębiorczość jako czwarty
czynnik produkcji
Przedsiębiorczość została uznana (Marshall 1924) za czwarty czynnik
produkcji, obok trzech znanych wcześniej ekonomii klasycznej – kapitału,
pracy i ziemi (oraz innych bogactw naturalnych). Miało to znaczenie nie
tylko ekonomiczne, ale również etyczne i polityczne. Marksiści twierdzili,
że zysk przedsiębiorcy jest wynikiem zawłaszczania przez niego części
dochodu należnego robotnikowi. Postrzeganie przedsiębiorczości jako czynnika produkcji oznacza jednak, że przedsiębiorczość spaja i uruchamia
kapitał, pracę i bogactwa naturalne; bez przedsiębiorczości byłyby one bezużyteczne. Przedsiębiorca jako taki nie jest złodziejem; jest kreatorem.
Zasługuje na zysk, mając pomysł na biznes, będąc zdolnym do podjęcia
dużego najczęściej ryzyka i przekucia swej wizji w czyn i realne kształty.
Oczywiście, zgodnie z Manifestem z Davos (1973) oraz Minimum etyki biznesu z Caux (1994) (i zdrowym rozsądkiem) powinien dbać o dobro wszystkich interesariuszy, nie zaś jedynie o własne.
8
1.2. Przedsiębiorczość jako złożona kompetencja osobista
W potocznym rozumieniu przedsiębiorczym jest człowiek umiejący załatwiać wszystkie sprawy, pełen inicjatywy i energii, pomysłowy, zaradny, rzutki
(Nowy słownik języka polskiego 2002: 746).
Przedsiębiorczość to złożona kompetencja osobista, na którą składają się:
– orientacja biznesowa, a więc zwłaszcza orientacja na klienta i na zysk;
– uważność, specyficzne patrzenie na zewnętrzne otoczenie – umiejętność
dostrzegania pojawiających się szans;
– wyobraźnia, pomysłowość, kreatywność;
– umiejętność łączenia „wizjonerstwa” z pragmatyzmem, praktycznością;
– umiejętność zaoferowania właściwego produktu; właściwego – znaczy
takiego, który znajdzie nabywców i będzie opłacalny dla przedsiębiorcy;
– wyczucie czasu, zdolność do podejmowania działań we właściwym czasie
(timing);
– rzutkość, energia; dynamizm działania;
– umiejętność oceny i podejmowania ryzyka;
– skuteczność w działaniu i pokonywaniu przeszkód;
– dzielność, nieustępliwość, wytrwałość;
– umiejętność dotarcia do właściwych ludzi i ich zjednania/pozyskania;
– intuicja;
– elastyczność;
– umiejętność koncentracji na rzeczach najważniejszych;
– zapewne jeszcze parę innych.
Część spośród wymienionych wyżej kompetencji można uznać za cechy
osobowości, a część za wynik doświadczenia i praktycznego działania, a więc
za cechy, których można się wyuczyć. Nie wszystkie one muszą wystąpić
jednocześnie w znacznym nasileniu w konkretnej osobie człowieka przedsiębiorczego. Jest to raczej mało prawdopodobne. Na ogół wystarczy, gdy
wystąpi część z nich.
1.3. Przedsiębiorczość jako proces
R.W. Griffin (2002: 730) twierdzi, że „przedsiębiorczość jest procesem
organizowania i prowadzenia działalności gospodarczej oraz podejmowania
związanego z nią ryzyka”. Jest to definicja bardzo ogólna. Natomiast
H.H. Stevenson i J.C. Jarillo uważają, że przedsiębiorczość jest procesem,
który ma motywować jednostki do tworzenia wartości dodatkowej. Sądzą
też, że przedsiębiorczość należy uznawać za ważny element zarządzania
strategicznego (Stevenson i Jarillo 1990).
Procesy z reguły przebiegają w czasie i przestrzeni. Przedsiębiorczość
ma charakter antycypacyjny w tym sensie, że określony jej potencjał musi
być zgromadzony wcześniej, aby mieć określoną siłę sprawczą później. Ten
gromadzony wcześniej potencjał to głównie kapitał ludzki – potencjał moż-
vol. 10, nr 1 (36), t. 2, 2012
9
Tadeusz Oleksyn
liwości tkwiący w przedsiębiorczych ludziach. Podstawową przestrzenią dla
przedsiębiorczości jest przestrzeń zewnętrzna – rynek.
1.4. Przedsiębiorcze zarządzanie
Przedsiębiorcze może być zarządzanie. Można je rozumieć jako połączenie ról przedsiębiorcy i menedżera w jednej osobie. Pokazano to niżej
na tzw. diagramie Venna, gdzie – znacznie upraszczając, ale i inspirując
– eksponuje się przedsiębiorczość jako poszukiwanie okazji, a zarządzanie
jako poszukiwanie przewag (rysunek 1).
tworzenie wartości
przedsiębiorczość jako
poszukiwanie okazji
zarządzanie jako
poszukiwanie przewagi
Rys. 1. Diagram Venna. Źródło: R.B. Mellor, G. Coulton, A. Chick, A. Bifulco, N. Mellor
i A. Fisher 2011. Przedsiębiorczość, Warszawa: Polskie Wydawnictwo Ekonomiczne, s. 19.
Po drugie przedsiębiorcze zarządzanie można rozumieć jako zarządzanie
zorientowane w sposób szczególny na klientów i ich potrzeby, a także dostosowane do przeprowadzania aktywnego rekonesansu różnego rodzaju innowacji (nie tylko produktowych) – tak aby być zdolnym zarówno do szybkiego
zwiększenia podaży, gdy innowacja na rynku „chwyci”, jak też szybkiego
wycofania się, gdy okaże się ona chybiona albo też oferowana w niewłaściwym czasie (na przykład za wcześnie). W niektórych przypadkach decyzją
optymalną może być założenie działania przez pewien czas ze stratą,
w nadziei na zmianę sytuacji na rynku, związaną z konkurencją, oczekiwaniami i gustami klientów, podażą lub popytem, cenami itd. R.B. Mellor
twierdzi, że tak rozumiane przedsiębiorcze zarządzanie eksponuje szczególnie takie cechy, jak elastyczność i zwrotność (Mellor i in. 2011).
P.F. Drucker rozróżniał trzy pojęcia: przedsiębiorczość rozumianą jako
cechy osobowości, „przedsiębiorcze przedsiębiorstwo” i przedsiębiorcze
zarządzanie. Sama osobowość nie wystarcza. Równie istotne są zasady i praktyki przedsiębiorczego zarządzania. Jeżeli ich brakuje, to firma najdalej
10
w ciągu kilku lat staje się pasywna i patrzy wstecz (Drucker 1992: 185).
Uważał też, że przedsiębiorczość nie jest ani „naturalna”, ani „twórcza”.
Każda firma, także duża, może być przedsiębiorcza i innowacyjna, może
się tego nauczyć. Musi jednak świadomie do tego dążyć, co wymaga wysiłku
(Drucker 2002: 480–482).
2. Przedsiębiorcze podmioty
Różne podmioty mogą i powinny być przedsiębiorcze.
2.1. Przedsiębiorczy przedsiębiorca
Przedsiębiorczy jest (powinien być) przedsiębiorca. W końcu sam termin
przedsiębiorczość od niego pochodzi, historycznie to z nim właśnie się wiąże.
Można powiedzieć, że każdy autentyczny przedsiębiorca jest przedsiębiorczy,
emanuje przedsiębiorczością.
W rozumieniu klasycznym przedsiębiorca to człowiek, który jest jednocześnie założycielem firmy, osobiście nią zarządza i sam ponosi pełne ryzyko
i odpowiedzialność finansową, związane z jej prowadzaniem. Pierwsi przedsiębiorcy tacy właśnie byli. Później, w miarę wykształcania się coraz większych
przedsiębiorstw, nastąpiło porwanie tych więzów i odejście od jedności trzech
wymienionych funkcji: kto inny był założycielem, kto inny przedsiębiorstwem
zarządzał (coraz powszechniej – wynajęty zawodowy menedżer) i kto inny
ponosił ryzyko finansowe (w spółkach akcyjnych – głównie akcjonariusze).
Klasyczna jedność funkcji pozostała tylko w podsektorze MSP, też nie całym.
W XX wieku przedsiębiorcy stopniowo tracili znaczenie i uznanie na
rzecz zawodowych menedżerów – tak dalece, że kapitalizm lat 60., 70. i częściowo 80. był nazywany „kapitalizmem menedżerskim”. W dwóch ostatnich
dekadach XX wieku nastąpił jednak renesans przedsiębiorczości i przedsiębiorców w klasycznym rozumieniu. Poprawił się też w wielu krajach lepszy społeczny klimat wokół nich. Jak pisze Tomasz Gruszecki, w Wielkiej
Brytanii i innych krajach, w wyniku wielu sukcesów ludzi młodych „zaczynających od niczego”, nastąpiło przełamanie schematu „myślenia klasowego”, że przedsiębiorca to kapitalista, od urodzenia wyposażony w majątek (Gruszecki 1994: 41). Ten renesans był i jest nadal wyraźnie widoczny
także – a nawet szczególnie – w Polsce po roku 1989.
Ważniejsze kompetencje „przedsiębiorczego przedsiębiorcy” są przedstawione na rysunku 2.
Autentyczny przedsiębiorca na ogół działa z pasją i zajmuje się tym
– przynajmniej jeśli chodzi o domenę firmy – co go interesuje. Gdy się robi
to, co się lubi, gdy ma się pozytywny stosunek do produktów i klientów,
człowiek bardziej się angażuje i jest skłonny poświęcić na to bardzo dużo
czasu i pracy. Znacznie łatwiej wówczas o sukces.
Istotna jest cecha, którą buddyści określają jako uważność, czujna koncentracja (tu – przede wszystkim na świecie zewnętrznym, na rynku), główvol. 10, nr 1 (36), t. 2, 2012
11
Tadeusz Oleksyn
nie pod kątem postrzegania ważnych dla przedsiębiorcy zjawisk i, przede
wszystkim, pojawiających się szans.
uważność,
dostrzeganie
szans
kreatywność
pomysł
na biznes
ocena
i podejmowanie
ryzyka
pasje
i zainteresowania
trafne
określenie
misji i wizji
elastyczność
intuicja
dzielność,
nieustępliwość
dotarcie
do właściwych
ludzi i ich zjednanie
Rys. 2. Przedsiębiorczy przedsiębiorca. Źródło: opracowanie własne.
Kolejną pożądaną kompetencją przedsiębiorcy jest kreatywność. On sam
nie musi być ani wynalazcą, ani innowatorem. Kreatywność przedsiębiorcy
wyraża się w jego zrozumieniu znaczenia wynalazków i innowacji innych
ludzi i odkryciu, że mogą być one z pożytkiem wykorzystane w ich biznesie.
Henry Ford nie wynalazł taśmy produkcyjnej, jak to często słyszymy. Wiadomo, że produkcję taśmową stosował pół wieku przed nim Samuel Colt
w swojej fabryce rewolwerów1. Zasługą Forda było zrozumienie, że taśma
produkcyjna może zrewolucjonizować produkcję samochodów, zapewnić ich
produkcję masową po niskich kosztach. W tym leży wielkość Forda, nie zaś
w klasie samochodów tej marki, które są może niezłe, ale przecież nie
rewelacyjne. Był on naprawdę wielki jako przedsiębiorca, nie jako konstruktor2.
Kreatywność przedsiębiorcy jest niezbędna szczególnie, jeśli chodzi
o dobry pomysł na biznes. Racją bytu przedsiębiorcy jest produkt, który
znajduje dostateczną liczbę nabywców, chcących za niego płacić tyle, aby
biznes był opłacalny. Jeżeli ktoś takiego produktu nie ma (i szerzej: jeśli
nie ma domeny rokującej szanse na sukces), nie ma czego szukać na rynku.
Oczywiście domena dobra dzisiaj nie musi być dobra jutro. Tak więc kreatywność musi być niejako „procesem ciągłym”. Kreatywność przedsiębiorcy
nie ogranicza się do produktu czy domeny. Przejawia się także w umiejętności trafnego określenia misji i wizji, strategii, doboru najbliższych współ12
pracowników (i zarazem ludzi najważniejszych w firmie), doboru partnerów
biznesowych itd.
Bardzo ważną kompetencją jest umiejętność oszacowania i podjęcia ryzyka.
Na znaczenie czynnika ryzyka w pracy przedsiębiorcy zwracał uwagę twórca
pojęcia „przedsiębiorca”, Francuz R. Cantillon. Już w roku 1755 zauważył
on, że ryzyko jest immanentną cechą działalności przedsiębiorcy; nie ma
przedsiębiorczości wolnej od ryzyka. Ponieważ wielu ludzi odczuwa silną
potrzebę bezpieczeństwa, a ryzyko wywołuje w nich stany lękowe, czasami
silne, nie wszyscy nadają się na przedsiębiorców już choćby z tego
powodu.
W prowadzeniu firmy pomaga umiejętne zaprojektowanie misji i wizji.
Jeżeli jest to określone merytorycznie dobrze i uczciwie, z chęcią realizacji,
pomaga w prowadzeniu firmy: jest czynnikiem integrującym zarządzających
i pracowników, motywuje ludzi, zaskarbia sympatię otoczenia. Jednak nie
każdy to potrafi – i chce. Jest wiele firm, które nie mają żadnej misji (osiąganie zysków to jeszcze nie misja). W wielu innych to, co jest nazywane
misją, jest co najwyżej dewizą i bardzo często ma charakter wyłącznie propagandowy.
Dla powodzenia przedsiębiorcy często kluczowa okazuje się zdolność
dotarcia do właściwych ludzi i ich zjednania dla swoich planów. Tymi „właściwymi ludźmi” są partnerzy biznesowi (krajowi i zagraniczni), kandydaci
na wspólników i najbliższych współpracowników, bankierzy i inni finansiści,
wpływowi ludzie w reklamie, mediach itd. Tak więc to ważna kompetencja,
wiążąca się z komunikatywnością, wiarygodnością, umiejętnością argumentowania i przekonywania, taktem i cierpliwością, umiejętnością działania
o właściwym czasie (timing), czasami też ze sprawnością w negocjacjach.
Chodzi nie tylko o dotarcie i zjednanie sobie „właściwych ludzi”, ale także
– szerzej – o rozumienie znaczenia i umiejętność kontaktów z innymi ludźmi.
Soichiro Honda, założyciel znanej firmy samochodowej, który też sam ją
kilkadziesiąt lat prowadził, tak to ujął: „Kiedy spoglądam wstecz na swoje
życie, zaczynam doceniać znaczenie kontaktów z innymi ludźmi. Są one
ważniejsze, niż wszystkie usprawnienia techniczne. Spotkania pozwalają nam
poszerzyć horyzonty, zdobyć tysiące nowych doświadczeń, które inaczej
byłyby dla nas niedostępne” (Poissant i Godefroy 1993: 164).
Od sukcesu do sukcesu idzie się tylko w „operach mydlanych”. Sukcesy
są często poprzedzone długim pasmem niepowodzeń. Aby do nich dotrwać,
konieczne są dzielność, odporność psychiczna i nieustępliwość.
W biznesie nie wszystko da się policzyć, zoptymalizować, przewidzieć.
Ważna jest też intuicja – nie wdając się tu w dywagacje na temat różnych
teorii i hipotez, czym ona naprawdę jest.
Ostatnią kompetencją spośród wymienionych na rysunku 2 jest elastyczność. Można ją postrzegać jako ważną cechę inteligencji – łącznie ze zdolnością do niezbędnych dostosowań. Niewątpliwie, przedsiębiorca powinien
być człowiekiem inteligentnym. Chodzi tu jednak także o konkrety: o elavol. 10, nr 1 (36), t. 2, 2012
13
Tadeusz Oleksyn
styczność zarówno w stawianiu celów biznesowych, jak też w ścieżkach dojścia, rodzajach i dynamice zmian i wielu innych kwestiach związanych
z zarządzaniem, nie tylko strategicznym. Zamiast zakładania celów i planów
„punktowo”, lepiej jest przyjąć definicję Carla von Clausewitza. Transponując ja na dziedzinę zarządzania, można by ją wyrazić w słowach: Zarządzanie jest sztuką wyznaczania właściwych celów i uzyskiwania maksimum
tego, co uzyskać można w istniejących uwarunkowaniach. Czasami można
i warto uzyskać więcej, czasami jednak nie warto się przesadnie upierać,
bo koszty osiągnięcia danego celu stają się za wysokie.
2.2. Przedsiębiorczy współpracownik
Przedsiębiorczy może być nie tylko przedsiębiorca, ale także jego współpracownik kierownik i pracownik (kierownik jest najczęściej również pracownikiem). Jest o to dużo łatwiej, gdy umiejętnie oraz w dostatecznie
szerokiej skali stosuje się koncepcję wewnętrznej przedsiębiorczości (intrapreneurship). W latach 80. i 90. XX wieku duże organizacje pozazdrościły
mniejszym ich orientacji na przedsiębiorczość. Postanowiły zmienić swoje
filozofie zarządzania i zorientować kierowników wszystkich szczebli oraz
większość pracowników w kierunku postaw i zachowań przedsiębiorczych.
Mieli tak myśleć i tak się zachowywać, jak przedsiębiorcy. Towarzyszyło
temu wyposażenie ich w większe uprawnienia decyzyjne oraz wyodrębnianie
w ramach dużych firm mniejszych części, zorganizowanych i działających
podobnie jak przedsiębiorstwa małe i średniej wielkości. Była to prawdziwa
rewolucja, na dodatek na bardzo dużą skalę, która pozwoliła przekształcić
wiele zbiurokratyzowanych, statycznych i ociężałych organizacji w bardziej
innowacyjne, działające szybciej i sprawniej, a także poprawić wyniki ekonomiczne. Jednym z pierwszych był Jack Welch i zarządzany przez niego
od początku lat 80. General Electric. J. Welch oświadczył, że tchnie w koncern ducha małej firmy. Chciał połączyć korzyści płynące z rozmiarów i skali
działalności GM (głównie ogromne środki finansowe) z myśleniem charakterystycznym dla właścicieli małych firm, którzy jak nikt inny mieli w sobie
„ducha przedsiębiorczości”, a jednocześnie byli niezwykle otwarci na rynek.
Chodziło mu również o to, aby ludzie mogli realizować swoje marzenia.
Nazywał to „duszą małej firmy” (Krames 2003: 225).
Nie wszyscy pracownicy są przedsiębiorczy. Można to zmieniać, oddziałując na nich w poszczególnych organizacjach – co nie zawsze da oczekiwany
skutek. Można też – i to jest znacznie tańsze – brać pod uwagę tę kompetencję podczas przyjmowania ludzi do pracy. Czy to jest postępowania bardziej obiecujące – można dyskutować, jako że rozpoznawanie przedsiębiorczości ludzi, których się osobiście nie zna, bywa trudne i wymaga więcej
zachodu (wywiady środowiskowe, głębsza analiza dotychczasowej pracy
i osiągnięć itd.).
Kompetencje przedsiębiorczego (współ)pracownika są pokazane na
rysunku 3.
14
profesjonalizm
współpraca
rozumienie biznesu
i podejście biznesowe
skuteczność
lojalność
kreatywność
odpowiedzialność
wyobraźnia
Rys. 3. Przedsiębiorczy współpracownik w koncepcji wewnętrznej przedsiębiorczości.
Źródło: opracowanie własne.
Istotnym warunkiem przedsiębiorczości pracownika jest jego profesjonalizm. Człowiek o niewystarczających kwalifikacjach nie będzie miał odwagi,
aby być samodzielnym i przedsiębiorczym; będzie raczej wolał otrzymywać
polecenia i decyzje od przełożonego, co ograniczy jego odpowiedzialność
i przerzuci ją na szefa.
Drugim warunkiem jest rozumienie biznesu i podejście biznesowe. Rozumienie biznesu to świadomość, skąd w przedsiębiorstwie biorą się pieniądze,
w jaki sposób należy je zdobywać i co ja mogę (i powinienem zrobić), aby
ich było więcej. To zrozumienie kluczowej roli klienta; jeżeli ktoś nie ma
bezpośrednich związków z klientami zewnętrznymi, powinien przynajmniej
wspierać mocno swoją pracą klientów wewnętrznych, którzy działają na
rzecz klientów zewnętrznych. To „gospodarski” stosunek do kosztów. To
także własne oddziaływania na rzecz lepszej pozycji rynkowej i prestiżu
firmy, nieczynienie rzeczy, które im szkodzą.
Skuteczność działań obowiązuje wszystkich, nie tylko menedżerów. Skuteczność działań wiąże się z profesjonalizmem, ale także z pragmatyzmem,
rzeczowością, dobrym zorganizowaniem, umiejętną współpracą, koncentracją na celach i rzeczach najważniejszych dla biznesu.
Kreatywność i innowacyjność otwiera nowe możliwości i może prowadzić
do lepszych wyników biznesowych. Nie wszyscy pracownicy muszą być równie
kreatywni i innowacyjni; niekiedy byłoby to nawet źle widziane (np. kreatywny
kasjer). W wielu przypadkach obowiązuje ścisłe przestrzeganie procedur,
a odchodzenie od nich może być niebezpieczne, prowadzić do zakłóceń w przebiegu procesów i do strat. Tym niemniej mało jest takich stanowisk i takich
prac, gdzie nie można zgłaszać żadnych propozycji zmian i usprawnień.
vol. 10, nr 1 (36), t. 2, 2012
15
Tadeusz Oleksyn
Z kreatywnością wiążą się wyobraźnia i pomysłowość; one również warunkują wewnętrzną przedsiębiorczość. O pomysłowość łatwiej, gdy ludzie dyskutują miedzy sobą o pomysłach, a także gdy stosowane są techniki heurystyczne (twórczego rozwiązywania problemów).
Poczucie odpowiedzialności wyklucza zbyt ryzykowne pomysły i zmiany,
które mogłyby narazić firmę na kłopoty – podobnie jak uczciwość i lojalność.
Wewnętrzna przedsiębiorczość może rodzić różne pokusy; aby dać im odpór
niezbędne są pewne uniwersalne zasady etyczne i wysokie morale.
Współpraca jest rdzeniem wewnętrznej przedsiębiorczości. Dla swej ekspozycji, dla wystąpienia efektu demonstracji i naśladownictwa konieczne
jest środowisko społeczne.
2.3. Przedsiębiorcze przedsiębiorstwo
Przedsiębiorcze może być przedsiębiorstwo, czy – szerzej – każda organizacja. Tu oczywiście powstaje pytanie, czy przedsiębiorstwo może nie być
przedsiębiorcze. Wydaje się, że – wbrew akademickim opiniom i nauczaniu
– nie jest tak, że na rynku jest miejsce tylko dla wysoce efektywnych, innowacyjnych, przedsiębiorczych itd. Na rynku jest miejsce dla niemal wszystkich – co oczywiście nie znaczy, że efektywni i nieefektywni, przedsiębiorczy i mało przedsiębiorczy będą równie bogaci i sławni. A więc są i będą
w przyszłości także przedsiębiorstwa mało przedsiębiorcze. Ale one nas
tutaj nie interesują.
Przedsiębiorcze przedsiębiorstwo to takie, które jest nasycone cechami
idealnego przedsiębiorcy – używając określenia A.K. Koźmińskiego
i D. Jemielniaka (rysunek 4).
nasycenie organizacji cechami idealnego
przedsiębiorcy (vide rys. 2)
przedsiębiorcze przedsiębiorstwo
integracja, motywacja, wysokie morale ludzi
Rys. 4. Jak powstaje przedsiębiorcze przedsiębiorstwo. Źródło: opracowanie własne na
podstawie A.K. Koźmiński i D. Jemielniak 2008. Zarządzanie od podstaw, Warszawa:
Wydawnictwa Akademickie i Profesjonalne.
16
Przedsiębiorcze przedsiębiorstwo i wewnętrzna przedsiębiorczość nie
powstają w wyniku apeli i propagandy. Prekursorzy i wynalazcy koncepcji
wewnętrznej przedsiębiorczości – Gifford i Elizabeth Pinchot oraz Norman
Macrae – już w roku 1976 zwracali uwagę na znaczenie trafnie dobranych
systemów wynagradzania oraz partycypacji finansowej ludzi/zespołów
w wynikach finansowych firmy (http://www.smallbusinessnotes.com/startinga-business/history-of-intrapreneurship.html).
2.4. Przedsiębiorcza kultura
Przedsiębiorcza może być kultura i społeczność (społeczeństwo), które ją
tworzy. Kulturą przedsiębiorczą jest, parafrazując A. Isachsena i C. Hamiltona, taka, w której stwarzane są i dobrze wykorzystywane sprzyjające
warunki dla rozwoju gospodarki, jej innowacyjności, a decyzje ekonomiczne
są koordynowane w sposób zgodny z najlepiej pojętym interesem uczestników rynku. Przedsiębiorczość jest tam „ekonomicznym pulsem społeczeństwa”, który wyraźnie odmierza rytm i sposób zaspokojenia potrzeb
(Brzozowski 2011: 197). W takiej kulturze szanowani są ludzie przedsiębiorczy – dzielni, aktywni, zaradni, samodzielni, myślący pozytywnie, uparcie
dążący do celu, nie poddający się łatwo. Inaczej mówiąc, kulturą przedsiębiorczą jest taka, w której kompetencje związane z przedsiębiorczością są
w cenie.
Temat kulturowych uwarunkowań przedsiębiorczości w Polsce podjęła
niedawno Beata Glinka (2008). Wymowa książki jest taka, że wpływ polskiej
kultury na przedsiębiorczość jest ambiwalentny, ogólnie raczej zły niż dobry.
Polska kultura – zarówno narodowa, jak i organizacyjna – zawiera pewne
trwałe wartości i wzorce zachowań, z których tylko część wywiera na przedsiębiorczość wpływ pozytywny. Jest pełna sprzeczności i paradoksów. Bycie
„kowalem własnego losu” i poczucie sprawstwa sąsiaduje tu z postawami
roszczeniowymi, koegzystują aktywność i bierność. Przedsiębiorca nie jest
postacią jednoznacznie pozytywną; podważana jest często jego uczciwość,
źle odbierane autokratyczne i autorytarne style przywództwa, wytykany jest
jego zły gust.
Z przedsiębiorczością silnie związana jest kultura menedżerska. Kultura
menedżerska wykształcała się w praktyce, choć mieli na nią wpływ także
wybitni teoretycy zarządzania, szczególnie zaś P.F. Drucker. To właśnie
w znacznym stopniu pod wpływem silnie opiniotwórczych książek P.F. Druckera wykształcił się modelowy obraz menedżera – przedsiębiorczego, skutecznego, pragmatycznego, zorientowanego na cele, koncentrującego się na
tym, co najważniejsze, podejmującego mało decyzji, za to ważnych, doceniającego znaczenie kapitału ludzkiego. Te kompetencje wydają się dobre
i uniwersalne. Tym niemniej menedżeryzm (niekoniecznie reprezentatywny
dla całej kultury menedżerskiej, szczególnie współczesnej), jest mocno krytykowany. Jak pisze M. Kostera, powołując się na prace Entemana (1993),
Johannissona (1998), Parkera (2002), Hjortha (2003), Koźmińskiego (2005),
vol. 10, nr 1 (36), t. 2, 2012
17
Tadeusz Oleksyn
„ideologia menedżeryzmu” jest „szkodliwa i redukcjonistyczna”. „Menedżeryzm polega na sprowadzaniu idei zarządzania do kontroli nad organizacją i otoczeniem. Jest jakby fundamentalizmem w zarządzaniu, skoncentrowanym na poszukiwaniu absolutnych prawd i pewników, czyniącym cnotę
z tego, co w zwykłym zarządzaniu jest po prostu zwykłą zasadą – na przykład kontrolowanie jest widziane jako wartość sama w sobie” (Kostera
i Śliwa 2010).
Można jednak zadać pytanie, czy ta krytyka nie jest spóźniona, czy nie
dotyczy czegoś, co już nie jest głównym nurtem. Opisując zmiany, jakie
nastały na przełomie XX i XXI wieku oraz nową sytuację menedżera,
P.F. Drucker tak odpowiada na pytanie George’a Harrisa (postawione mu
w maju 1993 r., a więc prawie 20 lat temu), jak menedżerowie mają funkcjonować w społeczeństwie postkapitalistycznym: „Musicie się nauczyć zarządzać w sytuacjach, w których nie macie władzy i nie możecie rozkazywać,
w których ani nie jesteście kontrolowani ani nie sprawujecie kontroli. To
zmiana fundamentalna. Podręczniki zarządzania wciąż tylko mówią o zarządzaniu podwładnymi (…). To jednak podejście z lat 50. i 60. (…). Wy już
przecież nie oceniacie menedżera poprzez liczbę podlegających mu ludzi
(…). Dotychczas przedsiębiorstwa powstawały i wzrastały na jeden z dwóch
sposobów: albo od podstaw, albo w drodze przejęcia. W obu przypadkach
menedżer sprawował kontrolę. Dzisiaj przedsiębiorstwa wzrastają przez
alianse, wszelkiego rodzaju ryzykowne porozumienia i wspólne przedsięwzięcia, które rozumie tylko niewielu ludzi. Ten nowy typ wzrostu niepokoi
tradycyjnego menedżera, przekonanego, że musi on posiadać lub kontrolować zasoby i zyski” (Drucker 2004: 285–286).
Także J. Welch wskazuje na zasadnicze zmiany w sposobach współczesnego zarządzania. Wskazywał na anachroniczność przejętej po II wojnie
światowej z armii zasady „rozkazuj i rządź”. Promował zasadę „zarządzać
mniej to zarządzać lepiej”, co się przyjęło pod nazwą „paradoksalny lider
Welcha”. Uważał, że najbardziej skuteczni menedżerowie to ci, którzy przedstawiają własną wizję, a potem pozwalają pracownikom być przedsiębiorczymi i działać na własną rękę (Krames 2003: 162, 171, 249).
2.5. Przedsiębiorcze społeczeństwo
P.F. Drucker był zdania, że przeżywające kryzys państwo dobrobytu (welfer
state) prawdopodobnie będzie zastąpione przez społeczeństwo przedsiębiorczości. Jeżeli tak się stanie, będzie to oznaczało konieczność uczenia się
przedsiębiorczości w skali masowej (Drucker 2002: 480–482).
Społeczeństwo powinno być przedsiębiorcze we wszystkich dziedzinach
– nie tylko w obecnie modnych i silnie wspieranych przez państwo i naukę,
jak wysoka technika czy IT. Oddajmy jeszcze raz głos P.F. Druckerowi:
„Zwłaszcza w Europie popularne jest przekonanie, że przedsiębiorczość
może samoistnie występować w dziedzinie wysokiej techniki. Francja,
Niemcy, a nawet Anglia opierają na tej przesłance politykę narodową. Jest
18
to jednak złudzenie. W rzeczy samej polityka popierająca wysoką technikę
i tylko wysoką technikę nie doprowadzi do wysokiej techniki. Może tylko
wyprodukować kolejną kosztowną klapę (…). Wysoka technika stanowi tylko
jedną z dziedzin innowacji i przedsiębiorczości. Przeważająca ich większość
występuje w innych dziedzinach” (Drucker 1992: 272–273).
3. Jak rozwijać przedsiębiorczość?
Promowanie i kreowanie przedsiębiorczości oznacza wielkie wyzwania
zarówno dla każdego z nas, jak też całego systemu edukacji oraz dla osób
zarządzających organizacjami i odpowiedzialnych za zarządzanie kompetencjami, w tym za rozwój zawodowy. Każdy z podmiotów ma tu ważną
rolę do spełnienia.
Najbardziej obiecująca i zarazem najtrudniejsza (do końca niewykonalna)
jest harmonizacja ogółu tych oddziaływań na wszystkich poziomach: poszczególnych ludzi, systemu wychowania i oświaty, szkół wyższych, pracodawców
i podległych im struktur, różnych organizacji rządowych i pozarządowych,
społeczności lokalnych, narodowej i międzynarodowej, Unii Europejskiej,
ONZ. Istotnym czynnikiem harmonizacji jest czas i timing, a więc zrozumienie znaczenia i wybór najwłaściwszej pory do podejmowania określonych
działań, a także umiejętny mariaż nauki i praktyki. Sama tylko nauka nie
wystarcza, podobnie jak sama tylko praktyka.
Rozwijać przedsiębiorczość należałoby, oddziałując na wszystkie jej podmioty i harmonizując te oddziaływania – najlepiej tak, aby uzyskać efekt
synergiczny. Dalej przedstawiam kilka uwag dotyczących rozwijania przedsiębiorczości na różnych poziomach.
3.1. Jak rozwijać indywidualną przedsiębiorczość
Bardzo wielu ludzi, może nawet wszyscy, powinni rozwijać swe kompetencje w zakresie przedsiębiorczości. Warto zwrócić uwagę na kilka kwestii:
Aktywność i przedsiębiorczość są naturalnymi zachowaniami człowieka,
także we wczesnych fazach rozwoju. Jest ważne, aby tych zachowań nie
blokować (przez nadopiekuńczych rodziców, wychowawców, szkoły, państwo). W USA pozwala się uczniom, na wiele lat przed pełnoletniością, na
prowadzenie własnej „wakacyjnej firmy” z bardzo uproszczonymi rozliczeniami, łącząc zabawę z pierwszymi kontaktami o charakterze biznesowym
i wchodzeniem w rolę przedsiębiorcy już w bardzo wczesnym okresie życia.
Nie chodzi tu o zarabianie pieniędzy przez dzieci, ale o wykształcanie dostatecznie wcześnie potrzebnych w biznesie kompetencji.
Przedsiębiorczości nie można się nauczyć w ławach szkolnych i czytelniach. Długotrwałe zajmowanie się tylko nauką – na przykład uczenie się
bez przerw od szkoły podstawowej do uzyskania stopnia doktora – może
sprawić, że tak prowadzony człowiek, podejmujący pierwszą pracę już
w średnim wieku (według Eurostatu młody pracownik to człowiek w wieku
vol. 10, nr 1 (36), t. 2, 2012
19
Tadeusz Oleksyn
od 15 do 24 lat), będzie trwale niezdolny do bycia dobrym przedsiębiorcą
i do efektywnego funkcjonowania w biznesie w samodzielnych rolach. Na
szczęście, większość Polaków na studiach pracuje już zawodowo. Niemniej
przeplatania nauki i pracy zawodowej jest za mało.
Ważny jest szybki start i szybki rozwój. W Wielkiej Brytanii już w latach
70. ujawniła się grupa 16–17-latków zakładających własne firmy i robiących
szybko wspaniałe kariery (m.in. Alan Sugar – założyciel firmy komputerowej Amstrad; Richard Branson – założyciel firmy lotniczej Virgin, konkurującej z British Airways, Anita Roddick – założycielka sieci sklepów kosmetycznych Body Shop) (Gruszecki 1994: 41). Tacy ludzie jak Steve Jobs
(Apple), Bill Gates (Microsoft) czy Mark Zuckerberg (Facebook) przed
30 rokiem życia byli już bardzo sławni i bardzo bogaci. Ten ostatni w wieku
23 lat miał na koncie 1,5 mld USD. Każdy z nich startował od zera.
Silny i pozytywny wpływ na rozwijanie indywidualnej przedsiębiorczości
młodych ludzi mają inspiracje i klimat domu rodzinnego, w którym rodzic
(bądź rodzice) jest przedsiębiorcą. Wpływ ten jest na ogół silniejszy niż
uczelni biznesowych (Zampetakis i in. 2011).
Zakładanie własnych firm jest postrzegane przez wielu młodych ludzi
na świecie jako atrakcyjna alternatywa wobec długotrwałego przebijania się
do samodzielności, możliwości działania i znaczenia w wielkich organizacjach.
Największą sławę i pieniądze osiągali ci przedsiębiorcy, którzy wylansowali zupełnie nowe produkty: pierwsze samochody, komputery i oprogramowanie do nich, telefony komórkowe, portale społecznościowe itd. To
pokazuje najbardziej obiecujący kierunek.
Ponieważ przedsiębiorcom pomagają takie cechy, jak pragnienie osiągnięć, optymizm i pozytywne myślenie, wskazane jest, aby były one wzmacniane. Wzmocnienie może się dokonywać poprzez „treść wewnętrznego
dialogu”, jaki każdy toczy sam ze sobą, poprzez sposób wewnętrznej komunikacji i używane w niej słowa3.
Rozwijanie własnych kompetencji użytecznych w biznesie i prowadzeniu
własnego przedsiębiorstwa może się dokonywać „metodą czterech kroków”4:
– rozpoznania własnych kompetencji i porównania ich z użytecznymi w biznesie;
– samooceny porównawczej, ustalenia swoich silnych i słabszych stron;
– nauki i wzmacniania poszczególnych (potrzebnych) kompetencji poprzez
ich trenowanie w różnych życiowych i zawodowych sytuacjach; na
początku powinny to być sprawdziany łatwe;
– sprzężenie zwrotne, gdzie stosownie do sytuacji potrzebne kompetencje
są uruchamiane i wykorzystywane.
Przedsiębiorczość może zaistnieć i rozwijać się w środowisku społecznym.
Rozwijanie przedsiębiorczości to także rozwijanie własnych kompetencji
społecznych, umiejętności nawiązywania i utrzymywania kontaktów z innymi
ludźmi, umiejętności perswazji, ale też słuchania, tworzenia środowisk,
20
wymiana poglądów i wzajemne inspirowanie się. Choć samotność jest każdemu od czasu do czasu potrzebna, mówimy jednak o kompetencji społecznej.
3.2. Jak rozwijać przedsiębiorczość w organizacjach?
Przedsiębiorczość jest uważana przez wielu autorów za podstawowe źródło przewagi konkurencyjnej przedsiębiorstwa, dając często przewagę trwałą
i znaczącą. Konkurencyjność bazująca na przedsiębiorczości jest zarazem
najmniej niszcząca dla konkurentów; inne rodzaj przewag (na przykład
przewaga kosztowa) niejednokrotnie trwale eliminują konkurentów z rynku
(Pierścionek 2011: 240). Rozwijanie przedsiębiorczości w organizacji jest
więc dobre nie tylko dla niej. Zakładam tu, że gospodarka rynkowa i konkurencja są wartościami autotelicznymi, wymagającymi ochrony.
Nim odpowie się na pytanie, jak rozwijać przedsiębiorczość, trzeba wcześniej znać odpowiedź na pytanie, komu i czemu ma ona służyć, gdyż te
odpowiedzi determinują kierunki rozwoju przedsiębiorczości i kompetencje,
jakie powinny być rozwijane. A to naprowadza nas na pytanie o cele organizacji. Jest to temat rozległy i nie miejsce tu na jego metodyczne rozwijanie. Ograniczę się do stwierdzenia, że nie ma jednej odpowiedzi na pytanie o cele; możliwe są, i padają, trzy różne odpowiedzi:
1. Najważniejszym celem jest zwiększanie wartości dla właścicieli, akcjonariuszy.
2. Chodzi o możliwie wysoką wartość dla wszystkich interesariuszy.
3. W różnych organizacjach przez ich właścicieli, ale także pod wpływem
innych interesariuszy, są wyznaczane odmienne cele bądź wiązki celów.
Odpowiedź 1. jest wciąż bardzo popularna, zwłaszcza w modelu amerykańsko-brytyjskim bądź pod jego wpływem (Szablewski i Tuzimek 2008: 31).
Nawiązuje ona do głośnej tezy Miltona Friedmana z początku lat 70., że
tak naprawdę liczy się tylko zysk. Ma wciąż swoich zwolenników, ale jest
krytykowana jako nieprawdziwa i niemoralna. Warto też zwrócić uwagę na
fakt, że kilka dekad temu akcentowano szczególną pozycję i znaczenie nie
akcjonariuszy, ale klienta w gospodarce rynkowej5. Uzasadnionym jest pytanie, dlaczego niby klienci mają być mniej ważni niż akcjonariusze, a zarządzanie wartością dla klientów mniej ważne niż zarządzanie wartością dla
akcjonariuszy.
Odpowiedź 2. jest wynikiem narastającej opozycji przeciwko powyższej
tezie. Znalazła swój wyraz w Manifeście z Davos z 1973 r. oraz w postanowieniach Okrągłego stołu z Davos (1994). Opisuje się też ją jako model
europejski. Według niej właściciele i zarządzający z ich woli menedżerowie
mają służyć (określenie z Davos) bądź być odpowiedzialnymi (określenie
z Caux) za interesy wszystkich interesariuszy, a więc właścicieli (udziałowców) akcjonariuszy, klientów i kontrahentów (dostawców), pracowników,
społeczności lokalnych (społeczeństwa). Współcześnie dodaje się do nich
czasami także konkurentów. Właściciele i zarządzający mają nie tylko dbać
vol. 10, nr 1 (36), t. 2, 2012
21
Tadeusz Oleksyn
o interesy wszystkich interesariuszy, ale też je harmonizować (co wcale nie
jest łatwe w sytuacji co najmniej częściowej sprzeczności ich dążeń).
Odpowiedź 3. wydaje się prawdziwa w odniesieniu do największej liczby
podmiotów; ostatecznie spółek akcyjnych jest stosunkowo niewiele, choć
wywierają znaczny wpływ na gospodarkę.
Jest rzeczą oczywistą, że w zależności od tego, który wariant odpowiedzi
wybierzemy, powinno to mieć swoje konsekwencje w postaci takiego czy
innego ukierunkowania przedsiębiorczości i rozwijania takich czy innych
kompetencji ludzi w organizacji i samej organizacji. W przypadku wariantu
1. oczekiwane kompetencje będą ogólnie węższe (i zarazem bardziej wyspecjalizowane, ekonomiczne) niż w przypadku wariantów 2. i 3., gdzie zwiększa się rola kompetencji społecznych. Można więc zaryzykować tezę, że
przedsiębiorczość w każdym z tych modeli będzie (powinna) inaczej wyglądać. To, czy powinna wyglądać trochę inaczej, czy mocno inaczej, może być
przedmiotem dyskusji.
Rozwijanie przedsiębiorczości w organizacji wymaga zarzucenia modelu
hierarchicznego i biurokratycznego. Trzeba wybierać: albo rozbudowana
hierarchia i biurokracja, albo rozwinięta przedsiębiorczość. Przedsiębiorczość
bowiem wymaga zdecentralizowania (Drucker 1992: 272). Współcześnie
przebiega szereg korzystnych pod tym względem zmian związanych z filozofią lean management, upowszechnianiem się zarządzania procesowego
i projektowego czy wspomnianą wcześniej wewnętrzną przedsiębiorczością.
Przedsiębiorczość mogą wspierać albo do niej zniechęcać systemy wynagradzania. Bez wątpienia silnie hierarchiczne systemy wynagradzania, gdzie
aby zarabiać więcej, trzeba koniecznie zająć hierarchicznie wyższe stanowisko, nie służą rozwijaniu przedsiębiorczości. Jeżeli nie chcemy, aby przedsiębiorczość była zarezerwowana tylko dla kierowników i hobbystów, powinniśmy odchodzić od hierarchicznych systemów wynagradzania, od płacenia
wyłącznie za stanowisko i dyplomy i orientować się na takie systemy, gdzie
co najmniej równie ważne są wyniki pracy, w tym także będące efektem
indywidualnej i zespołowej przedsiębiorczości. Bardzo prawdziwe jest stwierdzenie Stephena Robbinsa, że „otrzymujemy to, co nagradzamy” (Robbins
2003: 57–59). Jeżeli chcemy mieć przedsiębiorczość, to powinniśmy ją nagradzać, wynagradzać za nią.
Przedsiębiorczość wspiera szereg technik zarządzania: zarządzanie przez
cele, zarządzanie przez wyniki, zarządzanie ofensywne, TQM, kaizen i inne.
Należy więc rozwijać kompetencje ludzi w organizacji związane ze znajomością tych technik i umiejętnością posługiwania się nimi. Użyteczne mogą
być także techniki heurystyczne.
3.3. Poziom krajowy
Odniosę się tu tylko do kilku kwestii:
1. System edukacji. Idealnego systemu nie ma. Tym niemniej nasz nie jest
optymalny z punktu widzenia promowania przedsiębiorczości. Przede
22
wszystkim edukacja szkolna trwa w Polsce za długo. Nasi młodzi ludzie
nie mogą w wieku 16 czy 17 lat, jak Brytyjczycy, zakładać i rozwijać
własnych firm i swoich przedsiębiorczych kompetencji – nie tylko dlatego,
że polskie prawo na to nie bardzo pozwala. Także dlatego, że aż do
19–20 roku życia siedzą w szkolnych ławach.
2. Do szkól średnich i zawodowych wprowadzono przedmiot Przedsiębiorczość. To dobry pomysł. Byłoby dobrze przygotować nauczycieli do jego
efektywnego nauczania, co nie jest łatwe. Niektóre uczelnie (m.in. SGH)
oferują im merytoryczną pomoc w ramach studiów podyplomowych.
3. Wsparcie dla podsektora MSP i początkujących przedsiębiorców jest
za słabe. Duże pieniądze wyciągają z budżetu cyklicznie awanturujący
się górnicy i pracownicy innych dużych zakładów pracy. Na MSP nie
starcza.
4. System podatkowy. Klin podatkowy zmniejszył się – i bardzo dobrze.
Jednak system jest ciągle absurdalnie skomplikowany i zmienny. Obliczono, że polski przedsiębiorca powinien znać 15 tysięcy stron przepisów
prawnych i podatkowych. W małych firmach, szczególnie jednoosobowych, ma do wyboru: albo czytać i starać się zrozumieć to, co czyta,
albo pracować i być przedsiębiorczym.
4. Wnioski
Przedsiębiorczość jest kompetencją złożoną, niezwykle ważną i użyteczną
zarówno dla jednostki, jak też dla zespołu, organizacji (szczególnie z sektora
przedsiębiorstw), rejonu, regionu, kraju i w końcu dla całej ludzkości. Ma
duży wpływ na sferę ekonomiczną i dynamikę rozwoju gospodarczego, społeczeństwo i jakość życia, rynek i miejsca pracy, aktywność zawodową, innowacyjność i kreatywność.
Ponieważ przedsiębiorczość jest tak ważna, powinna być wielokierunkowo
wspierana – poprzez odpowiednie wychowanie, edukację, możliwie wczesne
usamodzielnianie, nie odkładanie w czasie podejmowania aktywności zawodowej. Podobnie jak wiele innych kompetencji (w tym uzdolnień), jest ważne,
aby mogła być rozwijana już w młodym wieku. Należy znosić bariery przedsiębiorczości związane z paternalizmem, biurokracją, złym, nadmiernie rozbudowanym i niestabilnym prawem, nieufnym, zbyt krytycznym, wrogim
i zawistnym stosunkiem znacznej części społeczeństwa i mediów do przedsiębiorców. Przedsiębiorczość powinna być cechą podziwianą i wspieraną.
Jest rzeczą zrozumiałą że przedsiębiorcy miliarderzy cieszą się dużym zainteresowaniem, że dorocznie ukazują się ich rankingi, dużo się o nich mówi
i pisze. Warto jednak ukazywać szerszą grupę przedsiębiorców – jej znaczenie, złożoność, cechy, etos, ciężką pracę, rzeczywistą kondycję. Należy
też rozwijać wewnętrzną przedsiębiorczość; nie ograniczając się do przedsiębiorców, rozwijać kompetencje w zakresie przedsiębiorczości także wśród
kierowników i specjalistów.
vol. 10, nr 1 (36), t. 2, 2012
23
Tadeusz Oleksyn
Informacja o autorze
Dr hab. Tadeusz Oleksyn – profesor nadzwyczajny w Katedrze Zarządzania
Wartością Szkoły Głównej Handlowej oraz w Wyższej Szkole Finansów
i Zarządzania w Warszawie. E-mail: [email protected].
Przypisy
1
Produkcję taśmową zapewne stosowano jeszcze wcześniej w wielu fabrykach i manufakturach, tyle że pamięć o tym się nie zachowała albo też te fakty historyczne nie
są nagłośnione.
2
W swej młodości (i pionierskim okresie motoryzacji) Henry Ford osobiście, jako
kierowca, wygrywał wyścigi samochodowe w autach własnej konstrukcji, a więc wówczas należały one jednak do najlepszych.
3
Na przykład zamiast mówić „mam szczęście”, lepiej powiedzieć (pomyśleć) „dobrze
pracuję”; zamiast się oskarżać, że „poniosłem klęskę”, „jestem do niczego”, lepiej
to uznać za zdobycie ważnego doświadczenia itd. Sposób, w jaki komunikujemy się
sami ze sobą, wywiera wpływ na samoocenę i może tworzyć bądź znosić bariery
psychologiczne dla podejmowania się roli przedsiębiorcy i odnoszenia sukcesów.
4
Na podstawie tekstu R. Srinivasana pt. Entrepreneur competency – Need of the hour
(www.articlebase.com/entrepreneurship-articles/entrepreneur-competencyneed-ofthe-hour1483699.html).
5
Wielu przekonujących argumentów na rzecz odbudowy znaczenia klienta i profesjonalnego zarządzania wartością klienta dostarcza wydana w 2010 r. książka Zarządzanie wartością klienta, pomiar i strategie (Dobiegała-Korona i Doligalski 2010).
Bibliografia
Brzozowski, T.T. 2011. Przedsiębiorczość – pojęcie polisemiczne czy niewłaściwie rozumiane?
Próba systematyzacji, www.p-e.up.krakow.pl/pdf/pe3/brzozowski3.pdf.
Dobiegała-Korona, B. i T. Doligalski (red.) 2010. Zarządzanie wartością klienta, pomiar
i strategie, Warszawa: Poltext.
Drucker, P.F. 1992. Innowacja i przedsiębiorczość, Warszawa: Polskie Wydawnictwo Ekonomiczne.
Drucker, P.F. 2002. Myśli przewodnie Druckera Warszawa: MT Biznes.
Drucker, P.F. 2004. Zawód menedżer, Warszawa: MT Biznes.
Glinka, B. 2008. Kulturowe uwarunkowania przedsiębiorczości w Polsce, Warszawa: Polskie
Wydawnictwo Ekonomiczne.
Griffin, R.W. 2002. Podstawy zarządzania organizacjami, Warszawa: Wydawnictwo Naukowe
PWN.
Gruszecki, T. 1994. Przedsiębiorca w teorii ekonomii, CEDOR.
Koźmiński, A.K. i D. Jemielniak 2008. Zarządzanie od podstaw, Warszawa: Wydawnictwa
Akademickie i Profesjonalne.
Krames, J.A. 2003. Jacka Welcha leksykon przywództwa, Warszawa: Studio Emka.
Mellor, R.B., Coulton, G., Chick, A., Bifulco, A., Mellor, N. i A. Fisher 2011. Przedsiębiorczość, Warszawa: Polskie Wydawnictwo Ekonomiczne.
Nowy słownik języka polskiego 2002. Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN.
Oleksyn, T. 2010. Zarządzanie kompetencjami, teoria i praktyka, Warszawa: Oficyna a Wolters Kluwer business.
Pierścionek, Z. 2011. Zarządzanie strategiczne w przedsiębiorstwie, Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN.
24
Poissant, C.A. i C. Godefroy 1993. Miliarderzy, Warszawa: Wydawnictwo Medium.
Robbins, S.P. 2003. Prawdy o kierowaniu ludźmi… i tylko prawdy, Warszawa: Polskie
Stevenson, H.H. i J.C. Jarillo 1990. A paradigm of entrepreneurship: entrepreneurial
management. Strategic Management Journal, nr 11.
Szablewski, A. i R. Tuzimek (red.) 2008. Wycena i zarządzanie wartością firmy, Warszawa:
Poltext.
Zampetakis, L.A., Gotsi, M., Andriopoulos, C. i S.R. Valassis 2011. Creativity and entrepreneurial intention in young people: empirical insights from business school students.
The International Journal of Entrepreneurship and Innovation, nr 3 (12).
vol. 10, nr 1 (36), t. 2, 2012
25
DOI 10.7172.1644-9584.36.2
Finansowanie działalności innowacyjnej
w warunkach spowolnienia gospodarczego
Adam Samborski
Rynek kapitału ryzyka jest podstawowym źródłem finansowania przedsiębiorstw bazujących na nowych technologiach. Odgrywa on kluczową rolę w promowaniu przełomowych innowacji i jest jedną z kluczowych determinant rozwoju
przedsiębiorczości. Rynek kapitału ryzyka jest jednak bardzo wrażliwy na zmiany
koniunktury gospodarczej. Finansowanie innowacji w warunkach spowolnienia
gospodarczego staje się trudniejsze. Kurczą się bowiem wolne środki pieniężne,
którymi dysponują zarówno inwestorzy, jak i same przedsiębiorstwa. Popularną
miarą skali wysiłków innowacyjnych przedsiębiorstw i poszczególnych krajów
są wydatki przeznaczane na badania i rozwój. Bezpośrednio związane są one
z innowacjami produktowymi i procesowymi, a pośrednio z inwestycjami w wiedzę. Przy dużej zmienności otoczenia warto zadać pytanie o źródła finansowania działalności innowacyjnej w warunkach spowolnienia gospodarczego.
1. Wstęp
Świat stanął obecnie na rozdrożu. Gospodarki powoli wychodzą z najbardziej poważnego kryzysu gospodarczego od czasów Wielkiej Depresji.
Konkurencja międzynarodowa ze strony nowych graczy powoduje, iż konkurencyjność wielu krajów wysoko rozwiniętych słabnie. Presja na ochronę
środowiska podważa trwałość obecnego modelu rozwoju. Wydłużenie oczekiwanej długości życia powoduje konieczność zwiększenia nakładów na
system opieki zdrowotnej, aby ten mógł sprostać problemowi starzejącego
się społeczeństwa. Wszystkie te wyzwania mają charakter globalny i dotyczą
każdego kraju – bez względu na jego zamożność czy położenie geograficzne.
Ponadto skala problemów przekracza możliwości pojedynczych krajów
i wymaga koordynacji w wymiarze ponadnarodowym.
Coraz częściej innowacje postrzega się jako efektywny sposób odpowiedzi na te właśnie wyzwania. Innowacje są bowiem głównym źródłem wyników gospodarczych poszczególnych krajów, przedsiębiorstw czy też dobrobytu społecznego. Wpływają na produktywność, tworzenie miejsc pracy oraz
pomyślność mieszkańców. Są kluczem do wyjścia z kryzysu gospodarczego
oraz rozwiązania problemów ochrony zdrowia i środowiska, a także powrotu
poszczególnych krajów na zrównoważoną – i mądrą – ścieżkę rozwoju
(OECD 2009: 7, 9).
26
Finansowanie działalności innowacyjnej w warunkach spowolnienia gospodarczego
W tym kontekście warto zadać pytanie o źródła finansowania działalności innowacyjnej w warunkach spowolnienia gospodarczego1.
2. Innowacja we współczesnym świecie
Przez innowację należy rozumieć udane wykorzystanie nowych pomysłów
oraz idei. Może ona nastąpić w dziedzinie przemysłowej (produkty, procesy,
kampanie) lub naukowej (teorie, spojrzenia, metodologie). Pomysły te przybierają formę produktów lub procesów. Innowacja ma więc miejsce zarówno
w obszarze nauki (rozwój nowych podejść naukowych, teorii, metodologii
itd.), jak i organizacji (nowe produkty, procesy, teorie, metodologie) (Paukert, Niederee i Hemmje 2006).
Innowacje prowadzą do rozwiązań problemów, które mogą różnić się
stopniem nowatorstwa danego rozwiązania i liczbą implikowanych zmian.
Zgodnie z terminologią TRIZ (teoria pomysłowego rozwiązywania problemów, podejścia algorytmicznego do rozwiązywania trudnych technicznych
i technologicznych problemów) wyodrębnić można pięć podstawowych poziomów innowacji, począwszy od niewielkich zmian ewolucyjnych wdrażających
poprawki do istniejących systemów lub produktów na najniższym poziomie,
a skończywszy na rewolucyjnych zmianach na poziomie najwyższym, które
oferują rozwiązania wykraczające poza ograniczenia współczesnej wiedzy
naukowej. Podział na ewolucyjny i rewolucyjny charakter innowacji ma
istotny wpływ na działania w ramach cyklu życia wiedzy oraz na odpowiednie wsparcie procesu2 (Paukert, Niederee i Hemmje 2006).
„Proces innowacyjny należy (…) rozumieć jako działanie kreatywne polegające na tworzeniu, projektowaniu i realizacji innowacji. Mówiąc inaczej,
proces innowacyjny można określić jako całokształt czynności niezbędnych
do powstania i praktycznego zastosowania nowych rozwiązań technicznych,
które jak wynika z wcześniejszych ustaleń, obejmują swym zakresem nowe
lub zmodyfikowane wyroby, procesy wytwórcze oraz zmiany organizacyjne.
Analogiczną treść przypisuje się pojęciu działalności innowacyjnej. Jeżeli
chodzi natomiast o konkretne rozwiązanie techniczne i jego zastosowanie
w gospodarce, to wówczas można mówić o przedsięwzięciu innowacyjnym”
(Bąkowski in. 2005: 38). „Zgodnie z zaleceniami metodologii OSLO, działalność innowacyjna TPP obejmuje wszystkie czynności naukowe, technologiczne, organizacyjne, finansowe i handlowe (w tym inwestowanie w nową
wiedzę), które prowadzą bądź mają prowadzić do wdrażania technologicznie nowych lub udoskonalonych produktów lub procesów” (Golińska-Pieszyńska 2007: 213–214).
Kluczowe znaczenie w procesie tworzenia innowacji ma integracja wiedzy, gdyż innowacja jest pochodną tworzenia nowych idei (wiedzy), które
z kolei prowadzą do rozwoju nowych produktów lub praktyk organizacyjnych.
Integracja wiedzy, w odróżnieniu od wiedzy jako takiej, pełni ważną funkcję w innowacji3. Nie polega jedynie na posiadaniu nowej wiedzy, która
vol. 10, nr 1 (36), t. 2, 2012
27
Adam Samborski
tworzy sukces rozumiany jako ulepszoną praktykę lub nowe produkty,
ale jest zdolnością integrowania wiedzy między grupami i organizacjami
(Newell 2006).
Coraz częściej innowacje osiąga się dzięki konwergencji różnych dziedzin
nauki i technologii. Wzajemne oddziaływanie na siebie różnych dyscyplin
badawczych prowadzić może do powstawania nowych obszarów badań. Przykładem mogą być badania w obszarze „nanonauki”, które pojawiły się
w wyniku wzajemnego oddziaływania na siebie fizyki i chemii. „Nanonauka”
wchodzi obecnie w interakcje z naukami przyrodniczymi. Interakcje te nie
są jeszcze na tyle silne, by przestrzeń między tymi naukami zajęła „bionanonauka”.
Istotny wpływ na liczbę realizowanych procesów innowacyjnych
w poszczególnych krajach ma polityka stymulująca podejmowanie współpracy
między przedsiębiorstwami i tworzenie sieci inicjatyw. Współpraca może
być podejmowana w celu rozszerzenia zakresu projektu czy też uzupełnienia kompetencji firmy. Ważna jest współpraca o charakterze zarówno krajowym, jak i międzynarodowym. Dzięki temu tworzenie wiedzy naukowej
przekracza granice, przenosi się z pojedynczych podmiotów na grupy, z jednej instytucji na wiele. Innowacyjność krajów czy pojedynczych przedsiębiorstw rośnie dzięki tworzeniu ponadnarodowych sieci badawczych.
Kluczowe znaczenie dla innowacyjności poszczególnych gospodarek mają
inwestycje w wiedzę, rozumiane jako inwestycje w aktywa niematerialne.
W takich krajach, jak: Stany Zjednoczone, Szwecja, Wielka Brytania czy
Finlandia, inwestycje w aktywa niematerialne przewyższają inwestycje
w kapitał rzeczowy (maszyny i wyposażenie). W 2006 r. w Stanach Zjednoczonych inwestycje w aktywa niematerialne ukształtowały się na poziomie
12,02% PKB, a w aktywa rzeczowe 7,52% PKB, w Szwecji 11,89% PKB
wobec 9,96% PKB, w Wielkiej Brytanii 9,68% PKB wobec 5,92% PKB,
a w Finlandii 9,05% PKB wobec 7,52% PKB (rysunek 1). Innowacje związane są tutaj z oprogramowaniem, kapitałem ludzkim czy nowymi strukturami organizacyjnymi. Przyczyniają się one do wzrostu wydajności w gospodarce.
Warto w tym miejscu wspomnieć, iż w części krajów, a dokładniej regionów, zapewnia się bardziej sprzyjające środowisko dla innowacji w biznesie
niż w innych. Wiele z wiodących firm działających w obszarach wiedzochłonnych, takich jak technologie informacyjne i komunikacyjne, czy też
związanych z biotechnologiami, pojawiło się w określonych regionach.
Regiony te to np. Kalifornia w Stanach Zjednoczonych, Południowe Kanto
w Japonii, Bawaria w Niemczech, Południowy Wschód w Wielkiej Brytanii,
Nowa Południowa Walia w Australii czy Ontario w Kanadzie (OECD 2010a:
20–44). W innych krajach powinno dążyć się do repliki warunków oferowanych przez te regiony. Trzeba jednak mieć świadomość, iż na dynamikę
procesów rozwojowych w tych obszarach, poza czynnikami ekonomicznymi,
istotny wpływ wywarły pozaekonomiczne czynniki rozwoju, takie jak: histo28
ria danego regionu, charakterystyczne dla danego regionu wartości i normy
kulturowe oraz potencjał wiedzy i wykształcenie mieszkańców (Glinka
i Pasieczny 2004: 205).
maszyny i wyposażenie
oprogramowanie i bazy danych
25
B+R i inne produkty własności intelektualnej
20
marka, kapitał ludzki, kapitał organizacyjny
15
%
10
5
ja
Da
ni
N a
ie
m
cy
Fi
nl
an
di
a
W
U
lk
. B SA
ry
ta
ni
a
ja
nc
Fr
a
ria
ec
Sz
w
lia
st
ga
Au
Po
r
tu
ia
da
na
Ka
lia
H
is
zp
an
a
Au
st
ra
ni
Ja
po
y
ch
C
ze
ja
ch
ac
ło
W
ow
Sł
y
0
Dane dla Japonii, Kanady, Portugalii obejmują rok 2005.
Rys. 1. Inwestycje w aktywa rzeczowe i niematerialne w 2006 r. (% PKB). Źródło: OECD
2010a. Measuring Innovation. A New Perspective, Paris: OECD, s. 22.
Patrząc na problematykę innowacji z poziomu przedsiębiorstwa, należy
zauważyć, iż często stosowane pojęcie innowacji technologicznej lub nietechnologicznej jest nie tylko dużym uproszczeniem, ale również do pewnego
stopnia mylące. Każda z nich bowiem w inny, odrębny sposób oddziałuje
na przedsiębiorstwo, wykazując równocześnie bardzo silną współzależność.
Innowacje technologiczne wpływają na opracowywanie i wdrażanie nowych
procesów, produktów i usług. Związane są bardziej z fizycznymi wynikami
aktywności innowacyjnej. Innowacje nietechnologiczne zwiększają wrażliwość
przedsiębiorstwa na jego otoczenie, umożliwiają mu skoordynowaną ekspansję rynkową przy jednoczesnym zachowaniu zdolności dyfuzji innowacji
oraz możliwości wytwarzania nadwyżki (Płaczek 2005: 148–149). We współczesnym świecie większość firm w obszarze innowacji realizuje strategie
uzupełniające się, wprowadzając zarówno innowacje produktowe i procesowe, jak również marketingowe i organizacyjne. Dotyczy to zarówno przedsiębiorstw typowo produkcyjnych, jak i usługowych. Istnieją oczywiście
różnice w przekroju sektorowym czy też dotyczące wielkości poszczególnych
przedsiębiorstw. Na przykład w przedsiębiorstwach usługowych częściej niż
w przedsiębiorstwach produkcyjnych wprowadza się innowacje marketingowe
i organizacyjne (OECD 2010a).
vol. 10, nr 1 (36), t. 2, 2012
29
Adam Samborski
3. Gospodarka światowa w obliczu recesji
Wydarzenia w gospodarce światowej z lat 2007–2009 stały się największym wyzwaniem dla rządów krajów OECD w ostatnim kilkudziesięcioleciu,
a ich skutki będą odczuwane jeszcze przez długi okres. Największa gospodarka świata – Stanów Zjednoczonych, jak i wiele innych gospodarek stanęło
w obliczu recesji. Komitet Cykli Koniunkturalnych (BCDC) Narodowego
Biura Badań Gospodarczych (NBER) 11 grudnia 2008 r. uznał, iż szczyt
ekonomicznej aktywności w gospodarce amerykańskiej przypada na grudzień
2007 r. (tabela 1). Grudzień 2007 r. jest więc punktem zwrotnym cyklu
koniunkturalnego, kończącym fazę ekspansji w gospodarce, która to rozpoczęła się w listopadzie 2001 r., wchodzącej w recesję. Po przeanalizowaniu podstawowych wskaźników aktywności gospodarczej, 20 września 2010 r.
Komitet uznał, iż czerwiec 2009 r. jest miesiącem kończącym recesję
w gospodarce amerykańskiej, która to rozpoczęła się, jak już wspomniano,
w grudniu 2007 r., co potwierdzono ponownie (National Bureau of Economic Research 2010; National Bureau of Economic Research 2008).
Punkty zwrotne cyklu
Szczyt
Dno
dane kwartalne
w nawiasach
Czas trwania w miesiącach
Ruch
zniżkowy
Ekspansja
szczyt
do dna
poprzednie
dno do
szczytu
dno od
poprzedniego
dna
szczyt od
poprzedniego
szczytu
Cykl
Grudzień
2007 (IV)
Czerwiec
2009 (II)
18
73
91
81
Marzec
2001 (I)
Listopad
2001 (IV)
8
120
128
128
Lipiec
1990 (III)
Marzec
1991 (I)
8
92
100
108
Lipiec
1981 (III)
Listopad
1982 (IV)
16
12
28
18
Styczeń
1980 (I)
Lipiec
1980 (III)
6
58
64
74
Listopad
1973 (IV)
Marzec
1975 (I)
16
36
52
47
Tab. 1. Cykle koniunkturalne w gospodarce USA w latach 1973–2009. Źródło: National
Bureau of Economic Research 2011. US Business Cycle Expansions and Contractions,
www.nber.org.
Komitet określając fazy cyklu koniunkturalnego zwraca przede wszystkim
uwagę na kształtowanie się czterech podstawowych, jego zdaniem, wskaźników aktywności gospodarczej, a mianowicie: produkcji przemysłowej,
sprzedaży przemysłowej i detalicznej, dochodów realnych ludności pomniejszonych o transfery oraz liczby osób zatrudnionych w gospodarce. W okresie od grudnia 2007 r. do czerwca 2009 r. wskaźniki te kształtowały się
30
w trendzie spadkowym (Samborski 2010: 510–511). Ostatnia recesja w gospodarce amerykańskiej trwała więc 18 miesięcy, czyli znaczenie dłużej niż
którakolwiek z recesji mających miejsce po II wojnie światowej. Poprzednio
najdłuższymi recesjami w powojennej historii Stanów Zjednoczonych były
recesje z lat 1973–1975 oraz 1981–1982, trwające 16 miesięcy (tabela 1)
(National Bureau of Economic Research 2011).
W czasie trwania ostatniej recesji wyraźnie spadła wartość produktu
krajowego brutto Stanów Zjednoczonych. PKB wyrażone w miliardach USD
według wartości z 2005 r. obniżył się z 13 363,5 w IV kwartale 2007 r. do
12 810,0 w II kwartale 2009 r. Warto w tym miejscu zauważyć, iż w przypadku recesji z okresu od marca 2001 r. do listopada 2001 r. wartość realna
PKB utrzymywała się na zbliżonym poziomie (Bureau of Economic Analysis 2011).
Wydarzenia mające miejsce w Stanach Zjednoczonych miały kluczowe
znaczenie dla sytuacji gospodarczej w pozostałych krajach OECD. Problemy
rynku kredytów hipotetycznych (sub-prime) zwiększyły zmienność rynków
finansowych, co w połączeniu z wysokimi cenami towarów i energii doprowadziło do spowolnienia gospodarczego w wielu obszarach geograficznych
świata. Pogarszająca się sytuacja dużych instytucji finansowych Stanów Zjednoczonych i Europy, kluczowych dla stabilności całego systemu finansowego,
przełożyła się na głęboki kryzys finansowy. Efektem kryzysu finansowego
stał się głęboki kryzys gospodarczy. W wielu krajach OECD odnotowano
spadek produkcji i handlu, wzrost bezrobocia, obniżenie cen akcji, znaczące
ograniczenie przez banki akcji kredytowej. Jedynie niewiele gospodarek
oparło się kryzysowi, a te, które początkowo wydawały się odporne na
kryzys, zostały nim dotknięte w wyniku silnych powiązań finansowych i handlowych z głównymi rynkami OECD. Rządy poszczególnych państw zdecydowały się na bezpośrednie wsparcie ze środków publicznych rynków finansowych. Przygotowały także liczne pakiety bodźców fiskalnych. Programy
pomocowe poważnie jednak nadwyrężyły budżety centralne poszczególnych
państw. W efekcie wzrosła świadomość i troska o stan finansów publicznych.
W wielu krajach OECD pojawia się obecnie potrzeba znaczącej konsolidacji fiskalnej. Ważnym jest jednak to, aby właściwie ustalić zakres konsolidacji fiskalnej. Nie może ona bowiem zdławić zdolności gospodarki do
wzrostu gospodarczego.
Warunki makroekonomiczne stawiają obecnie przed przedsiębiorstwami
wiele wyzwań dotyczących działalności badawczej i innowacyjnej. Firmy
borykają się bowiem ze słabszym popytem na ich produkty i usługi. Coraz
częściej pojawia się problem dostępności kredytów na działalność B+R
i innowacje. Nastąpił znaczący spadek w handlu i inwestycjach zagranicznych.
Ograniczony został dostęp do finansowania na rynkach międzynarodowych,
który ma kluczowe znaczenie dla globalnego łańcucha dostaw. Zapewnia
on przedsiębiorstwom wiedzę technologiczną, kontakty biznesowe, partnerów międzynarodowych czy dane rynkowe. W większości krajów OECD
vol. 10, nr 1 (36), t. 2, 2012
31
Adam Samborski
wprowadzono jednak, w ramach pakietów stymulujących gospodarkę, nowe
ulgi podatkowe i dotacje na działalność badawczo-rozwojową (B+R).
Wynika to z przekonania, że wsparcie w przedsiębiorstwach działalności
B+R i innowacji jest działaniem na rzecz trwałego wzrostu gospodarczego.
Jednym z elementów polityki stymulującej gospodarkę jest wspieranie
małych i średnich przedsiębiorstw.
W sektorze publicznym wpływ spowolnienia gospodarczego na inwestycje w sferę B+R i innowacje nie jest aż tak widoczny jak w przypadku
sektora prywatnego. W pakietach stymulujących gospodarkę gros środków
przewidziano na wspieranie szeroko rozumianej krajowej infrastruktury
(np. dróg, sieci energetycznej, technologii informacyjnych i komunikacyjnych). W niektórych krajach w celu pobudzenia sfery B+R zwiększono
nakłady na działalność badawczą uniwersytetów i rządowych instytucji
badawczych. Utworzono wiele nowych laboratoriów oraz zakupiono nową
aparaturę badawczą. Szczególną uwagę zaczęto poświęcać rozwojowi technologii przyjaznych środowisku („zielone technologie”). Obszarami kluczowymi są obecnie edukacja i rozwój umiejętności poprzez ustawiczne kształcenie. Priorytetem dla krajów OECD stały się zasoby ludzkie dla nauki
i technologii tak kształtowane, aby efektywnie wspierać rozwój innowacji.
W tym celu kreuje się kulturę innowacji, wprowadza politykę zwiększania
zainteresowania nauką, poprawia jakość kształcenia i warunki zatrudnienia.
Niemniej jednak należy pamiętać, iż immanentną cechą kryzysów jest
wzrost ryzyka i niepewności w działalności gospodarczej, czy może szerzej
– działalności człowieka. Niepewność i ryzyko wzrasta więc również w działalności B+R, innowacjach, nauce, technologii. Innowacje mogą stanowić
jednak podwaliny dla przyszłego trwałego, zrównoważonego rozwoju. Zastosowanie odkryć, wdrażanie nowych idei może przyczynić się do zaspokajania potrzeb społeczeństwa w bardziej skuteczny sposób. W wielu badaniach
wskazuje się na związek pomiędzy innowacyjnością przedsiębiorstw czy
nakładami na B+R a wzrostem wydajności. Przykładem mogą być badania
przeprowadzone na grupie przedsiębiorstw z 18 krajów przez C. Criscuolo
(2009), w których wskazuje się na silny związek pomiędzy innowacją produktową a wydajnością pracy. W procesie tym niewątpliwie istotną rolę
odgrywają również innowacje nietechnologiczne, jednak ich wpływ na wydajność pracy jest trudniej mierzalna. Na przykład wdrożenie nowych metod
marketingowych lub organizacyjnych może mieć kluczowe znaczenie dla
komercjalizacji nowych produktów lub wprowadzenia nowych procesów.
Reasumując, badania i innowacje pozwalają na lepsze wykorzystanie
zasobów w gospodarce, tworząc warunki, w których rząd, przedsiębiorstwa
czy gospodarstwa domowe osiągają założone cele po niższym koszcie. Biorąc pod uwagę fakt, iż niższa wydajność pracy jest głównym źródłem znaczących różnic w poziomie PKB na mieszkańca pomiędzy krajami OECD
a Stanami Zjednoczonymi, pobudzenie innowacyjności poszczególnych
państw powinno stanowić priorytet ich polityki gospodarczej. Nadzieję
32
pokłada się więc w nauce, technologii i innowacji, które zapewnić mogą
światu zrównoważone, a zarazem trwałe ożywienie w gospodarce (OECD
2010b: 16–20).
4. Inwestycje w badania i rozwój
900 000
800 000
700 000
600 000
500 000
400 000
300 000
200 000
100 000
0
OECD
USA
20
08
20
06
20
04
20
02
20
00
19
98
19
96
19
94
UE-27
Japonia
19
92
19
90
mln USD
W ostatnich dwóch dekadach w krajach OECD wyraźnie wzrosły nakłady
na badania i rozwój. Wartość wydatków ogółem, mierzona nakładami krajowymi brutto na B+R, ukształtowała się w 1990 r. na poziomie
431 mld USD, a w 2008 r. już na poziomie 782 mld USD (rysunek 2).
W tym okresie inwestycje przedsiębiorstw w sferę B+R, mierzone nakładami
sektora przedsiębiorstw na B+R, wzrosły z 295 mld USD do 545 mld USD
(rysunek 3). Udział największej gospodarki świata (USA) w wydatkach na
B+R krajów OECD ogółem wyniósł w 2008 r. 41,5%. W przypadku sektora
Rys. 2. Nakłady krajowe brutto na B+R (miliony USD z 2000 r., w cenach stałych, według
parytetu siły nabywczej). Źródło: OECD 2011a. Main Science and Technology Indicators
(MSTI), Paris: OECD Database.
600 000
mln USD
500 000
OECD
400 000
300 000
USA
200 000
UE-27
Japonia
100 000
20
08
20
06
20
04
20
02
20
00
19
98
19
96
19
94
19
92
19
90
0
Rys. 3. Nakłady sektora przedsiębiorstw na B+R (miliony USD z 2000 r., w cenach stałych,
według parytetu siły nabywczej). Źródło: OECD 2011a. Main Science and Technology
Indicators (MSTI), Paris: OECD Database.
vol. 10, nr 1 (36), t. 2, 2012
33
Adam Samborski
przedsiębiorstw wartość ta stanowiła 43,2% nakładów na B+R przedsiębiorstw z krajów OECD. Jest to nieco mniej niż w 1990 r. – odpowiednio
43,4% i 44,6%. Udział Japonii w analizowanym okresie spadł z 19,8%
(sektora przedsiębiorstw 20,2%) do 15,7% (sektora przedsiębiorstw 17,7%).
W przypadku Unii Europejskiej (UE-27) w 2008 r. wartość wydatków na
B+R stanowiła 29,6% wartości wydatków OECD ogółem. Udział sektora
przedsiębiorstw UE-27 w inwestycjach w B+R przedsiębiorstw krajów
OECD ukształtował się w 2008 r. na poziomie 26,5%. Jest to mniej niż
w 1995 r. – odpowiednio 31,4% i 29,0%.
Nakłady krajowe brutto na B+R w OECD ogółem w latach 1990–2008
wzrastały z roku na rok przeciętnie o 3,4%. Jest to więcej niż średnie tempo
zmian tego zjawiska w czasie w Stanach Zjednoczonych, Japonii, czy UE-27,
które ukształtowało się, odpowiednio, na poziomie 3,1%, 2,1% i 3,1% (lata
1995–2009). Oznacza to, iż wskaźniki dynamiki nakładów krajowych brutto
na B+R w Stanach Zjednoczonych, Japonii czy UE-27 były niższe niż
ciąg indeksów łańcuchowych w pozostałej części OECD. W przypadku
nakładów sektora przedsiębiorstw na B+R trzeba również zauważyć, iż
średnie tempo zmian zjawiska w czasie było wyższe w OECD ogółem (3,5%)
niż w Stanach Zjednoczonych (3,3%), Japonii (2,6%), czy UE-27 (3,0%,
w latach 1995–2009).
W szczytowym okresie kryzysu, tj. w roku 2008, poziom nakładów ogółem na B+R zmniejszył się w stosunku do roku poprzedniego w przypadku
Japonii, Kanady, Czech, Grecji, Islandii, Izraela, Luksemburgu, Meksyku,
Holandii, Norwegii, Portugalii, Wielkiej Brytanii. Wraz z postępującą konsolidacją fiskalną należy spodziewać się dalszego ograniczenia nakładów na
B+R w kolejnych krajach OECD.
Analizując udział nakładów krajowych brutto na B+R w PKB OECD,
należy zauważyć, iż w latach 1990–2008 wzrósł on nieznacznie z 2,24% do
2,34% PKB przy średnim tempie zmian na poziomie 0,2% (rysunek 4).
4,0
%
3,5
Japonia
3,0
USA
OECD
UE-27
Chiny
2,5
2,0
1,5
1,0
Polska
20
08
20
06
20
04
20
02
20
00
19
98
19
96
19
94
19
92
19
90
0,5
0
Rys. 4. Udział nakładów krajowych brutto na B+R w PKB (w %). Źródło: OECD 2011a.
Main Science and Technology Indicators (MSTI), Paris: OECD Database.
34
W Japonii i Stanach Zjednoczonych udział wydatków na B+R w PKB
jest znacząco większy niż w OECD ogółem. W Japonii wartości te ukształtowały się na poziomie 2,95% PKB w 1990 r. i 3,44% PKB w 2008 r.
W Stanach Zjednoczonych odpowiednio 2,64% i 2,78%. Średnie tempo
zmian analizowanego zjawiska w czasie w Japonii wyniosło 0,8%, w Stanach
Zjednoczonych natomiast 0,3%. Dla UE-27 udział nakładów krajowych
brutto na B+R w PKB w latach 1995–2009 kształtował w przedziale 1,65%
do 1,91%, czyli znacząco poniżej OECD ogółem. Trzeba jednak zwrócić
uwagę na fakt, iż w tym czasie udział wydatków na B+R w PKB UE-27
wzrastał z roku na rok przeciętnie o 1%. W przypadku Polski wielkość
nakładów krajowych brutto mierzona ich udziałem w PKB znacząco zmalała.
W latach 1990–2009 z 0,87% do 0,67%, przy średnim tempie zmian zjawiska w czasie na poziomie –1,4%. W tym czasie Chiny podwoiły udział
nakładów krajowych brutto na B+R w PKB z 0,73% (1991 r.) do 1,53%
(2008 r.), przy przeciętnym wzroście z roku na rok o 4,4%. Tak znaczący
wzrost jest w dużej mierze efektem działalności badawczej i rozwojowej
firm międzynarodowych. I tak w 2008 r. udział przedsiębiorstw z kapitałem
zagranicznym w wydatkach Chin na B+R wyniósł około 19%.
3,0
Japonia
2,5
USA
OECD
2,0
%
1,5
UE-27
1,0
Chiny
0,5
Polska
20
08
20
06
20
04
20
02
20
00
19
98
19
96
19
94
19
92
19
90
0
Rys. 5. Udział nakładów sektora przedsiębiorstw na B+R w PKB (w %). Źródło: OECD
2011a. Main Science and Technology Indicators (MSTI), Paris: OECD Database.
W latach 1990–2008 wzrósł udział w PKB OECD nakładów sektora przedsiębiorstw na B+R. Wartości te kształtowały się w przedziale 1,35–1,63%,
przy średnim tempie zmian na poziomie 0,3% (rysunek 5). W przypadku
Japonii i Stanów Zjednoczonych wielkości te ukształtowały się na znacznie
wyższym poziomie. W Japonii udział w PKB nakładów sektora przedsiębiorstw na B+R wyniósł w 1990 r. 2,09%, a w 2008 r. już 2,69%. Dla Stanów
Zjednoczonych odpowiednio 1,86% i 2,02%. W przypadku Japonii udział
w PKB wydatków przedsiębiorstw na B+R w latach 1990–2008 wzrastał
z roku na rok przeciętnie o 1,4%, w Stanach Zjednoczonych natomiast
o 0,4%. Imponujące średnie tempo zmian zjawiska w czasie odnotowano
w Chinach. W latach 1991–2008 wyniosło ono 8,3%. W przypadku Polski
vol. 10, nr 1 (36), t. 2, 2012
35
Adam Samborski
średnia geometryczna z indeksów łańcuchowych z lat 1992–2009 przyjęła
wartość 0,95, co oznacza spadek udziału w PKB nakładów sektora przedsiębiorstw na B+R (OECD 2011a; OECD 2010b: 23–25).
Wykres 6 przedstawia zmiany w nakładach sektora przedsiębiorstw na
B+R mierzone ich udziałem w PKB w latach 2000 – 2008. W większości
z analizowanych krajów odnotowano wzrost wydatków przedsiębiorstw na
B+R w 2008 roku w stosunku do roku 2000. Największy w Portugalii,
Chinach, Turcji, Australii, Korei, Singapurze, największy spadek natomiast
w Słowacji, Rumunii, Polsce, Holandii, Kanadzie, Rosji. Najwięcej w relacji do PKB na B+R wydają przedsiębiorstwa z Izraela, Szwecji, Finlandii,
Japonii, Korei, Szwajcarii, Stanach Zjednoczonych, najmniej przedsiębiorstwa z Argentyny, Grecji, Rumuni, Meksyku i Polski.
4,5
4,0
2000 r.
2008 r.
3,5
3,0
2,5
%
2,0
1,5
1,0
0,5
I
Sz zrae
Fin wecj l
lan a
Jap dia
o
Szw Kornia
ajc ea
aria
Sin USA
gap
Da ur
Au nia
Niestria
m
O cy
IslaECD
Luk Bendia
sem lgia
Fr burg
Au ancja
str
U alia
Wlk CE-27
. B hin
r
Słoytani y
w a
Kanenia
Irla ada
C ndia
Ho zechy
No land
Po rwegiia
r
Histugal a
zpa ia
R nia
Włoosja
ch
R y
No
wa Wę PA
Zel gry
and
ia
SłoTurcja
w
Poacja
M lska
Ru eksy
mu k
n
Arg Grecia
ent ja
yna
0
Rys. 6. Udział nakładów sektora przedsiębiorstw na B+R w PKB (w %) w poszczególnych
krajach. Źródło: OECD 2011a. Main Science and Technology Indicators (MSTI), Paris:
OECD Database; OECD 2010b. OECD Science, Technology and Industry Outlook 2010,
Paris: OECD, s. 27.
Zastanawiając się nad przyczynami tego zróżnicowania, należy zwrócić
uwagę na dwie podstawowe kwestie.
Po pierwsze w gospodarkach rozwiniętych przedsiębiorstwa coraz częściej
stają przed barierami technologicznymi. Przełamywanie tych barier wymaga
znacznych nakładów finansowych na B+R. W gospodarkach rozwijających
się, przedsiębiorstwa zazwyczaj adaptują wypracowane technologie, co jest
rozwiązaniem znacznie mniej kapitałochłonnym. Ponadto wielkość wydatków
36
na B+R uzależniona jest od struktury gospodarczej poszczególnych krajów.
Na przykład Norwegia, posiadając znaczne zasoby naturalne, mniej wydaje
na B+R, gdyż ważne miejsce w jej gospodarce odgrywają branże tradycyjne,
takie jak wydobywcza. Ważna jest również specjalizacja poszczególnych
gospodarek. Przedsiębiorstwa z UE w większym stopniu specjalizują się
w przemyśle samochodowym (wymagającym mniej nakładów na B+R) niż
w przemysłach związanych ze sprzętem komputerowym, oprogramowaniem
czy elektroniką (wymagającymi większych nakładów na B+R).
Po drugie, analizując dane o wydatkach w przedsiębiorstwach na B+R,
zwrócić należy również uwagę na efekty inwestycji, takie jak np. jakość
i ilość produkcji. Dane pierwotne o wartości nakładów na B+R mogą zacierać w znaczny sposób różnice w efektywności i skuteczności tych wydatków
oraz odwracać uwagę od innych ważnych aspektów, takich jak ułatwienia
w tworzeniu, wykorzystaniu i absorpcji wiedzy (np. jakość infrastruktury
informatycznej). Wiele firm wprowadza ponadto innowacje, nie inwestując
ogromnych sum w B+R (OECD 2011a; OECD 2010b: 25, 28). Kiedy Steve
Jobs i jego zespół z Apple Inc. stworzyli pierwowzór komputera Macintosh
we wczesnych latach 80-tych, International Business Machines Corp. wydawał przynajmniej 100 razy tyle co Apple na B+R. Innym przykładem jest
najbardziej zaawansowany na świecie system operacyjny komputerów osobistych Mac Os X stworzony, gdy Apple dysponował jedynie 5-procentowym
udziałem w rynku komputerów, a Microsoft rocznym budżetem na B+R
w wysokości 6 mld USD (Gibson 2009: 26–27). To pokazuje, że dane liczbowe mówią tylko część prawdy o poziomie rozwoju nauki, technologii
i innowacji w poszczególnych krajach. Bardzo ważne w przedsiębiorstwach
są również działania w obszarze szkoleń, zarządzania wiedzą czy marketingowe, stanowiące uzupełnienie dla B+R, a zapewniające firmom szerszy
dostęp do wiedzy (OECD 2010b: 26).
5. Finansowanie działalności badawczej i rozwojowej
w warunkach spowolnienia gospodarczego
Sektor przedsiębiorstw jest głównym źródłem finansowania działalności
B+R w większości krajów OECD, stanowiącym 64,5% ogółu źródeł finansowania w 2008 r. (rysunek 7).
Jest to znaczący wzrost w stosunku do roku 1990, w którym wartość ta
ukształtowała się na poziomie 57,8%. Bardzo podobnie jak w OECD ogółem kształtuje się udział sektora przedsiębiorstw w finansowaniu nakładów
krajowych brutto na B+R w Stanach Zjednoczonych. W Japonii wielkości
te ukształtowały się na znacznie wyższym poziomie, przyjmując wartości
73,1% (1990 r.) i 78,2% (2008 r.). W Unii Europejskiej (UE-27) poziom
finansowania działalności badawczej i rozwojowej ze środków sektora przedsiębiorstw jest niższy niż w OECD ogółem. W 2008 r. wyniósł on 54,3%
vol. 10, nr 1 (36), t. 2, 2012
37
Adam Samborski
ogółu źródeł finansowania. Jest to jednak więcej niż w roku 1995, kiedy to
wielkość ta przyjęła wartość 51,9%.
Japonia
USA
OECD
UE-27
20
08
20
06
20
04
20
02
20
00
19
98
19
96
19
94
Polska
19
92
19
90
%
90
80
70
60
50
40
30
20
10
0
Rys. 7. Udział sektora przedsiębiorstw w finansowaniu nakładów krajowych brutto na B+R
(w %). Źródło: OECD 2011a. Main Science and Technology Indicators (MSTI), Paris: OECD
Database.
100
90
80
70
60
%
50
40
rząd
30
inne
20
firmy
10
Ru
mu
n
Arg Rosia
ent ja
y
Po na
ls
No Sł Grecka
wa ow ja
Zel acja
an
His Rdia
zpa PA
Me nia
ks
NoWłochyk
rwe y
Wlk A gia
. B ustr
ryta ia
Turnia
PoKanacdja
rtug a
W alia
Irlaęgry
Islandia
F ndi
Horancja
la a
Cz ndia
ec
UE hy
Da-27
n
AuBelgia
Słostralia
Sinwenia
g ia
Szwapur
e
OE cja
CD
SA
SzwNieU
m
a c
Fin jcari y
lan a
Chdia
Luk K
i
sem oreny
bur a
JapIzraeg
oni l
a
0
Pozycja „inne” obejmuje źródła zarówno krajowe, jak i zagraniczne.
Rys. 8. Źródła finansowania B+R w 2008 r. (w %). Źródło: OECD 2011a. Main Science
and Technology Indicators (MSTI), Paris: OECD Database; OECD 2010b. OECD Science,
Technology and Industry Outlook 2010, Paris: OECD, s. 31.
38
W Polsce natomiast udział sektora przedsiębiorstw w finansowaniu nakładów krajowych brutto na B+R w ostatnich latach maleje. W 1994 r. wynosił on jeszcze 39,5%, by w 2009 r. spaść do 27,1%. Zwrócić w tym miejscu
warto uwagę na fakt, iż Polska wśród krajów OECD w największym stopniu
działalność badawczą i rozwojową finansuje ze środków publicznych (rysunek 8). Oprócz Polski w niewielkim stopniu ze środków przedsiębiorstw
działalność B+R finansowana jest w Grecji, Słowacji i Nowej Zelandii,
a w krajach spoza OECD – w Rumunii, Rosji, Argentynie. Na przeciwnym
biegunie, oprócz wspomnianej już Japonii, znajduje się Izrael, Luksemburg,
Korea, Finlandia, a z krajów spoza OECD – Chiny.
Jak już wspomniano, w OECD ogółem wartość sfinansowanych przez
sektor przedsiębiorstw nakładów krajowych brutto na B+R rośnie. W latach
1981–2008 wartość ta wzrastała z roku na rok przeciętnie o 4,5%, przy
przeciętnym wzroście PKB na poziomie 2,8% (rysunek 9). Jest to znacznie
więcej niż w przypadku średniego tempa zmian wartości sfinansowanych
przez stronę rządową wydatków na B+R, które ukształtowało się na poziomie 1,8%.
12
firmy
rząd
PKB
10
8
%
6
4
2
0
20
08
20
06
20
04
20
02
20
00
19
98
19
96
19
94
19
92
19
90
19
88
19
86
19
84
19
82
–2
Rys. 9. Zmiany nakładów na B+R w przekroju źródeł finansowania a cykl koniunkturalny
w latach 1981–2008. Średnioroczna realna stopa wzrostu w %. Źródło: OECD 2011a.
Main Science and Technology Indicators (MSTI), Paris: OECD Database; OECD 2011b.
OECD National Accounts Statistics, Paris: OECD Database; OECD 2009. OECD Science,
Technology and Industry Scoreboard 2009, Paris: OECD, s. 29.
Nakłady przedsiębiorstw na B+R mają jednak charakter cykliczny, a ich
wartość uzależniona jest od koniunktury w gospodarce. Poprawie sytuacji
gospodarczej towarzyszy wzrost wydatków na B+R, pogorszeniu koniunktury – ich spadek. W latach 1981–2008 zauważyć można, iż jednostkowym
przyrostom PKB towarzyszy, średnio biorąc, stały przyrost wydatków przedsiębiorstw na B+R. Współczynnik korelacji liniowej Pearsona przyjął wartość 0,54, co świadczy o tym, że korelacja między dwiema wspomnianymi
cechami jest wyraźna i wskazuje na istnienie współzależności pozytywnej.
vol. 10, nr 1 (36), t. 2, 2012
39
Adam Samborski
Zauważyć jednak należy, iż tylko 29% zmian wartości nakładów krajowych
brutto sfinansowanych przez sektor przedsiębiorstw zostało wyjaśnionych
przez zmiany PKB. Można zatem stwierdzić, że na daną zmienną objaśnianą
oddziałują jeszcze inne zmienne objaśniające (przyczyny).
6. Venture capital
Ważną rolę we wspieraniu przedsięwzięć innowacyjnych odgrywa venture
capital (VC). Jest on kluczowym czynnikiem warunkującym rozwój przedsiębiorczości. VC jest jednak niezwykle wrażliwy na wahania koniunktury
i ukierunkowany głównie na nowe firmy technologiczne. Większość prywatnych funduszy typu VC koncentruje się na finansowaniu zaawansowanych
technologicznie działów gospodarki. W efekcie to rządy poszczególnych
krajów starają się zapewnić finansowanie przedsiębiorstwom we wczesnych
fazach rozwoju poprzez wypracowanie modelu, w którym rząd wraz z sektorem prywatnym inwestuje w fundusze zarządzane prywatnie (OECD
2010b: 109–110).
Venture capital zdefiniować można jako kapitał własny wnoszony na
ograniczony okres przez inwestorów zewnętrznych do małych i średnich
przedsiębiorstw nienotowanych na rynku giełdowym, które dysponują innowacyjnym produktem, metodą produkcji bądź usługą, która nie została
jeszcze zweryfikowana przez rynek. Z jednej strony stwarza to wysokie ryzyko
niepowodzenia inwestycji, z drugiej – w przypadku sukcesu przedsięwzięcia
wspomaganego w zarządzaniu przez inwestorów – zapewnia znaczący przyrost wartości zainwestowanego kapitału, który jest realizowany przez sprzedaż udziałów (Węcławski 1997: 17).
Definicja ta podaje kilka cech charakterystycznych, które wyraźnie odróżniają VC od innych form finansowania. Po pierwsze podstawowym elementem różnicującym VC jest charakter kapitału wprowadzanego do przedsiębiorstw. Jest to kapitał udziałowy wnoszony do przedsiębiorstwa poprzez
nabycie udziałów lub akcji. Podmiot wnoszący kapitał zwiększa kapitalizację przedsiębiorstwa, jednocześnie nabywając określone prawa majątkowe.
Po drugie niezwykle istotnym wyróżnikiem finansowania poprzez formułę
VC jest charakter papierów wartościowych nabywanych w celu dokapitalizowania przedsiębiorstwa. Zgodnie z definicją papiery te nie mogą być
przedmiotem publicznego obrotu (notowane) na regulowanym rynku papierów wartościowych (Tamowicz 1995: 8–9).
Przedsiębiorstwa mogą pozyskać finansowanie typu venture na dwa sposoby: bezpośrednio od inwestorów indywidualnych (business angels)
oraz przedsiębiorstw lub pośrednio z wyspecjalizowanych funduszy venture
capital. Te ostatnie odgrywają rolę pośredników finansowych między inwestorami (takimi jak: inwestorzy indywidualni, przedsiębiorstwa, fundusze
emerytalne, banki, towarzystwa ubezpieczeniowe) a przedsiębiorstwami
portfelowymi4.
40
Niezwykle istotne jest to, iż venture capitalists wnoszą w przedsiębiorstwo
portfelowe coś więcej niż tylko środki finansowe. Ten dodatkowy wkład
obejmuje: wsparcie w zarządzaniu, monitorowanie działalności, organizowanie procesów inwestycyjnych, kapitał reputacji (uwiarygodnienie przedsiębiorstwa w kontaktach biznesowych). Venture capitalists redukują ponadto
problemy informacyjne, jak również łagodzą problem agencji na linii przedsiębiorstwo–inwestorzy. Wspomnieć tu również należy o często stosowanym
mechanizmie dyscyplinowania przedsiębiorstw portfelowych, polegającym
na powiązaniu transz wnoszonego kapitału z różnymi miernikami efektywności gospodarowania we wspieranych firmach (Baygan i Freudenberg
2000: 10).
Warto w tym miejscu podkreślić zróżnicowanie w poszczególnych krajach
znaczenia różnych źródeł finansowania inwestycji typu venture. W wielu
krajach istotnym źródłem finansowania tego typu inwestycji są inwestorzy
instytucjonalni, zwłaszcza fundusze emerytalne. Odgrywają one znaczącą
rolę w Stanach Zjednoczonych Ameryki Północnej, Australii, Nowej Zelandii, Wielkiej Brytanii, Danii, gdzie ich udział w strukturze źródeł finansowania funduszy venture capital przekracza 30% (lata 1999–2002). W większości jednak krajów udział ten kształtuje się znacznie poniżej wspomnianej
wartości.
Długoterminowy charakter zobowiązań funduszy emerytalnych, tak samo
zresztą, jak towarzystw ubezpieczeń na życie, sprawia, iż stanowić mogą
one doskonałe źródło finansowania tego typu przedsięwzięć. Pamiętać
bowiem należy, iż horyzont czasowy inwestycji tej grupy inwestorów jest
zdecydowanie dłuższy niż każdego innego potencjalnego inwestora. Ze
względu jednak na ograniczenia inwestycyjne, określone w prawodawstwie,
czy też konserwatywne podejście do inwestowania udział tej grupy inwestorów na rynku VC jest w wielu krajach stosunkowo nieduży.
W państwach, w których systemy finansowe zorientowane są bankowo,
istotnym źródłem finansowania przedsięwzięć typu venture są banki. I tak,
w Austrii, Niemczech czy we Włoszech około 50% środków finansowych
pozyskanych przez fundusze VC pochodzi z banków (lata 1999–2002). Warto
w tym miejscu nadmienić, iż banki na rynku VC inwestują za pośrednictwem
wyspecjalizowanych przedsiębiorstw zależnych. Wydaje się jednak, że struktura aktywów i pasywów banków nie jest odpowiednia do podejmowania
tego typu długoterminowych inwestycji. Stąd też wraz z rozwojem rynku
VC oczekuje się większego zaangażowania inwestorów instytucjonalnych
w krajach historycznie zorientowanych bankowo (OECD 2003: 12).
Business angels (BA) – osoby prywatne inwestujące bezpośrednio
w mniejsze firmy będące we wczesnych fazach rozwojuodgrywają znaczącą
rolę w finansowaniu nowych przedsiębiorstw. Niewiele dostępnych jest jednak danych statystycznych o ich finansowym wkładzie w inwestycje typu
venture. Tych nieformalnych inwestorów postrzegać można jako alternatywę
czy też prekursorów formalnego rynku VC. W niektórych krajach, takich
vol. 10, nr 1 (36), t. 2, 2012
41
Adam Samborski
jak Stany Zjednoczone, business angels odgrywają istotną rolę w finansowaniu inwestycji typu venture. Są oni jednak w mniejszym stopniu zorganizowani niż VC.
Istotnym źródłem finansowania funduszy venture capital są również
przedsiębiorstwa. Odgrywają one istotną rolę w Korei, Japonii, Norwegii
czy Szwecji. Corporate venturing przybrać może różne formy – finansową,
zarządczą, techniczną. Ustanowienie partnerstwa strategicznego małej
i dużej firmy jest jednak przedsięwzięciem niezwykle trudnym. Fundusze
pozyskiwane z przedsiębiorstw, ale również od osób indywidualnych mają
charakter często cykliczny (OECD 2003: 12).
Innym źródłem finansowania funduszy venture capital w wielu krajach
są instytucje rządowe oraz samorządowe (OECD 1997). W takich krajach,
jak: Korea, Norwegia, Portugalia, wkład rządu centralnego w finansowanie
inwestycji typu venture jest relatywnie duży w stosunku do innych źródeł
finansowania (OECD 2003: 12).
Różny też jest poziom rozwoju rynku kapitału ryzyka w poszczególnych
krajach. Wśród krajów skupionych w ramach Organizacji Współpracy Gospodarczej i Rozwoju (OECD) wyraźnie wyróżnia się Finlandia, Szwecja, Wielka
Brytania, Norwegia, Dania (rysunek 10).
mln USD
zasiew/start
% PKB
wczesny rozwój i ekspansja
% PKB
mln USD
20 000
18 000
16 000
14 000
12 000
10 000
8 000
6 000
4 000
2 000
0
Wlk
Fin
lan
d
Szw ia
e
cj
.B
ryta a
No nia
rwe
gia
Da
nia
Au
stra
li
Irla a
Szw ndia
ajc
a
Fra ria
n
His cja
zpa
nia
US
Cz A
ec
Ho hy
lan
dia
Be
lgia
Nie
mc
Kan y
ada
Ko
rea
Wę
gry
Wło
ch
Po
rtug y
ali
Au a
stri
a
Po
lsk
a
Gre
cja
% PKB
0,20
0,18
0,16
0,14
0,12
0,10
0,08
0,06
0,04
0,02
0,00
Rys. 10. Inwestycje venture capital w 2008 r. Źródło: OECD 2010a. Measuring Innovation.
A New Perspective, Paris: OECD, s. 67; OECD 2009. OECD Science, Technology and
Industry Scoreboard 2009, Paris: OECD, s. 23.
W roku 2008 wartość inwestycji typu venture capital w relacji do PKB
wyniosła w Finlandii 0,24% PKB, w Szwecji 0,21%, w Wielkiej Brytanii
0,20%, natomiast w Norwegii i Danii 0,16%. W przypadku Szwecji inwestycje te w znacznie większym stopniu niż w pozostałych krajach zostały
ukierunkowane na przedsiębiorstwa będące we wczesnych fazach rozwoju,
tj. te przedsiębiorstwa, którym najtrudniej pozyskać jest kapitał zewnętrzny.
42
Pomimo ogromnego wzrostu aktywności na rynku VC w ostatniej dekadzie, udział inwestycji we wczesne fazy rozwoju przedsiębiorstw w inwestycjach ogółem w wielu krajach członkowskich OECD jest niewielki. Spadek
koniunktury na światowych rynkach finansowych zapoczątkowany w końcu
2007 r. doprowadził do przyjmowania bardzo zachowawczych postaw w procesie inwestycyjnym, co spowodowało ograniczenie dostępności kapitału
zewnętrznego dla wielu małych firm.
Przyczyn stosunkowo małej aktywności inwestycyjnej na rynku przedsiębiorstw będących we wczesnych fazach rozwoju upatrywać należy również
w braku kultury inwestowania w akcje, w problemach z przepływem informacji czy w zmienności rynku. Niewątpliwie istotne znaczenie ma tutaj
także niewielka liczba w stosunku do potrzeb doświadczonych venture capitalists. W niektórych krajach tą lukę wypełnia się inwestorami typu venture
z zagranicy (OECD 2003: 6–7).
Największym rynkiem kapitału ryzyka są jednak Stany Zjednoczone.
Wartość inwestycji funduszy VC w 2008 r. przekroczyła 17,3 mld USD. Jest
to ponadtrzyipółkrotnie więcej niż w przypadku drugiego rynku, jakim jest
Wielka Brytania. W Stanach Zjednoczonych w 2009 r. wartość inwestycji
typu VC wyniosła 17,7 mld USD, a inwestycji typu BA 17,6 mld USD.
W przypadku Stanów Zjednoczonych znaczna wartość zaangażowanych
środków finansowych na rynku kapitału ryzyka wynika w dużej mierze ze
stabilności źródeł finansowania tego typu inwestycji, co pozwala w dużo
większym stopniu dywersyfikować ryzyko, jak również dobierać do portfela
inwestycyjnego najlepsze przedsiębiorstwa. Dobrze rozwinął się zarówno
rynek business angels, jak i rynek publicznych i prywatnych funduszy typu
venture. Nie można zapominać również o licznych instrumentach finansowania dostosowanych do faz działalności przedsiębiorstwa, dużym doświadczeniu we wspieraniu przedsiębiorstw w obszarze technologicznym i zarządczym czy dobrze rozwiniętym rynku wyjść. Stwarza to niewątpliwie bardzo
dogodne warunki do rozwoju i wzrostu firm portfelowych (OECD 2003:
6–7; OECD 2010b: 66; OECD 2009: 23).
Niemniej jednak, jak zauważono wcześniej, rynek VC jest szczególnie
wrażliwy na wahania koniunktury, co widać wyraźnie na rysunku 11. Kwartalny
poziom inwestycji typu VC w sektory o wysokiej wartości dodanej w latach
2008 i 2009 spadł w stosunku do ostatniego kwartału roku 2007. Udział sektorów zaawansowanych technologicznie w inwestycjach VC ogółem pozostaje
jednak na bardzo wysokim poziomie (rysunek 12). W 2005 r. wyniósł on 88%.
Wysoki też był w przypadku Irlandii (96%) i Kanady (81%). W Australii,
Czechach, Holandii czy na Węgrzech udział sektorów o wysokiej wartości
dodanej w inwestycjach VC ogółem kształtował się poniżej 20%. Różnice te
odzwierciedlają zróżnicowanie struktury przemysłowej poszczególnych krajów. Różne też jest zdywersyfikowanie inwestycji w ramach sektorów zaawansowanych technologicznie. W Grecji dominują inwestycje w komunikację,
w Irlandii w technologię informacyjną, a w Danii w zdrowie i biotechnologię.
vol. 10, nr 1 (36), t. 2, 2012
43
Adam Samborski
3000
mln USD
2500
2000
1500
1000
500
20
05
20 1
05
20 -2
05
20 3
05
20 4
06
20 1
06
20 -2
06
20 3
06
20 -4
07
20 1
07
20 -2
07
20 3
07
20 -4
08
20 1
08
20 -2
08
20 3
08
20 -4
09
20 1
09
-2
0
komunikacja
IT
zdrowie/biotechnologia
Rys. 11. Inwestycje venture capital w Stanach Zjednoczonych w poszczególnych sektorach
(w mln USD). Źródło: OECD 2009. OECD Science, Technology and Industry Scoreboard
2009, Paris: OECD, s. 23.
100
komunikacja
IT
zdrowie/biotechnologia
80
60
%
40
20
Irla
ndi
a
U
Kan SA
Szw ad
ajc a
ar
Da ia
n
Gre ia
Au cja
Fin stria
lan
d
Be ia
lg
OE ia
No CD
rwe
g
Ko ia
Isla rea
n
Szw dia
e
Nie cja
m
Wlk Japo cy
n
.B
ryta ia
nia
No
wa
Zel UE
and
ia
F
Po rancja
rtug
His alia
zpa
n
Po ia
ls
Wło ka
Sło chy
w
Au acja
stra
Cz lia
e
Ho chy
lan
d
Wę ia
gry
0
Rys. 12. Udział sektorów zaawansowanych technologicznie w inwestycjach venture capital
(w %, 2005 r.). Źródło: OECD 2008. OECD Science, Technology and Industry Outlook
2008, Paris: OECD, s. 42.
Uogólniając, rynek venture capital doświadczył znaczącego wzrostu w krajach, w których odchodzenie od tradycyjnych sektorów gospodarki na rzecz
sektorów produkcyjnych i usługowych zaawansowanych technologicznie uległo nasileniu. Kraje te skorzystały z silnych związków uniwersytetów, publicznych instytutów badawczych i przemysłu. Programy finansowania innowacji
w małych przedsiębiorstwach, zwłaszcza w Stanach Zjednoczonych, ułatwiły
przepływ projektów o wysokiej jakości do prywatnych funduszy koncentrujących się na technologiach będących we wczesnych fazach (OECD 2008: 41).
44
W pozostałych krajach OECD większy udział w pozyskiwaniu kapitału
właścicielskiego mają bardziej tradycyjne przemysły produkcyjne. W krajach
tych ponadto brak jest doświadczenia i wiedzy specjalistycznej z zakresu
inwestycji w zaawansowane technologie będące we wczesnych fazach rozwoju. Czynniki te niewątpliwie faworyzują umowy koncentrujące się na
późniejszych fazach cyklu życia przedsiębiorstwa. Udział sektorów zaawansowanych technologicznie w finansowaniu typu venture capital jest niewielki
w wielu krajach Unii Europejskiej, Japonii czy Australii. Inwestycje o charakterze udziałowym kierowane są głównie do branży odzieżowej, spożywczej oraz metalowej, jak ma to miejsce w Hiszpanii i Portugalii, czy branż
surowcowych, czego przykładem może być Norwegia (Samborski 2006:
304–312).
7. Uwagi końcowe
Ogromnym wyzwaniem, przed którym stają obecnie przedsiębiorstwa
nie jest brak idei, ale raczej środków na ich sfinansowanie. We współczesnej
gospodarce jej wzrost czy tworzenie miejsc pracy uzależnione są jednak
w dużym stopniu od poziomu innowacyjności sektora przedsiębiorstw. Kluczowym czynnikiem determinującym proces kreowania innowacji jest dostęp
do finansowania. Ważną rolę odegrać tu mogą fundusze VC, będące w wielu
krajach istotnym źródłem finansowania przedsięwzięć innowacyjnych. Wiele
wskazuje na to, iż drogę do rewolucji technologicznej, której rezultatem
stała się transformacja przemysłu, utorowały przedsiębiorstwa wspierane
we wczesnych fazach rozwoju przez fundusze VC (np. technologia komputerowa).
Rynek kapitału ryzyka jest jednak niezwykle wrażliwy na wahania
koniunktury gospodarczej. Stabilnym – do tej pory – źródłem finansowania
działalności innowacyjnej były środki publiczne. W warunkach dekoniunktury gospodarczej rządy niejednokrotnie podejmowały działania pobudzające
popyt na dobra i usługi firm innowacyjnych. Wspomnieć tu można o bodźcach fiskalnych, działających bezpośrednio poprzez subsydia czy inne formy
wsparcia bezpośredniego oraz pośrednio poprzez cięcia stawek podatkowych.
Wiele wskazuje jednak na to, że poszczególne kraje zaczną się wycofywać
z tej formy wsparcia ze względu na stan finansów publicznych.
Ponadto potrzeba szerokiej konsolidacji fiskalnej może ograniczyć zdolność niektórych rządów krajów OECD do utrzymania założonego poziomu
inwestycji w badania i rozwój oraz innowacje (jak również wsparcia kluczowych obszarów, takich jak edukacja). Konsolidacja fiskalna może również
przyczynić się do ogólnego osłabienia popytu na oferowane przez firmy
innowacyjne dobra i usługi. W części krajów już się to dokonało, gdzie
wyraźnie obniżono wydatki budżetowe na B+R oraz szkolnictwo wyższe.
Co więcej wiele działów gospodarki w odpowiedzi na globalny kryzys gospodarczy ograniczyło wydatki na działalność innowacyjną.
vol. 10, nr 1 (36), t. 2, 2012
45
Adam Samborski
Rozpatrując zatem kwestie finansowania w przedsiębiorstwach działalności innowacyjnej w warunkach spowolnienia gospodarczego, nasuwa się
wiele pytań, na które nie znaleziono do tej pory odpowiedzi. Podstawowe
można sformułować następująco:
– Jaki wpływ spowolnienie gospodarcze wywiera na cele, strategie i taktyki
przedsiębiorstw?
– Co to oznacza dla inwestycji w innowacje, kluczową determinantę długoterminowej konkurencyjności?
– Jak na taką sytuację reagują wiodące spółki?
Informacje o autorze
Prof. UE dr hab. Adam Samborski – Katedra Zarządzania Przedsiębiorstwem,
Uniwersytet Ekonomiczny w Katowicach. E-mail: [email protected].
Przypisy
1
Analizę materiału empirycznego dotyczącego finansowania działalności innowacyjnej
w warunkach spowolnienia gospodarczego zakończono na 2009 r. Eksploracje badawcze obejmujące okres późniejszy jawią się niewątpliwie bardzo interesująco, lecz
wykraczają poza ramy niniejszego opracowania.
2
Innowacja ewolucyjna – rodzaj innowacji, który dotyczy wąskiej gamy rozszerzeń
i ulepszeń istniejącego produktu lub procesu. Dany produkt lub proces nie podlega
znaczącym zmianom. Zastosowane zmiany są raczej niewielkie i mają stopniowy
charakter. Niezbędna wiedza znajduje się wewnątrz dziedziny innowatora.
Innowacja rewolucyjna – rodzaj innowacji, który dostarcza rozwiązań wykraczających
poza ograniczenia współczesnej wiedzy naukowej, najlepszych praktyk z danej dziedziny. Reprezentuje pracę pionierską.
3
Innowacja – generowanie nowej idei (nowej wiedzy), które prowadzi do rozwoju
nowych produktów i praktyk organizacyjnych.
Innowacja stopniowa – generowanie nowej idei (nowej wiedzy), które prowadzi do
stopniowego rozwoju nowych produktów lub usług, które wpływają na istniejące
praktyki.
Innowacja radykalna – generowanie nowej idei (nowej wiedzy), które prowadzi do
rozwoju radykalnie nowych produktów lub usług, które wpływają na istniejące praktyki.
4
Finansowanie typu venture obejmuje zasiew, start, wczesny rozwój i ekspansję (OECD
2009: 22; OECD 2010a: 67).
Bibliografia
Baygan, G. i M. Freudenberg 2000. The Internationalisation of Venture Capital Activity
in OECD Countries: Implications for Measurement and Policy. OECD Science, Technology and Industry Working Papers, nr 7, Paris: OECD.
Bąkowski, A., Głodek, P., Gołębiowski, M., Gulda, K., Jewtuchowicz, A., Klepka,
M., Latyński, K., Matusia, K., Matusia, M., Mażewska, M., Niedzielski, P., Nowakowska, A., Stawasz, E. i K. Zasiadły 2005. Innowacje i transfer technologii słownik
pojęć, Warszawa: PARP.
46
Bureau of Economic Analysis 2011. National Economic Accounts. Gross Domestic Product. Current Dollar and Real GDP, www.bea.gov.
Criscuolo, C. 2009, Innovation and Productivity: Estimating the Core Model Across
18 Countries, w: Innovation in Firms: A Microeconomic Perspective, Paris: OECD.
Gibson, R. 2009. Financing Innovation in Tough Times. Financial Executive, April,
s. 26–28.
Glinka, B. i J. Pasieczny 2004. Uwarunkowania polaryzacji regionów w Polsce, w: J. Pyka
(red.) Nowoczesność przemysłu i usług. Tom II, s. 204–214. Katowice: TNOiK.
Golińska-Pieszyńska, M. 2007. Społeczne warunki kreowania innowacji, w: J. Pyka (red.)
Nowoczesność przemysłu i usług. Tom II, s. 211–219. Katowice: TNOiK.
National Bureau of Economic Research 2008. Memo from the Business Cycle Dating
Committee, December 1, www.nber.org.
National Bureau of Economic Research 2010. Memo from the Business Cycle Dating
Committee, September 20, www.nber.org.
National Bureau of Economic Research 2011. US Business Cycle Expansions and Contractions, www.nber.org.
Newell, S. 2006. Understanding Innovation Processes, w: D.G. Schwartz (red.) Encyclopedia of Knowledge Management, Hershey–London–Melbourne–Singapore: Idea
Group Reference.
OECD 1997. Government Venture Capital for Technology-Based Firms, Paris: OECD.
OECD 2003. Venture Capital: Trends and Policy Recommendations. OECD Science,
Technology and Industry Working Papers, Paris: OECD.
OECD 2008. OECD Science, Technology and Industry Outlook 2008, Paris: OECD.
OECD 2009. OECD Science, Technology and Industry Scoreboard 2009, Paris: OECD.
OECD 2010a. Measuring Innovation. A New Perspective, Paris: OECD.
OECD 2010b. OECD Science, Technology and Industry Outlook 2010, Paris: OECD.
OECD 2011a. Main Science and Technology Indicators (MSTI), Paris: OECD Database.
OECD 2011b. OECD National Accounts Statistics, Paris: OECD Database.
Paukert, M., Niederee, C. i M. Hemmje 2006. Knowledge in Innovation Processes, w:
D.G. Schwartz (red.) Encyclopedia of Knowledge Management, Hershey–London–
Melbourne–Singapore: Idea Group Reference.
Płaczek, E. 2005. Innowacja w usługach logistycznych – rozważania ogólne, w: J. Pyka
(red.) Nowoczesność przemysłu i usług. Unowocześnienie przemysłu i usług – organizacja i finansowanie, s. 147–157. Katowice: TNOiK.
Samborski, A. 2006. Finansowanie przedsiębiorstw a poziom rozwoju rynku venture
capital, w: D. Kisperska-Moroń (red.) Zarzadzanie. Kierunki badań, s. 303–317. Katowice: Wydawnictwo Akademii Ekonomicznej.
Samborski, A. 2010. Finansowanie inwestycji rzeczowych w warunkach recesji: doświadczenia przedsiębiorstw amerykańskich, w: H. Buk, C. Olszak, E. Ziemba i M. Rówińska (red.) Ekonomia, Finanse. Współczesne wyzwania i kierunki rozwoju, s. 499–521.
Katowice: Wydawnictwo Uniwersytetu Ekonomicznego.
Tamowicz, P. 1995. Fundusze inwestycyjne typu venture capital, Gdańsk: Instytut Badań
Nad Gospodarką Rynkową.
Węcławski, J. 1997. Venture capital. Nowy instrument finansowania przedsiębiorstw, Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN.
vol. 10, nr 1 (36), t. 2, 2012
47
DOI 10.7172.1644-9584.36.3
Bariery współfinansowania rozwoju
przedsiębiorczości z funduszy unijnych
Przemysław Dubel
Małe i średnie przedsiębiorstwa (MSP) stały się w ostatnich latach jednym
z głównych czynników rozwoju ekonomicznego państw członkowskich. Ich
wysoka efektywność działania, na którą składają się niskie koszty związane
z brakiem rozbudowanej administracji, korzystaniem z usług i wysoka zdolność
do przystosowywania się do nowych warunków ekonomiczno-administracyjnych,
powoduje postrzeganie tej części gospodarki unijnej jako ogniwa dynamicznego
rozwoju.
Akcesja Polski do Unii Europejskiej to dla polskiej gospodarki zarówno
wielka szansa, jak i ogromne wyzwanie. Korzyści przystąpienia do UE odczuwają wszystkie grupy społeczne, w tym również przedsiębiorcy, którzy muszą
stawić czoło rosnącej konkurencji oraz barierom jakie tworzy wewnętrzny system
instytucjonalny w dostępie do pieniądza unijnego. Tak więc z jednej strony firmy
otrzymały ogromną szansę na rozwój dzięki unijnym funduszom strukturalnym,
z drugiej zaś muszą zmierzyć się ze zbyt rozbudowanym systemem dostępu.
Jednak to właśnie inwestycje w rozwój sektora MSP sprzyjają budowaniu społeczeństwa opartego na wiedzy, zdolnego sprostać wyzwaniom demograficznym,
jak i konkurencji w globalizującej się gospodarce europejskiej i światowej.
1. Wstęp
Celem niniejszego artykułu jest identyfikacja barier w procesie rozwoju
przedsiębiorczości opartym na współfinansowaniu europejskim. Przedstawiony materiał został ograniczony do funduszy strukturalnych pozyskiwanych
przez sektor małych i średnich przedsiębiorstw (MSP) i powstał na bazie
przeprowadzonych badań wybranego sektora gospodarki.
1 maja 2004 r. Polska stała się pełnoprawnym członkiem Unii Europejskiej. Dla polskiej gospodarki jest to równocześnie wielka szansa i ogromne
wyzwanie. Konsekwencje przystąpienia do Unii Europejskiej odczuwają
wszystkie grupy społeczne, w tym również przedsiębiorcy. To m.in. oni
doświadczają korzyści wynikających ze zwiększonego rynku konsumentów,
w ramach którego mogą funkcjonować bez barier i ograniczeń. Jednocześnie
muszą stawiać czoło rosnącym wymaganiom oraz konkurencji ze strony firm
pochodzących z innych krajów Europy.
48
Bariery współfinansowania rozwoju przedsiębiorczości z funduszy unijnych
Konsekwencją zaistniałego procesu jest konieczność wspierania rozwoju
społecznego i gospodarczego poszczególnych regionów przy zmniejszającej
się roli interwencjonizmu państwa, co powoduje zwiększenie jego poziomu
subsydiarności w kształtowaniu struktury gospodarczej i przestrzennej.
Narzędziem finansowym do realizacji powyższych założeń są fundusze
strukturalne Unii Europejskiej, będące podstawowym instrumentem
finansowym polityki rozwoju regionalnego, której głównym celem jest
zmniejszenie nierówności w rozwoju regionalnym pod względem społecznym
i gospodarczym. Podstawy prawne polityki rozwoju regionalnego zostały
zapisane po raz pierwszy w preambule traktatu EWG1 w 1957 r. w Rzymie,
a następnie w 1960 r. w traktacie EWWiS2 o finansowaniu nowych rodzajów działalności w regionach rekonwersji przemysłu.
Celem nadrzędnym polityki rozwoju regionalnego Unii Europejskiej jest
wyrównanie dysproporcji w rozwoju gospodarczym, społecznym i przestrzennym za pośrednictwem redystrybucji środków budżetowych. Zaistniałe zróżnicowanie gospodarcze i społeczne pomiędzy poszczególnymi krajami
i regionami Unii Europejskiej przyczyniło się do powstania oraz rozwoju
interwencjonizmu, mającego na celu doprowadzenie do jej spójności ekonomicznej i społecznej (Nowak 2005: 69). Interwencjonizm ten znajduje
swój wyraz głównie w polityce regionalnej realizowanej za pomocą środków
finansowych pochodzących z funduszy strukturalnych oraz funduszu spójności3.
W traktacie z 1997 r. podpisanym w Amsterdamie rozszerzono zapis
poświęcony regionalnej spójności ekonomiczno-społecznej, wskazując w nim,
że: „celem wspierania swojego wszechstronnego i harmonijnego rozwoju
Wspólnota rozwija i kontynuuje działania prowadzące do wzmocnienia jej
spójności ekonomicznej oraz społecznej. W szczególności dąży do zredukowania różnic w stopniach rozwoju poszczególnych regionów i zmniejszenia zacofania najmniej uprzywilejowanych regionów, w tym terenów wiejskich” (Art. 3b Traktatu o UE).
Jednym z determinantów przemian społeczno-gospodarczych ostatniego
dziesięciolecia jest dynamiczny rozwój sektora MSP. Na kategorię mikroprzedsiębiorstw oraz małych i średnich przedsiębiorstw składają się przedsiębiorstwa, które zatrudniają mniej niż 250 pracowników i których roczny
obrót nie przekracza 50 milionów euro, a/lub całkowity bilans roczny nie
przekracza 43 milionów euro (Art. 2, 2003/361/WNE). W ramach kategorii
MSP przedsiębiorstwo małe to podmiot gospodarczy, w którym zatrudnionych jest mniej niż 50 pracowników, roczny obrót oraz/lub całkowity bilans
roczny nie przekracza 10 milionów euro. Mikroprzedsiębiorstwo definiuje
się jako przedsiębiorstwo zatrudniające mniej niż 10 pracowników, którego
roczny obrót oraz/lub całkowity bilans roczny nie przekracza 2 milionów
euro. Średnie przedsiębiorstwo to firma, w której zatrudnionych jest średniorocznie poniżej 250 pracowników, roczny przychód netto ze sprzedaży
towarów, wyrobów i usług nie może przekroczyć 50 mln euro lub suma
vol. 10, nr 1 (36), t. 2, 2012
49
Przemysław Dubel
aktywów jego bilansu sporządzonego na koniec poprzedniego roku obrotowego nie przekroczyła 43 mln euro. Warunkiem tej klasyfikacji jest spełnienie wszystkich określonych kryteriów łącznie.
Obecnie obserwujemy rosnące znaczenie małych i średnich przedsiębiorstw. Odgrywają one ogromną rolę w sferze zarówno gospodarczej, jak
i społecznej państwa. Z jednej strony sektor MSP stymuluje wzrost gospodarczy kraju przez aktywizację procesów innowacyjnych, a co za tym idzie
unowocześnia strukturę przemysłową, z drugiej zaś generuje nowe miejsca
pracy i może łagodzić napięcia społeczne, dając szansę samozatrudnienia,
osiągnięcia sukcesu i zmiany statusu społecznego ludziom przedsiębiorczym
(Piasecki 2001: 77).
Dodatkowym czynnikiem pobudzającym rozwój małych i średnich przedsiębiorstw było także reaktywowanie lokalnych samorządów, żywo zainteresowanych aktywizacją gospodarczą gmin oraz wprowadzone rozwiązania
systemowe. Pozytywne efekty zaczyna także przynosić polityka gospodarcza
państwa dotycząca wspierania rozwoju tego sektora. Pomimo skromnego,
w porównaniu z krajami Unii Europejskiej, zakresu instrumentów prorozwojowych oraz wielkości środków finansowych przeznaczanych na wsparcie
rozwoju małych i średnich firm, sektor ten zbliżył się znacznie do poziomu
i znaczenia, jakie pełni w gospodarce krajów rozwiniętych.
2. Rozwój sektora MSP w procesie identyfikacji
barier w dostępie do środków unijnych
Zadaniem każdego regionu w procesie rozwoju społeczno-ekonomicznego jest m.in. wsparcie rozwoju przedsiębiorczości, której definicja ewoluowała wraz z rozwojem i zmianami systemów polityczno-gospodarczych.
Początkowo przedsiębiorczość odnoszono do innowacyjnych działań przedsiębiorcy jako jednostki kierującej przedsiębiorstwem, które charakteryzowało poszukiwanie nowych zastosowań do posiadanych zasobów, wyznaczenie celów działalności z uwzględnieniem nie tylko dostępnych zasobów, lecz
także możliwości ich wzrostu, jak też przewidywanie przyszłych kierunków
rozwoju i technik wytwarzania dóbr oraz dostosowania do nich potencjału
gospodarczego (Trocki 2003: 25).
We współczesnej gospodarce opartej na wolnej konkurencji przedsiębiorczość wiąże się z ciągłym poszukiwaniem i skutecznym wykorzystaniem
szans na tworzenie dodatkowej wartości dla klientów z dostępnych obecnie
i przyszłych zasobów. Jako wielowymiarowe zjawisko społeczno-ekonomiczne
pod względem społecznym przedsiębiorczość determinują czynniki będące
indywidualnymi cechami człowieka: talent, osobowość, inteligencja, poziom
wykształcenia. W sferze ekonomicznej są to cechy charakteryzujące jakość
zasobów ludzkich i kulturę organizacji, tj. kreatywność, innowacyjność,
dostęp do wiedzy i możliwość jej pogłębiania (Janusz 2004: 17–25).
50
W polskim systemie gospodarczym rozwój przedsiębiorczości determinuje
rozwój sektora MSP stanowiącego trzon konkurencyjnej gospodarki. Aktywizowane rozwoju przez wykorzystanie środków finansowych dostępnych
w ramach programów pomocowych UE ma na celu poprawie pozycji konkurencyjnej przedsiębiorstw działających w warunkach Jednolitego Rynku
Europejskiego, wzrost udziału dochodu narodowego generowanego przez
przedsiębiorstwa, a także utrzymanie i wzrost zatrudnienia na regionalnych
oraz lokalnych rynkach pracy.
W Polsce przedsiębiorstwa należące do sektora MSP stanowią ponad
99,8% ogółu przedsiębiorstw. Sektor ten charakteryzuje się znacznym rozdrobnieniem, przejawiającym się wysokim udziałem przedsiębiorstw bardzo
małych (tzw. mikroprzedsiębiorstw) oraz niskim udziałem przedsiębiorstw
małych i średnich. Jego strukturę przedstawia rysunek 1.
2007
95,03
4,07
0,77
2006
95,04
4,05
0,78
2005
95,06
4,03
0,78
2004
95,12
3,96
0,79
2003
95,22
3,85
0,79
2002
95,22
3,79
0,83
0
88
90
0–9
92
94
10–49
96
98
100%
50–249
Rys. 1. Struktura sektora MSP w Polsce. Źródło: M. Kałużyńska (red.) 2009. Raport 5 lat
Polski w UE, Warszawa: UKIE.
Po akcesji Polski do Unii Europejskiej nasi przedsiębiorcy stanęli przed
możliwością uczestniczenia w rozwoju rynku i, co za tym idzie, korzystania
ze wsparcia doradczo-finansowego mogącego podnieść konkurencyjność
i innowacyjność naszych przedsiębiorstw (Bielecki 2004).
Sektorowe polityki Państwa wobec kształtowania zasobów ludzkich
i wspierania działalności MSP owocują wzrostem jakości i efektywności
gospodarowania, co przekłada się na kondycję całej gospodarki w Polsce,
jak i w Unii Europejskiej. Poprzez długotrwałą strategię rozwoju zapoczątkowaną w Lizbonie w 2000 r. Unia Europejska postawiła sobie cel: „doprowadzić do podniesienia konkurencyjności całego obszaru w skali Europy
i Świata” (Strużycki 2005: 176).
Podejście takie wymusiło stworzenie planu wspierania przedsiębiorczości zawartego w Narodowym Planie Rozwoju na lata 2004–20064. Narzędziem
było 7 Sektorowych Programów Operacyjnych (SPO) współfinansowanych
z funduszy strukturalnych:
vol. 10, nr 1 (36), t. 2, 2012
51
Przemysław Dubel
– Sektorowy Program Operacyjny Wzrost Konkurencyjności Przedsiębiorstw (SPO WKP),
– Sektorowy Program Operacyjny Transport (SPO Transport),
– Sektorowy Program Operacyjny Rybołówstwo i Przetwórstwo Ryb (SPO
RYBY),
– Sektorowy Program Operacyjny Rozwój Zasobów Ludzkich (SPO RZL),
– Sektorowy Program Operacyjny Restrukturyzacja i modernizacja sektora
żywnościowego i rozwój obszarów wiejskich 2004–2006 (SPO ROL),
– Zintegrowany Program Operacyjny Rozwoju Regionalnego (ZPORR),
– Program Operacyjny Pomoc Techniczna (SPO PT).
Projekty realizowane w ramach Programów Operacyjnych mają charakter horyzontalny, którego obszar wsparcia w pierwszym okresie programowania przedstawia rysunek 2.
Infrastruktura techniczna:
• administracja
• infrastruktura techniczna
Sektor MŚP
Infrastruktura społeczna:
• edukacja, kształtowanie postaw
przedsiębiorczych
• szkolenie kadr i pracowników
SPO RZL
SPO WKP
ZPORR
SPO ROL
SPO
RYBY
SPO
Transport
Obszar wspierania przedsiębiorczości
Infrastruktura wsparcia biznesu:
• wsparcie finansowe
• usługi doradcze
SPO PT
Rys. 2. Obszar wsparcia sektora MSP w pierwszym okresie programowania. Źródło:
M. Strużycki 2005. Przedsiębiorczość w teorii i praktyce, Warszawa: Oficyna Wydawnicza
SGH, s. 179.
SPO WKP był głównym sektorowym programem operacyjnym wspierającym rozwój przedsiębiorczości w zakresie inwestycji. Wsparcie było kierowane do dwóch grup przedsiębiorców. Pierwsza z nich to instytucje otoczenia biznesu, do których zaliczono głównie instytucje wspierające rozwój
przedsiębiorczości, centra i ośrodki transferu technologii, parki naukowotechnologiczne i przemysłowe, inkubatory technologiczne, instytucje sfery
B+R działające we współpracy z przedsiębiorstwami lub na ich potrzeby
52
oraz instytucje administracji publicznej istotne z punktu widzenia wykorzystania technologii informacyjnych przy prowadzeniu działalności gospodarczej. Drugą grupą odbiorców są istniejące oraz nowo powstałe przedsiębiorstwa (Ministerstwo Rozwoju Regionalnego 2007b: 5).
Przyjęta strategia poprawy pozycji konkurencyjnej przedsiębiorstw zakładała wsparcie działań przyczyniających się do zwiększenia transferu nowoczesnych rozwiązań technologicznych oraz zmianę (wzrost) nakładów na
działalność innowacyjną. Strukturę zrealizowanego wsparcia w układzie
procentowym prezentuje rysunek 3.
Pozostałe nakłady
3,5%
Zakup gotowej technologii
1,9%
Działalność B+R
10,2%
Szkolenie związane
z działalnością innowacyjną
0,7%
Marketing
2,8%
Nakłady inwestycyjne
na maszyny i urządzenia
54,8%
Nakłady inwestycyjne
na budowle
26,1%
Rys. 3 Struktura nakładów na działalność innowacyjną według rodzajów działalności
innowacyjnej na lata 2004–2006. Źródło: Ministerstwo Rozwoju Regionalnego 2007a. SPO
WKP 2004–2006, Warszawa, s. 21.
Na działalność sektora badawczo-rozwojowego w zakresie rozwoju przedsiębiorstw przeznaczono 54,8% całości alokowanych środków (rysunek 3),
w tym inwestycje w zakup usług doradczych i szkoleniowych oraz zakup
środków trwałych oraz wartości niematerialnych i prawnych związanych
z prowadzeniem prac w zakresie B+R.
Dopełnieniem działań podjętych w celu ułatwienia funkcjonowania
przedsiębiorstw na rynku europejskim dzięki wsparciu instytucji otoczenia
biznesu jest poprawa jakości dostępu do informacji i usług publicznych
świadczonych on-line przez instytucje administracji rządowej na rzecz przedsiębiorstw z wykorzystaniem nowoczesnych technologii społeczeństwa informacyjnego.
Z SPO WKP pochodziło także wsparcie funduszy pożyczkowych i poręczeniowych. Z Raportu ewaluacji poddziałań 1.2.1 oraz 1.2.2 wynika, że
dzięki otrzymanemu dokapitalizowaniu fundusze znacznie zwiększyły swoje
możliwości udzielania pożyczek i poręczeń dla firm najmniejszych. Komplementarne wsparcie do SPO WKP na poziomie regionalnym oferował
ZPORR. Zwłaszcza w ramach ZPORR 2004–2006 „Priorytet 3. Rozwój
vol. 10, nr 1 (36), t. 2, 2012
53
Przemysław Dubel
lokalny” było realizowane Działanie 3.4. Mikroprzedsiębiorstwa. Jego celem
było zwiększenie konkurencyjności mikroprzedsiębiorstw poprzez ułatwienie
dostępu do specjalistycznego doradztwa oraz zwiększenie zdolności inwestycyjnej w początkowym okresie funkcjonowania. Z przeprowadzonych
badań ewaluacyjnych wynika (dane z trzech województw: śląskiego, dolnośląskiego i podkarpackiego), że wsparcie wpłynęło na wzrost liczby pracowników. Dotyczyło to 86,4% badanych przedsiębiorstw. W co dziesiątym
mikroprzedsiębiorstwie (9,4%) sytuacja pod tym względem nie zmieniła się,
a w 4,2% badanych podmiotów liczba pracowników była mniejsza, niż miało
to miejsce przed uzyskaniem wsparcia. (UKIE 2009: 187)
Ponieważ wzrost konkurencyjności gospodarki w dłuższym okresie jest
związany z intensywnością jej powiązań z sektorem badawczo-rozwojowym
(B+R), ważnym elementem jest wsparcie parków przemysłowych, parków
naukowo-technologicznych oraz inkubatorów technologicznych (działanie 1.3 SPO WKP). Efektem realizacji tego działania jest stworzenie korzystnych warunków rozwojowych oraz możliwość wykorzystania infrastruktury
m.in. biurowej, produkcyjno-magazynowej, drogowej i specjalistycznej, wpływającej bezpośrednio na podwyższenie konkurencyjności całego sektora
(PAG Uniconsult 2008).
Mając na uwadze wyznaczone cele SPO WKP, zdefiniowane na etapie
programowania, oraz wskaźniki na poziomie produktów i rezultatów, na
podstawie wykonywanych działań należy stwierdzić, że SPO WKP okazał
się skuteczny w kreowaniu wzrostu zatrudnienia. Liczba bezpośrednio
powstałych nowych stałych miejsc pracy w grupie przedsiębiorstw, które są
efektem wdrażania projektów, wyniosła około 47 tysięcy. Dodatkowo należy
uwzględnić kolejne 30 tys. miejsc pracy będących pośrednią konsekwencją
realizacji programu. Miejsca te zostały utworzone przez przedsiębiorców,
którzy korzystali z usług instytucji realizujących projekty SPO WKP. Program
wsparł zatem w sumie powstanie około 80 tys. nowych stałych miejsc pracy.
Jest to liczba znacznie przekraczająca wskaźniki zakładane na etapie tworzenia programu. Biorąc pod uwagę bezwzględne wartości, największy wkład
w tworzenie nowych stałych miejsc pracy wniósł sektor przedsiębiorstw
średnich, w którym powstało ich 47%. W małych przedsiębiorstwach
w wyniku bezpośredniego wsparcia powstało około 25%, a w dużych 20%
wszystkich nowych miejsc pracy (InfoAudit 2008: 4).
Realizacja SPO Wzrost Konkurencyjności Przedsiębiorstw umocniła
pozycję konkurencyjną polskich przedsiębiorców przez wsparcie działań
innowacyjnych5, przyczyniając się do osiągnięcia przyjętego celu strategicznego, którym jest poprawa konkurencyjności przedsiębiorstw działających
na terenie Polski w warunkach Jednolitego Rynku Europejskiego.
W obecnym okresie programowania rozwój przedsiębiorczości wspierany
jest w ramach realizacji Narodowej Strategii Spójności (nazwa urzędowa:
Narodowe Strategiczne Ramy Odniesienia)6 na lata 2007–2013, której celem
głównym jest: „Tworzenie warunków dla wzrostu konkurencyjności gospo54
darki polskiej opartej na wiedzy i przedsiębiorczości, zapewniającej wzrost
zatrudnienia oraz wzrost poziomu spójności społecznej, gospodarczej i przestrzennej Polski w ramach Unii Europejskiej i wewnątrz kraju”.
Powyższy cel realizowany jest za pomocą sześciu programów operacyjnych:
– Regionalny Program Operacyjny (RPO),
– Program Operacyjny Rozwój Polski Wschodniej (PO RPW),
– Program Operacyjny Infrastruktura i środowisko (POIiŚ),
– Program Operacyjny Kapitał Ludzki (PO KL),
– Program Operacyjny Innowacyjna Gospodarka (PO IG),
– Programy Europejskiej Współpracy Terytorialnej (EWT).
W części skierowanej do przedsiębiorców program PO IG jest kontynuacją Sektorowego Programu Operacyjnego Wzrost Konkurencyjności
Przedsiębiorstw (Ministerstwo Rozwoju Regionalnego 2007b), który był
podstawowym instrumentem stworzonym w celu wsparcia rozwoju przedsiębiorczości i innowacyjności ze szczególnym uwzględnieniem sektora MSP,
przy wykorzystaniu zasobów sfery naukowo-badawczej oraz korzyści związanych ze stosowaniem nowoczesnych technologii, w tym technologii informatycznych oraz technologii wspierających ochronę środowiska.
W obecnym okresie programowania środki finansowe przeznaczone na
realizację POIG to około 8,3 mld euro. Ich podział w układzie procentowym
na poszczególne priorytety przedstawia rysunek 4.
Pomoc techniczna
3,62%
Społeczeństwo informacyjne –
zwiększanie innowacyjności gospodarki
14,45%
budowa elektronicznej administracji
8,43%
Polska gospodarka
na rynku międzynarodowym
4,83%
Dyfuzja innowacji
3,62%
Badanie i rozwój
nowoczesnych technologii
13,25%
Infrastruktura sfery B+R
13,25%
Kapitał dla innowacji
3,62%
Inwestycje
w innowacyjne przedsięwzięcia
34,93%
Rys. 4. Podział środków PO IG 2007–2013. Źródło: opracowanie własne na podstawie
Ministerstwo Rozwoju Regionalnego 2007a. Program Operacyjny Innowacyjna Gospodarka,
Warszawa, s. 167.
Największą część (34,93%) stanową inwestycje w innowacyjne przedsięwzięcia oraz w rozwój społeczeństwa informacyjnego w zakresie zwiększenia innowacyjności gospodarki (14,45%). Celem PO IG jest rozwój polskiej
vol. 10, nr 1 (36), t. 2, 2012
55
Przemysław Dubel
gospodarki oparty na innowacyjnych przedsiębiorstwach. Osiągnięcie tego
celu realizowane jest poprzez takie działania, jak: inwestycje w sferę B+R
– kadrę i infrastrukturę, które pomogą prowadzić prace badawcze na najwyższym poziomie, przyczyniając się do tworzenia nowych innowacyjnych
przedsiębiorstw.
Na obecnym etapie rozwoju polskiej gospodarki wskazane jest skierowanie do przedsiębiorstw (zwłaszcza sektora MSP) instrumentów o charakterze wsparcia bezpośredniego, obejmujących dotacje na nowe inwestycje,
wsparcie działalności B+R oraz wdrożenia nowych rozwiązań, szczególnie
technologicznych, a także zwiększanie gotowości inwestycyjnej oraz wsparcie promocji sprzedaży na rynku wspólnotowym i poza nim. Podział środków
dedykowanych dla sektora MSP przedstawia rysunek 5.
zwiększanie innowacyjności gospodarki
1,07%
Polska gospodarka
na rynku międzynarodowym
0,19%
Badania i rozwój
nowoczesnych technologii
0,39%
Kapitał dla innowacji
0,34%
Dyfuzja innowacji
0,03%
Inwestycje w innowacyjne
przedsięwzięcia
3,50%
Rys. 5. Podział środków w mld euro dla sektora MSP w ramach PO IG. Źródło: opracowanie
własne na podstawie: Ministerstw o Rozwoju Regionalnego 2010. Szczegółowy Opis
Priorytetów PO IG, Warszawa, s. 8.
Zaprezentowany na rysunku 5 podział środków finansowych powinien
zwiększyć konkurencyjność sektora MSP, który dzięki swojej elastyczności
i otwartości na nowe rozwiązania jest zdolny do szybkiego tworzenia i wdrażania innowacji, podnosząc jakość funkcjonowania lokalnej i regionalnej
gospodarki.
Pełna analiza uzyskanego wsparcia z funduszy strukturalnych UE możliwa będzie dopiero po roku 2015 (zamknięcie bieżącego okresu programowania) tym bardziej, że część projektów została uruchomiona dopiero
na początku 2009 r. Obecny poziom wykorzystania alokacji w ramach wszystkich programów operacyjnych na lata 2007–2013 przedstawia rysunek 6.
Jak możemy zauważyć na podstawie rysunku 6, zarówno w programie
wspierającym rozwój innowacyjnej gospodarki (PO IG), jak też w pozosta56
łych programach operacyjnych mamy do czynienia z dużym zróżnicowaniem
między poziomem płatności a zawartymi umowami oraz procentem realizacji
poszczególnych działań. Zjawisko to związane jest w sposób bezpośredni
z efektywnością funkcjonowania Instytucji Pośredniczących7 odpowiadających za ogłaszane konkursy oraz z barierami dostępu do tej formy współfinansowania.
23,85
Średnia
62,95
35,30
PO KL
65,80
14,10
PO EWT
59,70
23,60
PO RPW
63,10
34,40
PO PT
60,00
15,00
PO IiŚ
58,10
20,70
PO IG
71,00
0
10
20
30
40
50
płatności
60
70
80%
umowy
Rys. 6. Poziom wykorzystania funduszy unijnych według stanu na 30.04.2011. Źródło:
opracowanie własne na podstawie: http://www.mrr.gov.pl/aktualnosci/fundusze_europejskie
_2004_2006 /Documents/2011_08_31_miesieczna_sierpien_ost.pdf.
W wyniku członkostwa Polski w strukturach Unii Europejskiej polskie
przedsiębiorstwa od 2004 r. zyskały nie tylko dostęp do nowych rynków
zbytu i pole do szerszej ekspansji eksportowej. Otrzymały jednocześnie
ogromną szansę na rozwój dzięki unijnym funduszom strukturalnym umożliwiającym wyrównanie spójności ekonomicznej i społecznej poszczególnych
regionów Polski. W 2011 r. autor niniejszego artykułu przeprowadził badanie ankietowe na temat „Barier współfinansowania rozwoju przedsiębiorczości z funduszy unijnych”. Celem badania było zidentyfikowanie barier
w dostępie do środków UE. Narzędzie badawcze – ankieta (wersja papierowa i elektroniczna). Osoby badane – przedsiębiorcy (189 firm), w tym
około 25% osoby młode, tzn. do 25 roku życia. Sposób dotarcia – dystrybucja klasyczna (poczta) przy współudziale urzędów administracji samorządowej oraz elektroniczna za pomocą portalu www Wydziału Zarządzania
Uniwersytetu Warszawskiego.
Na podstawie otrzymanych wyników przeprowadzonego badania można
w sposób jednoznaczny określić bariery w wykorzystaniu środków unijnych,
jakie zidentyfikowali przedsiębiorcy. Zaliczamy do nich: utrudnienia finansowe, podatkowe, prawne, społeczne, organizacyjne (niejasne wytyczne
vol. 10, nr 1 (36), t. 2, 2012
57
Przemysław Dubel
dotyczące poszczególnych działań i programów oraz zatrudnianie niekompetentnych urzędników) i informacyjne dotyczące braku rzetelnej informacji na temat możliwości aplikowania o fundusze UE. Ujęcie procentowe
zidentyfikowanych barier przedstawia rysunek 7.
Informacyjne
27%
Finansowe (kredyty,
fundusze gwarancyjne)
21%
Podatkowa (VAT)
4%
Społeczne
6%
Prawne
15%
Organizacyjne
27%
Rys. 7. Najczęściej występujące bariery w wykorzystaniu środków unijnych. Źródło:
opracowanie własne na podstawie przeprowadzonego badania ankietowego.
Zdaniem ankietowanych usprawnienie procesu pozyskiwania funduszy
strukturalnych będzie uzależnione m.in. od: uproszczenia procedur zarówno
na poziomie krajowym, jak i regionalnym, skrócenia czasu refundacji i oczekiwania na wyniki konkursów, zmiany systemu informacji na temat możliwości pozyskiwania dofinansowania z UE oraz podniesienia jakości działania punktów informacyjnych (rysunek 8).
Skrócić czas oczekiwania
na wyniki konkursu
17%
Zmienić system
informacji o funduszach UE
17%
Przyspieszyć refundację
poniesionych kosztów
18%
Uprościć procedury
33%
Polepszyć działalność
punktów informacyjnych
15%
Rys. 8. Czynniki usprawniające proces pozyskiwania funduszy UE. Źródło: opracowanie
własne na podstawie badania ankietowego przeprowadzonego w czerwcu 2009 r.
Zgodnie z zaprezentowanymi wynikami badań (rysunek 8) największy
udział w procesie usprawnienia wykorzystania funduszy unijnych jest zwią58
zany z uproszczeniem procedur aplikacyjnych (33%) oraz przyśpieszeniem
refundacji poniesionych kosztów (18%). Są to też podstawowe determinanty,
które wpływają na sprawność i ilość wydatkowanego poziomu otrzymanej
alokacji na lata 2007–2013.
3. Wnioski
Mówiąc o wpływie funduszy strukturalnych UE na sektor MSP, należy
także wspomnieć o wielu inicjatywach i dotacjach mających na celu promocję zasad uczciwego zatrudniania, ograniczanie dyskryminacji, stwarzanie
właściwych relacji i dobrych warunków pracy oraz podniesienie świadomości pracodawców w zakresie szeroko pojętej etyki we wzajemnych relacjach
pracodawca–pracownik. Ważnym elementem staję się także konieczność
uproszczenia procedur ułatwiających pozyskiwanie funduszy oraz stworzenie
jednolitego systemu informacyjnego i informatycznego do przeprowadzania
procesu aplikacji w ramach Regionalnych Programów Operacyjnych, których
jednym z nadrzędnych celów jest wsparcie rozwoju sektora MSP w poszczególnych regionach Polski.
Jak można zauważyć na podstawie przeprowadzonej analizy, rozwój
przedsiębiorczości jest bardzo ważnym ogniwem ekonomicznym nie tylko
gospodarki polskiej, ale też wszystkich krajów Unii Europejskiej.
Cechą charakterystyczną dla polityk i regulacji krajowych poszczególnych
państw członkowskich wobec przedsiębiorców jest niezmienne prorozwojowe
podejście na szczeblu krajowym, regionalnym oraz lokalnym.
Tym, co odróżnia współczesny rozwój przedsiębiorczości od przeszłości,
jest jego stale rosnąca dynamika zmian w celu pokonania konkurencji. Cel
ten jest możliwy do osiągnięcia dzięki podwyższeniu standardów jakościowych dotyczących nie tylko wytwarzanych produktów, świadczonych usług,
ale również wykonywanej pracy.
Istotnym elementem jest kooperacja między firmami umożliwiająca sprostanie konkurencyjności dużym koncernom, które poprzez strategiczne
alianse mogą skuteczniej osiągać swoje cele.
To właśnie taki klimat gospodarczy sprzyja tworzeniu związków pomiędzy przedsiębiorstwami, budując w ten sposób szczelne sieci pozwalające
skutecznie realizować przedsięwzięcia innowacyjne.
Podsumowując powyższe rozważania dotyczące pokonywania barier
w dostępie do funduszy strukturalnych Unii Europejskiej w procesie rozwoju
małej i średniej przedsiębiorczości, należy jednoznacznie stwierdzić, iż ostatnie lata transformacji ukształtowały sprzyjającą atmosferę gospodarczą,
polityczną i społeczną dla rozwoju małych i średnich przedsiębiorstw, jednakże zbyt skomplikowane procedury oraz nierzetelność informacyjna są
podstawowymi ograniczeniami w dostępie do środków mających wspierać
rozwój polskiej przedsiębiorczości, która zapisana jest w długofalową strategię rozwoju naszej gospodarki.
vol. 10, nr 1 (36), t. 2, 2012
59
Przemysław Dubel
Realizacja nowych przedsięwzięć, zarówno przez przedsiębiorstwa nowo
powstałe, jak i te restrukturyzowane, prowadzi do wzrostu produktywności
i konkurencyjności na rynku, co zmusza inne firmy do podejmowania inicjatyw poprawiających ich efektywność lub reorientacji ich działalności
(Ministerstwo Gospodarki 2006: 126). Według danych GUS-u zakłada się,
że w wyniku nowej perspektywy programowania na lata 2007–2013 wzrost
gospodarczy osiągnie poziom 6%. Czynnikami umożliwiającymi taki wzrost
będą eksport i inwestycje – zarówno krajowe, jak i zagraniczne, wsparte
funduszami strukturalnymi i funduszem spójności. Inwestycje w kapitał
ludzki i podnoszenie innowacyjności przedsiębiorstw będą sprzyjać
budowaniu społeczeństwa opartego na wiedzy, zdolnego do sprostowania
wyzwaniom demograficznym oraz konkurencji w globalizującej się gospodarce europejskiej i światowej.
Dr inż. Przemysław Dubel – doktor Wydziału Zarządzania UW, adiunkt
w Centrum Europejskim UW, członek zespołu restrukturyzacji PKO BP oraz
Zespołu Doradców Pełnomocnika Rządu ds. Informacji Europejskiej. Jako
konsultant brał udział w wielu projektach doradczych i szkoleniowych dla przedsiębiorstw prywatnych i państwowych, a także administracji publicznej.
Specjalizuje się w zagadnieniach rozwoju regionalnego i restrukturyzacji rynku
wspólnotowego. E-mail: [email protected].
Przypisy
1
2
60
Europejska Wspólnota Gospodarcza – EWG (ang. European Economic Community
– EEC) to międzynarodowa organizacja gospodarcza powstała w wyniku procesów
integracyjnych rozpoczętych po II wojnie światowej przez europejskie państwa demokratyczne o gospodarce rynkowej. EWG rozpoczęła swą działalność z dniem 1 stycznia 1958 r. na podstawie traktatu rzymskiego podpisanego 25 marca 1957 r. Główne
cele EWG to: równomierny rozwój gospodarczy państw członkowskich, spójność
ekonomiczna, wzrost stopy życiowej oraz zacieśnianie stosunków między krajami
EWG. Cele te realizowane są dzięki: znoszeniu w stosunkach handlowych między
członkami ograniczeń celnych, ograniczeń ilościowych oraz innych opłat i barier
o podobnych skutkach; ustanowieniu wspólnej zewnętrznej taryfy celnej; swobodnemu
przepływowi ludzi, towarów, usług i kapitału; wspólnej polityce w zakresie handlu,
rolnictwa, transportu, ochrony środowiska, energetycznej i kulturalnej; wspieraniu
badań; ujednoliceniu wolnego rynku i ustawodawstwa państw członkowskich; stowarzyszeniu i szerokiej współpracy z krajami trzecimi (EWG w stosunkach gospodarczych
występowała jako jednolity podmiot).
Europejska Wspólnota Węgla i Stali – EWWiS (franc. Communauté Européenne du
Charbon et de l’Acier – CECA) to organizacja europejska posiadająca osobowość
prawną, z siedzibą w Luksemburgu, powołana na okres 50 lat, na mocy układu
międzyrządowego podpisanego w Paryżu (traktat paryski) 18 kwietnia 1951 r. przez
przedstawicieli sześciu państw europejskich (Belgii, Francji, Holandii, Luksemburga,
RFN, Włoch), który wszedł następnie w życie 23 lipca 1952 r. Traktat o EWWiS
wygasł z dniem 23 lipca 2002 r. Celem powstania EWWiS było utworzenie wspólnego
rynku węgla i stali między Francją i RFN. Wkrótce przyłączyły się do tego pomysłu
3
4
5
6
7
inne kraje Europy Zachodniej i od początku działalności organizacja składała się
z 6 członków: Belgii, Francji, Holandii, Luksemburga, RFN i Włoch.
Fundusz Spójności (instrument finansowy polityki regionalnej, niebędący funduszem
strukturalnym) został powołany na mocy traktatu z Maastricht. Jego podstawowym
celem jest wzmocnienie spójności społeczno-gospodarczej. Nie jest przeznaczony dla
poszczególnych regionów, identyfikowanych przy zastosowaniu kryteriów odpowiadających poszczególnym celom, lecz dla państw członkowskich identyfikowanych
całościowo. Środki Funduszu Spójności są kierowane do państw członkowskich,
w których produkt narodowy brutto (PNB) na jednego mieszkańca wynosi poniżej
90% średniej w państwach Unii Europejskiej oraz w których opracowany został
program zmierzający do spełnienia kryteriów konwergencji ustalonych w art. 104
Traktatu ustanawiającego Wspólnotę Europejską. Projekty finansowane z Funduszu
Spójności powinny być zgodne z postanowieniami traktatów, przyjętymi zgodnie z nimi
instrumentami oraz politykami wspólnotowymi łącznie z polityką ochrony środowiska,
transportową, w dziedzinie sieci transeuropejskich, polityką konkurencji oraz polityką
zamówień publicznych. Minimalna wartość projektu współfinansowanego z Funduszu
Spójności wynosi 10 mln euro, a jego charakter musi być strategiczny z punktu
widzenia rozwoju całego kraju, a nie poszczególnych regionów. Zgodnie z postanowieniami traktatu o przystąpieniu Polski do Unii Europejskiej na zobowiązania (commitments) podejmowane przez nowe Państwa Członkowskie w ramach interwencji
Funduszu Spójności Unia Europejska przeznaczyła dla Polski na lata 2004–2006
środki finansowe w wysokości 7 590,5 mln euro. Z punktu widzenia finansowego
wsparcia unijnego wszystkie państwa korzystające z funduszy strukturalnych i Funduszu Spójności powinny traktować te instrumenty całościowo, gdyż pełnią podobną
funkcję, służąc uzyskaniu korzystnych przekształceń strukturalnych oraz podniesienia
konkurencyjności państwa i regionów. Tak więc, Fundusz Spójności pełni rolę komplementarną względem funduszy strukturalnych i innych wspólnotowych instrumentów finansowych, w tym funduszy przedakcesyjnych, które zostały powołane w celu
wspierania przygotowań państw kandydujących do członkostwa we Wspólnocie.
Narodowy Plan Rozwoju 2004–2006 określa najważniejsze działania priorytetowe,
które Polska jako członek Unii Europejskiej zamierza uruchomić w latach 2004–2006.
Jest to dokument, na podstawie którego państwo członkowskie prowadzi uzgodnienia z Komisją Europejską w zakresie Podstaw Wsparcia Wspólnoty. Stanowi on podstawę planowania poszczególnych działań interwencyjnych z funduszy strukturalnych,
a także wieloletnich programów o charakterze horyzontalnym i regionalnym.
Działalność innowacyjna to szereg działań o charakterze naukowym (badawczym),
technicznym, organizacyjnym, finansowym i handlowym (komercyjnym), których celem
jest opracowanie i wdrożenie nowych lub istotnie ulepszonych wyrobów i procesów,
przy czym wyroby te i procesy są nowe przynajmniej z punktu widzenia wprowadzającego je przedsiębiorstwa. Niektóre z tych działań są innowacyjne same w sobie,
inne zaś mogą nie zawierać elementu nowości, lecz są niezbędne do opracowania
i wdrożenia innowacji. Działalność innowacyjna może być prowadzona przez samo
przedsiębiorstwo na jego własnym terenie (wewnątrz firmy) lub polegać na nabyciu
dóbr, usług, w tym usług konsultingowych.
Narodowe Strategiczne Ramy Odniesienia (obecnie Narodowa Strategia Spójności
NSS) to dokument określający priorytety i obszary wykorzystania oraz system wdrażania funduszy unijnych: Europejskiego Funduszu Rozwoju Regionalnego (EFRR),
Europejskiego Funduszu Społecznego (EFS) oraz Funduszu Spójności w ramach
budżetu Wspólnoty na lata 2007–2013.
Rolę Instytucji Pośredniczącej może pełnić wyłącznie jednostka sektora finansów
publicznych. Zakres obowiązków, jakie posiada dana instytucja, określa umowa lub
porozumienie z Instytucją Zarządzającą, która odpowiada za przygotowanie i realizację poszczególnych programów operacyjnych.
vol. 10, nr 1 (36), t. 2, 2012
61
Przemysław Dubel
Bibliografia
Adamczyk, A. i J. Borkowski 2005. Regionalizm, polityka regionalna i fundusze strukturalne
w Unii Europejskiej, Warszawa: Centrum Europejskie UW.
Babiak, J. 2008a. Fundusze UE a innowacyjność polskiej gospodarki, Warszawa: Studio
Emka.
Babiak, J. 2008b. Fundusze UE. Doświadczenia i perspektywy, Warszawa: Studio Emka.
Bielecki, J. 2004. Polakom nie zabrakło pomysłów. Rzeczpospolita, nr 263.
Brodecki, Z. 2005. Regiony, Warszawa: Wydawnictwo Prawnicze LexisNexis.
Filipek, A. 2009. Fundusze UE, Warszawa: Placet.
InfoAudit 2008. Wpływ realizacji SPO-WKP na poziom zatrudnienia w sektorze przedsiębiorstw, Warszawa.
Janusz, W. 2004. Innowacje w rozwoju przedsiębiorczości w procesie transformacji, Warszawa:
Difin.
Kasprzak, R. 2009. Fundusze unijne – szansa na rozwój małych i średnich przedsiębiorstw,
Gliwice: Helion.
Kuciński, K. 2010. Przedsiębiorczość a rozwój regionalny w Polsce, Warszawa: Difin.
Kwiatkowski, S. i M.B Kamiński 2006. Intellectual Entrepreneurship, Warszawa: Wydawnictwo WSPiZ im. L Koźmińskiego.
Małaszyńska, E. i B. Gruchman 2010. Kompendium wiedzy o UE, Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN.
Ministerstwo Gospodarki 2003a. Narodowy Plan Rozwoju 2004–2006, Warszawa.
Ministerstwo Gospodarki 2003b. Wstępny projekt NPR na latu 2007–2013, Warszawa.
Ministerstwo Gospodarki 2006. Raport Przedsiębiorczość w Polsce 2006, Warszawa.
Ministerstwo Rozwoju Regionalnego 2006. Narodowe Strategiczne Ramy Odniesienia
2007–2013, Warszawa.
Ministerstwo Rozwoju Regionalnego 2007a. Program Operacyjny Innowacyjna Gospodarka,
Warszawa.
Ministerstwo Rozwoju Regionalnego 2007b. SPO WKP 2004–2006, Warszawa.
Ministerstwo Rozwoju Regionalnego 2010. Szczegółowy Opis Priorytetów PO IG, Warszawa.
Nowak, A.Z. 2005. Fundusze Strukturalne Unii Europejskiej jako czynnik mobilizacji
gospodarki polskiej, w: A. Adamczyk i J. Borkowski (red.) Regionalizm, polityka
regionalna i Fundusze Strukturalne Unii Europejskiej, Warszawa: Centrum Europejskie
UW.
PAG Uniconsult 2008. Raport końcowy z badania ewaluacyjnego: Ocena rezultatów wsparcia parków przemysłowych, parków naukowo-technologicznych oraz inkubatorów technologicznych w ramach działania 1.3 SPO-WKP, Warszawa.
Piasecki, B. 2001. Ekonomika i zarządzania mała firmą, Warszawa: Wydawnictwa Naukowe
PWN.
Pysiak, B. 2005. Sytuacja MŚP po przystąpieniu Polski do UE, Warszawa: http://ekonom.
univ.gda.pl/mikro/konferencja/pdf/Pysiak.pdf.
Strużycki, M. 2005. Przedsiębiorczość w teorii i praktyce, Warszawa: Oficyna Wydawnicza
SGH.
Trocki, M. 2003. Przedsiębiorczość w Polsce, Warszawa: Wydawnictwo Instytutu Przedsiębiorczości i Samorządności.
UKIE 2009. Raport 5 lat w UE, Warszawa: UKIE.
62
DOI 10.7172.1644-9584.36.4
Tworzenie wirtualnych rynków wiedzy
dla wspomagania przedsiębiorczości
Jacek Bendkowski
Jednym z głównych problemów, z jakimi spotykają się młodzi przedsiębiorcy zarówno rozpoczynający, jak i kontynuujący działalność gospodarczą,
jest brak praktycznie relewantnej wiedzy na temat ekonomicznych i prawnych
aspektów prowadzonej przez nich działalności gospodarczej oraz sposobów
rozwiązania bieżących problemów. Postulowanym rozwiązaniem jest koncepcja
„wirtualnej wspólnoty działań” (ang. Virtual Community of Practice), która
odnosi się do procesu grupowego uczenia się ludzi zainteresowanych rozwiązaniem określonego problemu i w tym celu współpracujących ze sobą przez
dłuższy czas, w formie wymiany pomysłów, szukania rozwiązań i tworzenia
nowej wiedzy w środowisku wirtualnym. W artykule zostaną przedstawione
główne strukturalne determinanty rozwoju wirtualnych wspólnot działań oraz
narzędzia wspomagające procesy ich tworzenia i rozwoju dla wspomagania
przedsiębiorczości.
1. Wstęp
Sukces w gospodarce opartej na wiedzy jest przede wszystkim uzależniony
od umiejętności przedsiębiorcy szybkiego zdobycia informacji, przekształcenie jej w użyteczną wiedzę oraz zdobycia koniecznych kompetencji. Nowym
podejściem do zarządzania wiedzą jest koncepcja „wirtualnej wspólnoty
działań” (ang. Virtual Community of Practice, VCoP), tj. wspólnoty działań
funkcjonującej w środowisku wirtualnym, która odnosi się do procesu grupowego uczenia się ludzi, zainteresowanych rozwiązaniem określonego problemu i w tym celu współpracujących ze sobą przez dłuższy czas w formie
wymiany pomysłów, szukania rozwiązań i tworzenia nowej wiedzy w środowisku wirtualnym (Hildreth, Wright i Kimble 2001: 220). Celem niniejszego
artykułu jest:
– identyfikacja strukturalnych determinant rozwoju wirtualnych wspólnot
działań,
– przedstawienie metod i narzędzi wspomagających procesy tworzenia
i rozwoju wirtualnych wspólnot działań dla wspomagania przedsiębiorczości.
vol. 10, nr 1 (36), t. 2, 2012
63
Jacek Bendkowski
2. Pojęcie i krótka charakterystyka
wspólnoty działań
2.1. Pojęcie wspólnoty działań
Termin wspólnota działań (ang. Community of Practice, CoP) został po
raz pierwszy użyty w 1991 r. przez J. Lave i E. Wengera na określenie grupy
ludzi zainteresowanych rozwiązaniem określonego problemu i w tym celu
współpracujących ze sobą przez dłuższy czas w formie wymiany pomysłów,
szukania rozwiązań i tworzenia nowej wiedzy (Lave i Wenger 1991: 44).
Pojęcie to wywodzi się z teorii sytuacyjnego uczenia się, zakładającej, że
proces uczenia się jest procesem społecznym, w którym poszczególni członkowie wspólnoty uczestniczą w różnym zakresie, w zależności od posiadanej
władzy lub stopnia starszeństwa, wynikającego z długości uczestnictwa we
wspólnocie. W odróżnieniu od pracy zespołowej uczestnictwo we wspólnocie nie oznacza konieczności wykonywania poleceń kierownictwa, lecz na
odkrywaniu i konstruowaniu przez jej członków wspólnej rzeczywistości.
W rezultacie każda wspólnota działań wytwarza własne artefakty, takie jak:
narzędzia, procedury, mity, opowieści i język, które urzeczowiają określone
aspekty jej działania (Wenger 1998: 63).
Koncepcja wspólnoty działań została szybko zaadaptowana przez takie
organizacje, jak Xerox, IBM czy Bank Światowy, jako metoda zarządzania
wiedzą (Jashapara 2006: 258). Do głównych zadań wspólnot działań w tym
zakresie należy (Gongla i Rizutto 2001: 842):
– rozwijanie zasobów wiedzy jawnej,
– gromadzenie, ocenianie oraz przeprowadzanie strukturyzacji i dyfuzji
wiedzy wspólnotowej,
– określenie ról związanych z zarządzaniem wiedzą,
– stworzenie środowiska sprzyjającego dyfuzji wiedzy ukrytej,
– wykorzystanie technologii informacyjnej do realizacji tych działań.
Popularyzacja koncepcji wspólnoty działań spowodowała zwiększone
zainteresowanie społecznościami internetowymi o budowie i działaniu
podobnym do wspólnoty działań, które zaczęto określać mianem internetowych (Cothrel i Williams 1999: 54), wirtualnych (Murillo 2008), rozproszonych (Hildreth, Kimble i Wright 2001: 228) lub elektronicznych wspólnot działań (Wasko i Faraj 2000: 155).
Na potrzeby niniejszego artykułu przyjęto, że pod pojęciem wirtualnej
wspólnoty działań rozumie się grupę osób działających w środowisku internetowym, posiadającą wszystkie podstawowe cechy i wymiary wspólnoty
działań przedstawione w pkt. 2.2.
2.2. Cechy i wymiary wspólnoty działań
Wspólnotę działań można opisać za pomocą następujących wymiarów
(Wenger, Snyder i McDermott 2002: 27):
64
Tworzenie wirtualnych rynków wiedzy dla wspomagania przedsiębiorczości
– domena – to obszar wiedzy łączący wspólnotę, nadający jej tożsamość
oraz definiujący główne obszary i problemy, nad którymi pracują członkowie wspólnoty;
– wspólnota – to więzy łączące członków wspólnoty powstałe w rezultacie
współpracy oraz wspólna tożsamość;
– działanie – to wspólne metody, narzędzia i wytwory pracy.
Z biegiem czasu zaangażowanie prowadzi do wytworzenia się wspólnych
zasobów pozwalających członkom wspólnoty na lepszą współpracę. Obejmują
one: narzędzia, metody, opowieści, symbole oraz wytworzone lub zaadaptowane artefakty.
Podstawowym elementem konstytuującym każdą wspólnotę są procesy
współpracy i uczenia się (Wenger 1998: 34; Hildreth, Kimble i Wright
1998: 275). Długotrwała współpraca pozwala na wykształcenie się wspólnoty.
Wyraża się interakcjami pomiędzy członkami wspólnoty w celu rozwiązania
problemu, wytworzenia artefaktów oraz dyskusji nad istotnymi dla wspólnoty
sprawami. Uczestnictwo we wspólnocie działań oznacza grupowe uczenie
się. Proces uczenia się jest równoznaczny z wykształceniem się nowej tożsamości, ponieważ uczestnictwo we wspólnocie oznacza identyfikację z nią,
stawanie się jedną z jej części.
Grupy formalne
Pytanie
zespół roboczy
zespół
zadaniowy
Grupy nieformalne
nieformalna
sieć kontaktów
wspólnota
działań
Jaki ma cel?
Dostarczanie
produktów
i usług
Wykonanie
konkretnego
zadania
Zbieranie
i przekazywanie
informacji
ekonomicznych
Rozwijanie
potencjału
swoich
członków,
rozwijanie
i wymiana
wiedzy
Kto należy?
Każdy, kto
podlega
kierownikowi
zespołu
Pracownicy
wyznaczeni
przez
kierownictwo
Koledzy
i znajomi
poznani
w ramach
kontaktów
służbowych
Każdy, kto chce
się przyłączyć
Co jest
spoiwem?
Obowiązki
służbowe
i wspólne cele
Cele
Wspólne
poszczególnych potrzeby
etapów i całego
przedsięwzięcia
Pasja,
zaangażowanie
i identyfikacja
z wiedzą grupy
Jak długo
istnieje?
Do najbliższej
reorganizacji
Do zakończenia Dopóty, dopóki
zadania
ludzie mają
powody, aby
się kontaktować
Dopóty, dopóki
członkom grupy
zależy na jej
istnieniu
Tab. 1. Wspólnota działań a inne grupy formalne i nieformalne w organizacjach. Źródło:
A. Jashapara 2006. Zarządzanie wiedzą, Warszawa: Polskie Wydawnictwo Ekonomiczne,
s. 258.
vol. 10, nr 1 (36), t. 2, 2012
65
Jacek Bendkowski
Do podstawowych cech wspólnot działań, odróżniających je od pozostałych grup funkcjonujących w ramach organizacji, należy zaliczyć (Wenger
1998: 154):
– brak formalizacji,
– samoorganizację.
Nieformalny charakter i samoorganizacja powodują, że wspólnoty działań są pozbawione zdefiniowanych przez organizację formalnych celów oraz
struktur i procedur działania, co odróżnia je od pozostałych grup funkcjonujących w ramach organizacji (tabela 1).
2.3. Fazy rozwoju wspólnot działań
Istnieje szereg konkurencyjnych modeli cyklu życia wspólnot działań
(Gongla i Rizzuto 2001: 842; Wenger, Snyder i McDermott 2002: 69). Różnią się one od siebie liczbą faz, nazwami oraz długością trwania. Gongla
i Rizutto (2001) przebadali i przeanalizowali proces tworzenia się wspólnot
działań w międzynarodowym koncernie IBM, wyodrębniając pięć faz rozwoju
wspólnot działań (tabela 2):
– nawiązania kontaktu,
– tworzenia wspólnoty,
– rozwoju,
– działania,
– adaptacji.
Z punktu widzenia ich dynamiki, procesy powstawania, rozwoju i rozpadu
wspólnot działań można rozpatrywać przez pryzmat następujących po sobie
faz: narodzin i rozwoju, dojrzałości i schyłku, różniących się intensywnością
działań – od wzmagającej się aktywności w początkowych do jej stopniowego
zaniku w końcowych fazach.
Faza narodzin obejmuje pierwsze kroki w procesie tworzenia się wspólnoty. Polega na tworzeniu sieci powiązań. Jednostki tworzące wspólnotę
muszą być w stanie się odnaleźć, nawiązać kontakt i stworzyć podstawowe
więzi. Z czasem powstaje wspólnota, która określa swoją tożsamość. Członkowie-założyciele definiują cele wspólnoty, jej strukturę i sposób funkcjonowania.
Faza dojrzałości obejmuje uzyskanie dostępu do członków wspólnoty
i grupowe uczenie się. Wspólnota zdobywa nowych członków, a jej struktura
staje się bardziej złożona. Jej członkowie odgrywają swoje role i wykonują
powierzone im zadania. Wspólnota zdobywa wiedzę o sobie oraz o otoczeniu, w którym funkcjonuje. Uruchamia procesy dostosowawcze i usprawniające. Rozwija zdolności analityczne, określa i ocenia wartość tego co
robi dla swoich członków oraz całej organizacji. Członkowie pracują na
rzecz budowy i utrzymania wspólnoty. Pracują wspólnie nad rozwiązaniem
problemów biznesowych i nowymi pomysłami.
Fazę schyłku charakteryzuje zmniejszająca się aktywność wspólnoty, wynikająca ze słabnącej motywacji jej członków do uczestnictwa w jej pracach
66
oraz stopniowy zanik zdolności wspólnoty do dostosowywania się do ciągłych
zmian w jej otoczeniu. W konsekwencji wspólnota ulega powolnemu rozpadowi. Jej członkowie przechodzą do innych wspólnot, a najcenniejsze
wytwory (wiedza) zostają przetransferowane do innej wspólnoty lub przechowane w celu późniejszego zastosowania.
Nawiązanie
kontaktu
Tworzenie
wspólnoty
Rozwój
Działanie
Adaptacja
Obejmuje pierwsze kroki w procesie tworzenia
się wspólnoty.
Zaczynem są
ludzie charakteryzujący się
wspólnotą celów
w odniesieniu
do wykonywanej pracy lub
obszarów zainteresowania.
Podstawowym
działaniem
w tej fazie jest
„tworzenie sieci
powiązań”.
Jednostki tworzące wspólnotę
muszą być
w stanie się
odnaleźć, nawiązać kontakt
i stworzyć podstawowe więzi
Obejmuje tworzenie kontekstu
oraz pamięci
grupowej.
Powstaje wspólnota, która
określa swoją
tożsamość.
Członkowiezałożyciele
próbują jako
grupa zdefiniować, czym
w przyszłości
stanie się wspólnota i w jaki
sposób będzie
funkcjonowała,
zaczynają tworzyć pierwsze
struktury i określać sposoby
funkcjonowania
oraz zasady
współpracy jej
członków
Obejmuje uzyskanie dostępu
do członków
wspólnoty
i grupowe
uczenie się.
Wspólnota
działa na rzecz
wspólnego
celu w oparciu
o zdefiniowane
w poprzedniej
fazie struktury i procesy.
Zdobywa
nowych
członków. Jej
struktura staje
się bardziej
złożona. Jej
członkowie
odgrywają
swoje role
i wykonują
powierzone im
zadania
Wspólnota rozwija zdolności
analityczne,
określa i ocenia wartość
tego, co robi
dla swoich
członków oraz
całej organizacji. Wspólnota
zdobywa
nowych członków i nawiązuje kontakty
z innymi
wspólnotami.
Członkowie
pracują
wspólnie nad
rozwiązaniem
problemów
biznesowych
i nowymi
pomysłami
Obejmuje
kreatywność
i innowacje.
Wspólnota
jest na poziomie rozwoju
pozwalającym
na odbieranie
i odpowiadanie na sygnały
z zewnątrz.
Potrafi się
zmieniać, co
pozwala jej na
wytworzenie
nowej wiedzy
oraz zmianę
struktur i procesów, które
wykorzystuje
do osiągnięcia
przewagi konkurencyjnej
oraz dokonania zmian
w otoczeniu
Tab. 2. Fazy cyklu życia wspólnoty działań. Źródło: opracowanie własne na podstawie
P. Gongla i C.R. Rizzuto 2001. Evolving Communities of Practice: IBM Global Services
Experience. IBM Systems Journal, nr 40, s. 843.
Zakłada się, że przejście z jednej fazy do drugiej wymaga spełnienia
określonych przesłanek w zakresie zachowań ludzi, działań (procesów) oraz
technologii (Bendkowski 2009a: 97; Gongla i Rizutto 2001: 844). Procesy
odnoszą się do jasno określonych ról i działań, które mają doprowadzić do
stworzenia i funkcjonowania wspólnoty działań. Chodzi tu zarówno o procesy wewnętrzne, dotyczące samej wspólnoty, jak i zewnętrzne, stanowiące
część działań ogólnoorganizacyjnych. Działania wewnętrzne obejmują przykładowo: zarządzanie kapitałem intelektualnym wspólnoty, komunikację
oraz dzielenie się wiedzą ukrytą, a zewnętrzne – opracowanie i realizację
strategii organizacji oraz rozwój kompetencji. Technologia dostarcza narzędzi do pracy, pozwala na wykształcenie się lub – w danym wypadku – determinuje metody działania w ramach wspólnoty.
vol. 10, nr 1 (36), t. 2, 2012
67
Jacek Bendkowski
3. Strukturalne determinanty rozwoju wirtualnych
wspólnot działań
Dube, Bourhis i Jacob (2003: 8–9) przeprowadziły badania 17 wirtualnych
wspólnot działań funkcjonujących w 13 organizacjach w okresie dwóch i pół
roku w celu określenia wpływu poszczególnych wymiarów strukturalnych
na ich rozwój. W badaniach wzięto pod uwagę poziom rozwoju (existence)
oraz aktywność (health) wspólnot. Strukturalne parametry opisu wirtualnych
wspólnot działań podzielono na cztery grupy (tabela 3):
– ogólne,
– organizacyjne,
– wspólnotowe,
– technologiczne.
Parametry opisu
Charakterystyka Cel
ogólna
Wymiar
organizacyjny
Objaśnienie
Cel powstania wirtualnej wspólnoty działań
(strategiczny lub operacyjny)
Ramy czasowe
działania
Okres czasu, na jaki wirtualna wspólnota
działań została powołana do życia
Stadium rozwoju
Okres funkcjonowania wspólnoty działań
Poziom dojrzałości
Faza cyklu życia, który osiągnęła wirtualna
wspólnota działań
Sposób powstania
Wspólnota stworzona celowo przez
kierownictwo organizacji lub powstała
spontanicznie
Zasięg
Ilość formalnych jednostek organizacyjnych,
których swoim działaniem obejmuje wirtualna
wspólnota działań
Środowisko
Główne wymiary otoczenia, w którym
funkcjonuje wspólnota, istniejąca kultura
organizacyjna oraz style kierowania
Dostępność
zasobów
Dostępność zasobów w otoczeniu, w którym
funkcjonuje wirtualna wspólnota działań
Stopień formalizacji Stopień zintegrowania wspólnoty
z formalnymi strukturami organizacji
Wymiar
wspólnotowy
68
Przywództwo
Liderzy wspólnoty wyznaczeni przez
organizację lub wyłonieni w wyniku
spontanicznych procesów grupowych
Wielkość
Liczebność wirtualnej wspólnoty działań
Rozproszenie
geograficzne
Stopień rozproszenia geograficznego członków
wspólnoty
Członkostwo
Otwartość wspólnoty na nowych członków.
Członkostwo otwarte lub zamknięte
Rekrutacja nowych
członków
Nabór na zasadzie dobrowolności lub
przymusu ze strony kierownictwa
cd. tab. 3
Parametry opisu
Wymiar
wspólnotowy
(cd.)
Wymiar
technologiczny
Objaśnienie
Uprzednie
doświadczenie
członków
wspólnoty
Dotychczasowe doświadczenia związane
z funkcjonowaniem w różnych wirtualnych
sieciach społecznych
Stabilność składu
personalnego
wspólnoty
Stopień fluktuacji członków wspólnoty
Biegłość
w posługiwaniu się
technologią
Na ile członkowie wspólnoty są skuteczni
w posługiwaniu się technologią komunikacyjną
w codziennej pracy
Zróżnicowanie
kulturowe
Stopień zróżnicowania kulturowego wspólnoty
Znaczenie domeny
dla członków
wspólnoty
Znaczenie głównego obszaru zainteresowania
dla członków wspólnoty
Zakres
wykorzystania
technologii
Stopień, w jakim członkowie wspólnoty
wykorzystują technologię w swoich działaniach
Zróżnicowanie
technologiczne
Zakres wykorzystywanych technologii
komunikacyjnych w pracach wspólnoty
Tab. 3. Parametry opisu struktury wirtualnej wspólnoty działań. Źródło: L. Dube, A. Bourhis
i R. Jacob 2003. The Impact of Structural Characteristics on the Launching of Intentionally
Formed Virtual Communities of Practice, Cahier du GReSI, s. 9.
3.1. Ogólna charakterystyka
Cel (operacyjny – strategiczny). Wirtualne wspólnoty działań są tworzone
dla realizacji celów strategicznych i operacyjnych (Denning 1998: 48). Wspólnoty o charakterze strategicznym powstają dla wspierania realizacji misji
organizacji i jej głównych celów strategicznych. Ich zadanie polega na projektowaniu odpowiedzi na ważne zmiany w otoczeniu organizacji oraz tworzeniu nowych rynków. Wspólnoty o charakterze operacyjnym koncentrują
się na codziennej działalności organizacji, dostarczając rozwiązań stanowiących odpowiedź na pojawiające się problemy. Zarówno wspólnoty o charakterze strategicznym, jak i operacyjnym mają większe szanse powodzenia,
jeśli ich cele działania są zgodne z ogólną misją organizacji.
Ramy czasowe działania (długookresowe – krótkookresowe). Wspólnoty
mają różne ramy czasowe działania (Wenger, Snyder i McDermott 2002:
33). Zazwyczaj tworzy się je na długi okres jako stały element systemu
zarządzania wiedzą w organizacji. Mogą być jednak powoływane na krótki
okres w celu wykonania określonego zadania (np. zaprojektowania odpowiedzi na niespodziewane zmiany w otoczeniu). Wirtualne wspólnoty działań powoływane na krótki okres natrafiają na mniej problemów niż wspólnoty tworzone na dłuższy okres, co wynika ze stosunkowo krótkiego okresu
działania oraz wąsko określonej domeny.
vol. 10, nr 1 (36), t. 2, 2012
69
Jacek Bendkowski
Stadium rozwoju (rozwijające się – dojrzałe) i poziom dojrzałości (faza
nawiązania kontaktu – faza adaptacji). Stadium rozwoju odnosi się do czasu
funkcjonowania wirtualnej wspólnoty działań. Za rozwijające się uważa się
wspólnoty funkcjonujące krócej niż rok. Tworzenie od podstaw nowej wspólnoty działań jest bardziej kłopotliwe niż wykorzystanie istniejących sieci
społecznych. Poważnym wyznaniem dla wirtualnej wspólnoty działań jest
konieczność jej odnowy pod koniec cyklu życia. Stadium rozwoju wirtualnej
wspólnoty działań jest związane z poziomem jej dojrzałości, tzn. osiągniętą
fazą w cyklu życia. Znajomość scenariuszy rozwoju stanowi pomocne narzędzie w procesie wyjaśniania specyficznych wyzwań i uwarunkowań ich rozwoju oraz decyzji i działań, jakie należy podjąć, aby osiągnąć sukces.
3.2. Wymiar organizacyjny
Sposób powstania (powstałe celowo – spontaniczne). Wspólnoty działań
mogą być tworzone celowo przez najwyższe kierownictwo organizacji, które
określa zarazem ich cel działania i wybiera kluczowych członków (podejście
top-down), względnie powstawać spontanicznie w wyniku interakcji ich
członków (podejście down-top) (Franz i in. 2002: 138). W pośrednim wariancie organizacja identyfikuje, a następnie wspiera rozwój istniejących wspólnot działań (Gongla i Rizutto 2001: 843; McDermott i O’Dell 2001: 76).
Zasięg (lokalny – globalny). Wirtualne wspólnoty działań tworzy się dla
przełamania sztywnej struktury organizacyjnej i promocji współpracy, procesów grupowego uczenia się i wymiany wiedzy i informacji w ramach organizacji. Ich członkowie są często pracownikami różnych wydziałów, działów,
a nawet innych przedsiębiorstw. Wspólnota ma zasięg lokalny, jeśli jej członkowie pochodzą z tej samej grupy roboczej, ponadlokalny, jeśli pochodzą
z różnych działów tego samego przedsiębiorstwa, oraz globalny, jeśli reprezentują różne przedsiębiorstwa. Wzrastający zasięg powoduje, że trudno
wytworzyć w ramach wspólnoty odpowiedni poziom zaufania konieczny do
uruchomienia procesów tworzenia i wymiany wiedzy (Wenger, Snyder
i McDermott 2002: 76).
Środowisko (wspierające – niesprzyjające). Na funkcjonowanie wspólnoty
działań, wyzwania, z którymi musi się uporać, oraz wyniki wpływają wymiary
szerszego otoczenia organizacyjnego, w którym wspólnota funkcjonuje
(McDermott i O’Dell 2001: 80). Składają się nań wymiar ekonomiczny,
kultura organizacyjna i style kierowania. Wymiary te oddziałują na siebie,
tworząc środowisko, które może być wspierające, neutralne lub niesprzyjające procesom tworzenia i rozwoju wirtualnych wspólnot działań (Cothrel
i Williams 1999: 54). Jeśli chodzi o wymiar ekonomiczny, to wspólnoty
działań wykazują większą aktywność w przemysłach charakteryzujących się
niestabilnością i gwałtownymi zmianami (Cothrel i Williams 1999: 55), co
powoduje większe zapotrzebowanie na informacje i wiedzę. Gdy dotychczas
stosowane rozwiązania zawodzą, chętnie sięga się po wiedzę z zewnątrz,
stanowiącą impuls do działania, wspiera się wymianę poglądów i oczekuje
70
szerokiego uczestnictwa w zarządzaniu wiedzą, co stanowi podstawę do
stworzenia odpowiedniej kultury wspierającej procesy tworzenia i dzielenia
się wiedzą. Organizacje biurokratyczne, do których poprawnego funkcjonowania konieczna jest stabilność i równowaga, mogą okazać się
niekompatybilne z tak nieprzewidywalnym tworem, jakim jest wirtualna
wspólnota działań. W ogólnej ocenie środowiska należy zatem wziąć pod
uwagę wszystkie oddziałujące w nim siły. Dotyczy to przede wszystkim wirtualnych wspólnot działań o zakresie globalnym. Procesy tworzenia i rozwoju
wirtualnych wspólnot działań będą bardziej efektywne i skuteczne, jeśli
weźmie się pod uwagę kulturę organizacyjną i środowisko (McDermott
i O’Dell 2001: 80).
Dostępność zasobów (duża – mała). Kierowanie tworzeniem i rozwojem
wirtualnych wspólnot działań zakłada zarządzanie procesami zmiany organizacyjnej i uczenia się. Uczenie się, zachodzące na poziomie indywidualnym,
grupowym i organizacyjnym, stanowi złożony proces wymagający czasu
i zasobów. Do efektywnego rozwoju wirtualnych wspólnot działań organizacja powinna posiadać luźne zasoby, tj. dostępne zasoby materialne i niematerialne, które można wykorzystać do tworzenia wspólnot działań. Organizacja charakteryzująca się dużą dostępnością zasobów chętniej będzie
promowała kreatywność i wspierała powstawanie i rozwój nowych wirtualnych wspólnot działań. W przypadku małej dostępności zasobów wirtualne
wspólnoty działań otrzymają słabsze wsparcie.
Stopień formalizacji (duży – mały). Stopień formalizacji odnosi się do
stopnia integracji wirtualnej wspólnoty działań z formalnymi strukturami
organizacyjnymi. Wenger, Snyder i McDermott (2002: 28) wyróżniają wspólnoty niezidentyfikowane (niewidoczne dla organizacji), nieoficjalne (postrzegane wyłącznie przez grupę), legitymizowane (oficjalnie usankcjonowane),
wspierane (bezpośrednio otrzymujące zasoby) oraz zinstytucjonalizowane
(posiadające oficjalny status i zadania). Zinstytucjonalizowana wspólnota
działań jest w pełni zintegrowana z organizacją i uważana za formalną
jednostkę organizacyjną, natomiast niezidentyfikowana wspólnota działań
jest nieuznawana przez organizację. Wraz ze wzrostem poziomu instytucjonalizacji rośnie poziom legitymizacji oraz wspierania wspólnoty.
Przywództwo (narzucone – stale negocjowane). Organizacja może stworzyć
formalną strukturę kierowania, gdzie jednostkom przypisuje się określone
role (Gongla i Rizzuto 2001: 851), względnie uznać, że podział ról i struktura kierowania powinny powstać spontanicznie w wyniku interakcji członków wspólnoty wokół jej domeny (Enkel i in. 2002: 108). W przypadku
narzuconego przywództwa poszczególne role przypisywane są określonym
członkom wspólnoty przez kierownictwo organizacji. W przypadku stale
negocjowanego przywództwa odpowiedzialności i role podlegają ciągłym
zmianom, negocjacjom i są rozdzielane w zależności od potrzeb. Role narzucone mogą stać się niezwykle istotne w sytuacji powiększenia wspólnoty
i wzrostu jej znaczenia (Franz i in. 2002: 138). Mogą prowadzić do wzrostu
vol. 10, nr 1 (36), t. 2, 2012
71
Jacek Bendkowski
zaangażowania i odpowiedzialności oraz pomóc ludziom legitymizować czas
przeznaczony na rzecz wirtualnej wspólnoty działań.
3.3. Wymiar wspólnotowy
Wielkość (mała – duża). Wielkość odnosi się do liczby osób uczestniczących w pracach wirtualnej wspólnoty działań. Małe wirtualne wspólnoty
działań mogą liczyć kilka, natomiast bardzo duże kilka tysięcy osób. Wspólnota składa się z liderów, tj. kluczowych członków zapewniających przywództwo intelektualne i społeczne oraz członków zwykłych (peryferyjnych),
często czerpiących korzyści z biernej obserwacji (Wenger, Snyder i McDermott 2002: 57). Wielkość wspólnoty stanowi ważny parametr opisu jej struktury. Z badań wynika, że duża wspólnota będzie obejmowała ludzi o przypadkowych, różnych i odległych od siebie zainteresowaniach, co spowoduje
wytworzenie się nietrwałych więzów społecznych (Von Krogh 2002: 85).
W rezultacie trudniej będzie zaspokoić potrzeby wszystkich członków oraz
znaleźć wartościowe informacje w ogólnej masie dostępnych treści. W dużych
wspólnotach działań uczestnictwo słabnie, co w konsekwencji oznacza, że
racjonalna i egoistyczna jednostka może próbować działać na własną rękę.
Ponadto duże wspólnoty podlegają podziałowi na podgrupy (według tematu
lub lokalnie) w celu zwiększenia motywacji członków do aktywnego uczestnictwa w jej pracach.
Rozproszenie geograficzne (niskie – wysokie). Rozproszenie geograficzne
odnosi się do fizycznego położenia uczestników. Postęp w technologii informacyjnej spowodował, że możliwa jest współpraca w czasie i przestrzeni
(Wenger, Snyder i McDermott 2002: 113). Członkowie wirtualnej wspólnoty
działań mogą znajdować się w tym samym budynku (niskie rozproszenie)
lub mogą być rozrzuceni po całym świecie (wysokie rozproszenie). Wysoki
poziom rozproszenia wiąże się z kilkoma problemami. Dystans fizyczny
wzmaga dystans społeczny. Utrzymanie wspólnoty przy życiu wymaga od
jej koordynatora zwiększonej aktywności (Franz i in. 2002: 142). Poza tym
znaczne rozproszenie utrudnia zorganizowanie regularnych bezpośrednich
spotkań członków wspólnoty, które w tym przypadku wiążą się dodatkowo
z większymi kosztami. Wysoki poziom rozproszenia geograficznego oznacza,
że członkowie wspólnoty mogą znajdować się w różnych strefach czasowych,
co znacznie utrudnia wzajemną komunikację. Znaczne rozproszenie wiąże
się również ze zwiększonym zróżnicowaniem kulturowym wirtualnych wspólnot działań.
Członkostwo (otwarte – zamknięte). Wirtualne wspólnoty działań mogą
stosować różne metody przyjmowania nowych członków (Wenger i Snyder
2000: 140). Wspólnoty internetowe zazwyczaj nie stosują w tym względzie
żadnych restrykcji, w związku z tym każdy użytkownik komputera z dostępem do Internetu może zostać ich członkiem. Otwarte członkowstwo w wirtualnej wspólnocie działań oznacza, że każdy zainteresowany członek organizacji może przystąpić do wspólnoty. Otwarte członkostwo wiąże się
72
z problemem tzw. biernych obserwatorów (ang. lurkers), tj. członków wspólnoty jedynie korzystających z wiedzy, a niebiorących udziału w jej tworzeniu. Wirtualne wspólnoty działań mogą również przyjmować jedynie kandydatów spełniających określone kryteria. Członkostwo zamknięte pozwala
na kontrolę wielkości wspólnoty i pożądanego profilu jej członków, pozwala
na identyfikację wspólnych zainteresowań i łatwiejsze organizowanie spotkań.
Rekrutacja nowych członków (dobrowolna – przymusowa). Rekrutacja
nowych członków może odbywać się w różny sposób, od dobrowolnego
poprzez silnie rekomendowany aż do przymusowego. Ogólnie rzecz biorąc,
potencjalni kandydaci przechodzą przez proces autoselekcji, tj. samodzielnie dokonują oceny, co mogą zaoferować wspólnocie i co mogą otrzymać
w wyniku uczestnictwa w jej pracach. Jeśli ocena okaże się pozytywna, będą
chcieli stać się częścią wspólnoty. Do uczestnictwa we wspólnocie może
także zachęcać kierownictwo organizacji. Nacisk może okazać się tak silny,
że potencjalnym członkom trudno jest odrzucić ofertę. Ochotnicy są zazwyczaj bardziej umotywowani niż członkowie „z poboru”. Obowiązkowe uczestnictwo ma zazwyczaj miejsce wówczas, gdy pojawiają się problemy w procesie tworzenia wspólnoty przez kierownictwo organizacji w podejściu
top-down. Wspólnota, której członkowie zostali zmuszeni do uczestnictwa,
ma zazwyczaj problemy z legitymizacją, co wiąże się z trudnościami w monitorowaniu i pomiarze rzeczywistego wkładu pracy poszczególnych jednostek.
Uprzednie doświadczenie członków wspólnoty (duże – brak). Wspólnota
działań może powstać spontanicznie lub w wyniku inicjatywy kierownictwa
organizacji na bazie istniejącej sieci społecznej (Wenger, Snyder i McDermott 2002: 13). W tym przypadku członkowie znają się wzajemnie i wiedzą,
jak należy ułożyć wzajemną współpracę oraz dzielić się informacjami i wiedzą. Uprzednie doświadczenie członków wspólnoty może być duże, jeśli
wspólnota powstała na bazie istniejącej sieci, średnie (jeśli członkowie wspólnoty pracowali wspólnie w grupach roboczych, niekoniecznie tożsamych ze
wspólnotą) oraz małe lub zerowe, jeśli dotychczas nie współpracowali ze
sobą. Przeniesienie wspólnoty ze świata rzeczywistego w wirtualny może
skończyć się na dwa sposoby: (1) członkowie wspólnoty stawiają opór światu
wirtualnemu i chcą powrotu do znanego skutecznego sposobu funkcjonowania lub (2) wcześniejsze doświadczenia zlikwiduje niepewność, z jaką
mają do czynienia członkowie nowej wspólnoty, przechodząc do świata wirtualnego. Doświadczona grupa ma przewagę nad nowo stworzoną wspólnotą
działań. Pomimo możliwości wystąpienia oporu, grupa ma wcześniej obrany
cel, częściową legitymizację, wykształcone role i zdefiniowane normy, co
ułatwia przejście ze świata realnego w wirtualny.
Stabilność składu personalnego (stabilny – zmienny). Skład wspólnoty może
być w miarę stabilny lub podlegać ciągłej rotacji. Może ona być wynikiem
procesu naturalnej wymiany kadr w organizacji. Otwarta wirtualna wspólnota
działań może okazać się mniej stabilna od zamkniętej. Na jej stabilność
vol. 10, nr 1 (36), t. 2, 2012
73
Jacek Bendkowski
wpływa negatywnie także fakt, że kluczowi aktorzy wirtualnej wspólnoty są
zastępowani nowymi członkami. W tym przypadku wywołuje to konieczność
ponownego uruchomienia procesu socjalizacji, negocjacji znaczeń i konstruowania rzeczywistości. Wartości, normy oraz wzorce komunikacji nowych
członków zostają zderzone z dotychczas funkcjonującymi we wspólnocie
działań. Powoduje to uruchomienie procesu uczenia się i dostosowania po
obydwu stronach, który kończy się większym lub mniejszym powodzeniem
w zależności od zdolności adaptacyjnych zainteresowanych stron. W przypadku ciągłego napływu nowych członków angażujących się silnie w prace
wspólnoty, oznacza to konieczność przeznaczenia znacznej energii na proces adaptacji. Nagły napływ nowych członków może stanowić poważny problem dla wspólnoty i wymagać jej radykalnej przebudowy (Wenger, Snyder
i McDermott 2002: 156).
Biegłość w posługiwaniu się technologią (wysoka – niska). Wirtualna wspólnota działań jest głównie oparta na interakcjach z wykorzystaniem technologii informacyjno-komunikacyjnej. Z punktu widzenia użytkownika ważną
kwestią jest biegłość w posługiwaniu się nią. W wirtualnych wspólnotach
działań mogą występować znaczne jednostkowe różnice w biegłości posługiwania się technologią. Niektórzy potrafią posługiwać się oprogramowaniem
do pracy grupowej i wideokonferencjami, podczas gdy innym trzeba wyjaśnić, jak dołącza się plik do maila. Brak biegłości w posługiwaniu się technologią informacyjną może skutkować w przypadku niektórych członków
niepełnym wykorzystaniem ich potencjału. Może spowodować, że będą
pomijani przez innych członków wspólnoty potrafiących świetnie posługiwać
się technologią (Jarvanpaa i Staples 2000: 150). Zatem dostępność różnorodnych technologii komunikacyjnych oraz biegłość członków wspólnoty
w korzystaniu z nich mogą wspomagać lub utrudniać uczestnictwo i dzielenie się wiedzą.
Zróżnicowanie kulturowe (homogeniczna – heterogeniczna). Oceniając
wspólnotę działań, należy wziąć pod uwagę wpływ kultury na następujących
trzech poziomach: narodowym, organizacyjnym i zawodowym (profesjonalnym) (Wenger, Snyder i McDermott 2002: 118). Po pierwsze różnorodność
kulturowa wirtualnej wspólnoty działań może wynikać z połączenia różnych
kultur. Hofstede (1993: 81–94) pokazuje, jak różne kultury różnicują proces
zarządzania, przywództwa, autonomii, ustalania celów, podejmowania decyzji i stosunków międzyludzkich. Ponadto różnorodność kulturowa połączona
jest często z odmiennością językową, co wzmacnia problemy związane
z komunikacją i współpracą. W rezultacie rośnie prawdopodobieństwo, że
ludzie będą chcieli się zaangażować. Po drugie wspólnota działań może
łączyć ludzi reprezentujących różne kultury charakteryzujące się odmiennością procesów uczenia się i adaptacji, zachowań w zakresie dzielenia się
wiedzą, systemów oceny, oczekiwaniami i preferencjami pracowników. Trzeci
wymiar kulturowy stanowi integracja odmiennych kultur zawodowych w jednej wirtualnej wspólnocie działań. Pracownicy reprezentujący określoną
74
profesję wykształcają własną kulturę zawodową, na którą składa się specyficzna wiedza, język, specjalistyczne słownictwo, rutyna pracy, normy, a nawet
strój. Wirtualna wspólnota działań może zatem obejmować reprezentantów
różnych kultur zawodowych, charakteryzujących się odmienną wiedzą, oczekiwaniami i zachowaniami. Za homogeniczne uważa się wspólnoty, których
członkowie rekrutują się z tej samej organizacji lub organizacji o podobnej
kulturze organizacyjnej, z krajów należących do tego samego kręgu kulturowego i reprezentujących tą samą kulturę zawodową. Natomiast heterogeniczne wspólnoty to te, których członkowie reprezentują odmienne kultury
profesjonalne, pochodzą z różnych organizacji i kręgów kulturowych.
Pośrodku lokują się wirtualne wspólnoty działań, które charakteryzują się
średnim zróżnicowaniem kulturowym. Zróżnicowanie kulturowe oznacza
z jednej strony różnorodność punktów widzenia i doświadczeń i zapobiega
myśleniu grupowemu, z drugiej jednakże może znacznie utrudniać uczestnictwo i procesy dzielenia się wiedzą (Bendkowski 2009a: 71–80). Oprócz
wpływu na stosunki interpersonalne i grupowe, kultura definiuje, co jest
wiedzą, jak nią zarządzać, kto powinien ją posiadać i gromadzić. Ludzie
interpretują informacje za pomocą własnych filtrów kulturowych, co może
prowadzić do nieporozumień, a w konsekwencji wystąpienia zakłóceń.
W tych okolicznościach członkom wirtualnych wspólnot działań może być
trudno zidentyfikować i rozwinąć wspólne zainteresowania oraz podzielać
wspólne znaczenia, wytworzyć otwartą komunikacją i zaufanie, co opóźni
czas wejścia wirtualnej wspólnoty działań w fazę dojrzałości. Wykorzystanie
różnorodności kulturowej jako strumienia kreatywnej energii wymaga zrozumienia od liderów wspólnoty, jak zarządzać napięciem kulturowym, co
pociąga za sobą konieczność wypracowania i przyjęcia podzielanych norm.
Znaczenie domeny (duże – małe). Organizacje tworzą zazwyczaj wspólnoty
do realizacji określonego celu i z myślą o określonej domenie. Może ona
być zbieżna z zainteresowaniami lub codzienną pracą wykonywaną przez
jej członków lub, odwrotnie, ważna dla organizacji, ale daleka od ich zainteresowań. O wiele łatwiej jest wywołać zaangażowanie, wytworzyć współdziałanie i motywację do pracy, gdy członkowie koncentrują się na problemach bezpośrednio związanych z ich pracą. W tym przypadku natychmiast
dostrzegają korzyści z zaangażowania w pracę wspólnoty. Dlatego też
domena powinna stanowić wartość zarówno dla organizacji, jak i poszczególnych pracowników (Zarb 2006: 32).
3.4. Wymiar technologiczny
Zakres wykorzystania technologii komunikacyjnych (mały – wysoki). Technologia informacyjno-komunikacyjna pozwala członkom wirtualnej wspólnoty działań na dzielenie się wiedzą bez ograniczeń czasowych i przestrzennych (Von Krogh 2002: 85). Wirtualne wspólnoty działań mogą ją
wykorzystywać w różnym zakresie. Wspólnoty wykorzystują technologię
informacyjną w wysokim zakresie, jeśli interakcje pomiędzy ich członkami
vol. 10, nr 1 (36), t. 2, 2012
75
Jacek Bendkowski
zachodzą wyłącznie za jej pomocą, w średnim zakresie, jeśli do wzajemnych
interakcji oprócz technologii komunikacyjnej wykorzystują sporadyczne spotkania twarzą w twarz, oraz w niskim zakresie, gdy przeważają spotkania
bezpośrednie. Przeważa pogląd, że platformy komunikacyjne nie zastąpią
nigdy bezpośrednich spotkań, a większość wirtualnych wspólnot działań
wymaga spotkań twarzą w twarz od czasu do czasu dla efektywnego funkcjonowania. Pozbawiona kontaktów bezpośrednich, zwłaszcza w początkowej
fazie funkcjonowania, wirtualna wspólnota działań może mieć problemy,
a w rezultacie będzie potrzebowała dłuższego czasu do wytworzenia poczucia
wspólnoty i określenia celu działania oraz wytworzenia wspólnych zasobów
wiedzy, które zwiększają możliwości wzajemnego zrozumienia. Większość
wirtualnych wspólnot działań do efektywnego działania wymaga od czasu
do czasu bezpośrednich spotkań, a powstałe w ich wyniku silniejsze więzi
interpersonalne wydają się kluczowe dla wirtualnej komunikacji w dłuższych
okresach (Hildreth, Kimble i Wright 2000: 37).
Stopień zróżnicowania wykorzystywanych technologii informacyjnych (wysoki
– niski). Oprócz tradycyjnych środków komunikacji, takich jak telefon, telekonferencja i e-mail, wirtualne wspólnoty działań mogą znacznie się różnić
ze względu na wykorzystywane technologie informacyjne. Technologie komunikacyjne oferują przestrzeń wirtualną, gdzie ludzie mogą się spotkać i rozmawiać w czasie rzeczywistym, przechowywać dokumenty, odbywać prezentacje elektroniczne itd. Cała gama sposobów komunikowania się może
prowadzić do większego i bardziej intensywnego zaangażowania w prace
wspólnoty i, ogólnie rzecz biorąc, do sprawniejszej wymiany wiedzy. Media
różnią się od siebie funkcjonalnością. Niektóre z nich mogą lepiej się nadawać do realizacji zadań i komunikacji o różnym stopniu niejasności i niepewności. Technologia może mieć również wpływ na cele wirtualnej wspólnoty działań oraz sposób ich osiągnięcia. Niski stopień zróżnicowania
wykorzystywanych technologii komunikacyjnych oznacza, że wspólnota dysponuje jedynie prostą w swojej funkcjonalności technologią komunikacyjną,
średni, jeśli dysponuje narzędziami zarządzania dokumentacją i forum dyskusyjnym, oraz wysoki, jeśli wykorzystuje technologie pozwalające na komunikację synchroniczną i asynchroniczną oraz zarządzanie dokumentacją.
3.5. Determinanty rozwoju wspólnot
Analiza poziomu rozwoju oraz aktywności badanych wirtualnych wspólnot działań pozwoliła na wyróżnienie następujących strukturalnych determinantów rozwoju wspólnot (Dube, Burhis i Jacob 2006: 86)
– wspierające środowisko,
– przywództwo,
– znaczenie domeny.
Najważniejszym czynnikiem strukturalnym determinującym rozwój wirtualnych wspólnot działań w fazie tworzenia jest szeroko pojęte środowisko.
Wspierające, względnie neutralne środowisko ułatwia powstanie, podczas
76
gdy niesprzyjające środowisko stanowi barierę w tworzeniu wirtualnej wspólnoty działań. Skuteczne kierowanie procesami tworzenia i rozwoju wspólnoty
działań wymaga przede wszystkim odpowiedniej kultury organizacyjnej opartej na otwartości i zaufaniu w połączeniu z odpowiednim stylem kierowania.
Większość niepowodzeń w tworzeniu wirtualnych wspólnot działań wynika
z oporu kierownictwa pozbawionego skutecznych mechanizmów kontroli
nad tak nieprzewidywalnym bytem, jakim jest wirtualna wspólnota działań.
Jeśli dodać do tego problemy ze wskazaniem konkretnych efektów działania wirtualnych wspólnot działań, łatwo zrozumieć niezrozumienie ich istoty
przez kierownictwo i niechęć do ponoszenia kosztów ich funkcjonowania.
Powstawanie wirtualnych wspólnot działań utrudnia ponadto „upolitycznienie” zachowań pracowników, objawiające się najczęściej poprzez bezkrytyczne dostosowanie się do panujących w organizacji norm i zwyczajów
kosztem zaniechania działań na rzecz wspólnoty, brakiem krytycyzmu
i otwartości.
Drugim kluczowym czynnikiem powodzenia okazała się struktura przywództwa. Kluczową rolę w każdej wspólnocie działań we wszystkich stadiach
rozwoju odgrywa koordynator. To od jego umiejętności jest uzależniony
końcowy sukces, jakim jest zaspokojenie potrzeb organizacji macierzystej
w zakresie wytworzenia i dostarczenia użytecznej i wartościowej wiedzy
pozwalającej na realizację jej celów biznesowych. Koordynator wpływa na
sposób wykorzystania platformy informacyjno-komunikacyjnej, zaangażowanie poszczególnych członków wspólnoty w jej prace oraz ich wzajemną
komunikację. Ponadto od niego w znacznej mierze jest uzależniona efektywność spotkań członków wspólnoty. Rolę koordynatora mogą pełnić
powszechnie uznani eksperci z odpowiednim doświadczeniem, potrafiący
wywrzeć wpływ na pozostałych członków wspólnoty.
Trzecim kluczowym czynnikiem powodzenia rozwoju świadomie tworzonych wirtualnych wspólnot działań jest znaczenie domeny dla członków
wspólnoty. Domena ściśle powiązana z codzienną działalnością członków
wspólnoty stanowi podstawowy bodziec motywujący do aktywnego uczestnictwa w jej pracach, jeśli wziąć pod uwagę dwa podstawowe motywatory,
tj. możliwości rozwoju osobistego oraz reputację.
Podstawowe znaczenie dla partycypacji we wspólnocie działań ma reputacja, która jest odpowiednikiem władzy w wirtualnej wspólnocie działań
(Zarb 2006: 45). W odróżnieniu od tradycyjnej organizacji, gdzie władza
wynika głównie z zajmowanego stanowiska, w wirtualnej wspólnocie działań
władza przypisana jest do dysponenta wiedzy, na którą jest aktualnie zapotrzebowanie. Posiadanie wiedzy łączy się z możliwością zbudowania reputacji i zwiększenia własnej atrakcyjności rynkowej, co przede wszystkim jest
wynikiem rozwoju osobistego lub przynależności grupowej.
Badania przeprowadzone przez Tarmizi, de Vreede i Zigurs (2007) wśród
koordynatorów wspólnot potwierdzają kluczowe znaczenie środowiska, przywództwa oraz znaczenia domeny dla powodzenia wirtualnych wspólnot
vol. 10, nr 1 (36), t. 2, 2012
77
Jacek Bendkowski
działań. Koordynatorzy wskazali ponadto na dwa dodatkowe czynniki mające
wpływ na rozwój wirtualnych wspólnot działań, tj. cel działania i sposób
rekrutacji.
Zdaniem koordynatorów większe szanse powodzenia ma wspólnota stawiająca przed sobą operacyjne cele działania niż wspólnota strategiczna.
Wiąże się to z większą wartością, jaką ma ta pierwsza wspólnota dla członków. Wynika to z faktu, że orientacja operacyjna pomaga członkom w ich
codziennej działalności, np. w rozwiązywaniu problemów. Strategiczna wspólnota miałaby problem ze stworzeniem takiego wizerunku wśród swoich
członków w związku z brakiem natychmiastowego sprzężenia zwrotnego.
Koordynatorzy stwierdzili ponadto, że dla rozwoju wspólnoty lepsza jest
rekrutacja dobrowolna niż obowiązkowa. Kandydaci mogą wybrać, w jakiej
wspólnocie chcą uczestniczyć, i wybierają te, które mają duże znaczenie dla
ich działalności i zainteresowań. Prowadzi to do zwiększenia zaangażowania
w prace wspólnoty. Zaangażowanie normatywne przeradza się w afektywne,
co z kolei łączy się z podwyższoną motywacją.
4. Wspomaganie procesu tworzenia i rozwoju
wirtualnych rynków wiedzy
4.1 Główne założenia
Postulowany model tworzenia i rozwoju wirtualnych rynków wiedzy obejmuje następujące elementy (Enkel i in. 2002: 120) (rysunek 1):
– środowisko wiedzy, na które składają się: wartości promujące kulturę
zaufania i współpracy, przywództwo zorientowane na wspomaganie rozwoju procesów wiedzy oraz zapewnienie wysokiego stopnia zbieżności
strategii i celów wspólnotowych i indywidualnych;
– rynek wiedzy rozumiany jako przestrzeń działań wszystkich użytkowników,
obejmujący: infrastrukturę informacyjną, komunikację oraz usługi świadczone na rzecz wspólnot;
– procesy, na które składają się wszelkie procesy zarządzania wiedzą, przede
wszystkim tworzenia i dzielenia się wiedzą oraz procesy wynikające z pełnienia ról w ramach uczestnictwa we wspólnocie: inicjatora, koordynatora, sponsora, lidera i członka wspólnoty;
– ludzi – wspólnoty działań tworzą eksperci przejawiający silne zainteresowanie jej domeną.
Zakłada się, że w wyniku celowo zaprojektowanych działań zostaną
stworzone warunki do spontanicznego powstawania i rozwoju wirtualnych
wspólnot działań.
Wirtualna wspólnota działań przechodzi różne fazy rozwoju, w których
dominują określone siły napędowe, warunkowane czynnikami osobowymi
(jak np. umiejętności, motywacja wewnętrzna, konsekwencja w działaniu)
oraz czynnikami kontekstowymi (np. wsparcie otoczenia, systemy motywa78
cji), do których zaliczyć należy także technologię wspomagającą (np. platformy pracy grupowej, systemy komunikacji). Najbardziej wartościowa
z punktu wiedzenia tworzenia rynków wiedzy jest faza dojrzałości, w której
wspólnota dostarcza użytecznej wiedzy.
Środowisko wiedzy
Procesy
Wirtualne
wspólnoty
działań
Tworzenie wiedzy
Dzielenie się wiedzą
Inicjowanie,
wspomaganie
i promocja
działań
na rzecz
wirtualnych
wspólnot
działań
Rynek wiedzy
Tworzenie wiedzy
Rys. 1. Architektura modelu tworzenia i rozwoju wirtualnych rynków wiedzy. Źródło:
opracowanie własne.
Każda wirtualna wspólnota działań rozwija się według własnego, niepowtarzalnego scenariusza rozwoju. Jest to spowodowane z jednej strony
zróżnicowaniem wewnętrznym wspólnot, którego wyrazem jest odmienność
budowy i zasad ich funkcjonowania, a z drugiej dynamiką zewnętrznych
warunków funkcjonowania. Przejście z jednej fazy do drugiej wymaga spełnienia określonych przesłanek w zakresie zachowań ludzi, działań (procesów)
oraz technologii (Bendkowski 2009c: 106). Procesy odnoszą się do jasno
określonych ról i działań, które mają doprowadzić do stworzenia i rozwoju
wirtualnej wspólnoty działań. Technologia dostarcza narzędzi do pracy,
pozwala na wykształcenie się lub – w danym wypadku – determinuje metody
działania w ramach wspólnoty. Kierowanie procesami tworzenia i rozwoju
wirtualnych wspólnot działań następuje za pomocą czynników osobowych
i kontekstowych tak, aby rozwijały się one według wyznaczonych empirycznie scenariuszy i weszły w fazę rozwoju, umożliwiającą tworzenie użytecznej
wiedzy (Bendkowski 2009a: 285).
Działania na rzecz wpierania procesów tworzenia i rozwoju wirtualnych
wspólnot działań prowadzone są jednocześnie na poziomie makro (kontekstowym) i mikro (wspólnotowym). Celem działań na poziomie makro jest
stworzenie odpowiedniego kontekstu funkcjonowania wspólnot działań,
vol. 10, nr 1 (36), t. 2, 2012
79
Jacek Bendkowski
natomiast działań na poziomie mikro wspomożenie rozwoju wirtualnych
wspólnot w poszczególnych fazach ich istnienia (rysunek 2).
Tworzenie kontekstu
Wspomaganie
wspólnot
Narodziny
Projektowanie
Inicjowanie
wspólnot
Rozwój
Tworzenie i dzielenie się wiedzą
Działania
wspomagające
Schyłek
Transfer
lub utrwalenie
wiedzy
Działania skierowane do liderów i koordynatorów
• kampanie promocyjne
• strona internetowa
• materiały pomocowe (manual)
• scenariusze działań i opis ról we wspólnotach działań
• gorąca linia dla koordynatorów i liderów wspólnot
• coaching wspólnot
• trening koordynatorów
• narzędzia oceny
Działania skierowane do wszystkich interesariuszy
• kampania promocyjna
Rys. 2. Narzędzia wspomagania procesu tworzenia i rozwoju wirtualnych wspólnot działań.
4.2 Narzędzia wspomagania procesu tworzenia i rozwoju
wirtualnych wspólnot działań
Wsparcie udzielane wirtualnym wspólnotom działań na poziomie makro
obejmuje (Bendkowski 2009b: 23–33):
– stworzenie strony internetowej zawierającej materiały pomocowe dla
wspólnot we wszystkich fazach ich istnienia;
– promocję i wsparcie wspólnot w celu dotarcia do potencjalnych członków
wspólnot z informacjami o formach pomocy oraz zapoznania wszystkich
interesariuszy z koncepcją wspólnot działań oraz korzyściami związanymi
z nimi;
– uruchomienie gorącej linii dla koordynatorów i liderów wspólnot;
– prowadzenie jednolitego coachingu wspólnot;
– stworzenie i implementację katalogu wspólnot online ze szczegółowymi
informacjami na temat istniejących wspólnot; pozwala to na wyszukiwanie wspólnot zajmujących się określonymi domenami oraz zdobycie
wszelkich informacji na ich temat;
– stworzenie scenariuszy działań i opisu ról pełnionych we wspólnotach
działań.
80
Działania wspomagające w poszczególnych fazach rozwoju wspólnoty
(poziom mikro) są uzależnione od czynników determinujących rozwój wspólnoty na danym etapie jej istnienia. W fazie powstania powodzenie jest
uzależnione od pozyskania dostatecznej liczby członków-założycieli oraz
stworzenia ogólnej koncepcji funkcjonowania wspólnoty jako wirtualnego
rynku wiedzy. Szczególną rolę odgrywają liderzy wspólnoty jako „twórcy
wiedzy” oraz koordynatorzy odpowiedzialni za kierunki oraz sposób pracy
wspólnoty.
Można wyróżnić następujące szczegółowe działania wspomagające procesy tworzenia wspólnoty (Franz i in. 2002: 130):
– opracowanie szczegółowej listy obejmującej potencjalnych członków
wspólnoty;
– identyfikacja i rekrutacja kluczowych członków (liderów) wspólnoty;
– opracowanie koncepcji funkcjonowania wspólnoty;
– stworzenie warunków funkcjonowania wspólnoty, takich jak: zabezpieczenie źródeł finansowania i stworzenie koniecznej infrastruktury technicznej.
W fazie dojrzałości głównym problemem jest zachowanie żywotności
i dynamiki działania wspólnoty. Wspólnota powinna stać się ważnym elementem codziennej pracy jej członków, tak aby czerpali oni jak najwięcej
korzyści ze wzajemnej współpracy. Podstawą sukcesu w tej fazie jest podjęcie odpowiednich działań w następujących pięciu obszarach (Franz i in.
2002: 134):
– organizacji i kierowania – adaptacja struktur lub kontrola procesów grupowych;
– zarządzania zasobami ludzkimi – identyfikacja i rekrutacja nowych członków, ich integracja ze wspólnotą oraz motywowanie do uczestnictwa
w jej pracach;
– prezentacji i promocji – promocja wspólnoty wobec kluczowych interesariuszy;
– technologicznym – stworzenie i utrzymanie odpowiedniej infrastruktury
informatycznej;
– monitoringu i ciągłego doskonalenia działań – kontrola wydatków, realizacja celów.
W fazie schyłku wspólnota ulega powolnemu rozpadowi. Jej członkowie
mogą przejść do innych wspólnot, a najcenniejsze wytwory (wiedza) zostają
przetransferowane do innej wspólnoty lub przechowane w celu późniejszego
zastosowania.
5. Wnioski
1. Gospodarka oparta na wiedzy wymaga od przedsiębiorców szybkich
i właściwych reakcji na sygnały pochodzące z dynamicznego i turbulentnego
otoczenia. Postulowanym rozwiązaniem są wirtualne rynki wiedzy zbudowane
vol. 10, nr 1 (36), t. 2, 2012
81
Jacek Bendkowski
w oparciu o wirtualne wspólnoty działań, obejmujące nieformalne grupy
ludzi zainteresowanych rozwiązaniem określonych problemów i w tym celu
współpracujących ze sobą w formie dyskusji, wymiany poglądów, koncepcji
i idei w przestrzeni wirtualnej, co pozwala na przezwyciężenie ograniczeń
czasowo-przestrzennych, nowe formy współpracy oraz dynamiczne kształtowanie koniecznych zasobów wartościowej wiedzy.
2. Świadome kierowanie procesami tworzenia wirtualnych wspólnot działań wymaga zrozumienia istoty kluczowych parametrów strukturalnych
determinujących ich rozwój, takich jak: wspierające środowisko, zaangażowany i zręczny koordynator oraz właściwie określona domena działania,
motywująca członków wirtualnej wspólnoty do zaangażowanego uczestnictwa. Wynika z tego, że w przypadku wirtualnych wspólnot działań powodzenie jest prymarnie uzależnione od czynników społecznych, a nie technologicznych. Wspomaganie procesu tworzenia i rozwoju wirtualnych
wspólnot działań wymaga zatem zastosowania narzędzi z zakresu zarządzania zmianą i uczeniem się.
3. Rozwój wirtualnej wspólnoty działań, tj. przejście z fazy narodzin do
fazy dojrzałości, co wiąże się ze zdolnością do tworzenia nowej i doskonalenia istniejącej wiedzy, jest uwarunkowany przyciągnięciem wystarczającej
liczby członków-twórców wiedzy, wykształceniem się procesów zarządzania
kapitałem intelektualnym oraz wytworzeniem się odpowiednich więzi społecznych. W tym kontekście szczególnego znaczenia nabywa motywacja do
uczestnictwa we wspólnocie działań oraz wytworzenie się atmosfery zaufania. Szczególną rolę w procesie motywowania odgrywają czynniki sytuacyjne.
Pozwalają one na kształtowanie zachowań indywidualnych, determinujących
aktywność jednostek tworzących daną wspólnotę działań. Można wywierać
na nie wpływ, tworząc tym samym określone środowisko funkcjonowania
w ramach wspólnoty, które w mniejszym lub większym stopniu będzie zachęcało ich do dzielenia się wiedzą.
4. Przetrwanie wirtualnych wspólnot działań jest niemożliwe bez zewnętrznego wsparcia w postaci centralnego sponsora, który będzie chciał sfinansować jej działania. W związku z tym wspólnota powinna od pierwszych
chwil swojego istnienia prowadzić promocję swoich działań, akcentując
przede wszystkim korzyści, jakie oferuje wszystkim zainteresowanym. Do
tego celu należy wykorzystać nowoczesne narzędzia, takie jak: newslettery,
portale i strony internetowe oraz, jeśli zajdzie potrzeba, nieformalne powiązania.
Dr Jacek Bendkowski – Katedra Podstaw Zarządzania i Marketingu, Politechnika
Śląska. E-mail: [email protected].
82
Bibliografia
Ardichvili, A., Maurer, M. i W. Li 2006. Cultural influences on knowledge sharing through
online communities of practice. Journal of Knowledge Management, nr 1, s. 94–107.
Bendkowski, J. 2009a. Scenariusze tworzenia i rozwoju wspólnot działań, w: S. Lachiewicz i A. Adamik (red.) Współpraca w rozwoju współczesnych organizacji, s. 285–295.
Łódź: Wydawnictwo Politechniki Łódzkiej.
Bendkowski, J. 2009b. Wspomaganie procesu tworzenia i rozwoju sieci wiedzy na przykładzie wspólnoty działań, w: Zarządzanie w XXI wieku. Koncepcje, Trendy, Problemy,
s. 23–33. Toruń: Wyższa Szkoła Bankowa.
Bendkowski, J. 2009c, Zarządzanie procesem tworzenia i rozwoju wspólnot działań.
Organizacja i Zarządzanie, nr 1 (5), s. 97–113.
Brazelton, J. i G.A. Gorry 2003. Creating a knowledge sharing community: If you build
it, will they come? Communications of the ACM, nr 3, s. 23–25.
Cothrel, J. i R.L. Williams 1999. On-line communities: helping them form and grow.
Journal of Knowledge Management, nr 3 (1), s. 54–60.
Denning, S. 1998. Building Communities of Practice, Knowledge Management Lessons
from The Leading Edge, APQC, s. 48–50.
Dube, L., Bourhis, A. i R. Jacob, R. 2003. The impact of structural characteristics on
the launching of intentionally formed virtual communities of practice. Cahier du
GReSI, nr 9, s. 2–20.
Dube, L., Bourhis, A. i R. Jacob 2006. Towards a typology of virtual communities of
practice. Interdisciplinary Journal of Information, Knowledge and Management, nr 1,
s. 69–93.
Enkel, E., Heinhold, P., Hofer-Alfeis, J. i Y. Wicki 2002. The power of communities:
How to build knowledge management on a corporate level using a bottom-up approach, w: T. Davenport i G.J. Probst (red.) Knowledge Management Case Book,
s. 108–127. New York: John Wiley & Sons.
Etzioni, A. i O. Etzioni 1999. Face-to-face and computer-mediated communities, A comparative analysis. The Information Society, nr 15, s. 241–248.
Franz, M., Schmidt, R., Schoen, S. i S. Seufert 2002. KECnetworking – Knowledge
Management at Infineon Technologies AG, w: T. Davenport i G.J. Probst (red.)
Knowledge Management Case Book, s. 128–146. New York: John Wiley & Sons.
Gongla, P. i C.R. Rizzuto 2001. Evolving communities of practice: IBM global services
experience. IBM Systems Journal, nr 40, s. 842–862.
Hildreth, P., Kimble, C. i P. Wright 1998. Computer Mediated Communications and
International Communities of Practice. Ethicomp’98, s. 275–286.
Hildreth, P., Kimble, C. i P. Wright 2000. Communities of practice in the distributed
international environment. Journal of Knowledge Management, nr 1, s. 27–38.
Hildreth, P., Wright, P. i C. Kimble 2001. Communities of practice: Going virtual, w:
K.-P. Mehdi (red.) Knowledge Management and Business Model Innovation, s. 220–234.
Hershey: Idea Group Publishing.
Hofstede, G. 1993, Cultural constraints in management theories. Academy of Management
Executive, nr 7 (1), s. 81–94.
Jarvanpaa, S.L. i D.S. Staples 2000. The use of collaborative electronic media for information sharing: An exploratory study of determinants. Journal of Strategic Information Systems, nr 9, s. 129–154.
Jashapara, A. 2006. Zarządzanie wiedzą, Warszawa: Polskie Wydawnictwo Ekonomiczne.
Lave, J. i E. Wenger 1991. Situated Learning: Legitimate peripheral participation, Cambridge: Cambridge University Press.
McDermott, R. i C. O’Dell 2001. Overcoming cultural barriers to sharing knowledge.
Journal of Knowledge Management, nr 5 (1), s. 76–85.
vol. 10, nr 1 (36), t. 2, 2012
83
Jacek Bendkowski
Murillo, E. 2008. Searching Usenet for virtual Communities of Practice: Using mixed
methods to identify the constructs of Wenger’s theory. Information Research, nr 13 (4),
art. 386.
Tarmizi, H., de Vreede, G.-J. i I. Zigurs 2007. A Facilitators’ Perspective on Successful
Virtual Communities of Practice, Proceedings of the Thirteenth Americas Conference
on Information Systems, Keystone.
Von Krogh, G. 2002, The communal resource and information systems. Journal of Strategic Information Systems, nr 11, s. 85–107.
Wasko, M.M. i S. Faraj 2000. “It is what one does”: Why people participate and help
others in electronic communities of practice. Journal of Strategic Information Systems,
nr 9, s. 155–173.
Wenger, E. 1998. Communities of Practice. Learning, Meaning and Identity, Cambridge:
Cambridge University Press.
Wenger, E. i W.M. Snyder 2000. Communities of practice: The organizational frontier.
Harvard Business Review, Jan-Feb, s. 139–145.
Wenger, E., Snyder, W.M. i R. McDermott 2002. Cultivating Communities of Practice:
A Guide to Managing Knowledge, Boston: Harvard Business School Press.
Zarb, M.P. 2006. Modelling Participation in Virtual Communities of Practice, Master Dissertation, London: LSE.
84
DOI 10.7172.1644-9584.36.5
Wywiad z przedsiębiorcą jako narzędzie
w procesie nauczania przedsiębiorczości
Svetlana Gudkova
Wywiad z przedsiębiorcą stanowi znakomite narzędzie nauczania przedsiębiorczości, które może być stosowane na różnych kierunkach studiów oraz
poziomach nauczania. Daje ono możliwość pozyskania przez młode pokolenie
unikalnej wiedzy zdobytej przez przedsiębiorców na podstawie wieloletnich
doświadczeń w biznesie, a także wpływa na ich motywację do założenia własnego przedsięwzięcia biznesowego oraz kształtuje poczucie własnej skuteczności. Wizyta w terenie często prowadzi do nieoczekiwanych odkryć oraz wielu
zaskoczeń. Jest ona również okazją do przeprowadzenia obserwacji oraz wywiadów z przedstawicielami najbliższego otoczenia przedsiębiorcy, co zdecydowanie wzbogaca doświadczenia badawcze studentów i pozwala na doskonalenie
umiejętności w zakresie prowadzenia badań jakościowych. W artykule przedstawione zostały efekty kształcenia realizowane poprzez zastosowanie w procesie nauczania wywiadów z przedsiębiorcami, a także praktyczne aspekty oraz
wskazówki dotyczące sposobu organizacji oraz przeprowadzania badania przez
studentów.
1. Wprowadzenie
Osoby zaangażowane w nauczanie przedsiębiorczości na różnych poziomach edukacji często zadają sobie pytania, w jaki sposób uczyć przedsiębiorczości czy jakie metody są najbardziej skuteczne. Odpowiedź na te
pytania jest uzależniona od sposobu pojmowania zjawiska przedsiębiorczości, a dokładnie końcowego efektu, do którego proces edukacji ma doprowadzić. Z jednej strony przedsiębiorczość może być pojmowana w myśl
definicji Jeffrey’a Timmonsa – jako sposób myślenia i działania, który jest
nakierowany na realizację szans rynkowych pojawiających się w otoczeniu
bez względu na ograniczenia stwarzane przez zasoby aktualnie kontrolowane
(Timmons 1999). Jest to definicja oficjalnie przyjęta przez jeden z wiodących
ośrodków edukacji w zakresie przedsiębiorczości – Babson College. W procesie nauczania akcent jest kładziony na proces identyfikacji i oceny szans
rynkowych, rozwój innowacyjnych przedsięwzięć zarówno w postaci nowych
przedsiębiorstw, jak i projektów realizowanych w istniejących organizacjach.
Znacznie większy akcent na kwestię związane z poszukiwaniem intratnych
vol. 10, nr 1 (36), t. 2, 2012
85
Svetlana Gudkova
okazji w otoczeniu kładą w swoim podręczniku Shane i Baron (2008). Dokonują oni między innymi analizy procesów poznawczych prowadzących do
dostrzeżenia okazji rynkowych, a także źródeł kreatywności. W podręcznikach proponowanych przez Kuratko (2009) czy Barringer i Ireland (2008)
akcent jest kładziony na kwestie związane z przygotowaniem skutecznego
biznesplanu nowego przedsięwzięcia biznesowego. Istnieje również wciąż
cała grupa podręczników na temat zarządzania małą firmą (por. Longenecker i in. 2006; Corman i in. 2008), choć pod koniec lat 80. zdecydowana
większość programów z zakresu przedsiębiorczości, jak i autorów podręczników przesunęła swoje zainteresowania w kierunku przedsiębiorczości,
akcentując innowacyjność, kreatywność i dynamikę procesu przedsiębiorczego (Salomon 2006; Glinka i Gudkova 2011).
Kompetencje w zakresie przedsiębiorczości mogą być kształtowane na
trzech poziomach: wiedzy, umiejętności oraz postaw. Wiedza jest najłatwiejszym do przyswojenia składnikiem kompetencji, a jednocześnie może być
również najbardziej ulotna. Z pewnością znacznie łatwiej jest nauczyć się
głównych elementów biznesplanu niż analizy rynku i identyfikacji szans
rynkowych w niezwykle dynamicznym otoczeniu. Umiejętności są znacznie
trudniejsze do nabycia, a zarazem bardziej trwałe. Jednak zdecydowanie
najtrudniejsza jest zmiana postaw studentów wobec założenia własnego
przedsięwzięcia biznesowego, sprawienie, aby własna działalność stała się
dla nich jak najbardziej realną opcją rozwoju kariery zawodowej.
Dla wielu osób znakomitym wzorcem przedsiębiorców są rodzice prowadzący działalność, którzy wykształcili w dzieciach wrażliwość na szanse
pojawiające się w otoczeniu oraz pasję do podejmowania działań przedsiębiorczych albo po prostu do prowadzenia konkretnego rodzaju działalności,
na przykład hodowli kwiatów albo tapicerstwa. Proces socjalizacji przedsiębiorczej w rodzinie dostarcza tzw. startowego pakietu wiedzy, który umożliwia
młodemu pokoleniu aktywne włączenie się w zarządzanie firmą rodzinną
albo rozpoczęcie realizacji własnego przedsięwzięcia (Gudkova 2008).
Wyobrażenia o przedsiębiorczości osób niemających wzorców w rodzinie
są z kolei często kształtowane pod wpływem środków masowego przekazu,
w których obraz przedsiębiorcy ma ciągle zabarwienie negatywne. W polskiej
rzeczywistości do tej pory powszechne jest przekonanie, że bogactwo ma
swoje źródła raczej w nieuczciwości niż ciężkiej pracy, a pojedyncza osoba
nie ma żadnego wpływu na otaczającą ją rzeczywistość ekonomiczną (Glinka
2008: 215). Dodatkowo sytuację utrudniają liczne mity powstałe wokół zjawiska przedsiębiorczości, a szczególnie osoby przedsiębiorcy. Wiele osób
na przykład ciągle uważa, że przedsiębiorczości nie można się nauczyć,
tylko trzeba się urodzić z określonym zestawem cech osobowościowych.
Równie błędnym przekonaniem jest nadawanie zbyt dużej wartości środkom
finansowym, uznając je za najważniejszy czynnik sukcesu nowego przedsięwzięcia biznesowego. Znakomitym narzędziem w nauczaniu przedsiębiorczości w takich warunkach staje się wywiad z przedsiębiorcą przeprowadzany
86
Wywiad z przedsiębiorcą jako narzędzie w procesie nauczania przedsiębiorczości
bezpośrednio przez uczestników warsztatów. Wywiad z pełnym pasji
i zaangażowania twórcą własnego przedsięwzięcia biznesowego staje się
swoistym katalizatorem w procesie uczenia się przedsiębiorczości. Często
emocjonalne, niezwykle wiarygodne, poparte wieloletnimi doświadczeniami
w biznesie wypowiedzi przedsiębiorcy wywierają silny wpływ na kompetencje przedsiębiorcze osób przeprowadzających wywiad.
2. Efekty kształcenia
Wywiady z przedsiębiorcami dają możliwość kształtowania zarówno
umiejętności specyficznych w zakresie przedsiębiorczości, jak i umiejętności
o charakterze ogólnym. W bezpośrednim kontakcie z przedsiębiorcą pozyskiwana jest wiedza z zakresu przedsiębiorczości, kształtowane jest poczucie własnej skuteczności, a także motywacja studentów.
Wiedza. Podczas wywiadu przedsiębiorcy przekazują studentom wiedzę pozyskaną na podstawie wieloletniego doświadczenia w prowadzeniu
działalności gospodarczej, refleksje na temat podejmowanych działań i ich
skutków. Wiedza taka często ma charakter ukryty, jest możliwa do pozyskania wyłącznie w bezpośrednim kontakcie z jej nosicielem. Szczególne
znaczenie ma pozyskanie wiedzy przedsiębiorczej, wiedzy o sposobach identyfikacji szans rynkowych, definiowanej przez Kirznera jako wrażliwość na
szanse pojawiające się w otoczeniu, która jest cechą wyróżniającą każdego
przedsiębiorcę (Kirzner 1973; Minniti i Bygrave 2001). Studenci często są
przekonani, że wszystko genialne już się stało. Zafascynowani pokoleniem
Stevena Jobsa i Stevena Wozniaka, Michaela Della czy Billa Gatesa uważają,
że wszystkie pomysły na biznes o wysokim potencjale rynkowym zostały już
zrealizowane. Podczas wywiadu z przedsiębiorcą przekonują się, że dobry
pomysł na biznes wcale nie musi wykorzystywać najnowszych technologii
ani polegać na wynalezieniu nowej substancji chemicznej. Na podstawie studiów przypadku odnoszących sukcesy przedsiębiorców rozumieją znaczenie
systematycznej wnikliwej obserwacji otoczenia w poszukiwaniu szans rynkowych, a także innych czynników warunkujących rozwój przedsiębiorstwa.
Na przykład na jednym z zajęć został przedstawiony wywiad z dwójką
młodych polskich przedsiębiorców, którzy zaoferowali na rynku innowacyjną
usługę przewozu osób wraz z równoległym transportem samochodu. Innym
ciekawym przykładem była osoba, która otworzyła działalność gospodarczą,
szyjąc ubrania dla dzieci ze skrawków materiałów pozyskiwanych z pobliskiej
krojowni. Cieszyły się one niezwykłą popularnością wśród klientów, którzy
byli przekonani, że jest to patchwork. W rzeczywistości jednak, wymyślne
dekoracje były skutkiem braku środków i koniecznością korzystania z odpadów ze szwalni.
Poprzez wywiady z przedsiębiorcami uczestnicy kursu poznają również
realia funkcjonowania współczesnego przedsiębiorstwa. Osoby prowadzące
działalność gospodarczą zazwyczaj chętnie mówią na temat problemów
vol. 10, nr 1 (36), t. 2, 2012
87
Svetlana Gudkova
w prowadzeniu firmy, dzielą się także sposobami ich rozwiązywania. Pozwala
to młodym adeptom biznesu na uniknięcie wielu kosztownych pomyłek
w początkowym etapie rozwoju przedsięwzięcia. Jeden z przedsiębiorców,
z którym wywiad został przedstawiony podczas zajęć, kilka lat temu stracił
znaczną część klientów poprzez nieetyczną zagrywkę konkurenta, polegającą
na założeniu strony internetowej o takiej samej nazwie, różniącej się jedynie rozszerzeniem. Mimo że sprawa została wygrana w sądzie, straty przedsiębiorcy były dość dotkliwe. Innym przykładem mogą być często przedstawiane podczas prezentacji wywiadów problemy przedsiębiorców z pierwszymi
pracownikami pochodzącymi spoza rodziny, którzy mają inne zasoby wiedzy
i umiejętności, a co najważniejsze odmienne cele i wartości.
Prezentacje wywiadów z przedsiębiorcami są szczególnie interesujące
w grupach o dużym stopniu umiędzynarodowienia. Umożliwiają bowiem
poznanie społecznych i ekonomicznych uwarunkowań prowadzenia działalności gospodarczej w innych krajach. Na przykład na jednych z zajęć Yarosława Kellermann, studentka z Ukrainy, przedstawiła prezentację na temat
przedsiębiorczości kobiet w rodzimym kraju, która wzbudziła duże zainteresowanie. Jednym ze źródeł pozyskiwania danych empirycznych stał się
wywiad z rodzimym przedsiębiorcą Nadiyą Bachurynską, której firma oferuje wykonywane ręcznie lalki. Fragment raportu z wywiadu został przedstawiony w ramce 1. Innym interesującym przykładem była prezentacja
studentów z Singapuru. Przedstawili oni historię rozwoju rodzinnego biznesu,
który rozpoczął się od produkcji trzody chlewnej. Następnie pod wpływem
zmian ekonomiczno-społecznych w kraju profil działalności został zmieniony
i obecnie jest to jedna z największych hodowli złotych rybek w kraju.
Sukces zależy nie od płci, ale od tego, czy osoba zna kolejność
kroków, które prowadzą do osiągnięcia celów, oraz czy jest
wytrwała w konsekwentnej realizacji tych kroków.
(Nadiya Bachurynska)
Przejście od gospodarki centralnie planowanej do rynkowej nastręcza Ukraińcom znacznie więcej problemów niż Polakom. Wynika to z dwóch powodów:
po pierwsze w Związku Radzieckim nie istniała przedsiębiorczość prywatna,
a więc nie było możliwości zdobycia doświadczenia przedsiębiorczego. Po drugie
reformom gospodarczym towarzyszyły niewystarczające reformy demokratyczne.
W efekcie Ukraina plasuje się w rankingu Ease of Doing Business 2011 autorstwa Banku Światowego na miejscu 145. z 183. Za najpoważniejsze przeszkody
dla przedsiębiorców uchodzą korupcja i duży udział szarej strefy w PKB.
Ukraina nie może się też pochwalić taką liczbą inicjatyw przedsiębiorczych
jak Polska. Chociaż są liczby, które dają nadzieję: zgodnie z danymi Charkowskiego inkubatora technologicznego milion ukraińskich kobiet już założyło własne firmy. Duży udział pań nie bierze się znikąd. Już w czasach sowieckich
większość przedstawicielek płci pięknej była aktywna zawodowo (52% wszystkich
zatrudnionych w latach 80.) i miała wyższe wykształcenie. Kobiety również o wiele
88
cd. ramki 1
lepiej od mężczyzn poradziły sobie psychologicznie, a przez to i fizycznie z upadkiem ZSSR. Przejawia się to we wskaźnikach oczekiwanej długości życia pań,
które pozostały bez zmian w porównaniu z malejącymi od 1990 r. wskaźnikami
odnoszącymi się do panów (do 62,8 lat). Dodatkowy czynnik: historycznie kobiety
pełniły ważną rolę w rodzinie i współuczestniczyły w podejmowaniu decyzji.
Duże szanse dla rozwoju przedsiębiorczości kobiet daje Internet, który umożliwia stworzenie własnego biznesu praktycznie bez dostępu do zasobów (kapitału
relacyjnego i finansowego). Ten czynnik zyskuje na znaczeniu szczególnie w przypadku Ukrainy, w której korupcja i nepotyzm podnoszą bariery wejścia dla
przedsiębiorców.
Przykładem przedsiębiorcy prowadzącego działalność na Ukrainie, który
w krótkim czasie zbudował firmę od zera, jest Nadiya Bachurynska. Zdobywszy
wykształcenie ekonomiczne i pedagogiczne, powróciła do marzenia z dzieciństwa
o własnej firmie. Bodźcem do ożywienia twórczego zapału stało się poznanie
pedagogiki waldorfskiej. Lalki Tilda, które znalazła w sieci, wydawały się doskonałym pomysłem. Wtedy, w 2009 r. założyła w Kijowie firmę Tilli-bum. Chcąc
pokazać swoje dzieła, kijowianka udała się na wystawę do Moskwy. Lalki odniosły szalony sukces, dlatego po powrocie stworzyła stronę internetową. Niestety
po sześciu miesiącach chętnych wciąż było mało. Taka sytuacja może bardzo
niepokoić i zmusić zrezygnować z dalszej pracy – mówi pani Bachurynska. Ale się
nie poddała. Uratował ją udany chwyt marketingowy – zaproponowała internautom rozlosowanie pięciu zabawek w zamian za reklamę szeptaną i linki do strony
Tilli-bum na portalach społecznościowych. Chętnych było wielu, a promocja
poskutkowała szerokim rozgłosem. Przed Sylwestrem uzyskała pierwsze poważne
zamówienie, które wymagało zaangażowania dodatkowych krawcowych. Czasami
pojawiają się przeszkody. Ale jest to możliwość zdobycia doświadczenia i nowych
rozwiązań – są to słowa pani Bachurynskiej.
Innym kluczowym krokiem stało się stworzenie sklepu Tilli-bum w wirtualnej
grze Favorite Doll. Taki product placement pozwolił ściągnąć klientów z całego
świata. Dzięki Internetowi przedsiębiorca może tworzyć relację z klientem
– poprzez prowadzenie dziennika na LiveJournal i bloga, gdzie dzieli się wiedzą
i dyskutuje na temat gotowych lalek. Dodatkowym atutem Internetu jest możliwość personalizacji produkcji według oczekiwań klientów. W tej chwili pani
Bachurynska ma własny e-sklep, a w przyszłości planuje otworzyć zwykły.
W historii pani Bachurynskiej decydujący był wyjazd na wystawę branżową,
dzięki której uświadomiła sobie, że istnieje popyt na jej lalki. Ważnym czynnikiem
był Internet. Umożliwiał on szerszy zasięg sprzedaży i niskokosztowe działania
marketingowe. Nie ostatnią rolę pełniły osobiste cechy charakteru kijowianki
(determinacja w działaniu, optymizm, otwartość, odwaga), które stały się podstawą
do wykrycia mechanizmów skutecznego działania. Najważniejszą rzeczą, której
się nauczyłam od pani Bachurynskiej, jest to, że można odnieść sukces w biznesie bez posiadania obfitych zasobów.
Yaroslava Kellermann
studentka Akademii Leona Koźmińskiego
Ramka 1. Fragment raportu z wywiadu z przedsiębiorcą. Źródło: Y. Kellermann 2010.
Przedsiębiorczość kobieca na przykładzie Tilli-Bum, raport przygotowany w ramach przedmiotu Przedsiębiorczość.
vol. 10, nr 1 (36), t. 2, 2012
89
Svetlana Gudkova
Historie rozwoju wielu firm są również znakomitym materiałem do studiów nad historią przedsiębiorczości w Polsce. Znakomitą ilustracją specyfiki prowadzenia działalności w minionych czasach była prezentacja „Przedsiębiorczość w czasach kartek”, w której studentka przedstawiła wywiad ze
swoją mamą prowadząca przez wiele lat sklep z artykułami gospodarstwa
domowego. Innowacją, która pozwoliła jej zaistnieć na rynku w czasach
komitetów kolejkowych i kartek, była maszyna do obszywania chodników.
Właścicielka aktywnie poszukiwała możliwości ściągnięcia deficytowych
towarów do sklepu, uczestnicząc w różnych stowarzyszeniach i targach branżowych.
Duże zainteresowanie wzbudzają zazwyczaj prezentacje wielopokoleniowych firm rodzinnych, w których pokazana jest wieloetapowa historia rozwoju przedsiębiorstwa nieodłącznie związana z wydarzeniami mającymi
miejsce w kraju, a także życiem osobistym kilku pokoleń ich właścicieli.
Niezwykle nośna pod względem poznawczym staje się możliwość porównania historii rozwoju polskich i zagranicznych firm rodzinnych. Na jednych
z zajęć na przykład studenci mieli możliwość porównania historii rozwoju
firmy Blikle oraz Santini, wielopokoleniowego biznesu rodzinnego zajmującego się produkcją lodów w Portugalii.
Szczególną grupę przedsiębiorców stanowią osoby, które prowadzą działalność gospodarczą na podstawie umowy franczyzowej. Z jednej strony
gotowa koncepcja na biznes jest znacznym ułatwieniem, z drugiej zaś wiąże
się z szeregiem pułapek trudnych do uniknięcia dla początkujących przedsiębiorców. Wiedza pozyskana przez przedsiębiorców na podstawie doświadczeń zdobytych we współpracy z franczyzodawcą jest niezwykle cenna dla
studentów, ułatwia bowiem dokonanie świadomego wyboru sieci i uniknięcie wielu przykrych niespodzianek w przyszłości.
Zainteresowanie często wzbudzają prezentacje wywiadów z przedsiębiorcami społecznymi. Jest to stosunkowo nowa, lecz dynamicznie rozwijająca
się dziedzina przedsiębiorczości, w której łączy się podejmowanie ryzyka,
elastyczność i innowacyjność charakterystyczne dla przedsięwzięć biznesowych z pasją, zaangażowaniem i ogromną chęcią pomocy innym charakterystyczną dla działalności dobroczynnej (Roberts i Woods 2005). Jednym
z przykładów rozwiązywania problemów społecznych za pomocą realizacji
przedsięwzięć biznesowych przedstawionych podczas zajęć był wywiad z założycielem fundacji „Sławek”, która oferuje pomoc byłym więźniom mającym
trudności z adaptacją do życia na wolności. Dwie studentki kierunku Zarządzanie z ogromnym zaangażowaniem opowiadały podczas prezentacji
o warsztacie samochodowym prowadzonym przez fundację, gdzie byli więźniowi znajdują zatrudnienie i wsparcie. Realizowane przez warsztat zyski
są z kolei przeznaczane na działalność fundacji.
Motywacja. Wywiady z przedsiębiorcami mają również wpływ na motywację uczestników warsztatów do zakładania własnej działalności
gospodarczej. Wizyta w firmie i rozmowa z przedsiębiorcą ukazują korzyści
90
z bycia „na swoim”, takie jak możliwość realizacji własnej pasji i zainteresowań, niezależność, swoboda w podejmowaniu decyzji czy korzyści finansowe. W warunkach sali wykładowej ten element kompetencji przedsiębiorczych jest wyjątkowo trudny do kształtowania. Przekaz przedsiębiorcy jest
bardziej wiarygodny, nacechowany często dużym ładunkiem pozytywnej
energii. Osoby przeprowadzające wywiad często są również pod wrażeniem
siedziby firmy i osiągnięć jej właściciela. Dla studentów niemających w swoich rodzinach tradycji przedsiębiorczych często jest to pierwszy bezpośredni
kontakt z przedsiębiorcą, podczas którego mają oni możliwość skonfrontowania własnych wyobrażeń na temat korzyści i wad prowadzenia własnego
przedsięwzięcia biznesowego z rzeczywistością. Rozmowa z przedsiębiorcą
może stać się impulsem do zmiany wybranej ścieżki kariery zawodowej
i poważnym zainteresowaniem się realizacją własnego przedsięwzięcia biznesowego. Trawestując słowa wybitnego japońskiego przedsiębiorcy Konosuki Matsushity, pasja przedsiębiorców daje energię do „rozsiewania iskierek” entuzjazmu wśród innych osób (Matsushita 2002).
Poczucie własnej skuteczności. Bezpośredni kontakt z przedsiębiorcą,
poznanie historii rozwoju jego firmy ma również wpływ na poczucie własnej
skuteczności młodych osób, ich przekonanie o możliwości skutecznego zainicjowania i rozwoju przedsięwzięcia w konkretnych warunkach biznesowych
za pomocą dostępnych oraz możliwych do pozyskania zasobów zarówno
materialnych, jak i niematerialnych. Wśród potencjalnych przedsiębiorców
często pokutuje przekonanie, że jedną z największych barier w założeniu
i rozwoju własnej firmy jest brak albo niewystarczające środki finansowe.
Jego zaprzeczeniem są liczne historie sukcesów przedsiębiorców rozpoczynających od zera, mających na starcie jedynie dobry pomysł na biznes, przy
czym dla jednych miarą sukcesu są miejsca w setce najbogatszych polaków,
a dla drugich – utrzymanie się na rynku przez kilkanaście lat i możliwość
przekazania firmy następnym pokoleniom.
Wywiady z przedsiębiorcami mają wpływ na poczucie własnej skuteczności studentów. Często tworzą oni obraz własnych możliwości na podstawie analizy doświadczeń zastępczych. Po pierwsze przedsiębiorcy swoim
przykładem pokazują, co można osiągnąć za pomocą określonych, często
dość ograniczonych zasobów na starcie. Pokazują również wartość zasobów
niematerialnych, takich jak wiedza, kontakty, innowacyjny pomysł w początkowym okresie rozwoju przedsięwzięcia biznesowego. Po drugie studenci
porównują swoje kompetencje przedsiębiorcze z kompetencjami przedsiębiorcy na początku działalności, przekonując się, że pierwszy okres funkcjonowania przedsiębiorstwa to czas intensywnej nauki dla wielu założycieli.
Pomaga to w uniknięciu pułapki ciągłego przygotowywania się do założenia
własnej firmy. Warto podkreślić, że jedną z najczęstszych rad przedsiębiorców udzielanych młodym osobom, przetaczanych w prezentacjach i raportach studentów jest zachęcanie do większej odwagi w podjęciu pierwszego
kroku – założenia własnego przedsiębiorstwa.
vol. 10, nr 1 (36), t. 2, 2012
91
Svetlana Gudkova
Zadanie polegające na przeprowadzeniu wywiadu z przedsiębiorcą
pomaga również kształtować kompetencje społeczne studentów, a także
doskonalić umiejętności w zakresie prowadzenia badań jakościowych. Jednym z pierwszych wyzwań, z którymi mają do czynienia studenci, jest przekonanie przedsiębiorcy do udzielenia wywiadu. Jest to szczególnie trudne,
jeśli kontakt jest nawiązywany z całkowicie obcą osobą. Studenci mają możliwość zweryfikowania swoich umiejętności w zakresie komunikacji społecznej i negocjacji. Wywiad z przedsiębiorcą jest zadaniem zazwyczaj wykonywanym w grupie. Złożony charakter zadania i sztywne ramy czasowe
wymagają efektywnej pracy zespołowej. Wśród studentów na początku albo
w trakcie realizacji zadania pojawia się pytanie o możliwość wykonania
zadanie jednoosobowo, co w części przypadków jest efektem konfliktów
pojawiających się w grupie. Odpowiedź na nie jest uzależniona od celów
i strategii przyjętych przez wykładowcę. Warto jednak podkreślić, że wywiad
z przedsiębiorcą jest znakomitą okazją do sprawdzenia i doskonalenia umiejętności pracy w grupie, z której nie warto rezygnować.
Wywiad z przedsiębiorcą jest również okazją do doskonalenia umiejętności badawczych uczestników zajęć. Wymaga od nich sformułowania pytań
badawczych, zaprojektowania i poprawnego przeprowadzenia procesu
badawczego, w którym powinny znaleźć się również inne metody gromadzenia danych, takie jak obserwacja, analiza materiałów zastanych, a następnie dokonania analizy pozyskanego materiału empirycznego. Ważną rolę
w ocenie umiejętności w zakresie prowadzenia wywiadu odgrywa transkrypcja wywiadu, obowiązkowo umieszczana w załącznikach do raportu. Na jego
podstawie można ocenić jakość interakcji zachodzącej pomiędzy badaczem
a przedsiębiorcą, sposób formułowania pytań, umiejętności w zakresie utrzymania właściwej dynamiki rozmowy, podchwytywania ważnych wątków oraz
zaangażowanie badacza. Zdarzają się sytuację, kiedy cały ciężar prowadzenia rozmowy bierze na siebie przedsiębiorca, a sporadyczne pytania jedynie
zaburzają przebieg interakcji.
W znacznie łatwiejszej sytuacji zazwyczaj znajdują się osoby, które przeprowadzają wywiad ze swoimi bliskimi prowadzącymi działalność gospodarczą, ponieważ daje to możliwość zadawania dodatkowych pytań po zakończeniu rozmowy w celu uzupełnienia luk zidentyfikowanych podczas analizy.
Innym atutem jest ułatwiony dostęp do innych członków rodziny, którzy
często oferują inną perspektywę spojrzenia na te same wydarzenia w historii rozwoju przedsiębiorstwa. Wywiad z przedsiębiorcą przeprowadzany
w ramach zajęć z przedsiębiorczości może również zostać wykorzystany do
przetestowania pytań do pracy dyplomowej.
3. Wywiad z przedsiębiorcą
Zadanie polega na przeprowadzeniu wywiadu z wybranym przedsiębiorcą
i składa się z następujących etapów:
92
– wyboru przedsiębiorcy,
– opracowania scenariusza wywiadu na podstawie stawianych pytań badawczych,
– przeprowadzenia wywiadu,
– analizy zgromadzonego materiału empirycznego,
– przygotowania raportu,
– przygotowania i przeprowadzenia prezentacji wyników badania grupie.
Pierwszym krokiem jest postawienie pytania badawczego, na które odpowiedzi uczestnicy kursu będą poszukiwać w swoim badaniach. Może to być
na przykład pytanie o czynniki, które sprawiły, że przedsiębiorca osiągnął
sukces. Interesujące może być również zbadanie samego pojmowania kategorii sukcesu przez przedsiębiorców, które jest bardzo zróżnicowane i może
dostarczyć wglądu w rzeczywistą motywację rozmówców do prowadzenia
własnej firmy. Nie mniej interesująca jest również analiza uwarunkowań
porażek przedsiębiorców, jednak temat ten jest niezwykle rzadko podejmowany przez studentów, ze względu na niechęć przedsiębiorców do opowiadania o swoich niepowodzeniach. Wyjątek stanowią sytuację, kiedy przedsiębiorcom udaje się z powodzeniem wyjść z sytuacji kryzysowych, które
z perspektywy dnia dzisiejszego są traktowane przez nich jako źródło cennej wiedzy płynącej z doświadczenia.
Wybór przedsiębiorcy. Zazwyczaj uczestnicy kursu mają wolność w wyborze przedsiębiorców, przy czym mogą to być osoby, które stoją na czele
własnych przedsiębiorstw, jak i menedżerowie w korporacjach podejmujący
działania przedsiębiorcze. Często studenci sięgają do znanych postaci,
zwłaszcza kiedy znajdują się one w zasięgu ich sieci osobistych kontaktów.
W ten sposób w poprzednim roku akademickim na zajęciach zostały przedstawione prezentacje o tak znakomitych postaciach polskiej przedsiębiorczości, jak Bożena Batycka, Jędrzej Witchen czy Andrzej Blikle. Zdarzają
się również sytuacje, kiedy studentom udaje się namówić znanych przedsiębiorców do udzielenia wywiadu dzięki sile argumentacji i ogromnemu
zaangażowaniu. Tak jeden z zespołów przeprowadził wywiad z Tadeuszem
Wojasem, zadając część pytań podczas podróży samochodem na jedno ze
spotkań biznesowych, na które spieszył się przedsiębiorca.
Ważne jest zachęcenie studentów do poszukiwania interesujących przypadków, wytworzenie atmosfery zdrowej konkurencji pomiędzy zespołami
w grupie. Zdarzają się sytuacje, kiedy zespoły przeprowadzają po kilka
wywiadów, dokonując następnie analizy porównawczej albo wybierając najbardziej interesujący z nich do prezentacji. Zespoły decydują się czasami
na drugi wywiad z innym przedsiębiorcą, kiedy nie są zadowoleni z przebiegu
pierwszej rozmowy i pozyskanych podczas niej informacji.
Często uczestnicy kursu decydują się na wywiady z rodzicami prowadzącymi działalność albo innymi przedsiębiorcami z rodziny. W zdecydowanej
większości przypadków takie wywiady prowadzą do nieoczekiwanych odkryć
na temat historii i sposobów funkcjonowania rodzinnego biznesu, a w częvol. 10, nr 1 (36), t. 2, 2012
93
Svetlana Gudkova
ści przypadków stają się pierwszą okazją do dłuższej rozmowy na temat
funkcjonowania firmy pomiędzy założycielem a potencjalnymi sukcesorami.
Formuła zadania „wywiad z przedsiębiorcą” nie ogranicza studentów do
konieczności przeprowadzenia rozmowy z właścicielem przedsiębiorstwa.
Może to być również osoba zatrudniona na stanowisku menedżerskim
w korporacji, która aktywnie podejmuje działania przedsiębiorcze, poszukując szans rynkowych i wdrażając innowacyjne rozwiązania w ramach istniejących struktur organizacyjnych. Wywiad z intraprzedsiębiorcą jest znacznie bardziej wymagającym zadaniem, na które decyduje się zazwyczaj mała
grupa osób.
Opracowanie scenariusza wywiadu. Zazwyczaj pierwszym wywiadom,
a w przypadku uczestników kursów z przedsiębiorczości zazwyczaj tak jest,
towarzyszy duży stres. Dobrym rozwiązaniem dla początkujących badaczy
jest przygotowanie listy tematów wraz z zestawem konkretnych pytań, które
mogą być zadawane w trakcie wywiadu. Należy zwrócić uwagę na sposób
formułowania pytań, które powinny mieć charakter otwarty, zachęcający do
dłuższych wypowiedzi. Ważne jest również dostosowanie pytań do specyfiki
rozmówców, używanego przez nich języka. Studenci są często skłonni do
formułowania pytań z wykorzystaniem słownictwa typowego dla podręczników i publikacji naukowych, co powoduje trudności w porozumieniu się
z rozmówcą.
Przy opracowywaniu scenariusza wywiadu studenci często oczekują gotowego zestawu pytań, które powinni zadać w trakcie rozmowy. Za ograniczeniem się jedynie do sformułowania problemu badawczego przemawiają
takie czynniki, jak skłonienie studentów do własnych poszukiwań i otwartości na odkrywanie nowych faktów i zależności, doskonalenie umiejętności
w formułowaniu właściwych pytań we właściwych momentach rozmowy,
konieczność dostosowania pytań do rozmówcy, uniknięcie szablonowego
charakteru prezentacji przygotowanych na podstawie wywiadów.
Przeprowadzenie wywiadu. Żyjemy obecnie w „społeczeństwie wywiadu”,
jak podkreślają w jednej ze swoich publikacji Atkinson i Silverman (1997),
na co dzień mając do czynienie z różnymi jego formami. Jednak mimo to
przeprowadzenie dobrego wywiadu nie jest sprawą prostą, wymaga poważnego przygotowania oraz umiejętności w zakresie prowadzenia rozmowy.
Ze względu na fakt, że dla wielu studentów wywiad z przedsiębiorcą jest
pierwszym doświadczeniem z badaniami jakościowymi, warto poświęcić czas
na przedstawienie wskazówek, które ułatwią przeprowadzenie rozmowy.
Część studentów zazwyczaj decyduje się na zarejestrowanie nie tylko
dźwięku, lecz również obrazu, a następnie wykorzystuje fragmenty wywiadu
podczas prezentacji, co wzbudza zazwyczaj większe zainteresowanie kolegów.
Warto zwrócić uwagę na wybór miejsca przeprowadzenia wywiadu, który
najlepiej jest przeprowadzić w naturalnym środowisku badanego – siedzibie
firmy. Taka rozmowa pozwoli na zgromadzenie również wielu interesujących
informacji w wyniku obserwacji.
94
Ważną kwestią do rozstrzygnięcia jest zgoda na przeprowadzanie wywiadów za pośrednictwem technologii internetowych. Z jednej strony uniemożliwiają one skorzystanie z innych źródeł danych, takich jak obserwacja,
rozmowy z przedstawicielami najbliższego otoczenia przedsiębiorcy, z drugiej zaś stwarzają unikalną możliwość dotarcia do interesujących osób prowadzących działalność w różnych zakątkach świata. Przeprowadzenie wywiadów za pośrednictwem Internetu jest również znacznym ułatwieniem dla
studentów zagranicznych, którzy ze względu na barierę językową czasami
mają problemy ze znalezieniem na miejscu przedsiębiorców chętnych do
rozmowy w języku angielskim.
Analiza zgromadzonego materiału empirycznego. Pierwszym krokiem
w analizie zgromadzonego materiału jest transkrypcja wywiadu, która może
liczyć od kilku do kilkudziesięciu stron. Najdłuższa transkrypcja, z którą
miałam do czynienia w wywiadach przeprowadzanych przez studentów,
liczyła 56 stron standardowego maszynopisu. Średnia liczba stron to 7–8.
Co jest interesujące, zespół, który przeprowadził najdłuższy wywiad (byli
to studenci kierunku Administracja) na początku był przeciwny wykonaniu
tego zadania. Jednak niezwykle ważną rolę odegrał tu przedsiębiorca, który
zachwycił ich swoją pasją, śmiałością w podejmowaniu nowych wyzwań
i posiadaną wiedzą. W efekcie studenci przygotowali bardzo dobry raport,
a prezentacja została uznana przez grupę za najlepszą.
Ważną kwestią jest zwrócenie uwagi studentów na konieczność łączenia
danych pozyskanych z różnych źródeł: wywiadów z przedsiębiorcą oraz jego
najbliższym otoczeniem, obserwacji, materiałów prasowych, zachęcając do
poszukiwania potencjalnych niezgodności, które przy dalszej analizie mogą
stać się źródłem cennej wiedzy.
Przygotowanie raportu. Raport z wywiadu zazwyczaj składa się z trzech
podstawowych części: sylwetki przedsiębiorcy i opisu firmy, analizy problemu
badawczego oraz transkrypcji wywiadu. Pierwsza cześć zazwyczaj jest stosunkowo krótka; zawiera najważniejsze informacje o firmie oraz jej właścicielu i może być przygotowywana według dostarczonego przez prowadzącego
zajęcia szablonu. Część przedsiębiorców pragnie zachować anonimowość,
nie wyrażając zgody na ujawnienie danych osobowych oraz nazwy firmy.
W raportach może to być jak najbardziej dopuszczalne, natomiast obniża
to w sposób zdecydowany atrakcyjność prezentacji. Odbiór analizy dotyczącej anonimowej postaci XXX jest zgoła inny niż konkretnego przedsiębiorcy.
W związku z tym prezentacje na temat anonimowych przedsiębiorców nie
są dopuszczalne, co w efekcie powoduje rezygnację z takich przypadków
i poszukiwanie bardziej otwartych osób.
Analiza problemu badawczego jest główną częścią raportu, w której
studenci dostarczają odpowiedzi na stawiane pytania badawcze. Warto zwrócić uwagę studentów na aktywne korzystanie z cytatów z wywiadu, które
stanowią znakomitą ilustrację prowadzonego wywodu, a także poprawne
korzystanie z innych źródeł, w tym literaturowych.
vol. 10, nr 1 (36), t. 2, 2012
95
Svetlana Gudkova
Obowiązkowym elementem załączników do raportu jest transkrypcja
wywiadu, która pozwala uzyskać wgląd w przebieg rozmowy. Istotnym ułatwieniem dla studentów przeprowadzających wywiady w innych językach
niż obowiązujący na studiach jest utworzenie przez prowadzącego zajęcia
listy akceptowanych języków transkrypcji, co pozwoli na uniknięcie czasochłonnego tłumaczenia całości wywiadu. Wśród załączników do raportu
często znajdują się broszury reklamowe. Najbardziej zaskakującym załącznikiem był natomiast kawałek szyby kuloodpornej o grubości kilkunastu
milimetrów opatentowanej i produkowanej przez jednego z przedsiębiorców,
z którym studenci przeprowadzili wywiad.
Przygotowanie i przedstawienie prezentacji. Prezentacja wyników badań
jest zdecydowanie najbardziej interesującą pod względem poznawczym częścią zadania, podczas której studenci mają okazję do podzielenia się wiedzą
zdobytą na podstawie analizy danych empirycznych zgromadzonych podczas
wywiadu z grupą. Niezwykle istotny jest wybór pierwszej prezentacji, która
nadaje ton pozostałym. Dobrym pomysłem jest również wytworzenie atmosfery zdrowej rywalizacji w grupie poprzez ogłoszenie konkursu na najlepszą
prezentację wywiadu z przedsiębiorcą. Jest ona wyłaniana na podstawie
głosowania uczestników kursu, a jej autorzy uzyskują dodatkowe punkty
albo specjalną nagrodę. Poważnym ograniczeniem jest tu kierowanie się
przyjaźnią, a nie kwestiami merytorycznymi podczas wyłaniania zwycięskiego
zespołu przez uczestników grupy.
Elementem zwiększającym efektywność przekazu są nagrania wideo,
rekwizyty czy zdjęcia wykorzystywane przez studentów w prezentacjach. Ich
umiejętne wykorzystanie sprzyja lepszemu zrozumieniu specyfiki biznesu,
a także skupieniu uwagi na prezentowanych zagadnieniach. Nagrania wideo
umieszczane w prezentacji często zawierają najciekawsze albo najbardziej
kontrowersyjne wypowiedzi przedsiębiorców, czasami jest to krótka wirtualna
wycieczka po firmie. Wśród rekwizytów najczęściej pojawiają się produkty
firmy, choć najbardziej zaangażowani potrafią również zorganizować podczas
prezentacji krótką demonstrację usług.
4. Źródła potencjalnych trudności
Jednym z najczęstszych problemów, zgłaszanych przez studentów jest
brak przedsiębiorcy w najbliższym otoczeniu, z którym mogliby oni przeprowadzić wywiad. Zazwyczaj jest to jedynie pozorny problem, który studenci
potrafią rozwiązać we własnym zakresie. Nawiązanie kontaktu z przedsiębiorcą oraz przekonanie go do udzielenia wywiadu jest częścią zadania.
Warto zachęcić studentów do kontaktu z przedsiębiorcami należącymi do
różnych stowarzyszeń. Zazwyczaj są oni bardziej chętni do poświęcenia czasu
na rozmowę. Innym problemem jest brak zgody na ujawnienie danych osobowych, co nie daję możliwości zespołowi zdobycia punktów za prezentację.
Zdecydowanie najgorszym przypadkiem są sytuacje, kiedy rozmówcy cofają
96
zgodę na ujawnienie danych bezpośrednio przed zaplanowanym terminem
prezentacji, co uniemożliwia zespołowi przeprowadzenie innego wywiadu.
Inną potencjalną trudnością może być nadmierna personalizacja prezentacji. Zdarzają się sytuacje, kiedy studenci, przedstawiając historie rozwoju przedsięwzięć biznesowych, podsycani zainteresowaniem kolegów
nadmiernie koncentrują się na szczegółach życia prywatnego przedsiębiorców, dochodząc do detali, które nie powinny zostać ujawnione. Dotyczy to
głównie wywiadów z bliskimi osobami, kiedy przedsiębiorca nie jest jedynym
źródłem informacji. Warto zwrócić uwagę studentów na kwestię etyki badawczej, aby uniknąć na zajęciach kłopotliwych sytuacji.
Podczas pracy nad projektem badawczym i przygotowaniem prezentacji
może również dojść do różnego rodzaju konfliktów w zespołach, szczególnie
jeśli liczą one ponad dwie osoby. Najczęściej grupy powstają wokół studentów,
które mają w swoich sieciach kontaktów społecznych przedsiębiorców, natomiast nie zawsze spełniają one podjęte przez siebie zobowiązania. W rezultacie konfliktu może dojść do podziału zespołu, którego członkowie realizują
następnie odrębne projekty badawcze i oczekują czasu na prezentacje na
zajęciach. Warto na początku ogłosić konsekwencje rozpadu grupy, aby zmotywować ich uczestników do bardziej aktywnego poszukiwania kompromisu.
Istotnym ograniczeniem wywiadów z przedsiębiorcami jest możliwość
wyciągania przez studentów wniosków na podstawie pojedynczych, często
wyjątkowo barwnych przypadków. Podczas prezentacji chętnie akcentowane
są takie kwestie, jak porzucenie studiów przez przedsiębiorców osiągających
obecnie sukcesy w biznesie czy rola przypadku. Takie kwestię stanowią znakomite tematy do dyskusji podczas zajęć, które po bardziej dogłębnej analizie mogą doprowadzić studentów do odmiennych wniosków niż początkowo
sformułowane.
5. Podsumowanie
Wywiady z przedsiębiorcami są nie tylko efektywnym narzędziem
w kształtowaniu kompetencji przedsiębiorczych, lecz także oferują możliwość
weryfikacji innych efektów kształcenia realizowanych w ramach danego
programu studiów, takich jak umiejętności w zakresie prowadzenia badań
empirycznych, pracy zespołowej, efektywnej komunikacji, profesjonalnych
prezentacji i wielu innych. Ich ocena jest integralną częścią systemu zapewnienia jakości kształcenia w instytucjach szkolnictwa wyższego. Prezentacje
wywiadów z przedsiębiorcami pozwalają również na wzbogacenie zajęć
o interesujące z punktu widzenia studentów studia przypadku, a także zwiększają wiarygodność przekazywanych treści kształcenia, za którymi często
stoją wieloletnie doświadczenie w biznesie i sukcesy na arenie międzynarodowej. Prezentacje na temat firm rodzinnych to również okazja do nawiązania kontaktów biznesowych w grupie, które w przyszłości mogą prowadzić
do realizacji nowych przedsięwzięć.
vol. 10, nr 1 (36), t. 2, 2012
97
Svetlana Gudkova
Informacje o autorce
Dr Svetlana Gudkova – adiunkt w Katedrze Przedsiębiorczości Akademii Leona
Koźmińskiego w Warszawie, prowadzi badania w zakresie niematerialnych uwarunkowań rozwoju przedsiębiorstw oraz przedsiębiorczości rodzinnej. E-mail:
[email protected].
Bibliografia
Atkinson, P. i D. Silverman 1997. Kundera’s Immortality. The Interview Society and the
Invention of the Self. Qualitative Inquiry, nr 3 (3), s. 304–325.
Baron, R.A. i S.A. Shane 2008. Entrepreneurship: A Process Perspective, Mason: Thomson
South-Western.
Barringer, B.R. i R.D. Ireland 2008. Entrepreneurship: Successfully Launching New Ventures, Upper Saddle River: Pearson/Prentice Hall.
Corman, J., Pennel, L. i R. Lussier 2006. Small Business Management: A Planning Approach, Cincinnati: Atomic Dog.
Glinka, B. i S. Gudkova 2011. Przedsiębiorczość, Warszawa: Wolters-Kluwer.
Gudkova, S. 2008. Rozwój małych przedsiębiorstw. Wiedza, sieci osobistych powiązań, proces uczenia się, Warszawa: WAiP.
Kellermann, Y. 2010. Przedsiębiorczość kobieca na przykładzie Tilli-Bum, raport przygotowany w ramach przedmiotu Przedsiębiorczość.
Kirzner, I. 1973.Competition and Entrepreneurship, Chicago–London: The University of
Chicago Press.
Kuratko, D.F. 2009. Entrepreneurship: Theory, Process, and Practice, 8th ed., Mason:
Thomson/South-Western.
Longenecker, J.G., Moore, C.W., Petty, J.W. i L.E. Palich 2006. Small Business Management: An Entrepreneurial Emphasis, 13th ed., Ohio: South-Western Learning.
Matsushita, K. 2002. Zarządzanie z pasją czyli rozmowy z Konosuke Matsushitą, założycielem i twórcą potęgi koncernu Matsushita Corp. (Panasonic, Technics, National),
Poznań: Forum.
Minniti, M. i W. Bygrave 2001. A Dynamic Model of Entrepreneurial Learning. Entrepreneurship: Theory & Practice, nr 3 (25), s. 5–16.
Roberts, D. i C. Woods 2005. Changing the world on a shoestring: The concept of social
entrepreneurship. University of Auckland Business Review, nr 2 (7), s. 45–51.
Salomon, G.T. 2006. Are We Teaching Small Business Management to Entrepreneurs And
Entrepreneurship to Small Business Managers, The United States Association for Small
Business and Entrepreneurship (USASBE) White Papers.
Timmons, J.A. 1999. New Venture Creation: A Guide to Small Business Development, Burr
Ridge: Irwin.
98
DOI 10.7172.1644-9584.36.6
Wykorzystanie metafor w nauczaniu
Magdalena Kubów
Artykuł jest poświęcony tematyce kreowania postaw przedsiębiorczych przez
uczelnię wyższą, ze szczególnym uwzględnieniem roli, jaką pełnią metafory
w procesie nauczania przedsiębiorczości. W poszukiwaniu pożądanej ścieżki
kształcenia w zakresie przedsiębiorczości autorka przedstawia jedną z metod
możliwych do zastosowania w procesie nauczania. Przyjmując, że ważnym
wyzwaniem stojącym przed edukacją przedsiębiorczą jest kształtowanie postaw
kreatywnych, autorka proponuje wykorzystanie metafor. W pierwszej części
niniejszego opracowania na podstawie analizy literatury dokonano próby scharakteryzowania roli metafor i myślenia metaforycznego w naukach o zarządzaniu, ze szczególnym uwzględnieniem przedsiębiorczości. Druga część artykułu
została poświęcona przedstawieniu możliwości i ograniczeń zastosowania metafor w procesie kształtowania postaw przedsiębiorczych studentów.
1. Wstęp
Jak zauważa D. Kuratko, edukacja przedsiębiorcza stoi przed wielkim
wyzwaniem, wobec rosnącej roli przedsiębiorczości dla ogólnego rozwoju
społeczno-gospodarczego poszczególnych krajów (Kuratko 2005: 577).
Uczelnie wyższe stają się obecnie siłą napędową dla rozwoju gospodarki,
w tym przede wszystkim gospodarki opartej na wiedzy (Mawson 2007:
265–272).
Na wstępie rozważań należy przedstawić podstawowe założenie autorki,
dotyczące możliwości nauczania przedsiębiorczości i kształtowania postaw
przedsiębiorczych przez uczelnie wyższe. Na łamach wiodących czasopism
naukowych z zakresu przedsiębiorczości wielu autorów próbuje szukać odpowiedzi na pytanie: „Czy przedsiębiorczości można uczyć?”. Można wręcz – za
jednym z autorów – stwierdzić, że w środowisku naukowym trwa otwarta
debata na temat tego, czy przedsiębiorczość może być przedmiotem nauczania (Neck i Greene 2011: 55). D. Kuratko stwierdza otwarcie, że nie tylko
można, ale należy uczyć przedsiębiorczości, walcząc tym samym ze swoistym
mitem, że przedsiębiorcą trzeba się urodzić (Kuratko 2005: 577). Podobne
stanowisko prezentuje wytrawny znawca tematyki zarządzania – P. Drucker.
Autor ten zauważa, że przedsiębiorczość nie ma nic wspólnego z genami, ale
vol. 10, nr 1 (36), t. 2, 2012
99
Magdalena Kubów
jest dyscypliną naukową i, jak każdej dyscypliny, tak również przedsiębiorczości można uczyć. W podobnym tonie wypowiadają się autorzy G. Gorman,
D. Hanlon i W. King, zauważając, że przedsiębiorczość powinna stać się
tematem poruszanym na uczelniach wyższych, a sama idea przedsiębiorczości
powinna być w tych instytucjach silnie promowana (Gorman, Hanlon i King
1997: 56–77). Spójny punkt widzenia z ujęciami przedstawionymi powyżej
prezentuje także inny autor, A. Shapero, który uważa, że przedsiębiorcą
nikt się nie rodzi, tylko się nim staje (Bławat 2003: 14). W świetle zaprezentowanych wypowiedzi w artykule autorka przyjmuje, że przedsiębiorczość może – i powinna być – przedmiotem nauczania na uczelni wyższej.
Jeśli kwestia możliwości kształcenia w zakresie przedsiębiorczości została
rozstrzygnięta, należy zastanowić się także nad tym jak uczyć przedsiębiorczości Refleksja na ten temat może być źródłem wielowymiarowych badań,
w kierunku poszukiwań pożądanej, idealnej ścieżki kształcenia w zakresie
przedsiębiorczości. Ogromnym wyzwaniem w zakresie edukacji przedsiębiorczej może stać się więc odpowiednie wykorzystanie dostępnych metod
i technik nauczania. I w tym miejscu należy stwierdzić, że od wielu lat
w środowisku naukowym trwa dyskusja na temat tego, jak należy kształtować postawy przedsiębiorcze i jaką perspektywę przyjąć w rozważaniach
nad modelem kształcenia w zakresie przedsiębiorczości. Różni autorzy zwracają uwagę na odmienne paradygmaty, różnie przedstawiając możliwości
nauczania w tym zakresie. Badacze przedmiotu są w większości zgodni co
do tego, że ścieżka nauczania przedsiębiorczości powinna przebiegać w sposób nieco odmienny od kierunków nauczania obecnych na tradycyjnych
kursach ekonomii i zarządzania (Vesper i McMullen 1988: 7).
W literaturze przedmiotu podkreśla się, że stosowane metody powinny
być nakierowane na rozbudzanie w młodych ludziach twórczych, aktywnych
i prowokujących do działania postaw. Formy nauczania wykorzystywane
w procesie edukacji przedsiębiorczej powinny umożliwiać praktyczne dochodzenie do własnych poglądów oraz rozwijanie przedsiębiorczej wyobraźni
(Kurek 2001: 14).
Podsumowując powyższe rozważania, jeśli – zgodnie z zaleceniami autorów – w procesie nauczania przedsiębiorczości należy zwrócić uwagę na
kształtowanie postaw kreatywnych i twórczych, to służyć temu może m.in.
wykorzystanie metafor.
2. Metafory i myślenie metaforyczne
Metafory są chętnie stosowane przez przedstawicieli różnych nauk, w tym
m.in. filozofii, socjologii, psychologii czy też teorii organizacji. Na wstępie
rozważań teoretycznych należy podjąć próbę odpowiedzi na pytania, czym
są metafory, czemu służą i w jakim celu się je stosuje.
Metafora, nazywana także przenośnią, jest to figura stylistyczna oparta
na skojarzeniu dwóch zjawisk. W ujęciu J.P. Cornelissena jest to porówna100
nie jednego zjawiska lub przedmiotu do innego (Cornelissen 2006a: 685).
Zdaniem M. Kostery, dzięki metaforom możliwe jest wyrażanie rzeczy i zjawisk, które inaczej byłyby niemożliwe do wyrażenia (Kostera 1996: 39).
Autorka wysuwa nawet wniosek, że metafory niejako zmieniają otaczający
nas świat, nazywając otaczające nas rzeczy i zjawiska w sposób odmienny,
pozwalają zrozumieć ich istotę (Kostera 1996: 39).
Istotą metaforyzacji jest jednoczesne używanie różnych zastępczych
obiektów poznania w procesie analizowania procesu, który jest przedmiotem
zainteresowania (Kwiatkowski 2001: 451). Metafory zwracają uwagę na
istotne i znaczące aspekty danych zjawisk, uwypuklając wybrane cechy charakterystyczne (Hill i Levenhagen 1995: 1057).
W literaturze przedmiotu zwraca się uwagę na szerokie możliwości interpretacji metafor. Rozumiejąc nawet tylko jeden element metafory, można
zrozumieć kolejny lub odczytać to, co z niego wynika (Puchalski 2008: 33).
Metafory pozwalają więc na zrozumienie wycinka rzeczywistości w kategoriach jej innego fragmentu (Kostera 1996: 39). M. Jo Hatch zauważa, że
metafora jest niezwykle cennym i użytecznym środkiem, zapożyczonym
z nauk humanistycznych, który służy do dostrzegania istoty zjawisk (Hatch
2002: 66).
W takim ujęciu można wysunąć twierdzenie, że stosowanie metafor jest
niezwykle cenne także z uwagi na zrozumienie istoty funkcjonowania organizacji. Na znaczącą rolę myślenia metaforycznego w zrozumieniu istoty
działania organizacji zwraca uwagę wielu autorów (Cornelissen 2006b: 366,
Cornelissen i Kafouros 2008: 365). Jak zauważa S. Kwiatkowski, posługiwanie się myśleniem metaforycznym w teorii organizacji wynika z wyjątkowej złożoności badanych obiektów i z braku dostatecznie precyzyjnych
narzędzi, służących ich poznawaniu (Kwiatkowski 2001: 441). K. Weick
i R.L. Daft zwracają uwagę na fakt, że wiele perspektyw, przez pryzmat
których opisujemy istotę organizacji, odnosi się w mniejszym lub większym
stopniu do ujęć metaforycznych (Cornelissen i Kafouros 2008: 365). Wyniki
badań prowadzonych przez J.P. Cornelissena wskazują wręcz na to, że stosowanie metafor to w ostatnich latach jeden z podstawowych sposobów
rozumienia świata organizacji (Cornelissen 2008: 365).
W literaturze przedmiotu można napotkać wiele odmiennych sposobów
patrzenia na organizację, co wpłynęło na powstanie licznych metafor organizacyjnych. Najsłynniejszym twórcą metafor organizacyjnych jest G. Morgan. W swojej książce pt. Obrazy organizacji autor prezentuje liczne i niezwykle barwne obrazy, porównując organizację do rozmaitych rzeczy
i zjawisk. Do najpopularniejszych metafor organizacji autorstwa G. Morgana
należą (Morgan 1999):
– metafora organizacji jako organizmu,
– metafora organizacji jako maszyny,
– metafora organizacji jako kultury,
– metafora organizacji jako systemów politycznych.
vol. 10, nr 1 (36), t. 2, 2012
101
Magdalena Kubów
Każda z metafor zwraca uwagę na odmienny aspekt, kładąc nacisk
na różne cechy charakterystyczne organizacji. W kolejnej części artykułu
uwagę poświęcono szczegółowemu zaprezentowaniu metafor przedsiębiorczości.
3. Przedsiębiorczość w świetle wybranych metafor
Jak zauważają L. Nicholson i A.R. Anderson, metafory odgrywają niezwykle istotną rolę w zrozumieniu istoty fenomenu przedsiębiorczości
(Nicholson i Anderson 2005: 154). Różne sposoby widzenia mogą mieć
odzwierciedlenie w istnieniu różnych metafor przedsiębiorczości. Wybrane
metafory zostały zaprezentowane poniżej.
Jedną z najbardziej popularnych metafor przedsiębiorczości jest metafora
orkiestry. W obrazie tym uwypuklona zostaje rola dyrygenta, przewodzącego
grze całego zespołu. Jak zauważają B. Glinka i S. Gudkova, najbardziej
znanych na całym świecie dyrygentów-przedsiębiorców charakteryzuje
ogromna pasja. Co więcej, pasją tą dyrygent-przedsiębiorca potrafi zarazić
innych, swoich wspólników czy też pracowników (Glinka i Gudkova
2011: 76). Bardzo duże znaczenie w metaforze przedsiębiorczości jako orkiestry przypisuje się współpracy – zarówno dyrygenta z zespołem, jak i współdziałaniu poszczególnych członków całej orkiestry. Zróżnicowanie to, wynikające z różnych ról pełnionych w organizacji, czyli metaforycznie różnych
instrumentów, współtworzących dźwięki w orkiestrze symfonicznej, może
doprowadzić do trudności we współdziałaniu i osiąganiu zamierzonego celu
– wydaniu pożądanych dźwięków, zgodnych z zaleceniami dyrygenta, a zapisanych w nutach. W metaforze orkiestry istotne znaczenie ma także instytucja pierwszego skrzypka, czyli działalność zaufanej osoby w otoczeniu
przedsiębiorcy, jego „prawej ręki” (Glinka i Gudkova 2011: 76).
Inną znaną metaforą przedsiębiorczości, popularną przede wszystkim
dzięki amerykańskim autorom, jest gra w golfa. W porównaniu podejmowania działań przedsiębiorczych do gry w golfa dostrzec można przede
wszystkim aspekt doskonale dobranej strategii działania (Glinka i Gudkova
2011: 77). O ile w grze w golfa niezwykle istotne znaczenie ma dokładność
i precyzja ruchów, o tyle podobnie jest w działalności przedsiębiorców,
którzy podejmując działania, narażeni są na ogromne ryzyko – niejako wpisane w działalność gospodarczą. Metafora gry w golfa uwypukla także aspekt
otoczenia gracza-przedsiębiorcy, które bywa mniej lub bardziej burzliwe,
ale zawsze zmienne i do pewnego tylko stopnia przewidywalne. Podobnie
jak przy uderzeniu kijem golfowym, gracz musi uwzględnić warunki otoczenia, siłę i kierunek wiatru, podobnie przedsiębiorca musi brać pod uwagę
różne czynniki, odpowiednio dobierając narzędzia – niczym różnego rodzaju
specjalistyczne kije golfowe – do odpowiednich ruchów. W porównaniu
przedsiębiorczości do gry w golfa należy także zwrócić szczególną uwagę
na jeszcze jeden aspekt – myślenie perspektywiczne. Podobnie jak gracz
102
musi przewidywać kilka ruchów naprzód, przedsiębiorca podejmujący działania także perspektywicznie spogląda w przyszłość, przewidując nie tylko
swoje ruchy, ale także ruchy innych graczy – konkurentów (Glinka i Gudkova 2011: 77).
Żongler jest jedną z najczęściej spotykanych metafor, za pomocą której
opisuje się przedsiębiorczość. Autor tej metafory, J. Timmons, to jeden
z badaczy skupionych wokół amerykańskiego Babson College – wiodącego
na świecie ośrodka badań przedsiębiorczości i jednocześnie autor popularnego podręcznika przedsiębiorczości pt. New Venture Creation.
J. Timmons przedstawia przedsiębiorcę jako żonglera, który balansując
na linie, operuje trzema kulami. Kule są różnej wielkości i symbolizują trzy
główne elementy procesu przedsiębiorczego – szansę, zespół i zasoby. Wielkość kul odnosi się do znaczenia poszczególnych elementów. I tak, największa kula symbolizuje szansę identyfikowaną lub kreowaną przez przedsiębiorcę na rynku. Szansa według twórcy metafory, odgrywa najważniejszą
rolę. Autor, prezentując model procesu przedsiębiorczego, w którym wyróżnia trzy podstawowe elementy: szansę, zespół i zasoby, zwraca szczególną
uwagę właśnie na rolę i znaczenie szansy, a jej identyfikację czyni fundamentalnym i kluczowym etapem całego procesu przedsiębiorczego (Glinka
i Gudkova 2011: 59). Żongler-przedsiębiorca, działając w zmiennych warunkach otoczenia, balansuje na linie, a jego zadaniem jest utrzymać równowagę,
nie tracąc panowania nad żadną z kul. W metaforze tej zwrócono uwagę
na ryzyko ponoszone przez przedsiębiorców, którzy zmuszeni są do działania w warunkach niepewności.
Kolejną metaforą, wybraną spośród szeregu prezentowanych w literaturze przedmiotu, jest metafora S. Kwiatkowskiego. Autor porównuje przedsiębiorcę, poszukiwacza szans na rynku, do dywanojeźdźcy – podróżnika
podejmującego wyzwanie (Kwiatkowski 2001: 448). Inspiracją dla autora
metafory była historia mitologicznego Dedala i jego syna, Ikara (Kwiatkowski 2001: 448). W obrazie tym uwypuklono rolę, jaką pełni wiedza
w przedsiębiorczości. Jest to kluczowy – zdaniem S. Kwiatkowskiego – zasób
przedsiębiorstwa służący pokonywaniu ograniczeń stwarzanych przez otoczenie (Kwiatkowski 2002).
Ciekawe ujęcie metafor przedsiębiorczości zaprezentowano na łamach
wiodącego światowego periodyku naukowego Journal of Business Venturing
(Dodd 2002). Autorka przedstawia obszerną listę metafor przedsiębiorczości, niezwykle interesujących z uwagi na to, że stworzonych przez samych
przedsiębiorców – opisujących swoje doświadczenia i historię działalności
za pomocą obrazów. Jedną z zaprezentowanych w artykule metafor jest
metafora przedsiębiorczości jako podróży. W tym obrazowym ujęciu przedsiębiorczości zwraca się uwagę na potrzebę podążania we właściwym, wcześniej obranym kierunku. W metaforze tej uwypukla się, że podejmowanie
działalności gospodarczej to ciągły proces, a samo rozpoczęcie działalności
porównuje się do wejścia na drogę prowadzącą w określonym kierunku.
vol. 10, nr 1 (36), t. 2, 2012
103
Magdalena Kubów
Przedsiębiorca utożsamiany jest z podróżnikiem – pionierem, eksplorującym
nowe obszary, pokonującym przeszkody i podążającym drogą prowadzącą
do osiągnięcia sukcesu (Dodd 2002: 526).
W innym obrazie zaprezentowanym w omawianym artykule przedsiębiorczość została porównana do wyścigu. Analogią dla podejmowania działań gospodarczych i odnoszenia sukcesów w biznesie jest w takim ujęciu
przemieszczanie się naprzód, niczym pojazd podczas wyścigu, który stara
się zająć jak najlepszą pozycję i w jak najkrótszym czasie dojechać do mety,
zostawiając z tyłu przeciwników (konkurentów). Sukces, czyli osiągnięcie
celu, to w obrazie wyścigu dotarcie do mety (Dodd 2002: 527). Kolejna
metafora przedsiębiorczości przedstawia porównanie procesu przedsiębiorczego do wznoszenia budowli, w którym to procesie niezbędne jest uwzględnienie odpowiednich fundamentów. W tym symbolicznym obrazie, w którym
przedsiębiorcę utożsamia się z budowniczym, należy uwypuklić, że podejmowanie działalności gospodarczej – podobnie jak wznoszenie budowli – jest
to proces wieloetapowy (Dodd 2002: 528).
Analizując wybrane metafory przedsiębiorczości, można zauważyć, że
pozwalają one spojrzeć na to złożone zjawisko z różnych perspektyw, co
prowadzić może do zrozumienia jego istoty. Szczególnie istotną rolę obrazy
przedsiębiorczości mogą pełnić w edukacji przedsiębiorczej.
4. Metafory przedsiębiorczości jako pomocne
narzędzia w procesie edukacji przedsiębiorczej
Ścisłe zdefiniowanie terminu „przedsiębiorczość” jest zadaniem niezwykle trudnym, z uwagi na wieloznaczność i złożoność tego zjawiska. W zrozumieniu fenomenu przedsiębiorczości pomocne może się okazać zastosowanie metafor.
W ujęciu G.L. Clark i M. Dear język w znaczeniu ogólnym jest stosowany
do konstruowania i rekonstruowania otaczającej nas społecznej rzeczywistości (Nicholson i Anderson 2005: 154). W takim ujęciu można stwierdzić,
że język metafor może służyć do głębszego zrozumienia istoty otaczających
nas zjawisk, w tym także zjawiska przedsiębiorczości.
W tym miejscu można zadać pytanie, dlaczego zastosowanie metafor
może być tak cenne w zrozumieniu istoty przedsiębiorczości. I dlaczego
metaforyczne opisy fenomenu przedsiębiorczości mogą okazać się cenne
w procesie edukacji w zakresie przedsiębiorczości?
L. Nicholson i A.R. Anderson wyrażają pogląd, że metafory są niezwykle użyteczne z uwagi na swoją barwność i jaskrawość (Nicholson i Anderson 2005: 154). Metaforyczne ujęcia przedsiębiorczości pozwalają zbliżyć
się do logiki działania przedsiębiorców, zrozumieć poszczególne aspekty
podejmowanych przez nich działań w obszarze działalności gospodarczej.
Metafory pozwalają studentom spojrzeć na zjawisko przedsiębiorczości
z różnych perspektyw, co pozwala im na głębsze zrozumienie jej istoty.
104
Metafory pełnią w nauczaniu przedsiębiorczości niezwykle istotną rolę,
ponieważ stwarzają okazję do twórczego myślenia.
Stosowanie metafor to środek niezwykle aktywizujący – studenci, tworząc
własne metafory i obrazy przedsiębiorczości, kształtują swoją wyobraźnię
i rozwijają kreatywność. Warto w tym miejscu zwrócić uwagę na fakt, że
– podobnie jak przedsiębiorczość – kreatywność jest terminem wielowymiarowym, stanowiącym przedmiot zainteresowań wielu nauk (Runco 2004: 657).
Zasadniczo jednak kreatywność jest polem do badań dla psychologii twórczości (Nęcka 2003; Szmidt 2005). W literaturze przedmiotu kreatywność
rozumiana jest jako cecha jednostki, która przejawia się w formie obserwowanego zachowania, które może przynosić twórcze i wartościowe wytwory
(Stasiakiewicz 1999). W takim ujęciu można stwierdzić, że jednym z przejawów takich twórczych wytworów mogą być autorskie metafory przedsiębiorczości stworzone przez studentów.
5. Metafory przedsiębiorczości – propozycje
studentów
Celem badań przeprowadzonych w marcu 2011 r., których wyniki zaprezentowano w niniejszym artykule, było ustalenie, jakie wyobrażenia na temat
przedsiębiorczości mają studenci kierunku Zarządzanie. Metodą zastosowaną podczas badań był wywiad standaryzowany. Szczególną odmianą
wywiadu standaryzowanego, który jest wykorzystywany w badaniach etnograficznych, jest zbieranie definicji na piśmie (Kostera 2003: 123). Studenci
tworzyli własne metafory przedsiębiorczości. W wyniku przeprowadzonych
badań uzyskano 45 odpowiedzi. Celem autorki było uzyskanie informacji
na temat tego, z czym kojarzy się studentom przedsiębiorczość i do czego
lub do kogo mogą porównać osobę przedsiębiorcy. Studenci, prezentując
własne metafory przedsiębiorczości, wykazywali się ogromną pomysłowością
i nieszablonowym myśleniem, czerpiąc inspirację z przeróżnych dziedzin.
Poniżej zaprezentowano wybrane obrazy przedsiębiorczości zaproponowane
przez studentów.
Wśród licznych metafor stworzonych przez studentów można dostrzec
nawiązanie do świata istot żywych – roślin i zwierząt. I tak, jedna ze studentek, czerpiąc inspirację ze świata przyrody, porównała przedsiębiorcę
do mrówki, uwypuklając w ten sposób charakterystyczną cechę przypisywaną
tym zwierzętom, czyli pracowitość:
Przedsiębiorczość można porównać do mrówki. Praca pojedynczej mrówki
jest początkowo niemal niezauważalna, jednak w dłuższej perspektywie
czasowej, to co zapoczątkowała mrówka może być wsparte przez inne
mrówki i po pewnym czasie powstają imponujące „budowle”. Podobnie
jest w przedsiębiorczości – początkowo małe, startujące przedsiębiorstwo
w krótkim okresie nie osiągnie skali korporacji, jednak nawet pozornie
vol. 10, nr 1 (36), t. 2, 2012
105
Magdalena Kubów
małe działania mogą zapoczątkować coś wielkiego, czego przykładem jest
firma Gate’sa – która urosła z garażowej firmy do olbrzymiej korporacji (s1).
Zaprezentowano także obraz przedsiębiorczości, porównując ją do
drzewa. Metafora ta uwypukla pełną zależność drzewa i przedsiębiorstwa
od warunków otoczenia, a także odporność na jego negatywne oddziaływanie (np. silny wiatr):
Można zaobserwować działania optymalizacyjne – przykładem czego jest
usychanie niektórych gałęzi, a nie całego drzewa. Przyczyną tego może być
brak dostępu do zasobów (np. brak nasłonecznienia w danym miejscu),
w takiej sytuacji usycha tylko jedna część drzewa (…) w lesie – podobnie
jak na rynku – panuje nieustanna konkurencja o zasoby (…) drzewo
– podobnie jak przedsiębiorstwo to struktura wymagająca doskonałej współpracy wszystkich elementów (s2).
Czerpiąc inspirację ze świata przyrody, przedsiębiorczość porównano
także do dżungli i do ośmiornicy:
Przedsiębiorczość to dżungla – którą zwierzęta, aby przetrwać, muszą najpierw dobrze poznać (…) przedsiębiorca jest jak zwierzę, które wchodząc
do dżungli, decyduje się na walkę o przetrwanie i musi być niezwykle uważny,
aby nie został pożarty przez dzikie zwierzęta, czyli konkurencję (…) metafora zwraca uwagę na otoczenie, które jest dynamiczne i ciągle się zmienia
(…) należy umieć dostrzec szanse i wykorzystać je, ale jednocześnie umieć
rozpoznawać zagrożenia i radzić sobie z nimi (s3).
Jak ośmiornica – która przystosowuje się do funkcjonowania w najtrudniejszych warunkach do życia – podobnie przedsiębiorstwo musi się przystosować do panujących warunków rynkowych (…) ośmiornica potrafi
przetrwać bez pożywienia – co można porównać do prowadzenia działalności w początkowej fazie lub w trudniejszych okresach bez środków pieniężnych (…), ośmiornica dzięki współdziałaniu macek umie poruszać się
– podobnie członkowie organizacji muszą ze sobą współpracować (s4).
Inna grupa metafor zaprezentowanych przez studentów nawiązywała
w swej istocie do świata przedmiotów. Jeden ze studentów porównał przedsiębiorczość do działania mechanizmu zbliżonego do komputera:
Przedsiębiorczość jest jak komputer – w którym istnieje wiele podzespołów,
uzupełniających się nawzajem – podobnie w przedsiębiorstwie istnieje
podział na komórki organizacyjne i działy(…), można wyróżnić wiele celów
wykorzystania komputera – tak jak może istnieć wiele powodów dla istnienia firmy – jak na przykład maksymalizacja zysku, zadowolenie klienta czy
106
stworzenie marki (…) podobnie jak w komputerze sercem całego układu
jest procesor, tak na czele przedsiębiorstwa stoi jedna osoba (…), podobnie
jak do pracy komputera potrzebna jest energia – zasilanie, tak i w przedsiębiorstwie niezbędne są pieniądze i pomysł (…), w komputerze można
zastosować oprogramowanie różnych firm zewnętrznych – w przedsiębiorstwie odnosi się to do outsourcingu usług (s5).
Na ogromne znaczenie czynników zewnętrznych w działalności przedsiębiorców zwrócono szczególną uwagę, prezentując metaforę latawca:
Przedsiębiorczość jako metafora puszczania latawca – w procesie którym
siłą napędową jest wiatr – symbolizujący możliwości , które przedsiębiorczy
człowiek dostrzega (…) ma on przygotowany projekt do wdrożenia, ale wie,
że musi mieć warsztat środków, które będą pomocne przy sterowaniu firmą
– jest to symboliczny sznurek do latawca, który pomaga w odpowiednim
momencie obniżyć loty, aby zminimalizować straty, ale także podwyższyć
lot latawca, w celu maksymalizacji zysku (s6).
W innym miejscu przedstawiono porównanie przedsiębiorczości do
statku:
Metafora przedsiębiorczości jako statku – na którym znajduje się kapitan,
oraz załoga (…) statek płynie w zmiennych warunkach pogodowych – co
symbolizuje zmienność otoczenia przedsiębiorstwa na rynku (…) załoga na
statku – podobnie jak pracownicy w firmie – powinni być odpowiednio
zmotywowani do uważnej obserwacji, do spoglądania dalej – aby w miarę
szybko dostrzec zagrożenie i podjąć działania zapobiegające katastrofie (…)
kapitan, który motywuje i kieruje, jest strategiem odpowiedzialnym za załogę
i towar na statku (…) gdy statek dobije do portu, używa się kotwicy –
symbolizującej osiągnięcie celu (…) podobnie jak istnieją różne rodzaje
statków, w zależności od przewożonego towaru, tak i organizacje specjalizują
się w konkretnych branżach (s7).
W obrazie przedsiębiorczości jako rodziny uwypuklono szczególny
aspekt działalności, jakim jest dobór odpowiednich zasobów przez przedsiębiorców:
Przedsiębiorcy są jak rodzice, zaś ich firmy można porównać do dzieci (…)
rodzice robią wszystko, aby firma osiągnęła sukces – rodzice operując swoimi zasobami – pieniędzmi – zapewniają dziecku jak najlepszy rozwój.
Miarą sukcesu jest powodzenie dziecka w życiu, co symbolizuje powodzenie
firmy na rynku (…) bardzo istotną rolę odgrywa tu otoczenie, w którym
jest bardzo wiele zagrożeń – rodzice starają się ustrzec swoje dziecko przed
tymi zagrożeniami (s8).
vol. 10, nr 1 (36), t. 2, 2012
107
Magdalena Kubów
Studenci zaprezentowali także metafory związane ze światem sportu.
Przedsiębiorczość została np. porównana do drużyny sportowej:
Przedsiębiorczość to drużyna, na czele której stoi trener – który ustala taktykę, dobiera odpowiednich zawodników do poszczególnych pozycji na
boisku (…) trener ma charyzmę, wyznacza cele i różne drogi do ich osiągnięcia (…) wadą tego porównania jest to, że odpowiedzialność za wynik
zazwyczaj spada właśnie na trenera (s9).
Inne skojarzenie ze sportem miał jeden ze studentów, który utożsamił
przedsiębiorcę z maratończykiem:
Porównałbym przedsiębiorczość do maratonu – przedsiębiorca niczym maratończyk biegnie w kierunku wyznaczonego celu, a aby go osiągnąć konieczne
jest dystrybuowanie zasobami energii tak, żeby nie wypalić się już na starcie (…) ważne jest uprzednie przygotowanie – trening (…) w sytuacji rozpoczynania nowego przedsięwzięcia – podobnie jak przy udziale w maratonie – należy poznać otoczenie, swoich konkurentów, szanse i zagrożenia
(…) aby wziąć udział w maratonie trzeba być głęboko przekonanym i głęboko wierzyć, że uda się go przebiec (…) przygotowanie do maratonu to
tworzenie bazy pod przyszłą działalność (…) maratończyk jest długodystansowcem ,czyli nastawiony jest na dalekosiężne rezultaty swoich działań (s10).
Działanie przedsiębiorcy przedstawiono także obrazowo jako prowadzenie bolidu podczas wyścigów samochodowych:
Przedsiębiorczość to wyścig Formuły 1, w którym bolidem jest organizacja,
natomiast kierowca to menedżer (…) do odniesienia sukcesu, poza umiejętnościami menedżera niezbędne jest zgranie wszystkich członków zespołu
(…) inne pojazdy na torze to konkurencja, a nad właściwym przebiegiem
wyścigu czuwa komisja sędziowska (…) często o wygranej decydują innowacje i przewaga technologiczna (s11).
Zwracając szczególną uwagę na precyzję podejmowanych ruchów działalność przedsiębiorcy porównano także do przeprowadzania zabiegu chirurgicznego:
Przedsiębiorczość jako metafora operacji chirurgicznej – podczas której
każdy ruch i działanie muszą być poparte odpowiednią wiedzą i analizą
konkretnej sytuacji (…) każda operacja jest unikalna, nie ma jednego,
sprawdzonego przepisu na powodzenie (…) lekarz prowadzący operację,
tak jak przedsiębiorca musi stale kontrolować sytuację, trzymać rękę na
pulsie, a każdy jego ruch i decyzja muszą być precyzyjne i przemyślane (…)
Przedsiębiorca jak lekarz musi stale dostosowywać się do danej sytuacji
108
(…) a w nietypowych sytuacjach zachować zimną krew i wykazać się elastycznością działania (…) Prowadzenie operacji wiąże się tez zazwyczaj z
określonym poziomem ryzyka, a bez jego podjęcia nie osiągnie się pożądanych korzyści (s12).
Niezwykle interesującą metaforę przedstawiła jedna ze studentek, która
przedsiębiorczość porównuje do spektaklu:
Przedsiębiorczość jako teatr uliczny – w którym przedsiębiorcami są aktorzy,
którzy biorą udział w przedstawieniu (…) każdy aktor ma określoną rolę,
tak jak na rynku istnieją różne rodzaje działalności (…) aktor odgrywa
swoją rolę z lepszym lub gorszym skutkiem (…) Aktorzy – przedsiębiorcy
są oceniani przez publiczność – klientów, która może mieć wpływ na ich
zachowania (…) ważną rolę pełni w przedstawieniu reżyser – menedżer, który
planuje, analizuje, organizuje i kontroluje przebieg przedstawienia (s13).
W poniższych metaforach autorzy sięgając do wyobraźni, porównali zjawisko przedsiębiorczości do eksplorowania i odkrywania nowych, nieznanych
terenów:
Przedsiębiorczość jako metafora podróżowania – kiedy każda podróż to
odkrywanie nowych miejsc, nabywanie nowych doświadczeń, poszerzanie
własnych horyzontów i możliwości (…) z przedsiębiorczością jest podobnie
– każda nowa inicjatywa jest jak nowa podróż, którą trzeba zaplanować
i przygotować(…) pomimo dobrego przygotowania każda działalność jest
niepewna, ryzykowna (…) przedsiębiorca jest jak podróżnik, który cały czas
stawia pzed sobą nowe wyzwania, czyli coraz dalsze i bardziej niebezpieczne
podróże (s14).
Przedsiębiorczość jest jak odkrywanie nowych planet – kiedy przedsiębiorca
to kosmonauta, wyruszający na podbój wszechświata(…) technologia i wiedza – to niezbędne czynniki umożliwiające start, a także zapewniające
przewagę konkurencyjną (…) działalność gospodarcza jako podróż w nieznane – często trzeba kierować się intuicją (…) zasiedlanie nowej planety
jest jak tworzenie nowego rynku (s15).
Stosowanie metafor w przedsiębiorczości pozwala uwypuklać charakterystyczne cechy i poszczególne aspekty działalności przedsiębiorców, jak na
przykład podejmowanie ryzyka:
Przedsiębiorczość jest jak skok ze spadochronem, podczas którego można
skorzystać z pomocy innych osób – skoczyć z kimś, co symbolizuje uzyskanie pomocy z różnych instytucji, np., w postaci dotacji (…) przedsiębiorczość
podobnie jako skok to przełamywanie swoich barier – lęku wysokości (…)
vol. 10, nr 1 (36), t. 2, 2012
109
Magdalena Kubów
skok ze spadochronem podobnie jak zakładanie własnej firmy to podejmowanie ryzyka (…) aby wykonać skok należy przejść odpowiednie szkolenie – podobnie przedsiębiorcy mogą skorzystać z szeregu szkoleń (…)
podczas skoku mamy do dyspozycji spadochron zapasowy – w przedsiębiorczości to możliwość pomocy finansowej w postaci kredytu (…) podczas
skoku – tak jak podczas prowadzenia działalności – należy uwzględniać
zmienne warunki otoczenia – wiatr (s16).
Studenci, tworząc rozmaite obrazy przedsiębiorców, chętnie sięgają po
inspiracje do różnych dziedzin życia. Z wypowiedzi studentów chętnie prezentujących na forum grupy swoje obrazy przedsiębiorczości wynika, że
dzięki tworzonym metaforom świat organizacji i poszczególne aspekty działań podejmowanych przez przedsiębiorców stają się dla nich bardziej klarowne, a logika działania przedsiębiorców bardziej zrozumiała. Korzyści
i ograniczenia płynące ze stosowania metafor w nauczaniu przedsiębiorczości zostały zaprezentowane dalej.
6. Możliwości stosowania metafor w nauczaniu
Dokonując analizy wyników badań, warto wskazać, jak konkretne metafory można wykorzystać w procesie edukacji przedsiębiorczej. W prezentowanych przez siebie metaforach, studenci kładą nacisk na wybrane aspekty
działań gospodarczych, uwypuklając w ten sposób cechy, które według nich
należałoby uznać za kluczowe. Dzięki temu specyfika działań przedsiębiorczych (a przynajmniej wybrany jej aspekt) staje się dla studentów bardziej
zrozumiała. Różne punkty widzenia przedsiębiorczości zostały w badaniach
odzwierciedlone poprzez odmienne metafory, które warto zanalizować po
kątem użyteczności ich stosowania w procesie edukacji przedsiębiorczej.
Zaproponowane przez studentów metafory biologiczne, związane z szeroko rozumianym światem istot żywych – roślin i zwierząt, implikują, że
podobnie do żywych organizmów, przedsiębiorstwa są zależne od otoczenia.
Tę zależność uwypuklono w metaforze drzewa, w której można dostrzec
także kolejny interesujący aspekt. Otoczenie jest w przypadku drzewa źródłem niezbędnych do życia zasobów. W obrazie tym zwrócono uwagę na
to, że drzewo – podobnie jak przedsiębiorstwo – wymaga różnych zasobów,
niezbędnych do przetrwania. Metafora przedsiębiorczości jako drzewa, która
ma pewne podobieństwa do metafory organizacji jako organizmu żywego,
może być wykorzystana w procesie nauczania z uwagi na uwypuklenie takich
procesów związanych z działalnością przedsiębiorstw, które wiążą się z jej
przetrwaniem na rynku. Zaletą stosowania tej metafory może być możliwość
zwrócenia uwagi studentów na ogromną zależność przedsiębiorstw i przedsiębiorców od otoczenia. Na aspekt zmienności otoczenia, od którego zależy
przetrwanie, zwrócono także uwagę w metaforze dżungli.
110
Podobnie, nawiązując do innej zaproponowanej metafory, w której nacisk
został położony na zależność pojedynczej mrówki od innych mrówek w procesie realizacji wytyczonych celów, należy stwierdzić, że zaletą prezentowanych metafor jest zwrócenie uwagi na współzależność przedsiębiorcy od
innych uczestników życia gospodarczego – w tym między innymi wspólników
i współpracowników. Stosowanie podobnych metafor, nawiązujących do
świata przyrody, może być w tym aspekcie cenne w realizacji tematyki związanej z budowaniem sieci osobistych powiązań przez przedsiębiorców. Zaletą
zaprezentowanych metafor jest także to, że dzięki ich zastosowaniu, studenci
budują obraz przedsiębiorcy, który nie działa w próżni, ale jest otoczony
przez innych przedsiębiorców. Może z nimi zarówno konkurować, jak
i współdziałać dla realizacji wyznaczonych celów.
Inne metaforyczne ujęcie przedsiębiorczości jako komputera może służyć głębszemu zrozumieniu istoty tego wieloaspektowego zjawiska. Z uwagi
na przydatność w procesie edukacyjnym, metafora komputera to niezwykle
cenny przykład, który przedstawia przedsiębiorstwo jako złożony mechanizm,
w którym należy zwrócić uwagę na poszczególne elementy. Obraz komputera – jako mechanizmu złożonego z różnych podzespołów – można wykorzystać podczas prezentowania teorii dotyczącej struktur organizacyjnych.
Co więcej, metafora komputera zwraca uwagę na „serce” całego układu,
czyli procesor, który porównany zostaje do osoby przedsiębiorcy stojącego
na czele organizacji. W tym aspekcie metafora komputera może okazać się
cenna z uwagi na możliwość wykorzystania podczas zajęć poświęconych
tematyce przedsiębiorcy i jego roli w gospodarce.
Na ogromną rolę przedsiębiorcy w całym procesie zwrócono także uwagę
w metaforze statku. Kapitan stojący na czele załogi, czyli przedsiębiorca
stojący na czele organizacji, to obraz, który można wykorzystać, prezentując
studentom tematykę kompetencji przedsiębiorcy. Tematyka kompetencji
przedsiębiorczych – cech osobowości przedsiębiorców, motywów ich działania czy też wiedzy, jaką dysponują – to ważny komponent programu zajęć
przedsiębiorczości. Doskonale ilustruje to metafora drużyny, na której czele
stoi trener, wytyczający cele i prowadzący zawodników do ich osiągnięcia.
Z kolei przywołanie innego obrazu przedsiębiorczości jako zabiegu chirurgicznego może być cenne z uwagi na uwydatnienie jednej z podstawowych
kompetencji przedsiębiorcy – wiedzy. Podobnie jak nieoceniona jest wiedza
chirurga podczas przeprowadzania skomplikowanej operacji, tak też wiedza
przedsiębiorcy w procesie przedsiębiorczym odgrywa rolę kluczową. Dzięki
przedstawionej metaforze studenci mogą poznać rolę wiedzy, która w ujęciu S. Kwiatkowskiego jest metazasobem w budowaniu przewagi konkurencyjnej współczesnych przedsiębiorstw (Kwiatkowski 2000).
Jak wcześniej zauważono, metafory pozwalają studentom spojrzeć na
zjawisko przedsiębiorczości z różnych perspektyw, co pozwala im na głębsze zrozumienie jej istoty. Ciekawy punkt widzenia zaprezentowano w metaforze przedsiębiorczości jako spektaklu teatralnego. Spojrzenie na organivol. 10, nr 1 (36), t. 2, 2012
111
Magdalena Kubów
zację z perspektywy klienta – obrazowo przedstawione jako oglądanie przez
publiczność spektaklu, w którym główną rolę gra przedsiębiorca – to cenny
obraz, możliwy do wykorzystania w procesie nauczania przedsiębiorczości,
z uwagi na możliwość analizowania działalności organizacji z punktu widzenia jednego z kluczowych interesariuszy – klienta.
Patrząc przez pryzmat szerokich możliwości zastosowania w nauczaniu,
kolejnym interesującym przykładem obrazu przedsiębiorczości jest metafora
latawca. W toku nauczania przedsiębiorczości, omawiając proces przedsiębiorczy, prezentowane są studentom jego główne komponenty – szansa,
zespół i zasoby. Szansa, będąca fundamentalnym składnikiem owego procesu, jest ważnym zagadnieniem, szczegółowo omawianym na zajęciach
z przedsiębiorczości. Istotną rolę stanowi w tym aspekcie prezentacja różnorodnych możliwości identyfikowania szans na rynku. W takim ujęciu,
metafora latawca, w której uwypuklono istotę i znaczenie szansy, może być
przydatna w procesie poznawania zjawiska przedsiębiorczości przez studentów, z uwagi na możliwość zrozumienia logiki działania przedsiębiorcy, który
dostrzegając lub kreując szansę przedsiębiorczą, podejmuje działania w celu
jej realizacji. Metafora ta stanowi barwną wizualizację idei przedsiębiorczości, jaką jest właśnie – według H. Stevensona – pogoń za szansą.
7. Ograniczenia stosowania metafor w nauczaniu
Prezentując szereg zalet płynących z zastosowania metafor w nauczaniu
przedsiębiorczości, należy jednocześnie zasygnalizować pewne negatywne
aspekty i zagrożenia wynikające z ich zastosowania. Istotnym ograniczeniem
zaprezentowanych metafor przedsiębiorczości jest fakt, iż poznanie za
pomocą takich obrazów jest tylko częściowe. Wieloaspektowe zjawisko, jakim
jest przedsiębiorczość, nie jest możliwe do przedstawienia w pełni za pomocą
jednej, wybranej metafory.
Istotnym ograniczeniem stosowania metafor przedsiębiorczości w nauczaniu jest także to, że ujawniają one podobieństwa między różnymi przedmiotami, zjawiskami, nic nie mówiąc o istniejących różnicach. Na przykład
wykorzystując metaforę latawca, zwracamy uwagę na istotę kluczowego
elementu procesu przedsiębiorczego – szansy, ale pomijamy przy tym pozostałe komponenty owego procesu – zespół i zasoby. Stosując w nauczaniu
metaforę komputera, skupiamy się na osobie przedsiębiorcy, utożsamianego
z procesorem, ale nie zwracamy uwagi na zależność tegoż przedsiębiorcy
i jego organizacji od zmiennego otoczenia. W tym aspekcie istotnym ograniczeniem może być także daleko idące uproszczenie obrazów. Metafory,
uwypuklając pewne aspekty działalności gospodarczej, pozostałe czynią mniej
ważnymi. Niektóre metafory – jak na przykład przedstawione metafory
komputera czy latawca – uwypuklają w sposób znaczący wybrane elementy
i aspekty przedsiębiorczości, nie oddając całej złożoności zjawiska.
112
Badania na temat nastawień studentów wobec przedsiębiorczości i ich
wyobrażeń związanych z tym zjawiskiem były prowadzone w Polsce przez
S. Kwiatkowskiego (Kwiatkowski 2002: 149). W książce pt. Przedsiębiorczość
intelektualna autor prezentuje interesujące wyniki. W tym miejscu należy
wspomnieć o jeszcze jednym istotnym ograniczeniu płynącym ze stosowania
metafor, na które zwrócił on uwagę. Badania studentów, nie mających jeszcze doświadczeń przedsiębiorczych, na temat ich wyobrażeń o przedsiębiorczości i przedsiębiorcach mają pewne ograniczenie, bo dotyczą najczęściej
czegoś, co nie jest własne, osobiście, przeżyte i w dostatecznym stopniu
przez studentów przemyślane (Kwiatkowski 2002: 149).
Warto także zauważyć, za M. Jo Hatch, że nadużywanie metafor lub
ograniczenie się tylko do jednej, wybranej może prowadzić do powstania
nadmiernie symbolicznego wyobrażenia, które nie przystaje do rzeczywistości. Autorka podkreśla, że samodzielnie żadna z metafor nie zapewnia zrozumienia wystarczającego do zbudowania na nim wiedzy o przedsiębiorstwie
i specyfice jego funkcjonowania (Hatch 2002: 70).
8. Podsumowanie
Ze wzrostu roli przedsiębiorczości we współczesnym świecie wynika
konieczność edukacji w tym zakresie (Sobiecki 2010: 38). Na podstawie
analizy dostępnej literatury można wysunąć wniosek, że priorytetowym celem
edukacji – w tym także edukacji przedsiębiorczej – powinno być kształtowanie osobowości, a nie tylko przekazywanie wiedzy i wyuczenie umiejętności narzędziowych. Osiąganiu takiego celu mogą służyć zajęcia przedsiębiorczości, których celem jest m.in. kształtowanie postaw przedsiębiorczych
i kreatywnych. Cennym środkiem może być zaś wykorzystanie w procesie
nauczania metafor przedsiębiorczości.
Odnosząc wyniki badań przeprowadzonych przez autorkę do przedstawionej w artykule teorii przedmiotu, należy stwierdzić, że metafory stosowane w nauczaniu przedsiębiorczości służą kształtowaniu wyobraźni
przedsiębiorczej oraz pomagają wprowadzić studentów w tematykę przedsiębiorczości. Z uwagi na inspirującą funkcję metafory są niezwykle pomocne
w zrozumieniu istoty przedsiębiorczości. Poszerzają horyzonty studentów
i pozwalają dostrzec rozmaite aspekty tego wielowymiarowego zjawiska.
Jednocześnie przeprowadzone przez autorkę badania pozwoliły wskazać,
że zastosowanie porównania przedsiębiorczości do różnych obiektów i zjawisk pozwala studentom na wniknięcie w naturę tego zjawiska i zrozumienie fenomenu jego funkcjonowania.
W literaturze przedmiotu niejednokrotnie podkreśla się, że nie można
wskazać jednej, uniwersalnej i najlepszej metody edukowania przyszłych
przedsiębiorców (Klimek 2010: 47). Jednak w kontekście nabywania umiejętności praktycznych, ważnych dla studentów, wśród których są potencjalnie przyszli przedsiębiorcy, wykorzystanie metafor w procesie edukacji
vol. 10, nr 1 (36), t. 2, 2012
113
Magdalena Kubów
przedsiębiorczej wydaje się środkiem niezwykle cennym z uwagi na kształtowanie wyobraźni młodych ludzi, którzy analizując zjawisko przedsiębiorczości przez pryzmat obrazów i metafor, lepiej rozumieją jego istotę i dzięki
temu mogą być bardziej skłonni do rozważenia założenia własnej firmy
w przyszłości. Metafora w takim ujęciu może stanowić ciekawą formę wprowadzenia do podstawowych zagadnień z przedsiębiorczości. Co więcej,
metafory są przejawem manifestu ludzkiej kreatywności (Nicholson i Anderson 2005: 156). Można przypuszczać, że tworzenie własnych metafor przedsiębiorczości przez studentów jest dobrym treningiem kreatywności, który
może oddziaływać na ich wyobraźnię przedsiębiorczą. Metafory przedsiębiorczości mogą stać się dla młodego człowieka inspiracją do rozważenia
opcji podjęcia w przyszłości działań w obszarze przedsiębiorczości. Warte
uwagi byłoby podjęcie bardziej szczegółowych badań w tym obszarze.
Mgr Magdalena Kubów – Wydział Zarządzania, Uniwersytet Warszawski.
E-mail: [email protected].
Bibliografia
Bławat, F. 2003. Przedsiębiorca w teorii przedsiębiorczości i praktyce małych firm, Gdańsk:
Gdańskie Towarzystwo Naukowe.
Cornelissen, J.P. 2006a. Metaphor and the dynamics of knowledge in organization theory: A case study of the organizational identity metaphor. Journal of Management
Studies, nr 4 (43), s. 683–709.
Cornelissen, J.P. 2006b. Making sense of theory construction: Metaphor and disciplined
imagination. Organization Studies, nr 26, s. 1579–1597.
Cornelissen, J.P. i M. Kafouros 2008. Metaphors and theory building in organization
theory: What determines the impact of a metaphor on theory? British Journal of
Management, nr 19, s. 365–379.
Dodd, S.D. 2002. Metaphors and meaning. A grounded cultural model of us entrepreneurship. Journal of Business Venturing 17 s. 519–535.
Etzkowitz, H. 2004. The evolution of the entrepreneurial university. International Journal of Technology and Globalisation, nr 1, s. 64–77.
Gorman G., Hanlon D. i W. King1997. Some research perspectives on entrepreneurship
education, enterprise education, and education for small business management: A tenyear literature review. International Small Business Journal, nr 15, s. 56–77.
Hatch, M. Jo 2002. Teoria organizacji, Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN.
Hill, R.C. i M. Levenhagen 1995. Metaphors and mental models: Sensemaking and
sensegiving in innovation and entrepreneurial activities. Journal of Management,
nr 6 (21), s. 1057–1074.
Hytti, O. i P. Kuopusjärvi 2004. Evaluating and Measuring Entrepreneurship and Enterprise
Education: Methods: Tools and Practices, Turku: Small Business Institute, Business
Research and Development Centre, Turku Schools of Economics and Business Administration.
Johannisson, B., Landström, H. i J. Rosenberg 1998. University training for entrepreneurship – an action frame of reference. European Journal of Engineering Education,
nr 23, s. 477–496.
114
Kerr, C. 1983. The Uses of the University, London: Harvard University Press.
Klimek, J. 2010. Dylematy edukacji przedsiębiorczości – nauka czy praktyka? Kwartalnik
Nauk o Przedsiębiorstwie, nr 3, s. 40–47.
Kostera, M. 1996. Postrmodernizm w zarządzaniu, Warszawa: Polskie Wydawnictwo Ekonomiczne.
Kostera, M. 2003. Antropologia organizacji. Metodologia badań terenowych, Warszawa:
Wydawnictwo Naukowe PWN.
Kuratko, D.F. 2005. The Emergence of Entrepreneurship Education: Development,
Trends, and Challenges. Entrepreneurship Theory and Practice, September.
Kwiatkowski, S. 2001. Organizacja i przedsiębiorczość w świetle metafory mózgu. Prakseologia, nr 141, s. 441–452.
Kwiatkowski, S. 2002. Przedsiębiorczość intelektualna, Warszawa: Wydawnictwo Naukowe
PWN.
Mawson, J. 2007. Research councils, universities and local government: Building bridges.
Public Money and Management, nr 27, s. 265–272.
Neck, H.M. i P.G. Greene 2011. Entrepreneurship Education: Known Worlds and New
Frontiers. Journal of Small Business Management, nr 1 (49).
Nelles, J. i T. Vorley 2008. Conceptualising the academy: Institutional development of
and beyond the Third Mission. Higher Education Management and Policy, nr 20,
s. 109–126.
Nelles, J. i T. Vorley 2010. Entrepreneurial architecture: A blueprint for entrepreneurial universities. Canadian Journal of Administrative Sciences, nr 186.
Nęcka, E. 2003. Psychologia twórczości, Gdańsk: Gdańskie Wydawnictwo Psychologiczne.
Nicholson L i A.R. Anderson 2005. News and nuances of the entrepreneurial myth and
metaphor: Linguistic games in entrepreneurial sense-making and sense-giving. Entrepreneurship Theory and Practice, March, s. 153–172.
Piech, P. 2009. Wiedza i innowacje w rozwoju gospodarczym: w kierunku pomiaru i współczesnej roli państwa, Warszawa: Wydawnictwo Instytutu Wiedzy i Innowacji.
Plaschka, G.R. i H.P. Welsch 1990. Emerging structures in entrepreneurship education:
Curricular designs and strategies. Entrepreneurship Theory and Practice, nr 3 (14),
s. 55–71.
Puchalski, J. 2008. Podstawy nauki o organizacji, Wrocław: Wydawnictwo Wyższej Szkoły
Ofierskiej Wojsk Lądowych im. Tadeusza Kościuszki.
Runco, M. 2004. Creativity. Annual Review of Psychology, nr 55, s. 657–687.
Shane, S. 2004. Encouraging university entrepreneurship? The effect of the Bayh-Dole
act on university patenting in the United States. Journal of Business Venturing, nr 19,
s. 127–151.
Sobiecki, R. 2010. Jak uczyć przedsiębiorców – na podstawie przedsiębiorczości rodzinnej. Kwartalnik Nauk o Przedsiębiorstwie, nr 3.
Stasiakiewicz, M. 1999. Twórczość i interakcja, Poznań: Wydawnictwo Uniwersytetu Adama
Mickiewicza.
Szmidt, J.K. 2005. Psychopedagogika twórczości, Kraków: Impuls.
Vesper, K.H. i W.E. McMullen 1988. Entrepreneurship: Today courses, tomorrow degrees?
Entrepreneurship Theory and Practice, nr 1 (13), s. 7–13.
vol. 10, nr 1 (36), t. 2, 2012
115
DOI 10.7172.1644-9584.36.7
Postrzeganie polskich i wietnamskich
właścicieli firm przez wietnamskich
przedsiębiorców mieszkających w Polsce
Agnieszka Brzozowska
Niniejszy tekst jest poświęcony analizie postrzegania przez młodych wietnamskich właścicieli firm w Polsce polskich i wietnamskich przedsiębiorców.
Jako jedna z największych i najbardziej zauważalnych grup imigranckich
w Polsce, a jednocześnie z największym odsetkiem przedsiębiorców jest ona
interesującym fenomenem. W opracowaniu opisana jest jedna z części badania
dotyczącego przedsiębiorczości młodych Wietnamczyków na terenie Polski.
Opisywany fragment badania został przeprowadzony za pomocą techniki projekcyjnej, a zarejestrowany materiał poddano analizie. Następnie przedstawiono
uzyskane wyniki, które zawierają wskazówki do kolejnych badań. Wnioski będą
bardzo pomocne do bliższego poznania tej grupy społecznej, która odnosi niemałe sukcesu w biznesie na polskim rynku.
1. Wprowadzenie
Celem niniejszego opracowania jest pokazanie, jak młodzi wietnamscy
przedsiębiorcy mieszkający i prowadzący swoje firmy na terenie Polski
postrzegają polskich i wietnamskich przedsiębiorców. Opisywane w tekście
badanie ma być pierwszym etapem większego projektu, którego celem będzie
scharakteryzowanie Wietnamczyków prowadzących swoje firmy w Polsce.
W Polsce w 2010 r. przebywało 97 080 cudzoziemców z ważnymi kartami stałego pobytu, w tym 8567 Wietnamczyków (MSWiA 2010). Szacuje się jednak, że łącznie z nielegalnymi imigrantami w Polsce przebywa
ich 25–30 tysięcy (Górski 2009). Prawie połowa imigrantów wietnamskich
mieszka w samej Warszawie (Fihel 2008). W 2010 r. wydano 37 121 zezwoleń na pracę, w tym dla Wietnamczyków 2252 pozwolenia (MSWiA 2010).
Aż 70% aktywnych zawodowo imigrantów z Wietnamu posiadało wyższe
wykształcenie.
Wietnamczycy są więc jedną z największych grup imigrantów przebywających w naszym kraju, a pod względem prowadzenia na terenie Polski
swoich firm są wśród wszystkich grup narodowościowych prawdziwym fenomenem. Statystyki mówią, że 76% Wietnamczyków prowadzi własną działalność gospodarczą. W większości przypadków (aż w 90%) właścicielami
116
Postrzeganie polskich i wietnamskich właścicieli firm przez wietnamskich...
firm są kobiety. Wśród mężczyzn odsetek ten jest niższy i wynosi 69%
(Fihel, Górny i Kaczmarczyk 2008).
Prawie 75% wietnamskich przedsiębiorców ma wspólników. W przeważającej większości, (ponad 90%) wspólnikami są Wietnamczycy. Natomiast
w 41% przypadków wspólnikami są Polacy. Wspólnicy najczęściej dobierani
są z kręgu rodziny, a największy odsetek wspólników jest wśród współmałżonków. Sieć kontaktów własnych jest doskonale zorganizowana. Wietnamscy przedsiębiorcy chętniej zatrudniają Wietnamczyków (Górny 2007),
szczególnie tych – jak sami mówią – którzy zostają im poleceni.
Wietnamscy imigranci są obecnie grupą bardzo widoczną, stali się integralnym składnikiem życia codziennego w Polsce. Jednak, mimo że przebywają tu od lat 50. ubiegłego wieku, nadal są społecznością, o której nie
wiemy dużo, głównie dlatego, że jej członkowie utrzymują kontakty głównie
ze sobą. Szczególnie interesująca jest kwestia sposobu zarobkowania, jaką
jest przede wszystkim prowadzenie własnych działalności gospodarczych.
Ciekawe jest, czemu tak dużo Wietnamczyków wybiera właśnie ten sposób
zarobkowania i na czym polega różnica między ich sposobem prowadzenia
biznesu a sposobem Polaków, że tak dobrze sobie radzą. Szczególnie interesująca jest przedsiębiorczość młodego pokolenia Wietnamczyków, którzy
ze swoimi firmami chcą wychodzić poza schemat handlu bazarowego oraz
budek z jedzeniem. Z jednej strony młodzi przedsiębiorcy zakładają nowoczesne bary, z nowoczesnym wystrojem, są artystami, projektują nowoczesne
przedmioty, zakładają klubokawiarnie. Z drugiej strony prowadzą oni swoje
biznesy podobnie do swoich rodziców. Prezentują podobny styl zarządzania
firmą, przywiązanie do tradycji, kult pracy. Aby lepiej poznać tych przedsiębiorców, ważne wydaje się poznanie w pierwszej kolejności ich podejścia
do biznesu i postrzegania przedsiębiorczości polskiej i wietnamskiej.
2. Przegląd badań
W literaturze opisano zaledwie kilka badań, które miały na celu poznanie społeczności wietnamskiej zamieszkującej Polskę. Większość dotyczyła
warunków pobytu imigrantów w Polsce i ich adaptacji w naszym kraju,
natomiast żadne nie dotyczyło przedsiębiorczości Wietnamczyków.
Jedno z ciekawszych badań polegało na analizie polskich czasopism pod
kątem przedstawiania w nich wizerunku wietnamskich imigrantów przebywających w Polsce (Grzymała-Kazłowska 2007: 161–166). Z badania wynika,
że przedsiębiorczość wietnamska w Polsce jest kojarzona głównie z tanimi
produktami, które są masowo importowane do naszego kraju. Przede wszystkim mają to być tekstylia będące podróbkami ekskluzywnych marek, które
następnie sprzedawane są na polskich bazarach. Oprócz handlu Wietnamczycy mają zajmować się również tanimi usługami gastronomicznymi. Kojarzeni są też z dużą ekspansją na polskim rynku oraz sukcesem – do tego
stopnia, że w niektórych gazetach prezentowano ich jako zagrożenie dla
vol. 10, nr 1 (36), t. 2, 2012
117
polskich przedsiębiorców, szczególnie z branży tekstylnej. Do sukcesów,
które osiągają, maja dochodzić dzięki swoim cechom, takim jak pracowitość,
samodyscyplina, oszczędność, wewnętrzna kooperacja i zorganizowanie, ale
także dzięki nielegalnym działaniom, np. łapówkom, niepłaceniu podatków.
Społeczność wietnamska opisana jest z jeszcze innej perspektywy we
wnioskach z sondażu przeprowadzonego w 2003 r. wśród wietnamskich studentów uczelni w Hanoi, który dotyczył ważnych dla nich wartości (Halawa
2004). Jak się okazuje, do wartości osobistych, które miały największe znaczenie, zaliczają się: „uczciwość”, „ciężka praca”, „szacunek dla wiedzy”,
„samodzielność”, „szacunek i posłuszeństwo rodzicom”, ale też „odniesienie
sukcesu w życiu”, „niesienie pomocy innym”. Natomiast ważne wartości
społeczne to: „prawo wspólnoty”, „wolność osobista”, „szacunek dla urzędników państwowych”, „szacunek dla władz” oraz „otwartość na nowe idee”.
Analogiczny sondaż przeprowadzono również wśród polskich studentów
na uczelniach w Warszawie. Według badań wartości osobiste, które są najważniejsze dla polskich studentów, to: „odniesienie sukcesu w życiu” i „indywidualne osiągnięcia”. Natomiast do najważniejszych wartości społecznych
należą: „wolność wypowiedzi”, „wolność osobista” oraz „prawa jednostki”.
Dla polskich studentów, w porównaniu z Wietnamczykami, nie jest tak
ważny „szacunek dla autorytetów i władzy“ oraz „uczciwość”.
Inne badania dotyczyły postrzegania Zachodu przez Wietnamczyków.
Skojarzenia, które najczęściej padały, to: „zaawansowana technika, nauka,
rozwinięta gospodarka i ekonomia”, „wysoko rozwinięte, nowoczesne społeczeństwo” oraz „bogactwo, luksus, dostatek”. Wietnamscy respondenci
uważali również, że Zachód mógłby nauczyć się od Wietnamczyków bycia
w grupie, w rodzinie, budowania bliskich więzi, bycia przyjaznym, pracowitym i uczciwym. Natomiast Wietnamczycy mogliby się nauczyć stylu pracy,
poszanowania czasu, samodzielności, stylu prowadzenia biznesu oraz nauki
i techniki. Za cechy wspólne w obu kulturach badani uważali chęć kształcenia się, rozwoju gospodarki, przyjacielskie nastawienie oraz człowieczeństwo. Tym, co różni je – według badanych – jest styl życia oraz różnice
wynikające z kultury i religii. Dodatkowo poproszeni o rozwinięcie tematu
dodawali, że nie lubią w kulturze zachodniej zbytniego rozluźnienia, zabawowości, obojętności i braku taktu (Makowska 2004).
W innych badaniach, które dotyczyły adaptacji społecznej Wietnamczyków, pytani w wywiadach o ponowny wybór Polski jako kraju emigracji
w 27% odpowiadali, że nie wybraliby ponownie naszego kraju, m.in.
z powodu złego traktowania, ostrej polityki wobec cudzoziemców oraz braku
możliwości handlowania. Większość badanych nie była pewna, czy ponownie by tu przybyła (Nowicka-Rusek 2008).
Nowicka-Rusek (2008) opisuje również wyniki sondażu przeprowadzonego w 2001 r. przez CBOS, którego celem było poznanie opinie Polaków
na temat Wietnamczyków. Ponad połowa badanych nie potrafiła udzielić
konkretnej odpowiedzi. Polscy respondenci najczęściej uzasadniali brak
118
swojej odpowiedzi nieznajomością Wietnamczyków, brakiem kontaktu
z nimi, a więc brakiem możliwości wypowiadania się na ten temat.
W literaturze światowej również jest niewiele wzmianek dotyczących
wietnamskiej przedsiębiorczości. Część z nich skupia się na charakterystyce
przedsiębiorczości w Wietnamie, np. wartości i umiejętności wietnamskich
kobiet właścicieli firm (Gerrard i in. 2003) bądź problematyce przedsiębiorstw funkcjonujących w Wietnamie, np. ich możliwości finansowania
(Ngoc i Thang 2009). Druga część badań dotyczy problematyki imigrantów
wietnamskich prowadzących swoje firmy na terenie innych krajów, przede
wszystkim Stanów Zjednoczonych (Chotigeat i in. 1991) czy Wielkiej Brytanii (Hitchcock 2009). Ponadto prawdopodobnie porównywanie badań,
które prowadzone są w innych krajach, może być trudne, ponieważ Wietnamczycy rozwijali tam swoje firmy w innych warunkach niż w Polsce oraz
prowadzą inne rodzaje przedsiębiorstw niż to ma miejsce w naszym kraju.
Jest wiele zmiennych determinujących zachowania przedsiębiorców, które
mogą powodować różnice w ich funkcjonowaniu w innych krajach i sposobie prowadzenia przez nich biznesu, a publikowane badania nie wyczerpują
tematyki.
3. Metodologia i przebieg badania
Opisywane w tekście badanie jest częścią większego projektu badawczego,
który składa się z dwóch etapów. Pierwszy to badania jakościowe mające
na celu zgromadzenie informacji dotyczących społeczności młodych wietnamskich przedsiębiorców w Polsce. Drugi to badanie ilościowe, które
zostanie zaprojektowane po dokonaniu analizy materiału badawczego
z badań jakościowych.
W części jakościowej przeprowadzono lekko ukierunkowane wywiady
z 5 młodymi wietnamskimi przedsiębiorcami w wieku 25–35 lat, którzy
wychowali się w Polsce, mówią po polsku i również w Polsce prowadzą
swoje firmy, oraz z 5 młodymi polskimi przedsiębiorcami mieszkającymi
i prowadzącymi firmy również w Polsce. Scenariusz tej części badania podzielony był na dwie części. Pierwsza polegała na lekko ukierunkowanej rozmowie dotyczącej wietnamskiej przedsiębiorczości w Polsce, potrzebnych
umiejętności, przestrzeganych wartości, imigracji oraz postrzegania polskich
przedsiębiorców przez Wietnamczyków. Druga część polegała na zastosowaniu technik projekcyjnych podczas wywiadu.
Opisywana w tekście część projektu badawczego polegała na przygotowaniu przez badaczkę różnych zdjęć, obrazów. Zdjęcia miały być jak najbardziej różnorodne i przedstawiać jeden wyraźnie dominujący motyw.
Kolejnym warunkiem było odrzucenie zdjęć automatycznie kojarzonych
z biznesem, np. pieniędzy.
Pierwszym zadaniem wietnamskich respondentów było wybranie dowolnej liczby obrazków, które miały się kojarzyć z wietnamską przedsiębiorvol. 10, nr 1 (36), t. 2, 2012
119
czością w Polsce. Drugim zadaniem było wybranie przez nich obrazków
kojarzących się z polską przedsiębiorczością w Polsce. Następnie badaczka
przeprowadziła analizę zgromadzonych materiałów pod kątem najczęściej
powtarzających się motywów z obrazków, ale także wypowiedzi.
Wybrano metodę jakościową jako najlepszą w celu zgłębienia wiedzy na
temat przedsiębiorczości wietnamskich imigrantów, ponieważ nie prowadzono badań ją opisujących (Babbie 2008: 322). Nie ma więc naukowej
podstawy będącej punktem wyjścia do tworzenia badania opisującego przedsiębiorczość Wietnamczyków zamieszkujących Polskę.
4. Opinie Wietnamczyków o wietnamskich
przedsiębiorcach
Na podstawie analizy wybranych obrazków i wypowiedzi respondentów
zauważono, że najczęściej wymienianymi cechami, wartościami, które mają
być ważne dla wietnamskich przedsiębiorców przebywających w Polsce, są:
pracowitość, chęć dobrej autoprezentacji, dbałość o rodzinę i jej bezpieczeństwo.
4.1. Pracowitość
Wszyscy wietnamscy respondenci podczas wybierania obrazków, które
miały im się kojarzyć z ich przedsiębiorczością, wybrali między innymi jeden,
który przedstawiał grupę mrówek. Każdy respondent uzasadniał swój wybór
tym samym argumentem. Wszyscy rozmówcy uważali, że pracowitość charakteryzuje zarówno mrówki, jak i Wietnamczyków. Ta cecha ma być szczególnie widoczna w grupie imigrantów przyjeżdżających do Polski. Powodem
tak dużej pracowitości jest cel ich przyjazdu, jakim jest zarobek, a imigranci
skupieni są przede wszystkim na nim.
Według badanych tylko ciężka praca prowadzi do dużych zarobków,
a więc im więcej będzie się pracować, tym większy będzie dochód. Respondenci podkreślali, że Wietnamczycy potrafią pracować bardzo dużo i często
bez odpowiedniego odpoczynku: „Wejdą w ten system pracy to one umieją
tylko pracować, pracować i czasami nie myślą nad swoim własnym życiem,
tylko idą za wydeptaną ścieżką” (WK2)1.
Jeden z rozmówców porównał wietnamskich imigrantów do maszynek
do robienia pieniędzy, które pracują mechanicznie, automatycznie. Mają
wyznaczony tor, po którym się poruszają. Inny narzekał na dni ustawowo
wolne od pracy, mówiąc, że powodują one wypadnięcie z rytmu pracy, który
jest bardzo ważny, żeby efektywnie funkcjonować i dobrze wykonywać swoje
zadania. Ten rytm i harmonogram życia opisał następująco: „Pracować dużo,
dużo, ale jak wrócą, to muszą mieć wygodne łóżko, wyspać się, bo jutro
trzeba wstać do pracy” (WM1).
Natomiast inny respondent opisał harmonogram dnia wietnamskich
przedsiębiorców: „Po prostu to są bardzo zapracowani ludzie, którzy pracują
120
7 dni w tygodniu po kilkanaście godzin. Jak wracają do domu, to wracają
tylko po to, żeby pójść coś zjeść ewentualnie i pójść spać” (WK1).
Rozmówcy podkreślali również znaczącą wielkość swojej grupy narodowościowej, przyrównując ją właśnie do mrowiska lub, w innym przypadku,
do roju pszczół, gdzie funkcjonuje duża grupa owadów bardzo dobrze zorganizowanych: „No jak mrówki, czyli jest nas dużo, ciężko pracujemy,
nosimy” (WM2). Potwierdzają to wnioski innych badaczy analizujących
sytuację wietnamskich imigrantów przebywających w Polsce (Biernath i Stefańska 2008; Nowicka-Rusek 2008).
Informacje uzyskane podczas wypowiedzi osób, z którymi autorka przeprowadzała wywiady, mają swoje odzwierciedlenie w statystykach pochodzących z urzędów pracy w Polsce. Statystyki te mówią o braku bezrobotnych Wietnamczyków w Polsce (Górny 2007), co podkreślił jeden
z wietnamskich przedsiębiorców: „Bo ja przynajmniej, tu żyjąc tyle lat, nie
słyszałem o takich przypadkach, że jakiś Wietnamczyk bierze zasiłek od
państwa” (WM1).
Jednocześnie młodzi przedsiębiorcy zauważają minusy pracowitości swoich rodaków, zwracając uwagę na brak czasu na inne aktywności poza nią
i brak kontaktu z rodziną spowodowany właśnie zapracowaniem. Jedna
z osób otwarcie powiedziała, że jej tata za dużo pracuje: „(…) Kiedyś
pracował 7 dni w tygodniu, tak po kilkanaście godzin dziennie. A teraz
wymusiłyśmy z mamą, żeby poniedziałek był wolny. I teraz pracuje 6 dni
w tygodniu” (WK1).
Można przypuszczać, że młodsze pokolenie, wychowane w Polsce, obserwujące polskie rodziny i ich zwyczaje, zauważa pewne różnice w spędzaniu
wspólnego czasu i widzi, że dni wolne są przyjemnością. Ciekawe wydaje
się sformułowanie mówiące o wymuszeniu na ojcu dnia wolnego. Może to
świadczyć o głębokim poczuciu ojca rodziny o obowiązku pracowania bez
przerwy, żeby zapewnić jak najlepszy byt swoim najbliższym.
Właściwie cały czas poświęcany pracy może być jedną z przyczyn trudnej asymilacji Wietnamczyków w Polsce. Nie mają oni czasu ani siły na
spotykanie się ze znajomymi, np. w kawiarniach, klubach, w kinie. Zwykle
cały 7-dniowy tydzień poświęcają pracy: „Może przez to, że są tak skupieni
na zarabianiu pieniędzy, żeby utrzymać rodzinę, że właśnie nie mają czasu,
nie wiem, pójść do teatru chociażby, na imprezę” (WK1).
Oczywiście taka sytuacja jest też związana – jak sami mówią – z celem,
który realizują, przyjeżdżając do Polski, tzn. z zarabianiem pieniędzy. Im
więcej pracują, tym większe mają zarobki. Taki sposób myślenia i aktywności dotyczy głównie starszego pokolenia, które wychowywane było w Wietnamie. Młodzi przedsiębiorcy mówią już innym językiem. Zwracają uwagę
na równowagę między pracą a czasem wolnym, który chcą poświęcać znajomym, rodzinie, rozrywce. Nadal uważają, że pracują bardzo dużo, ale już
coraz bardziej istotne w ich życiu zaczyna być nie mnożenie pieniędzy,
a możliwość ich wydawania na przyjemności. A, jak sami mówią, Wietnamvol. 10, nr 1 (36), t. 2, 2012
121
czycy pieniądze mają. Dzięki ciężkiej pracy wielu z nich dorobiło się pieniędzy wystarczających do zapewnienia sobie i rodzinie bardzo wygodnego
życia, o czym sami mówią: „Ale już stopniowo Wietnamczycy wyszli na
prostą i też mieszkają w ładnych okolicach, w ładnych osiedlach” (WM1).
4.2. Autokreacja
Wietnamska przedsiębiorczość często kojarzyła się respondentom z autoprezentacją, dbaniem o swój wizerunek. Obrazki z nią związane przedstawiały samochody, ładne domy, eleganckie wnętrza.
Rozmówcy podkreślali ogromne znaczenie autoprezentacji, szczególnie
w relacjach biznesowych. Według nich na decyzje o podjęciu współpracy
przez wietnamskich przedsiębiorców duży wpływ ma bogactwo, które prezentuje partner: „Wietnamczycy mają to do siebie, że bardzo chcą eksponować pewne walory finansowe, np. (...) współpracując z innym przedsiębiorcą, pokazują np. jestem pewnym partnerem, bo mam ładny dom, ładny
samochód. No i to jest właśnie tak, że przedsiębiorca (...) bardzo ważne
jest to postrzeganie z zewnątrz” (PM1).
Jeśli jeździ dobrym samochodem, określonej marki, która jest uważana,
za markę wybieraną przez ludzi posiadających wysoki status materialny, to
oznacza, że ma zasoby finansowe i będzie dobrym partnerem w biznesie.
Na takiej osobie można polegać w biznesie i się na niej nie zawiedzie. I to
właśnie samochód jest jednym z bardzo pożądanych dóbr, na które przedsiębiorcy zwracają dużą uwagę. Ekskluzywne dobra posiadane przez przedsiębiorcę są jednocześnie zabezpieczeniem finansowym dla partnera biznesowego. Wietnamczycy prowadzący interesy mówią o sobie, że są oszczędni,
ale właśnie cele reprezentacyjne są tymi, na które są w stanie wydać bardzo
duże pieniądze. Dużą wagę przywiązują do pierwszego wrażenia.
Jednym z cenionych atrybutów mężczyzn-przedsiębiorców są kobiety.
Mówiąc o kobietach, podkreślają ich piękno. Uważają, że miarą sukcesu
mężczyzny jest piękna partnerka. Taka kobieta – ich zdaniem – ma bardzo
duże wymagania finansowe, które tylko bardzo bogaty mężczyzna może
zaspokoić. W kuluarach rozmów zarówno mężczyźni, jak i kobiety, zarówno
narodowości polskiej, jak i wietnamskiej, oceniają, że utrzymanie wietnamskiej kobiety jest bardzo kosztowne. Szczególnie tej, która ma bardzo duże
powodzenie. Wiele Wietnamek bardzo lubi luksus i są w tej uprzywilejowanej sytuacji, że mężczyźni chętnie spełniają ich pragnienia, chcąc pochwalić się swoją żoną, jej urodą i elegancją.
Dla Wietnamczyków ważne jest również, aby dana rzecz zachwycała.
Jedna z rozmówczyń zaznaczała, że w ogóle Azjaci bardzo lubią, kiedy coś
jest spektakularne, czasem nawet przesadzone. Im bardziej coś jest olśniewające, oszałamiające, bogate, tym lepiej. Nie jest też dla nich istotne, czy
dana rzecz jest oryginalna: „Nawet jak coś jest nie wiem, jak coś np. to nie
jest marmur, tylko tam imitacja, to ma to wyglądać bogato” (WK1). Jeśli
122
imitacja wygląda jak oryginalny produkt, robi wrażenie drogiej, to również
jest akceptowana i podziwiana.
Wietnamczycy, którzy przebywają w Polsce dłuższy czas, mają już na
tyle duże oszczędności, że coraz częściej mieszkają na droższych osiedlach,
jeżdżą bardzo dobrymi samochodami i ubierają się w markowych sklepach.
Wszystko to jest prezentacją statusu, który jest świadectwem powodzenia
w interesach. Jeśli przedsiębiorca wietnamski ma pieniądze, nie może tego
ukrywać, musi to eksponować i chwalić się sukcesami, wtedy nabiera wartości na rynku jako dobry partner biznesowy.
4.3. Rodzina
Rodzina była kolejnym, jednym z najczęściej wymienianych przez badane
osoby skojarzeń z przedsiębiorczością wietnamską. Dla Wietnamczyków
rodzina jest bardzo ważna. Znaczenie tego słowa obejmuje też większy
obszar niż tylko bliska rodzina: rodzice, dziadkowie, rodzeństwo. W ich
ujęciu są to wszyscy szeroko rozumiani krewni. Dla najbliższych gotowi są
do dużych poświęceń.
W centrum zainteresowania są dzieci. Wszystkie działania rodziców są
podejmowane z myślą o przyszłych pokoleniach. Firmy są zakładane i prowadzone przez rodziców z myślą, że później przejmą je od nich dzieci.
Pracowitość, którą się mają charakteryzować, jest spowodowana chęcią
zapewnienia rodzinie utrzymania i lepszego bytu, a także wyznawaną hierarchią wartości zakorzenioną w dzieciństwie. Dzieci wychowywane są w szacunku do przodków, do rodziny, do kraju. Ważne jest również pomaganie
najbliższym, kontakt z nimi. Nawet jeśli mieszkają, kształcą się w Polsce,
rodzice wychowują je w miłości do Wietnamu, budują w nich patriotyczne
postawy. Jeden z rozmówców opisuje ten proces następująco: „Dla nich
dziecko jest jakby centralnym motorem do działań, do przyszłości. No, moje
dziecko jest najważniejsze, więc widać, że są bardzo rodzinni. Wychowani
bardzo w takim duchu kultu, respektowania przodków, rodzin, więc ja
np. wracając do kraju, to muszę się spotkać z różnymi ciotkami, których
po prostu ja, będąc młodym, nie kojarzę...” (WM1).
Jak podkreślają rozmówcy, to zwykle ojciec jest głównym żywicielem
rodziny. Żona wraz z dziećmi pomaga ojcu w prowadzeniu firmy lub też
zajmuje się drobniejszymi przedsięwzięciami biznesowymi, np. handlem
detalicznym. Trzeba jednak podkreślić, że kobiety młodszego pokolenia
imigrantów wietnamskich, wychowane w Polsce coraz częściej prowadzą
swoje firmy na równi z mężczyznami, zarabiając duże pieniądze i rozwijając
swoje przedsiębiorstwa. Wychodzą ze schematu, który do tej pory panował,
że zajmować się mogą tylko drobnym handlem, małą gastronomią. Zakładają np. duże restauracje, a nawet tworzą ich sieci. Przestają być tylko
dodatkiem do mężczyzny czy rodziny, a zaczynają zajmować dominującą
pozycję.
vol. 10, nr 1 (36), t. 2, 2012
123
Swego rodzaju rodzinę tworzy cała społeczność wietnamska, która
pomaga sobie wzajemnie. Przyjeżdżający do Polski Wietnamczycy mogą
liczyć na pomoc swoich rodaków w założeniu firmy, znalezieniu pracy. Jest
to szczególnie ważne, bo przyjeżdżający tu Wietnamczycy nie znają polskiego,
a jednak większość formalności załatwiają w tym języku.
Inne badania również pokazują, że rodzina zajmuje centralne miejsce
w systemie wartości Wietnamczyków mieszkających w Wietnamie, a szczególnie osób z wyższym wykształceniem. Bardzo silnie zakorzenione jest
również przekonanie, że obowiązkiem każdego rodzica jest całkowite poświęcenie się swoim dzieciom. Natomiast dzieci mają być dumą rodziców i bezwzględnie ich szanować (Russel 2004).
Rezultaty wychowania wietnamskich rodziców doskonale opisuje inne
badanie, gdzie nauczyciele wypowiadali się na temat wietnamskich uczniów,
że są oni bardzo pracowici, zdyscyplinowani, bezkonfliktowi, koleżeńscy,
ambitni, ale także uczą się wszystkiego na pamięć i rzadko wypowiadają
własne zdanie (Halik 2009).
Jednak ta więź i odpowiedzialność za rodzinę może być ciężarem, o którym mówią młodzi przedsiębiorcy w Wietnamie. Niepisany obowiązek
zatrudniania członków rodziny, którzy aktualnie nie mają pracy, bez względu
na posiadane przez nich kompetencje, może być bardzo problematyczny
dla dobrego funkcjonowania przedsiębiorstwa. Powodem takiego postępowania jest wiara w to, że to rodzina i tylko najbliżsi przyjaciele rodziny są
najbardziej godni zaufania, więc od nich należy zacząć zatrudnianie pracowników (Turner i Nguyen 2005).
4.4. Styl prowadzenia biznesu przez Wietnamczyków
Według badanych jedną z cech, które mają być charakterystyczne dla
wietnamskiego biznesu, jest chaos. Określają go jako nagromadzenie wielu
rzeczy, nieuporządkowanie, dzikość, choć – jak twierdzą rozmówcy – wietnamscy przedsiębiorcy bardzo dobrze się w tym odnajdują, panuje w nim
pewna wewnętrzna harmonia: „To jest taki jakby kontrolowany chaos.
Wszystko jest wszędzie, ale mniej więcej wiedzą, gdzie jest ta rzecz w danym
miejscu” (WM2).
Często wybieranym obrazkiem przez badanych było zdjęcie przedstawiające wulkan z płynącą, żarzącą się jeszcze lawą wulkaniczną. Jednak były
bardzo różne uzasadnienia wyboru. Jedna z osób skojarzyła wybuchowość
i energiczność Wietnamczyków właśnie z takim wybuchającym wulkanem.
Wprawdzie według niej Wietnamczycy czasem ukrywają, co naprawdę myślą,
ale kiedy im coś nie pasuje, nie przejmują się konsekwencjami szczerych
i nieprzemyślanych wypowiedzi.
Inna osoba porównywała wulkan do wybuchu szans dla przedsiębiorcy,
obrazując to jako nagle sprzyjający bieg wydarzeń, który pozwala odnieść
sukces. Trzecia osoba przedstawiała wulkan jako symbol energii, dynamiki
i hałasu, jaką prezentują Wietnamczycy. Czwarta natomiast motywowała
124
swój wybór tym, że Wietnamczycy bardzo lubią, jak coś jest niesamowite,
jak to określiła: „Azjaci lubią, jak jest wow” (WK1).
Część skojarzeń dotyczyła sposobu zawierania transakcji przez wietnamskich przedsiębiorców, które negocjowane są często nieformalnie podczas
spotkań towarzyskich. Nie mają oni w zwyczaju spisywania umów, nawet
w Polsce. Większość transakcji odbywa się na podstawie ustaleń ustnych,
które opierają się na zaufaniu i opinii o danym przedsiębiorcy oraz wrażeniu, jakie sprawia przyszły partner biznesowy. Jak wcześniej zostało opisane,
dbałość o prezentację swojej osoby od jak najlepszej strony, szczególnie
w sferze materialnej, jest właśnie związana ze zdobywanie zaufania.
Rozmówcy przedstawiali przedsiębiorców-imigrantów wietnamskich jako
osoby zapobiegliwe i planujące. Wietnamski przedsiębiorca nie zainwestuje
w nic, co – jego zdaniem – nie przyniesie w przyszłości realnych zysków.
Musi być ułożony plan i określona strategia działania. Zapobiegliwość dotyczy też wielu innych obszarów życia. Mieszkając w Polsce, muszą mieć kartę
pobytu, która ma określony termin ważności. Wietnamczycy już nawet ponad
pół roku przed upływem tego terminu rozpoczynają działania mające na
celu jej przedłużenie. Ponadto często robią sobie badania lekarskie, aby
mieć pewność, że są zdrowi, a jeśli zaczyna dziać się coś niepokojącego, to
żeby móc szybko zareagować.
Dwie osoby wybrały obrazki przedstawiające dziurkę od klucza, przez
którą widać obraz innego miejsca. Dla jednej osoby dziurka od klucza symbolizowała okno na świat, czyli poszukiwanie przez Wietnamczyków możliwości zarobienia poza swoją ojczyzną, rozpoczęcie emigracji z kraju. Dla
drugiej osoby symbolizowała podglądanie tego, co inne państwa robią,
a następnie kopiowanie danego produktu. Kopiowanie polegać miało na
łączenie zebranych pomysłów w jeden. W związku z takim sposobem działania badana osoba uważała, że wietnamskim przedsiębiorcom brak oryginalności. Potrafią się tylko wzorować na innych. Cały ten proces kopiowania i podglądania pomysłów został porównany do układania puzzli.
Jednak z drugiej strony wspominano również o kreatywności i umiejętności dostosowania się do klienta, która wymaga elastycznego podejścia. Jedna
z rozmówczyń opowiedziała, że wietnamscy przedsiębiorcy będą starać się
działać tak, aby zadowolić klienta. Potrafią wyjść poza schemat pracy. Inny
rozmówca opowiadał, że Wietnamczycy nie trzymają się sztywno godzin pracy,
grafiku czy sposobu pracy. Jeśli jakieś nowe rozwiązanie sprawdza się lepiej niż
stare, to chętnie z niego korzystają, co również ma świadczyć o elastyczności.
Respondenci opisali również konkurencję jako naturalny element rynkowy, w którym uczestniczą. Aby wygrać z konkurencją, potrzebna jest
taktyka i znajomość zasad gry. Wietnamczycy mogą sobie wzajemnie pomagać w celu założenia nowej firmy, ale zawsze są granice pomocy, których
nikt nie przekroczy. Wietnamscy przedsiębiorcy obierają jakiś cel i do niego
dążą. Pomocne przy tej konkurencji są prezenty dawane na dobry początek
wspólnych przedsięwzięć biznesowych.
vol. 10, nr 1 (36), t. 2, 2012
125
5. Opinie Wietnamczyków o polskich
przedsiębiorcach
Po wyborze obrazków kojarzących się z wietnamskim biznesem badani
zostali poproszeni o wybór obrazków, które kojarzą się im z polskim biznesem. Najczęściej wymienianymi skojarzeniami z polską przedsiębiorczością
była: innowacyjność, nowoczesność, rodzina, ekologia, prezencja.
5.1. Innowacyjność, nowoczesność
Myśląc o polskiej przedsiębiorczości, Wietnamczycy kojarzą ją z nowoczesnością i innowacyjnością. Według nich Polska nowoczesność przejawia
się pracą naukową nad nowymi rozwiązaniami, nowymi technologiami,
mechanizacją wielu procesów produkcyjnych i wyglądem kraju, który kojarzony jest w biurowcami, trudnymi do wzniesienia budynkami o różnych
kształtach. To właśnie obrazek biurowca o niezwykłym kształcie był jednym
z częściej wybieranych, które miały symbolizować polską przedsiębiorczość
i opisany został następująco: „Futurystyczny budynek. To jest kojarzone
właśnie z rozwojem, raczej właśnie się buduje w Europie duże, bardzo
dziwne, ładne, takie trudne do zbudowania budynki. No bo tutaj jest nauka,
jest rozwój, prawda. (...) Bo w Wietnamie raczej poziom budownictwa jest
kiepski” (WM1).
Kolejnym, również często wybieranym obrazkiem, który także wiązany
był z innowacyjnością, było zdjęcie przedstawiające nić DNA. Tutaj najczęstsze skojarzenie było z rozwojem nauki w Polsce i korzystanie z jej
dobrodziejstw. Rozmówcy, porównując przedsiębiorczość polską do wietnamskiej, uważali, że nasz biznes jest dużo bardziej postępowy niż ich.
Nowoczesność przejawia się także w ekologii, czasem rozumianej jako
oszczędność. Według badanych pojęcie „ekologia” w świadomości Wietnamczyków jeszcze nie istnieje.
5.2. Rodzina
Według wietnamskich rozmówców także dla polskich przedsiębiorców
rodzina jest ważnym elementem życia, który jest motorem wielu działań.
Rodzinność przejawia się np. w celebrowaniu dnia wolnego, który Wietnamczycy niechętnie wykorzystują. Każdy dzień jest bowiem dla nich dobry
na wykorzystanie go do pracy – w przeciwieństwie do Polaków, którzy np.
niedzielę traktują jako czas, którego absolutnie nie przeznaczyliby na pracę.
Ten wolny dzień spędzają z rodziną, przyjaciółmi, oddając się swoim ulubionym zajęciom, pasjom. Polacy mają swoje życie prywatne, o które dbają,
o czym mówi jeden z rozmówców: „Polscy przedsiębiorcy zawsze mają swoje
jakby życie własne. Są prorodzinni. Zawsze niedziela to jest dzień, kiedy
nie pracują. Dla Wietnamczyka to jest nieważny dzień tygodnia. Zawsze
mogą pracować” (WK2).
126
Podobnie jak wietnamscy przedsiębiorcy, polscy zakładają firmy z myślą,
że kiedyś przejmą je ich dzieci. Wiele polskich firm postrzeganych jest jako
wielopokoleniowe, z ogromną tradycją, bardzo znane, mające swoich stałych
klientów, którzy są bardzo przywiązani do danej marki.
5.3. Strategia
Strategia pojawiła się przy obrazku przedstawiającym szachownicę. Rozmówcy skojarzyli ją z rozgrywką biznesową, w której przedsiębiorca bierze
udział, mimowolnie działając na rynku.
Polacy uważani są za osoby, które szczegółowo planują swoje przedsięwzięcia. Każdy ruch jest przemyślany i poparty wyliczeniami, faktami. Odróżnia to ich od Wietnamczyków, którzy raczej bazują na swoich przeczuciach,
intuicji, a czasem przepowiedniach związanych z religią. Jednak zarówno
polscy, jak i wietnamscy przedsiębiorcy próbują obierać jakąś strategię,
wprawdzie opierając się na różnych źródłach danych.
5.4. Autokreacja
Według badanych dla polskich przedsiębiorców, tak samo jak dla wietnamskich, prezentacja swojej osoby jest bardzo ważna. Jednak w wykonaniu
Polaków wygląda ona trochę inaczej. Polacy mają przywiązywać większą
wagę do biżuterii – zarówno mężczyźni, jak i kobiety: „W Polsce eksponowana jest bardziej właśnie biżuteria niż samochód czy coś takiego. (...) No,
w Wietnamie to jest bardziej stonowane w sensie z ubraniami, no, że markowe buty, markowy płaszcz” (WM1).
Mieszkania Polaków są eleganckie i mają odzwierciedlać charakter ich
właściciela. W przeciwieństwie do wietnamskich, które maja wyglądać na
drogie i służą do odpoczynku.
Polscy przedsiębiorcy dbają o swój wygląd, ale nie jest on dla nich najważniejszy: „Polacy myślą bardziej o wygodzie niż o prezentowaniu siebie”
(WM1).
Ubierają się stylowo. Inaczej do domu, inaczej do pracy. Przedsiębiorcy
starają się być żywymi reklamami swoich produktów. Jeśli ktoś sprzedaje
kosmetyki, to będzie bardzo zadbany – kobieta umalowana, tak aby zaprezentować już na pierwszym spotkaniu swój produkt, profesjonalizm.
5.5. Stosunek do pracy
Polacy lubią odpoczywać. W kalendarzu pojawia się dużo świąt, podczas
których nie pracuje się w całym kraju. Jak wcześniej wspomniano, dla Wietnamczyka jest to zaburzenie rytmu pracy. Polacy chętnie korzystają z tych
przywilejów. Aby wypocząć wyjeżdżają w góry, nad morze. Utrzymywanie
kontaktów z klientami też ma być dla polskich przedsiębiorców przyjemne,
co skutkuje organizowaniem różnego rodzaju spotkań integracyjnych
zarówno dla klientów, jak i swoich pracowników. Przedsiębiorca polski ma
vol. 10, nr 1 (36), t. 2, 2012
127
nie być skoncentrowany tylko i wyłącznie na zarabianiu pieniędzy, ale również na korzystaniu z nich.
6. Wnioski
Podsumowując, młodzi wietnamscy przedsiębiorcy wychowani w Polsce,
ale znający jednocześnie kulturę wietnamską, uważają, że istnieją różnice
między wietnamską a polską kulturą przedsiębiorczości. Mimo iż zarówno
dla wietnamskich, jak i polskich przedsiębiorców rodzina zajmuje jedno
z najwyższych miejsc w hierarchii wartości, to jednak objawia się to w zupełnie inny sposób. Wietnamczycy inwestują w swoje dzieci, w ich wykształcenie, poświęcając się zarabianiu pieniędzy zabezpieczających finansowo całą
rodzinę. Są bardzo oszczędni i każdą złotówkę wydają po dokładnym przemyśleniu zysku, jaki przyniesie im inwestycja. W zamian wymagają od dzieci
posłuszeństwa, szacunku i poszanowania dla tradycji.
Polscy przedsiębiorcy również prowadzą firmy z myślą o rodzinie, jednak
chętnie też wydają zarobione pieniądze na spędzanie czasu wspólnie
z rodziną i na przyjemnościach.
Wietnamczycy i Polacy różnią się również pracowitością. Wietnamscy
imigranci bardzo dużo pracują. Z danych wynika, że średnio ich czas pracy
wynosi 12 godzin dziennie 7 dni w tygodniu (Bojar 2011). Praca nadaje
cały sens ich życiu. Wyznacza pewien rytm. Polacy pracują tylko tyle godzin,
ile trzeba, a następnie wolny czas przeznaczają na przyjemności, np. spotkania ze znajomymi, zakupy.
Rozmówcy zauważyli również różnice związane ze sposobem prezentacji
swojej osoby. Według nich Polacy starają się dobrze zaprezentować, aby
odzwierciedlić swój charakter, a w przypadku prowadzenia firmy starają się
swoją osobą prezentować firmę i sobą reklamować sprzedawane przez siebie produkty. Wietnamczycy natomiast, prezentując siebie, chcą dać wyraz
swojej zamożności, która ma być zabezpieczeniem finansowym przy współpracy z innym przedsiębiorcą, kontrahentem. Wszyscy rozmówcy jednogłośnie przyznali, że polscy przedsiębiorcy są bardziej innowacyjni i lepiej
wykształceni. Uważają też, że zarówno Polacy, jak i Wietnamczycy budują
swoją strategię prowadzenia firmy, jednak opiera się ona na innych przesłankach. Wietnamscy przedsiębiorcy działają bardziej intuicyjnie, a polscy
analizują dane liczbowe i dopiero na tej podstawie podejmują decyzje.
Jak można zauważyć, w hierarchii wartości według wietnamskich rozmówców nie ma większych różnic. Jednak obie grupy społeczne mają
odmienne podejście i inaczej realizują je w życiu oraz w prowadzeniu działalności i podejściu do pracy.
Znajomość powyższych różnic i podobieństw, wiedza o potrzebach i oczekiwaniach drugiej strony mogą się przyczynić do polepszenia stosunków
między polskimi a wietnamskimi przedsiębiorcami, a nawet do nawiązania
współpracy. Tym bardziej, że aż ponad połowa Polaków nie potrafiła wypo128
wiedzieć się w sondażu na temat Wietnamczyków (Nowicka-Rusek 2008).
Jak widać, potrzeba poznania się jest duża. Tak samo jak duży jest potencjał, biorąc pod uwagę fakt, że przeprowadzony w 2007 r. sondaż wykazał,
że świadomość korzyści, jakie odnosi Polska z pobytu na jej terenie cudzoziemców ogółem jest duża: 48% badanych twierdziło, że obcokrajowcy
przyczyniają się do wzrostu gospodarczego. Warto zauważyć, że w 1994 r.
w ten sposób wypowiedziało się 25% osób. Od 1994 r. zmalała też, wprawdzie nie aż tak gwałtownie, bo o 5 punktów procentowych, liczba osób,
które uważały, że obecność obcokrajowców w Polsce wywiera wpływ negatywny (Jaźwińska 2008). Można więc powiedzieć, że istnieje potencjał do
współpracy. W przypadku dobrego rozpoznania może przynieść on ogromne
korzyści obu stronom.
Mgr Agnieszka Brzozowska – Wydział Zarządzania Uniwersytetu Warszawskiego.
Przypisy
1
Symbole w nawiasach oznaczają narodowość badanego W – Wietnamczyk, P – Polak,
płeć oraz numer porządkowy badanego w danej grupie narodowościowej i płci.
Bibliografia
Babbie, E. 2008. Podstawy badań społecznych, Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN.
Biernath, M. i R. Stefańska 2008. Wybrane grupy imigrantów a polski rynek pracy, w:
P. Kaczmarczyk i J. Tyrowicz (red.) Współczesne procesy migracyjne w Polsce a aktywność organizacji pozarządowych w obszarach powiązanych z rynkiem pracy, s. 132–152.
Warszawa: Fundacja Inicjatyw Społeczno-Ekonomicznych.
Bojar, H., Gąsior-Niemiec, A., Bieniecki, M. i M. Pawlak 2011. Migranci na rynku pracy
w Polsce, http://www.isp.org.pl/files/15564235680343222001119876573.pdf, odczyt:
6.04.2011.
Chotigeat, T., Balsemeier, P.W. i T.O. Stnaley 1991. Fueling Asian immigrant’s entrepreneurship: A source of capital. Journal of Small Business Management, nr 3 (29),
s. 50–61.
Fihel, A. 2008. Charakterystyka imigrantów w Polsce w świetle danych urzędowych, w:
A. Grzymała-Kazłowska (red.) Między jednością a wielością. Integracja odmiennych
grup i kategorii imigrantów w Polsce, s. 33–51. Warszawa: Ośrodek Badań nad Migracjami WNE UW.
Fihel, A., Górny, A. i P. Kaczmarczyk 2008. Rynek pracy a integracja cudzoziemców
z Ukrainy i z Wietnamu posiadających zezwolenie na osiedlenie się w Polsce, w:
A. Grzymała-Kazłowska (red.) Między jednością a wielością. Integracja odmiennych
grup i kategorii imigrantów w Polsce, s. 33–51. Warszawa: Ośrodek Badań nad Migracjami WNE UW.
Gerrard, P., Schoch, H. i J.B. Cunningham 2003. Values and Skills of Female Entrepreneurs in Vietnam: an Exploratory Study. Asia Pacific Business Review, nr 2 (10),
s. 139–159.
vol. 10, nr 1 (36), t. 2, 2012
129
Górny, A. 2007. Położenie i zachowania imigrantów na mazowieckim rynku pracy, w:
A. Górny, A. Grzymała-Kazłowska, E. Kępińska, A. Fihel i A. Piekut (red.) Od
zbiorowości do społeczności: rola migrantów osiedleńczych w tworzeniu się społeczności
imigranckich w Polsce, s. 69–86. Center of Migration Research, Centre of Migration
Research Faculty of Economic Sciences Warsaw University, nr 27.
Górski, G., Kosowicz, A. i A. Marek 2009. Uchodźcy w polskim społeczeństwie, http://
www.voxhumana.pl/?materialy-do-pobrania,76, odczyt: 6.04.2011.
Grzymała-Kazłowska, A. 2007. Konstruowanie „innego”. Wizerunki imigrantów w Polsce,
Warszawa: Wydawnictwa Uniwersytetu Warszawskiego.
Halawa, M., Pawlak, K. i M. Żakowski 2004. Obraz systemu wartości młodzieży wietnamskiej i polskiej w świetle badań. Raport z badań pod kierunkiem dr. A.W. Jelonka,
w: A. Jelonek (red.) Wietnamczycy: systemy wartości stereotypy Zachodu, s. 165–181.
Warszawa: Scholar.
Halik, T. 2009. Polska i Wietnam, w: G. Górski, A. Kosowicz i A. Marek (red.) http://
www.voxhumana.pl/?materialy-do-pobrania,76, odczyt: 6.04.2011.
Hitchcock, M. 2009. Vietnamese values, networks and family businesses in London. Asia
Pacific Business Review, nr 2 (15), s. 265–282.
Jaźwińska, E. 2008. Stosunek Polaków do cudzoziemców na polskim rynku pracy, w:
I. Grabowska-Lusińska i A. Żylicz (red.) Czy polska gospodarka potrzebuje cudzoziemców, s. 52–58. Warszawa: Ośrodek Badań nad Migracjami WNE UW.
Makowska, U., Kajta, M, Van Pham, Wyszyńska, M. i M. Ptasznik 2004. Raport z badań
pod kierunkiem dr. A.W. Jelonka, w: A. Jelonek (red.) Wietnamczycy: systemy wartości stereotypy Zachodu, s. 196–201. Warszawa: Scholar.
MSWiA 2011. Polityka migracyjna Polski – stan obecny i postulowane działania, Ministerstwo Spraw Wewnętrznych i Administracji, Departament Polityki Migracyjnej, Warszawa, http://www.mswia.gov.pl/portal/pl/ 2/9071Nowa_polityka_migracyjna_Polski.
html, odczyt: 6.04.2011.
Ngoc, T.B. Le, Thang i V. Nguyen 2009. The impact of networking of bank financing:
The Case of small and medium-sized enterprises in Vietnam. Entrepreneurship Theory and Practice, nr 4 (33), s. 867–887.
Nowicka-Rusek, E. 2008. Adaptacja, asymilacja i izolacja Wietnamczyków w Polsce, w:
M. Kulesz i M. Smagowicz (red.) Wietnamczycy w Polsce, s. 22–55. Warszawa: Instytut Profilaktyki Społecznej i Resocjalizacji UW MCAZ.
Russel, J.D., Pham Minh Hac, Pham Thanah Hghi i Nhu-Ngoc T. Ong 2004. Stosunki
społeczne i kapitał społeczny w Wietnamie: wnioski ze światowego sondażu wartości
2001, w: A. Jelonek (red.) Wietnamczycy: systemy wartości stereotypy Zachodu,
s. 149–164. Warszawa: Scholar.
Turner, S. i P.A. Nguyen 2005. Young entrepreneurs, social capital and doi moi in Hanoi,
Vietnam. Urban Studies, nr 10 (42), s. 1693–1710.
130
DOI 10.7172.1644-9584.36.8
Młodzi w biznesie z perspektywy
teorii rozwoju zawodowego.
Wyniki badań własnych
Anna Pawłowska
W prezentowanym artykule aktywność przedsiębiorczą rozpatruje się z perspektywy psychologicznej na poziomie jednostkowym. Rozważania koncentrują
się głównie na podjęciu przez osobę młodą decyzji o byciu przedsiębiorcą.
Poszukuje się czynników, które wpływają na tę decyzję w celu optymalnego
dopasowania instrumentów i metod wspierania przedsiębiorczości.
W początkowej części artykułu zaprezentowane zostały wyniki badań, które
kwestionują pewne obiegowe założenia dotyczące źródeł efektywności młodych
przedsiębiorców. Przede wszystkim dotyczy to skuteczności oddziaływania treningu przedsiębiorczości oraz znaczenia predyspozycji osobowościowych. Wyniki
te zaprezentowane zostały w kontekście dotychczasowego dorobku badawczego
w tym zakresie.
Prezentowane rozważania prowadzą do wniosku, że w celu poszukiwania
uwarunkowań zachowań przedsiębiorczych wskazane jest odwołanie się do
teorii rozwoju zawodowego, co jest szczególnie istotne w przypadku osób młodych, dla których założenie własnej firmy często jest pierwszym miejscem pracy
i zdobywania doświadczenia zawodowego. Zaproponowane podejście zweryfikowane zostało wynikami ilościowych i jakościowych badań własnych.
1. Wprowadzenie
Wiele wskazuje na to, że dorobek naukowy w obszarze badań nad przedsiębiorczością nadal nie osiągnął na tyle zadowalającego poziomu, aby
wskazywać praktyce najefektywniejsze metody i instrumenty pobudzania tej
sfery gospodarczej. Wsparcie przedsiębiorczości w dużej mierze koncentruje
się na ułatwianiu dostępu do środków finansowych i przekazywaniu wiedzy
formalnej, a beneficjentów wybiera się na podstawie biznesplanów, abstrahując od ich proprzedsiębiorczego potencjału kompetencyjnego.
Niniejszy artykuł wskazuje na pewne kwestie psychologiczne związane
z przedsiębiorczym funkcjonowaniem na poziomie jednostkowym. W początkowej części prezentowane są wyniki badań, które podważają obiegowe
opinie na temat procesu edukacji przedsiębiorczości oraz tzw. profilu cech
potencjalnego przedsiębiorcy. Z tego wynikają kolejne problemy, wprost
vol. 10, nr 1 (36), t. 2, 2012
131
Anna Pawłowska
związane z prowadzeniem badań nad przedsiębiorczością. Należą do nich
przede wszystkim zagadnienia związane z projektowaniem i metodologią
badań, doborem osób badanych, a przede wszystkim z przyjętą perspektywą
teoretyczną. Weryfikacji badawczej poddane zostały przekonania dotyczące
znaczenia wiedzy formalnej. Ponadto wskazano dane, które kwestionują
sens przekonania, że osoba przed założeniem własnej firmy powinna posiadać cechy, które charakteryzują efektywnego przedsiębiorcę.
Przeprowadzone wnioskowanie wskazuje na konieczność poszukiwania
innych obszarów badań i psychologicznych determinant rozwoju przedsiębiorczości. Ponieważ koncentruje się na specyficznej grupie osób, jaką są
młodzi przedsiębiorcy, warto przyjrzeć się decyzji o prowadzeniu działalności
na własny rachunek z punktu widzenia teorii rozwoju zawodowego. Jest to
próba odpowiedzi na pytanie, dlaczego niektóre osoby unikają zaangażowania biznesowego, choć być może posiadają wiedzę o tym, jak prowadzić
firmę, a także są do tego predysponowane osobowościowo. I odwrotnie, niektóre osoby podejmują próbę prowadzenia firmy, nie posiadając umiejętności
i predyspozycji osobowościowych do tego. Odpowiedzi na te pytania pomogą
znaleźć wskazówki optymalnego dopasowania instrumentów i metod wspierania rozwoju przedsiębiorczości, na co wskazują wyniki badań własnych.
2. Przegląd badań
2.1. Rola wiedzy formalnej
Z perspektywy psychologii pracy jednostka musi posiadać określone
kompetencje, niezbędne do tego, aby mogła podjąć i efektywnie realizować
określoną aktywność. Podejście to zakłada, że na kompetencje składają się
trzy nierozłączne elementy. Pierwszy z nich to wiedza o tym, co należy
robić. Kolejny dotyczy tego, czy podmiot potrafi to zrobić, co uwarunkowane
jest jego predyspozycjami osobowościowymi i posiadanymi umiejętnościami.
Ostatni element obejmuje motywację do zachowania się w określony sposób,
gwarantujący skuteczność i efektywność na niezbędnym poziomie. Tak więc,
podejście to zakłada, że osoba, która chce podjąć działalność gospodarczą,
wie, potrafi i chce to robić. Wspieranie przedsiębiorczości powinno koncentrować się na wszystkich tych składnikach, a nie na przykład wyłącznie
na przekazywaniu wiedzy, co jest wynikiem założenia, że jej brak stanowi
główną barierę rozwoju przedsiębiorczości.
Tymczasem R.W. Fairlie i W. Holleran (2011) przeprowadzili badania,
których wyniki do pewnego stopnia kwestionują to założenie. Zbadali oni
efektywność Programu GATE – The Growing America through Entrepreneurship, w ramach którego przeprowadzono trening przedsiębiorczości dla
losowo wybranej grupy ponad 4 tysięcy podmiotów spośród 17 miast z 3 stanów. Początkowa ogólna ocena efektywności programu wskazuje, że trening
przedsiębiorczości ma pozytywny, ale stosunkowo mały wpływ na rozpoczę132
Młodzi w biznesie z perspektywy teorii rozwoju zawodowego. Wyniki badań własnych
cie i efektywność prowadzenia własnego biznesu. Autorzy badań zadali
w związku z tym pytanie, czy trening przedsiębiorczości ma inny wpływ na
biorących w nim udział w zależności od ich cech osobowości i innych cech
psychologicznych. Okazało się, że innowacyjność i potrzeba autonomii nie
miały żadnego wpływu na podjęcie decyzji o założeniu własnej firmy.
Natomiast wykazano znaczenie skłonności do ryzyka. Jednostki z większą
tolerancją ryzyka zyskały więcej z treningu przedsiębiorczości niż osoby
z mniejszą tolerancją. Wysunięto przypuszczenie, że wzrost posiadanej wiedzy i informacji z programu treningowego może powodować większą awersję do prowadzenia własnej firmy i ponowne rozważenie jej założenia.
R.W. Fairlie i W. Holleran (2011) stwierdzili, że nadal stosunkowo niewiele
wie się na temat skuteczności takich programów. Ustalenie związków z osobowością uczestników jest istotne dla efektywnego wykorzystania środków
wspierających, które dzięki temu mogą być kierowane do właściwiej grupy
beneficjentów. Badania te kwestionują więc sens oferowania przypadkowo
dobranym uczestnikom wyłącznie wiedzy na temat prowadzenia firmy.
2.2. Znaczenie cech osobowościowych potencjalnego
przedsiębiorcy
Znaczenie osobowości w przedsiębiorczości wielokrotnie było przedmiotem badań i analiz. Sformułowano w związku z tym szereg funkcjonujących
w obiegu opinii o znaczeniu niektórych cech, jak na przykład poczucie
umiejscowienia kontroli czy motywacja osiągnięć. Zagadnienie to jest przedmiotem badań psychologii ekonomicznej (Tyszka 1997; Zaleśkiewicz 2004).
Poszukuje się właśnie odpowiedzi na pytanie, czy ktoś, kto jest przedsiębiorcą, posiada wyjątkowe cechy, predyspozycje i umiejętności, którymi różni
się od innych. Na znaczenie tych cech wskazują między innymi Littunen
i Storhammar (2000), Wesołowska (2001). Dla przykładu Wong, Cheung
i Venuvinod (2005) wykazują badaniami istotne znaczenie tych cech u absolwentów studiów inżynieryjnych, rozpoczynających działalność gospodarczą
z wykorzystaniem nowoczesnych technologii w inkubatorach przedsiębiorczości na uniwersytecie w Hongkongu. Szczególnie istotnym czynnikiem
decydującym o sukcesie początkującego przedsiębiorcy okazała się motywacja osiągnięć. Tymczasem tym, co decydowało o potencjalnej porażce
podjętej działalności było zewnętrzne poczucie umiejscowienia kontroli
wykazywane przez założyciela firmy. Wspomniane wcześniej badania
R.W. Fairlie i W. Hollerana (2011) potwierdzają znaczenie cech osobowości.
Jak jednak wspomniano we wprowadzeniu, istnieją badania, które kwestionują te założenia. Wykazują to przede wszystkim badania przeprowadzone na przestrzeni określonego czasu. Mianowicie Hansemark (2002)
zdiagnozował motywację osiągnięć i poczucie umiejscowienia kontroli
u uczestników projektu wspierającego rozwój przedsiębiorczości. Po jedenastu latach sprawdził, czy osoby te prowadzą działalność gospodarczą na
własny rachunek. Wbrew licznym wcześniejszym badaniom nie wykazano
vol. 10, nr 1 (36), t. 2, 2012
133
Anna Pawłowska
związku między motywacją osiągnięć a skłonnością do założenia własnej
firmy. W przypadku poczucia umiejscowienia kontroli (LOC) wystąpiła
korelacja, ale tylko u mężczyzn, co sugeruje, że u kobiet inne zmienne mają
prawdopodobnie większe znaczenie. Hansemark (2002) proponuje interesujące i inspirujące do innych badań wyjaśnienie tej sytuacji. Mianowicie
model efektywnego przedsiębiorcy ustalony został w badaniach nad przedsiębiorcami, czyli osobami, które już prowadzą własną firmę. Być może
jednak wiele cech kształtuje się w trakcie prowadzenia firmy. W związku
z tym wcale nie oznacza to, że osoba, zanim rozpocznie działalność gospodarczą, musi je na porównywalnym poziomie posiadać, gdyż nabędzie je
w trakcie tej specyficznej aktywności.
Pojawia się w związku z tym istotny problem zarówno badawczy, jak
i diagnostyczny. Ten ostatni jest ważny z punktu widzenia optymalizacji
oddziaływań i dopasowania instrumentów wspierania przedsiębiorczości,
gdyż pozwala na selekcję beneficjentów tych oddziaływań. Problem badawczy, pierwotny w stosunku do diagnostycznego, dotyczy zaś tego, jak konstruować badania, aby dostarczały informacji, kto jest potencjalnie najlepiej
rokującym kandydatem na przedsiębiorcę. Być może inne umiejętności
i zmienne decydują o założeniu własnej firmy niż te, które są ważne już
w momencie zarządzania, kierowania nią, gdy już istnieje. Czy można więc
porównywać kompetencje tych, co prowadzą firmę i co nie prowadzą firmy?
Jest to istotne dla ustalenia doboru prób badawczych i tego, kogo badać.
Cechy osobowości jako trwałe predyspozycje do określonego zachowania
mogą więc nie być wystarczającym wskaźnikiem przyszłej efektywności
gospodarczej, a przede wszystkim predyktorem podjęcia decyzji o założeniu
własnej firmy przez osobę młodą. Istotny może być trzeci element modelu
kompetencyjnego – motywacja do takiej formy aktywności.
3. Teorie rozwoju zawodowego a aktywność
przedsiębiorcza
M. Obschonka, R.K. Silbereisen, E. Schmitt-Rodermund i M. Stuetzer
(2010) zwracają uwagę, że być może należy szukać determinant w innym
obszarze funkcjonowania jednostki. Szczególnie dotyczy to osób młodych,
które są w trakcie kształtowania się postaw związanych z wyborem zawodu.
Podobnie jak Lent, Brown i Hackett (1994), Schmitt-Rodermund (2004,
2007) sugerują odwołanie się do ogólnych teorii kariery zawodowej. W szczególności zaś nawiązujących do społecznych teorii funkcjonowania poznawczego jednostek, podkreślających znaczenie przekonań jednostki związanych
z własnymi kompetencjami. Młodzi przedsiębiorcy, podejmując decyzję
o założeniu własnej firmy, są jednocześnie na etapie wyboru kierunku rozwoju zawodowego. Być może kluczem jest udzielenie odpowiedzi na pytanie, co decyduje o wyborze ścieżki zawodowej, a szczególnie tej o charakterze przedsiębiorczym.
134
Istnieje wiele teorii rozwoju zawodowego. Wcześniejsze koncepcje wiążą
decyzję o wyborze zawodu z zainteresowaniami i umiejętnościami. Zgodnie
z tym podejściem na przykład w diagnostyce zawodowej na założeniu o istnieniu specyficznych przedsiębiorczych cech osobowościowych opiera się
między innymi test Hollanda z narzędzi ilościowych oraz projekcyjny test
obrazkowy TAT opracowany przez McClellanda.
Nowsze koncepcje rozwoju zawodowego odchodzą od tego podejścia,
gdyż według nich wybór zawodu nie jest oparty wyłącznie na umiejętnościach
i zainteresowaniach. Zwłaszcza w przypadku decyzji o założeniu własnej
firmy wydaje się to niewystarczające. Bardziej adekwatne wydaje się przyjęcie perspektywy koncepcji odwołujących się do funkcjonowania poznawczego jednostki w procesie podejmowania decyzji o wyborze zawodu. Wśród
nich wyróżnia się dwie: teorię kariery zawodowej Supera oraz ograniczania
i kompromisu L. Gottfredson (Bajcar i in. 2006).
3.1. Znaczenie poznawczej mapy zawodu
W koncepcjach rozwojowych, między innymi właśnie Supera i Gottfredson (Bajcar i in. 2006), wyraźnie podkreśla się, że koncentracja wyłącznie
na zainteresowaniach jednostki nie daje wystarczającej podstawy do
wnioskowania o jej efektywności zawodowej. Zdaniem Gottfredson (Bajcar
i in. 2006), która podkreśla aspekt publiczny „ja”, wybór ścieżki kariery jest
podyktowany przede wszystkim jej dążeniem do zrealizowania się w kontekście społecznym, a w dalszej kolejności psychologicznym. Dokonując
wyboru zawodu, opiera się na informacjach dotyczących jej samej i środowiska zawodowego. Od dzieciństwa jednostka tworzy mapę poznawczą
zawodów. Na tej mapie wyodrębnia zawody, które ją interesują i które jest
w stanie, w jej przekonaniu, wykonywać. Istotna jest tutaj zgodność wyobrażenia jednostki o sobie samej z tym, jak postrzega środowisko zawodowe.
Następnie określa ona poziom dostępności zawodów, a decyzja o wyborze
zawodu jest wynikiem kompromisu między najbardziej zgodnym z wewnętrzną,
prywatną koncepcją „Ja” a zawodem, który jest najbardziej dostępny, i aspiracjami.
Inny zwolennik teorii rozwojowych, Super (Bajcar i in. 2006), zwraca
uwagę na znaczenie obrazu siebie (self-concept), akcentując, że jest to subiektywne wyobrażenie własnej osoby w określonej roli, sytuacji czy pozycji
społecznej. Stanowi źródło oceny własnych możliwości realizacji podejmowanych ról. Super wprowadza też pojęcie zawodowego obrazu siebie (vocational self-concept), które kształtuje się pod wpływem obserwacji sytuacji
pracy, identyfikacji z innymi i ze środowiskiem ogólnym. Obejmuje on
subiektywne wyobrażenia własnej osoby w określonej roli, sytuacji czy pozycji społecznej i stanowi źródło oceny własnych możliwości realizacji podejmowanych ról. według Supera ma on ważniejsze znaczenie dla kariery niż
tzw. obiektywne pomiary zainteresowań, preferencji, zdolności itp. (Bajcar
i in. 2006).
vol. 10, nr 1 (36), t. 2, 2012
135
Anna Pawłowska
Z perspektywy tych teorii istotne wydają się wyobrażenia młodych potencjalnych przedsiębiorców o sobie oraz o tym, jaki jest przedsiębiorca i na
czym polega jego praca. Należy zauważyć, że informacje, na których podstawie jednostka podejmuje decyzje zawodowe, mają charakter subiektywny
i są wypadkową jej relacji z otoczeniem. Jest jakby skazana na to, jakie
informacje uzyska, i nie zawsze mają one charakter obiektywny, ale są
rodzajem stereotypów, uogólnień i uproszczeń funkcjonujących w danym
społeczeństwie i przekazywanych jej w ramach socjalizacji. Dotyczy to
zarówno postrzegania siebie samego, jak i wyobrażeń zawodów.
Na pewne obszary poszukiwań z tym związanych wskazują wyniki badania Koellingera, Minniti i Scheda (2007). Zbadali oni przedsiębiorców z 29
krajów, w tym z Polski, wykorzystując bazę Global Entrepreneurship Monitor (GEM). Według nich subiektywne przekonania, percepcja samego siebie i otoczenia mają istotne znaczenie dla aktywności przedsiębiorczej. Te
zaś są kształtowane przez wiele czynników, takich jak kultura, historia,
zjawiska ekonomiczne danego kraju. Ich zdaniem przedsiębiorcze decyzje
są w dużym stopniu oparte na percepcji i mechanizmach poznawczych.
Może to na przykład prowadzić do nadmiernej pewności siebie i skutkować
tym, że przedsiębiorca przecenia swoją kontrolę nad wydarzeniami, błędnie
oceniając ryzyko. Zgodnie z tym podejściem wybór zawodu odbywa się więc
na podstawie treści zawartych w poznawczej mapie umysłowej i dotyczy
własnego „Ja”, zawodu i środowiska zawodowego.
4. Badania własne
4.1. Założenia metodologiczne
Odnosząc się do wyników wymienionych badań, teorii i przeprowadzonego wnioskowania, można więc postawić hipotezę, że osoby, które planują
założyć własną firmę, będą różniły się wyobrażeniami na temat tego, co
wiąże się z prowadzeniem firmy, byciem przedsiębiorcą i oceną własnych
możliwości w tym zakresie, od tych, które nie planują własnej działalności
gospodarczej. Ta różnica znajdzie swoje konsekwencje w motywacji do
wyboru zawodu przedsiębiorcy.
Dlatego celem przeprowadzonych badań było ustalenie, czy istnieje
różnica między osobami proprzedsiębiorczymi a osobami nieplanującymi
własnego biznesu w zakresie wybranych elementów poznawczej mapy zawodów. Analizowano zwłaszcza u osób badanych wyobrażenie tego, jaki jest
typowy przedsiębiorca, obraz siebie samego jako potencjalnego przedsiębiorcy, przekonanie co do posiadania niezbędnych cech i umiejętności,
reguł i zasad obowiązujących w środowisku pracy przedsiębiorcy oraz tego,
co jest niezbędne, aby efektywnie prowadzić firmę. Postawiono następujące pytanie badawcze: „Czy osoby te różnią się treścią poznawczej mapy
umysłowej odnośnie obrazu typowego przedsiębiorcy, siebie jako potencjal136
nego przedsiębiorcy oraz cech zawodu i reguł środowiska pracy przedsiębiorcy?”.
Aby udzielić odpowiedzi na postawione pytanie, przeprowadzono badania ilościowe i jakościowe. W kwietniu 2011 r. dokonano ilościowej analizy
porównawczej 93 studentów I i II roku stacjonarnych studiów dziennych
i wieczorowych Wydziału Zarządzania Uniwersytetu Warszawskiego. Wyodrębniono grupę osób deklarujących, że w przyszłości zamierzają założyć
własną firmę, oraz drugą grupę, nieplanującą prowadzenia własnej firmy.
Wszystkie osoby badane wypełniały kwestionariusz, w którym proszone były,
aby oceniły na skali, jak bardzo ich zdaniem ważne są wymienione czynniki
w prowadzeniu własnej firmy. 1 – całkowicie nieważne, 2 – nieważne,
3 – ważne, 4 – bardzo ważne. Ponadto miały uporządkować je od najważniejszych 1 do najmniej ważnych 16.
Następnie zastosowano analizę testem t-Studenta w celu stwierdzenia,
czy istnieje statystycznie istotna różnica między obiema grupami. Przyjęto
założenie, że grupy te będą różniły się pod względem tego, na ile ważny
jest dany czynnik w prowadzeniu własnej firmy. Będzie to wynikało z odmiennych wyobrażeń na ten temat, co potwierdzi przyjętą perspektywę badawczą.
Badania jakościowe przeprowadzono w listopadzie 2008 r. wśród uczestników dwóch projektów EFS realizowanych na Wydziale Zarządzania UW.
Byli to:
– uczestnicy ubiegający się o dofinansowanie działalności gospodarczej
w ramach projektu Przedsiębiorczość. Zakładamy własną firmę – PRZEDSIĘBIORCY (20 osób badanych);
– uczestnicy projektu szkoleniowego Nowoczesna administracja państwowa
– ADMINISTRACJA (15 osób badanych).
Dobór osób do badania opierał się na założeniu, że preferowana przez
nich aktywność zawodowa spowoduje różnice w udzielanych odpowiedziach,
co wskaże charakterystyczne dla przedsiębiorców treści zawarte w mapie
poznawczej umysłu. Założono, że przedsiębiorcy będą mieli inne wyobrażenia niż pracownicy administracji.
W badaniu wykorzystano dwie techniki o charakterze projekcyjnym: test
niedokończonych zdań i test metafor. Test niedokończonych zdań jest narzędziem wzorowanym na teście niedokończonych zdań J.B. Rottera (Rotter
Incomplete Sentences Blank – RISB). Jest to częściowo ustrukturyzowana
technika projekcyjna, w której wymaga się od badanego, aby dokończył
zdania, dopisując dalszy ciąg do podanych słów początkowych (tzw. trzonów).
Zakłada się, że w utworzonych przez badanego zdaniach znajdują odzwierciedlenie jego nastawienia, motywy, dążenia, pragnienia oraz wyobrażenie
o otaczającej rzeczywistości. Kończąc zdanie, badany „projektuje” własne
postawy i poglądy na różne aspekty życia, dzięki czemu można sięgnąć do
źródeł i motywów jego postępowania. Test zastosowany w niniejszym badaniu był specjalnie do tego celu skonstruowany. Jest to zgodne z metodolovol. 10, nr 1 (36), t. 2, 2012
137
Anna Pawłowska
gicznymi założeniami, że „test niedokończonych zdań, podobnie jak inne
techniki projekcyjne, jest konstruowany oddzielnie dla każdego problemu
badawczego” (Maison 2001: 30).
Oprócz tego w prezentowanym badaniu zastosowano test metafor, który
zawiera pytania projekcyjne, ale mają one odmienny charakter niż w przypadku testu niedokończonych zdań. Otóż jego „projekcyjność” wynika
z zastosowania metafory, która według G. Morgana stanowi „podstawową
całościową formę doświadczenia, poprzez którą jednostki angażują się, organizują i rozumieją swój świat” (Morgan 1997: 231, więcej na ten temat w:
Pawłowska 2006). Na podstawie znajomości metafory, którą jednostka opisuje rzeczywistość, możliwe jest przewidywanie działań, postępowania, typu
podejmowanych decyzji, uznawanych reguł, zasad itp. Pozostawiając osobom
badanym swobodę skojarzeń i wyboru metafory, utrzymuje się projekcyjny
charakter testu i ogranicza ingerencję badacza oraz uproszczenia, jakie
mogłyby z tego wynikać. Pozwala to na dotarcie do odczuć, założeń i poglądów ukrywanych i w dużym stopniu nieuświadomionych. Metafora pokazuje
funkcjonowanie poznawcze osoby badanej, uwzględniając jednocześnie
aspekt emocjonalny zagadnień. W teście wykorzystano metaforę zwierzęcia.
Metafora ta jest bliższa „przeciętnemu” człowiekowi, bardziej powszechna
oraz inspirująca, przez co stosunkowo łatwo trafia do jego wyobraźni i daje
się odnieść do rzeczywistości. Osoba badana, opisując sytuację metaforycznie, czuje się stosunkowo bezpieczna, prezentując nie wprost własną perspektywę. W sytuacji pytania zadanego bezpośrednio mogłaby ukrywać
istotne szczegóły, zwłaszcza emocjonalne.
W niniejszym opracowaniu zostaną przedstawione wyłącznie przykładowe
odpowiedzi osób z poszczególnych grup badanych. Należy jednak odnieść
się do podstawowego zarzutu wobec technik projekcyjnych, dotyczącego
subiektywizmu interpretacji. W celu jego ograniczenia zebrane dane w sposób losowy można przekazać do oceny sędziom kompetentnym. Ustalają
oni na podstawie odpowiedzi udzielonych w testach niedokończonych zdań
i metafor, do której grupy należy osoba badana. W dalszej kolejności wskazania sędziów kompetentnych poddaje się analizie z wykorzystaniem współczynnika stopnia zgodności sędziów kompetentnych W-Kendalla (Brzeziński
1996: 500–505). Współczynnik ten w tym przypadku zostaje wykorzystany
do określenia rzetelności zestawów kryteriów (wyrażonych przynależnością
do grupy) ocen odpowiedzi udzielonych przez osoby badane. Bada on
poziom zgodności sędziów co do kryteriów, jakimi posługiwali się przypisując osobę badaną do danej grupy (przedsiębiorcy lub administracja).
Współczynnik ten przyjmuje wartości od 0 (brak zgodności) do +1 (całkowita zgodność). Istotność statystyczną uzyskanych współczynników W-Kendalla sprawdza się przy zastosowaniu testu Chi-kwadrat. Dzięki takiemu
postępowaniu metodologicznemu ogranicza się subiektywizm interpretacji,
co jest krytyczne w przypadku analizy jakościowej.
138
4.2. Wyniki badań
Z analizy danych z badań ilościowych testem t-Studenta ustalono istotne
statystycznie różnice między grupami w zakresie oceny znaczenia posiadanego kapitału finansowego i znajomości rynku i marketingu. Planujący
założenie własnej firmy przypisywali większe znaczenie tym czynnikom niż
nieplanujący. Osoby nieplanujące większe znaczenie przypisywały czynnikowi
„konieczność ciągłego uczenia się” niż osoby planujące.
Wreszcie w prezentowanych badaniach stwierdzono istotną statystycznie
różnicę między grupami pod względem tego, że nieplanujący opisywali siebie jako osoby bardziej „poświęcające się dla innych” niż planujący założenie firmy. Jak widać, grupy różnią się wyobrażeniem siebie samego w kontekście zawodowym, co może wpływać na rodzaj wybieranego zawodu.
Natomiast obie grupy nie różniły się pod względem oceny najważniejszego i najmniej ważnego ich zdaniem czynnika. Największe znaczenie ich
zdaniem ma „pomysł”. Natomiast najmniejsze znaczenie obie grupy przypisywały czynnikowi „zaufanie do ludzi”.
W tym ostatnim przypadku należy zwrócić uwagę, że wyobrażenie o prowadzeniu własnego biznesu w obu grupach pod tym względem jest podobne,
ale jednocześnie jest to niepokojące w kontekście znaczenia budowania
sieci relacji społecznych jako jednego z ważniejszych aspektów prowadzenia
biznesu. Świadczy to o pewnej nierealistyczności i nieadekwatności tych
wyobrażeń. Tym bardziej, że badania M. Caliendo, F. Fossen i A. Kritikos
(2011) udowadniają, że osoby wykazujące wysoki poziom zaufania do ludzi
lepiej radzą sobie z ryzykiem, łatwiej zakładają firmy i rozwijają je.
Jak widać, dzięki przeprowadzonym badaniom z perspektywy teorii rozwoju zawodowego można zidentyfikować pewne przekonania, które uniemożliwiają bądź utrudniają podjęcie decyzji lub efektywne prowadzenie
firmy. Ich modyfikacja pomaga w dostosowaniu oddziaływań edukacyjnych.
Szczególnie przydatne w tym kontekście wydają się informacje uzyskane
z badań jakościowych. Przykładowe odpowiedzi przedstawione zostały
w tabelach 1 i 2.
W przypadku obu zastosowanych testów – niedokończonych zdań i metafor – odpowiedzi przedsiębiorców i pracowników administracji wyraźnie
różnią się między sobą. W ich treściach można zauważyć, że przedsiębiorcy
wskazują odmienne cechy jako kluczowe oraz inne reguły i zasady pracy
w biznesie. Podobnie inaczej postrzegają siebie i swoje możliwości prowadzenia działalności gospodarczej na własny rachunek. Na przykład źródłem
najpoważniejszych zagrożeń w prowadzeniu firmy dla przedsiębiorców są
oni sami – brak pomysłów, motywacji. Pracownicy administracji zaś wskazują
otoczenie jako głównego „dostarczyciela” zagrożeń, czyli coś, co jest poza
ich kontrolą. W dodatku przypisują oni szereg negatywnych cech przedsiębiorcom (lis), a siebie w tym kontekście opisują jako osoby lękliwe, skoncentrowane na ciężkiej, bieżącej pracy. Ten sposób percepcji sytuacji detervol. 10, nr 1 (36), t. 2, 2012
139
Anna Pawłowska
minuje to, jaką aktywność podejmuje jednostka i jak planuje określone
działania, w tym przypadku związane z wyborem zawodu.
Z uzyskanych danych w ramach badań jakościowych i ilościowych wynika,
że osoby planujące i nieplanujące założenie własnej firmy różnią się treścią
poznawczej mapy umysłowej odnośnie obrazu typowego przedsiębiorcy,
siebie jako potencjalnego przedsiębiorcy oraz cech zawodu i reguł środowiska pracy przedsiębiorcy. Diagnozując treści zawodowej mapy poznawczej,
można więc identyfikować bariery związane z podjęciem aktywności przedsiębiorczej. W dalszej zaś kolejności dopasowywać instrumenty jej wspierania, wychodzące poza sferę wyłącznie formalną.
Bodźce projekcyjne
Przedsiębiorcy
Administracja
Gdy chce się założyć
firmę…
trzeba mieć dobry pomysł,
wiedzę, doświadczenie, być
zaangażowanym, mieć swoje
pasje
Ludzie zakładają
działalność gospodarczą,
bo… (wersja dla
administracji)
Zakładam działalność
gospodarczą, bo…
moje cechy charakteru
chcą być na swoim;
wskazują iż byłoby to
chcą zarabiać pieniądze
najlepszym wyjściem (lubię
wyzwania, jestem samodzielny);
chcę decydować o swojej
przyszłości i sukcesie firmy
Warunkiem osiągnięcia
sukcesu przez firmę
jest…
zainteresowanie klienta moimi
usługami;
duża ilość klientów
ciężka praca;
ciężka praca i szczęście
Klient…
to ktoś, kogo chcę ustawicznie
diagnozować pod względem
potrzeb
nasz pan
W prowadzeniu firmy
należy obawiać się…
nieuczciwości (problemy
Konkurencji
z egzekucją płatności) ze strony
klienta
Najpoważniejsze
zagrożenie
w prowadzeniu firmy
to…
wyczerpanie pomysłów;
brak motywacji i błędy
formalne
trzeba być odważnym,
przedsiębiorczym, mieć
wizję
jej otoczenie
Moje najważniejsze cechy upór, wyobraźnia, pracowitość;
pomagające mi w pracy
wiara w sukces, zdecydowanie,
zawodowej…
otwartość, elastyczność,
optymizm, umiejętność
nawiązywania kontaktów
i kierowania ludźmi
to staranność
i rzetelność;
rzetelność,
obowiązkowość
W naszym kraju jest
bardzo trudno prowadzić
własny biznes…
niesprzyjające przepisy
prawne, brak pomocy
ze strony administracji;
ze względu na
skomplikowane i często
zmieniające się przepisy
nie uważam tak;
nie podzielam tego zdania;
Tab. 1. Zestawienie wybranych odpowiedzi osób badanych w teście niedokończonych
zdań. Źródło: opracowanie własne.
140
Bodźce projekcyjne
Przedsiębiorcy
Wybierz zwierzę, które
symbolizuje przeciętnego
przedsiębiorcę. Krótko
uzasadnij swój wybór
Tygrys – szybki (w reagowaniu
na zmiany rynkowe), silny (aby
nie poddawać się konkurencji)
odważny (żeby nie bać się
podejmować ryzyka)
Kangur – szybko się
przemieszcza i dość nietypowo
na tle innych. Ma schowek,
w którym trzyma swoje dziecko
(pomysł, tajemnicę). Wiem,
jak wygląda i gdzie żyje, ale
owiany jest aurą tajemniczości
czyli wzbudza ciekawość. Jego
pomysł – dziecko dojrzewa, ma
więc następców tej samej krwi
Wybierz zwierzę, które
symbolizuje ciebie jako
przedsiębiorcę. Krótko
uzasadnij swój wybór
Pies – przyjazny, otwarty,
zdolny do kooperacji, lojalne,
chętne pomagać i tworzyć
dobre relacje (które później
procentują)
Żółw – lubię to zwierzę,
rzadko je karmiłem, czasem
więc umiejętność przetrwania
w ciężkich zewnętrznych
warunkach, uparte dążenie
do celu, choćby się oddalał,
podejmowanie decyzji
przemyślanych, nastawienie się
na sukces w dłuższym czasie,
ale pewniejszy, odporność na
niepowodzenia losu – twardy
pancerz
Administracja
Lis – sprytny, szybki,
fałszywy
Lis – musi być
przebiegły, chytry,
wytrzymały
Zając – boi się podjąć
ryzyko;
Myszka – ciężko,
pracuje, zbiera zapasy,
wszędzie znajdzie coś
dla siebie
Tab. 2. Zestawienie wybranych odpowiedzi osób badanych w teście metafor. Źródło:
5. Zakończenie
Przedstawione wyniki badań jakościowych i ilościowych potwierdzają,
że osoby planujące założenie własnej firmy mają odmienne treści zawarte
w ich zawodowych mapach poznawczych niż niebiorące pod uwagę pracy
na własny rachunek. Stanowi to wskazówkę do wykorzystania teorii rozwoju zawodowego, odnoszących się do społecznego funkcjonowania
poznawczego jednostek, w celu określania barier rozwoju przedsiębiorczości i poszukiwania sposobów ich pokonywania. Dzięki temu formy wsparcia tej sfery gospodarki będą efektywniej wykorzystane, gdyż lepiej będą
odpowiadać na potrzeby beneficjentów, zwłaszcza będących u progu kariery
zawodowej.
vol. 10, nr 1 (36), t. 2, 2012
141
Anna Pawłowska
W artykule potwierdzono też, że badanie i uczenie przedsiębiorczości
nie mogą koncentrować się wyłącznie na wiedzy formalnej. Wskazane jest
też prowadzenie badań i analiz zarówno jakościowych, jak i ilościowych,
gdyż daje to poznawczo szerszy obraz zjawiska, jakim jest przedsiębiorczość.
Dr Anna Pawłowska – Katedra Teorii Organizacji, Zakład Socjologii Organizacji,
Wydział Zarządzania Uniwersytetu Warszawskiego.
Bibliografia
Bajcar, B., Borkowska, A., Czerw, A., Gąsiorowska, A. i C.S. Nosal 2006. Psychologia
preferencji i zainteresowań zawodowych. Przegląd teorii i metod, Warszawa: Departament
Rynku Pracy MPiPS.
Caliendo, M., Fossen, F. i A. Kritikos 2011. Trust, positive reciprocity, and negative
reciprocity. Do these traits impact entrepreneurial dynamics? Journal of Economic
Psychology, January, s. 1–16.
Fairlie, R.W. i W. Holleran 2011. Entrepreneurship training, risk aversion and other
personality traits: evidence from a random experiment. Journal of Economic Psychology, February, s. 1–37.
Hansemark, O.C. 2002. Reed for achievement, locus of control and the prediction of
business start-ups: A longitudinal study. Journal of Economic Psychology, nr 24,
s. 301–319.
Koellinger, P., Minniti, M. i Ch. Schade 2007. “I think I can, I think I can”: Overconfidence and entrepreneurial behavior. Journal of Economic Psychology, nr 28,
s. 502–527.
Lent, R.W., Brown, S.D. i G. Hackett 1994. Toward a unifying social cognitive theory
of career and academic interest, choice, and performance. Journal of Vocational
Behavior, nr 1 (45), s. 79–122.
Littunen, H. i E. Storhammar 2000. The indicators of locus of control in the small
business context. Journal of Enterprising Culture, nr 4 (8), s. 343–360.
Maison, D. 2001. Zogniskowane wywiady grupowe: jakościowa metoda badań marketingowych, Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN.
Morgan, G. 1997. Obrazy organizacji, Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN.
Obschonka, M., Silbereisen, R.K. i E. Schmidt-Rodermund 2010. Entrepreneurial intention as developmental outcome. Journal of Vocational Behavior, nr 77, s. 63–72.
Pawłowska, A. 2006. Badanie relacji społecznych w organizacji z wykorzystaniem metod
projekcyjnych. Studia i materiały, nr 1 (3), Warszawa: Wydawnictwo Wydziału Zarządzania Uniwersytetu Warszawskiego, s. 7–17.
Schmitt-Rodermund, E. 2004. Pathways to successful entrepreneurship: Parenting, personality, entrepreneurial competence, and interests. Journal of Vocational Behavior,
nr 65, s. 498−518.
Schmitt-Rodermund, E. 2007. The long way to entrepreneurship: Personality, parenting,
early interests, and competencies as precursors for entrepreneurial activity among
the ‘Termites’, w: R.K. Silbereisen i R.M. Lerner (red.) Approaches to positive youth
development, s. 205−224. London: Sage.
Tyszka, T. 1997. Psychologia zachowań ekonomicznych, Warszawa: Wydawnictwo Naukowe
PWN.
142
Wesołowska, E. 2001. Adaptacja do zmian w okresie transformacji własnościowej. Psychologiczny punkt widzenia, Olsztyn: Wydawnictwo Uniwersytetu Warmińsko-Mazurskiego.
Wong, W., Hong-Man, Ch. i P.K. Venuvinod 2005. Individual entrepreneurial characteristics and entrepreneurial success potential. International Journal of Innovation and
Technology Management, nr 3 (2), s. 277–292.
Zaleśkiewicz, T. 2004. Przedsiębiorczość i podejmowanie ryzyka, w: T. Tyszka (red.) Psychologia ekonomiczna, Gdańsk: Gdańskie Wydawnictwo Psychologiczne.
vol. 10, nr 1 (36), t. 2, 2012
143
DOI 10.7172.1644-9584.36.9
Postawy przedsiębiorcze studentów
wrocławskich uczelni wyższych
– wyniki badań
Renata Brajer-Marczak, Anna Marciszewska
Celem artykułu jest analiza i ocena postaw oraz zachowań przedsiębiorczych
studentów studiów dziennych sześciu wrocławskich uczelni wyższych. Artykuł
ma charakter empiryczny, zawarta w nim analiza dotyczy materiału zgromadzonego podczas badań ankietowych na grupie losowo dobranych studentów.
Przeprowadzone badania miały na celu ustalić czynniki warunkujące przedsiębiorczość studentów studiów dziennych. Ponadto uwaga autorek skupia się
na ocenie klimatu wobec przedsiębiorczości. Autorki próbują wysunąć wnioski,
jak studenci studiów dziennych postrzegają system edukacji w odniesieniu do
kreowania postaw przedsiębiorczych oraz jak oceniają swoje szanse jako młodych przedsiębiorców na rynku pracy. W końcowej części artykułu autorki
umieszczają odniesienie do wyników badań przeprowadzonych na ten sam
temat w roku 2010.
1. Wprowadzenie
Liczba definicji przedsiębiorczości, które można znaleźć w literaturze
przedmiotu, jest duża. Jedną z głównych przyczyn rozbieżności jest odmienność dyscyplin naukowych zajmujących się tym zagadnieniem. W praktyce
może to oznaczać, że psychologia zaakcentuje wątki motywacyjne czy osobowościowe podejmujących inicjatywy gospodarcze, a nauka o przedsiębiorstwie szczególny nacisk położy na aspekt efektywności (Lech 2010).
Pierwsze sformułowania dotyczące przedsiębiorczości są wyprowadzane
z funkcji realizowanych przez przedsiębiorcę. Za twórcę podwalin rozwoju
wiedzy o przedsiębiorczości uznaje się J. Schumpetera, który – powołując
się na J.B. Saya – stwierdził, że funkcją przedsiębiorcy jest kombinowanie
czynników produkcji (Lichtarski 2007: 59). Przedsiębiorczość jest rozumiana
nie tylko jako pewien potencjał wewnętrzny, lecz także, bardziej jednoznacznie, jako zakładanie i prowadzenie działalności gospodarczej. Zakres
rozumienia pojęcia przedsiębiorczość może być różny, np. (Safin 2010: 4):
– aktywność, zaradność, rzutkość, życiowy spryt i dynamizm – ujęcie szerokie;
– uczestniczenie w procesie tworzenia prywatnych przedsięwzięć biznesowych;
144
Postawy przedsiębiorcze studentów wrocławskich uczelni wyższych – wyniki badań
– zbiór cech zawierający w sobie gotowość i zdolność do podejmowania
i rozwiązywania problemów – ujęcie atrybutowe;
– prowadzenie własnej działalności gospodarczej – ujęcie wąskie.
Niezależnie od przyjętego punktu widzenia, uwagę zwraca fakt, że
w ostatnich latach przedsiębiorczości przypisuje się bardzo dużą rolę w rozwoju gospodarki czy w odniesieniu do łagodzenia zjawiska bezrobocia.
2. Charakterystyka przeprowadzonych badań
Na przełomie marca i kwietnia 2011 r. na grupie losowo dobranych
studentów studiów dziennych sześciu wrocławskich uczelni wyższych (Politechniki Wrocławskiej, Uniwersytetu Ekonomicznego, Uniwersytetu Wrocławskiego, Akademii Wychowania Fizycznego, Wyższej Szkoły Bankowej
i Dolnośląskiej Szkoły Wyższej) przeprowadzone zostały badania, które
miały na celu ustalić czynniki warunkujące przedsiębiorczość studentów.
Metodą badań empirycznych poszukiwano odpowiedzi na pytanie, jakie
czynniki wpływają na postawy przedsiębiorcze wśród studiujących młodych
ludzi we Wrocławiu.
Kwestionariusz, którym posługiwały się badaczki, został opracowany
w ramach Międzynarodowych Badań Studentów Studiów Dziennych – SES
2006. Inicjatorem projektu był Zespół Naukowo-Badawczy „Przedsiębiorczość” składający się z pracowników naukowych Katedry Mikroekonomii
Uniwersytetu Szczecińskiego, którego koordynatorem był dr Tomasz Bernet. Za zgodą autorów kwestionariusz ankiety pozyskany został z ogólnie
dostępnej strony internetowej. Wspomniany kwestionariusz ankiety składał
się z pięciu części: metryczka studenta, postawy wobec przedsiębiorczości,
zachowania przedsiębiorcze, ocena rynku pracy i klimatu wobec przedsiębiorczości, ocena systemu edukacji w odniesieniu do kreowania postaw
przedsiębiorczych.
Zadawane pytania miały charakter zamknięty z możliwością wyboru
więcej niż jednej odpowiedzi. Nie było możliwości formułowania własnych
odpowiedzi.
W sumie badaniom poddanych zostało 600 studentów. Przebadana populacja składała się w 60% z kobiet i w 40% z mężczyzn. Wśród badanych
znaleźli się studenci pierwszego stopnia edukacji o charakterze licencjackim,
przede wszystkim trzeciego roku, oraz studenci pięcioletnich studiów magisterskich – czwartego i przede wszystkim piątego roku. Badani studenci
reprezentowali zarówno kierunki ekonomiczne, jak i inne: techniczne, humanistyczne, sportowe.
3. Politechnika Wrocławska – wyniki badań
Podczas przeprowadzonych badań empirycznych studenci Politechniki
Wrocławskiej zostali podzieleni na dwie grupy: studenci kierunku zarządzavol. 10, nr 1 (36), t. 2, 2012
145
nie (50 osób) oraz pozostali, będący na kierunkach nieekonomicznych,
których studia mają charakter inżynierski (50 osób).
W pierwszej kolejności uwaga zostanie skoncentrowana na drugiej grupie studentów, wśród których znalazło się 30 mężczyzn i 20 kobiet. W tej
populacji do całkowitej niezależności finansowej przyznało się 7 osób
(3 kobiety i 4 mężczyźni). Większość badanych osób (26 osób) jest na pełnym utrzymaniu rodziców. Siedemnaście osób wskazuje na częściową zależność od rodziców. Na pytanie, czy studenci uważają siebie za osoby przedsiębiorcze, większość zaznacza, że „tak”, z tym że o takim rozkładzie
odpowiedzi decydują w znaczącym stopniu głosy kobiet, wśród tej płci tylko
5 studentek nie uważa siebie za osoby przedsiębiorcze, wśród mężczyzn
głosy rozkładają się po równo. Mimo powyższych deklaracji, do podejmowania pracy podczas studiów nie przyznaje się tak dużo kobiet, chociaż
w porównaniu z mężczyznami jest to i tak większa liczba. Na 30 studentów
połowa nie miała kontaktu z pracą zarobkową. Zdaniem studentów osobę
przedsiębiorczą charakteryzują przede wszystkim: umiejętność przewidywania i kalkulacji ryzyka oraz adaptacja do zmieniających się warunków.
W dalszej kolejności studenci wskazywali na: chęć do szukania nowych
rozwiązań, pracowitość, komunikatywność oraz przebojowość i kreatywność.
Tylko 2 osoby na 50 poddanych badaniom wśród cech osób przedsiębiorczych widziało praktyczne wykształcenie.
Jeśli chodzi o pomysł na założenie własnej działalności, można stwierdzić,
że nieznacznie ponad połowa studentów nie ma takiej koncepcji. Podobnie jak wcześniej w grupie kobiet, widać wyraźną różnicę w tym obszarze, bowiem większość studentek taką wizję posiada. Wśród wszystkich
studentów mających pomysł na otwarcie swojej działalności gospodarczej
panuje przekonanie, że założenie własnego przedsiębiorstwa daje „szansę
zarobienia większych pieniędzy niż praca w innym przedsiębiorstwie”. Ten
pogląd dominuje również w grupie studentów, którzy nie mają pomysłu
na samodzielną działalność. Spośród wszystkich badanych studentów tylko
4 osoby są innego zdania. Wśród studentów mających pomysł na prowadzenie
działalności gospodarczej zdecydowana większość nie zna wszystkich formalności związanych z zakładaniem własnego przedsiębiorstwa. Zdecydowanie
lepiej przedstawia się wiedza w odniesieniu do wymaganych środków finansowych, które potrzebne są do uruchomienia własnej działalności. Prawie
wszyscy badani przyznają się do tego, że takich środków nie posiadają,
ale wiedzą, w jaki sposób można je pozyskać. Poddani badaniom młodzi
ludzie szansę na pozyskanie kapitału potrzebnego na rozpoczęcie działalności gospodarczej widzą głównie w funduszach unijnych. Małą rolę przypisują kredytom bankowym czy pomocy ze strony rodziny lub znajomych.
Zdecydowana większość mających pomysł na własną działalność (a wśród
kobiet wszystkie) twierdzi, że wie, w jaki sposób funkcjonuje rynek, na
którym ma być prowadzona działalność gospodarcza. W tej grupie studentów większego wpływu na chęć prowadzenia własnej działalności nie
146
miał fakt, czy rodzice kiedykolwiek prowadzili lub czy prowadzą własną
działalność. Swoje przedsiębiorstwa studenci planują zakładać za kilka lat,
po uzyskaniu określonej pozycji zawodowej i większego doświadczenia.
Tylko 3 studenci na 50 badanych przyznaje się do prowadzenia własnej
działalności.
Mimo że studenci posiadają pomysł na własną działalność, jednakże po
zakończeniu studiów taka sama liczba osób młodych chce założyć własne
przedsiębiorstwo, głównie w sektorze usług, jak również taka sama liczba
młodych ludzi planuje zatrudnienie w przedsiębiorstwie prywatnym. Zdecydowanie mężczyźni mocniej oscylują wokół zakładania własnych przedsiębiorstw. W podsumowaniu całościowym więcej niż połowa badanych
planuje zatrudnienie w prywatnych przedsiębiorstwach. O takich planach
w pierwszej kolejności decydują wyższe zarobki, następnie pewność zatrudnienia i płacy, na trzecim miejscu studenci podawali możliwość samorealizacji i satysfakcji z wykonywanej pracy. W dalszej kolejności wskazywano
na możliwości podnoszenia swoich kwalifikacji i wyższy prestiż miejsca
pracy. Przyszli inżynierowie bardzo optymistycznie oceniają swoje możliwości znalezienia pracy po skończeniu studiów, 42 osoby na 50 jest zdania, że ukończenie studiów na wybranym kierunku daje szansę znalezienia
pracy.
Więcej niż połowa ankietowanych twierdzi, że sytuacja na krajowym
rynku pracy nie zachęca do podejmowania działalności gospodarczej. Za
największe przeszkody w prowadzeniu działalności gospodarczej studenci
uznają: wysokie podatki, dużą konkurencję oraz biurokratyczne przepisy
dotyczące prowadzenia działalności. Ponadto studenci negatywnie oceniają
związek systemu edukacji z kreowaniem postaw przedsiębiorczych wśród
młodzieży i studentów. Umiejętności, jakie nabywają przyszli inżynierowie,
w ocenie studentów w niewielkim stopniu przydadzą się w prowadzeniu
własnej działalności – tak odpowiedziała połowa spośród badanych. Największy niedosyt wiedzy z zakresu przedsiębiorczości przyszli inżynierowie
sygnalizują w obszarze samych zasad prowadzenia działalności gospodarczej
oraz w tematyce prowadzenia analiz rynkowych. Bardzo mocno wskazują
na potrzebę wprowadzenia przedmiotów przygotowujących do założenia
własnego przedsiębiorstwa (35 badanych osób).
Wśród studentów Politechniki Wrocławskiej o kierunku zarządzanie znalazły się 32 kobiety i 18 mężczyzn. Były to osoby znajdujące się albo na
trzecim roku studiów licencjackich, albo na piątym roku studiów magisterskich. W tej grupie badanych tylko 8 osób, po równo 4 kobiety i 4 mężczyzn, nie uważa siebie za osobę przedsiębiorczą. Prawie taka sama liczba
badanych młodych osób jest całkowicie zależna finansowo od swoich rodziców, jak i deklaruje częściową zależność, tylko jeden mężczyzna przedstawił
siebie jako osobę całkowicie niezależną finansowo. Około 2/3 badanych
studentów podczas studiów podejmowało pracę zarobkową, ale w niewielkim stopniu na własny rachunek. Studenci ci pracowali zarówno podczas
vol. 10, nr 1 (36), t. 2, 2012
147
trwania roku akademickiego, jak i w czasie wakacji, głównie w sektorze
usług. Studenci zarządzania najczęściej postrzegają siebie jako stojących
twardo na ziemi, w minimalnej części (4 mężczyzn) określają siebie jako ryzykantów.
Jeśli chodzi o pomysł na własną działalność, to 31 osób na 50 badanych
twierdzi, że taki posiada. Ponadto wśród badanych panuje przekonanie,
że założenie własnego przedsiębiorstwa daje szansę zarobienia większych
pieniędzy niż praca w innej firmie. Zdaniem badanych studentów w najlepszy sposób osobę przedsiębiorczą opisują następujące cechy: umiejętność adaptacji do zmieniających się warunków, umiejętność przewidywania
i kalkulacji ryzyka oraz przebojowość i kreatywność. Zdecydowana większość badanej populacji (41 na 50 osób) zgadza się z twierdzeniem, że
założenie własnej firmy daje szansę zarobienia większych pieniędzy niż
inny rodzaj zatrudnienia. Wśród studentów, którzy mają pomysł na własną działalność, połowa twierdzi, że zna wszelkie formalności związane
z założeniem własnej firmy. Większość z tych osób twierdzi, że zdaje sobie
sprawę, jakimi środkami finansowymi musi dysponować, aby uruchomić
własną działalność, i wie w jaki sposób zdobyć te środki. Młodzi ludzie
stawiają przede wszystkim na pozyskanie środków finansowych z funduszy unijnych, niemałą rolę odegrać tu mają własne oszczędności i kredyty
bankowe. Większość studentów mająca pomysł na swoją działalność wyraża
pogląd, że wie, jak funkcjonuje rynek, na którym chce prowadzić swoją
działalność.
To, co charakterystyczne i różniące studentów kierunku zarządzanie od
studentów kierunków technicznych, to fakt, że prawie tyle samo studentów
po ukończeniu studiów docelowo zamierza otworzyć własną działalność, co
zatrudnić się w spółce prywatnej. O takim rozkładzie wyboru decydują
przede wszystkim: możliwość samorealizacji i satysfakcji z wykonywanej
pracy, nienormowany czas pracy, wysokie zarobki oraz możliwość podnoszenia swoich kwalifikacji. Studentki nastawiają się przede wszystkim na
działalność w sektorze usług, natomiast w grupie mężczyzn plany w obszarze usług dzielą się z sektorem finansowym. Trzy osoby spośród badanych
prowadzi własną działalność, większość jednak podjęcie działalności na własną rękę odkłada na za kilka lat, po uzyskaniu określonej pozycji zawodowej i doświadczenia. Wśród badanych kobiet można jednakże zaobserwować
większą chęć do założenia własnego przedsiębiorstwa zaraz po zakończeniu
studiów. Największe przeszkody w prowadzeniu działalności gospodarczej
badani studenci widzą w biurokratycznych przepisach dotyczących prowadzenia działalności gospodarczej i wysokich podatkach. Do prowadzenia
własnej działalności nie zachęca też duża konkurencja na rynku, trudności
ze zdobyciem kapitału oraz trudności w znalezieniu odpowiedniej niszy
rynkowej. W ocenie badanych studentów działania samorządów, państwa
i innych instytucji nie sprzyjają rozwojowi przedsiębiorczości – takich odpowiedzi udzieliło 2/3 badanych.
148
Jeśli chodzi o pytanie o to, czy sytuacja na rynku pracy zachęca do
podejmowania działalności gospodarczej, prawie tyle samo badanych studentów odpowiedziało twierdząco, jak i przecząco. Zdecydowana większość
badanych młodych ludzi z kierunku zarządzania Politechniki Wrocławskiej
jest zdania, że ukończenie studiów na wybranym kierunku daje szansę znalezienia pracy (twierdząco odpowiedziało 37 na 50 osób). Połowa z badanych
osób stoi na stanowisku, że umiejętności nabywane na studiach w niewielkim stopniu są przydatne w prowadzeniu własnej działalności. Jeśli chodzi
o zakres wiedzy z zakresu przedsiębiorczości, na pierwszym miejscu studenci
kierunku zarządzania, podobnie jak przyszli inżynierowie, wskazują na niedobór w zakresie znajomości przeprowadzania analiz rynkowych, na drugim
miejscu znajdują się potrzeby szczegółowego doinformowania o możliwościach wsparcia finansowego. Zdaniem respondentów, aby lepiej przygotować studentów do podjęcia własnej działalności, uczelnia powinna w równych
proporcjach: zapewnić więcej praktyk, organizować szkolenia dokształcające,
wprowadzić przedmioty przygotowujące do założenia własnego przedsiębiorstwa. Żadna z badanych osób nie zaznaczyła, że uczelnia nie musi
podejmować żadnych dodatkowych działań.
4. Uniwersytet Wrocławski – wyniki badań
Wśród badanych Uniwersytetu Wrocławskiego znalazło się 75 studentek
i 25 studentów. Wszyscy reprezentowali nieekonomiczne kierunki studiów
i znajdowali się na końcowym etapie studiów licencjackich lub pięcioletnich
magisterskich. Większość badanych – 62 osoby – postrzega siebie jako osobę
przedsiębiorczą. Koresponduje to z częściową niezależnością finansową
młodych ludzi – na taką wskazało 60 spośród 100 badanych; 14 osób, w tym
10 kobiet, wskazywało na całkowitą niezależność od rodziców. Prawie 80
spośród badanych osób podczas studiów podejmowała pracę zarobkową
zarówno na własny rachunek, jak i w firmie; 26 osób nie podjęło takiej
inicjatywy. Charakterystyczne w tej grupie osób jest bardzo duża liczba osób
pracujących poprzez samozatrudnienie – 34 osoby. Młodzi ludzie pracują
zarówno podczas trwania roku akademickiego, jak i w czasie wakacji, w zdecydowanej większości w sektorze usług. Większego wpływu na fakt podejmowania własnej inicjatywy zarobkowej nie ma to, czy rodzice studentów
prowadzili, prowadzą czy też nigdy nie mieli do czynienia z pracą na własny
rachunek, bowiem 51 osób twierdzi, że żaden z rodziców nigdy nie prowadził przedsiębiorstwa, 26 osób, że w przeszłości prowadzili, a 23 osoby, że
prowadzą obecnie działalność gospodarczą.
Zdaniem badanych osobę przedsiębiorczą cechuje: na pierwszym miejscu umiejętność przewidywania i kalkulacji ryzyka, następnie przebojowość
i kreatywność, adaptacja do zmieniających się warunków, pracowitość, gotowość do ponoszenia odpowiedzialności i chęć do szukania nowych możliwości. Na ostatnim miejscu wymieniona została intuicja. 55 badanych twiervol. 10, nr 1 (36), t. 2, 2012
149
dzi, że ma pomysł na założenie własnego przedsiębiorstwa, o 10 mniej, że
nie ma. Mocno przeważająca część badanych osób (80) zgadza się ze stwierdzeniem, że założenie własnego przedsiębiorstwa daje szansę zarobienia
większych pieniędzy niż praca w innej formie. Jednakże tylko 10 osób przyznaje się do tego, że zna wszystkie niezbędne formalności związane z założeniem własnej działalności.
Trochę lepiej sytuacja wygląda w odniesieniu do wiedzy o środkach
finansowych potrzebnych na rozpoczęcie działalności finansowej; 25 osób
deklaruje, że takie rozeznanie posiada, 41 osób, że nie. Prawie tyle samo
badanych osób wie, jak i nie wie, jak pozyskać kapitał początkowy na rozpoczęcie swojej działalności. Zdecydowanie młodzi ludzie stawiają na pozyskanie środków finansowych z funduszy unijnych – 45 wskazań, w drugiej
kolejności myślą o własnych oszczędnościach i systemie bankowym.
Większość, z tych osób, które mają pomysł na własne przedsiębiorstwo
(38 wskazań), wyraża opinię, że wie, jak funkcjonuje rynek, na którym chce
prowadzić swoją działalność, 17 osób takiej pewności nie ma. Jak zatem
wyglądają plany zawodowe badanych studentów? Wybrany kierunek studiów
zdaniem większości studentów daje możliwości znalezienia pracy, odpowiedziało tak 60 badanych osób. Połowa respondentów po ukończeniu studiów
docelowo zamierza zatrudnić się w firmie prywatnej, ¼ badanych osób
wskazuje na plany otwarcia własnej działalności. O takich wyborach zadecydowały: możliwości samorealizacji i poczucia satysfakcji z pracy, na drugim miejscu pewność zatrudnienia i płacy i na trzecim miejscu wysokość
zarobków. Żadna z badanych osób nie wskazała na fakt posiadania własnego
przedsiębiorstwa. Na 41 osób, które chcą założyć własną działalność, 25 chce
to uczynić za kilka lat, po uzyskaniu określonej pozycji zawodowej i doświadczenia, a 16 zaraz po zakończeniu studiów.
Największe przeszkody w prowadzeniu działalności gospodarczej na własną rękę młodzi ludzie widzą w: biurokratycznych przepisach dotyczących
prowadzenia działalności gospodarczej, dużej konkurencji na rynku, trudnościach ze zdobyciem potrzebnego kapitału. W opinii większości badanych
(72 na 100 badanych) działania państwa, samorządów i innych instytucji
nie sprzyjają rozwojowi przedsiębiorczości, a sytuacja na rynku pracy raczej
nie zachęca do podejmowania działalności gospodarczej. Tak stwierdziło
59 badanych osób. Ponadto ¾ respondentów przeprowadzanej ankiety twierdzi, że system edukacji nie wpływa pozytywnie na kreowanie postaw przedsiębiorczych ani młodzieży, ani studentów. Studentom Uniwersytetu Wrocławskiego brakuje wiedzy z zakresu przedsiębiorczości, głównie na temat
procedur zakładania własnej działalności oraz zasad prowadzenia działalności gospodarczej. Ich zdaniem uczelnia, aby lepiej przygotować studentów
do podjęcia własnej działalności, powinna podjąć następujące działania:
przede wszystkim zapewnić więcej praktyk, organizować szkolenia dokształcające i wprowadzić przedmioty przygotowujące do założenia własnej działalności.
150
5. Wyższa Szkoła Bankowa – wyniki badań
Wśród studentów Wyższej Szkoły Bankowej, która ma profil ekonomiczny, znalazło się 59 kobiet i 41 mężczyzn. Wszyscy badani to studenci
ostatniego roku studiów licencjackich. Większość badanych studentów
(68 osób) uważa siebie za osobę przedsiębiorczą, połowa deklaruje częściową
zależność finansową od rodziców, 8 osób uznaje siebie za całkowicie niezależnych finansowo. Badani studenci Wyższej Szkoły Bankowej podejmują
pracę zarobkową zarówno na własny rachunek, jak i w innych przedsiębiorstwach. Czynią to zarówno podczas trwania roku akademickiego, jak i w czasie wakacji; pracują głównie w sektorze usług. Ich zdaniem osobę przedsiębiorczą cechują: umiejętność przewidywania i kalkulacji ryzyka,
sumienność, dokładność i staranność oraz pracowitość. Najmniejsze znaczenie przypisywane jest praktycznemu wykształceniu. Zdecydowana większość badanych zgadza się ze stwierdzeniem, że „założenie własnego przedsiębiorstwa daje szansę zarobienia większych pieniędzy niż praca w innym
przedsiębiorstwie”. Tyle samo badanych osób ma pomysł na własną działalność, co tego pomysłu nie ma. Spośród tych, którzy mają pomysł na
własną działalność, większość nie zna niezbędnych formalności związanych
z założeniem własnego przedsiębiorstwa oraz większość nie wie, jakimi
środkami finansowymi musi dysponować, aby uruchomić własną działalność.
Jeśli chodzi o źródła pozyskania potrzebnego na uruchomienie działalności
kapitału finansowego, badani młodzi ludzi stawiają przede wszystkim na
środki z funduszy unijnych, w dużo mniejszym stopniu na kredyty bankowe
czy inne możliwości.
Większość badanych studentów deklaruje, że zna rynek, na którym chce
rozpocząć swoją działalność gospodarczą. Trochę ponad połowa badanych
po ukończeniu studiów planuje zatrudnienie w prywatnych przedsiębiorstwach, 27 osób myśli o własnym przedsięwzięciu. O takich wyborach zadecydowały: pewność zatrudnienia i płacy oraz wysokość zarobków. Badani
studenci w ¾ twierdzi, że ukończenie studiów w wybranym kierunku daje
szansę znalezienia pracy. Spośród chcących pracować na własny rachunek
tyle samo osób deklaruje rozpocząć działalność tuż po skończeniu studiów,
jak i za kilka lat, po nabyciu większego doświadczenia. Żadna z badanych
osób nie prowadzi działalności gospodarczej.
Największych przeszkód w prowadzeniu własnej działalności młodzi
ludzie upatrują przede wszystkim w trudnościach w pozyskaniu potrzebnego
kapitału, dużej konkurencji na rynku oraz w wysokich podatkach. Zdaniem
badanych studentów sytuacja na rynku pracy nie zachęca do podejmowania
działalności gospodarczej – takiej odpowiedzi udzieliło 59 osób. Również
działania państwa, samorządów i innych instytucji w opinii badanych nie
sprzyjają rozwojowi przedsiębiorczości – takiej odpowiedzi udzieliło 61 osób.
Jeśli chodzi natomiast o ocenę systemu edukacji z perspektywy pozytywnego oddziaływania na postawy przedsiębiorcze młodzieży i studentów,
vol. 10, nr 1 (36), t. 2, 2012
151
to zaobserwować można dość proporcjonalny podział opinii. Tyle samo studentów na zadane w tym obszarze pytanie odpowiedziało „tak” i „nie”,
chociaż w gronie studentek więcej było opinii negatywnych, a w gronie
mężczyzn więcej pozytywnych. W ocenie badanych studentów umiejętności,
które nabywają na studiach, w niewielkim stopniu przydadzą się w prowadzeniu własnej działalności – takich odpowiedzi udzieliła połowa młodych
ludzi. Badani wskazują, że w obszarze przedsiębiorczości najbardziej przydatna byłaby dla nich wiedza w zakresie procedur zakładania własnego
przedsiębiorstwa, zasad prowadzenia działalności gospodarczej oraz sposobów finansowania działalności. Odpowiadając na pytanie, jakie działania
powinna podjąć uczelnia, aby lepiej przygotować studentów do podjęcia
własnej działalności gospodarczej, studenci Wyższej Szkoły Bankowej wskazują na wprowadzenie przedmiotów przygotowujących do założenia własnej
działalności, organizowanie szkoleń dokształcających. Mocno sygnalizowana
była też potrzeba zapewnienia większej ilości praktyk.
6. Uniwersytet Ekonomiczny – wyniki badań
Przebadana populacja studentów składała się z 52 kobiet i 48 mężczyzn.
Większość studentów objętych badaniem znajdowała się w środku edukacji
akademickiej, były to studia magisterskie W tej grupie osób słowo „przedsiębiorczy” kojarzy się przede wszystkim z chęcią do szukania nowych rozwiązań, na drugim miejscu studenci wskazują adaptację do zmieniających
się warunków oraz umiejętność przewidywania i kalkulacji ryzyka. Praktyczne
wykształcenie i sumienność, dokładność oraz staranność nie kojarzą się
studentom z osobami przedsiębiorczymi.
Mówiąc o niezależności finansowej od rodziców, to 59 osób jest częściowo
zależna od rodziców, 36 – całkowicie zależna, a zaledwie 5 osób to studenci
całkowicie niezależni od rodziców. Na tym tle warto przyjrzeć się, jak
wygląda podejmowanie pracy zarobkowej. Pracę podczas studiów podejmuje
77 osób, natomiast 23 osób nic nie robi w tym zakresie. Należy jednak
zwrócić uwagę na rozkład odpowiedzi na pytanie: „Czy uważasz się za osobę
przedsiębiorczą?” – 81 studentów stwierdziło, że tak, a zaledwie 19 osób
nie przyznaje się do postaw przedsiębiorczych. Aktywni zarobkowo studenci
pracę podejmują zarówno podczas roku akademickiego, jak i podczas
wakacji.
Spośród badanych studentów na 100 osób 36 deklaruje chęć otwarcia
swojej firmy, 5 osób chce podjąć pracę w firmie państwowej, a 59 osób
w firmie prywatnej. O wyborze pracy na własną rękę zadecydowały głównie
samorealizacja i satysfakcja z pracy, następnie wysokie zarobki oraz możliwość podnoszenia swoich kwalifikacji. Badana grupa studentów planuje
podjąć działalność głównie w obszarze usług, 3 osoby już posiadają swoje
firmy, 15 osób ma zamiar rozpocząć działalność tuż po zakończeniu studiów,
a 18 osób decyzję tę odkłada na za kilka lat. Wszyscy w tej grupie uważają
152
się za osoby przedsiębiorcze i podejmują prace zarobkowe zarówno podczas
roku akademickiego, jak i podczas wakacji. Są to już dzisiaj osoby częściowo
zależne finansowo od rodziców. Środki pieniężne na rozpoczęcie działalności planują pozyskać głównie z funduszy europejskich oraz własnych
oszczędności. Niemało osób wskazuje też na system bankowy.
Podsumowując, można powiedzieć, że studenci Uniwersytetu Ekonomicznego w małym stopniu są zainteresowani zakładaniem własnej działalności, przyszłą pracę wiążą raczej z instytucjami prywatnymi. Przeszkód
w prowadzeniu własnej działalności upatrują w biurokratycznych przepisach
dotyczących prowadzenia działalności, wysokich podatkach, trudnościach
znalezienia odpowiedniej niszy na rynku oraz w trudnościach ze zdobyciem
kapitału.
Na uwagę zasługuje podkreślenie, że 65 osób uważa, że umiejętności
nabywane na studiach w niewielkim stopniu przydadzą się w prowadzeniu
własnej działalności gospodarczej, a zaledwie 7 osób oceniło, że umiejętności te będę mogli wykorzystać przy prowadzeniu własnej firmy. Ocena ta
wzbudza duże zaniepokojenie, gdyż badana populacja to studenci studiów
dziennych Uniwersytetu Ekonomicznego, w dużej części kierunku zarządzanie. Natomiast studenci bardzo optymistycznie oceniają swoje szanse
znalezienia pracy po zakończeniu studiów – 66 osób twierdzi, że ukończenie studiów na wybranym kierunku daje bardzo duże szanse znalezienia
pracy.
Kolejnym zagadnienie wartym podkreślenia są oczekiwania studentów
UE wobec uczelni. Na miejscu pierwszym studenci wskazują na zapewnienie większej liczby praktyk i wprowadzenie przedmiotów przygotowujących
do założenia własnej firmy. W małym stopniu badani wskazują na potrzebę
organizowania spotkań z pracodawcami. W odpowiedzi na pytanie: „Jaka
wiedza z zakresu przedsiębiorczości byłaby dla ciebie najbardziej przydatna?”
studenci zaznaczyli możliwości wsparcia finansowego, zasady prowadzenia
działalności gospodarczej, procedury zakładania własnej firmy, prowadzenie
analiz rynku, natomiast na samym końcu pojawiła się umiejętność sporządzania biznesplanów.
7. Dolnośląska Szkoła Wyższa – wyniki badań
W badaniu wzięły udział osoby z różnych wydziałów Dolnośląskiej Szkoły
Wyższej. Większość studentów znajdowała się w środku edukacji akademickiej, z tym że były to jedynie studia licencjackie. Jeśli chodzi o płeć, to
badaniem objętych było 70 pań oraz 30 panów. Słowo przedsiębiorczy kojarzy się tej grupie studentów przede wszystkim z umiejętnościami przewidywania i kalkulacji ryzyka, komunikatywnością i adaptacją do zmieniających
się warunków. Praktyczne wykształcenie i intuicja nie kojarzy się studentom
z osobami przedsiębiorczymi. Jeśli chodzi o niezależność finansową od
rodziców, to wart odnotowania jest fakt, że nikt z badanej populacji nie
vol. 10, nr 1 (36), t. 2, 2012
153
wskazał odpowiedzi „całkowicie niezależny”. Pracę podczas studiów podejmuje 56 osób, a 44 osoby nic nie robią w tym zakresie. Natomiast na
pytanie: „Czy uważasz się za osobę przedsiębiorczą?” 66 osób twierdzi, że
tak, 34 osoby nie przyznaje się do postaw przedsiębiorczych. Aktywni zarobkowo studenci pracę podejmują zarówno podczas roku akademickiego, jak
i podczas wakacji.
Spośród badanych studentów na 100 osób 24 deklaruje chęć otwarcia
swojej firmy, 28 osób chce podjąć pracę w firmie państwowej, a 48 osób
w firmie prywatnej. O wyborze pracy na własną rękę zadecydowały głównie
możliwość samorealizacji i satysfakcja z pracy, pewność zatrudnienia i płacy,
możliwość podnoszenia swoich kwalifikacji oraz wyższe zarobki. Prezentowani studenci planują podjąć działalność głównie w obszarze usług, żadna
osoba nie posiada swojej firmy, 4 osoby mają zamiar rozpocząć działalność
tuż po zakończeniu studiów, a 20 osób decyzję tę odkłada na za kilka lat.
Wszyscy w tej grupie uważają się za osoby przedsiębiorcze i podejmują
prace zarobkowe zarówno podczas roku akademickiego, jak i podczas wakacji. Środki pieniężne na rozpoczęcie działalności planują pozyskać głównie
z funduszy europejskich oraz systemu bankowego. Duża liczba osób objętych
badaniem wskazuje także na pomoc rodziny/znajomych.
Podsumowując, można powiedzieć, że studenci Dolnośląskiej Szkoły
Wyższej są zainteresowani przede wszystkim podjęciem pracy w instytucjach
prywatnych (48 wskazań) oraz w instytucjach państwowych (28 wskazań).
Zakładaniem własnej działalności zainteresowane są zaledwie 24 osoby
objęte badaniem. Przeszkód w prowadzeniu własnej działalności upatrują
w wysokich podatkach, biurokratycznych przepisach dotyczących prowadzenia działalności oraz dużej konkurencyjności. Ich zdaniem działania samorządów, państwa i innych instytucji nie sprzyjają rozwoju przedsiębiorczości,
a do sytuacji na rynku pracy podchodzą zarówno pesymistycznie (48 wskazań), jak i optymistycznie (52 wskazań).
Równie krytycznie oceniany jest system edukacji; 64 na 100 osób twierdzi, że system edukacji nie wpływa pozytywnie na kreowanie postaw przedsiębiorczych wśród młodych ludzi. Studenci studiów dziennych Dolnośląskiej
Szkoły Wyższej raczej pesymistycznie oceniają swoje szanse znalezienia pracy
po zakończeniu studiów (44 osób twierdzi, że ukończenie studiów na wybranym kierunku daje szanse znalezienia pracy). Na pytanie, czy umiejętności
nabywane na studiach przydadzą się w prowadzeniu własnej działalności
gospodarczej, 40 osób odpowiedziało, że w niewielkim stopniu. Jeżeli chodzi o oczekiwania studentów wobec uczelni z punktu widzenia przedsięwzięć
lepiej przygotowujących do podjęcia własnej działalności gospodarczej, na
pierwszym miejscu wskazywane było wprowadzenie przedmiotów przygotowujących do założenia własnej firmy, następnie akcentowana była potrzeba
organizacji spotkań z pracodawcami oraz organizacja szkoleń dokształcających. W odpowiedzi na pytanie: „Jaka wiedza z zakresu przedsiębiorczości
byłaby dla ciebie najbardziej przydatna?” studenci zaznaczyli: procedury
154
zakładania własnej firmy, prowadzenie analizy rynku oraz zasady prowadzenia działalności gospodarczej.
8. Akademia Wychowania Fizycznego
– wyniki badań
Większość badanych studentów z tej uczelni to również osoby w połowie
drogi edukacji wyższej. W grupie tej przeważają kobiety – na 100 osób 48
to mężczyźni. Znaczna część spośród badanych to osoby częściowo lub
zupełnie zależne finansowo od rodziców. Na zupełną niezależność wskazuje
12 na 100 badanych osób. Dla przyszłych absolwentów AWF osoba przedsiębiorcza to ktoś, kto przede wszystkim umiejętnie przewiduje i kalkuluje
ryzyko, adaptuje się do zmieniających warunków, jest przebojowy i kreatywny
oraz wykazuje chęć do szukania nowych rozwiązań. 74 osoby uważają się
za przedsiębiorcze, 56 osób już dzisiaj podejmuje pracę zarobkową, głównie
w różnego rodzaju firmach i większego znaczenia nie odgrywa tutaj fakt,
czy to jest podczas trwania roku akademickiego, czy w czasie wakacji.
Jeśli chodzi o plany zatrudnieniowe, to najwięcej z tej grupy chce podjąć
pracę w firmie prywatnej (60 wskazań), otworzyć własną działalność głównie
w sektorze usług chcą 32 osoby, a 8 osób myśli o zatrudnieniu w instytucji
państwowej. Wśród tych, którzy wybrali własną firmę, o wyborze zadecydowała przede wszystkim samorealizacja i satysfakcja z pracy, wyższe zarobki,
możliwość podnoszenia swoich kwalifikacji, a daleko za nimi uplasowały się
pewność zatrudnienia i płacy. Żaden z badanych studentów nie prowadzi
własnej firmy. W zdecydowanej liczbie plany te studenci chcą wprowadzić
w życie tuż po zakończeniu studiów (20 osób); 12 osób zadeklarowało chęć
otwarcia działalności za kilka lat, po uzyskaniu pozycji zawodowej i doświadczenia. Jeśli chodzi o rozeznanie, skąd miałyby pochodzić środki finansowe
na rozpoczęcie działalności, to w przeciwieństwie do poprzednich obserwacji,
dominują w tej grupie studentów oszczędności własne oraz pomoc rodziny
i znajomych. W następnej kolejności pojawiły się fundusze unijne i, z dość
dużym odstępem punktowym, pojawia się system bankowy.
Studenci z tej grupy twierdzą, że znają specyfikę rynku, na którym chcą
prowadzić swoją działalność. Jak analizowani studenci oceniają rynek pracy
i klimat wobec przedsiębiorczości? Wśród największych przeszkód w prowadzeniu działalności gospodarczej wymieniają głównie biurokratyczne
przepisy dotyczące prowadzenia działalności, wysokie podatki, dużą konkurencję oraz trudności ze zdobyciem kapitału. W tej grupie zdecydowanie
negatywnie oceniane są działania samorządów, państwa i innych instytucji,
które mają sprzyjać rozwojowi przedsiębiorczości. Zdaniem badanych studentów sytuacja na rynku pracy sprzyja podejmowaniu działalności gospodarczej.
W odniesieniu do systemu edukacyjnego, zdaniem studentów AWF system edukacji nie wpływa pozytywnie na kreowanie postaw przedsiębiorczych
vol. 10, nr 1 (36), t. 2, 2012
155
młodych ludzi – odpowiedzi negatywnych udzieliło tu 80 badanych. Negatywnie oceniane są także szanse znalezienia pracy po zakończeniu studiów,
72 osoby twierdzą, że z tym będą mieć problem. W odniesieniu do umiejętności nabywanych na studiach i ich przydatności w prowadzeniu własnej
działalności ocena ta też jest negatywna – 48 osób udzieliło odpowiedzi, że
w niewielkim stopniu nabywana wiedza może być zdyskontowana przy zakładaniu własnej firmy. W opinii studentów uczelnia powinna podjąć działania
w kierunku wprowadzenia przedmiotów przygotowujących do założenia
własnej firmy, zapewnienia większej ilości praktyk oraz zwiększenia liczby
organizowanych szkoleń dokształcających. Ponadto studenci sugerują, że
najbardziej przydatna byłaby dla nich wiedza z zakresu zasad prowadzenia
działalności gospodarczej, procedur zakładania własnej firmy oraz źródeł
finansowania działalności.
9. Podsumowanie przeprowadzonych badań
empirycznych
Spośród wszystkich badanych studentów po skończeniu studiów 177
deklaruje chęć rozpoczęcia działalności gospodarczej – jest to 29,5% badanej populacji. Większość, bo 318 osób, planuje zatrudnienie w firmie prywatnej, 92 osoby swoje plany wiążą z pracą w firmie państwowej.
Na tę decyzję największy wpływ miały:
– możliwości samorealizacji i satysfakcja z pracy – 44,5% wskazań,
– wyższe zarobki w porównaniu z inną formą zatrudnienia – 43% wskazań,
– możliwości podnoszenia swoich kwalifikacji – 27,3% wskazań,
– możliwości szybkiego awansu – 27,3% wskazań,
– dobra atmosfera w miejscu pracy – 27,3% wskazań,
– nienormowany czas pracy – 19,3% wskazań.
Najbardziej przedsiębiorczy studenci swoje firmy chcą otwierać głównie
w sektorze usług, co zgodne jest z obecną tendencją, jeśli chodzi o rozwój
gospodarki w ogóle. Nieliczni myślą o pracy w przemyśle i w finansach.
Niewiele spośród badanych ma już założone przedsiębiorstwa (11 na 600
badanych), najwięcej osób myśli o otwarciu firmy za parę lat, po nabyciu
większych kwalifikacji i doświadczenia zawodowego (129 osób). Trochę mniej
osób ma plany rozpocząć działalność gospodarczą od razu, po zakończeniu
studiów (89 badanych).
Prawie wszystkie badane osoby uważają się za osoby przedsiębiorcze.
Większość badanych studentów (497 osób) zgadza się ze stwierdzeniem, że
założenie własnej firmy i praca na własny rachunek daje szansę zarobienia
większych pieniędzy niż praca w innej firmie.
W badanej grupie studentów 248 studentów jest w pełni zależnych finansowo od rodziców, 303 osoby deklarują częściową zależność od rodziców,
tylko 47 osób zalicza siebie do zupełnie niezależnych finansowo. Studenci
niezależni, jak i częściowo zależni finansowo od rodziców podejmują pracę
156
zarobkową na własny rachunek – 127 zakreśleń oraz w prywatnych przedsiębiorstwach – 279 zaznaczeń. Pracują zarówno w trakcie trwania roku
akademickiego, jak i w czasie wakacji – 207 wskazań, tylko w czasie wakacji – 149 wskazań, tylko podczas roku akademickiego – 54.
Ponadto należy podkreślić, że na przyjmowane postawy przedsiębiorcze
większego wpływu nie miał rodzaj pracy wykonywanej przez rodziców badanych studentów. (W ankiecie pytano, czy rodzice prowadzili lub prowadzą
obecnie działalność gospodarczą).
Warte przedstawienia są też bariery, które zdaniem badanych studentów
przeszkadzają w zakładaniu i prowadzeniu własnej działalności. Najczęściej
wymieniane przeszkody to (studenci mogli zakreślić 3 odpowiedzi):
– biurokratyczne przepisy dotyczące prowadzenia działalności – 53% wskazań,
– duża konkurencja – 48% wskazań,
– wysokie podatki – 46,3% wskazań,
– trudności ze zdobyciem kapitału – 39,5% wskazań,
– trudności w znalezieniu niszy rynkowej – 25,3% wskazań,
– wysokie koszty pracy – 22,3% wskazań,
– nieelastyczne prawo pracy – 13,8% wskazań,
– często zmieniające się prawo – 13,5% wskazań,
– ty sam – 8,3% wskazań,
– niski prestiż zawodu przedsiębiorcy – 4,8% wskazań.
W przeprowadzonym badaniu ankietowym studenci wskazywali również
działania, jakie powinny podjąć uczelnie, aby lepiej przygotować swoich
słuchaczy do podjęcia własnej działalności gospodarczej. Rozkład odpowiedzi na to pytanie przedstawiał się następująco (studenci mogli zakreślić
2 odpowiedzi):
– wprowadzenie przedmiotów przygotowujących do założenia własnej firmy – 54% wskazań,
– zapewnienie więcej praktyk – 51% wskazań,
– organizowanie szkoleń dokształcających – 43% wskazań,
– organizowanie spotkań z pracodawcami – 27% wskazań.
Warto podkreślić, że wprowadzenie przedmiotów przygotowujących do
założenia własnej firmy akcentowane było zarówno przez studentów studiów
ekonomicznych, jak i nieekonomicznych.
Z punktu widzenia zakładania własnych przedsiębiorstw studenci oczekują od uczelni wyższych nauczania przedmiotów ukierunkowanych na podniesienie poziomu ich wiedzy z zakresu prowadzenia własnej firmy oraz
zapewnienia większej ilości praktyk.
Wynika z tego, że studenci studiów dziennych wrocławskich wyższych
uczelni czują niedosyt w obszarze oferowanych im zajęć i bloków tematycznych, które dotyczą bezpośrednio zakładania i funkcjonowania własnych firm.
Z punktu widzenia przedsiębiorczości na uwagę zasługuje także pytanie
dotyczące najbardziej przydatnej wiedzy z zakresu przedsiębiorczości. Stuvol. 10, nr 1 (36), t. 2, 2012
157
denci mogli zaznaczyć maksymalnie 2 odpowiedzi. Rozkład odpowiedzi
przedstawiał się następująco:
– zasady prowadzenia działalności gospodarczej – 45% wskazań,
– procedury zakładania własnej firmy – 44% wskazań,
– możliwości wsparcia finansowego – 35% wskazań,
– prowadzenie analiz rynku – 33% wskazań,
– sporządzanie biznesplanu – 26% wskazań.
Patrząc na powyższe wyniki, można zauważyć, że studenci oczekują od
swoich uczelni wiedzy przede wszystkim na temat zasad prowadzenia i zakładania własnej działalności gospodarczej oraz oczekują informacji, w jaki
sposób uzyskać wsparcie finansowe na założenie własnej firmy. Natomiast
w najmniejszym zakresie oczekują wiedzy z zakresu tworzenia biznesplanu.
Koresponduje to z wcześniejszymi odpowiedziami respondentów, bowiem
na pytanie, jak zdobyć kapitał na uruchomienie własnej działalności, większość badanych twierdziła, że potencjalne źródła finansowania działalności
gospodarczej są znane, ale bardzo powierzchownie.
Studentom brakuje dokładniejszych informacji odnoszących się chociażby
o możliwościach pozyskania kapitału z funduszy unijnych, a to źródło jest
bardzo często wskazywane.
Odnosząc się natomiast do pytania: „Czy umiejętności, jakie nabywasz
na studiach przydadzą się w prowadzeniu własnej działalności?”, tylko 60
na 600 badanych osób udzieliło na to pytanie odpowiedzi twierdzącej, połowa
poddanych badaniu (292 wskazania) stwierdziła, że w stopniu niewielkim,
a 124 osoby, że w dużej części, i prawie tyle samo osób jest zdania, że nie
przydadzą się zupełnie.
Można zatem próbować wysunąć wniosek, że zakres i formy nauczania
w zakresie przedsiębiorczości, zarówno na uczelniach o charakterze ekonomicznym, jak i nieekonomicznym, wymagają rozszerzenia i udoskonalenia.
Biorąc pod uwagę rozważania zaprezentowane powyżej, można stwierdzić, że młodzi ludzie studiujący w systemie dziennym na uczelniach wrocławskich mają predyspozycje do zakładania i prowadzenia własnych firm
(293 osoby mają pomysł na własną działalność), ale procent młodych ludzi
chcących dzisiaj prowadzić własne przedsiębiorstwa nie jest znaczny.
Przyczyn takiego stanu można upatrywać w wielu czynnikach. Studenci
wskazują przede wszystkim na: biurokratyczne przepisy dotyczące prowadzenia własnej działalności, dużą konkurencję, wysokie podatki i trudności
w zdobyciu kapitału. Ponadto w opinii badanych studentów działania państwa i innych instytucji publicznych nie sprzyjają rozwojowi przedsiębiorczości. Również sytuacja na rynku pracy nie zachęca młodych ludzi do
podejmowania działalności gospodarczej.
Równocześnie na uwagę zasługuje fakt, że nie widać wyraźnej przewagi
w zachowaniach przedsiębiorczych wśród studentów kierunków ekonomicznych nad pozostałymi. Co prawda największe inicjatywy związane z uruchamianiem własnej działalności gospodarczej deklarują studenci Uniwersytetu
158
Ekonomicznego, ale tuż za nimi są studenci Akademii Wychowania Fizycznego. Wśród studentów Politechniki Wrocławskiej studenci kierunku zarządzanie również mają nieznaczną przewagę nad planami zawodowymi przyszłych inżynierów.
Na zakończenie warto podkreślić, że przeprowadzone badania nie miały
charakteru powszechnego, dobrana próba nie jest zatem reprezentatywna
i z tego powodu sformułowane wnioski odnoszą się tylko do badanej zbiorowości.
10. Porównanie wyników badań z roku 2011
z wynikami badań przeprowadzonych w roku 2010
Nawiązując do wyników badań uzyskanych w roku 2010, można dokonać
krótkiej analizy porównawczej.
Różnice można zaobserwować przede wszystkim w odpowiedziach dotyczących planów po zakończonej edukacji studentów poszczególnych uczelni.
W 2010 r. w firmach państwowych pracę chcieli podjąć przede wszystkim
studenci Uniwersytetu Wrocławskiego i Akademii Wychowania Fizycznego.
Podjęcie pracy w firmach prywatnych deklarowali studenci Uniwersytetu
Ekonomicznego i Wyższej Szkoły Bankowej, a własną firmę założyć chcieli
przede wszystkim studenci Uniwersytetu Ekonomicznego, Wyższej Szkoły
Bankowej i Dolnośląskiej Szkoły Wyższej. Natomiast w 2011 r. sytuacja ta
uległa zmianie.
W firmach państwowych pracę chcą podjąć studenci Uniwersytetu Wrocławskiego i Dolnośląskiej Szkoły Wyższej, w firmach prywatnych studenci
Uniwersytetu Ekonomicznego i Akademii Wychowania Fizycznego, natomiast własną firmę założyć chcą przede wszystkim studenci Uniwersytetu
Ekonomicznego i Akademii Wychowania Fizycznego
Jak pokazuje to porównanie, jedynie studenci Uniwersytetu Ekonomicznego i Uniwersytetu Wrocławskiego nie zmienili swojego podejścia do zakładania własnej firmy. Na pozostałych uczelniach zmiany te są istotne.
Różnice można zaobserwować także w odpowiedziach związanych z przeszkodami w działalności gospodarczej. W 2010 r. rozkład ten przedstawiał
się zupełnie inaczej. Rozbieżności te zostały zaprezentowane w tabeli 1.
W pozostałych obszarach przeprowadzonych badań nie zauważa się aż
takich rozbieżności w uzyskanych odpowiedziach. Niewielkie różnice można
zaobserwować w obszarze oczekiwań studentów wobec uczelni. W 2010 r.
studenci wskazywali na to, że uczelnie powinny organizować więcej praktyk,
a w 2011 r. wskazali, że więcej szkoleń.
Nieznacznie zmianie uległa też kolejność odpowiedzi dotycząca rodzaju
oczekiwanej wiedzy z zakresu przedsiębiorczości. W 2010 r. dominowały
potrzeby związane z pozyskaniem większej ilości informacji o możliwościach
pozyskiwania środków finansowych na prowadzenie własnej działalności,
a w 2011 r. z pozyskiwaniem wiedzy na temat procedur zakładania własnej
vol. 10, nr 1 (36), t. 2, 2012
159
Czynniki ograniczające prowadzenie
działalności gospodarczej
Kolejność odpowiedzi
Kolejność
w 2011 r.
odpowiedzi w 2010 r.
Biurokratyczne przepisy dotyczące
prowadzenia działalności
1
6
Duża konkurencja
2
5
Wysokie podatki
3
4
Trudności ze zdobyciem kapitału
4
7
Trudności ze znalezieniem niszy
rynkowej
5
3
Wysokie koszty pracy
6
2
Nieelastyczne prawo pracy
7
8
Często zmieniająca się prawo
8
1
Ty sam
9
10
10
9
Niski prestiż zawodu przedsiębiorcy
Tab. 1. Różnice w odpowiedziach na temat czynników ograniczających prowadzenie
działalności gospodarczej. Źródło: opracowanie własne na podstawie przeprowadzonych
badań.
firmy. Jednakże w roku 2011 studenci bardzo mocno akcentują, że potencjalne sposoby finansowania działania gospodarczej znane są im bardzo
powierzchownie. Oczekują od swoich macierzystych uczelni szczegółowych
informacji zarówno o tym, jak zakładać własne przedsiębiorstwo, jak i o tym,
jak zdobyć na to potrzebne fundusze. Ponadto młodzi ludzie z wrocławskiego
środowiska akademickiego czują niedosyt zarówno w zakresie oferowanych
im zajęć, bloków tematycznych jak i form nauczania.
Reasumując, warto zaznaczyć, że zarówno w roku 2010, jak i w roku
2011 studenci bardzo optymistycznie podchodzą do swoich szans znalezienia się w przyszłości na rynku pracy. Dominuje pogląd, że wybrany kierunek studiów daje perspektywy czy to na znalezienie pracy, czy to na podjęcie własnej działalności gospodarczej.
Informacje o autorkach
Dr Renata Brajer-Marczak – Uniwersytet Ekonomiczny we Wrocławiu.
Dr Anna Marciszewska – Uniwersytet Ekonomiczny we Wrocławiu.
Bibliografia
Lech, K. 2010. Przedsiębiorczość społeczna. Zarządzanie zmianami, nr 2.
Lichtarski, J. (red.) 2007. Podstawy nauki o przedsiębiorstwie, Wrocław: Wydawnictwo
Akademii Ekonomicznej we Wrocławiu.
Safin, K. 2010. Przedsiębiorczość akademicka – pojęcie i istota, uwarunkowania, Wrocław:
DPPPA.
160
DOI 10.7172.1644-9584.36.10
Przedsiębiorcy pasjonaci jako wzór
dla rozwijania postaw przedsiębiorczych
i pobudzania aktywności ludzi młodych
Dorota Ogrzyńska
W dzisiejszych czasach założenie własnej firmy staje się wyborem drogi
życiowej i ścieżki kariery zawodowej, która stanowi alternatywę dla pracy na
etacie. Jest to droga, którą coraz chętniej podążają w Polsce młodzi, najczęściej
dobrze wykształceni ludzie. Chcą oni bowiem wprowadzać w życie własne
pomysły oraz mieć swobodę w podejmowaniu decyzji. W przypadku gdy stworzenie firmy jest spełnieniem marzeń, wówczas droga do sukcesu nie wydaje
się już taka żmudna.
W dzisiejszej rzeczywistości przedsiębiorcy pasjonaci mogą wpływać na
socjalizację przedsiębiorczą młodego pokolenia. Stanowią dobry wzór dla rozwijania postaw przedsiębiorczych i aktywności gospodarczej młodzieży. Ich
sukcesy na rynku uczą, że zaangażowanie i pasja są kluczem do kariery.
Jednocześnie tworzą warunki dla postępu społecznego przez wychowanie jednostek aktywnych, wykazujących inicjatywę. Poprzez kontakty z przedsiębiorcami
pasjonatami młodzi ludzie mogą ukierunkować swoją wizję, a także znaleźć
przyszłych partnerów w biznesie.
Celem niniejszego opracowania jest analiza wpływu przedsiębiorczych działań z pasją na pobudzanie aktywności ludzi młodych. W pracy autorka koncentruje się na pasji jako podstawowym czynniku, który motywuje jednostki
do zakładania i prowadzenia działalności gospodarczej i sprzyja angażowaniu
się w ambitne przedsięwzięcia. Autorka opiera się w pracy na literaturze, raportach dotyczących przedsiębiorczości oraz własnych projektach badawczych.
1. Wstęp
W ostatnich latach można obserwować ewolucję poglądów wobec sektora
mikro- i małych przedsiębiorstw, które najczęściej kojarzone są z szeroko
rozumianą przedsiębiorczością. Uruchomienie własnego biznesu stało się
atrakcyjnym kierunkiem realizacji własnych ambicji i kariery zawodowej.
Identyfikowanie szans, pozyskiwanie niezbędnych zasobów i kompetencji,
wykorzystywanie okazji pojawiających się w czasie szybkiego rozwoju, podtrzymywanie zachowań przedsiębiorczych – to bez wątpienia istotne obszary
tworzenia bogactwa organizacji, a w tym jej przewagi strategicznej. Współvol. 10, nr 1 (36), t. 2, 2012
161
Dorota Ogrzyńska
cześnie, dla zwiększenia konkurencyjności gospodarki i podniesienia poziomu
zarządzania przedsiębiorstwami, a także rozwoju nauk o zarządzaniu
konieczne jest poznanie istoty zjawiska przedsiębiorczości oraz motywów,
które prowadzą do uruchomienia i rozwoju nowych przedsięwzięć.
Ważne w nauczaniu przedsiębiorczości jest przedstawienie koncepcji
teoretycznych oraz wyników empirycznych poszukiwań dotyczących przedsiębiorczych kompetencji, z uwzględnieniem pasji jako głównego i najważniejszego źródła inspiracji dynamicznych działań przedsiębiorczych. Analiza
zjawiska przedsiębiorczości z uwzględnieniem przede wszystkim czynników
niematerialnych jest istotna do zrozumienia motywów działania przedsiębiorców pasjonatów i ich sposobów osiągania sukcesów na rynku.
Pasja jest tutaj rozumiana jako pewna postawa życiowa, która skłania do zaangażowania się w jakąś ideę całym sobą. Z obserwacji autorki
wynika, że dążenie do niezależności, samorealizacja, pasja czy wdrażanie
własnych wynalazków to motywy, które kierują przedsiębiorcami nastawionymi na tworzenie przede wszystkim wartości, a nie czyste gromadzenie
zysku. Tacy przedsiębiorcy zwykle odnoszą sukcesy, a porażka jest jedynie nowym doświadczeniem na drodze do realizacji wyznaczonego celu.
Posiadają tak silną motywację, że wygrywa ona z lękiem przed podjęciem
nowego wyzwania.
2. Istota przedsiębiorczości
Przedsiębiorczość jest istotnym tematem badawczym zarówno ze względu
na swoją złożoność teoretyczną, jak i doniosłość praktyczną. Należy przyjąć,
że przedsiębiorczość jest zjawiskiem społeczno-gospodarczym odnoszącym
się do pewnego typu aktywnych zachowań podejmowanych przez jednostki,
których istotą jest innowacyjność. Sukces tych gospodarek, którym udało
się odnotować znaczący wzrost, ma swoje podłoże w rozwoju przedsiębiorczości, w umiejętności generowania talentów przedsiębiorczych i mechanizmu, który te talenty napędza.
Jednoznaczne zdefiniowanie pojęcia przedsiębiorczości nastręcza wielu
problemów. Jeden z najwybitniejszych twórców teorii przedsiębiorczości,
J. Schumpeter, definiował przedsiębiorczość jako „proces twórczej destrukcji, w wyniku której powstają nowe kombinacje w sferze wytwarzania, będące
zalążkiem działań przedsiębiorczych” (Schumpeter 1990: 104). Tak więc,
istota przedsiębiorczości polega na zrywaniu z rutyną i demontowaniu istniejących struktur. Z kolei na gruncie teorii organizacji J. Timmons określa przedsiębiorczość jako „sposób myślenia, rozumowania oraz działania,
nakierowany na wyszukiwanie szans” (Glinka 2008: 15). W. Gartner, podobnie jak J. Schumpeter, rozumie przedsiębiorczość jako „akt kreacji, innowacyjność, tworzenie nowego bytu”. Uważa, że nowe przedsięwzięcia
powstają w obszarze czterech współzależnych wymiarów: jednostki, otoczenia, organizacji i procesów, które sprawiają, że każde nowe przedsięwzięcie
162
Przedsiębiorcy pasjonaci jako wzór dla rozwijania postaw przedsiębiorczych...
jest niepowtarzalne i odmienne od innych (Gartner 1992). Szkoła harwardzka, której głównymi przedstawicielami są J. Timmons i H. Stevenson,
definiuje przedsiębiorczość jako „proces tworzenia lub rozpoznawania szans
oraz wykorzystywania ich bez względu na posiadane aktualnie zasoby. Jest
ona aktem twórczym przedsiębiorcy, który znajduje w sobie i poświęca dość
energii, aby zainicjować i zbudować przedsiębiorstwo lub organizację,
zamiast tylko obserwować, analizować i opisywać” (Timmons 1999: 218).
Przedsiębiorczość można więc traktować jako proces kreowania czegoś
odmiennego z uwagi na jego wartość. W procesie tym poświęca się konieczny
do realizacji tego celu czas i wysiłek, zakładając towarzyszące mu finansowe,
psychiczne i społeczne ryzyko oraz oczekując uzyskania nagrody finansowej,
a także osobistej satysfakcji.
Dane empiryczne wskazują, że badając przedsiębiorczość, mamy do czynienia z połączeniem wielu cech, spośród których każda ma swoje znaczenie. Według P. Druckera przedsiębiorczość „jest cechą danej osoby czy
instytucji, ale nie jest cechą osobowości. Jest ona sposobem zachowania,
a jej podstawami są raczej koncepcja i teoria niż intuicja” (Drucker 1992: 30).
Wynika z tego, że może ona być także umiejętnością, której można się
nauczyć.
Podsumowując rozważania na temat określenia istoty przedsiębiorczości,
można przyjąć, że współcześnie „przedsiębiorczość jest rozumiana jako
szczególny typ aktywności ludzi działających indywidualnie lub wewnątrz
organizacji, polegającej na poszukiwaniu i wykorzystywaniu szans oraz tworzeniu innowacyjnych rozwiązań”. Innowacja jest szczególnym narzędziem
przedsiębiorców, jak mówi P. Drucker, „można ją przedstawić jako dyscyplinę, można się jej nauczyć, można ją praktykować. Przedsiębiorcy powinni
w celowy sposób szukać źródeł innowacji, szukać zmian i ich objawów,
wskazujących na okazje do skutecznej innowacji” (Drucker 1992: 29).
We wszystkich sądach przeważa opinia, że przedsiębiorczość oznacza
budowanie czegoś nowego, odmiennego, tworzenie lub przekształcanie wartości. Narasta przekonanie, że przedsiębiorczość jest zjawiskiem o dużej
złożoności, co sprawia, że uwarunkowana jest szeregiem czynników ekonomicznych, społecznych i kulturowych. Przedsiębiorczość, którą należy rozwijać w procesie socjalizacji młodego pokolenia Polaków, wiąże się z działaniem przedsiębiorczym, a nie z przedsiębiorstwem jako instytucją, która
jest zaledwie kontekstem dla działania przedsiębiorczego i interakcji przedsiębiorcy z innymi podmiotami.
3. Funkcje przedsiębiorcy i jego rola w otoczeniu
społeczno-gospodarczym
Przedsiębiorczość nie istnieje bez przedsiębiorców. Ze wszystkich czynników determinujących osiągnięcie sukcesu w działalności przedsiębiorczej
sam przedsiębiorca jest najbardziej kluczowym podmiotem.
vol. 10, nr 1 (36), t. 2, 2012
163
Dorota Ogrzyńska
Według J. Shumpetera przedsiębiorca dynamizuje gospodarkę przez
ciągłe wprowadzanie innowacji, które są siłą napędową poruszającą mechanizm gospodarczy. Jego zdaniem przedsiębiorczość jest charakterystyczna
dla działalności ludzi pełnych pomysłów, inicjatyw i wytrwałości w pokonywaniu barier, łamaniu stereotypów, uodpornionych na stresy i porażki
(Schumpeter 1990: 105). Twierdzi, że istnieją trzy główne czynniki motywujące przedsiębiorców do działania. Są to: marzenie o ustanowieniu mocarstwa, potrzeba współzawodnictwa, udowodnienia, że jest się lepszym, sukcesu
oraz radość tworzenia, kreatywnego wykorzystania własnej energii i możliwości. Schumpeter traktuje przedsiębiorcę jako głównego sprawcę postępu
i rozwoju, twórczego destruktora, wytrącającego gospodarkę z pewnego stanu
równowagi. To przekonanie o szczególnej roli przedsiębiorcy w gospodarce
obecne jest w rozważaniach o przedsiębiorczości do dziś. Jak zauważa
S. Kwiatkowski, przedsiębiorca wykorzystując w procesie kreowania czegoś
nowego swoją niewidoczną dla innych wiedzę, może być postrzegany jako
tworzący coś z niczego (Kwiatkowski 2001: 447).
Odmienny pogląd na rolę przedsiębiorcy wyraził wybitny ekonomista
I. Kirzner, który uważa, że przedsiębiorca to ten, który dostrzega istniejącą
na rynku szansę, osiąga swój zysk i jednocześnie doprowadza rynek do
równowagi. By móc działać skutecznie, reagować na pojawiające się możliwości, przedsiębiorca musi być otwarty, wrażliwy i wyczulony na nowe
informacje (Kirzner 2001: 74). Należy zaznaczyć, że podejścia Schumpetera
i Kirznera są komplementarne, a różnica polega bardziej na kwestii rozłożenia akcentów niż fundamentalnej niezgodzie.
Przedsiębiorca pełni najważniejsze funkcje w przedsiębiorstwie. Skupiając pełnię władzy oraz realizując wytyczone przez siebie cele, podejmuje
strategiczne decyzje, jak również aktywnie angażuje się w bieżącą działalność
organizacji. Przedsiębiorca jest głównym motorem przedsięwzięcia, którego
przetrwanie oraz rozwój są uzależnione od jego zdolności do skutecznego
dostrzegania, oceny oraz realizacji szans pojawiających się w otoczeniu.
J. Saya podkreśla, że przedsiębiorca umiejętnie łączy czynniki produkcji,
przenosząc zasoby ekonomiczne z obszaru niższej do obszaru wyższej efektywności (Stankiewicz 2006: 153).
Przedsiębiorcą jest osoba zdolna do stworzenia idei i do jej realizacji,
spełnia zatem wiele ról wymagających różnorodnych cech. Powinien być
wizjonerem, liderem, projektodawcą, podejmującym ryzyko, zdobywającym
środki, elastycznie dostosowującym się do sytuacji, tworzącym sieci społeczne.
W celu poznania mechanizmów rozwoju gospodarczego konieczne jest
zrozumienie funkcji przedsiębiorcy i jego roli w gospodarce. Nowoczesny
przedsiębiorca, ukształtowany przez bardzo różne demograficzne, prawne,
techniczne, materialne i kulturowe czynniki, staje sie nową siłą społeczną.
Jeżeli przyjąć, że prawdziwe jest stwierdzenie, że to ludzie zmieniają świat,
to najbardziej aktywnymi inicjatorami tych zmian i odkrywcami nowych
możliwości są przedsiębiorcy.
164
4. Znaczenie pasji w odnoszeniu sukcesów
w działaniach przedsiębiorczych
Pracować z pasją to marzenie wielu ludzi, głównie młodych, będących
na początku kariery zawodowej. Tam, gdzie biznes spotyka się z pasją,
można liczyć na długofalowy sukces gospodarczy i osobisty. Iskierki przedsiębiorczości zyskują przestrzeń i rozpalają prawdziwy ogień innowacyjnych
działań, przynoszący wymierny zysk ekonomiczny oraz wartość dodaną
w postaci unikatowej propozycji rynkowej, poczucia samorealizacji i samospełnienia. Pasja to odpowiedź na pytanie: „Dlaczego niektórzy przedsiębiorcy, szczególnie właściciele małych firm, na swój indywidualny sposób
szybciej osiągają sukces niż pozostali i potrafią ten sukces trwale utrzymać?”.
Dostrzeżenie tej szczególnej pasji, rozumianej jako specjalistyczna wiedza,
kompetencje, zainteresowania, twórcze działanie, doskonałe wykonanie
dzieła, powoduje wzrost społecznej akceptacji dla tego sposobu prowadzenia działalności gospodarczej. Stanowi podstawę dla nowego sposobu życia
– przedsiębiorczego. Przedsiębiorczość ta wymaga twórczej wyobraźni, trafnej oceny przyszłych nakładów i zysków oraz umiejętności rozeznawania
złożonych sytuacji społecznych.
Pasja jest więc tym, co się uprawia, angażuje w to całe serce, wszystkie
myśli i dużo czasu. Kocha się to i dopieszcza, chce się temu poświęcić,
podzielić z innymi. Pasja jest jedną z sił, które sprawiają, że mimo trudności, warto iść dalej swoją drogą i dążyć do wyznaczonych celów. Pasja pozwala
wyrazić samego siebie, jest spełnieniem odwiecznej potrzeby wolności, niezależności i swobody.
W przedsiębiorczości pasja może być rozumiana jako pasja tworzenia,
skupiająca całą uwagę przedsiębiorcy na jakości produktów i usług, ale
może też być to pasja do rozwijania firmy czy robienia biznesu (pieniędzy).
Na pewno pasja polega na bardzo intensywnym, emocjonalnym zaangażowaniu się w daną sprawę. Jest siłą sprawczą każdego twórczego działania.
K. Obłój udowadnia na podstawie badań i obserwacji, że z marzeń i decyzji można zbudować sukces firmy. Na pytanie, co jest najważniejsze dziś
w globalnym biznesie, odpowiada: „Pasja!” (Obłój 2010: 21). Stąd wniosek,
że pasja jest najważniejszym motywem dla uruchamiania i dynamicznego
rozwoju firmy. Bez tego żaden biznes nie ma szans na przetrwanie w dłuższym okresie w świecie morderczego tempa, niepewności i globalnej konkurencji.
Historia przedsiębiorczości w Polsce zna takie przypadki, gdy o sukcesie
rynkowym zdecydowała pasja i głęboka wiara we własny pomysł. Pan Marian
Piasecki urodził się w Karpaczu. Przez 27 lat mieszkał i pracował w Niemczech jako specjalista od zabezpieczania reaktorów atomowych w zakładach
Simens. Po redukcji etatu przeszedł na wcześniejszą emeryturę. Wrócił do
Polski ze sporą odprawą i oszczędnościami. Miał wtedy 58 lat. Gdy zaczął
interesować się możliwością stworzenia Parku Miniatur Zabytków Dolnego
vol. 10, nr 1 (36), t. 2, 2012
165
Dorota Ogrzyńska
Śląska, nikt nie wierzył, że pomysł może się udać, a tym bardziej, że można
na nim zarobić. Pytany o motywy swojej decyzji mówi: „Po kilku miesiącach
zrozumiałem, że bezczynność nie smakuje tak dobrze jak działanie z pasją.
Wpadłem na pomysł stworzenia miniatur obiektów leżących w Kotlinie
Jeleniogórskiej (…). Motywem nie był sentyment, ale biznes (…). Chciałem
też co dzień spoglądać na moje dzieła i moją małą ojczyznę. Dla takich
rzeczy warto podjąć każdy wysiłek”.
Przedsiębiorca nie mógł znaleźć żadnego funduszu, który wsparłby jego
przedsięwzięcie. W końcu sfinansował je sam. Dzisiaj park jest odwiedzany
nawet przez 900 osób dziennie. Tu mogą zobaczyć odwzorowane z niesamowitą dokładnością, w skali 1:25 zabytki, które w rzeczywistości są od
siebie oddalone nawet o sto kilometrów. Po pięciu latach biznes zbudowany
na sentymencie zaczął przynosić wymierne zyski.
Przytoczony przykład dowodzi, że przedsiębiorcy mogą budować silne
przedsiębiorstwa z marzeń. Z jednej strony są zaangażowanymi pasjonatami,
a z drugiej strony skutecznymi biznesmenami. W każdym przedsięwzięciu
połączenie pasji ze zrozumieniem reguł rządzących rynkiem daje gwarancję
sukcesu. Połączenie pomysłu z determinacją i odpowiednimi kompetencjami
jest drogą do dynamicznego rozwoju przedsiębiorstwa. Doświadczenie uczy,
że biznes musi być rentowny i innowacyjny, przy czym innowacyjność należy
w przedsiębiorczości traktować bardzo szeroko. Założyciele firmy powinni
mieć unikalną wiedzę, która pozwala na uniknięcie wszelkich przeciwności.
Muszą być ludźmi sukcesu, chociaż niekoniecznie na polu biznesu, i muszą
głęboko wierzyć w pomysł, być uczciwi i pracowici.
Jerzy Zbyszewski, znany miłośnikom polskich koni arabskich w kraju
i za granicą, założyciel ośrodka George Z Training Center, a przede wszystkim promotor wielu polskich koni za Oceanem, o motywach założenia
własnej firmy mówi: „Konie były moją pasją od dziecka. Choć urodziłem
się w Bielsku-Białej, to zawsze marzyłem o tym, by mieszkać na wsi i jeździć konno. Swoją pasję zmieniłem w biznes, z którego żyję. To jest dla
mnie przyjemność i z radością wstaję każdego dnia, by robić to, co kocham”.
Każda pasja, jak w tym przypadku, może przekształcić się w biznes
przynoszący duże pieniądze. W Polsce do grona znanych przedsiębiorców
pasjonatów, którzy odnieśli sukces na rynku, można zaliczyć I. Eris, W. Kruka,
M. Dudę czy M. Łukasiewicza. Oczywiście lista przedsiębiorców, którzy
odnieśli spektakularny sukces rynkowy, mogłaby być o wiele dłuższa. Ważne
jest, że osoby te łączy ten sam scenariusz zdobywania najwyższych pozycji
w branży – przedsiębiorca chciał wyrazić swoją pasję! To właśnie spowodowało, że te przedsięwzięcia powiodły się, podczas gdy tak wiele innych
zakończyło się klęską.
Oczywiście, aby osiągnąć sukces, nie wystarczy tylko pasja. Potrzebna
jest doskonała organizacja, innowacja, umiejętność pozyskiwania źródeł
finansowania ambitnych przedsięwzięć, dobry marketing. Jednak wszystko
zaczyna się od pasji. Każdy z twórców powyższych przedsięwzięć kochał to,
166
co tworzył. Angażował w swoje przedsięwzięcie pieniądze, czas, wiedzę,
emocje, aż stało się ono nieodłączną częścią jego życia.
Przedsiębiorcy działający z pasją wyróżniają się wiarą we własne możliwości, poczuciem sprawstwa i pewnością siebie. Właśnie pewność siebie jest
często podawana jako ważny czynnik działań przedsiębiorczych (Gudkova
2006: 166). Konsekwencją działalności przedsiębiorczej zmotywowanej pasją
jest także dominujące występowanie perspektywy przyszłościowej. Jest to
wewnętrzny przymus, aby ciągle chcieć lepiej i więcej. To z kolei wiąże się
z podtrzymywaniem poczucia własnej wartości.
Sukces zawdzięcza się traktowaniu pracy jako pasji, otwartości, wytrwałości w realizacji celów, autorskiemu stylowi zarządzania, zaufaniu w stosunku do klientów i pracowników, umiejętnościom komunikacyjnym i pracy
zespołowej oraz umiejętności wykorzystywania wiedzy (Koładkiewicz 2004:
42). K. Obłój podkreśla, że pasja buduje motywację i zaangażowanie, które
nadają firmie sens istnienia, daje także przedsiębiorcom i ich pracownikom
szansę na prawdziwe zaangażowanie i ogrom zwyczajnej radości. Dopiero
połączenie pasji i dyscypliny tworzy prawdziwie wygrywające strategie. Firmy
nie tylko są skuteczne w dynamicznym działaniu, ale także tworzą świat
wartości, marzeń i nadziei (Obłój 2010: 93).
Badania empiryczne wykazują (własny projekt badawczy: „Analiza działań przedsiębiorczych, których inspiracją jest pasja” przeprowadzony w latach
2009–2011), iż przedsiębiorcy z pasją uruchamiają swój ambitny biznes
i dynamicznie rozwijają go z sukcesem niezależnie od regionu, w jakim
działają, poziomu bezrobocia oraz polityki społeczno-gospodarczej. Należy
przypuszczać, że przedsiębiorstwa, których powstanie zdeterminowane jest
pasją i potrzebą samorealizacji, pojawiłyby się na rynku bez względu na
utrudnienia. Pasja to element przedsiębiorczości, który obejmuje coś więcej
niż wyczulenie na nowe możliwości rynkowe. Ludzie z pasją prędzej czy
później zaczynają robić to, co najbardziej lubią, nawet jeśli jest to bardzo
trudne. Na konferencji poświęconej rozwojowi małych i średnich przedsiębiorstw premier Polski, Donald Tusk, powiedział: „Myślę, że ludzie z pasją
zawsze wygrywają. Pasjonat, który ma w sobie żar, zrobi karierę jako historyk, kowal artystyczny czy prywatny przedsiębiorca. Pasjonat nie wybiera
między tym, co kocha, a tym, co się opłaca.”
5. Przedsiębiorcy z pasją
Pasja wychodzi od określenia spraw, na których rzeczywiście ludziom
zależy i które służą ich najwyższym aspiracjom. Oznacza to, że nie tyle
cechy osobowości, ile motywy odgrywają szczególnie istotną rolę w procesie
uruchamiania przedsięwzięć i osiągania wysokiej dynamiki wzrostu.
Przedsiębiorcy z pasją w życiu prywatnym i zawodowym stają się autorytetem, ludźmi odpowiedzialnymi za siebie i innych. Ludzie o wysokim
poziomie osobistego mistrzostwa swoje wizje zmieniają w życiowe cele,
vol. 10, nr 1 (36), t. 2, 2012
167
Dorota Ogrzyńska
świadomie i konsekwentnie się do nich zbliżają i osiągają je. Biorą życie
w swoje ręce, skupiają wokół siebie doskonałe zespoły pracowników, pogłębiają kompetencje w dziedzinie stosunków międzyludzkich, nawiązują trwałe
związki z klientami, czym budują swoją przewagę konkurencyjną (Tracy
i Scheelen 2001: 9). Kieruje nimi wewnętrzna potrzeba uczenia się przez
całe życie. Mistrzostwo osobiste jest dyscypliną ciągłego wyjaśniania i pogłębiania osobistej wizji przyszłości, koncentrowania energii, kształcenia cierpliwości i obiektywnego obserwowania rzeczywistości. Kiedy ludzie się
naprawdę o coś troszczą, stają się również w naturalny sposób zaangażowani.
Są pełni energii i entuzjazmu, działają optymalnie, wykorzystując wszelkie
dostępne zasoby. Nie poddają się nawet wtedy, gdy doświadczają frustracji
i niepowodzeń.
Mistrzowską osobowość charakteryzuje pozytywna reakcja na stres, niepowodzenia i nieszczęścia. Cechą osobowości lidera jest skłonność do wyszukiwania pozytywnych stron każdej sytuacji. Próbuje on w każdym przykrym
przeżyciu, w każdym niepowodzeniu znaleźć coś pozytywnego, potraktować
je jak naukę na przyszłość, a każdą porażkę przekuć w doświadczenie (Senge
2002: 134). Wiara we własne siły i duma z osiągnięć buduje pewność siebie.
Tym samym korzystnie wpływa na otoczenie.
Autorka na podstawie wywiadów z przedsiębiorcami, którzy podjęli
ryzyko pracy „na swoim” i odnieśli sukces na konkurencyjnym rynku, przyjmuje założenie, że aby osiągnąć wysoki pułap przedsiębiorczości, potrzebna
jest pasja. Takie założenia skłoniły autorkę pracy do przyjęcia głównie jakościowych metod badawczych, w tym elementów teorii ugruntowanej z wykorzystaniem wywiadów i obserwacji, analizy tekstów i metod narracyjnych.
Celem badań było uzyskanie indywidualnej historii (narracji) dochodzenia
do działalności gospodarczej oraz maksymalnej wiedzy na temat pasji badanych przedsiębiorców. Badania jakościowe prowadzone były w terenie.
Celem badań było poznanie, jaki wpływ mają działania z pasją na kształtowanie kultury przedsiębiorczości i odniesienie sukcesu społeczno-gospodarczego przez badane przedsiębiorstwa. Łącznie w latach 2009–2011 przeprowadzono 27 częściowo strukturalizowanych wywiadów z przedsiębiorcami.
Były to wywiady swobodne, gdzie prowadzący wywiad pracował bez ustalonej z góry dokładnej listy pytań do respondentów. Grupa ta była zróżnicowana pod względem rodzaju prowadzonej działalności, regionu oraz
długości okresu funkcjonowania firmy na rynku. Wywiady przeprowadzono
z celowo dobraną grupą osób prowadzących zarejestrowaną działalność
gospodarczą. Najważniejszym kryterium doboru próby była pasja jako motyw
uruchomienia i dynamicznego rozwoju przedsięwzięć gospodarczych. Zgromadzony materiał empiryczny został poddany analizie jakościowej z wykorzystaniem procedur metodologii ugruntowanej (Konecki 2000: 39).
W badaniach uczestniczyli przedsiębiorcy stojący na czele swoich firm,
którzy te firmy zakładali i od początku nimi zarządzają. Przeprowadzone
badania miały charakter otwarty, dynamiczny, nakierowany na poznanie
168
motywów kierujących przedsiębiorcami przy zakładaniu działalności gospodarczej oraz zachodzących zależności pomiędzy podawanymi motywami
a rozwojem badanych firm na rynku. Szczególnie ważne w nich było dostrzeganie nieoczekiwanych zależności przyczynowo-skutkowych. Siłą rzeczy, jest
to jednak badanie wycinkowe, a jego celem nie jest i nie może być generalizacja wyników na całą populację.
Na podstawie analizy literatury tematu i własnych badań autorki można
postawić tezę, że przedsiębiorca, który działa z pasją, rozwija i realizuje
swoje zamiłowania, spełnia marzenia, tworzy kulturę, która z ogromną siłą
przenika do społeczeństwa, kształtując nowy wizerunek polskiego przedsiębiorcy. Przedsiębiorcy pasjonaci są źródłem informacji i stanowią dobry
wzór dla rozwijania postaw przedsiębiorczych i aktywności gospodarczej
młodzieży. Ich sukcesy na rynku uczą, że aktywność i pasja są kluczem do
kariery.
6. Nauczanie przedsiębiorczości przez modelowanie
Badania nad przedsiębiorczością jako odrębna dziedzina akademicka są
stosunkowo młodą dyscypliną, posiadającą jednak już znaczny dorobek
i ustabilizowane miejsce na akademickiej mapie. Powstają też inicjatywy
popularyzujące przedsiębiorczość, organizowane są konferencje, sympozja,
projekty badawcze poświęcone samej problematyce przedsiębiorczości. Stale
poszukuje się najlepszych metod rozwijania aktywności przedsiębiorczej ludzi
młodych.
Rozwój działań przedsiębiorczych nakierowanych na tworzenie, odkrywanie i wykorzystanie szans, uwarunkowanych zespołem materialnych i niematerialnych czynników związany jest z jednostką i jej kompetencjami oraz
środowiskiem, w którym ona działa. Do niematerialnych uwarunkowań
powstawania i rozwoju przedsiębiorstw należy zaliczyć: kompetencje przedsiębiorcze, proces uczenia się oraz sieć osobistych powiązań przedsiębiorcy.
Koncepcja kompetencji przedsiębiorczych dostarcza odpowiedzi na jedno
z fundamentalnych pytań stawianych przez badaczy na gruncie przedsiębiorczości. Co decyduje o tym, że tylko niektórzy dostrzegają oraz realizują
szanse pojawiające się w otoczeniu?
Jako jedną z najbardziej całościowych koncepcji w tej dziedzinie S. Gudkova uznaje model zaproponowany przez R. Boyatzisa. Skuteczność działań
jest w tym modelu definiowana jako stopień realizacji podejmowanych zadań
oraz stawianych celów. Boyatzis przyjął, że kompetencja przedsiębiorcza to
„określona charakterystyka osoby, której wynikiem jest wysoka oraz nadzwyczajna efektywność podejmowanych działań”. Szerszą definicję kompetencji przedsiębiorczych podaje B. Bird, określając je jako „charakterystyki,
takie jak ogólna oraz specjalistyczna wiedza, motywy, cechy osobowości,
postrzeganie siebie, rola społeczna oraz umiejętności, które prowadzą do
stworzenia, przetrwania i rozwoju przedsięwzięcia” (Gudkova 2008: 16).
vol. 10, nr 1 (36), t. 2, 2012
169
Dorota Ogrzyńska
Oznacza to, że skłonność do inicjatyw przedsiębiorczych może być nie tylko
efektem naturalnych cech osobowych – może także wynikać z czynników
społeczno-kulturowych i demograficznych lub też być pochodną przebytej
ścieżki edukacyjnej oraz kumulacji doświadczeń praktycznych. Wiedza ta
może być niezwykle przydatna do nauczania przedsiębiorczości. Może pomóc
nauczycielom akademickim w dostosowaniu ich kursów i programów w celu
lepszego przygotowania słuchaczy do podejmowania działań przedsiębiorczych. Powstają jednak pytania. Jak skutecznie nauczać przedsiębiorczości?
Jak pobudzać aktywność ludzi młodych? Jak ich inspirować do zakładania
własnej firmy?
Autorka, opierając się na własnych doświadczeniach, proponuje wykorzystanie technik i strategii NLP (programowania neurolingwistycznego),
która znana jest jako dyscyplina, najczęściej definiowana jako studium
doskonałości, gdzie najlepszym wzorem dla rozwijania postaw przedsiębiorczych i pobudzania aktywności ludzi młodych są przedsiębiorcy pasjonaci.
Studium doskonałości ich osiągnięć pozwala poznać motywy założenia
własnej firmy, sposoby działania, osiągania celów, budowania sieci osobistych
powiązań. Odkrywanie pewnych podstawowych wzorców myślenia i postępowania przedsiębiorców, którzy z sukcesem prowadzą swój biznes, pozwala
na wykorzystanie tej wiedzy w celu opracowania schematów i technik pomagających młodym ludziom w podejmowaniu decyzji o uruchomieniu własnego
przedsięwzięcia. Sama metoda NLP bazuje na tym, co się sprawdza. Zakłada,
że można poznać własne pragnienia oraz je zrealizować, pod warunkiem
że podejmuje się właściwe działania i posiada odpowiednie zasoby (McDermott i Jago 2003: 23). Dlatego tak łatwo zaadaptować tę metodę do nauczania przedsiębiorczości.
Określanie czyjegoś sposobu działania (w tym wypadku przedsiębiorców)
w NLP nazywane jest modelowaniem. Modelowanie to szczegółowe poznawanie sposobu postępowania innych: realizowania zadań, wykorzystywania
jakiejś umiejętności, wchodzenia w konkretny stan (McDermott i Jago
2003: 27). Im więcej wiemy na temat przedsiębiorcy, który odnosi sukcesy
rynkowe, którego chcemy naśladować, tym łatwiej nam przyjąć sposób jego
postępowania. Jeżeli można to opisać, to można też się tego nauczyć i można
to sobie przyswoić.
Modelowanie w przedsiębiorczości pozwala stworzyć wzorzec przedsiębiorcy, który poprzez innowacje jest głównym sprawcą postępu i rozwoju,
ma wizję i odwagę, racjonalnie potrafi skalkulować koszty i korzyści. Wymaga
to poznania sposobu ich działania, określenia ich nastawienia do tego, co
robią; co na ten temat sądzą, o czym myślą, kiedy działają, jak sobie radzą
z problemami i własnymi błędami.
Modelowanie to pewna postawa, która wywodzi się od pytania: „Jak oni
to robią?”. Pozwala wejść w skórę modelowanego przedsiębiorcy i zrozumieć,
dlaczego on tak, a nie inaczej postępuje. Zakłada, że możemy nauczyć się
działać równie skutecznie jak inni, pod warunkiem że wiemy, jak oni to
170
robią, oraz mamy wystarczająco szczegółowe informacje. Analiza konkretnych przypadków przedsiębiorców pasjonatów może mieć ogromne zasługi
w wyjaśnianiu działań przedsiębiorczych, poczynając od rozumienia postrzegania pojawiających się możliwości i intencji towarzyszących ich podjęciu
poprzez postawy podtrzymujące te intencje oraz głębsze struktury poznania,
leżące u ich podstaw, które stwarzają możliwość wejrzenia w proces uczenia się jednostek przedsiębiorczych (Krueger 2003: 105). K. Konecki uważa,
że działalność przedsiębiorcza ma charakter procesualny, a warunkami podjęcia działalności gospodarczej są punkty zwrotne w biografii jednostki oraz
motywacja, pozostające w interakcji z tożsamością (Konecki 2007: 75).
Wpływ procesu modelowania na podejmowanie działań przedsiębiorczych
przebiega poprzez proces internalizacji postaw i wartości sprzyjających i afirmujących tego typu działania. Proces ten może zachodzić przez powielanie
wzorów ról zawodowych, pełnionych przez przedsiębiorców pasjonatów.
Jednocześnie ten sposób socjalizacji polega na kształtowaniu takich postaw
społecznych, które sprzyjają przedsiębiorczości. Gdy kształtowanie postaw
przedsiębiorczych wsparte jest takimi kulturowymi charakterystykami społeczeństwa, jak wysoki prestiż przedsiębiorcy, afirmacja pracy i bogacenia
się, to liczba młodych ludzi podejmujących działalność przedsiębiorczą stale
wzrasta.
Teza o kluczowej roli wiary we własne siły w kształtowaniu skłonności
do podejmowania konkretnych działań została zaczerpnięta przez autorkę
z metody NLP do interpretacji zachowań przedsiębiorczych. Zgodnie z nią,
osoby o pozytywnym przekonaniu o własnych możliwościach mają większą
skłonność do uruchomienia własnych przedsięwzięć, ponieważ wiara we
własne siły sprawia, że decyzje o wyborze przedsiębiorczej ścieżki kariery
zawodowej zapadają stosunkowo wcześnie, a zdobyte pozytywne doświadczenia wzmacniają przekonanie o możliwości osiągania sukcesu w kolejnych
przedsięwzięciach. D. Shepherd i J. Wiklund dowodzą, że aspiracje wzrostowe małych firm stanowią pochodną wiary we własne siły, kontroli nad
realizacją przedsięwzięcia oraz dostępu do kluczowych zasobów, niezbędnych
do rozpoczęcia i prowadzenia działalności gospodarczej (Cieślik 2008: 62).
Z kolei koncepcja poczucia własnej skuteczności zaproponowana przez
Bandurę odnosi się do opinii człowieka na temat własnych możliwości
w konkretnych sytuacjach. Poczucie własnej skuteczności zależy od takich
czynników, jak rzeczywiste osiągnięcia, oceniane na podstawie własnych
doświadczeń; doświadczenia związane z obserwacją sukcesów i porażek
innych; społeczna perswazja oraz pobudzenie emocjonalne (Gudkova 2008:
22). Jednostki charakteryzujące się wysokim poczuciem własnej skuteczności mają większe aspiracje, są skłonne do wytyczania bardziej ambitnych
długofalowych celów, a także z większym zaangażowaniem podchodzą do
ich realizacji.
Koncepcje te odgrywają znaczącą rolę w wyjaśnieniu mechanizmu inicjowania przedsięwzięć biznesowych i mogą być wykorzystywane do modevol. 10, nr 1 (36), t. 2, 2012
171
Dorota Ogrzyńska
lowania. Potwierdzają, że łatwiej osiągają sukces rynkowy ci przedsiębiorcy,
którzy otwierają swoje firmy z potrzeby samorealizacji, pasji, myślą o nieustannym rozwoju swojej firmy, są wykształceni i posiadają pewne doświadczenie biznesowe. Bardzo istotną rolę odgrywa umiejętność obiektywnej
oceny własnego potencjału i bezwarunkowe uznanie, że kwalifikacje, kompetencje i gruntowna, często specjalistyczna wiedza wymagają stałego doskonalenia i pracy nad sobą.
7. Dydaktyka oparta na rodzimych wzorcach
Rozpoznanie istoty przedsiębiorczości i jej kulturowych aspektów ma
istotne znaczenie zarówno dla tych, którzy konstruują programy jej rozwoju,
jak też dla samych przedsiębiorców. W analizie przedsiębiorczości ważny
jest nie tylko jej główny aktor – przedsiębiorca, ale też uwarunkowania
społeczne, w których żyje i działa.
Przedsiębiorstwo jest uzależnione od otoczenia, w którym funkcjonuje,
a równocześnie samo wywiera na nie wpływ ze względu na różnorodne,
wielopłaszczyznowe i wielokierunkowe powiązania z innymi podmiotami.
Wzajemne relacje między przedsiębiorczością a różnymi wymiarami społecznego świata są postrzegane jako coraz bardziej złożone (Granovetter
1985).
Legitymizacja przedsiębiorczości w środowisku kulturowym składa się
z jednej strony z moralnej akceptacji odwołującej się do zgodności z normami i wartościami społecznymi, a z drugiej strony z urzędowej akceptacji,
odwołującej się do zgodności z istniejącymi uregulowaniami prawnymi.
Występowanie i zakres takich zjawisk pozostają w ścisłej korelacji z kulturowym profilem danego społeczeństwa. Znajomość kulturowego kontekstu
jest więc dla małych przedsiębiorców kluczowa, podobnie jak umiejętność
dostrzegania w nim zarówno zagrożeń, jak i szans na rozwój oraz innowacje (Glinka 2008: 260).
Patrząc z tej perspektywy, nauczanie przedsiębiorczości nie może pomijać jej związków z otoczeniem, musi uwzględniać jej kulturowy kontekst
oraz dynamikę zmian w tym zakresie, dlatego, zdaniem autorki, modelowanie powinno opierać się na rodzimych wzorcach. Badania nad przedsiębiorczością pokazują, że jej pojawienie się, natężenie, wzorce są w dużym
stopniu zdeterminowane lokalnie. Powstanie i przetrwanie firmy zależy od
efektywności indywidualnego przedsiębiorcy, ale również od sprzyjającego
mu środowiska.
Przedsiębiorcą można się stać w długim procesie interakcji pomiędzy
daną jednostką a jej środowiskiem. Procesy te mają charakter wewnętrzny
i składają się ze społecznego poznania, atrybucji, postaw i samooceny, podczas których ludzie analizują swoje zachowania, zachowania innych oraz
zachodzące wokół nich zdarzenia (Shaver 2003). Mimo że, jak pisze
B. Glinka, przedsiębiorcy postrzegają gospodarkę polską jako niesprzyjającą
172
przedsiębiorczości, w dużej mierze opartą na nieuczciwości i chęci wykorzystania innych podmiotów (Glinka 2008: 215), to cechy osobowości
i postawa pojedynczych osób, umiejętności współdziałania z innymi ludźmi
i otoczeniem, wywierają istotny wpływ na poziom przedsiębiorczości, rozumiany nie tylko w sensie indywidualnym, ale także ogólnospołecznym, i dają
podstawę do odmitologizowania negatywnego obrazu polskiego przedsiębiorcy. Sukcesy indywidualne odnoszone przez poszczególnych przedsiębiorców pasjonatów zachęcają do podejmowania działań przedsiębiorczych.
Kontakt z tymi przedsiębiorcami ma wymiar większy niż tylko wymiana
gospodarcza. Jest w nich coś niematerialnego, autentycznego, budzącego
powszechny szacunek dla ich działalności i podziw.
Łukasz Osowski i Michał Kaszczuk są najlepszym przykładem na to, że
mała firma z Trójmiasta może podbić świat. Kierowana przez nich spółka
IVO Software to obecnie świetnie rozpoznawana marka na rynku. Jest to
firma, która stworzyła najlepszy na świecie syntezator mowy ludzkiej IVONA.
Obaj panowie poznali się jeszcze podczas studiów na Politechnice Gdańskiej.
Szybko udało im się znaleźć wspólne zainteresowania i postawić sobie
ambitne cele, zbudować firmę, wprowadzić na rynek rewolucyjny produkt
i oczywiście zarabiać pieniądze.
Marcin Iwiński i Michał Kiciński, przedsiębiorcy roku 2008, pasjonaci
gier komputerowych, w ciągu zaledwie kilku lat od ukończenia liceum zbudowali firmę, która stała się największym wydawcą i dystrybutorem gier
komputerowych w Europie Środkowo-Wschodniej. Stworzyli wielokrotnie
nagradzaną grę „Wiedźmin”, której sprzedaż na świecie przekroczyła
1,7 mln sztuk, wprowadzili CD Projekt do światowej czołówki producentów
gier, stworzyli platformę cyfrowej dystrybucji GOG.com. Dzisiaj są jednymi
z najmłodszych polskich milionerów.
Coraz częściej własne przedsiębiorstwa prowadzą ludzie młodzi, starannie wykształceni, aktywnie włączający się w życie społeczne. Do bogactwa
częściej dochodzą dzięki ciężkiej pracy, innowacyjnym pomysłom i determinacji w działaniu, niż lekceważeniu i omijaniu prawa. Mozolnie budują
swój autorytet. Ludzie przedsiębiorczy uważają, że klucz do przyszłości
i sukcesu tkwi przede wszystkim w ich własnych decyzjach i działaniach.
Przedsiębiorcami zostają znani aktorzy, muzycy, piosenkarze i sportowcy.
Marek Kondrat, aktor, pasjonat win, ostatecznie kilka lat temu porzucił
scenę i założył ogólnopolską sieć sklepów winiarskich Winarium Marek
Kondrat i Syn. Sonia Bohosiewicz, popularna aktorka, pasjonatka sushi
i kultury azjatyckiej, niedawno zrealizowała swoje marzenie i otworzyła na
warszawskim Mokotowie małą restaurację Sushibu. Z kolei znany muzyk,
lider zespołu Formacja Nieżywych Schabuff, prowadzi w Częstochowie Artystyczne Przedszkole Olka Klepacza.
Podobnych przykładów jest bardzo wiele. Przyczynia się to do nowego
sposobu postrzegania polskiego przedsiębiorcy, gdyż obraz całości składa
się z odwołań do indywidualnej przedsiębiorczości. Wynikałoby stąd, iż
vol. 10, nr 1 (36), t. 2, 2012
173
Dorota Ogrzyńska
przedsiębiorca cieszy się coraz większym społecznym zaufaniem, a prywatni
przedsiębiorcy generalnie przestali być w Polsce postrzegani negatywnie.
Stawianie osób znanych, ogólnie cenionych i szanowanych, które prowadzą
swój biznes z pasją za wzór dla rozwijania postaw przedsiębiorczych, może
stanowić inspirację do podjęcia decyzji o założeniu własnej działalności
gospodarczej.
8. Zakończenie
Modelowanie, gdzie wzorem jest przedsiębiorca pasjonat, który wyróżnia
się doskonałością w uprawianej przez siebie dziedzinie, może być skuteczną
metodą nauczania przedsiębiorczości. Obserwacja przedsiębiorców pasjonatów uczy, że każdy udany biznes rozpoczynał się w ten sam sposób – przedsiębiorca chciał wyrazić swoją pasję. Do uzyskania właściwych rezultatów
niezbędna okazała się inicjatywa, aktywność, innowacyjność, inteligencja
oraz wytrwała praca. Przykłady działalności przedsiębiorców pasjonatów
mogą przyczynić się do innego, nowego spojrzenia na przedsiębiorczość
jako alternatywę dla pracy na etacie. Cywilizacja potrzebuje przedsiębiorców
pasjonatów, podobnie jak potrzebuje mądrych polityków, odpowiedzialnych
przywódców religijnych, artystów, naukowców i techników, nauczycieli
i prawników, którzy zabezpieczają wzrastanie człowieka i rozwój społeczeństwa poprzez wychowanie i dydaktykę. Jeżeli młodzi ludzie akceptują i starają się naśladować postępowanie ludzi sukcesu w każdej dziedzinie swojego
życia, to umożliwiają sobie osiągnięcie tych samych celów (Tracy i Scheelen
2001: 12).
Reasumując, można postawić wniosek, że przedsiębiorcy, którzy własną
pasję potrafią przełożyć na działania biznesowe, działają na rynku małych
przedsiębiorstw lepiej i skuteczniej od innych. Potrafią podejmować większe
ryzyko w imię sukcesu firmy. Są skoncentrowani na realizacji własnych
ambitnych celów, oddani, zakochani w tym, co robią i tym samym zarażają
swoja pasją wszystkich wokół.
Pasjonaci tworzą w Polsce nową kulturę przedsiębiorczości. Ich osobowość, postawa i wartości, które wyznają, budzą szacunek i sprawiają, że
przedsiębiorca kojarzy się z człowiekiem sukcesu, kreatorem nowej przedsiębiorczej rzeczywistości. Trudno nie zauważyć, że przedsiębiorcy pasjonaci
żyją i tworzą z pasją, realizują swoje marzenia, odnoszą sukcesy w biznesie
i tworzą nowe normy, wartości w kulturze nowego wieku przedsiębiorczości. Oddziaływanie pasji na tle innych czynników motywacyjnych ma bowiem
istotny charakter: wzmacniający, komplementarny i ukierunkowujący.
Mgr Dorota Ogrzyńska – Akademia Leona Koźmińskiego w Warszawie.
E-mail: [email protected]
174
Bibliografia
Cieślik, J. 2006. Przedsiębiorczość dla ambitnych. Jak uruchomić własny biznes, Warszawa:
Wydawnictwa Akademickie i Profesjonalne.
Drucker, P. 1992. Innowacja i przedsiębiorczość. Praktyka i zasady, Warszawa: Polskie
Gartner, W. 1992. A Conceptual Framework for Decsrubing the Phenomenon of New
Venture Creation, Academy of Management Review, nr 4.
Granovetter, M.S. 1985. Economic action, social structure and embeddedness. American
Journal of Sociology, nr 91, s. 481–510.
Gudkova, S. 2006. Rola doświadczenia w procesie uczenia się przedsiębiorców. Problemy
Zarządzania, nr 1, s. 163–176.
Gudkova, S. 2008. Rozwój małych przedsiębiorstw. Wiedza, sieci osobistych powiązań, proces uczenia się, Warszawa: Wydawnictwa Akademickie i Profesjonalne.
Kirzner, I.A. 2001/1973. Competition and Entrepreneurship, Chicago–London: The University of Chicago Press.
Koładkiewicz, I. 2004. Co decyduje o sukcesie? Doświadczenia menedżerów – założycieli
przedsiębiorstw – liderów, w: S. Borkowska (red.) Zarządzanie talentami, Warszawa:
IPiSS.
Konecki, K. 2000. Studia z metodologii badań jakościowych. Teoria ugruntowana, Warszawa:
Wydawnictwo Naukowe PWN.
Konecki, K. 2007. Działanie przedsiębiorcze. Auto-praca nad tożsamością a społeczny
proces konstruowania motywacji do działania przedsiębiorczego, w: J. Leoński
i U. Kozłowska (red.) W kręgu socjologii interpretatywnej. Badania jakościowe nad
tożsamością, Szczecin: Economicus.
Krueger, N.F. Jr. 2003. The Cognitive Psychology of Entrepreneurship, w: Z.J. Acs
i D.B. Audretsch (red.) Handbook of Entrepreneurship Research, Boston–Dordrecht–
London: Kulwer Academic Publishers, s. 105–140.
Kwiatkowski, S. 2001. Organizacja i przedsiębiorczość w świetle metafory mózgu. Prakseologia, nr 141.
McDermott, I. i W. Jago 2003. Trening NLP, Poznań: Dom Wydawniczy Rebis.
Obłój, K. 2010. Pasja i dyscyplina strategii. Jak z marzeń i decyzji zbudować sukces firmy,
Warszawa: Poltext.
Schumpeter, J.A. 1990. Teoria rozwoju gospodarczego, Warszawa: Wydawnictwo Naukowe
PWN.
Senge, P.M. 2002. Piata dyscyplina, Kraków: Oficyna Ekonomiczna.
Shaver, K.G. 2003. The Social Psychology of Entrepreneurial Behavior, w: Z.J. Acs
i D.B. Audretsch (red.) Handbook of Entrepreneurship Research, Boston–Dordrecht–
–London: Kulwer Academic Publishers, s. 331–357.
Stankiewicz, W. 2006. Historia myśli ekonomicznej, Warszawa: Polskie Wydawnictwo Ekonomczne.
Timmons, J.A. 1999. New Venture Creation, Irvin/McGraw-Hill.
Tracy, B. i F.M. Scheelen 2001. Osobowość lidera, Warszawa: Wydawnictwo Studio Emka.
vol. 10, nr 1 (36), t. 2, 2012
175
DOI 10.7172.1644-9584.36.11
Postawy przedsiębiorcze młodzieży
wsi popegeerowskiej – wyniki badań
Jarosław Korpysa
Przedsiębiorczość, która jest odzwierciedlona m.in. w postawach i cechach
człowieka, tj. w jego kreatywności, dynamiczności, a także skłonności do działania, jest zdeterminowana przez szereg czynników o charakterze ekonomicznym
i pozaekonomicznym. Mając na uwadze uwarunkowania procesu aktywności
przedsiębiorczej młodzieży wiejskiej, należy zauważyć, iż zwłaszcza wśród rodzin
byłych pracowników Państwowych Gospodarstw Rolnych tzw. wyuczona bezradność zdecydowanie utrudnia i hamuje rozwój „pierwiastka przedsiębiorczości” wśród społeczności lokalnej. Jednocześnie społeczność ta odczuwa potrzebę
podejmowania wszelkich inicjatyw zmierzających do poprawy własnej sytuacji
społeczno-materialnej.
Celem niniejszego opracowania jest analiza postaw przedsiębiorczych młodzieży wsi popegeerowskiej. Na wstępie artykułu zostanie przedstawiona istota
przedsiębiorczości. W dalszej kolejności będzie podjęta próba oceny potencjału
przedsiębiorczego młodzieży wiejskiej na podstawie rezultatów własnych badań
przeprowadzonych wśród analizowanej populacji w 2009 r. w województwie
zachodniopomorskim.
1. Wprowadzenie
Ewolucja teorii przedsiębiorczości wykształciła przez kolejne lata różne
jej definicje i znaczenie. Współcześnie postrzegana jest jako umiejętność
i zdolność jednostki ludzkiej do dostrzeżenia i wykorzystania istniejących
szans rynkowych. Proces ten jest odzwierciedlony w kreowaniu nowych ekonomicznych możliwości w powiązaniu z podejmowaniem przez jednostkę
przedsiębiorczą decyzji o lokowaniu i stosowaniu poszczególnych zasobów
oraz czynników znajdujących się w środowisku. Możliwe jest to dzięki kreowaniu wśród społeczeństwa postaw przedsiębiorczych, które determinują
procesy przedsiębiorcze uwidocznione w działaniach wpływających na
poprawę jakości życia otoczenia przedsiębiorczej jednostki (Bjornskov i Foss
2009: 207). W takim znaczeniu przejawy postaw przedsiębiorczych niezbędne
są zwłaszcza wśród młodzieży pochodzącej z terenów popegeerowskich, gdzie
tzw. wyuczona bezradność zdecydowanie utrudnia i hamuje rozwój „pierwiastka przedsiębiorczości” pośród społeczności lokalnej (Kisiel i MarksBielska 2003: 63). Jednocześnie społeczność ta odczuwa potrzebę podej176
Postawy przedsiębiorcze młodzieży wsi popegeerowskiej – wyniki badań
mowania wszelkich inicjatyw zmierzających do poprawy własnej sytuacji
społeczno-materialnej (Psyk-Piotrowska 2003: 76).
Powstaje zatem pytanie, czy młodzież wiejska pochodząca z obszarów
popegeerowskich dziedziczy ukształtowane wzorce kulturowo-społeczne
i wyuczoną bezradność, czy też może charakteryzuje się determinacją do
podejmowania działań przedsiębiorczych, których efekty stwarzają szansę
niwelowania postępującego procesu marginalizacji i wykluczenia społecznego. W obliczu tych wątpliwości zasadne jest zbadanie postaw przedsiębiorczych młodzieży wiejskiej pochodzącej z dawnych PGR-ów.
Analiza powyższego problemu zostanie oparta w niniejszym opracowaniu na prezentacji wyników własnych badań przeprowadzonych wśród młodzieży wsi popegeerowskiej, które zostaną poprzedzone rozważaniami teoretycznymi dotyczącymi prezentowanego zagadnienia.
2. Istota przedsiębiorczości
Współczesne badania dotyczące przedsiębiorczości opierają się głównie
na trzech teoriach ekonomicznych tj. teorii Schumpetera, Knighta oraz
austriackiej szkoły procesów rynkowych (Wennekers, Uhlaner i Thurik, 2002:
28; Gaweł 2008: 12). Pierwsza z nich przedstawia osobę przedsiębiorczą
jako kreatora innowacji rynkowych, która odznacza się posiadaniem niezbędnej wiedzy i motywacji potrzebnej do przeprowadzenie owych działań
(Bjornskov i Foss 2009: 206). Jednocześnie Schumpeter charakteryzuje
przedsiębiorczość jako dostrzeganie lepszych szans i metod wykorzystania
istniejących zasobów w taki sposób, aby wytworzyć ich nową rynkową kombinację przy tworzeniu możliwości do dalszego rozwoju jednostek rynkowych.
F. Knighta kontynuuje zapoczątkowany w literaturze przez Cantillona
analizę problemu niepewności i ryzyka w działaniach przedsiębiorczych.
W rozprawie zatytułowanej „Ryzyko, niepewność i zysk” dowodzi, iż zachowania przedsiębiorcze uwarunkowane są swego rodzaju niepewnością i ryzykiem realizacji wytyczonych celów (Klein 2010: 118). Spowodowane jest to
przez środowisko, które jest zdeterminowane wieloma czynnikami odznaczającymi się wysoką nieprzewidywalnością zmian. Zgodnie z analizowaną
teorią w dynamicznie zmieniającym się środowisku to wiedza ma znaczenie
strategiczne dla działań osoby przedsiębiorczej, gdyż zwiększa szanse jednostek na odniesienie sukcesu. Staje się najbardziej twórczym zasobem,
decydującym nie tylko o powodzeniu lub porażce podejmowanych działań,
ale także minimalizującym ryzyko i niepewność (Kwiatkowski 2000: 46).
Dzięki posiadaniu owej wiedzy osoba przedsiębiorcza: oszacowuje zapotrzebowanie społeczeństwa na dany towar i usługę, który w pełni zaspokoi
potrzeby ludności; prognozuje działania zmierzające do realizacji zapotrzebowań zgłaszanych przez jednostki; ocenia prawdopodobieństwo osiągnięcia
celu za pomocą wcześniej ustalonych działań; wybiera najlepsze działania
zapewniające osiągniecie sukcesu.
vol. 10, nr 1 (36), t. 2, 2012
177
Jarosław Korpysa
Austriacka szkoła procesów rynkowych tworzona była na podstawie przekonania, iż jednostki przedsiębiorcze angażują się w działanie poprzez świadome wykorzystanie wiedzy, zdolności i umiejętności. W głównej mierze
jej twórcy bazowali na egzystencji subiektywnych wartości jednostki ludzkiej
i dokonywanych przez nią wyborach (Klien 2010: 119). Jednym z jej głównych przedstawicieli był I. Kirzner, który w swoim dorobku wykorzystał
założenia metodologiczne stworzone przez L. von Misesa, dotyczące subiektywnego działania ludzkiego human action oraz hipotezy teorii spontanicznego ładu, której twórcą był F. Hayek.
Kirzner teorię przedsiębiorczości opierał na wykorzystaniu przez istotę
ludzką percepcji zmysłowych, tzw. wyczulenia jednostki na nadarzające się
okazje przy istniejących regułach (Rębacz 2000: 82). Owa czujność nie była
elementem procesu decyzyjnego, lecz cechą niezwykłą i niewytłumaczalną
dla danej jednostki. Tym samym przedsiębiorca był opisywany przez Kirznera
jako osoba, która odkrywa nieznane dotąd szanse i możliwości rynkowe
dzięki posiadaniu wspomnianej już wcześniej czujności (Landstrom 2009:
14). Jego aktywność określana była mianem pierwiastka przedsiębiorczości
(entrepreneurial element), który wyrażał istotę podejmowania decyzji (Landstrom 2009: 16). Pierwiastek ten przyczyniał się do stworzenia logicznie
powiązanych ze sobą sekwencji decyzyjnych. Każda podjęta decyzja była
początkiem następnej, co następowało wskutek zmysłowości danej jednostki.
Przedsiębiorca, decydując o wyborze takiej, a nie innej alternatywy, zdobywał doświadczenie, wiedzę i informacje o otoczeniu. W dalszej kolejności
przyczyniało się to do dostrzeżenia przez niego niewykorzystanych szans
w środowisku, a tym samym do kreowania nowych sposobów działania.
Jednocześnie przedsiębiorczość według Kirznera była kreatorem ludzkiego
myślenia w dostrzeganiu pojawiających się okazji w każdym rodzaju aktywności człowieka. Wyznaczała kierunki działań przedsiębiorcy, tworząc dla
niego wartość dodaną w postaci przyszłych zysków.
Powyższe teorie stały się podstawą do utożsamiania przedsiębiorczości
nie tylko z działaniami przedsiębiorcy, którego misją jest organizowanie
i zarządzanie przedsiębiorstwem w celu osiągnięcia jak największego zysku,
lecz także z osobą dynamiczną i aktywnie podejmującą działania, skłonną
do zmian, o silnej potrzebie niezależności i wolności (Kukowska 2005: 242).
Tym samym, współczesna nauka analizuje przedsiębiorczość z punktu widzenia procesu oraz postawy danej jednostki (Bjornskov i Foss 2009: 207).
Jako proces opiera się na tworzeniu i rozwoju przez jednostkę działalności
gospodarczej, jako postawa jest identyfikowana z cechą człowieka. W pierwszym ujęciu przedsiębiorczość traktowana jest jako kontynuacja teorii stworzonej przez klasyków i neoklasyków. Analizowana jest na podstawie powstawania i rozwijania własnej działalności gospodarczej, a także wprowadzania
innowacji służących do wytworzenia nowych produktów i usług. Zorientowana jest na działania mające na celu wprowadzenie zmian, dokonywanie
analizy pojawiających się szans i zagrożeń dla realizacji przedsięwzięcia oraz
178
określenie efektów po ich zastosowaniu. Drugi rodzaj związany jest z zespołem cech i funkcji ludzkich warunkujących działania jednostek w celu zmieniania i ulepszania rzeczywistości.
Jednym z modeli przedsiębiorczości, w którym analizowano badane
zagadnienie z punktu widzenia procesu, jest model stworzony przez B. Kraśnicką. Model ten został oparty na dwóch aspektach: decyzyjnym i organizacyjnym (Kraśnicka 2002: 96).
Aspekt decyzyjny determinuje działanie jednostki przez uwarunkowania
wynikające z podejmowania decyzji, drugi zaś poprzez istnienie zasad organizacji. Aspekt decyzyjny analizuje przedsiębiorczość jako proces podejmowania decyzji, który musi odznaczać się racjonalnością oraz zaangażowaniem
jednostki w jej wdrożenie. Każda decyzja determinowana jest przez trzy
elementy, tj. cele, możliwości i istniejące ryzyko (Walker 1994: 351). Przedsiębiorca powinien wiedzieć, co chce osiągnąć, w jaki sposób może urzeczywistnić plany przy jednoczesnym ograniczeniu ryzyka i niepewności. Owe
właściwości w procesie przedsiębiorczym uwarunkowane są przez dwa czynniki: jeden o charakterze podmiotowym, tzw. subiektywnym, drugi o charakterze przedmiotowym, tzw. obiektywnym (Kraśnicka 2002: 99). Pierwszy
oparty jest na postępowaniu jednostki w niepewnej sytuacji i jej skłonności
do ponoszenia ryzyka. O sukcesie lub niepowodzeniu konkretnego działania decydują cechy człowieka, a szczególnie motywacja do działania, wiedza,
skłonność do innowacji, kreatywność. Drugi czynnik warunkuje proces przedsiębiorczy głównie przez determinanty związane z zewnętrznym otoczeniem,
w tym: z sytuacją na rynkach kapitałowych, konsumpcyjnych i pracy, polityką
rządu oraz płynnością finansową danego przedsiębiorstwa. Stała analiza
otoczenia zewnętrznego, polegająca na dostrzeżeniu trendów, pojawiających
się nowych szans i możliwości rynkowych, jak również cechy osobowościowe
człowieka wpływają na kształt tworzenia i realizacji procesu przedsiębiorczości. Wyjaśniają również zachowanie przedsiębiorcy w podejmowaniu
różnorodnych ryzykownych działań.
Aspekt organizacyjny dotyczy głównie zasad i charakterystyki działania
przedsiębiorcy w obrębie danej jednostki. Proces przedsiębiorczy w tym
ujęciu rozpoczyna się od dostrzeżenia przez jednostkę szans i możliwości
rynkowych. Następnie w celu ich urzeczywistnienia jednostka przedsiębiorcza winna opracować koncepcję wykorzystania okazji na podstawie źródeł
inspiracji, tj. pomysłów innych osób, zdobytej wiedzy i doświadczenia, licznych kontaktów społecznych, naśladownictwa zachowań innych przedsiębiorców (Kraśnicka 2002: 102). Po określeniu możliwości urealnienia rozwiązań należy wybrać te, które w świetle określonych celów pozwolą
osiągnąć największe korzyści, a następnie zgromadzić niezbędne do formalizacji i realizacji przedsięwzięć zasoby rzeczowe i ludzkie. Niezmiernie
istotne w tym względzie jest wykorzystanie kapitału ludzkiego, który jest
podstawą efektywności przedsiębiorczości, a także informacji służącej do
analizy istniejącego ryzyka. Najczęstszą formą działania jest przede wszystvol. 10, nr 1 (36), t. 2, 2012
179
Jarosław Korpysa
kim stworzenie ram organizacyjnych oraz produkcja nowych wyrobów i usług.
Jednak nie należy utożsamiać stworzenia ram organizacyjnych tylko i wyłącznie z powstaniem nowej jednostki działalności gospodarczej, gdyż mogą być
one wyrażone w postaci wewnętrznych zmian organizacji, polegających
w głównej mierze na poprawie kultury organizacyjnej, wizerunku przedsiębiorstwa, innowacyjności firmy.
Obok utożsamiania istoty przedsiębiorczości z procesem polegającym
na powstaniu i rozwoju działalności gospodarczej, a także zachodzącymi
zmianami wewnątrz organizacji w literaturze przedmiotu przedsiębiorczość
analizuje się również z punktu widzenia postawy ludzkiej (DuczkowskaPiasecka 1998: 634). W tym ujęciu przedsiębiorczość odzwierciedlona jest
jako cecha człowieka determinująca do podejmowania nowych wyzwań
i działań ukierunkowanych na zmianę obecnej sytuacji. Taki sposób zachowania jednostki sprowadza się do nieustannego poszukiwania nowych możliwości i szans istniejących na rynku, które mają charakter celowy i zorganizowany.
J.A. Timmons stworzył 6 fundamentalnych właściwości opisujących osoby
przedsiębiorcze, tj. (Byers, Kist i Sutton 1999: 5):
– dynamizm działaniowy,
– zdolność przewodzenia,
– umiejętność dostrzegania szans,
– umiejętność działania w warunkach ryzyka i niepewności,
– kreatywność, samodzielność i zdolność przystosowania jednostki do
warunków,
– wewnętrzna motywacja.
Pierwsza cecha charakteryzuje jednostkę przedsiębiorczą jako aktywnie
działającego człowieka, który wykazuje się inicjatywą, poszukiwaniem nowych
rozwiązań w sposobach usprawniania metod lub procesów. Ponadto ważne
jest także posiadanie przez jednostkę ludzką zdolności przewodzenia i współpracy z innymi ludźmi. Kolejną właściwością, którą wyróżnił Timmons, jest
umiejętności dostrzegania szans. Odzwierciedlone są one w nieustannym
poszukiwaniu przez jednostkę nowych możliwości w otoczeniu w celu zmiany
obecnej sytuacji na lepszą. Ponadto istotna jest również zdolność człowieka
do działania, a szczególnie do przezwyciężenia ryzyka i niepewności związanych z każdą aktywnością jednostki, jak również jej adaptacją do zmieniającego się środowiska i otoczenia. Ostatnia z analizowanych cech
– wewnętrzna motywacja, niezbędna jest przedsiębiorcy do ustawicznego
i skutecznego działania w celu osiągnięcia korzyści.
Zaprezentowane cechy jednostki przedsiębiorczej są odzwierciedlone
w modelu podejmowaniu decyzji przedsiębiorczych opracowanym – rysunek 1. Przedstawiony schemat jest oparty głównie na czynnikach zewnętrznych, warunkujących funkcjonowanie danej jednostki w otoczeniu, jej
cechach osobowościowych oraz zdolnościach i umiejętnościach oceny stopnia wykonalności przedsięwzięcia.
180
Czynniki zewnętrzne
– wzrost gospodarczy
– dostęp do pełnej
informacji
– społeczna akceptacja
działań
Cechy osobowościowe
– kreatywność
– nastawienie na sukces
– chęć podejmowania
nowych wyzwań
– skłonność do ryzyka
– gotowość do działania
– otwartość
Decyzja o podjęciu
działań przedsiębiorczych
Ocena wykonalności
– konkurencyjność
– doświadczenie
– zastosowanie innowacji
– dochodowość
– czas realizacji
Rys. 1. Model podejmowania decyzji przedsiębiorczych. Źródło: opracowanie własne na
podstawie R.J. Pech i A. Cameron 2006. An entrepreneurial decision process model
describing opportunity recognition. European Journal Innovation Management, nr 1 (9),
s. 71; N.F. Kruger Jr. 2000. The Cognitive Infrastructure of Opportunity Emergence.
Entrepreneur Theory and Practice, nr 24, s. 5–23.
Pierwszy istotny czynnik analizowanego modelu jest określony przez siły
zewnętrze, które w dalszych etapach procesu decyzyjnego wpływają na cechy
osobowościowe i ocenę wykonalności przedsięwzięcia. Do najważniejszych
determinant należą: wzrost gospodarczy, dostęp do informacji rynkowej
oraz społeczna akceptacja działań.
Stopień rozwoju gospodarki, warunkujący podejmowanie działań przez
człowieka, odzwierciedlony jest we wzroście gospodarczym. Zgodnie z założeniami modelu wzrost gospodarczy, wpływa dwuznacznie na podejmowanie działań przedsiębiorczych przez jednostkę ludzką. Z jednej strony rozwojowi gospodarczemu towarzyszy wzrost płac oraz poprawa systemu
ubezpieczeń społecznych, co przyczynia się w dużej mierze do ograniczenia
aktywności przedsiębiorczej człowieka (Audretsch, Grilo i Thurik 2007: 6).
Z drugiej zaś strony wzrastający poziom dochodu odzwierciedlony jest na
rynku we wzroście potrzeb konsumentów na różnego rodzaju towary i usługi
(Audretsch, Caree i Thurik 2001: 21). Prowadzi to do powstawania nowych
gałęzi i branż przemysłu, rozwoju technologii, a w konsekwencji do kreowania nowych możliwości i szans rynkowych, co w dłuższej perspektywie
przyczynia się do wzrostu poziomu przedsiębiorczości w danym kraju (Wennekers 2006: 76).
Dostęp do pełnej informacji to wiedza, która może wyróżnić jednostkę
spośród reszty społeczeństwa, stwarzając tym samym przewagę nad pozostałymi jednostkami funkcjonującymi na rynku. Jednak proces absorpcji
informacji rynkowej jest związany z poniesieniem przez jednostkę odpowiednich kosztów. Wynikają one głównie z nawiązywania licznych kontaktów z innymi podmiotami, tworzenia odpowiedniego wizerunku – zarówno
vol. 10, nr 1 (36), t. 2, 2012
181
Jarosław Korpysa
samego przedsiębiorcy, jak i przedsiębiorstwa – oraz zdobywania nowych
informacji o rynku, a zwłaszcza o istniejących niszach i zapotrzebowaniach
konsumentów. Otrzymana w ten sposób wiedza pozwala przedsiębiorczej
jednostce ocenić realność i szanse powodzenia danego przedsięwzięcia
(Tyszka 2004: 318).
Oprócz wzrostu gospodarczego oraz dostępności do pełnej informacji
istotna jest także społeczna akceptacji działań, która jest tworzona przez
zespół czynników związanych z ukształtowanymi wzorcami współżycia społecznego, wzorcami postępowań, a także systemami wartości i przekonań.
Uzyskana aprobata pozwala jednostce ludzkiej urzeczywistnić jego cele
i zamierzenia. W przypadku braku akceptacji widoczne jest zmniejszenie
aktywności przedsiębiorczej jednostki (Piecuch 2007: 30).
Kolejną niezmiernie istotną determinantą w procesie podejmowania
decyzji przez człowieka są cechy osobowości, które są podstawą twórczego
myślenia i działania. Posiadanie kreatywności, otwartości, gotowości do
działania, skłonności do ryzyka, chęci podejmowania nowych wyzwań gwarantuje przedsiębiorczemu człowiekowi efektywność podejmowanych przedsięwzięć. Pomaga również rozwiązać pojawiające się problemy w dynamicznie zmieniającej się rzeczywistości (Proctor 2002: 62).
Ostatnim z aspektów analizowanego modelu jest ocena stopnia wykonalności. Bardzo ważną kwestią przy podejmowaniu decyzji jest wiara we
własne umiejętności, zdolności, a także przekonanie o osiągnięciu sukcesu.
Determinantą owych zachowań jest posiadanie doświadczenia, a także czas
realizacji, zastosowanie innowacji oraz dochodowość danego przedsięwzięcia. Współistnienie wszystkich wymienionych czynników wpływa na osiągnięcie przez jednostkę ludzką wspomnianej już pewności o realności danego
działania.
Reasumując dotychczasowe rozważania, należy stwierdzić, iż zaprezentowane w modelu podejmowania decyzji przedsiębiorczych determinanty
wpływają na indywidualny poziom przedsiębiorczości danej jednostki. Tym
samym oddziałują na istniejący u każdego człowieka pierwiastek przedsiębiorczości, który warunkuje postrzeganie przez przedsiębiorczą jednostkę
istniejącego ryzyka i korzyści, jakie są związane z aktywnością przedsiębiorczą. Ostatecznie wpływają na kształtowanie postaw przedsiębiorczych wśród
danej społeczności, które są odzwierciedlone w procesach i aktywności
przedsiębiorczej danej jednostki.
3. Przedsiębiorczość
Analiza powyższego zagadnienie badawczego jest szczególnie istotna
z punktu widzenia aktywności przedsiębiorczej młodzieży popegeerowskiej,
która boryka się problemami związanymi z brakiem miejsc pracy poza wsią,
zbyt małym rozwojem drobnej przedsiębiorczości, powszechną nieufnością
do wspólnych przedsięwzięć gospodarczych, dysparytetem edukacyjnym mię182
dzy wsią a miastem (Psyk 2003: 76). Pojawia się zatem pytanie, w jaki
sposób młodzież wsi popegeerowskiej, od której zależy przyszły rozwój
gospodarczy i cywilizacyjny terenów po byłych PGR-ach, będzie próbowała
znaleźć sobie miejsce w zmieniającej się rzeczywistości, jakie stawia sobie
cele zawodowe i jak ocenia możliwości ich realizacji. W celu znalezienia
odpowiedzi na te pytania postanowiono przeprowadzić badania potencjału
przedsiębiorczości młodzieży wsi popegeerowskiej.
3.1. Metodologia badań
Podejmując się próby zbadania potencjału proprzedsiębiorczego młodzieży wiejskiej pochodzącej z dawnych obszarów popegeerowskich, na
wstępie należy podkreślić, iż badania te były badaniami pierwotnymi, przeprowadzonymi samodzielne przez autora, dlatego też z uwagi na brak wcześniejszych kompleksowych opracowań dotyczących rozważanego problemu,
a także wielowątkowość teorii przedsiębiorczości w niniejszych badaniach
wykorzystano podejście ilościowe.
W celu prawidłowego przeprowadzenia procesu badawczego zastosowano
następujące elementy badania: faza przygotowania badania statystycznego,
realizacja badania i zakończenie badania (Młynarski 2000: 11).
Pierwszy etap opierał się na określeniu problemu badawczego, określeniu próby badawczej, a także wyznaczeniu metod i sposobów pomiaru
zebranych informacji. Druga faza ukierunkowana była na pozyskaniu danych
pierwotnych. Ostatni etap tego procesu to zakończenie badania, które bazowało na analizie otrzymanych wyników.
Jednym z celów badania było określenie potencjału młodzieży wsi popegeerowskiej województwa zachodniopomorskiego. Tym samym zbiorowość
statystyczną stanowiły osoby w wieku między 15. a 24. rokiem życia mieszkające w województwie zachodniopomorskim. Wybór obszaru badawczego
był podyktowany przede wszystkim faktem, iż w województwie zachodniopomorskim pod koniec lat 90. XX w. istniało blisko 64% państwowych
użytków rolnych, przy średniej krajowej wynoszącej 23%, i do dziś jest to
drugi w Polsce (po województwie warmińsko-mazurskim) największy obszar
skupiający byłe tereny popegeerowskie.
Realizacja przedstawionego problemu badawczego wymagała przeprowadzenia badania bezpośredniego. W tym celu zastosowano badania ankietowe, które umożliwiły pozyskanie materiału pierwotnego. Badanie te przeprowadzono w roku 2009 wśród 678 młodych osób zamieszkujących tereny
wiejskie, w tym 232 stanowiły osoby zamieszkujące tereny popegeerowskie.
W trakcie badań wyodrębniono tereny, wśród wszystkich powiatów województwa zachodniopomorskiego, które charakteryzowały się największą
liczbą PGR-ów i zatrudnionych w nich pracowników. Do tej grupy zaliczono
następujące powiaty: białogardzki, choszczeński, drawski, koszaliński, łobeski, świdwiński i szczecinecki. Na tych obszarach udział powierzchni PGR
w powierzchni ogółem danego powiatu wynosił ponad 70%, zaś udział pravol. 10, nr 1 (36), t. 2, 2012
183
Jarosław Korpysa
cującej w tych jednostkach społeczności lokalnej wynosił przeszło 30% ogółu
(Bank Danych Regionalnych GUS). W tym miejscu należy odnotować fakt,
iż wśród wszystkich powiatów, jakie istnieją w Polsce, powiat łobeski
w 2009 r. znalazł się na 5. miejscu pod względem najwyższej stopy bezrobocia, choszczeński na 9., białogardzki na 10., a drawski na 11. miejscu.
Tendencji tej towarzyszył utrzymujący się na tych obszarach, jak również
w całym regionie, wysoki wskaźnik (40,47%) osób bezrobotnych mieszkających na wsi, którzy nie posiadali żadnych kwalifikacji.
W celu przejrzystego zobrazowania otrzymanych rezultatów badań
porównano je, w wybranych wariantach, z wynikami badań przeprowadzonych równolegle wśród młodzieży wsi Pomorza Zachodniego.
3.2. Potencjał przedsiębiorczy
W pierwszej części analizy przedsiębiorczości młodzieży wsi popegeerowskiej skoncentrowano się na problematyce potencjału aktywności przedsiębiorczej, w tym głównie na postrzeganiu własnego potencjału przedsiębiorczości, cechach charakteryzujących osobę przedsiębiorczą oraz
skłonności ankietowanych do założenia własnego przedsiębiorstwa.
W celu realizacji powyższych zagadnień badawczych na wstępie poproszono respondentów o udzielnie odpowiedzi na pytanie: „Czy jest Pan(i)
osobą przedsiębiorczą?”.
Tak
23,47%
Nie wiem
44,08%
Nie
32,45%
Rys. 2. Struktura odpowiedzi młodzieży wsi popegeerowskich na pytanie: „Czy jest Pa(i)
osobą przedsiębiorczą?”. Źródło: opracowanie własne na podstawie badań ankietowych.
Z rysunku 2 wynika, iż niespełna 25% ogółu badanych uważa się za
osoby przedsiębiorcze. Ponad 30% badanych zdecydowanie określiło się
jako nieprzedsiębiorczy, zaś prawie połowa ankietowanych (44,08%) nie
była w stanie określić, czy posiada czy też nie potencjał przedsiębiorczy.
Porównując otrzymane rezultaty do wyników dla ogółu badanej populacji,
należy zauważyć, iż młodzież ta w 37% stwierdziła, iż jest przedsiębiorcza,
17% ankietowanych było przeciwnego zdania, a 46% nie było w stanie
odpowiedzieć na to pytanie. Powyższa struktura odpowiedzi świadczy, iż
184
młodzież pochodząca ze wsi popegeerowskiej w większym stopniu niż pozostali respondenci uważa się za nieprzedsiębiorczą.
Niska ocena potencjału przedsiębiorczości młodzieży popegeerowskiej
zdeterminowała również strukturę odpowiedzi na pytania dotyczące posiadania cech przedsiębiorczych. Większość (98,34%) ankietowanych potrafiła
wskazać cechy, jakie opisują osobę przedsiębiorczą. Podobnie jak ogół młodzieży, respondenci stwierdzili, iż pracowitość (67,23%), łatwość nawiązywania kontaktów (53,48%), odpowiedzialność (49,38%), a także kreatywność
(48,88%) są właściwościami osoby przedsiębiorczej. Jednak ponad 70%
zdecydowanie określiła, iż nie posiada tych cech, a tylko 15% badanych
przyznało, że posiada słabo rozwinięte wspomniane właściwości. Porównując uzyskane deklaracje z wynikami dla ogółu, należy stwierdzić, iż młodzież
wsi popegeerowskiej w większym stopniu aniżeli cała badana populacja
zadeklarowała brak cech przedsiębiorczych.
Wobec uzyskanych rezultatów zasadne było także zbadanie skłonności
młodzieży pochodzącej z terenów popegeerowskich do założenia własnego
przedsiębiorstwa. Strukturę odpowiedzi na to pytanie przedstawia rysunek 3.
Z danych zaprezentowanych na rysunku 3 wynika jednoznacznie, iż osoby
ankietowane pochodzące ze wsi popegeerowskiej są mniej chętne do założenia
własnego przedsiębiorstwa niż ogół młodzieży wiejskiej. Ponad 65% respondentów mieszkających na obszarach dawnych PGR-ów w ogóle nie rozważała
takiej możliwości, wobec 49,77% ogółu. 31,77% młodych mieszkańców wsi
popegeerowskiej myśli o stworzeniu własnego biznesu, podczas gdy wskaźnik procentowy dla całej populacji wynosi 43,32% badanych. Tylko 2,30%
ankietowanych prowadzi obecnie działalność gospodarczą przy 6,91% ogółu.
70
60
50
%
65,93
49,77
43,32
40
30
31,77
20
10
2,30
6,91
0
Nie
Tak, myślę o tym
młodzież PGR
Obecnie prowadzę
działalność
ogółem
Rys. 3. Struktura odpowiedzi młodzieży wsi popegeerowskich w relacji do ogółu badanych
na pytanie: „Czy rozważał(a) Pan(i) możliwość podjęcia własnej działalności gospodarczej?”.
Źródło: opracowanie własne na podstawie badań ankietowych.
W świetle powyższych rezultatów ciekawym i interesującym zagadnieniem
było wyróżnienie determinant stymulujących oraz hamujących rozwój przedvol. 10, nr 1 (36), t. 2, 2012
185
Jarosław Korpysa
siębiorczości. W tym celu młodzież wsi popegeerowskiej, która myśli o założeniu własnego przedsiębiorstwa, została poproszona o określenie czynników, które są najistotniejsze oraz najmniej istotne z punktu tworzenia
własnej działalności gospodarczej.
Analiza obliczonych dla badanej zbiorowości wartości średniej pozycji
w rankingu (tabela 1) pozwala stwierdzić, iż najistotniejszą rolę w tworzeniu własnego przedsiębiorstwa, według otrzymanych rezultatów, odgrywały następujące czynniki: większa możliwość samorealizacji i niezależność
(w obu przypadkach średnia pozycja w rankingu wyniosła 4,45) potrzeba
godziwych zarobków (4,33 średnia pozycja w rankingu), dążenie do samodzielności (4,32), wyższe zarobki (4,10) oraz pewność zatrudnienia (4,04).
Wśród czynników o umiarkowanym znaczeniu młodzież wskazała: możliwość podnoszenia własnych kwalifikacji (3,98), nienormowany czas pracy
(3,79) czy też wyższy prestiż miejsca pracy (3,76). Do najmniej istotnych
czynników respondenci zaliczyli konieczność (2,84) oraz wymóg pracodawcy (2,40).
Szanse na założenie własnego przedsiębiorstwa
Średnia ranga
Większa możliwość samorealizacji i satysfakcji z pracy
4,45
Niezależność
4,45
Potrzeba godziwych zarobków
4,33
Dążenie do samodzielności
4,32
Wyższe zarobki
4,10
Pewność zatrudnienia
4,04
Możliwość podnoszenia własnych kwalifikacji
3,98
Nienormowany czas pracy
3,79
Wyższy prestiż miejsca pracy
3,76
Konieczność
2,84
Wymóg pracodawcy
2,40
Tab. 1. Szanse na założenie własnego przedsiębiorstwa. Źródło: opracowanie własne na
podstawie badań ankietowych.
Przedstawione deklaracje wskazują jednoznacznie, iż młodzież wsi popegeerowskiej, myśląc o założeniu własnej działalności gospodarczej, kieruje
się przede wszystkim możliwością osiągnięcia większej niezależności oraz
zarobienia godziwych pieniędzy. Świadczy to zapewne o postrzeganiu prowadzenia własnego przedsiębiorstwa przez analizowaną populację jako
alternatywę dla pracy w gospodarstwie rolnym lub też w czyjejś firmie.
Niepokojącym zjawiskiem może być fakt, iż co piąty ankietowany myśli
o tym pod wpływem wymogu stawianego przez pracodawcę. Taka sytuacja
tworzenia czegoś z przymusu może w przyszłości doprowadzić do mniejszego
zaangażowania właściciela w działalność i rozwój własnego przedsiębiorstwa,
a w konsekwencji doprowadzić do jego upadku.
186
Oprócz wyróżnienia szans założenia przedsiębiorstwa w dalszym etapie
procesu badawczego podjęto próbę analizy barier tworzenia własnej firmy,
wyróżnioną przez młodzież wsi pegeerowskiej (rysunek 4). Wśród determinant, które najbardziej hamują tworzenie własnego przedsiębiorstwa, należy
wyróżnić: brak kapitału, brak odpowiedniej wiedzy i kwalifikacji, brak pomysłu, brak lokum, wysokie podatki oraz niechęć do zaciągania i spłaty kredytu.
W dalszej kolejności respondenci wskazywali: ryzyko utraty własnych kapitałów, długi czas załatwiania procedur, a także niejasności procedur związanych z rejestracją własnego przedsiębiorstwa. Do czynników, które w bardzo małym stopniu wpływają na ograniczenie procesu tworzenia własnego
biznesu, ankietowani zaliczyli: problemy rodzinne, brak możliwości podnoszenia własnych kwalifikacji, brak czasu czy też brak odwagi.
Niechęć do zaciągania i spłaty kredytu
Brak możliwości podnoszenia własnych kwalifikacji
6,76
Problemy rodzinne
6,31
Ryzyko utraty własnych kapitałów
5,41
18,92
13,51
34,68
39,64
18,47
19,82
10,81
9,46
12,16
11,71
16,22
10,81
23,42
22,07
10,36
18,92
7,66
Brak lokum
Zbyt duża konkurencja
Brak odwagi
Brak czasu
Brak odpowiedniej wiedzy i kwalifikacji
Wysokie podatki
Brak kapitału
30,63
5,41
17,57
12,16
14,41
9,46
21,17
12,61
Długi czas załatwiania procedur
Niejasność procedur związanych rejestracją firmy
Brak pomysłu
0
10
najbardziej istotny czynnik
20
30
40
50%
czynnik nieistotny
Rys. 4. Uwarunkowania ograniczające rozwój przedsiębiorczości – odsetek ocen skrajnych.
Analiza istotności odpowiedzi, przy wykorzystaniu metody średnich rang,
potwierdza powyższe zależności (tabela 2). Spośród najwyżej ocenionych
przez młodzież przeszkód, dwie okazały się najbardziej istotne i były to:
brak kapitału (4,41 średnia pozycja w rankingu) oraz wysokie podatki
(4,24 średnia pozycja w rankingu). Wśród determinant o umiarkowanym
znaczeniu przeważały: ryzyko utraty własnych kapitałów, brak odpowiedniej
wiedzy i kwalifikacji oraz brak lokum. Najmniejszą przeszkodę stanowią:
brak możliwości podnoszenia własnych kwalifikacji i problemy rodzinne.
Tym wariantom respondenci nadali najmniejsze rangi.
vol. 10, nr 1 (36), t. 2, 2012
187
Jarosław Korpysa
Wyszczególnienie
Średnia ranga
Brak kapitału
4,41
Wysokie podatki
4,24
Ryzyko utraty własnych kapitałów
3,22
Brak odpowiedniej wiedzy i kwalifikacji
3,03
Brak lokum
3,02
Brak możliwości podnoszenia własnych kwalifikacji
1,66
Problemy rodzinne
1,51
Tab. 2. Bariery prowadzenia własnego przedsiębiorstwa w opinii młodzieży wiejskiej w wieku
18–24 lat. Źródło: opracowanie własne na podstawie badań ankietowych.
Z przedstawionych dotąd wyników badań można wywnioskować, iż młodzież wsi popegeerowskiej nie zakładała własnej działalności gospodarczej
głównie z powodu braku kapitału, wiedzy i kwalifikacji oraz pomysłu. Szczególnie brak ostatniej determinanty, jaką jest pomysł, wydaje się kluczową
kwestią z punktu tworzenia i rozwoju indywidualnej przedsiębiorczości.
3.3. Aktywność przedsiębiorcza
W dalszym etapie badawczym zweryfikowano przedsiębiorczość respondentów odzwierciedloną w skłonności do poszukiwaniu pracy, a także oceny
własnych szans na rynku. Kluczowe znaczenie dla rozważań prowadzonych
na tym etapie badań miały deklaracje osób ankietowanych w odpowiedzi
na pytania dotyczące szans znalezienia zatrudnienia. W celu przejrzystego
zobrazowania różnic między strukturą odpowiedzi młodzieży pochodzącej
ze wsi popegeerowskiej a ogólnie badaną populacją w tabeli 3 przedstawiono
rezultaty osobno dla wspomnianych dwóch grup badawczych.
Wyszczególnienie
*
Odpowiedzi w %
młodzież PGR*
ogół młodzieży
Trudno powiedzieć
10,78
23,27
Mam bardzo małe szanse
20,04
11,06
Mam małe szanse
60,34
45,62
Mam duże szanse
6,56
17,05
Mam bardzo duże szanse
2,28
3,00
Młodzież pochodząca z dawnych terenów popegeerowskich.
Tab. 3. Struktura odpowiedzi na pytanie: „Jak ocenia Pan(i) swoje szanse na znalezienie
pracy?”. Źródło: opracowanie własne na podstawie badań ankietowych.
Analizując dane zawarte w tabeli 3. należy zauważyć, iż młodzież pochodząca ze wsi popegeerowskiej w większym stopniu (60,34%) niż ogół
(45,62%) ocenia, iż ma małe szanse na znalezienie zatrudnienia. Ponadto
prawie dwa razy więcej ankietowanych (20,04%), w relacji do wszystkich
188
badanych osób (11,06%), stwierdziło, iż ma bardzo małe szanse na znalezienie zatrudnienia, a tylko 6% osób mieszkających na dawnych obszarach
wiejskiej gospodarki uspołecznionej uznało, iż ma duże szanse (wobec 17%
wszystkich badanych).
W świetle otrzymanych rezultatów interesującą kwestią jest przedstawienie struktury odpowiedzi młodzieży wsi popegeerowskiej na pytanie: „Czy
obecnie poszukuje Pan(i) pracy?” (rysunek 5).
Tak
13,66%
Nie
86,34%
Rys. 5. Struktura odpowiedzi na pytanie: „Czy obecnie poszukuje Pan(i) pracy?”. Źródło:
opracowanie własne na podstawie badań ankietowych.
Jak wynika z deklaracji młodzieży wiejskiej mieszkającej na dawnych
terenach popegeerowskich, zilustrowanych na rysunku 5, zdecydowana większość respondentów nie szukała pracy, a tylko około 13,7% odpowiedziało,
iż obecnie stara się znaleźć zatrudnienie. W tym kontekście niezmierne
istotne jest poznanie powodów, dla których respondenci nie podejmują
działań związanych z poszukiwaniem pracy. Struktura odpowiedzi została
przedstawiona w tabeli 4.
Wyszczególnienie
Odpowiedzi
w%
Nie chcę pracować
5,32
Nie pracuję ze względów rodzinnych
2,37
Nie pracuję ze względów zdrowotnych
1,49
Pracuję i nie chcę zmieniać obecnej pracy
15,32
Wiem, że i tak nie znajdę pracy
23,43
Uczę się i nie wiem, co dalej będę robić
49,32
Obecnie prowadzę działalność i nie ma potrzeby z niej rezygnować
2,30
Inne
0,45
Tab. 4. Powody nieposzukiwania pracy przez młodzież pochodząca z dawnych terenów
popegeerowskich. Źródło: opracowanie własne na podstawie badań ankietowych.
vol. 10, nr 1 (36), t. 2, 2012
189
Jarosław Korpysa
Głównym powodem braku aktywności w poszukiwaniu pracy przez młodzież popegeerowską jest to, iż prawie połowa ankietowanych (49,32%)
uczyła się i nie wiedziała, co dalej będzie robić. Jednak ciekawą kwestią
jest fakt, iż drugim powodem braku podejmowania działań stymulujących
znalezienie zatrudnienia wśród ludzi młodych mieszkających na obszarach popegeerowskich jest przeświadczenie o niemożności jej znalezienia
(23,42%). Dokonując dalszej analizy uwarunkowań braku aktywności młodzieży wsi popegeerowskiej w poszukiwaniu pracy, należy stwierdzić, iż młodzież wskazała następujące powody: pracuję i nie chcę zmieniać obecnej
pracy (15,32%), nie chcę pracować (5,32%), obecnie prowadzę działalność
i nie ma potrzeby z niej rezygnować (2,30%), nie mogę podjąć pracy ze
względów rodzinnych (2,37%) bądź też zdrowotnych (1,49%). Ankietowani
również mieli okazję przedstawić inne przyczyny, które wpłynęły na decyzję
o niepodejmowaniu działań ukierunkowanych na poszukiwanie zatrudnienia.
Wśród najczęściej powtarzających się powodów były następujące: „obecnie
przygotowuję się do założenia własnego przedsiębiorstwa”, „jestem w ciąży”,
„wychowuję dziecko” oraz „otrzymałem wezwanie do wojska”.
Oprócz badania przyczyn warunkujących brak aktywności w poszukiwaniu pracy przez młodzież wiejską warto dokonać analizy struktury odpowiedzi respondentów, którzy podczas badania poszukiwali zatrudnienia.
W tym celu poproszono ankietowanych o określenie miejsca, gdzie poszukują pracy (tabela 5).
Miejsce poszukiwania
W miejscu zamieszkania i okolicach
Odpowiedzi w %
83,52
Na terenie całej Polski
7,75
Poza granicami kraju
6,23
Inne
2,50
Tab. 5. Miejsca poszukiwania pracy. Źródło: opracowanie własne na podstawie badań
ankietowych.
Większość respondentów (83,52%) zadeklarowała, iż szuka zatrudnienia
w miejscu zamieszkania i jego okolicach, 7,75% młodzieży odpowiedziało,
iż poszukuje zatrudnienia na terenie całej Polski, zaś 6,23% szuka pracy
poza granicami kraju. W tym miejscu należy dodać, iż młodzież wiejska
pochodząca z terenów popegeerowskich charakteryzuje się mniejszą
(55,28%) skłonnością do podejmowania działań zwiększających szanse na
znalezienie zatrudnienia (podwyższanie posiadanych kwalifikacji na kursach
specjalistycznych, studiach podyplomowych itp.) niż ogół badanej populacji
(71,34%). Ponadto niepokoi fakt, iż prawie 25% ankietowanych, wobec
8,77% dla całej populacji, nie mogła podjąć żadnych działań z powodu
braku pieniędzy.
Ostatnią częścią badań była ocena stopnia działalności instytucji państwowych odpowiedzialnych za tworzenie nowych miejsc pracy. Jak wynika
190
z rysunku 6, najwięcej respondentów (25,52%) zadeklarowało, iż państwo
powinno wspierać tworzenie nowych miejsc pracy, głównie poprzez wypłacanie wszystkim bezrobotnym zasiłków, bez względu na czas pozostawania
danej osoby bez pracy. Spośród ankietowanych 23,7% oczekuje pomocy od
państwa odzwierciedlonej w tworzeniu programów stymulujących powstawanie i rozwój nowych przedsiębiorstw, 19,93% badanych za takie działania
uważało obniżenie podatków dla przedsiębiorców i ludności. W dalszej
kolejności badana populacja wskazała na wprowadzenie nowych ulg podatkowych, a także podwyższenie zasiłków. Ankietowani również w tym pytaniu mieli możliwość wskazania własnych opinii dotyczący działalności prozatrudnieniowej instytucji państwowych. Niespełna 3% osób odpowiedziało,
iż oczekuje od państwa wskazania konkretnego miejsca pracy.
25,52
Wypłacać wszystkim bezrobotnym zasiłki
Wspierać rozwój nowych przedsiębiorstw
23,70
Obniżyć podatki dla przedsiębiorstw i ludności
19,93
Wprowadzić nowe ulgi podatkowe
12,31
Podwyższyć zasiłki
8,75
Trudno powiedzieć
7,10
2,69
Inne
0
10
20
30%
Rys. 6. Oczekiwane rodzaje pomocy od państwa w znalezieniu pracy w opinii respondentów.
Odnosząc uzyskane rezultaty do deklaracji ogółu, należy zauważyć, iż
ponad 40% ankietowanych zadeklarowało, iż państwo powinno wspierać
tworzenie nowych miejsc pracy, głównie poprzez programy stymulujące
rozwój i funkcjonowanie przedsiębiorstw, a także obniżyć podatki dla przedsiębiorców i ludności (22,11%). Tylko nieliczna grupa (5%) uznała wypłacanie przez państwo zasiłków dla wszystkich bezrobotnych za główną determinantę aktywizacji zawodowej mieszkańców wsi.
4. Zakończenie
Reasumując, należy stwierdzić, iż młodzież pochodząca z terenów popegeerowskich charakteryzuje się znacznie mniejszą skłonnością do podejmowania działań przedsiębiorczych niż ogół młodzieży wiejskiej. Większość
respondentów nie chce zakładać własnej działalności gospodarczej. Uważa,
iż ma nikłe szanse na znalezienie zatrudnienia, a także posiada niski poziom
potencjału aktywności proprzedsiębiorczej.
vol. 10, nr 1 (36), t. 2, 2012
191
Jarosław Korpysa
Powyższe preferencje i przekonania młodzieży wsi popegeerowskiej dotyczące braku szans na znalezienie zatrudnienia, niechęci do założenia własnego przedsiębiorstwa, niskiej oceny posiadanych cech i wartości proprzedsiębiorczych mogą świadczyć o dziedziczeniu w pewnym stopniu tzw.
wyuczonej bezradności, która w dalszej konsekwencji może przyczynić się
do braku podejmowania jakiejkolwiek aktywności przedsiębiorczej i prowadzić do marginalizacji społeczno-ekonomicznej badanej populacji.
Dr inż. Jarosław Korpysa – Katedra Mikroekonomii, Wydział Nauk Ekonomicznych i Zarządzania, Uniwersytet Szczeciński. E-mail: [email protected].
Bibliografia
Audretsch, D.B., Caree, M.A. i A.R. Thurik 2001. Does entrepreneurship reduce unemployment? Rotterdam: Tinbergen Institute Discussion Paper, Erasmuss University
TI01 – 074/3.
Audretsch, D.B., Grilo, I. i A.R. Thurik 2007. Handbook of Research on Entrepreneurship Policy, Northampton: Edward Elgar Publishing.
Bjornskov, C. i N. Foss 2009. Economic freedom and entrepreneurial activity: some
cross-coutry evidence, w: A. Freytag, i A.R. Thurik (red.) Entrepreneurship and Culture, s. 206–207. Lund: Springer.
Byers, T., Kist, H. i R.I. Sutton 1999. Characteristic of the entrepreneur: Social creatures,
not solo heros, w: Technology Manager and Modern Context, R.C. Dorf (red.) Boca
Raton: CRC and IEEE Press.
Duczkowska-Piasecka, M. 1998. Przedsiębiorczość na wsi, w: Encyklopedia agrobiznesu,
Warszawa: Fundacja Innowacja, WSS-E.
Gaweł, A. 2008. Entrepreneurship – a theoretical approach, w: M. Rekowski (red.)
Entrepreneurship Tissue and Regional Economy, Poznań: Wydawnictwo Uniwersytetu
Ekonomicznego w Poznaniu.
Kisiel, R. i R. Marks-Bielska 2003. Problemy aktywizacji gospodarczej społeczności popegeerowskich, w: W. Dzun i M. Kłodziński (red.) Aktywizacja wiejskich obszarów problemowych, Warszawa: IRWiR PAN.
Klien, P.G. 2010. The Capitalist & The Entrepreneur, Aubur: Ludwig von Mises Institute.
Kraśnicka, T. 2002. Koncepcje rozwoju przedsiębiorczości ekonomicznej i pozaekonomicznej,
Katowice: Akademia Ekonomiczna w Katowicach.
Kruger, N.F. Jr. 2000. The Cognitive Infrastructure of Opportunity Emergence. Entrepreneur Theory and Practice, nr 24.
Kukowska, K. 2005. Kapitał społeczny a przedsiębiorczość, w: H. Januszek (red.) Kapitał społeczny we wspólnotach, Poznań: Zeszyty Naukowe Akademii Ekonomicznej
w Poznaniu, nr 58.
Kwiatkowski, S. 2000. Przedsiębiorczość intelektualna, Warszawa: Wydawnictwo Naukowe
PWN.
Landstrom, H. 2009. Pioneers in Entrepreneurship and Small Business Research, Lund:
Springer.
Młynarski, S. 2000. Praktyczne metody analizy danych rynkowych i marketingowych, Kantor Wydawniczy Zakamycze.
Pech, R.J. i A. Cameron 2006. An entrepreneurial decision process model describing
opportunity recognition. European Journal Innovation Management, nr 1 (9).
192
Piecuch, T. 2007. Społeczno-kulturowe uwarunkowania przedsiębiorczości w województwie
podkarpackim. Ekonomika i Organizacja Przedsiębiorstw, nr 2 (685).
Proctor, T. 2002. Twórcze rozwiązywanie problemów, Gdańsk: Wydawnictwo Uniwersytetu
Gdańskiego.
Psyk-Piotrowska, E. 2003. Aktywizacja i przedsiębiorczość na obszarach popegeerowskich,
w: W. Dzun i M. Kłodziński (red.) Aktywizacja wiejskich obszarów problemowych,
Warszawa: IRWiR PAN.
Rębacz, H. 2000. Przedsiębiorczość we współczesnej gospodarce i społeczeństwie. Studia
i Prace Kolegium Zarządzania i Finansów, nr 12. Warszawa: Wydawnictwo SGH.
Tyszka, T. 2004. Psychologia ekonomiczna, Gdańsk: Gdańskie Wydawnictwo Psychologiczne.
Walker, P. 1994. Podejmowanie decyzji i rozwiązywanie problemów, w: D. Stewart (red.)
Praktyka kierowania, Warszawa: Polskie Wydawnictwo Ekonomiczne.
Wennekers, S. 2006. Entrepreneurship at country level economic and non-economic
determinants. ERIM Ph. D. Series Research in Management, nr 81. Rotterdam: Erasmus University.
Wennekers, A.R.M., Uhlaner, L. i A.R. Thurik 2002. Entrepreneurship and its conditions: A macro perspective. International Journal of Entrepreneurship Education,
nr 1 (2).
vol. 10, nr 1 (36), t. 2, 2012
193
DOI 10.7172.1644-9584.36.12
Kreowanie postaw przedsiębiorczych
studentów w ramach zajęć z forum
integracji społeczno-gospodarczej
na Katolickim Uniwersytecie Lubelskim
Jana Pawła II
Grzegorz Kida
W artykule zostanie przedstawiona analiza psychologiczna przedsiębiorczości i kreowania postaw przedsiębiorczych, zwłaszcza wśród ludzi młodych.
Szczególna uwaga zostanie zwrócona na społeczno-ekonomiczne znaczenie
przedsiębiorczości w naszym kraju w kontekście ogólnoświatowego kryzysu
z uwzględnieniem szans jej rozwoju oraz napotykanych barier. Scharakteryzowana
zostanie również specyfika nauczania przedsiębiorczości, zwłaszcza w kontekście przedsiębiorczości akademickiej. Na podstawie badań ankietowych przeprowadzonych wśród wskazanej grupy studentów zostanie przedstawiony, jako
przykładowy, model dydaktyczny nauczania przedsiębiorczości zaocznych studentów zarządzania na Katolickim Uniwersytecie Lubelskim Jana Pawła II.
Na podstawie analiz badań ankietowych i literatury przedmiotu oraz znajomości tematu zostaną przeprowadzone rozważania na temat poszukiwania
właściwych modeli nauczania przedsiębiorczości.
1. Wprowadzenie
Codziennie docierają do nas informacje o kolejnych objawach i etapach
światowego kryzysu gospodarczego. Niektórzy odtrąbili już nawet jego
koniec. Jedno jest pewne – to, że przyszłość jest niepewna. Jedynie to
stwierdzenie wyłania się z mętnego obrazu kryzysowej rzeczywistości. Również Polska, którą ominęły na razie finansowe perturbacje, nie może czuć
się „wyspą szczęśliwości”. Widzimy próby zmniejszania wydatków publicznych, co ma oddalić wizję negatywnego scenariusza, który realizuje się
w tzw. krajach określanych mianem PIIGS czyli (Portugalii, Włoszech, Irlandii, Grecji i Hiszpanii). Śledząc doniesienia medialne, obserwujemy, że
w krajach tych dochodzi do gwałtownych manifestacji przeciwko nadmiernemu cięciu wydatków budżetowych, nędzy i bezrobociu. Dodatkowo nie
mamy pewności, czy nie pojawią się jakieś nowe okoliczności, które ten
ogólnoświatowy marazm globalnego kryzysu mogą pogłębić.
194
Kreowanie postaw przedsiębiorczych studentów w ramach zajęć z forum integracji...
Zauważa się zwłaszcza głębokie rozczarowania ludzi młodych. W niektórych wymienianych wcześniej krajach, np. Hiszpanii, bezrobocie ludzi
młodych, do 25. roku życia sięga prawie 50%. Dlatego to właśnie bezrobocie młodzieży może stanowić jeden z poważniejszych problemów socjalnych, który pozostawiony sam sobie może generować w najbliższej przyszłości trudne do przewidzenia negatywne skutki społeczne, gospodarcze
i demograficzne. Pozostawanie przez młodych, często zdolnych, ambitnych,
dobrze wykształconych ludzi poza rynkiem pracy może skutkować nie tylko
niewykorzystaniem potencjału zasobów pracy w procesach gospodarczych
w Polsce, ale również przyczynić się do wielu innych negatywnych zjawisk
społecznych (Prochowicz 2005). Bezrobocie młodzieży może na przykład
przyczyniać się do odkładania w czasie decyzji o usamodzielnieniu się, założeniu rodziny, samodzielnym prowadzeniu gospodarstwa domowego; może
też prowadzić do ubóstwa, marginalizacji, a w skrajnych przypadkach nawet
do zjawiska wykluczenia społecznego. Bezrobocie może również skutkować
licznymi patologiami społecznymi, takimi jak przestępczość, alkoholizm,
narkomania, prostytucja. Może także powodować masowe migracje zagraniczne, co w perspektywie czasu spowoduje negatywne skutki demograficzne.
W końcu może wpływać na dezintegrację więzi społecznych i alienację społeczną. Skutkiem tego wszystkiego może być konflikt międzypokoleniowy,
jak również wewnątrzpokoleniowy, skierowany zarówno do dorosłych, jak
i tych młodych ludzi, którym udało się wejść na ścieżki zawodowej kariery
i sukcesu. Objawy takiego stanu rzeczy dało się jednak zauważyć wcześniej.
Już w 1997 r. została uchwalona Europejska Strategia Zatrudnienia (Dziesięć lat… 2007) na specjalnym posiedzeniu Rady Europejskiej poświęconym
zwalczaniu bezrobocia. Już wtedy było to ściśle związane z ówczesną sytuacją na unijnym rynku pracy.
ESZ została oparta na czterech filarach, którymi są:
1. Zdolność do uzyskania zatrudnienia – głównym celem tego filaru jest
zapobieganie bezrobociu długoterminowemu, strukturalnemu oraz bezrobociu wśród osób młodych. Założenia te realizowane są poprzez rozmaite programy szkoleniowe, kształcenie ustawiczne oraz doradztwo
zawodowe.
2. Przedsiębiorczość – w tym przypadku celem jest maksymalne ułatwienie
zakładania i prowadzenia firm oraz zatrudniania innych osób przez obywateli UE. Wprowadzono zmiany dotyczące zakładania działalności
gospodarczej. Prowadzane są również specjalne programy, które zmierzają do pobudzenia przedsiębiorczości oraz zachęcają do samozatrudnienia.
3. Zdolność adaptacyjna – jej celem jest wypracowanie specjalnych mechanizmów ułatwiających zarówno pracownikom, jak i pracodawcom dostosowanie się do zmieniającej się sytuacji na rynku pracy. Promowane są
elastyczne formy zatrudnienia, modernizacja organizacji pracy oraz nowoczesne formy zarządzania firmą.
vol. 10, nr 1 (36), t. 2, 2012
195
Grzegorz Kida
4. Równość szans – w ramach tego filaru UE zmierza do zapewnienia równego traktowania kobiet i mężczyzn na rynku pracy. W tym przypadku
ważna jest również aktywizacja zawodowa osób niepełnosprawnych.
Zastanawiając się nad wpływem przedsiębiorczości na gospodarkę, a co
za tym idzie poziomem zatrudnienia należy powołać się na dane empiryczne,
np. ze Szwecji. Analizy tam przeprowadzone wskazywały, że wzrost samozatrudnienia o 1% oznacza w perspektywie krótkoterminowej powiększenie
ogólnego poziomu zatrudnienia o 0,5%. W perspektywie długoterminowej
ten sam wzrost odsetka osób samozatrudnionych przynosi wzrost ogólnego
poziomu zatrudnienia nawet o 1,3%, ponieważ nowe firmy, rozwijając się,
dają dalsze miejsca pracy w charakterze pracowników najemnych (Wesołowska 2008. Cyt. za Folster 2000).
Szacuje się, że tylko w Europie istnieją 23 miliony małych i średnich
przedsiębiorstw, które generują 67% zatrudnienia w sektorze prywatnym,
co odpowiada 75 milionom miejsc pracy. Działalność przedsiębiorcza ma
więc duży wpływ na kondycję całej gospodarki. Jednak Europa nie wykorzystuje w pełni swojego potencjału przedsiębiorczego. Chociaż według
danych Eurobarometru 47% respondentów twierdzi, że chciałoby założyć
własną firmę, to tylko 17% faktycznie realizuje ten zamiar (European Commission 2004).
W porównaniu ze Stanami Zjednoczonymi mniej Europejczyków angażuje się w tworzenie własnej firmy. Za oceanem małe (w tym wypadku
zatrudniające do 500 osób) firmy stanowią 99,7% wszystkich firm tam działających (Small Business Economic Indicators… 2004) i tworzą ponad 2/3
nowych miejsc pracy. Dlatego stymulowanie działalności przedsiębiorczej
poprzez wspieranie postaw przedsiębiorczych oraz tworzenie warunków
korzystnych dla rozwijania małych i średnich firm stanowi jeden z ważnych
celów polityki europejskiej (European Commission 2004).
2. Uwarunkowania nauczania przedsiębiorczości
Pojęcie przedsiębiorczości należałoby definiować jako skłonność do
podejmowania działań, a także jako zespół cech warunkujących bycie dobrym
przedsiębiorcą. W kontekście przedsiębiorczości bardzo ważna jest współpraca z biznesem, edukacja w zakresie funkcjonowania rynku, prowadzenia
działalności gospodarczej, jak również wsparcie finansowe projektów innowacyjnych. Istotne jest, aby szeroko rozumiana przedsiębiorczość akademicka, która stała się w ostatnich latach modnym hasłem, była utożsamiana
nie tylko z biznesowym wykorzystaniem wyników projektów badawczych,
ale także ze wspieraniem indywidualnych przedsięwzięć studentów (Plawgo
2011).
Nauka przedsiębiorczości powinna zaczynać się zatem jak najwcześniej,
aby jej efekty były widoczne w późniejszych działaniach w realnym świecie.
Uczniowie kończący średni stopień nauczania powinni być na tyle wyeduko196
wani „przedsiębiorczo”, aby podczas studiów umieć wykorzystać i rozwijać
swoje umiejętności w tym zakresie. W tym też powinny pomagać programy
studiów, zwłaszcza szeroko rozumianych kierunków ekonomicznych, w tym
zarządzania. Jest to tym ważniejsze, że przecież studenci stanowią grupę
edukacyjną, która po zakończeniu ostatniego etapu edukacji powinna już
raczej ostatecznie szukać swojego miejsca na rynku pracy. W kanonowym
programie studiów, niezależnie od kierunku nauczania, powinny znaleźć się
godziny przeznaczone na wspieranie przedsiębiorczości. Przedsiębiorczość
powinna przy tym być stymulowana poprzez konieczność nauki zagadnień
niespotykanych w programach szkół ponadgimnazjalnych – ekonomii w ujęciu mikro i makro, finansów, zarządzania, przedsiębiorczości. Młode osoby
studiujące takie tematy zapoznają się z podstawowymi zagadnieniami związanymi z funkcjonowaniem gospodarki i podmiotów w niej uczestniczących
(między innymi gospodarstw domowych), uczą się podstawowych zasad efektywności ekonomicznej, niezbędnych przecież w dorosłym życiu. Co więcej,
zapoznając się z przykładami ilustrującymi działanie przedsiębiorstw, mogą
przekonać się, że „wilk nie jest taki straszny”, i także ich własne pomysły
mogą się kiedyś urzeczywistnić. To wszystko wpływać będzie nie tylko na
same młode osoby, ale także na całą gospodarkę i społeczeństwo.
Rozwój gospodarek na świecie uwarunkowany jest ponadto wieloma
innymi determinantami. Każdy z nich może w określony sposób wpłynąć
na wzrost lub zahamowanie gospodarki. Ostatnie lata XX wieku i początek
nowego tysiąclecia to dynamiczny rozwój gospodarek opartych na wiedzy.
Jak mówi sama nazwa, ich głównym motorem rozwoju jest szeroko pojęta
wiedza we wszelkiego rodzaju aspektach. Gospodarki oparte na wiedzy to
coś więcej niż tylko system powiązanych ze sobą ogniw gospodarczych, działających w określonym celu i na podstawie określonych zasad. Ich zasadniczym spoiwem jest nauka i wiedza, jaka z niej płynie, niezbędna do trwania i rozwoju. Występuje przy tym ogromna liczba mierników tak pojętej
gospodarki; mierników, które pokazują, w jakim stopniu wiedza zaangażowana jest do wpływania na jej rozwój. Zaliczyć do nich można choćby liczbę
osób w kraju z wyższym wykształceniem, poziom nakładów budżetowych
na naukę, wydatki przedsiębiorstw na badania i rozwój, liczbę wdrażanych
rocznie patentów i wynalazków i wiele innych. Do tych miar dopisać można
jeszcze jedną: wzrost przedsiębiorczości mierzony liczbą zakładanych nowych
przedsiębiorstw. Taka aktywność społeczna może świadczyć o dążeniu społeczeństwa, a w tym młodego i bardzo młodego pokolenia, do wpisania się
w szeroko pojęty rozwój gospodarki poprzez aktywne wykorzystanie zdobytej (i zdobywanej) wiedzy.
Wzrost przedsiębiorczości wśród studentów jest bardzo dobrym przykładem, wpisania się w rozwój gospodarki opartej wiedzy (Prochowicz 2009:
65–74). Wyróżnić tu można działania związane z nauką, praktyką i gospodarką:
1. Następuje przesunięcie wiedzy, która jest w posiadaniu nauki do osób
nią zainteresowanych. Studenci mając dostęp do wyselekcjonowanych,
vol. 10, nr 1 (36), t. 2, 2012
197
Grzegorz Kida
najważniejszych elementów tej wiedzy, uczestnicząc aktywnie w zajęciach
związanych z przedsiębiorczością, nabywają ją i praktykują, by w przyszłości wykorzystać ją w życiu prywatnym i zawodowym.
2. Uwidacznia się aktywny charakter wykorzystywania zdobytej wiedzy.
Wykorzystanie wiedzy może mieć charakter aktywny lub pasywny. Pasywnie wykorzystywana jest wówczas, gdy podmiot będący w jej posiadaniu
używa jej wyłącznie z przymusu, dla wypełnienia swoich potrzeb związanych z wykonywanym zawodem, czynnościami. Służy ona jedynie do
przetrwania i nie jest związana z dalszym rozwojem. Aktywne wykorzystanie wiedzy – praktyka – charakteryzuje się natomiast tym, iż jest ona
w sposób kreatywny wykorzystywana do osiągnięcia własnych celów (na
przykład założenia własnego przedsiębiorstwa). Jedynie aktywne działanie, przy wykorzystaniu zdobytej wiedzy i umiejętności pozwala na osiągnięcie założonych celów. Jest to w pełni zgodne z założeniami gospodarki opartej na wiedzy.
3. Następuje pośredni wpływ na rozwój gospodarczy Polski i Europy. Zasadniczym celem funkcjonowania każdej gospodarki jest jej rozwój. Istnieje
wiele naukowo i praktycznie potwierdzonych stymulatorów wzrostu
gospodarczego. Ważną metodą, działającą jednak dopiero w dłuższym
horyzoncie czasowym, jest sprzyjanie przedsiębiorczości. Jak wiadomo,
ta z kolei związana jest z kilkoma czynnikami, takimi jak: możliwość
swobodnego wyboru (wolność gospodarcza i polityczna), posiadanie
określonego zasobu wiedzy, posiadanie praktycznych umiejętności wdrażania swoich pomysłów, chęć działania pomimo występującego ryzyka
itp. Wszystkie te czynniki wśród młodych ludzi rozwija uczestnictwo
w zajęciach proprzedsiębiorczych.
Idea przedsiębiorczości (Zbaraszewski 2009: 97–102) jest bardzo ważną
kwestią związaną z rozwojem każdego państwa i gospodarki, w tym Polski.
Studia nie tylko uczą i wychowują młode pokolenie, jak żyć w otaczającym
i burzliwie zmieniającym się otoczeniu. Oddziaływają one także w znacznym
stopniu na postawy ekonomiczne i przedsiębiorcze. Dlatego też doświadczenie studentów wynikłe z tych zachowań i działań, bezpośrednio może przełożyć się na ich aktywność gospodarczą po ukończeniu nauki, co w efekcie
powinno przyczynić się do wzrostu gospodarczego, podniesienia dobrobytu itp.
Oczywiste jest, że każdy z przedsiębiorców w wyborze celu i strategii
działania kieruje się nie tylko pasją i chęcią rozwoju, ale także osadza swój
biznes z myślą o rozwoju finansowym. Działalność związana z komercyjnym
użyczaniem wiedzy stwarza szansę na redukcję wybranych kosztów stałych
(np. redukcję kosztów związanych z zakupem nowoczesnego sprzętu laboratoryjnego dzięki wydzierżawianiu tego sprzętu od uniwersytetu). Stwarza
także możliwość – w większym stopniu niż w innego typu przedsiębiorstwach
– elastycznego zarządzania kapitałem ludzkim lub procesami (np. poprzez
preferowanie elastycznych form zatrudniania pracowników, takich jak choćby
umowa o dzieło lub samozatrudnienie, zamiast o wiele bardziej kosztownego
198
zatrudnienia na podstawie umowy o pracę, jakie jest typowe dla tradycyjnych
struktur akademickich).
Profesjonalne, biznesowe ukierunkowanie na komercjalizację wiedzy
stwarza więc przedsiębiorcy wywodzącemu się z naukowego świata akademickiego subiektywne poczucie nieograniczoności, wolności i bezkresu możliwości. Produkt, jaki oferuje na rynku, łączy bowiem w sobie atrybuty
mierzalnych parametrów (np. opisywane przez wskaźniki pomiaru wytrzymałości użytego materiału, składu chemicznego zastosowanego stopu, parametrów technicznych opracowanego narzędzia diagnostycznego) z nieograniczonym żadnymi wymiarami światem kreacji, innowacji i talentu badacza.
Ważne staje się poczucie wolności, powiązane ze zwiększeniem elastyczności pracy oraz zwiększeniem mobilności przedsiębiorców, którzy sami nakreślają rozmiar przestrzeni, w jakiej chcą się poruszać i współpracować z partnerami biznesowymi. Często jest to nieograniczona przestrzeń Internetu
i innych narzędzi multimedialnych, pozwalających szybciej, dokładniej i taniej
realizować zadania ukierunkowane na realizacje celu poznawczego i biznesowego (Bernat i in 2004).
Taka sytuacja byłaby bliska ideału. W praktyce często wygląda to inaczej.
Przyjrzyjmy się przykładowemu modelowi dydaktycznemu nauczania przedsiębiorczości na studiach. Przygotowanie do prowadzenia działalności gospodarczej zaocznych studentów zarządzania KUL odbywa się w ramach forum
integracji społeczno-gospodarczej. Zajęcia te prowadzone są w ramach konserwatorium od kilkunastu lat, od chwili rozpoczęcia prowadzenia nauki
w ramach kierunku zarządzania na Katolickim Uniwersytecie Lubelskim.
Zajęcia te są prowadzone przez cały 3-letni okres trwania zaocznych studiów
licencjackich na tym kierunku. W ich trakcie studenci zdobywają wiedzę,
jak przygotować się do założenia firmy począwszy od analizy społecznogospodarczej regionu, w którym mieszkają, wyboru odpowiedniego pomysłu
na działalność, następnie poprzez szczegółową jego analizę opartą na wskaźnikach finansowych i działalności marketingowej konstruują biznes plan
z uwzględnieniem rozwiązań alternatywnych – negatywnych i pozytywnych.
Studenci opracowują także wnioski o zdobycie środków na prowadzoną
działalność gospodarczą z innych źródeł niż tylko kredyty i pożyczki bankowe, tj. z funduszu pracy i programów operacyjnych. Od niedawna studenci
mają za zadanie przygotowanie wybranej działalności również w formie
przedsiębiorstwa społecznego, tj. spółdzielni socjalnej.
Na podstawie informacji uzyskanych z różnych źródeł warto zaznaczyć,
że wielu studentów po skończeniu studiów z powodzeniem prowadzi wybraną
działalność do chwili obecnej.
3. Psychologiczna analiza przedsiębiorczości
Mówiąc o przedsiębiorczości, warto najpierw zdefiniować samo zjawisko,
gdyż bywa ono bardzo różnie rozumiane. We wprowadzeniu zarysowane
vol. 10, nr 1 (36), t. 2, 2012
199
Grzegorz Kida
zostało szerokie ujęcie, które tutaj zostanie doprecyzowane i zawężone.
Ponieważ przedsiębiorczość stanowi częściej przedmiot zainteresowania
ekonomii niż psychologii, a jednocześnie jest to stosunkowo nowy obszar
badawczy, potrzebne jest nieco szersze wprowadzenie w tę problematykę.
Dlatego przedstawione zostaną nie tylko różne sposoby rozumienia przedsiębiorczości, ale także jej rola w życiu spoleczno-ekonomicznym. Wykracza
to poza obszar analiz psychologicznych, jest jednak istotne dla zrozumienia
zjawiska. W czasie prowadzenia badań na styku dwu dyscyplin: psychologii
i ekonomii, konieczne stają się odwołania do obu, mimo że prezentowane
tu analizy mają charakter psychologiczny.
Połączenie zainteresowań ekonomicznych z psychologicznymi widoczne
jest od początku rozwoju badań nad przedsiębiorczością. Analiza ekonomiczna przyczyn wzrostu gospodarczego przeprowadzona przez Josepha
Schumpetera (1960), wskazująca, że to działania przedsiębiorców stanowią
jedną z przyczyn rozwoju, dała początek zainteresowaniu tym obszarem.
Przedsiębiorcy wprowadzający innowacje stanowią, zdaniem Schumpetera,
podstawę procesu zmian zachodzących w życiu gospodarczym. Badacz ten
podkreślał silnie rolę, jaką ma do spełnienia w tym procesie przedsiębiorca,
opisując go z pewnym podziwem.
Docenienie czynników psychologicznych i sfery wyznawanych wartości
dla rozwoju kapitalizmu znaleźć można także w pracach Maksa Webera
(1994). Wskazuje on na rolę etyki protestanckiej, właściwego dla niej szacunku dla wytężonej pracy, inwestowania zarobionych pieniędzy zamiast
ich wydawania, przestrzegania norm moralnych, uczciwości w interesach,
pożytecznego wykorzystania czasu. Wartości te, charakterystyczne dla tradycji religii protestanckiej, określane jako „duch kapitalizmu”, mają, jak
się okazuje, jednak charakter niezależny od konkretnej religii. Mogą one
sprzyjać aktywności przedsiębiorczej niezależnie od kraju oraz dominującego
w nim wyznania.
Z kolei psycholog David C. McClelland podjął się wyjaśnienia zjawiska
wzrostu ekonomicznego, przypisując je w dużym stopniu potrzebie osiągnięć,
która tkwi w człowieku. Przyjmując, że przedsiębiorczość stanowi jedną
z kluczowych sil rozwoju ekonomicznego, starał się on wyjaśnić, dlaczego
niektórzy ludzie koncentrują się na aktywności ekonomicznej i odnoszą
w niej sukcesy. Stawiając retoryczne pytanie: „Cóż może być bardziej oczywistego niż to, że wielkie osiągnięcia są motywowane przez silne potrzeby
osiągnięć przynajmniej u części osób w danej kulturze?” (McClelland
1985: 36), wskazywał na powiązania potrzeby osiągnięć z rozwojem ekonomicznym społeczeństw. Zapoczątkował on w ten sposób psychologiczną
analizę zjawisk gospodarczych. Badania McClellanda nad motywacją osiągnięć wskazały także, jak można wspierać potencjalnych przedsiębiorców,
co stało się podstawą tworzenia akademickich programów nauczania przedsiębiorczości. Aż do lat 80. ubiegłego wieku badania nad przedsiębiorczością stanowiły jednak domenę ekonomistów.
200
Określeniami „przedsiębiorca”, „być przedsiębiorczym” posługujemy się
często w mowie potocznej. Intuicyjnie rozumiemy ich znaczenie, potrafimy
wskazać przykłady osób i zachowań, które dobrze oddają ich sens. O ile
więc przedsiębiorczość traktowana jest jako jedna z charakterystyk osoby,
o tyle działanie przedsiębiorcze zawężone jest do pewnej grupy ludzi. Jak
wyrazili to uczestnicy jednej z dyskusji w ramach konferencji poświęconej
rozwojowi przedsiębiorczości, nie każdy musi być przedsiębiorcą, ale każdy
może być przedsiębiorczy. Co jednak stanowi o odrębności przedsiębiorczości od innych form działania?
Jedna z pierwszych analiz tego, czym jest przedsiębiorczość, zaproponowana została przez Schumpetera (1960). Wskazuje on, że z przedsiębiorczością mamy do czynienia, gdy spełniony jest co najmniej jeden z pięciu
warunków nowości, czyli gdy powstają: 1) nowe dobra, towary, 2) nowe
metody produkcji, 3) nowe rynki, 4) nowe źródła surowców lub 5) nowe
organizacje. Innowacyjność wskazywana jest tu jako podstawowy wyznacznik
przedsiębiorczości.
Analizując te wszystkie definicje trudno nie zadać sobie pytania, czy
każdy może zostać przedsiębiorcą, czy też „takim” trzeba się urodzić?
Wśród ekonomistów, socjologów czy psychologów jest wielu sceptyków,
którzy nie wierzą w możliwość wyodrębnienia wzorcowej osobowości typowego przedsiębiorcy. Trudno więc jednoznacznie określić cechy decydujące
o aktywności zawodowej przedsiębiorców, jednak można wyodrębnić te,
które dominują i są charakterystyczne dla większości ludzi podejmujących
przedsiębiorcze działania. Są to cechy związane z osobowością dynamiczną,
nieschematyczną i nonkonformistyczną. Można założyć, że przedsiębiorcy
charakteryzują się pewnymi cechami, które sprzyjają „byciu przedsiębiorcą”.
Kirk i Belovics (2006) przywołują badania poświęcone typowaniu czynników, warunkujących decyzje o podjęciu działalności gospodarczej przez
młodych przedsiębiorców, często wywodzących się ze środowiska akademickiego. Jednym z najczęściej występujących motywów jest zamiłowanie do
swobodnego zarządzania samym sobą. Towarzyszą mu: silna potrzeba osiągnięć oraz wysoka tolerancja na nieznane, na nieoznaczoność przyszłości,
a także przekonanie o osobistej odpowiedzialności za działania, czyli tzw.
wewnętrzne umiejscowienie poczucia kontroli. Oczywiście ważnym czynnikiem jest także motyw oczekiwanych korzyści finansowych. Młodzi przedsiębiorcy mają także, nieco wyższe niż dojrzali biznesmeni, zapotrzebowanie
na stymulację poprzez uczestniczenie w działaniach ryzykownych.
Badania prowadzone wśród polskich przedsiębiorców potwierdzają
powyższe spostrzeżenia, wskazując jednocześnie na istnienie wielu innych
czynników warunkujących sukces w podejmowaniu działalności gospodarczej
(Łaguna 2005; Mazurek-Kucharska 2009; Łaguna 2010). Psychologiczne
uwarunkowania przedsiębiorczości są na ogół kojarzone z wieloma wymiarami kompetencji, preferencji w zakresie własnej aktywności oraz istnieniem
silnej wewnętrznej motywacji i konsekwencji w dążeniu do celu. Warto
vol. 10, nr 1 (36), t. 2, 2012
201
Grzegorz Kida
wspomnieć, iż psychologowie przychylają się na ogół do akceptacji tych
definicji przedsiębiorczości, które podkreślają, że przedsiębiorczość jest
procesem (od powstania pomysłu aż do momentu rozkwitu lub upadłości
przedsięwzięcia), a nie zdarzeniem związanym z podjęciem decyzji o założeniu działalności gospodarczej.
Jakie więc czynniki należy brać pod uwagę, kiedy chcemy scharakteryzować przedsiębiorczość jako rodzaj aktywności lub meta kompetencję
młodego przedsiębiorcy? Można przyjąć, iż składają się na nią wielowymiarowe interakcje między różnymi czynnikami, powiązanymi z systemem
poznania (wiedzą, inteligencją, myśleniem, spostrzeganiem, emocjami), systemem motywacji (zarówno automotywacji, jak i motywacji stymulowanej
przez otoczenie) i systemem wartości oraz osobistych preferencji danego
człowieka (postawy, przekonania, preferencje).
Jednym z ważniejszych czynników przedsiębiorczości jest motywacja do
działania, do bycia przedsiębiorczym, do wyboru wariantu rozwoju zawodowego poprzez utworzenie i prowadzenie przedsiębiorstwa, dbanie o jego
harmonijny rozwój i stały wzrost konkurencyjności. To właśnie motywacja
kierunkuje i podtrzymuje te zachowania wybrane spośród alternatywnych
form aktywności, które prowadzą do osiągnięcia pożądanego celu.
Motywy działania leżą u podłoża podejmowanych decyzji, stanowią ważny
element kształtowania się postaw wobec przedsiębiorczości i konkurencji
w biznesie. Warunkują kształtujące się style komunikowania i warianty efektywnego zarządzania relacjami między poszczególnymi uczestnikami rynku,
np. między właścicielami przedsiębiorstw i ich pracownikami, między liderami projektów a członkami zespołów projektowych, między usługodawcą
a klientem, między interesariuszami i akcjonariuszami. W przedsiębiorstwach
– zwłaszcza mikro i małych – to właśnie często motywacja, zaangażowanie,
entuzjazm, pasja i determinacja właściciela i (zarazem) głównego menedżera
decyduje o pozycji firmy na rynku. Od poziomu osobistego zaangażowania
i postawy determinacji, przesyconej pasją i wizją celu zależy nie tyle przetrwanie firmy, ile jej rozwój, ekspansja i podbój rynku. Wśród motywów,
które są zapewne charakterystyczne dla młodych przedsiębiorców, warto
zwrócić uwagę na kilka najsilniej zaznaczających swą obecność, o których
wspominają badacze, eksperci, a także często sami przedsiębiorcy.
Motywacja osiągnięć jest rozumiana jako tendencja do osiągania i przekraczania wyznaczonych przez środowisko i konkretną jednostkę standardów
w dążeniu do doskonałości. W psychologii została przedstawiona w ramach
teorii pokonywanie barier w osiąganiu celu, którym może być np. wprowadzanie nowego produktu czy usługi, związane z odczuwaniem pozytywnych,
stymulujących do działania emocji, które same w sobie są silnym stymulatorem w pokonywaniu przeszkód w dążeniu do celu. Motywacja osiągnięć
jest bowiem traktowana jako tendencja do ujmowania rzeczywistości w kategoriach: sukces – niepowodzenie, polega na stawaniu sobie coraz wyższych
wymagań po to, aby osiągnąć zamierzony cel. Ważne przy tym jest przeję202
cie inicjatywy, otwarte dążenie do realizacji zamierzonego celu, pokonywanie barier, niwelowanie przeszkód i branie odpowiedzialności za siebie,
własne działania i ich skutki (Mazurek-Kucharska 2009).
Bardzo ważną rolę w tym procesie odgrywają mechanizmy samopobudzania się i automotywowania, wyzwalające zachowania ukierunkowane na
zdrowe rywalizowanie nie tylko z konkurentami, ale także z samym sobą.
Warto podkreślić, że motywacja osiągnięć jest jednym z kluczowych
wymiarów powstawania i rozwoju działań innowacyjnych, tworzenia nowatorskich rozwiązań, poszukiwania alternatywnych, efektywnych strategii
rozwiązywania problemów. Ukierunkowanie na realizację zadań związanych
z postawionymi sobie ambitnymi i niekonwencjonalnymi celami jest jednym
z charakterystycznych motywów przedsiębiorców, szczególnie kreatywnych
i innowacyjnych, takich, których przedsiębiorstwa znajdują się na wysokich
pozycjach w rankingu najbardziej innowacyjnych przedsięwzięć w Polsce.
Motywacja osiągnięć prowokuje bowiem zachowania proaktywne, których
celem jest inicjowanie zmian i poszukiwanie nowych możliwości rozwiązania problemów.
Motywacja osiągnięć wiąże się bezpośrednio z wymiarem, który w psychologii jest określany mianem motywu potrzeby kontroli nad światem,
sobą samym i własnym rozwojem. Jest on silnie powiązany z mechanizmem
znanym jako wewnętrzne umiejscowienie poczucia kontroli. Osoby, które
charakteryzuje zewnętrzne umiejscowienie poczucia kontroli, uważają, że
mają niewielki wpływ na wybór różnych wariantów działania, własny proces
decyzyjny i skutki podejmowanych działań. Twierdzą, że zmiany zachodzące
w otaczającej ich rzeczywistości nie zależą od nich, a ich życie i obecna
sytuacja życiowa w niewielkim stopniu zależą od nich samych, są w dużej
mierze efektem oddziaływania losu, przypadku, innych ludzi oraz sytuacji,
na które nie mają wpływu. Osoby o wewnętrznym umiejscowieniu poczucia
kontroli mają poczucie sprawczości działania, zdają sobie sprawę, że to od
ich decyzji zależą skutki działań, dopuszczają świadomość własnej omylności, ale wiedzą, że to one ponoszą skutki podjętych przez siebie decyzji,
w związku z czym aktywnie uczestniczą w zmianach i świadomie podejmują
ryzyko związane z różnymi wyborami decyzyjnymi. Są więc o wiele bardziej
dojrzałe od osób zewnątrzsterownych, a sama cecha wewnątrzsterowności
jest wskazywana jako niezbędna dyspozycja m.in. menedżerów i przedsiębiorców. Menedżerowie i przedsiębiorcy przejawiają bowiem silną potrzebę
osobistego sprawowania kontroli nad swoim życiem, rozwojem zawodowym
i własną przyszłością. Na ogół nie interesuje ich umowa o pracę, często
rezygnują z takiej formy zarobkowania, pracując nawet w dużych, rozwojowych korporacjach. Pragną sami kreować rzeczywistość i realizować własne pomysły na rozwój, sukces i sposób zarabiania pieniędzy, choćby ta
droga rozwoju była obarczona większymi niebezpieczeństwami, wieloma
niewiadomymi i piętrzącymi się problemami, przed jakimi w rzeczywistości
stają wszyscy przedsiębiorcy, zwłaszcza ci, którzy dopiero rozpoczynają włavol. 10, nr 1 (36), t. 2, 2012
203
Grzegorz Kida
sną działalność. Można więc zaryzykować twierdzenie, że młodzi przedsiębiorcy wywodzący się ze środowiska akademickiego to osoby, które mają
najsilniejszą potrzebę odczuwania własnej sprawczości działania, niezależności i autonomii, dla których proces podejmowania decyzji biznesowych
jest stymulującym wyzwaniem, aktywnością, w której chcą sprawdzić własne
możliwości, przetestować pomysły i nowe rozwiązania (Łaguna 2011).
Motywacja synergiczna związana jest z założeniem, że złożone systemy
(np. społeczeństwo, organizacje, zrzeszenia, przedsiębiorstwa) składają się
z różnorodnych elementów, pozostających we wzajemnych interakcjach. Siła
oddziaływania tych wzajemnych, wielowymiarowych interakcji jest o wiele
silniejsza niż suma działań poszczególnych elementów tego synergistycznego
układu. Motyw synergistycznego współdziałania jest silnie powiązany z motywem potrzeby kontroli nad swoim rozwojem, który dopuszcza porzucanie
niesatysfakcjonujących zadań i podejmowanie nowych wyzwań.
Warto pamiętać, że jedną z ważniejszych potrzeb indywidualnych przedsiębiorcy jest urzeczywistnianie pasji, otwartość na nowe doświadczenia,
bardzo rozbudzona potrzeba intelektualna (por. Ahmed i in. 2010). Motywatorami są nie tyle potrzeby braku (ang. D-needs), jak określa je D. McGregor (1960) (np. brak pieniędzy, brak możliwości zaciągnięcia kredytu, brak
lokalu itd.), ile raczej tzw. metapotrzeby (ang. B-needs), związane z samorealizacją i rozwojem. Cecha ta stanowi o sile i determinacji przedsiębiorców, którzy podejmując się prowadzenia działalności w sferze komercjalizacji wiedzy, widzą w tych działaniach nie tylko biznes, ale realizację
własnych marzeń i urealnianie pomysłów, które zrodziły się najpierw w ich
wyobraźni, a potem przybrały realny kształt działań biznesowych. Być może
właśnie ten motyw tłumaczy zjawisko podejmowania tego typu działalności
także przez osoby, które nie mają doświadczenia biznesowego, a niekiedy
nie mają nawet niezbędnej podstawowej wiedzy biznesowej.
Zapotrzebowanie na ryzyko jest potrzebą psychiczną, która powiązana
jest z odwagą, niekiedy nawet brawurą. Umożliwia jednak szybkie podejmowanie decyzji w warunkach nieoznaczoności sytuacji i przy takich jej
parametrach, które nie pozwalają na długotrwałe analizowanie wszystkich
wariantów decyzyjnych. W sytuacji, kiedy zmiany w otoczeniu biznesowym
następują gwałtownie i skokowo, zdolność do działań ryzykownych jest preferowana, nie powinna ona jednak przekroczyć bezpiecznej granicy racjonalnego szacowania prawdopodobieństwa osiągnięcia celu i jego użyteczności.
Podejmowanie ryzyka jest immanentnie związane z przedsiębiorczością,
gdzie presja czasu, kaskadowe zmiany i natłok informacji wymagają natychmiastowych reakcji i trafnych, ale szybkich decyzji podejmowanych przez
właścicieli i menedżerów przedsiębiorstw.
Na kreowanie zachowań przedsiębiorczych należałoby popatrzeć nie tylko
pod kątem stanowiska przyjmującego perspektywę cech osobowości i różnic
indywidualnych, ponieważ przedsiębiorczość wymaga zbyt różnych zachowań,
204
by można je było ująć tylko w kategoriach cech. Zarzuca się , że cechy
osobowości nie są dostatecznie mocno powiązane z przedsiębiorczością, by
warto je było dalej badać, a w związku z tym lepiej skoncentrować się raczej
na czynnikach środowiskowych (Rauch i Frese 2007). Rolę czynników sytuacyjnych podkreślają następującego modele zakładania firmy.
W ujęciu zaproponowanym przez Christophera L. Shooka, Richarda
L. Priema i Jeffreya E. McGee (2003) powstanie nowej firmy jest bezpośrednim efektem intencji i konsekwentnych działań osoby przedsiębiorcy.
Jest procesem, który prowadzi poprzez uświadomienie sobie intencji założenia firmy, poszukiwanie i odkrywanie szans aż do decyzji, by je wykorzystywać oraz podjąć działania zmierzające do dokonania pierwszej transakcji. Autorzy przyjmują definicję przedsiębiorczości zaproponowaną przez
Shane’a i Venkatramana (2000), a nową firmę uznają za utworzoną, gdy
dokonana zostanie pierwsza sprzedaż. Swój model odnoszą do samego procesu tworzenia firmy, nie zajmując się dalszym jej rozwojem. Pomijają jednocześnie kontekst środowiskowy, otoczenie, w którym powstaje nowa firma,
koncentrując się na roli przedsiębiorcy. Omawiają kolejne kroki procesu
zakładania firmy, wskazując na znaczenie jego osoby na każdym z etapów.
Zaznaczają przy tym, że zachowania przedsiębiorcy zmieniają się, także on
sam może zmieniać się pod wpływem doświadczeń związanych z podejmowaniem tej działalności.
Z kolei Scott Shane, Edwin A. Locke i Christopher J. Collins (2003)
proponują model analizujący motywację osób podejmujących decyzję o założeniu własnej firmy. Punktem wyjścia jest tu stwierdzenie, że decyzja ta
zależy od osoby, a różnice indywidualne w zakresie motywacji mają wpływ
na to, kto odkryje możliwości podjęcia nowej działalności, kto zgromadzi
potrzebne zasoby oraz w jaki sposób dana osoba będzie angażowała się
w ten proces. Zdaniem wspomnianych autorów, gdyby czynniki zewnętrzne
zachowywały stały poziom, to właśnie motywacja odgrywałaby zasadniczą
rolę w działaniach przedsiębiorczych.
Autorzy tego modelu także przyjmują omówioną wcześniej definicję
zaproponowaną przez Shane’a i Venkataramana (2000). Używając wyników
dotychczasowych badań bardziej jako ilustracji niż ostatecznych rozstrzygnięć, wskazują na sposoby oddziaływania motywacji na różne etapy procesu
przedsiębiorczego. Proces ten rozpoczyna się rozpoznaniem szans i oceną
możliwości ich wykorzystania, po czym następuje rozwój produktu czy usługi
oraz dostarczenie go klientom, co wymaga zgromadzenia odpowiednich
zasobów, stworzenia organizacji, zdobycia klientów i dalszego rozwoju produktu. Shane, Locke i Collins proponują, aby nie patrzeć na przedsiębiorcę
jako na swego rodzaju zawód, który wybierają specyficzni ludzie, ale jako
na osobę inicjującą pewien proces rozciągnięty w czasie – można wtedy
rozważać wpływ motywacji na poszczególne etapy tego procesu.
Opierając się na wcześniejszych analizach procesu przedsiębiorczego
i próbując je podsumować, Robert A. Baron (2007) zaproponował własny
vol. 10, nr 1 (36), t. 2, 2012
205
Grzegorz Kida
model tworzenia nowej firmy. Podkreśla on przy tym, że proces przedsiębiorczy nie ma wyraźnego początku. Pomysł, by założyć własną firmę, może
rozwijać się stopniowo w umyśle przyszłego przedsiębiorcy, zanim przekształci się w wyraźną intencję.
Także model zaproponowany przez Andreasa Raucha i Michaela Fresego
(2007) skoncentrowany jest na osobie przedsiębiorcy. Autorzy starają się
wyjaśnić, w jaki sposób cechy indywidualne mogą przyczyniać się do założenia nowej firmy i osiągnięcia sukcesu przedsiębiorczego. Analizują nie
tyle sam proces, ile zmienne związane z osobą zakładającą firmę. Rauch
i Frese uważają, że krytyka badań nad cechami osobowości nie do końca
jest słuszna. Brak dobrego modelu teoretycznego, który uwzględniałby także
zmienne pośredniczące pomiędzy osobowością a efektami działania, stanowił ich zdaniem przeszkodę w poszukiwaniu faktycznych zależności. Dlatego
zaproponowali własny model starający się wyjaśnić rolę cech osobowości
i ich pośredni wpływ na działania przedsiębiorcze. Rauch i Frese rozróżniają
tak zwane zmienne bliższe i odlegle w stosunku do konkretnego zachowania. Zmienne odległe to cechy osobowości i inne uogólnione charakterystyki,
które nie są bezpośrednio powiązane z danym zachowaniem. Zmienne bliższe to te, które bardziej bezpośrednio odnoszą się do zachowań w danej
dziedzinie, są bardziej specyficzne dla przedsiębiorczości. Cechy osobowości ujmowane są tu według klasyfikacji zaproponowanej w pięcioczynnikowej koncepcji osobowości (McCrae i Costa 2005) i traktowane jako uogólnione właściwości, niespecyficzne dla żadnego konkretnego obszaru
działania. Zgodnie z modelem Raucha i Fresego. nie mają one bezpośredniego wpływu na powstanie nowej firmy i jej powodzenie. Wpływają jednak
na właściwości, które są bardziej specyficzne dla przedsiębiorczości, bliżej
związane z działaniem w tej dziedzinie. Wspomniani autorzy wymieniają tu
takie charakterystyki przedsiębiorcy, jak potrzeba osiągnięć, podejmowanie
ryzyka, innowacyjność, autonomia, wewnętrzne umiejscowienie kontroli oraz
przekonanie o własnej skuteczności. Odwołując się do wyników wcześniejszych badań, uzasadniają oni wybranie tych, a nie innych właściwości, uznanych za istotne dla procesu przedsiębiorczego.
Oprócz tych ogólnych i specyficznych cech osobowości za ważny element
modelu uznane zostały ustanawiane przez osobę cele, w tym głównie cele
nastawione na rozwój firmy oraz wizje tego rozwoju. Do tej samej kategorii zmiennych zaliczone zostały także strategie działania służące urzeczywistnianiu tych celów. Cechy przedsiębiorcy określane jako bliższe, bardziej
specyficzne mają wpływ na ustanawiane przez niego cele oraz na wybór
strategii działania. Pośrednio w ten sposób oddziałują na faktyczne podjęcie działań przedsiębiorczych i sukces w tej dziedzinie. Na wybór celów
i strategii oraz później na podejmowanie działania mają wpływ także czynniki środowiskowe, otoczenie, w którym to działanie przebiega.
W końcu, propozycja Roberta P. Vecchio (2003) opiera się na zakwestionowaniu dotychczasowego rozdzielania problematyki przedsiębiorczości
206
i przywództwa. Autor ten stawia pytanie, czy proces wpływu społecznego
jest na tyle różny w obu tych zjawiskach, że uzasadnia to oddzielanie zagadnień przywództwa i zakładania nowej firmy. Stwierdza on także, że można
traktować przedsiębiorczość jako specyficzny typ przywództwa, do którego
odnoszą się prawidłowości tego procesu. Określenie „przedsiębiorca” jest
w tym modelu zarezerwowane dla osób, które założyły własną firmę.
Jednym z elementów modelu zaproponowanego przez Vecchio jest
– nazwana analogicznie do przyjmowanego dość powszechnie modelu
Wielkiej Piątki w badaniach nad osobowością (por. McCrea i Costa 2005)
– Wielka Piątka Przedsiębiorcy. Na podstawie dotychczasowych badań oraz
obserwacji zostało wskazanych pięć atrybutów charakterystycznych dla osób
podejmujących własną działalność gospodarczą. Są to, zdaniem Vecchio:
skłonność do podejmowania ryzyka, potrzeba osiągnięć, potrzeba autonomii, przekonanie o własnej skuteczności oraz wewnętrzne umiejscowienie
kontroli.
Oprócz tych najważniejszych w opinii Vecchio pięciu wymiarów dodane
zostały także czynniki demograficzne, wzajemne dopasowanie osoby i systemu oraz zmienne poznawcze. Do istotnych czynników demograficznych
autor zalicza: poziom wykształcenia, wiek, płeć, uprzednie doświadczenie
w prowadzeniu firmy lub w danej branży, a w przypadku imigrantów – czas
pozostawania w danym kraju i uzyskany status prawny. Nieco zaskakujące
jest jednak, że w grupie zmiennych demograficznych umieszcza także na
przykład zdyscyplinowanie, poziom inteligencji, zdolności przywódcze czy
wsparcie ze strony współmałżonka.
4. Charakterystyka przeprowadzonych badań
Do przeprowadzenia szczegółowych badań wybrano w sposób celowy
studentów zaocznego kierunku zarządzanie KUL w Lublinie. Badania miały
na celu zidentyfikowanie czynników przyczyniających się do rozwoju przedsiębiorczości wśród wybranej grupy w świetle przedstawionych wyżej uwarunkowań. Celowość przeprowadzania badań wśród tej grupy wynika z faktu,
że właśnie studenci tego kierunku w szczególny sposób powinni być przygotowani do prowadzenia samodzielnej działalności gospodarczej. Zastosowano anonimową metodę ankietową nazwaną „Ocena postaw przedsiębiorczych wśród studentów zarządzania”. Studentom przekazano kwestionariusz
z pytaniami, które były głównie pytaniami zamkniętymi. Pytania dotyczyły
m.in. czynników wpływających na motywację do podejmowania działalności
gospodarczej, barier uniemożliwiających i utrudniających prowadzenie działalności gospodarczej. Pytano również o przygotowanie samej/samego siebie
i innych instytucji do prowadzenia działalności gospodarczej, także o chęć
uzupełniania kwalifikacji z określonych zakresów oraz poszukiwania wiedzy
i znajomości pojęć związanych z przedsiębiorczością, w tym przedsiębiorczością akademicką.
vol. 10, nr 1 (36), t. 2, 2012
207
Grzegorz Kida
Do opracowania materiałów zastosowano metodę opisową. Wyniki przedstawiono w postaci tabel i wykresów.
Na pytania odpowiadało 45 studentów, w tym 27 kobiet i 18 mężczyzn
– studentów zaocznych II i III roku zarządzania, z którymi autor artykułu
prowadził zajęcia.
Jeśli chodzi o pozostałą charakterystykę demograficzną, to 36 osób to
osoby do 25. roku życia, co stanowi 80% ogółu badanych, 7 osób to osoby
pomiędzy 26. a 30. rokiem życia, co wynosi 15%, pozostałe 5%, tj. 2 osoby
mają powyżej 40 lat. Na wsi mieszka 31 osób, tj. 68%, w mieście zaś 14
osób, czyli 32% badanej grupy.
18
Inna
Osoba prowadząca działalność gospodarczą
7
Osoba pracująca
29
Osoba niepracująca niezarejestrowana w PUP
18
Osoba bezrobotna dłużej niż 12 miesięcy
7
Osoba bezrobotna od 6 do 12 miesięcy
4
18
Osoba bezrobotna do 6 miesięcy
0
10
20
30%
Rys. 1. Status na rynku pracy. Źródło: opracowanie własne.
Na rysunku 1 przedstawiono charakterystykę badanej grupy ze względu
na status na rynku pracy. Jak widać, najliczniejszą grupą stanowią osoby
pracujące – jest ich 29%, tyle samo jest osób bezrobotnych, 7% z nich
prowadzi już działalność gospodarczą.
Opisując pozostałe dane, tj. doświadczenie zawodowe, należy zwrócić
uwagę, że aż 51% badanych nie ma w ogóle doświadczenia zawodowego,
49% ma doświadczenie zawodowe, w tym 1 rok – 30%, 2 lata – 13%,
więcej – 57%.
Pracować w urzędzie administracji
państwowej/samorządowej
Pracować jako pracownik najemny
w dużej korporacji
Pracować jako pracownik najemny
w małej/średniej firmie
Pracować w rodzinnym przedsiębiorstwie
42
18
18
11
49
Prowadzić samodzielną działalność gospodarczą
0
10
20
30
40
50%
Rys. 2. Miejsce pracy wskazywane przez studentów po studiach. Źródło: opracowanie
własne.
208
W kolejnym pytaniu próbowano uzyskać odpowiedź na pytanie, gdzie
studenci chcieliby pracować po ukończeniu studiów. Szczegółowe wyniki
zostały przedstawione na rysunku 2. Analizując szczegółowo przedstawione
dane, za pocieszający fakt należy uznać, że aż 49% ma w planach samodzielnie prowadzenie działalności gospodarczej, 11% zamierza pracować
w rodzinnym przedsiębiorstwie. Po 17% wskazań dostały odpowiedzi „pracować jako pracownik najemny w dużej korporacji” oraz „w małej lub średniej firmie”. Niestety, aż 42% chciałoby pracować w urzędzie administracji
państwowej lub samorządowej. Należy jednak zwrócić uwagę, że odpowiadający mogli wskazać więcej niż jedną odpowiedź.
W kolejnym pytaniu chciano sprawdzić, w jakim stopniu studenci są
przygotowani do prowadzenia działalności gospodarczej. Szczegółowa analiza przedstawiona jest na rysunku 3. I tak, 44% ankietowanych uważa, że
jest przeciętnie przygotowana do prowadzenia działalności gospodarczej,
36%, że dobrze, po 7% wskazań otrzymały odpowiedzi, że są przygotowani
bardzo dobrze oraz źle i że nie potrafią ocenić, jakim stopniu.
Nie wiem
7%
Źle
7%
Bardzo dobrze
7%
Dobrze
36%
Przeciętnie
44%
Rys. 3. Stopień przygotowania do prowadzenia działalności gospodarczej. Źródło:
Następnie zapytano ankietowanych, co motywowałoby ich do podjęcia
działalności gospodarczej. Poszczególne czynniki motywacyjne przedstawia
rysunek 4 (trzeba podkreślić, że można było zaznaczyć kilka odpowiedzi).
Ponad 64% jako główny motyw do podjęcia działalności gospodarczej podało
brak zatrudnienia lub utratę pracy, niewiele mniej, bo 60%, jako powód
podało możliwość doskonalenia i samorealizacji oraz chęć podejmowania
samodzielnych decyzji i działań. Około 49% zadeklarowało, że motywem
podjęcia działalności gospodarczej byłaby chęć zarobienia lub podniesienia
swojego statusu. Około 36% stwierdziło, że do tego zmotywowałoby ich
bezpieczeństwo finansowe, możliwość skorzystania z dotacji i programów
oraz 24% – możliwość kierowani innymi ludźmi. Tylko 7% odpowiedziało,
vol. 10, nr 1 (36), t. 2, 2012
209
Grzegorz Kida
że do podjęcia działalności gospodarczej skłoniłoby ich wychowanie i tradycja rodzinna.
Inne
Możliwość skorzystania z dotacji i programów
wspierających działalność gospodarczą
Chęć podejmowania samodzielnych decyzji i działań
Możliwość kierowania innymi ludźmi
9
42
60
24
49
Chęć zarobienia, podniesienia swojego statusu materialnego
Wychowanie, tradycja rodzinna
7
60
Możliwość doskonalenia, samorealizacji
Bezpieczeństwo finansowe
Brak zatrudnienia, utrata pracy
36
64
0
10
20
30
40
50
60
70%
Rys. 4. Motywacja do podjęcia działalności gospodarczej. Źródło: opracowanie własne.
Zadano też pytanie, czy w opinii badanych występują problemy i bariery
w zakresie zakładania i prowadzenia własnej działalności gospodarczej.
Tylko 16% odpowiedziało, że nie widzi żadnych barier w prowadzeniu działalności gospodarczej, a aż 84%, że te bariery występują. Poszczególne
bariery pokazuje szczegółowo rysunek 5.
60
53
53
50
40
%
30
20
10
47
39
34
32
29
13
8
zakła Brak
księg dania w wiedzy n
t.
owoś łasne
ci, sp j dzia systemu
ła
rozlicraw kadr lności,
zeń z owyc
Brak
ZUS h,
wied
i US
spos zy nt. g
ób m
d
ożna zie i w ja
w
ki
s
o
parc
Utrud
ie fin trzymać
nio
anso
finan ny dostę
w
e
sow
pd
finan ych – ko o środkó
sowa
niecz
w
z wła nia na ność
snyc
s
Częs
h śro tarcie
te ko
dków
urzęd ntrole n
u ska p. ze
s
rbow
ego, trony
ZUS
Z
składbyt wyso
k
ki ub
ezpieie podatk
i,
czen
iowe
kwali Brak od
p
fikac
ji pra owiednic
cown
h
ików
wsze
chwła Biurokr
dza u atyzac
ja
rzęd
ników,
Częs
doty te zmia
c
n
działa zących y przep
lnośc prowa isów
d
i gos
podazenia
rczej
Inne
– nie
zależ
ność
0
Rys. 5. Bariery w prowadzeniu działalności gospodarczej. Źródło: opracowanie własne.
210
Najwięcej badanych, bo aż 53%, za najpoważniejszą barierę w prowadzeniu działalności gospodarczej uznało biurokratyzacje i wszechwładzę
urzędników oraz utrudniony dostęp do środków finansowych i konieczność
finansowania działalności z własnych środków. Z drugiej strony tylko 13%
uznało za barierę częste kontrole ze strony urzędów.
W kwestionariuszu padło też pytanie o podnoszenie poziomu wiedzy
w zakresie prowadzenia działalności gospodarczej. Pytano ankietowanych,
z jakich szkoleń skorzystaliby. Szczegółowo przedstawia to rysunek 6. Należy
tutaj zaznaczyć, że badani mogli wybierać więcej niż jedno ze wskazanych
szkoleń, mając też możliwość dopisania innych.
70
62
58
60
50
%
42 42
42
36
27 29
30
20
42
40
40
18
24
33 36
42
27 29 29
33
10
4
Inne
W
za stępn
Proc łożenia y szacu
nek
e
ip
z zak dury
ładan forma rowadzenkosztów
ia firm
iem i lno-a
Alter
natyw prowaddzm. zwią y
z
e
n
n
e
ie
fo
m ane
działa rmy
lnośc prow firmy
a
i
d
g
z
o
e
s
Twor
zenie podarczneia
j
bizne
s pla
Płyn Księgow
nu
ność
ość w
finan
Wyb
ór fo
sowafirmie.
rmy
O
firmy
opod
kred cena zd
a
ytow
o
ych i lności fi tkowania
n
Korz
r
ystan ozwojowansowyc
ych
h,
ie z p
Prog
u
r
z
lg i p
ysług firmy
noza
ożyc
u
ją
sprze
c
zek d ych
daży
la firm
towa
rów i
Zezw
usług
olenia
n Poz skiw i konces
Prow a działayln
je
a
darc
ość, nie środ
ze adzen
w
k
Zawiej w krajacie działaln tym z Uów
E
-praw ranie u h człon ości g
osp
ko
nych mów
i umó o pra wskich UoE
w z k cę, cy
ontra wilno
hent Zarz
ami
ądza
nie fi
Mark
rmą
eting
w ma
łej fir
mie
Plan
owan
ie w
fi
rmie
Tech
Tech
niki s
niki i
prze
strat
rozp
d
aży
O
e
gie n
ozna cena
egoc
nie in wła
jacyjn
dywid snych
e
ualny kwali
ch p fikacji
redy
spozoraz
ycji
0
Rys. 6. Szkolenia podnoszące kwalifikacje w zakresie prowadzenia działalności gospodarczej.
I tak, 62% badanych przejawia chęć podniesienia kwalifikacji w zakresie
prowadzenia księgowości w firmie i płynności finansowej firmy, 58% na
temat pozyskiwania środków na działalność, w tym z funduszy UE, po 42%
badanych chciałoby uczestniczyć w szkoleniach na temat wstępnego szacunku
kosztów założenia i prowadzenia firmy oraz procedur formalno-administracyjnych związanych z zakładaniem i prowadzeniem firmy oraz zarządzaniem
firmą oraz wiedzy na temat przysługujących ulg i pożyczek. Tyle samo osób
oczekiwałoby szkoleń pomagających ocenić własne kwalifikacje oraz rozpovol. 10, nr 1 (36), t. 2, 2012
211
Grzegorz Kida
znać indywidualne predyspozycje pod kątem cech przedsiębiorczych. Z drugiej strony tylko 18% chciałoby wziąć udział w szkoleniach poświęconych
alternatywnym formom prowadzenia działalności gospodarczej i tylko 24%
osób chciałoby uczestniczyć w szkoleniach, na których zajmowaliby się tylko
prognozą sprzedaży towarów i usług.
Zadano też studentom pytanie, gdzie szukają informacji o prowadzeniu
działalności gospodarczej. I tak, wszyscy ankietowani szukają informacji
w Internecie, po około ¼ wskazań przypada na źródła informacji, tj.: gazety
i czasopisma, urzędy, w tym: miasta, gminy, pracy i na uczelniach. Przedstawia to dokładnie rysunek 7.
Inne odpowiedzi
9
24
Na uczelni
W Internecie
100
Gazetach i czasopismach
29
W urzędach: miasta, gminy, pracy
22
0
40
20
60
100%
80
Rys. 7. Źródła informacji odnośnie prowadzenia działalności gospodarczej. Źródło:
W jednym z ostatnich spytano ankietowanych, czy uważają, że uczelnie
powinny być bardziej powiązane z gospodarką, a jeśli tak, to w jaki sposób.
Dokładne odpowiedzi przedstawia rysunek 8.
Udostępnianie infrastruktury uczelni np. poprzez
tworzenie inkubatorów przedsiębiorczości
51
28
Tworzenie firm przy uczelni
Zaangażowanie kadry naukowej przejawiające
się w zakładaniu takich firm, wspieraniu itp.
Dodatkowe zajęcia z przedsiębiorczości
w ramach programu kierunku studiów
Poprzez istnienie odpowiednich instytucji
wspierających przedsiębiorczość
59
51
5
0
10
20
30
40
50
60%
Rys. 8. Sposób powiązania uczelni z gospodarką. Źródło: opracowanie własne.
Najwięcej osób, bo 59%, wskazało na zaangażowanie kadry naukowej
przejawiające się w zakładaniu takich firm, wspieraniu przedsiębiorczości
studentów, po 51% wskazań uzyskały takie działania, jak udostępnianie infrastruktury uczelni dla chcących założyć działalność gospodarczą, np. poprzez
212
tworzenie inkubatorów przedsiębiorczości, oraz dodatkowe zajęcia z przedsiębiorczości w ramach programu kierunku studiów. 28% odpowiedzi udzielonych przez ankietowanych studentów dotyczyło tworzenia firm przy uczelni
i tylko 5% istnienia odpowiednich instytucji wspierających przedsiębiorczość.
W ostatnim sformalizowanym pytaniu proszono badanych studentów,
aby wybrali spośród podanych pojęcia związane z przedsiębiorczością akademicką i rozwinęli je. Z przedsiębiorczością akademicką, według badanych,
związane są Akademickie Inkubatory Przedsiębiorczości. Te instytucje wskazało 20%, Centra Transferu Technologii 4% badanych, anioły biznesu 4%,
firmy typu venture capital 7%. Po 16% określiło, że z przedsiębiorczością
akademicką są związane firmy typu spin out i spin off, parki technologiczne
– 9%, a 20% utożsamiło z przedsiębiorczością akademicką jednostki badawczo-rozwojowe.
Jak widać, stosunkowo niewiele osób poprawnie zidentyfikowało z przedsiębiorczością akademicką powyższe pojęcia, jeszcze mniej poprawnie je
opisało.
Poniżej podane są przykładowe definicje powyższych pojęć spotykane
w literaturze (Guliński i Zasiadły 2005; Banerski i in 2009; Głodek i Gołębiowski 2006).
Anioł biznesu to prywatny inwestor, często z doświadczeniem w działalności gospodarczej, który inwestuje swoje własne pieniądze i doświadczenie w małe przedsiębiorcze firmy. Aniołowie biznesu są najstarszym,
największym i najczęściej używanym źródłem zewnętrznego finansowania
przedsiębiorczych firm. Gwałtowny rozwój działalności aniołów biznesu
i upowszechnienie ich angielskiej nazwy na świecie nastąpiło na przełomie
XX i XXI wieku.
Centrum transferu technologii to jednostki doradcze i informacyjne zorientowane na wspieranie i asystowanie przy realizacji transferu technologii
i wszystkich towarzyszących temu procesowi zadań.
Inkubatory przedsiębiorczości to instytucje (o różnej formie prawnej),
których celem jest wspieranie przedsiębiorczości. W zależności od grupy
docelowej można wyróżnić kilka szczególnych rodzajów inkubatorów przedsiębiorczości, których oferta jest skierowana do:
– początkujących przedsiębiorców z sektora małych i średnich przedsiębiorstw, rozpoczynających lub dopiero zamierzających rozpocząć działalność gospodarczą;
– młodzieży i studentów (akademickie inkubatory przedsiębiorczości);
– podmiotów ekonomii społecznej (inkubatory przedsiębiorczości społecznej).
Tworzone w otoczeniu szkół wyższych akademickie inkubatory przedsiębiorczości (AIP) są ofertą wsparcia w praktycznych działaniach rynkowych.
Wyraża się to przede wszystkim przez umożliwienie beneficjentom prowadzenia własnej działalności (pionu w AIP), korzystając z osobowości prawnej inkubatora. Pierwszeństwo w korzystaniu z tej pomocy mają studenci.
vol. 10, nr 1 (36), t. 2, 2012
213
Grzegorz Kida
Jednostka badawczo-rozwojowa (JBR) to podmiot gospodarczy prowadzący przedsiębiorstwo, który stanowi równocześnie szczególny typ placówki
naukowej, specjalizujący się we wdrażaniu nowych technologii i ulepszaniu
ich. Jednostkami badawczo-rozwojowymi, w rozumieniu ustawy są państwowe jednostki organizacyjne wyodrębnione pod względem prawnym,
organizacyjnym i ekonomiczno-finansowym, tworzone w celu prowadzenia
badań naukowych i prac rozwojowych.
Fundusze typu venture capital to fundusze inwestujące środki finansowe
angażowane w młode, innowacyjne przedsiębiorstwa, kiedy ryzyko i potencjalne zyski są wysokie. Fundusze venture capital oferowane przez aniołów
biznesu są zazwyczaj bardziej spekulacyjne i na wcześniejszym etapie niż
dostarczane przez formalne firmy typu venture capital.
Park technologiczny (naukowy, badawczy) to organizacja zarządzana przez
wykwalifikowanych specjalistów, której celem jest podniesienie dobrobytu
społeczności, w której działa, poprzez promowanie kultury innowacji i konkurencji wśród przedsiębiorców i instytucji opartych na wiedzy.
Firma typu spin-out to początkująca firma, utworzona na bazie własności intelektualnej szkoły wyższej, w której zazwyczaj szkoła wyższa ma
udziały. Spółka typu spin-out zwykle jest niezależna od organizacji macierzystej oraz ma niezależne źródło finansowania.
Firma typu spin-off w ujęciu korporacyjnym to firma powstała poprzez
wydzielenie się zespołu, departamentu, oddziału z innej organizacji. Procesy
wydzielania spin-off są często elementem strategii firmy polegającej na skupianiu się przedsiębiorstwa na swojej kluczowej działalności bądź są elementem restrukturyzacji – podziału dużego przedsiębiorstwa na mniejsze
firmy w celu zwiększenia elastyczności działania. Spółka spin-off to przedsiębiorstwo założone przez co najmniej jednego pracownika instytucji naukowej albo studenta bądź absolwenta w celu komercjalizacji innowacyjnych
pomysłów. Spółka tego typu jest zależna organizacyjnie, formalnoprawnie
i finansowo od organizacji macierzystej.
Firmy typu spin-off/spin-out najczęściej pojawiają się w takich specjalnościach, jak: informatyka, biotechnologia, medycyna, elektronika, inżynieria.
Osoby badane mogły też dodać swoje ewentualne uwagi do wypełnianego
kwestionariusza. I tak, padły m.in. następujące ciekawe opinie odnoszące
się do samej przedsiębiorczości:
– „Przedsiębiorcy powinni szanować wykształconych ludzi”;
– „Rezultaty badań są drogie dla przedsiębiorstw, brak koordynatorów”;
– „Studia zabierają część czasu, 60% przedmiotów na zajęciach nie pomaga
się w zdobywaniu wiedzy, jak założyć i profesjonalnie prowadzić firmę,
na uczelni powinno się uczyć bardziej praktycznych rzeczy, umiejętność
obliczania całek nie pomoże w prowadzeniu małego przedsiębiorstwa”.
Ta krótka analiza przeprowadzonej ankiety zwraca nam uwagę na najpoważniejsze problemy, z którymi mogą borykać się studenci, którzy doce214
lowo chcieliby w najbliższym czasie stać się sami przedsiębiorcami. Trzeba
mieć świadomość wycinkowości przeprowadzonej analiz, jednak daje nam
to już pewno zobrazowanie problematyki związanej z kreowaniem działań
przedsiębiorczych wśród studentów.
5. Podsumowanie
Przesłanki, które decydują o zostaniu przedsiębiorcą, są różne i wynikają
ze splotu wielu czynników: osobowościowych, rodzinnych i społecznych oraz
ekonomicznych. Należy jednak wyraźnie podkreślić, że nie zawsze głównym
motywem działania przedsiębiorcy jest zysk. Przedsiębiorca decydujący się
na podjęcie działalności gospodarczej tak naprawdę dokonuje wyboru pomiędzy pracą najemną (w czyjejś firmie), samozatrudnieniem (pracą we własnym
przedsiębiorstwie) oraz byciem bezrobotnym. Decyzje przedsiębiorców
o założeniu własnej firmy często wynikają z niechęci do pracy w dużej
korporacji, w której praca ogranicza swobodę, a grupy społeczne, jakimi są
kobiety czy mniejszości rasowe, w pracy na własny rachunek widzą szansę
na rozwój, odniesienie sukcesu, a przede wszystkim niezależność. W Stanach
Zjednoczonych można dostrzec zwrot kulturowy w stronę samozatrudnienia,
a swoisty duch przedsiębiorczości coraz częściej decyduje o powoływaniu
własnego przedsiębiorstwa.
W literaturze tematu wyraźnie podkreśla się, że korzystne cechy przedsiębiorców mogą zostać wykształcone i wzmocnione przez naukę. Bardzo
istotną rolę odgrywa umiejętność obiektywnej oceny własnego potencjału
i uznanie, że kwalifikacje i gruntowna wiedza wymagają stałego doskonalenia się i pracy nad sobą. Na barkach każdego przedsiębiorcy spoczywa
odpowiedzialność wobec pracowników, otoczenia, jak i samego siebie.
W związku z tym istotne wydaje się uświadamianie i kształtowanie tych
cech przedsiębiorców oraz sposobów działania, które z punktu widzenia
specyfiki małej firmy są najistotniejsze.
Właśnie uczelnie wydają się najlepszym, najbardziej bogatym i obfitym
źródłem nowych idei, gdzie kształtują się myśli, gdzie przekazywana jest
wiedza i prowadzone są badania. Tam też rodzą się nowe pomysły, które
bardzo często mogą być wykorzystane do uruchomienia nowej działalności
gospodarczej. Niewykorzystanie tych ogromnych możliwości świadczyłoby
o utracie części potencjału rozwoju gospodarczego kraju.
Tego rodzaju działania można realizować dzięki szeroko rozumianej
edukacji skierowanej zarówno do młodych ludzi (dopiero wybierających
ścieżkę kariery zawodowej), jak i osób, które dysponując praktyką zawodową,
podejmują decyzję o złożeniu własnej firmy. Kierując się doświadczeniami
krajów postrzeganych jako szczególnie sprzyjające rozwojowi przedsiębiorczości (np. Stany Zjednoczone) można uznać, że właśnie edukacja połączona
ze społeczną akceptacją przedsiębiorczych postaw (a nawet uznaniem dla
osób podejmujących przedsiębiorcze wyzwania) może stanowić istotny
vol. 10, nr 1 (36), t. 2, 2012
215
Grzegorz Kida
bodziec propagujący i stymulujący przedsiębiorczość. Podstawę edukacji
przedsiębiorczości stanowi założenie, że programy te powinny traktować
naukę w tym obszarze jako długotrwały proces, który wspomaga przedsiębiorcę na każdym etapie kariery w biznesie.
Przedsiębiorczość akademicka jest jednym z elementów współpracy
uczelni z gospodarką, komercyjnego wykorzystania wyników działalności
naukowej, a przede wszystkim rozprzestrzeniania i transferu wiedzy, technologii i innowacji. Determinuje wzrost innowacyjności gospodarki, a zwłaszcza rozwój gospodarczy regionu, w której dana uczelnia funkcjonuje.
Przedsiębiorczość powinna stanowić element aktywizacji ludności
w obszarze ekonomicznym oraz społecznym. Podejmowanie przez człowieka
aktywności powodowane są przez czynniki pochodzące zarówno ze świata
zewnętrznego, jak i własne cechy. Dokonując analizy przeprowadzonych
badań ankietowych, uwagę zwraca fakt stosunkowo innego podejścia do
przedsiębiorczości niż się to przyjęło w kulturze innych krajów. Niestety
nadal dużo osób, także studentów kierunków takiego kierunku jak zarządzanie, uważa za szczyt kariery pracę w urzędzie. Sprzyja temu, niestety,
nasza sytuacja społeczno-gospodarcza. Wysokie obciążenia fiskalne, ciągłe
zmiany prawa powodują, że bycie przedsiębiorcą odbierane jest jako „ciężki
kawałek chleba”. W ten sposób wymarzoną pracą staje się często praca tej
osoby, która często kontroluje i czasami w sposób świadomy lub nie utrudnia życie właśnie przedsiębiorcom.
Aby osiągnąć sukces jako przedsiębiorca, nie wystarcza tylko osobista,
wewnętrzna motywacja. Niestety na razie dominuje u nas selekcja negatywna
do bycia przedsiębiorcą. Niektórzy stają się nim niejako z przymusu, dopiero
wtedy, gdy utracą pracę i traktują własny biznes jako ostateczność. Nie
rokuje to niestety dobrze na przyszłość i przyszłość takiego przedsiębiorcy
nie zawsze należy widzieć w różowych barwach.
Przyczyn tego stanu należy szukać w uwarunkowaniach kulturowych,
między innymi w tradycji rodzinnej. Najczęściej nie boją się ryzyka osoby,
które pochodzą z rodzin, które od lat pracują na własny rachunek. Niektórzy rodzice są dumni z przedsiębiorczych dzieci, inni woleliby jednak, żeby
ich dzieci nie pracowały na własny rachunek, żeby znalazły sobie „normalną
pracę”. Według nich praca w urzędzie lub wielkiej korporacji to pewny etat,
świadczenia i bezpieczeństwo do końca życia. Panuje powszechne przekonanie, że żeby zarobić miliony, pierwszy trzeba ukraść, w lżejszej wersji
– dostać w prezencie. Rzadko kiedy mamy do czynienia z mitem powszechnym w krajach kultury anglosaskiej i mitem „made-self mana”, osoby, która
zawdzięcza sukces wyłącznie sobie i ciężkiej pracy.
Wpływają też na to bariery i ograniczenia stawiane przedsiębiorczości,
w tym akademickiej Niejasne przepisy prawa, nieuczciwa konkurencja i niestabilna sytuacja polityczna to tylko niektóre bariery występujące w otoczeniu małych i średnich przedsiębiorstw. Niemal 70% przedsiębiorców przyznaje, że najistotniejszym problemem jest zła jakość stanowionego prawa,
216
przejawiająca się niejasnymi i nieprecyzyjnymi ustawami. Wymieniano także:
niestabilny system prawny i podatkowy (57% badanych), niedostosowanie
prawa pracy do potrzeb rynku (53,9%), nieuczciwą konkurencję i pozapłacowe koszty pracy (46,7%) (Guliński 2009). Niewiele osób kojarzy instytucje, które zostały powołane, aby zajmować się przedsiębiorczością akademicką, takie jak: Centra Transferu Technologii, firmy typu spin off, spin
out.
W prowadzeniu własnej działalności gospodarczej brak stabilnych dochodów. Jeśli ktoś ma mentalność urzędnika, nie powinien prowadzić samodzielnej działalności gospodarczej. Młodzi uważają, że bycie pracodawcą
i pracownikiem to plusy i minusy. Jest więcej pracy i obowiązków, ciągle
trzeba myśleć o firmie, bo praca na własny rachunek wymaga ogromnej
samodyscypliny. Trzeba mobilizować do pracy samego siebie. Właściwie
nigdzie, w żadnej pracy nie ma pewności, że będzie się pracowało w tym
samym miejscu do emerytury. Coraz więcej osób na całym świecie jest
zatrudnianych na zlecenie, umowę o dzieło. Ludzie zmuszani są do coraz
częstszych zmian pracy, a młodzi przedsiębiorcy zakładający dziś własną
działalność gospodarczą przyzwyczają się do takiego trybu życia na następne
kilkadziesiąt lat. Zwłaszcza gdy praca stanie się ich pasją.
Jak widać z powyższego opracowania, mimo pewnych barier, najlepszym
rozwiązaniem problemów związanych z kryzysem gospodarczym i wynikającym z niego bezrobociem jest mimo wszystko pobudzanie przedsiębiorczości, zwłaszcza wśród młodzieży. Nie można jednak zmuszać do takiej
aktywności wszystkich. Brak inicjatywy gospodarczej i braki w wiedzy na
ten temat powinny zrekompensować zajęcia z przedsiębiorczości prowadzone
już w szkole podstawowej, a nawet w przedszkolu. Zajęcia na studiach
powinny zaś jedynie ugruntować zdobytą wcześniej wiedzę. To właśnie głownie uczelnie powinny prowadzić zajęcia, które mają przygotować młodych
ludzi do prowadzenia działalności gospodarczej. Warto jednak w tym kontekście byłoby poznać motywy rozpoczynania działalności gospodarczej
wśród studentów i poznać mechanizmy jej kształtowania. W tym celu
konieczna jest współpraca wszystkich jednostek i pracowników naukowych
działających na rzecz kreowania mechanizmów przedsiębiorczych studentów.
Konieczne jest przygotowanie zarówno infrastrukturalne, jak i merytoryczne
pracowników uczelni. Idealny byłby model diagnozy predyspozycji zawodowych ze szczególnym uwzględnieniem skłonności przedsiębiorczych, właściwe
ich kształtowanie, jak też przygotowanie odpowiednich warunków umożliwiających ich rozwijanie. Ważne, aby upowszechniać na większości polskich
uczelni taki właśnie łańcuch współpracy pomiędzy Akademickimi Biurami
Karier, Inkubatorami Przedsiębiorczości, Centrami Transferu Technologii
i innymi tym podobnymi instytucjami. Warto zachęcać pracowników naukowych do bardziej chętnego zakładania firm, zwłaszcza typu spin off i spin
out. Wtedy może się też zmieni patrzenie na naukowców, którzy podejmują
działalność gospodarczą – nie jako na osoby dorabiające za wszelką cenę
vol. 10, nr 1 (36), t. 2, 2012
217
Grzegorz Kida
czy też nieszkodliwych fantastów, niezajmujących się nauką we właściwy
sposób.
Same zmiany w programie zajęć nie zrobią ze studentów przedsiębiorców, jeżeli nie mają oni ku temu wyraźnych inklinacji. Pewne działania ze
strony samych uczelni mogą jednak pomóc te postawy ukształtować i właściwie ukierunkować. Jednak tylko ściśle powiązanie nauki i edukacji
z gospodarką i zmiana sposobu myślenia nie tylko studentów, ale też kadry
naukowej pozwoli na właściwe kreowanie zachowań przedsiębiorczych, zapobiegając produkcji bezrobotnych absolwentów, którzy czasem latami czekają
na uzyskanie pracy, nie podejmując żadnej aktywności, chociażby w celu
stworzenia jej sobie samemu.
Dr Grzegorz Kida – Katedra Psychologii Organizacji i Zarządzania, Katolicki
Uniwersytet Lubelski Jana Pawła II. E-mail: [email protected].
Bibliografia
Ahmed, I., Nawaz, M.M., Ahmad, Z., Shaukat, M.Z., Usman, A. i A.N. Wasim-ul-Rehman
2010. Determinants of Students’ Entrepreneurial Career Intentions: Evidence from
Business Graduates. European Journal of Social Science, nr 2 (15), s. 14–22.
Banerski, G., Gryzik, A., Matusiak, K., Mażewska, M. i E. Stawasz 2009. Przedsiębiorczość
akademicka (rozwój firm spin-off, spin-out) – zapotrzebowanie na szkolenia służące jej
rozwojowi. Raport z badania, Warszawa: Polska Agencja Rozwoju Przedsiębiorczości.
Baron, R.A. 2007. Entrepreneurship: A process perspective, w: J.R. Baum, M. Frese
i R.A. Baron (red.) The Psychology of Entrepreneurship, s. 19–40. Mahwah, London:
Lawrence Erblaum Assoc.
Bernat, T, Korpysa, J., Kunasz, M. i J. Poteralski 2004. Postawy przedsiębiorcze studentów.
Raport z badań ogólnopolskich, Szczecin: Wydawnictwo Naukowe Katedry Mikroekonomii Uniwersytetu Szczecińskiego.
Dziesięć lat europejskiej strategii zatrudnienia (ESZ) 2007. Wspólnoty Europejskie, http://
ec.europa.eu/social/BlobServlet?docId=2753&langId=pl, odczyt: 20.05.2011.
European Commission 2004. European Commission Green Paper on Entrepreneurship and
Action Plan, Bruksela: European Commission.
Folster, S. 2000. Do entrepreneurs create jobs? Small Business Economics, nr 14,
s. 137–148.
Głodek, P. i M. Gołębiowski 2006. Transfer technologii w małych i średnich przedsiębiorstwach. Vademecum innowacyjnego przedsiębiorcy, t. I, Warszawa.
Guliński, J. 2009. Bariery i ograniczenia przedsiębiorczości akademickiej, Poznań: Wydawnictwo Uniwersytetu A. Mickiewicza w Poznaniu.
Guliński, J. i K. Zasiadły 2005. Innowacyjna przedsiębiorczość akademicka – światowe
doświadczenia, Warszawa: Polska Agencja Rozwoju Przedsiębiorczości.
Kirk, J. i R. Belovics 2006. Counseling would-be entrepreneur. Journal of Employment
Counseling, nr 2 (43), s. 50–61.
Łaguna, M. 2005. Od czego zależy sukces w prowadzeniu działalności gospodarczej?
Przegląd propozycji teoretycznych. Czasopismo Psychologiczne, nr 2 (11), s. 142–155.
Łaguna, M. 2010. Przekonania na własny temat i aktywność celowa. Badania nad przedsiębiorczością. Psychologia w monografiach naukowych, t. 12, Gdańsk: Gdańskie
Wydawnictwo Psychologiczne.
218
Mazurek-Kucharska, B. 2009. Motywy rozpoczęcia działalności w sferze e-usług – badania jakościowe, w: B. Mazurek-Kucharska, J. Kuciński i R. Flis (red.) Motywy rozpoczęcia działalności w sferze e-usług. Badanie zapotrzebowania na działania wspierające rozwój usług świadczonych elektronicznie (e-usług) przez przedsiębiorstwa mikro
i małe, s. 5–17. Warszawa: Polska Agencja Rozwoju Przedsiębiorczości.
McClelland, D. 1985. Human Motivation, Glanview: Scott, Foresman.
McCrae, R.R. i P.T. Costa Jr 2005. Osobowość dorosłego człowieka, Kraków: Wydawnictwo WAM.
McGregor, D. 1960. The Human Side of Enterprise, New York: Mc Graw Hill.
Plawgo, B. 2011. Przedsiębiorczość Akademicka – stan, bariery i przesłanki rozwoju, Łomża:
Państwowa Wyższa Szkoła Informatyki i Przedsiębiorczości w Łomży.
Prochorowicz, M. 2005. Przedsiębiorczość wśród młodzieży szansą na zmniejszenie bezrobocia, w: L. Pałasz (red) Przedsiębiorczość po wstąpieniu Polski do Unii Europejskiej,
Szczecin: AR.
Prochorowicz, M. 2009. Czynniki kształtujące przedsiębiorczość akademicką. Wyniki
badań. Folia Pomeranae Universitatis Technologiae Stetinensis, Oeconomica, nr 270 (55),
s. 65–74.
Rauch, A. i M. Frese 2007. Born to be entrepreneur? Revisiting the personality approach
to entrepreneurship, w: J. Baum, M. Frese, R.A. Baron (red.) The Psychology of
Entrepreneurship, s. 41–65. Mahwah, London: Lawrance Erlbaum Assoc.
Schumpeter, J. 1960, Teoria rozwoju gospodarczego, Warszawa: PWN.
Shane, S., Locke, E.A. i Ch.J. Collins 2003. Entrepreneurial motivation. Human Resource
Managemenet Review, nr 13, s. 257–279.
Shane, S. i S. Venkatraman 2000. The promise of entrepreneurship as a field of research.
Academy of Management Review, nr 13, s. 257–279.
Shook, Ch., Priem, R.L. i J.E. McGee 2003. Venture creation and the enterprising
individual: A review and synthesis. Journal of Management, nr 29, s. 379–399.
Small Business Economic Indicators for 2003 2004. Washington: US Small Business Administration, www.sba.gov/advo/stats/sbei03.pdf, odczyt: 20.05.2011.
Vecchio, R.P. 2003. Entrepreneurship and leadership: Common trends and common
threads. Human Resource Management Review, nr 13, s. 303–327.
Weber, M. 1994. Etyka protestancka a duch kapitalizmu, Lublin: Test.
Wesołowska, E. 2003. Psychologiczny portret prywatnego przedsiębiorcy, Olsztyn: Wydawnictwo Uniwersytetu Warmińsko-Mazurskiego.
Zbaraszewski, Z. 2009. Bariery rozwoju przedsiębiorczości akademickiej w Polsce, Folia
Pomeranae Universitatis Technologiae Stetinensis, Oeconomica, nr 270 (55), s. 97–102.
vol. 10, nr 1 (36), t. 2, 2012
219
Contents and Abstracts
Entrepreneurship as a complex category.
How to develop it?
Tadeusz Oleksyn
Entrepreneurship is a complex and ambiguous category. It is the fourth
factor of production, a complex personal competence, a process associated
with entrepreneurial management. Enterprising should refer not be only
to entrepreneurs and enterprises, but also to employees, culture and society.
Also, the development of entrepreneurship should be performed in different
places and at different levels.
P.F. Drucker argued that in the times of crisis, a welfare state is likely
to be replaced by a public enterprise. If so, this will imply a learning enterprise on a mass scale.
Funding innovation activities
in the conditions of economic
downturn
Adam Samborski
Venture capital is the basic source of funding for enterprises based on
the new technologies. It plays a key part in promoting crucial innovations
and it determines the development of the entrepreneurship. The risk capital
market is however very sensitive as far as the changes in the economic
situation are concerned. Funding the innovation in the conditions of
economic downturn becomes more difficult. Free funds which both investors
and enterprises themselves have at their disposal are decreasing. Research
and experimental development (R&D) expenditures are the most popular
measures of the scale of the innovative efforts of enterprises and individual
countries. They are connected directly with innovative products and processes
and indirectly with investments in knowledge. The question should be asked
about the sources of funding innovation activities in the conditions of
economic downturn.
220
Barriers to entrepreneurship development
financing from EU funds
Przemysław Dubel
Small and Medium Enterprises (SME) have become one of the most
significant factors of the economic development of the member states. High
effectiveness, connected with low costs of undeveloped administration,
service usage and high ability to adjust to new economic-administrative
conditions makes this part of union economy to be considered as a dynamic
development chain. Poland’s accession to the EU is a great chance but also
a challenge for the Polish economy. All social groups including entrepreneurs
facing the rising competition and barriers, created by the internal institutional
system to the euro access, benefit from the EU accession. On the one
hand, enterprises have a huge chance for a further development due to
the union structural funds, but on the other hand, they have to cope with
the too extensive accession system. However, investing in the Small and
Medium Enterprises is conducive to creating the society based on knowledge,
able to face demographic challenges and competition in a global economy.
Developing virtual knowledge markets
to support entrepreneurship
Jacek Bendkowski
One of the main problems faced by young entrepreneurs, both starting
and continuing their economic activity is the lack of practice-relevant
knowledge about the economic and legal aspects of their business as well
as about the ways to solve current problems. The postulated solution is
the concept of a Virtual Community of Practice, which refers to group of
people who share ideas and insights, help each other solve problems and
develop a common practice or approach to the field in virtual environment.
The paper presents key structural determinants of the successful VCoPs
as well as activities and tools to support the processes of their creation and
development to support entrepreneurship.
An interview with the entrepreneur
as a tool for teaching entrepreneurship
Svetlana Gudkova
Interview with an entrepreneur is an effective tool in entrepreneurial
education, which may be applied in different programs and on the different
vol. 10, nr 1 (36), t. 2, 2012
221
levels of education. It offers an opportunity for the students to gain unique
experience-based knowledge from the entrepreneurs. Often truly inspirational
interviews with entrepreneurs have a great impact on motivating young
people to start an entrepreneurial venture and strengthen their self-efficacy.
A direct contact with entrepreneurs in their natural settings provides
students with a new insight into entrepreneurial process and often leads
to interesting discoveries. It is also an opportunity to do the observation
and conduct the interviews with other stakeholders. Such research experience
contributes to the development of valuable skills in conducting qualitative
research. The article presents the learning goals and objectives, which may
be achieved through the use of interviews with entrepreneurs in the learning
process, as well as practical aspects as well as instructions and guidelines
for students.
The use of metaphors
in teaching entrepreneurship
Magdalena Kubów
The paper is devoted to the presentation of the role of metaphors in
entrepreneurship education. In search of the desirable path of
entrepreneurship education the author presents one of the methods, likely
to be used in the learning process. Assuming that the major challenge the
education is facing is to develop an entrepreneurial creative attitudes, the
author proposes the use of metaphors. In the first part of this study based
on analysis of the literature, the author has made an attempt to characterize
the role of metaphors and metaphorical thinking in the sciences of
management, with a particular emphasis on entrepreneurship. The second
part of the article is devoted to the presentation of the possibilities and
limitations of the use of metaphors in the development of entrepreneurial
attitudes of students.
The perception of Polish and Vietnamese
business owners by Vietnamese
entrepreneurs living in Poland
This text is dedicated to the analysis of the perception of Polish and
Vietnamese entrepreneurs among young Vietnamese entrepreneurs doing
business in Poland. The Vietnamese are an interesting phenomenon as one
of the biggest and most noticeable group of immigrants, with the greatest
222
percentage of entrepreneurs. This publication is a part of the study on
entrepreneurship of young Vietnamese in Poland. In this part of research
the projection technique was used and then recorded material was analyzed.
The obtained results provide guidance for further research. Conclusions
will be very helpful to learn more about this group of immigrants, who
successfully run their businesses on the Polish market.
Young people doing business from the
perspective of occupation development
theories. The own research results.
Anna Pawłowska
In this article the entrepreneurship activity is analyzed from the individual
psychological perspective. Deliberations concentrate on the process of
making decision by a young individual to become an entrepreneur. The
main goal is to find factors influencing that decision to optimize instruments
and methods supporting entrepreneurship.
At the beginning of this article the research results are presented, which
question the popular assumptions about sources of young entrepreneurs
effectiveness. They are mainly concerned with the effectiveness of
entrepreneurship trainee and the role of personality factors. These results
are presented in the context of current academic research achievements.
Presented deliberations prove that it is reasonable to search for factors
of entrepreneurs behavior with the usage of occupational development
theories, which is the most important issue for young people, because
establishing a firm is often the first working place for them and an
opportunity to gain professional experience. This thesis is verified by the
results of quantity and quality researches.
Attitudes of Wroclaw university students
towards enterprise
The purpose of the article is analyzing and rating of entrepreneurship
attitude of students of six Wroclaw universities. The paper is empirical and
based on analysis of questionnaires. Researchers were trying to find factors
which determines entrepreneurship attitude of students. Authors also focus
on assessing the attitudes towards entrepreneurship. Conclusions have been
drawn on how students perceive educational system in creating
entrepreneurship attitude and how they evaluate their chances on a job
vol. 10, nr 1 (36), t. 2, 2012
223
market. In the final part of the article the authors refer to the results of
research on entrepreneurship of young people from 2010.
Entrepreneurship enthusiasts as a model
for the development of entrepreneurship
and stimulating young people activity
Dorota Ogrzyńska
Nowadays the foundation of a private company becomes a choice of
the way of life and a professional career path. It makes one of the alternatives
for a regular job. This path is more often chosen by young and usually
well-educated people. They want to put their own ideas into practice. They
also want to have freedom in the process of making decisions. In case the
foundation of a private company is a dream-come true, the path to success
seems to be not so laborious.
In today’s reality the entrepreneurs who have a passion for business can
influence the process of business socialization of a young generation. They
present a good example for development of youth’s entrepreneur posture
and economic activity. Their success on the market teaches that engagement
and passion make a key to career prospects. They simultaneously create
conditions for social progress through bringing up active individuals showing
their initiative. Through contacts with the entrepreneurs the young people
can orient their vision as well as find their future business partners.
The purpose of this paper is to analyze the impact of entrepreneurial
activities with a passion for stimulation of young people. In this paper the
author focuses on the passion as the primary factor that motivates the
individual to establish and run a business and promotes involvement in
ambitious projects. In the paper, the author relies on the literature, business
reports and own research projects.
Entrepreneurial attitudes of young rural
state farm – research results
Jarosław Korpysa
Entrepreneurship, connected with human attitudes is determined by
several economic and non-economic factors. Considering the rural youth
entrepreneurial activity, it should be noted that especially among the families
of former employees of State Farms, the so-called “learned helplessness”
definitely makes it more difficult and prevents the development of
entrepreneurship.
224
The main aim of this article is to analyze the rural youth state farm
entrepreneurship. At the beginning the theory of entrepreneurship will be
presented. Next, the results of research which was conducted in 2009 in
West Pomerania will be described.
Creating entrepreneurial attitudes
of the students in the class
of social-business forum of integration
at the Catholic University of Lublin
John Paul II
Grzegorz Kida
The article presents a psychological analysis of entrepreneurship and
creation of entrepreneurship especially among young people.
Particular attention will be paid to the socio-economic importance of
entrepreneurship in our country in a global crisis, including its development
opportunities and barriers encountered.
A specific character of teaching entrepreneurship especially in the
context of academic entrepreneurship will be also characterized.
Based on surveys conducted among a specified group of students there
will be presented as an example – a model of teaching business management
to the students at the Catholic University of Lublin John Paul II.
Based on the analysis of surveys and literature of the subject and
knowledge about the subject, considerations will be carried out on the
search for appropriate models of entrepreneurship education.
vol. 10, nr 1 (36), t. 2, 2012
225
INFORMACJE DLA AUTORÓW
„Problemy Zarzadzania” to interdyscyplinarne pismo wydawane przez
Wydział Zarządzania Uniwersytetu Warszawskiego. Każdy z numerów kwartalnika ma wcześniej określony temat przewodni. W piśmie zamieszczane są materiały o charakterze naukowym, w tym szczególnie:
a) artykuły prezentujące z różnych perspektyw badawczych wszelkie problemy
zarządzania i ekonomii,
b) komunikaty z badań,
c) recenzje książek (polskich i zagranicznych) i omówienia artykułów zamieszczonych w periodykach naukowych i branżowych.
SKŁADANIE TEKSTU DO PUBLIKACJI
Teksty złożone w redakcji „Problemów Zarzadzania” nie mogą być w tym
samym czasie rozpatrywane pod kątem ich publikacji w redakcji innych czasopism, nie mogą być również opublikowane gdzie indziej wcześniej niż
w „Problemach Zarządzania”. Złożenie tekstu do publikacji oznacza zgodę na
zamieszczenie artykułu w kwartalniku w postaci drukowanej i elektronicznej.
Prosimy o nadsyłanie tekstów nawiązujących do określonych przez redakcję
tematów przewodnich kolejnych numerów (lista dostępna na stronie głównej
pisma: www.pz.wz.uw.edu.pl).
Redakcja oświadcza, że wersja papierowa jest wersją pierwotną czasopisma
„Problemy Zarządzania”.
Artykuły należy nadsyłać na e-mail: [email protected] i na adres:
„Problemy Zarządzania” – Redakcja
Wydział Zarządzania Uniwersytetu Warszawskiego
ul. Szturmowa 1/3, pok. B310
02-678 Warszawa
Tekst należy przesłać na adres mailowy redakcji ([email protected].
uw.edu.pl lub [email protected]) w pliku MS Word lub zgodnym (rtf) i pdf
oraz 1 egzemplarz w wersji papierowej (na adres redakcji) podpisany przez
Autora wraz z pisemnym oświadczeniem o nienaruszaniu praw osób trzecich
(formularz oświadczenia do pobrania ze strony www.pz.wz.uw.edu.pl – Informacje
dla Autorów). O zgodność wydruku i wersji elektronicznej musi zadbać Autor.
W przypadku tekstów współautorskich prosimy o wyraźne zaznaczenie procentowego udziału współautorów. Należy wyraźnie wskazać, na jaki adres redakcja
ma przesyłać korespondencję (w przypadku tekstów współautorskich prosimy
o wskazanie osoby, do której należy kierować korespondencję).
Autorzy odpowiadają za uzyskanie niezbędnych zezwoleń na publikację
materiałów, do których prawa autorskie są w posiadaniu osób trzecich.
Redakcja informuje, że ghostwriting oraz plagiatorstwo są przejawem nierzetelności naukowej i wszystkie wykryte przypadki będą demaskowane, włącznie z powiadomieniem odpowiednich podmiotów. Wszelkie przejawy nierzetelności naukowej, zwłaszcza łamania i naruszania etyki obowiązującej w nauce
będą w redakcji dokumentowane.
226
PROCEDURA RECENZOWANIA
1. Wszystkie nadesłane artykuły przechodzą na Kolegium przez procedurę
preselekcji, do recenzji zaś zostają przesłane artykuły wyłonione w toku
procedury.
2. Każdy (wyłoniony w toku preselekcji) artykuł jest recenzowany anonimowo
przez dwóch niezależnych, anonimowych recenzentów.
3. Recenzja ma formę pisemną i kończy się wnioskiem recenzenta o odrzuceniu lub dopuszczeniu do publikacji (wzór arkusza recenzji na stronie: www.
pz.wz.uw.edu.pl – Informacje dla Autorów).
4. Po otrzymaniu recenzji sekretarz redakcji informuje szczegółowo Autorów
o uwagach recenzentów odnośnie jego artykułu oraz o ostatecznej decyzji
co do publikacji.
5. Kryteria kwalifikacji lub odrzucenia tekstu: zgodność z tematem przewodnim
numeru; oryginalność zastosowanej metody badawczej oraz ujęcia tematu;
rzetelność przedstawienia dotychczasowych badań; jakość badań własnych
(jeśli dotyczy); aktualność badań/rozważań teoretycznych; poprawność merytoryczna, metodologiczna i wnioskowania; wkład tekstu w rozwój dyscypliny;
dobór literatury.
6. Redakcja nie zwraca prac, które nie zostały zakwalifikowane do druku.
7. Raz w roku redakcja umieszcza pełną listę recenzentów w numerze „4”
danego roku oraz na stronach internetowych: www.pz.wz.uw.edu.pl – Strona
główna.
OPRACOWANIE TEKSTU
A. Format tekstu
Objętość tekstu nie powinna przekraczać 20 standardowych stron maszynopisu (1 strona = 1800 znaków; czcionka Times New Roman; wielkość czcionki
12; odstęp między wierszami 1,5; marginesy 2,5). W przypadku recenzji książek
długość nadesłanego materiału to maksymalnie 6 stron.
Wszelkie ilustracje prosimy wyraźnie oznaczać, przesyłać w osobnych plikach
i zaznaczać w tekście, gdzie mają być umieszczone. Plik pdf prosimy przesyłać
z zamieszczonymi w tekście ilustracjami. Prosimy o nadsyłanie tekstu w formacie MS Word lub zgodnym (rtf). Wykresy powinny być sporządzone w formacie
Adobe Illustrator (ai) lub EPS, natomiast dane źródłowe do nich – w formacie
Excel 3.0 (xls). Ilustracje prosimy przygotowywać w formacie Adobe Illustrator
(ai) lub EPS. Wszelkie ilustracje powinny być czarno-białe. W przypadku, gdy
tekst zawiera fotografie prosimy o nadesłanie ich oryginału.
B. Układ tekstu
Tekst powinien zawierać następujące elementy (w podanej kolejności):
1) tytuł (w języku polskim i angielskim);
2) streszczenie określające prezentowane w artykule tezy (100–200 słów) w języku polskim i angielskim;
3) podtytuły (w tym wstęp i wnioski);
4) informacje o autorze (stopień naukowy, afiliacja, e-mail);
5) przypisy;
6) bibliografia.
vol. 10, nr 1 (36), t. 2, 2012
227
C. Przypisy, bibliografia, cytaty
Jeśli w tekście są przypisy autora, powinny być one w miarę możliwości
nieliczne i krótkie. Prosimy o umieszczanie przypisów na końcu tekstu, przed
bibliografią. Bibliografia powinna zawierać wyłącznie pozycje cytowane w tekście. W każdej pozycji w bibliografii autor obowiązany jest zamieścić przypisany
jej nr DOI (jeżeli taki posiada). Redakcja prosi o alfabetyczne sporządzanie
not bibliograficznych w następującym formacie:
1. Publikacje książkowe:
Kowalski, J. 2000. Tytuł książki, Miejsce wydania: Wydawnictwo, DOI: …… .
2. Publikacje książkowe redagowane:
Kowalski, J. (red.) 2000. Tytuł książki, Miejsce wydania: Wydawnictwo, DOI: ……
3. Rozdziały w publikacjach książkowych:
Kowalski, J. 2002. Tytuł rozdziału, w: Nowak J. (red.) Tytuł książki, s. 1–5. Miejsce
wydania: Wydawnictwo, DOI: …… .
4. Artykuły:
Kowalski, J. 2001. Tytuł artykułu. Tytuł pisma, Numer pisma, DOI: ……, s. 1–5.
5. Artykuły – wielu autorów:
Kowalski, J., Nowak, J. i A. Wiśniewski. 2001. Tytuł artykułu. Tytuł pisma, Numer
pisma, DOI: …… , s. 1–15.
Cytat w tekście, z odwołaniem do autora, powinien mieć następującą postać:
(autor rok wydania: strona), np. (Kowalski 2000: 67).
D. Poprawki
W przypadku konieczności dokonania poprawek lub skrótów tekst będzie
zwrócony autorowi, który zobowiązany jest nanieść poprawki w terminie wskazanym przez redakcję. Redakcja zastrzega sobie możliwość wprowadzenia do
tekstu drobnych poprawek i skrótów.
228

Beata Glinka - Uniwersytet Warszawski

Transkrypt

Podobne dokumenty

OD 18.03 DO 12.04.2015

Kształtowanie postaw przedsiębiorczych a edukacja ekonomiczna