Marian KOPCZEWSKI, Lidia BOROWICZ

Marian KOPCZEWSKI, Lidia BOROWICZ
Wyższa Szkoła Bezpieczeństwa w Poznaniu
E-mail: [email protected], [email protected]
Ocena negatywnych skutków oddziaływań
cyberprzestrzeni na młode pokolenie
w społeczeństwie informacyjnym
1. Wstęp
Czy komputer podłączony do sieci internetowej jest wrogiem czy przyjacielem dziecka?
Na to pytanie nie ma jednoznacznej odpowiedzi, gdyż wiele czynników ma na to
wpływ. W zależności od treści z jakimi ma kontakt osoba, ile czasu poświęca na uczestnictwo w grach komputerowych, jakiego rodzaju informacje asymiluje, siła oddziaływania może stymulować rozwój poznawczy lub ograniczać. Dziecko, które większość
wolnego czasu poświęca na siedzenie przed monitorem, szczególnie grając w gry
w których dominuje zjawisko rywalizacji w połączeniu z tematyką przemocy, jest narażone na oddziaływanie bodźców mogących wywoływać reakcje niekontrolowane, powielanie wzorców zachowań agresywnych, nieadekwatne reagowanie na prośby rodziców, zachowania nieadaptacyjne utrudniające funkcjonowanie w grupie rówieśniczej.
Naukowcy potwierdzają istotny związek oglądalności gier komputerowych nasyconych
agresją i brutalnością ze wzrostem zachowań niepożądanych. Mechanizm powielania
zachowań jest następstwem utożsamiania się grających z bohaterami, oraz przenoszeniem modeli reagowania ze świata wirtualnego do rzeczywistego.
W obliczu faktów, obrazujących omawiane zjawisko rodzą się pytania: czy należy zakazać dzieciom korzystania z komputera? Czy jest możliwe kontrolowane korzystanie
z dostępu do informacji wirtualnych, w sposób który nie zaburzy prawidłowego procesu
rozwojowego oraz czy można nauczyć osoby w wieku dziecięcym selekcjonowania
informacji w sposób, który zapewni bezpieczny rozwój poznawczy?
Dzieci w wieku 2 do 3 lat charakteryzuje postawa nieodróżniania komputerowej fikcji
od świata realnego. W procesie asymilacji informacyjnej, podczas której następuje
przekształcenie poznawcze otoczenia w celu dopasowania do własnej struktury powstałej w wyniku zakodowanych informacji, przyswajanie przez dziecko nowych treści
o świecie zewnętrznym i włączanie ich do obecnych schematów, może zostać zaburzone. W odbiorze przekazu dominuje powstawa bezkrytyczna. Potrzeba wiele czasu na
wytłumaczenie dziecku, że sceny gdzie np. ktoś skacze z okna, stosuje przemoc, są
nieprawdziwe. W istocie efektem przejawiającym się w zachowaniu jest zaniedbywanie
obowiązków, osłabienie kontaktów z rówieśnikami, bliskimi, manifestowanie reakcji
rozdrażnienia, złości w sytuacji ograniczeń korzystania z internetu.
72
Marian Kopczewski, Lidia Borowicz
Wiek w którym żyjemy to wiek zdominowany przez ciągły, intensywny przepływ informacji. Z dużym prawdopodobieństwem można postawić tezę, że jesteśmy częścią
społeczeństwa informacyjnego zwanego też społeczeństwem postindustrialnym.
Szybki rozwój technologii, gwałtownie zwiększające się transfery informacji, przetwarzanie
i wykorzystywanie zasobów informacyjnych w komunikowaniu się, sprawiają, iż odczuwamy coraz większy, negatywny wpływ wymienionych oddziaływań na rozwój człowieka.
Nowoczesne technologie stały się naszą codziennością, bez której człowiek obecnie nie
potrafi funkcjonować, mają także dominujący wpływ na skutecznie pełnione role szczególnie w życiu zawodowym, niemniej nadmierna liczba informacji stymulując nieustannie
system poznawczy, może doprowadzić do przeciążeń, których rezultat stanowić mogą nawet
zaburzenia psychiczne. Wydaje się, że z elektronicznych form pozyskiwania informacji nie
możemy zrezygnować, pozostaje zatem umiejętne edukowanie najmłodszych o bezpiecznym korzystaniu z dostępnych zasobów w sposób niezagrażający wartościom i zdrowiu.
W ostatnim czasie możemy zaobserwować wzrost liczby osób komunikujących w sposób pośredni za pomocą mediów. Nie tylko dzieci ale i rodzice bardzo często zastępują
formę komunikacji bezpośredniej na elektroniczną. Narastające zjawisko modyfikacji
sposobów komunikowania się cieszy się coraz większym zainteresowaniem wśród dzieci i młodzieży. Możemy zaobserwować jak najmłodsze dzieci z powodzeniem obsługują
komputery, potrafią rozwiązywać testy, czerpać informacje niezbędne do codziennego
funkcjonowania, wykorzystywać internet jako jedyne źródło zabawy.
Celem niniejszej pracy jest przedstawienie negatywnego wpływu na współczesne środowisko dzieci i młodzieży w społeczeństwie informacyjnym. Artykuł przedstawia
prawdopodobieństwo wystąpienia negatywnych skutków zagrażających rozwojowi
psychicznemu, intelektualnemu oraz społecznemu.
2. Społeczeństwo komunikacyjno – informacyjne, społeczeństwo wiedzy
Obecnie dobiega końca epoka miejskiego społeczeństwa industrialnego. Dla współczesnego funkcjonowania przedsiębiorstw największe źródło oraz kapitał stanowią zasoby
informacyjne i to one warunkują skuteczność funkcjonowania w środowisku. Warto
przypomnieć jak tworzyło się wielkomiejskie społeczeństwo przemysłowe. Największy
wpływ na proces rozwoju wywierało państwo, polityka socjalna, czynniki ekonomiczne. Po
raz pierwszy wymieniono cechy nowego społeczeństwa roku 1949, są nimi [8]:
•
•
•
•
•
•
wielka liczebność,
społeczne rozproszenie,
kompozycja heterogeniczna, która wymaga scalenia,
anonimowe jednostki,
brak zorganizowania,
brak wspólnych zwyczajów i instytucji.
Dla porównania Edward Shils [10] określił społeczeństwo masowe jako „porządek”
wyjaśniając, iż: „społeczeństwo masowe, czyli społeczeństwo (...) publiczności – to
Ocena negatywnych skutków oddziaływań cyberprzestrzeni…
73
twór przejściowy od zatracania się więzów lokalnych i wydostania się jednostek dzięki
pomocy medium na forum życia publicznego”.
Shils zdawał sobie sprawę z powagi nowego porządku pisząc: „Nowość przemian polega na
stosunku mas do centralnego ośrodka społeczeństwa. Stosunkiem tym jest ściślejsza integracja w centralny system instytucjonalny w tym i system wartościowania społeczeństwie ”.
Wielkie społeczeństwo masowe swoją działalność warunkuje oddziaływaniem na nie
czynników zewnętrznych, równocześnie zaobserwować możemy jak ze społeczeństwa
masowego wyłania się nowe społeczeństwo wiedzy. W tym miejscu konieczne jest
wyjaśnienie definicji społeczeństwa informacyjnego. Na pojęcie społeczeństwa wpływa
wiele czynników: przede wszystkim są to wszyscy obywatele, ich życie, na którego
organizację wpływa sposób wykorzystywanej wiedzy oraz jakość komunikatów. Specyfikę funkcjonowania społeczeństwa informacyjnego określają następujące cechy:
•
•
•
skomplikowane procesy społeczne i ekonomiczne,
wykorzystywanie technik gromadzenia, przetwarzania i przesyłania danych,
generowanie wielkiej liczby informacji w celu posiadania możliwie aktualnej wiedzy
o stanie faktycznym zjawisk współczesnego społeczeństwa.
Charakterystyczną cechą funkcjonalną jest tutaj konstruowanie w aktywny sposób wiedzy
przy wykorzystaniu wszystkich dostępnych technologii komunikacyjno – informacyjnych
stanowiących bazę twórczą. Podstawowymi środkami przekazu społeczeństwa informacyjnego jest połączenie telewizji i radia z siecią informatyczną oraz telekomunikacyjną.
W procesie przetwarzania informacji szybkość i jakość przesyłu stanowi podstawę wydajności, konkurencyjności, rozwoju i przyrostu zatrudnienia, pomnażania kapitału.
To w jak szybkim tempie rozwija się społeczeństwo informacyjne ukazuje nieustanny
proces przepływu informacji znajdujący również swoje odbicie w systemie funkcjonowania oświaty. Wyzwaniem stanowiącym optymalny system edukacji staje się zapewnienie
nowoczesnych procesów kształcenia dzieci i młodzieży w wieku od 5 do 24 lat. Koniecznym staje się również zapewnienie warunków kształcenia ustawicznego dla osób pracujących zawodowo. Podstawowym warunkiem skutecznego działania w społeczeństwie
informacyjnym jest wykształcenie i wykwalifikowanie pracowników adekwatne do zapotrzebowania rynkowego zgodnie z aktualnie dominującym trendem. W ślad za zmianami
wynikającymi ze specyfiki zawodów, jakie realizowane są obecnie, modyfikacji ulega
system wykonywania zadań zawodowych – upowszechnia się praca wykonywana w domu [4]. Pozwala to na zmianę organizacji pracy – czas pracy dobrany według indywidualnych potrzeb [5]. Dostęp do telewizji, stacji radiowych oraz sieci internetowych ma niemal każdy w społeczeństwie. Zjawisko globalizacji mass mediów prowadzi do powstania
sprzeczności – z jednej strony chcąc chronić tożsamość własnej kultury, z drugiej strony
otwierając szanse poznawania różnorodności kulturowej danego regionu czy też państwa.
Regiony, które nie posiadają dostępu do technologii komunikacyjno – informacyjnej spychane są na margines społeczny i kulturowy danej grupy.
Jakie zagrożenie stanowić może społeczeństwo informacyjne dla najmłodszych przedstawicieli oraz jak uniknąć negatywnych skutków narastających zagrożeń?
Marian Kopczewski, Lidia Borowicz
74
Obecnie staje się standardem zakup przez opiekunów telefonów komórkowych, komputerów, netbooków. Obserwacje i badania potwierdzają, że współczesne dziecko żyje
pochłonięte przez przestrzeń elektroniczną, w dużej mierze zaangażowane w życie
w świecie wirtualnym, który w znaczący sposób wpływa na sferę intelektualną, emocjonalną, motywacyjną, poznawczą.
Wzrost zapotrzebowania na badania w zakresie omawianej tematyki, wiąże się z koniecznością diagnozowania czynników mających związek z negatywnymi skutkami
oddziaływania massmediów oraz określaniem środków stanowiących sposoby zapobiegania efektom oddziaływań szkodliwych. R. J. Haris wyróżnia cztery podstawowe kategorie wpływów massmediów na osobę [3]:
•
•
•
•
behawioralne,
dotyczące postaw,
poznawcze,
fizjologiczne.
W zakresie reakcji behawioralnych widocznym rezultatem jest powielanie reakcji modelowanych stanowiących efekt akceptacji wzorca osoby, z którą się identyfikujemy oraz
niekontrolowanych, które są wynikiem nieświadomych mechanizmów obronnych jako
mechanizm adaptacyjny służących kontroli emocjonalnej. Zmiany w obrazie postaw,
stanowią rezultat wzbudzania pozytywnego lub negatywnego afektu oraz rejestrowania
informacji w warunkach prowadzonej refleksji oraz introspekcji. W wyniku kodowania
nowych informacji oraz kształtowania nowych struktur poznawczych, zmianie ulegają
przekonania, których kontinuum stanowią postawy. Istotnym faktem jest zjawisko zwielokrotnionego oddziaływania mediów. Media traktowane są jako pośrednie, ale silnie oddziałujące środki na poszczególne jednostki w specyficznych warunkach [1, 2, 5].
3. Efekty oddziaływań medialnych na dzieci i młodzież
Wpływ wywierany przez środki masowego przekazu na dzieci i młodzież stał się
przedmiotem licznych analiz wśród rodziców, opiekunów, nauczycieli oraz wszystkich
instytucji zajmujących się edukacją oraz rolą utrzymania zdrowia dzieci i młodzieży.
Wśród przeważających negatywnych opinii, w których potwierdza się szkodliwy wpływ
oddziaływania mediów na młode społeczeństwo, pojawiają się również dyskusje nt
zjawisk wskazujących na pozytywne rezultaty takie jak:
•
•
•
•
•
wcześniejsza gotowość do uczenia się,
wzbogacanie pasji,
poszerzanie metod nauczania,
uczestniczenie w dyskusjach,
czerpanie możliwości obcowania ze sztuką.
Przeprowadzając analizę badań wzięto pod uwagę dwa najważniejsze – czynniki. Pierwszy - alfabetyzacja medialna. Zjawisko to opisał Renee Hobbs w artykule opublikowanym
w roku 2011 . Hobbs jednoznacznie zaznaczył, że „Uczniowie powinni krytycznie analizować i wartościować otrzymywane komunikaty. Z tego powodu muszą posiadać umie-
Ocena negatywnych skutków oddziaływań cyberprzestrzeni…
75
jętności, które pozwolą na selektywne wybory komunikatów, które do nich docierają.
Umiejętności te, zwane alfabetyzacją medialną, obejmują zdolność do krytycznej analizy
otrzymywanych komunikatów oraz wykorzystywania różnych rodzajów technologii informacyjnych w celu własnej ekspresji i komunikacji” [11].
4. Negatywny wpływ mass mediów na dzieci i młodzież
w społeczeństwie informacyjnym
Badania przeprowadzane przez ośrodki edukacyjne i badawcze pozwoliły na zdefiniowanie rodzajów przekazywanej treści, które wykazują najsilniejszy związek z powielaniem zachowań nieadaptacyjnych. Na podstawie dokonanych ocen wskazano dwie
grupy treści medialnych wykazujący istotny związek z powielaniem patologicznych
zachowań w codziennym funkcjonowaniu:
•
•
zachowania obrazujące przemoc oraz agresję,
treści o tematyce erotycznej.
Wpływ wywierany na dzieci i młodzież, którego efektem jest powielanie zachowań
niepożądanych wyjaśnić można opierając się o teorię uczenia się Bandury. Według
Bandury uczenie się zachowań zachodzi nie tylko poprzez warunkowanie reaktywne
i warunkowanie sprawcze, ale także poprzez obserwowanie zachowań innych ludzi. Ten
sposób uczenia się można nazwać modelowaniem lub naśladowaniem.
Oddziaływanie mass mediów popularnie nazywanych środkami masowego przekazu albo
środkami masowej komunikacji, wiąże się z możliwością kierowania danej wiadomości
do licznej i zróżnicowanej publiczności. Aby zrozumieć specyfikę i siłę oddziaływania
mass mediów warto odwołać się do teorii komunikacji. Większość koncepcji psychologicznych i socjologicznych definiuje proces komunikacji jako proces przekazywania
z centrum, określanego jako źródło, treści zawartych w symbolicznej postaci znaków,
skierowanych do odbiorców posiadających zdolność do ich przyjęcia. Jest to więc proces
dwukierunkowy obejmujący przekazywanie oraz odbiór informacji i wykorzystujący
w tym celu kody werbalny lub niewerbalny. Komunikowanie stosowane jest zwykle
w celu wywołania określonych zmian w zachowaniu lub myśleniu odbiorcy.
We współczesnym świecie mass media odgrywają ogromną rolę w życiu każdego człowieka. Przede wszystkim stanowią ważne źródło informacji, z którego można skorzystać o każdej porze dnia i nocy, bez względu na miejsce, w którym się znajdujemy.
Szkodliwe oddziaływanie środków masowego przekazu polega na:
•
•
utrwalaniu wśród młodych ludzi agresywnych wzorców zachowania poprzez aktywizację negatywnych emocji oraz desensytyzację czyli uniewrażliwienie młodzieży na
przemoc występującą w ich otoczeniu, która traktowana jest przez nich jako normalne zjawisko społeczne,
odwracaniu uwagi młodych ludzi i dzieci od innych form rozrywki, zamiast spędzać
czas korzystając z form aktywności ruchowej na świeżym powietrzu lub czytania literatury rozwijającej horyzonty myślowe, myślenie abstrakcyjne spędzają wolny czas
pasywnie nie stawiając sobie wymagań względem do własnego rozwoju,
76
•
•
Marian Kopczewski, Lidia Borowicz
wywoływaniu zaburzeń zdrowia fizycznego, np. choroby oczu, skrzywienia kręgosłupa;
przyczynianiu się do częściowej izolacji społecznej młodych ludzi, którzy wycofują
się z kontaktów społecznych lub zastępują formy kontaktów w życiu realnym przez
kontakty nawiązywanie poprzez sieć internetową. Główną przyczyną istnienia zjawiska negatywnego oddziaływania mass mediów jest ograniczenie kontroli ze strony
rodziców, opiekunów głównie ze względu na powszechność dostępu do środków masowego przekazu oraz zrzucaniu odpowiedzialności w zakresie realizacji zainteresowań młodych ludzi poprzez media. Inne czynniki, które ograniczają kontrolę wpływu
mass mediów to:
zaniedbania rodziców, którzy coraz rzadziej ingerują w funkcjonowania codziennego przez ich dzieci, wykazują niską gotowość do samodzielnego kreowania,
planowania oraz realizowania bezpiecznych form spędzania wolnego czasu;
zaniedbania ze strony szkoły, która powinna dbać o właściwą edukację medialną,
zabezpieczać dzieci, jak umiejętnie korzystać ze środków masowej komunikacji;
oddziaływanie rówieśników, którzy stymulują do budowania relacji w świecie wirtualnym oraz kierowania uwagi na zasoby wiedzy dostępne w sieci internetowej.
5. Społeczeństwo Internetu
Manuel Castells który jako pierwszy wprowadził termin społeczeństwa sieci w swojej definicji podkreślił, że sieci są strukturami otwartymi, zdolnymi do rozwijania się bez ograniczeń integrowania nowych więzów, dopóki są one zdolne do komunikowania wewnątrz
sieci, co znaczy jak długo podzielają one te same kody komunikacyjne (na przykład wartości
lub preferowane cele). Społeczna struktura oparta na sieci jest wysoce dynamicznym, otwartym systemem, podatnym na innowacje, bez zagrożenia jego równowagi [12].
W pojęciu „społeczeństwa sieci” można dostrzec zaproszenie do uniwersalnego traktowania analogii w stosunkach społeczeństwa, jak również widać kreowanie i tworzenie
nowych stosunków.
Możemy zatem zadać pytanie: Czy możliwe jest aby analogia stosowana w sieci mogłaby być użyteczna w wyjaśnieniu działań całego społeczeństwa? Dla dokonania rozważań porównawczych warto przyjrzeć się pojęciu oraz specyfice internetu.
Definicja „Internetu” oznacza połączenie sieci komputerowych, które stanowią część całości. Pojecie Internet – pojmowane jest przez społeczeństwo na całym świecie jako sieci
połączonych ze sobą komputerów umożliwiające komunikację, wymianę danych itp..
W Internecie nie ma jednoznacznej struktury ani hierarchii. Dzięki społeczeństwu sieci
zawiązywane są społeczne związki oraz wyłaniają się nowe struktury. W Internecie odtwarzana jest struktura społeczna. Użytkownicy dobierając grupy współdziałające ze sobą odzwierciedlają struktury społeczne, które określają działanie pojedynczych jednostek i procesy tworzenia grup społecznych. Zasięg oddziaływania Internetu w społeczeństwie informacyjnym określa się jako nieograniczony oraz stwarzający do łamania nieprzekraczalnych
barier komunikacyjnych. Raport opublikowany w roku 2001 przedstawiony przez OECD
[13] zawierający dane o zarejestrowanych, aktywnych użytkownikach korzystających ze
Ocena negatywnych skutków oddziaływań cyberprzestrzeni…
77
środowiska sieciowego informuje, że w samych USA korzystało z usług sieci ponad 49 mln
użytkowników, ponad 11 mln użytkowników stanowili przedstawiciele w Korei i Japonii,
prawie 7 mln tworzyło wówczas społeczność internetową w Kanadzie.
Na podstawie badań przeprowadzonych w 2002 r. w Europie możemy przedstawić
z jakiego rodzaju środków masowego przekazu użytkownicy korzystają najczęściej.
Tab. 1. Korzystanie ze środków masowego przekazu [7]
Tab. 1. The use of the mass media
Media (%)
TV
Radio
Muzyka
Telefony
komórkowe
Komputer podłączony
do sieci
Książki
Gry komputerowe
97
60
62
1 dzień
tygodniowo
25
1 dzień
w miesiącu
2
Bardzo
rzadko
6
46
29
12
-
23
20
2
2
44
26
36
11
59
-
codziennie
6. Podsumowanie
W konsekwencji zmian które zachodzą w społeczeństwie informacyjnym największym zagrożeniem jest niszczenie wartości rodziny, bez której ograniczona zostaje
możliwość budowania oraz rozwoju zdrowego społeczeństwa. Dla zachowania wartości uniwersalnych, jakość oraz siła przekazu medialnego powinna ograniczać w swoim działaniu do minimum stwarzanie złudzeń, pozorów, fikcji tworzących fałszywą
rzeczywistość. Zważywszy, że największą siłą oddziaływania jest autorytet, rodzice
winni stanowić dla swoich dzieci oparcie oraz prezentować zachowania, które pozwolą na konkurowanie z mediami proponującymi łatwą i przyjemną formę spędzania
czasu. Dla wytworzenia skutecznej bariery przed negatywnymi skutkami oddziaływania środków masowego przekazu, niezbędne jest wykształcenie postawy refleksyjnej,
która pozwoli dokonywać trafnych wyborów w trakcie korzystania z dostępnych
środków medialnych oraz selekcję informacji w sposób pozwalający na optymalne
wykorzystanie w procesie rozwoju, nie zagrażające utrzymaniu zdrowia.
Literatura
1.
2.
3.
Dobek – Ostrowska B.: Studia z teorii komunikowania masowego, Wydawnictwo Uniwersytetu Wrocławskiego, Wrocław 1999
Goban – Klas T.: Media i komunikowanie masowe, PWN, Warszawa, Kraków 1999.
Haris R.J.: A cognitive psychology of mass communication,: Lawrence Erlbaum,
Hillsdale 1989
78
4.
5.
6.
7.
8.
9.
10.
11.
12.
13.
Marian Kopczewski, Lidia Borowicz
Juszczyk S.: Człowiek w świecie elektronicznych mediów – szanse i zagrożenia, Uniwersytet Śląski, Katowice 2000
Kordasiewicz B.: Jednostka wobec środków masowego przekazu, Ossolineum, Wrocław 1991
Polowczyk Ż.: Internet, media – edukacja - polityka, Poznań 2004
Europeans Participation in Cultural Activities. A Eurobarometer Survey Carried Out at
the Request of the European Commision, Eurostat, April, 2002
Wirth L.: On Cities and Socjal Life, The University of Chicago Press, Chicago 1964
Polce-Lynch M., Myers B.J., Kliewer, W., Kilmartin Ch.: Adolescent self-esteem and
gender:Exploring relations to sexual harassment, body image, media influence, and
emotional expression, Journal of Youth and Adolescence, 2001
Shils E.: The theory of Mass Society, Tematy nr 10, 1964
Hobbs R.:Media literacy in the classroom, Newsweek, 2012 –
http://school.newsweek.com.pages/extra_media.literacy.htm
Castells M.: The Rise of Network Society, Oxford, Blackwell 2001
Measuring the Information, Economy, OECD, 2002
Streszczenie
Dzieci oraz młodzież swój czas wolny może spędzać w różnoraki sposób: spędzać czas z
rówieśnikami na świeżym powietrzu uprawiając gry sportowe, uprawiać sporty, aby stymulować rozwój fizyczny i zdobywać kolejne doświadczenia. Mogą również zajmować
się odrabianiem lekcji, czytać książki, grać w gry planowe, które pogłębiają rozwój intelektualny, podejmować dyskusje, poznawać nowe zagadnienia. W ostatnim czasie możemy jednak zaobserwować komunikację w sposób pośredni za pomocą mediów. Nie tylko
dzieci, ale i rodzice bardzo często korzystają z tej metody. Rozwijającej się na szeroką
skalę zjawiska technologii komunikacyjno – informacyjnej, przede wszystkim wykorzystują dzieci i młodzież, lecz nie tylko – gdyż dorośli potrafią w ten sposób nimi manipulować i wykorzystywać.
Assessment of cyberspace negative impacts
on the younger generation
in the information society
Abstract
The contemporary environment in which children and young people grow up, apart from
innovative learning opportunities and draw on previously unknown forms of entertainment creates a risk of disrupting normal development influences. The most common adverse effects of interactions are related to influencing by mass media, in particular relating
to universal access to internet. This article presents specific risks resulting from the impact
of digital networks and the nature of the information society that is the environment, that
determines the course of mentioned above phenomena