canna pa drogie nasiona
Transkrypt
canna pa drogie nasiona
Polsko Węgierska Encyklopedia - Wersja 01 01 2017 C [1. litera oznaczająca spółgłoskę c; 2. spółgłoska przedniojęzykowo-zębowa, bezdźwięczna, twarda; 3. litera oznaczająca w numeracji porządkowej: trzeci; 4. pierwszy dźwięk podstawowej skali diatonicznej] – (kemény zöngétlen mássalhangzó és jele); (zene) c, a dúr alapskála első hangja C1 [symbol pierwiastka chemicznego węgiel] – (vegyt.) C (szén) 2 C [symbol jednostki ładunku elektrycznego kulomb] – (fiz.) C (coulomb) 3 C [cyfra rzymska oznaczająca liczbę 100] – 100 (római számmal; C [centrum]); a Celsius rövidítése (0C); a szén vegyjele (Carbonium); (villamosság) Coulomb rövidítése 4 C [jeden z języków programowania] – (programnyelv) [C programozási nyelvet Dennis Ritchie az 1970-es évek elején fejlesztette ki (Ken Thompson segítségével), a UNIX operációs rendszereken való használat céljából] C2A skrót Consumer-to-Administration [Kontakty między petentem a urzędami administracji rządowej i samorządowej z wykorzystaniem rozwiązań teleinformatycznych, które wspomagają łączność w sposób automatyczny.] — C2A, C2A üzlet: (ang.) Consumer to Administration (a lakosság és a közigazgaztás közötti online kapcsolat) [1. A közigazgatás és magánszemélyek közötti elektronikus ügyletek összefoglaló elnevezése. 2. A B2A párja, a consumer to administration helyett áll és ide tartoznak a fogyasztók és a hatóságok, államigazgatási szervek közötti elektronikus ügyintézési formák. Az elektronikus adóbevallás például egy tipikus C2A üzlet.] C2B (ang. consumer-to - business) klient — firma — C2B Consumer to Business C2C (ang. consumer-to-consumer) klient — klient — C2C Consumer to Consumer (fogyasztók közötti online kapcsolat) C’est la guerre!, Taka jest wojna! [Opis: francuskie powiedzenie] – C’est la guerre!; Ez a háború! C’est la vie; takie jest życie – C’est la vie /sze lá ví/; Ilyen az élet. Ez már csak így van. C’est le commencement de la fin; To początek końca [Autor: Charles-Maurice de Talleyrand] – C’est le commencement de la fin [szelö kommanszman dela fen] – ‘Ez a vég kezdete’. [Francia szállóige, amelyet Talleyrand-nak, a neves diplomatának c 718 tulajdonítanak; a legvalószínűbb, hogy Napóleon 1812-es oroszországi veresége alkalmával mondta.] C’est le ton, qui fait la musique (fr.) – C’est le ton, qui fait la musique /sze lö ton ki fe lá müzik/ (a hangszíntől függ a zene) Minden attól függ, milyen hangon mondják. C’est plus qu’un crime, c’est une faute (fr.) – to więcej niż zbrodnia, to błąd – C’est plus qu’un crime, c’est une faute [sze plükön krim szetün fót] – ‘Ez több, mint bűn, ez hiba’. [Amikor Bonaparte konzul, a későbbi Napóleon császár 1804-ben kivégeztette d’Enghien herceget, Fouché, a forradalmi konvent biztosa kiáltott fel így: ‚, legalábbis ezt állítja emlékirataiban. A paradoxnak ható, s annak is szánt kijelentésben a hatalom cinizmusa fejeződik ki: bűnt elkövetni természetes velejárója a politikai ténykedésnek, csak hibázni nem szabad.] ca, cca – (lat.) circa; (lat.) circiter, körülbelül Ca – (kémia) Ca (Calcium, kalcium); a mész latin neve; fémes elem, ezüstfehér, könnyű földfém Ça Ira (fr. "uda się" lub "będzie dobrze", "pójdzie") [trzyaktowa opera kompozytora, basisty i lidera Pink Floyd Rogera Watersa do libretta Étienna RodaGila i jego żony Nadine. Autor nadał operze podtytuł There is Hope, czyli po angielsku "jest nadzieja". Tytuł nawiązuje do pieśni Ah! ça ira sankiulotów, z czasów rewolucji francuskiej.] - (fr.) Ça Ira [1. 1790-ből származó forradalmi dal refrénje (szövege Ladrétól, dallam Bécourt-tól való); 2. Ça Ira egy háromfelvonásos opera Roger Waterstől, a Pink Floyd egykori frontemberétől a francia forradalomról. Az opera 2005. szeptember 26-án jelent meg Bryn Terfel, Huang Ying és Paul Groves közreműködésével. ez menni fog!, ez sikerülni fog!, így lesz] CAAD (Computer Aided Architectural Design) — CAAD (Computer Aided Architectural Design) [Számítógéppel segített építészeti tervezés. Látványtervezés. Az építészeti modellezés, és látványtervezés több ponton is kapcsolódhat az építész tervezés folyamatához, annak fontos kegészítője lehet. Amig a műszaki rajzok a szakembereknek (építészek, építési hatóságok, kivitelezők), addig a látványtervek a beruházóknak, építtetőknek mutatják be az épületet.] Copyright © 2006-2016 SAMORZĄD NARODOWOŚCI POLSKIEJ W 17-TEJ DZIELNICY BUDAPESZTU Wydanie poprawione i rozszerzone Polsko Węgierska Encyklopedia 719 caba [dawny strój perski, obcisły na biodrach, zapinany na jedną stronę] – (daw) csípőre fezülő, egyik oldalán begombolt perzsa ruházat caballero [wym. kawaliero, kawajero] [1. w średniowiecznej Hiszpanii: pierwotnie rycerz konny, potem szlachcic; 2. hiszpański młody mężczyzna] – (sp.) caballero; úr, lovas, lovag (caballarius) caban [tak w Polsce nazywano owce i barany wołoskie, czabanami zaś woły podolskie, mieszając te nazwy częstokroć, co wynikało już z samej pisowni polskiej, w której do litery c, aby nie czytać jej z łacińska brzmieniem k, dodawano z. Z tureckiego i perskiego czoban – pasterz, wzięli wyraz ten Rumunowie, a od nich dostał się do Polski, gdzie został zmazurzonym na caban] – (durva gyapjas román juhfajta); (átv.) kétbalkezes, mackó, ügyetlen ember Caban (palto) – Caban kabát [Duplasoros kabát széles gallérral, nőknek és férfiaknak. Eredetileg a kikötői munkások viselték robusztus gyapjúkelméből, fémgombokkal, tengerészkékben.] cannabis [zob. konopie] – cannabis [Az a kenderfajta, amelyből a marihuánát készítik.] cabinet (gabinet) – (fr.) cabinet; kis szoba cable modem, [zob. modem kablowy; to abonenckie urządzenie w sieci telewizji kablowej] – cable modem – kábelmodem [1. készülék, mely a számítógép és a kábelhálózat közötti csatlakozást (hardver és szoftver illesztést) szolgálja; ellentétben a hagyományos telefon-modemekkel, a kábelmodemek szabványosítása lassan halad: Európában az "Euromodem" terjed, míg az USA-ban a "Docsis" szabvány az elterjedt "Motorola" modemek konkurense; az Ethernet-típusú rendszereknél a kábelmodem kívül még egy csatlakoztató kártya is szükséges a számítógépbe; utóbbi rendszerek elméletileg kétirányú 10 Mbps adatátviteli sebességet igérnek; gyakorlatban azonban ezt a sebességeket eddig még sem USA-beli - Wersja 01 01 2017 sem európai szolgáltatónak nem sikerült elérni; 2. kábelmodem egy olyan modem, amely a kábeltelevíziós hálózaton képes kommunikálni. A kábelmodemeket elsősorban szélessávú internetkapcsolat megvalósítására használják. Szigorúbban véve a kábelmodem nem is modem, hanem egy hálózati híd. Egyes internetszolgáltatók a hálózati hidat routerrel vagy network hub-bal kombinálva forgalmazzák illetve adják bérbe, s a kombinált eszközt nevezik kábelmodemnek.] cable network (sieć telewizji kablowej) – (ang.) cable network – kábeltévé hálózat [1. újabb típusai kétirányú forgalomra, vagyis például internetes adatátvitelre is alkalmasak; az üvegszálas vezetékeken - a kábelhálózat határain belül - több Mbit/s sebességű számítógépes kommunikációra van lehetőség; 2. telefonhálózatok elsőszámú vetélytársa a szé- lessávú Internet-hozzáférés területén; térnyerésük csak lassan halad, mert a hagyomá- nyos kábel (-TV) hálózatok csak egyirányú forgalomra lettek méretezve; az új, üvegszálas hálózatok igéretesek, de egyelőre még problémáa az 'utolsó méterek' megoldatlansága (csatlakozások, elágazások igen költségesek); számos kábeltársaság kisérletezik az Internetre is alkalmassá tenni hálózatát, eltérő szabványok szerint és eltérő eredménnyel; közös hátrányuk, hogy a rendelkezésre álló több-Mbps-es vonalak kapacitását több bérlőnek kell egymás közt megosztani (ellentétben a telefontársaságok DSL- rendszereivel); várható további vetélytársak lesznek a jövőben az energiahálózatok és a közvetlen műholdkapcsolat] cabriolet (kabriolet) – (fr.) cabriolet; könnyű, kétkerekű, egylovas kocsi caca, cacy [żartobliwie, zwykle w języku dziecięcym: dobry, ładny; dobrze, ładnie; cacy] – (gyermek) csecse; csecsebecse; jó, szép v. jól, szépen cacanek, cacuś – mamakedvence, elkényesztetett v. agyondédelgetett, neveletlen gyermek cacanka – dédelgetés, simogatás, cirógatás, hízelkedés cacany, -a, -e [żartobliwie: dobry, doskonały, grzeczny, miły itp.] – (gyermek) csecse, jó, aranyos, helyes, kedves cache (pamięć podręczna) [1. to mechanizm, w którym ostatnio pobierane dane dostępne ze źródła o wysokiej latencji i niższej przepustowości są przechowywane w pamięci o lepszych parametrach. Cache jest elementem właściwie wszystkich systemów - współczesny procesor ma 2 albo 3 poziomy pamięci cache Copyright © 2006-2016 SAMORZĄD NARODOWOŚCI POLSKIEJ W 17-TEJ DZIELNICY BUDAPESZTU Wydanie poprawione i rozszerzone Polsko Węgierska Encyklopedia 720 oddzielającej go od pamięci RAM. Dostęp do dysku jest buforowany w pamięci RAM, a dokumenty HTTP są buforowane przez pośredniki HTTP oraz przez przeglądarkę. 2. określony obszar pamięci wykorzystywany do przechowywania często używanych danych. Istnieje kilka typów pamięci podręcznych: pamięci obsługujące szybką pamięć RAM, pamięci obsługujące dysk czy też pamięci podręczne Level 1 i Level 2, które obsługują układy CPU. Pamięć podręczna Level 1 jest usytuowana najbliżej procesora, Level 2 nieco dalej i charakteryzuje się tym, że pracuje szybciej niż pamięć RAM.] – (fr.-ang.) cache (ejtsd: „kes”), cache (memory) gyorsítótár, átmeneti tároló [francia eredetű kifejezés (jelentése: „rejtekhely”, „rejtett”) [1. a számítástechnikában az átmeneti információtároló elemeket jelenti, melyek célja az információ-hozzáférés gyorsítása. A gyorsítás egyszerűen azon alapul, hogy a gyorsítótár gyorsabb tárolóelem, mint a hozzá kapcsolt, gyorsítandó működésű elemek, így ha ezen területek tartalma korábban már bekerült a gyorsítótárba (mert már valaki/valami hivatkozott rá korábban), az ilyen adatokat nem a lassú működésű területről, hanem a gyors cache tárolóból lehet előhívni. 2. a számítógép memóriájában vagy a háttértároló egy részén kialakított "gyorsítótár" a korábban használt vagy a hálózatról nemrég letöltött adatok ideiglenes tárolására, az esetleges ismételt előhívás meggyorsítására; a Web-kliensek ilyen cache-ben tárolják a már megnézett oldalakat, így azok gyorsan visszalapozhatók. 3. Angolban elterjedt, francia eredetû szó, jelentése: rejtőhely, rejtett. A számítástechnikában a gyorsítótárat értik rajta, amelynek segítségével a számítógép bizonyos gyakran ismétlődő feladatokat gyorsan tud végrehajtani. Lényegében olyan memóriáról, illetve háttértárról van szó, amelynek adataihoz a hagyományos tárakhoz képest sokkal gyorsabban lehet hozzáférni. A programok (mondjuk egy böngésző) egy adott feladat (egy honlap lehívása) végrehajtásakor a kapott információt elteszik a gyorsítótárba (ez általában a merevlemezt jelenti). Amennyiben a következő alkalommal ugyanezt a feladatot kell végrehajtani (a már egyszer lehívott honlapot még egyszer lehívni), akkor a program a gyorsítótárhoz fordul. A hálózati szolgáltatások igénybevételekor ennek használatával lényegesen lecsökken az adott információ ismételt elérésére fordított idő. 4. (gyorsító - Wersja 01 01 2017 memória, gyorsítótár, cache memory) A cache egy olyan kisebb méretű, alacsony hozzáférési idejű memória, amely a processzor és az operatív memória között helyezkedik el. Alkalmazását az tette szükségessé, hogy a mai gyors processzorokkal a főmemória nem tud „lépést tartani”, a processzornak több órajelciklust tétlenül kell várnia, míg a kért adatot megkapja a memóriából. A cache azáltal gyorsít, hogy eltárolja ezeket a főmemóriából kért adatokat, így ha a processzor még egyszer be akarja olvasni ugyanazt az adatot, akkor nem kell megvárnia, míg a lassúbb főmemória kiadja a kért adatot, mert az a cache-ben is megvan, és a cache, mivel gyorsabb, hamarabb képes a kért adatot szolgáltatni. 4. Operatív tár működését gyorsító tárterület. Kapacitása és elérési ideje lényegesen kisebb az operatív tárénál. 5. számítógépek átmeneti tárolóegysége, meg- előző műveleteknél használt, vagy az Internetről lehívott adatok ideiglenes tárolására; ebből a gyorsítótárból (félvezető vagy lemezfelület), az adatok gyorsabban érhetők el mint eredeti helyükről, pl. a merevlemezről vagy egy távoli Web- helyről; legismertebb példa: amikor böngészőnkkel néhány Web-oldalt 'visszalapozunk', azok egy, a böngészőprogram által a merevlemezen rezervált tárterületről jönnek elő; 'másodlagos gyorsítótár' (L2 cache) alatt egy gyors félvezető memóriát értünk, mely a központi RAM mellett a mikroprocesszor rendelkezésére áll, újabban ugyanazon lapkára integrálva (256 kB)] Cache miss (odwołanie chybione) [następuje wtedy, gdy procesor poszukuje danych w pamięci podręcznej i stwierdza, że ich nie ma w tym miejscu. W takiej sytuacji procesor musi odczytać potrzebne mu dane (których nie znalazł w pamięci podręcznej) z głównej pamięci RAM, co spowalnia oczywiście jego pracę.] - cache miss – gyorsítótár találati hiba cache-pot [wym. kaszpo] [ozdobna osłona na doniczkę] – (fr) cachepot; kaspó; diszesebb edény, melybe a virágcserepet teszik; cserépdíszítés caching (serwer) (ukrywający) – caching (server) gyorskiszolgáló (szerver) [hálózatok és kiszolgálógépek terhelésének csökkentését szolgáló eljárás; a szakma 'nagyjai' által az IETF elé terjesztett (WPAD=Web Proxy Autodiscovery Protocol) javaslat a Webhasználók közelében működtetett kisegítő, gyorsító szerverek önműködő felderítését szabványosítja; az IE 5.0 böngésző már tartalmazza ezt a protokollt] Copyright © 2006-2016 SAMORZĄD NARODOWOŚCI POLSKIEJ W 17-TEJ DZIELNICY BUDAPESZTU Wydanie poprawione i rozszerzone Polsko Węgierska Encyklopedia 721 cackać [1. rzadko, czasem ironicznie: pieścić, bawić; 2. cackać się: (1. obchodzić się z czymś lub z kimś czule; 2. poświęcać zbyt wiele czasu na wykonywanie jakiejś czynności); ceckać się (regionalnie), ciećkać się (regionalnie), ceckać się (regionalnie)] – babusgatni, dédelgetni, tutujgani cackać się [1. obchodzić się z kimś delikatnie; 2. poświęcać zbyt wiele czasu na wykonywanie jakiejś czynności] (z + E.) – becézgetni, dédelgetni, kényeztetni vkit; anyáskodni vkivel; szépítgetni vmit; cicomázza magát, kényeskedni, bajlódni, vesződni vmivel, szöszmötölni, piszmogni; pepecselni; teketóriázni cackać się swoją robotą – vesződni v. bajlódni a munkájával; nagyon gondosan végezni a munkáját, bíbelődni, pepecselni cackanie – dédelgetés, cirógatás, cicomázás cackanie się – dédelgetés, cicomázás, bíbelődés cackanie się matczyne – anyáskodó dédelgetés, babusgatás, anyáskodás cackanie się z kim/z czym – vkinek/vminek a dédelgetése, anyáskodás felette; vminek a cicomázása v. dicsérgetése; vesződés v. bíbelődés vmivel cackasz się z nim jak małym dzieckiem – úgy dédelgeted v. babusgatod, mint egy kis gyermeket cacko [1. drobny przedmiot o wartości artystycznej, precyzyjnie wykonany; 2. coś ślicznego, eleganckiego; 3. ozdoba choinkowa] – játékszer, csecsebecse, cifraság; (klejnocik) mütyűrke, haszontalanság; (merő) játékszer; csínos holmi, csillogó kacat; (átv.) érték, kincs cacy, -a, -e [pieszcz. ładny, dobry] – szép, jó, csecse cacy-cacy [pieszcz. ładnie, uprzejmie] – szépen; tisztelettel, figyelmesen, udvariasan, előzékenyen, szolgálatkészen, barátságosan, tisztelettudóan CAD (ang. Computer Aided Design); komputerowe wspomaganie projektowania – CAD (angol: Computer Aided Design = számítógéppel támogatott tervezés v. számítógéppel segített tervezés); Számítógéppel támogatott grafikus tervezés [Számítógéppel segített tervezés. 2D és 3D építészeti, szerkezettervezői, elektronikai, mechanikai, ... tervező szoftverek összefoglaló megnevezése.] cadenette [1. kosmyk włosów lub warkoczyk przewiązany kolorową wstążeczką i spadający z boku głowy. Modny szczególnie w pierwszej połowie XVII wieku, za czasów Trzech Muszkieterów. - Wersja 01 01 2017 Wskazywał na przejście od etykietalnej mody hiszpańskiej, od krezy, krótkich włosów i kapelusza w formie cylinderka, do swobodnego ubioru męskiego okresu wojny trzydziestoletniej: do włosów luźnych spadających na ramiona, leżącego luźno kołnierza i miękkiego, szerokiego, wywiniętego w najbardziej fantastyczny sposób nakrycia głowy. 2. rodzaj fryzury modnej szczególnie w pierwszej połowie XVII wieku. Był to warkoczyk splatany z jednej strony głowy najczęściej z lewej i przewiązany wstążką, czasem noszono warkoczyki po obydwu stronach głowy. Moda ta przetrwała we Francji aż do XVIII wieku, popularna zarówno wśród mężczyzn jak i kobiet.] – cadenette (franc., ejtsd: kadnett), a XVIII. század végén divatozott hajviselet neve, melynél a hajat hátul két varkocsba fonták s a kalap alatt két oldalt felkötötték. Caddy (również caddie) [jest osobą pomagającą nosić torbę z kijami zawodnika podczas gry w golfa. Oprócz tego dobry caddy służy radami i wsparciem moralnym powinien znać dane pole i umieć wskazać optymalną na nim strategię.] – (ang.) "caddie" [az a személy, aki a szabályokkal összhangban segít a játékosnak, ami magába foglalhatja azt, hogy a játék során viszi, vagy kezeli a játékos ütőit. Amikor egynél több játékos foglalkoztatja ugyanazt a caddie-t, akkor mindig úgy kell tekinteni, mint annak a caddie-t megosztó játékosnak a caddie-je, akinek (vagy aki partnerének) a labdája játékban van, és az általa (caddie által) vitt felszerelés az említett játékos felszerelésének számít. Kivéve, amikor a caddie egy másik játékos (vagy egy másik játékos partnerének) meghatározott utasítását hajtja végre, amely esetben azon másik játékos caddie-jének számít.] caddy [wąska szczelina w napędzie, chroni go i zapewnia optymalną ochronę przed kurzem oraz ułatwia centrowanie, możliwość ułożenia napędu zarówno w pionie jak i w poziomie] – (ang.) caddy [Műanyagból és fémbol készült kazetta, amelyet egyes régebbi CD-ROM meghajtók és CD-írók használtak a lemez adagolására. A lemezt a caddybe kellett tenni, majd betolni a meghajtóba. A caddy megoldás költségesebb és mára szinte teljesen eltűnt, de jobban védi a lemezt.] cadenza (wł.; skr. cad.) – kadencja – (lat.) kadencia; (zene) kádencia, zárlat (a zene értelmi tagozódásának legfőbb eszköze); versenyművekben a szólóhangszer külön zenekari kíséret nélküli szólama Copyright © 2006-2016 SAMORZĄD NARODOWOŚCI POLSKIEJ W 17-TEJ DZIELNICY BUDAPESZTU Wydanie poprawione i rozszerzone Polsko Węgierska Encyklopedia 722 cadyk [przywódca religijny chasydów] – (héb.) caddik; igaz, jámbor ember, zsidó bölcs, csodarabbi [a caddik szó jelentése: igaz. Nem egyszerűen igazságos, vagy igaza van, hanem olyan ember, akit Isten Igaznak nyilvánított. A biblia beszél egy titokzatos személyről, Melkisédekről, akinek nincsenek ősei, napjainak se kezdete, se vége nincs, sőt hasonlatos az Isten Fiához, és egy tökéletes királyi papság neveztetik majd el róla. Melkisédek, vagyis Melchi-Cádók (Melech = király; Ceddeq = igaz) nevének jelentése szerint az „igazak királya”. Rangja szerint pedig Shálem (Shalom = békesség), vagyis a „Békesség királya” (1Móz 14,18-20 és Zsid 7,2). Isten terve egy új papság létrehozása, akik szüntelenül Vele vannak. Ez a Melkisédek rendje szerinti királyi papság. (Zsolt 110,4 és Zsid 7,11) Sámuel könyvében azt olvassuk, hogy Isten elvetette Éli főpap házát a bűnei miatt és egy új papi házat hívott elő, amely nem más, mint a sádókita, azaz a caddik papság (1Sám 2,3435 és 1Kir 2,27.35).] caeca invidia est; zazdrość jest ślepa – (lat.) caeca invidia est; (az irigyseg vak.. értsd: ostoba) Caecus si caeco ducatum praestat, ambo in foveam cadunt – Jeśli ślepy ślepego prowadzi, obaj w dół wpadają. (Słowa Jezusa Chrystusa. Ewangelia wg św. Mateusza.) – Caecus si caeco ducatum praestat, ambo in foveam cadunt; ha a vak vezet világtalant, ketten esnek bele [Hagyjátok Őket; vakoknak vak vezetői ők: ha pedig vak vezeti a vakot, mind a ketten a verembe esnek. (Mt. 15,14)] Caedimus inque vicem praebemus crura sagittis. Caedimus inque vicem praebemus crura sagittis. – Hol mi ölünk, hol más íjának célja a lábunk. (Persius) Caelum et terra transibunt, verba autem mea non praeteribunt – Niebo i ziemie przeminą, ale słowa moje nie przeminą. (Słowa Jezusa Chrystusa. Ewangelia wg św. Mateusza.) Caelum et terra transibunt, verba autem mea non praeteribunt; Ég és föld elmúlnak, de az én igéim el nem múlnak. (Jézus Krisztus) Caelum et terram commovere – Poruszyć niebo i ziemię. (Księga proroka Aggeusza.) Caelum et terram commovere; az eget és a földet megmozdítani. (Aggeus próféta) Caelum non animum mutant qui trans mare currunt = ci, którzy wypływają za morze, zmieniają siebie, nie duszę [Niebo, a nie duszę zmieniają Ci, co żeglują po morzach. Źródło: Listy 1, 11] – Caelum non animum mutant qui trans mare currunt [célum…kvi… transz …kurrunt] – ‘Szállhatsz tengeren át, mégsem lelket, csak - Wersja 01 01 2017 eget váltsz’ (Urbán Eszter fordítása); Nem lelket, csak eget vált az, ki a tengeren elfut. [Latin bölcsesség Horatiustól (Episztolák I.11.27), mely szerint a lélek helyben is megtalálja, ami békéjéhez szükséges.] Caesar non supra grammaticam (łac.) – Caesar non supra grammaticam [cézár… grammatikam] – ‘A császár sem áll a nyelvtan felett’, azaz neki is tiszteletben kell tartania a szabályait. [Suetonius szerint egy nyelvtudós megrótta Tiberius császárt nyelvi botlásáért, mire az kijelentette, hogy a szóban forgó hiba ezután erény lesz, hisz ő szentesítette. A nyelvtudós erre így felelt: Tu enim Caesar civitatem dare potes hominibus, verbis non potes! (‘Mert te, Caesar, embereknek adhatsz polgárjogot, de szavaknak nem.’) E kijelentésnek mintegy summázata a címben szereplő kifejezés.] Caesar, now be still, / I killed not thee with half so good a will [William Szekspir (V.v.50– 51).] – Caesar, now be still, / I killed not thee with half so good a will [szízar nau bi sztil áj kild not dí vid half szó gud e vil] – ‘Caesar, most légy nyugodt, / Nem öltelek meg fél ily örömest’ (Vörösmarty Mihály fordítása). Angol szállóige Shakespeare Julius Caesar című tragédiájából (V.5); Brutus utolsó szavai, amikor a Philippi melletti vesztett csata végén kardjába dőlt. CAF (Centralna Agencja Fotograficzna) [Centralna Agencja Fotograficzna (CAF) powstała w Warszawie w 1951 roku,w ramach RSW „Prasa-Książka-Ruch” w wyniku połączenia oddziałów fotograficznych Agencji Publicystyczno Informacyjnej (API) i Agencji Robotniczej i Filmu Polskiego. W czasach PRL była jedyną agencją udostępniającą prasie serwis fotograficzny. W 1991 roku weszła w skład Polskiej Agencji Prasowej (PAP). Współpracuje z ponad 40 agencjami zagranicznymi. Posiada bogate zbiory fotografii. Liczą one około 16 milionów zdjęć gromadzonych w archiwach od początku XX wieku.] – (dawno) Központi Fotóügynökség café [czytaj: kafe] lokal gastronomiczny, w którym serwuje się gorące napoje, np. kawę, herbatę, gorącą czekoladę, a także wyroby cukiernicze, np. ciasta, wafelki; kawiarnia – (fr.) café; kávé (kawa), kávéház (kawiarnia) cafnąć interpelację – interpellációt visszavonni cafnąć kredyt – hitelt visszavonni Cafon lub Safon [miasto biblijne po wschodniej stronie Jordanu należce do plemienia Gada. Utożsamia się je z dzisiejszym jordańskim Tall as-Sa‛idi koło Tall Copyright © 2006-2016 SAMORZĄD NARODOWOŚCI POLSKIEJ W 17-TEJ DZIELNICY BUDAPESZTU Wydanie poprawione i rozszerzone Polsko Węgierska Encyklopedia 723 Amateh, położonym przy skrzyżowaniu drogi nr 65 z drogą nr 55.] – Cáfon (elrejtettség, sötétség, éjfél, észak; elrejtett vagy sötét vidék). [Jordántól keletre fekvő terület, amely Gád törzsének jutott osztályrészül (Józs 13,27)] cajg [mocna tkanina bawełniana] – (ném.) cajg; olcsó, merev pamutvászon; kellék, hozzávaló cajgowy, -a, -e – cajg-; pamutvászoncajgowe spodnie – cajgvászon nadrág cajk [bawełniana tkanina, która jest imitacją taniej wełnianej tkaniny. Jest ciężka i produkowana z chropowatej muliny przędzy w wątku i wigonii przędzy w osnowie, o splocie diagonalnym. Jest charakterystycznie ciemno szara i ma pionowe paski. Tkanina ta jest przeznaczona na odzież roboczą lub tanie spodnie. Nazwa pochodzi z Niemiec "Zeug" – oznaczając "rupieć" lub "pracę" (lub "coś gorszego"); jest to określenie wykorzystywane do chropowatej przędzy odpadowej z bawełny, np.: tańszych i gorszych tkanin.] – cájg [Olcsó gyapjúszövethez hasonló nehéz pamutszövet. Durva mulinécérna lánc- és vigonyfonal vetülékfonalból, sávolykötésben készül, rendszerint sötétszürke színben, hosszanti csíkokkal. Munkaruhák és olcsó nadrágok anyaga. Az elnevezés a német "Zeug"-ból származik, aminek egyik jelentése: vacak holmi, ami arra utal, hogy pamuthulladékból készült olcsó áru.] cajtung [niem. Zeitung; gazeta] – [Słowniczek języka śląskiego] újság cal [1. jednostka długości, obecnie używana w krajach anglosaskich; 2. jednostka miary grubości desek; 3. z niem. Zoll, 24-ta część łokcia, miara wzięta pierwotnie z szerokości wielkiego palca. Uważano także, że równała się 12-tu ziarnkom jęczmienia, obok siebie położonym. Cztery takie cale stanowiło dłoń, sześć dłoni łokieć.] – hüvelyk, coll (25-25 mm) calowy, -a, -e – hüvelyk-, collos cal [symbol jednostki energii cieplnej kaloria] – cal (kalória) [az a hőmennyiség, amely 1 g 14,5 °C-os víz hőmérsékletét 15,5 °C-ra emeli normális (101,325 kPa) légköri nyomáson] - Wersja 01 01 2017 calami spiritus sancti [pióra Ducha Świętego] – calami spiritus sancti; a Szent Lélek írótollai. [Így nevezte a bibliai szerzőket a verbális inspiráció tanítása.] Calamitas virtutis occasio - Klęska okazją do cnoty (Seneka) – Calamitas virtutis occasio; Katasztrófa lehetőséget kínál az erény bizonyítására (Seneca) calamitates [klęski, nieszczęścia] – (lat.) calamitates; katasztrófa, szerencsétlenség Calamus draco (palma) – Kúszópálma (Calamus draco) calceus [rodzaj obuwia rzymskiego zakrywającego stopę. Wytwarzane ze skóry, z parą rzemieni przyczepionych za pomocą haczyków na napiętku. Rzemienie owe krzyżowały się z drugą parą poprowadzoną pod stopą. Calceus w kolorze czarnym było obuwiem patrycjuszy, kolor czerwony zarezerwowany był dla senatorów.] – (lat.) calceus [(lat.) a. m. cipő, mellyel a rómaiak a nyilvánosságban megjelentek. Szobrokon épp ugy férfiak mint nők lábain látható. Zárt, a mai magas női cipőkhöz hasonlít. A szinben és diszítésben voltak azonban különbségek, melyek az egyes osztályokra jellemzők voltak. Az u. n. C. senatorius fekete bőrből készült, négy, egészen a lábikrákig felérő szij szorította a lábhoz, elől pedig egy félholdalaku lemez diszítette. A legmagasabb osztályt megillető C. patricius, eredetileg az albai királyok viselete, vörös bőrből való volt, magas talpu s a szijakat az alsó lábikrák körül kapcsokhoz erősítették. A lovagok és egyszerü polgáremberek fekete C.-t hordtak; az utóbbiakénak tulajdonképeni neve pero volt, a bokáig ért s egyszerüen be volt kötve.] caldarium [wym. kaldarium] [sala w starożytnych łaźniach rzymskich przeznaczona do brania gorących kąpieli] – (lat.) caldarium; a régi római fürdőkben a melegfürdők terme v. szobája; gőzfürdő Copyright © 2006-2016 SAMORZĄD NARODOWOŚCI POLSKIEJ W 17-TEJ DZIELNICY BUDAPESZTU Wydanie poprawione i rozszerzone Polsko Węgierska Encyklopedia caleche [rodzaj kapuzy francuskiej, popularnej w XVIII wieku , szczególnie w latach 1775 – 1783. charakterystyczną jej cechą była konstrukcja czepca, który osadzony był na specjalnym stelażu z drucianych obręczy i mógł być składany jak buda powozu. Stosunkowo duży miał za zadanie chronić okazałe fryzury kobiet] – (fr.) calèche; (daw) női főkötő calèche (wóz) – (fr.) calèche; francia típusú kocsi 724 Calendar Server [np.: DAViCal Calendar Server; 6.2.10 Darwin Calendar Server, Sun Java System Calendar Server (Poprzez obsługę Sun Java System Calendar Server będzie można podłączać się do usług WCAP, iCal, WebDAV, CalDAV i Google Calendar.), Klient Sun Java Enterprise Calendar Server (SJESCS)] – (ang.) Calendar Server [A Netscape terméke; a vállalati szintű időpontegyeztetést egységesíti. Lehetővé teszi az egyes felhasználóknak, hogy a saját bejegyzésüket hozzáférhetővé tegyék mások számára is, vagy letiltsák mások elől. Lásd még: http://home.netscape.com/calendar/v3.5/inde x.html] calando (wym.kalando) = zwalniając, ściszając; uciszając [określenie wykonawcze, dotyczące jednocześnie tempa i dynamiki] – (ol.) calando; csökkentve [olasz zenei műszó, a calando használatánál nemcsak az időmértéket kell lassítani, hanem egyuttal a hangok erejét is mérsékelni. A calando tehát ugyszólván a ritardando és diminuendo fogalmait magában egyesíti.] Calices ex terra (gliniane kufliki) – agyag pohár v. csésze; bögre Caliculus (kufliczek) – caliculus, pl. caliculi, rügy v. csésze alakú Calix argenteus (kubek srebrny) – ezüst kehely calix renalis [kielich nerkowy] – (lat.) calix renalis; vesekehely Calix renalis medius [kielich nerkowy środkowy] – (lat.) Calix renalis medius; vesekehely Calix renalis superior [kielich nerkowy górny] – (lat.) Calix renalis superior; felső vesekehely Calix vitreus (daw. śklenica) – üvegpohár - Wersja 01 01 2017 calizna [1. pokład skalny nienaruszony przez roboty górnicze; 2. gleba jeszcze niezaorana; 3. twardy grunt znajdujący się pod warstwą orną gleby] – szikla, kőzet; szűzföld; (bányászat) tartóoszlop calizna węglowa – széntömb callanetics [czytaj: kalanetiks] [rozciągająca gimnastyka dla kobiet, ćwiczenia wykonywane w wolnym tempie i wielokrotnie powtarzane; kalanetyka] – callanetics [egy a leghatásosabb alakformáló tornák közül, ami nem annyira megerőltető, mint más egyéb tornaformák] calowy, -a, -e – hüvelyknyi, hüvelykes calówka [1. składana linijka z podziałką calową i centymetrową; 2. pot. przedmiot o grubości, długości lub szerokości jednego cala] – mérővessző, colstok; (deska) colos deszka; egy hüvelyk vastagságú falemez calze solate [1. rodzaj obuwia popularnego we Włoszech w XV wieku. Szyte z sukna, bardzo delikatne przypominało raczej pończochy dochodzące do wysokości kolan i podszyte podeszwą ze skóry. Używano ich w domu, do wyjścia zakładano dodatkowo na nogi lekkie drewniaki; 2. Lekkie obuwie kobiet we Włoszech w XV wieku składało się najczęściej z sukiennych nogawic dochodzących do kolan; były pod stopą podszywane skórą i służyły za domowe lekkie obuwie, tzw. calze solate.] – (ol.) calze solate; könnyű olasz női cipő a XV. sz.-ban caluchny, -a, -e [zdrobnienie o odcieniu intensywnym od: cały]; calusieńki, -a, -ie; caluśki, -a, -ie; caluteńki, -a, -ie; calutki, a, -ie – egészecske caluczny dzień – egész nap calumnia (oszczerstwo) – (lat.) calumnia; hamis vádaskodás, rágalmazás; becsmérlés calumniator [oszczerca] – calumniator calumnians: rágalmazó Calumniare audacter semper aliquid haeret [szkaluj śmiało, zawsze coś przylgnie] – Calumniare audacter semper aliquid haeret, latin közmondás, példabeszéd: rágalmazz bátran, mindig marad valami nyoma v. Copyright © 2006-2016 SAMORZĄD NARODOWOŚCI POLSKIEJ W 17-TEJ DZIELNICY BUDAPESZTU Wydanie poprawione i rozszerzone Polsko Węgierska Encyklopedia 725 valami megtapad a rágalomból; rágalmazz bátran, mindig pletyka lesz belőle caluski, calutki – (od cały) egész, teljes Calvitium non est vitium, sed prudentiae indicium – Łysina to nie wada, lecz oznaka mądrości. – Calvitium non est vitium, sed prudentiae indicium; kopaszság nem a gyengeség jele, hanem a bölcsességé całka [jedno z podstawowych pojęć analizy matematycznej] – integrál (matematika); egész szám całkiem – egészen, teljesen; egyáltalán; tövig całkiem niepotrzebne – egyáltalán nem szükséges całkiem przerobić – teljesen átalakítani, megújítani całkować [obliczać całkę] – integrálni całkowalny, -a, -e [taki, który daje się scałkować; funkcja całkowalna] – integrál-; integrálási całkowanie – integrálás całkowicie, całkiem – egészen, teljesen; szőröstülbőröstül; gyökerestül; merőben; tökéletesen całkowicie pokryty, całkowicie przykryty – teljesen befedett całkowicie przyznać się do winy – teljesen beismeri a bűnösségét całkowicie znieść bariery celne – vámkorlátokat teljesen leépíteni całkowitość – vminek teljessége, egész volta, hiánytalansága całkowitość zbioru – a gyűjtemény teljessége całkowity, -a, -e [obejmujący całość] – egész, teljes, hiánytalan, csorbítatlan; hiánytalan; komplett; totális; tökéletes całkowita zdolność do podejmowania czynności a. działań prawnych – teljes cselekvőképesség całkowita zdolność prawna – teljes jogképesség całkowita wyprzedaż – végeladás, kiárusítás całkowita amplituda drgań – rezgéstágasság całkowite odbicie – teljes visszaverődés całkowite poparcie – teljes támogatás całkowite przeniesienie – teljes áteresztés całkowite zaćmienie (Księżyca a. Słońca) – teljes fogyatkozás całkowite zwycięstwo – fölényes, elsöprő, fölényes győzelem całkowity okres – tejes periódus całkowity wskaźnik zagrożenia hałasem – összetett zajbehatási index całkowy, -a, -e – integrálcało – teljesen, egészen; (bez szkody) épen, sértetlenül, ép bőrrel, épségben, egészségben; épségben és egészségben; teljesen - Wersja 01 01 2017 cało- [pierwszy człon wyrazów złożonych, wskazujący na całkowitość tego, co nazywa drugi człon złożenia] – egész-, teljescałodniowy, -a, -e; całodzienny, -a, -e [trwający cały dzień] – teljes napi, egésznapi, teljes v. egésznapos, egynapi całodniowa praca – egész napi munka całodobowy, -a, -e [trwający całą dobę] – huszonnégy órás, egész napos; egész nap hívható całodobowy numer telefoniczny – egész nap hívható telefonszám całokształt [zorganizowana w pewien sposób całość; też: układ rozważany w całości] – egész (fn.), összesség; (układ) összkép; vminek az egész v. teljessége; vmi mindenestül całokształt prac – a munka összessége v. egésze całomiesięczny, -a, -e [trwający, działający cały miesiąc] – teljes havi, egész havi, egyhavi, egész hónapos, teljes hónapos, egy hónapos całonocny, -a, -e [trwający, działający przez całą noc] – egész éjszakai, egész éjjeli, teljes éjszakai całonocne czuwanie – egész éjszakán át tartó virrasztás całopalenie (Ofiary) – (dawno) tűzáldozat, máglyán való elégetés, feláldozás a máglyán; egészen égő áldozat; teljesen elégő całopalny, -a, -e [1. spalany całkowicie jako ofiara; 2. przeznaczony do całopaleń] – áldozati, tűzáldozati całorocznie – egész évben, egy éven át całoroczny, -a, -e [trwający, działający przez cały rok] – egész évi, egyévi, teljes évi, egész éves, egyéves całoroczny dochód – egyévi jövedelem, évi bevétel całostronicowy, -a, -e [zajmujący całą stronę] – egészoldalas całostronicowa ilustracja – egészoldalas illusztráció, ábra (könyvben) całościowy, -a, -e [zawierający całość] – teljes-, egészcałość [1. wszystkie części czegoś wzięte razem; 2. przen. Nietykalność; 3. filoz. zwarty układ, którego cechy i prawidłowości decydują o wszelkich właściwościach jego poszczególnych składników; 4. liczba całkowita] – vminek az egésze v. teljessége; összesség, teljesség [w całości: teljes egészében]; (nienaruszoność) épség, érintetlenség, sértetlenség; épség; egész, egész szám (fn.) [siedem trzecich to dwie całości i jedna trzecia: hét harmad egyenlő két egész és egy harmaddal] Copyright © 2006-2016 SAMORZĄD NARODOWOŚCI POLSKIEJ W 17-TEJ DZIELNICY BUDAPESZTU Wydanie poprawione i rozszerzone Polsko Węgierska Encyklopedia 726 całość organiczna – (átv.) szerves egész całość terytorialna – területi egység całotygodniowy, -a, -e [trwający, działający przez cały tydzień] – egész heti, teljes heti; egész hetes, egyhetes, egyheti całotygodniowy zarobek – egyheti bér całować (całuje) [dotykać ustami ciała innego człowieka, najczęściej w celu sprawienia mu przyjemności] – (kogo/co) csókolni, megcsókolni vkit/vmit całować kogo w oba policzki – kétfelöl arcon csókolni; megcsókolni mindkét orcáját całować kogo w rękę – kezet csókol vkinek całować kogoś – csókolni vkit całować w rękę – kezet csókolni całuję rączki – kezét v. kezeit v. kezüket csókolom; kezedet csókolom całować się [całować wzajemnie jeden drugiego] (z kimś) – csókolózni, csókolódzik całuję się serdecznie – szívből csókollak, szeretettel üdvözöllek całowanie – csókolás Całowanie [wieś w Polsce położona w województwie mazowieckim, w powiecie otwockim, w gminie Karczew] – Całowanie (lengyel falu) całuję – csókol… całuję mocno – sok szerettel csókollak całun [1. tkanina służąca do przykrywania zwłok, trumny, katafalku itp.; 2. przen. coś pokrywającego, zasłaniającego; 3. dawna tkanina wełniana, tkana w szachownicę; 4. całon, wielka opona, pokrowiec, tkanina wełniana lub jedwabna, zwłaszcza żałobna, służąca do przykrycia trumny, mar lub zwłok nieboszczyka. Pierwsze głośne fabryki tego rodzaju tkanin powstały w mieście francuskiem Châlons, a sprowadzane do Polski, jak słusznie twierdzi Karłowicz, od tego miasta otrzymały powyższe spolszczone nazwy.] – (halotti) lepel; gyászlepel; takaró, fátyol całun mgły – (átv.) ködfátyol, ködfoszlány całun śmiertelny – szemfedő, halotti lepel; halotti takaró całun turyński [płótno ze śladami postaci identyfikowanej z postacią zmarłego Chrystusa, w które miał być owinięty i złożony do grobu] – torinói lepel [egy 4,36 méter hosszú és 1,1 méter széles, halszálkamintásan szőtt lenvászon kendő, amely egy olyan ember képét hordozza, akit valószínűleg a keresztre feszítéshez egyező módon kínoztak meg. A leletet a torinói Szent János-katedrálisban őrzik. A leplen égési nyomok láthatók, a tűzvész a - Wersja 01 01 2017 franciaországi Chambéry várkápolnájában pusztított 1532-ben.] całus, całusek [pocałunek] – csók; puszi całusek – puszi, mézescsók, puszedli cały, -a, -e [1. obejmujący wszystkie części składowe; 2. jedyny, wyłączny; 3. duży; 4. nieuszkodzony; 5. o człowieku, zwierzęciu: taki, któremu nic się nie stało, taki, który wyszedł z opresji; 6. pot. przejawiający charakterystyczne dla siebie lub kogoś cechy] – egész; (nienaruszony) ép, sértetlen; teljes [z całego serca: teljes szívéből; z całą pewnością: minden bizonnyal]; (istotny) egész, tiszta, szakasztott [ta szklanka jest cała, a ta pęknięta: ez a pohár ép, amaz törött; ty masz ubranie całe a on podarte: a te ruhád ép, az övé pedig (el)szakadt v. rongyos]; mind cała doba – egész nap; egy nap, huszonnégy óra, egy napi időtartam cała klasa zasłużyła na pochwałe – az egész osztály rászolgált a dicséretre cała moja rodzina – az egész családom cała moja rodzina jest zdrowa – az egész családom egészséges cała naprzód! – (hajózás) teljes gőzzel előre! Cała naprzód Inne tytuły: Full Ahead (USA), Czołówka reżyseria: Stanisław Lenartowicz scenariusz: Ewa Szumańska, Stanisław Lenartowicz obsada: Krzystof Fus, Zbigniew Cybulski, Zdisław Maklakiewicz, Teresa Tuszyńska, kraj: Polska Copyright © 2006-2016 SAMORZĄD NARODOWOŚCI POLSKIEJ W 17-TEJ DZIELNICY BUDAPESZTU Wydanie poprawione i rozszerzone Polsko Węgierska Encyklopedia rok produkcji: 1967 czas trwania: 86 min premiera, kino (Polska): 01.01.1970, dystrybutor: (nieznany) inne tytuły: USA Full Ahead 727 cała nuta – egész hangjegy cała para – teljes gőz, egész erő cała przyjemność po mojej stronie – részemről a szerencse cała rodzina wymarła – az egész család kihalt cała rzecz w tym – ettől függ minden; ez a dolog lényege cała sprawa polega na tym… – az egész ügy abban áll… cała suma – teljes összes cała wieś tu wali – az egész falu ideözönlik całą duszą – testestül-lelkestül; teljes lélekkel całą grandą – az egész társasággal, bandával, branccsal v. kompániával całą mocą – minden erejével, minden erővel; teljes erővel całą noc – egész éjjel całą noc hasali zabawie – egész éjszaka táncoltak a mulatságon całą noc nie zmrużył oka – egész éjszaka nem hunyta le a szemét całą parą – teljes gőzzel, egész erővel całą siłą – minden erővel, minden erejével całe jego życie kręci się wokół żony – a felesége körül forog az egész élete całe miasto – az egész város; a város összes lakója; a város teljes lakossága całe miasto w ogniu – az egész város lángokban áll całe miasto widział jak na dłoni – az egész várost egyetlen pillantással át tudta tekinteni Całe moje życie było jednym nieprzerwanym grzechem. Boże, zlituj się nade mną! [Autor: August II Mocny – król Polski] – Egész életem egy szakadatlan bűn volt. Istenem, könyörülj rajtam! (II. Erőságost lengyel király) całe pięć złotych – mindössze öt zloty; igazán csekélység, bagatell, potom összeg! całe życie – egész életében cały boży dzień – egész áldott nap cały brudny! – tiszta kosz! cały dom na głowie gospodyni – az egész ház gondja a háziasszony vállán nyugszik cały dzień – egész nap; napestig cały dzień siedzę w domu i czekam na kogoś – egész nap itthon ülök és várok valakit cały dzień szukam mojej rodziny – egész nap a családomat kerestem - Wersja 01 01 2017 cały dzień wrzało jak w garnku – egész nap dörgött és villámlott cały etat – főállás cały jego dorobek litercki – (az ő) egész irodalmi munkássága cały jestem obolały – fáj minden porcikám cały kraj wydał na zatratę – az egész országot pusztulásra ítélte cały ojciec – szakasztott az apja, tiszta apja cały rękopis pomazał – összefirkálta az egész kéziratot cały sekret polega na tym, że… – abban v. abból áll az egész titok, hogy…; az egésznek az a titka v. nyitja, hogy… cały stan – teljes létszán cały świat – az egész világ cały sztab urzędników – a tisztviselők (egész) kara; a(z egész) tisztviselői kar cały ton [1. jednostka odległości dwóch dźwięków różnej wysokości, składająca się z dwóch półtonów; 2. jednostka odległości dwóch dźwięków różnej wysokości, składająca się z dwóch półtonów, równa interwałowi sekundy wielkiej] – egész hang [két félhangnyi (vagy két kis szekund) távolságból áll] cały towar wykupili – mindent felvásároltak v. megvásároltak cały tydzień – egész hét cały wypiek chleba – az egész sütés (kenyér) cały zabrudzony! – tiszta kosz! całym sercem – szívvel-lélekkel, teljes szívéből całymi dniami – naphosszat całymi latami coś robić – hosszú évekig foglalkozni vmivel; évekig csinálni vmit CAM (Computer. Aided Manufacturing), produkcja wspomagana komputerowo [wykorzystanie komputerów do planowania, sterowania procesami (jest opłacalne przy wysokiej produkcji – jest drogi)] – számítógéppel támogatott gyártás (CAM – Computer. Aided Manufacturing) CAMAC, czyli Computer Automated Measurement And Control [popularny standard modułowej aparatury elektronicznej, wykorzystywany głównie w systemach akwizycji danych. Współcześnie stosowany do zbierania danych i sterowania w eksperymentach naukowych (z fizyki cząstek elementarnych oraz jądrowej), czasem używany w przemyśle i elektronicznych systemach medycznych.] - CAMAC Computer Automated Measurement and Control (számitógéppel autpmatizált mérés és irányitás) Copyright © 2006-2016 SAMORZĄD NARODOWOŚCI POLSKIEJ W 17-TEJ DZIELNICY BUDAPESZTU Wydanie poprawione i rozszerzone Polsko Węgierska Encyklopedia 728 camauro [tradycyjna czapka papieska szyta z czerwonego aksamitu i obrzeżona białym futrem gronostajów, używana w zastępstwie biretu od XII wieku. Ostatnio papież Benedykt XVI wystąpił w tym nakryciu głowy, przed nim nosił je czasem Jan XXIII (lata: 1958 – 1963).] – camauro; hagyományos pápai sapka [(neve szintén a camelaucumból ered) a fej egészét és a füleket is befedő „házisapka", amit eredetileg a palotán belüli alkalmakkor, valamint a mitra és a tiara alatt viseltek. Noha korábbi eredetre megy vissza, a XIII-XIV. században vált a pápák jellegzetes attribútumává, mígnem a XVIII. század vége felé a pileólus kiszorította a divatból. Azóta - XVI. Benedek 2005-ös kísérletétől eltekintve csak X. Piusz, majd XXIII. János elevenítette fel tartósan. Eddig az időig ezt adták az Apostoli Palotában felravatalozott pápára (azóta csak püspöksüveget).] camcorder {rzecz.} [1. kamera wideo {f.} 2. (też: camera) kamera {f.}] – camcorder [A „Camera” és a „Recorder” szavakból összeállított angol műszó, amely egy beépített recorderrel rendelkező videókamerát jelöl. Ezt a fajta kivitelezést az amatőrök és a profik is használják.] camelus (Camelus dromedarius) [Wielbłąd jednogarbny, dromedar, dromader (mylna nazwa ale potocznie używana )] – (lat.) camelus; teve (Camelus dromedarius) camembert [wym. kamãber], kamamber [miękki ser z mleka krowiego, z nalotem białej pleśni] – (fr.) camembert; lágy, kövér sajt, Észak-Franciaországban állítják elő: 100 liter teljes tej 12-15 kg camembert sajtot ad. A tejet 26 o-on oltják be, kevés oltóval, a megalvadás csak 4-6 óra alatt áll be [Camembert francia falu nevéből] camera obscura (Camera obscura z łac. ciemna komnata) [prosty przyrząd optyczny pozwalający uzyskać rzeczywisty obraz. Była pierwowzorem aparatu fotograficznego. Camera obscura bywa nazywana również kamerą otworkową.] camera obscura; "sötétkamra", a fényképezőgép őse [(latinul sötétkamra) vagy lyukkamera optikai eszköz, mely a környezet vizuális leképezésére szolgál. Egy minden oldalról fénytől védett doboz vagy - Wersja 01 01 2017 szoba, melybe a fény egy apró lyukon keresztül hatol be. A kép a camera obscurán belül a lyukkal ellentétes oldalon válik láthatóvá. A fényképezőgép őse, mely nagy hatással volt a fotográfia kialakulására és fejlődésére. A mai fényképezőgépek is a camera obscura működésén alapulnak. A fényképezés előtti időkben mint rajzolási segédeszközt és mint fizikai, csillagászati eszközt tartották számon.] Camisole Camisole (dresy) – Camisol; 1. derékig érő dessous ingecske vékony vállpánttal és csipkeszegéllyel; női atléta; 2. XIX-XX. századi viselet, a fűző felett hordott, csipkés, ujjatlan mellény camp camp (także Kamp) [1. Camp" pochodzi od francuskiego slangowego terminu camper, który oznacza "pozować (na kogoś, zachowywać się) w przesadzony sposób". Być może wywodzi się z łacińskiego "campus", oznaczającego "pole, gospodarstwo, wieś", sugerując tym samym związek ze stereotypowym zachowaniem przypisywanym ludom Copyright © 2006-2016 SAMORZĄD NARODOWOŚCI POLSKIEJ W 17-TEJ DZIELNICY BUDAPESZTU Wydanie poprawione i rozszerzone Polsko Węgierska Encyklopedia 729 wiejskim, zatem "prowincjonalnym". 2. estetyka, stylizacja, w której rzecz podoba się dlatego, że jest w złym guście lub z powodu swojej wartości ironicznej. Jako część anty-uniwersyteckiej obrony kultury popularnej w latach 60. XX wieku, camp stał się popularny razem z szeroko upowszechniającymi się postmodernistycznymi poglądami na kulturę. 3. Przesadny, przekolorowany wręcz dziwacznie kiczowaty styl. Dowiedz się o nim więcej w artykule o stylu camp] – camp stílus campanile (zob. kampanila) [włoska dzwonnica kościelna obok kościoła] – (ol.) campanile; (dzwonnica) harangtorony, harangláb a székesegyházak mellett, először a VI-VII. sz.-ban az ókeresztény bazilikáknál tűnik fel camping [wym. kemping], kemping [1. teren, na którym turyści mogą rozbijać namioty lub mieszkać w przyczepach samochodowych albo w domkach; 2. czasowe przebywanie turystów na takim terenie; 3. ogrodzony teren wyposażony w umywalnie, elektryczność itp., przystosowany do obozowania w namiotach albo w domkach (przyczepach) kempingowych; 4. czasowe przebywanie na takim terenie] – (ang.) camping; kemping campingowy, -a, -e; kempingowy, -a, -e – (ang.) camping-; kempingcampingowiec, kempingowiec – (ang.) campingező; kempingező campingować, kempingować – (ang.) campingezni; kempingezni campus [wym. kampus], kampus [teren anglosaskiej szkoły wyższej wraz z zabudowaniami] – (lat.) campus; mező, térség, tábor (l. kemping) campus-wide information system {rzecz.} [komp.] [zł.] (też: CWIS) [uczelniany system informacyjny {m.} [komp.] [zł.]] – (ang.) CWIS (Campus-Wide Information System) [felsőoktatási intézmények intranetjének belső információs rendszere, melynek egyes részei (pl. intézményi homepage, könyvtári OPAC) külső felhasználóknak is elérhetők] campusowy, kampusowy, -a, -e – mezei, tábori Canabae legionis [cywilne osiedle rzemieślniczo handlowe położone w bezpośrednim sąsiedztwie, lecz poza obrębem Castra Romana - umocnionego rzymskiego obozu wojskowego. Zamieszkiwane przez osoby świadczące usługi wojsku, rodziny żołnierzy oraz byłych legionistów po odbyciu służby wojskowej. Osiedla te odegrały znaczną rolę w rozwijaniu wymiany handlowej z rdzenną ludnością, - Wersja 01 01 2017 jako miejsca targów rzymsko barbarzyńskich, były też niezbędne do zaopatrzenia stacjonującej armii. Od 2 drugiej połowy I wieku wiele z nich zmieniało się w miasta, przyczyniając się do urbanizacji podbijanych terenów.] – (lat.) canabae [bódé v. sátorváros egy római castrum mellett, a sereget követő kereskedők, markotányosok, árusok letelepedésére. Amikor a légió végleg megállapodott és állandó tábort épített, a fabódét is kőbe építik át, s kialakul a katonaváros] canaille (fr. w Francji) – (fr.) canaille, (franc., ejtsd: kánály), csőcselék; gazember; csőcselék, söpredék; gazember, pimasz Cancer [Rak (łac. Cancer, dop. Cancri, skrót Cnc) to konstelacja będąca jednym z 12 gwiazdozbiorów zodiaku.] – (lat.) Rák (latin: Cancer) egy csillagkép, egyike a 12 állatövi csillagképnek Cancer [Nowotwór złośliwy (łac. neoplasma malignum)] – (lat.) Cancer; rákbetegség candidatus theologiae (cand. theol.) CAND.THEOL; teológiai hallgató canezou [popularna w pierwszej połowie XIX wieku ozdoba stanika sukni kobiecej. Był to rodzaj pelerynki lub bluzki bez rękawów szytej z batystu, haftowanej, lub naszywanej koronkami. Zwykle biała. Noszono ją wpuszczoną za pasek z tyłu lub z przodu, lub swobodnie zwisającą. Czasem canezou stanowiło tylko sam bluzkowy gors ozdabiający przód góry sukni.] – Canezou. fr., cannezou is [népszerű női ruha fazon a XIX. sz. első felében. A chemise-ruha dekoltázsának befedésére szolgáló kabátka hosszú ujjal, éppen mell alá érően 1800 és 1820 között volt divatos. 1825 és 1870 között finom vállgallérfodrokkal és csipkével; derékig ér, ott hegyesen összefut, és szalaggal vagy pánttal rögzítik, derékpánttal is. 1848-tól egy bizonyos szárnyas kabátka elnevezése ( szárny); köpenyforma is, hátul szalagokkal összefogva] Copyright © 2006-2016 SAMORZĄD NARODOWOŚCI POLSKIEJ W 17-TEJ DZIELNICY BUDAPESZTU Wydanie poprawione i rozszerzone Polsko Węgierska Encyklopedia 730 Canis sine dentibus latrat. (Varro) – Canis sine dentibus latrat; Csak a fogatlan kutya ugat. (Varro) Canis timidus vehementius latrat quam mordet – Pies, który się boi, gwałtowniej ujada, niż gryzie. (Kurcjusz Rufus) – Canes timidi vehementius latrant, quam mordent; a félénk kutyák erősebben ugatnak, mint harapnak; a félénk kutya inkább ugat, mint harap. (Curtius Rufus) Canicula (Syriusz) – (lat.) Canicula; a kutyacsillagkép legfényesebb csillaga, a Szíriusz. [Ennek zeniten állásákakor szokot a legmelegebb lenni, innen: kánikula] Canis (z łac. canis - pies) [rodzaj ssaków drapieżnych (Carnivora) z rodziny psowatych (Canidae), obejmujący szakale, kojoty oraz wilki i ich udomowione formy] – (lat.) Canis; kutya [nem a a ragadozók (Carnivora) rendjéhez tartozó kutyafélék (Canidae) családjának névadó és egyben egyik legnépesebb nemzetsége] Canis adustus - szakal pręgowany – Sujtásos sakál (Canis adustus) Canis aureus - szakal złocisty – Aranysakál (Canis aureus) Canis latrans - kojot – Prérifarkas más néven kojot (Canis latrans) Canis lupus - wilk szary i jego udomowione formy: - Farkas v. szürke farkas (Canis lupus) o Canis lupus familiaris - pies domowy o Canis lupus dingo - dingo o Canis lupus hallstromi - uznawany za podgatunek wilka szarego lub rasę psa domowego Canis mesomelas - szakal czaprakowy – Panyókás sakál (Canis mesomelas) Canis simensis - kaberu, wilk (szakal) etiopski – Abesszin róka más néven kaber, etióp farkas vagy etióp sakál (Canis simensis) wymarły: Canis dirus oraz taksony o niejasnej pozycji systematycznej (incertae sedis): Canis himalayaensis - wilk himalajski, odkryty w 2007, przez część systematyków uznawany za odrębny gatunek, a przez innych za podgatunek wilka szarego (Canis lupus pallipes) Canis indica - wilk indyjski, odkryty w 2007, przez część systematyków uznawany za odrębny gatunek, a przez innych za podgatunek wilka szarego (Canis lupus chanco) Canis rufus - wilk rudy, przez część systematyków uznawany za odrębny gatunek, a przez innych za podgatunek wilka szarego (Canis lupus rufus) – Vörös farkas vagy rőt farkas (Canis rufus) - Wersja 01 01 2017 Canis Maior (Duży Pies) – (lat.) Canis maior; a nagy kutya csillagkép az északi égbolton (legfényesebb csillaga a Szíruisz) Canis minor [Mały Pies (łac. Canis Minor, dop. Canis Minoris, skrót CMi) - mały gwiazdozbiór usytuowany w pobliżu równika niebieskiego.] – (lat.) Canis minor; a kis kutya csillagkép az északi égbolton Canna [Paciorecznik, kanna (Canna), rodzaj z rodziny paciorecznikowatych, ok. 50 gatunków z tropikalnej Ameryki. Kwiaty duże, barwne, o bardzo charakterystycznej, niesymetrycznej budowie.] – (lat.) Canna; tropikus amerikai növénynem, magas fűféle, olykor három méter magasra is megnő; egyes fajtái ehetők, nálunk dísznövény; élénk sárga v. vörös virágú cserje Canonica visitatio (visitatio pastoralis) – visitatio canonica [np. „Visitatio canonica decanatus lubaczoviensis”, 1789; „Visitatio canonica decanatus lubaczoviensis”, 18441845] – Canonica visitatio (visitatio pastoralis) – visitatio canonica (kánoni látogatás) [plébániák - kánonjogban előírt felkeresése felügyelet, ellenőrzés céljából az egyházmegye vezetője v. annak küldötte részéről. Ennek során jegyzőkönyvben rögzítették az egyházközségre vonatkozó részletes adatokat, köztük az iskolákra, tanítóra, tanulókra vonatkozó információkat is. Fontos népokt.-tört.-i források e canonica visitatio s jegyzőkönyvek. Az első 1397-ből maradt ránk az esztergomi egyházmegyéből. A protestánsok is átvették a canonica visitatio intézményét.] XIV. Lajos portréja (1640) canons [rodzaj ozdoby buta męskiego w pierwszej połowie XVII wieku. Na batystowy lub płócienny podkład naszywano w trzech rzędach białe Copyright © 2006-2016 SAMORZĄD NARODOWOŚCI POLSKIEJ W 17-TEJ DZIELNICY BUDAPESZTU Wydanie poprawione i rozszerzone Polsko Węgierska Encyklopedia 731 klockowe koronki, później układano je w formie lejka i umieszczano w dużych, kolistych nieco odwiniętych do dołu cholewach.] – (daw) férfi cipő hímzett díszítése a XVII. sz. első felében cantabile [wym. kantabile] [muz. śpiewnie; określenie wykonawcze; andante cantabile - w tempie umiarkowanym i śpiewnie; cantabile espressivo - śpiewnie, z wyrazem] – (ol.) cantabile; (zene) énekelve, énekszerűen, dallamosan (adandó elő) cantata (kantata) [niesceniczna forma muzyczna przeznaczona na głos (głosy, chór) z towarzyszeniem instrumentów. W wielu aspektach podobna jest do oratorium, lecz zwykle bywa krótsza i wykorzystuje szerszy wachlarz tekstów.] – (ol.) cantata, kantáta [az olasz cantata, magyarul énekelt szóból ered]; rövidebb jellegű oratorikus mű, ami karakterében lehet lírai, drámai vagy epikus Cantate (łac.) [spiewajcie!] – (lat.) cantate [énekeljetek]; [a húsvét utáni 2. vasárnap neve az óegyházi liturgia introicusa szerint: "Cantate Domine..." (Zsolt.98,1).] canter (galop) – (ang.) canter; könnyű, rövid galopp cantilena [piosenka] – (ol.) cantilena; (zene) énekszerű dallam, a zenemű olyan része, mely dallamosság tekintetében különösen feltűnik; dal Cantinem eandem canere (Terentius) – Cantinem eandem canere. - Mindig ugyanazt a nótát fújni. (Terentius) canto (pieśń; śpiew; w dalszym znaczeniu melodia, a także głos wykonujący melodię (np. sopran).) – (ol.) canto; (zene) ének Canton [cienka, lekka, delikatnie szorstka bawełniana tkanina z lekkim połyskiem, o płóciennym splocie z czesanej, przędzy o niskim skręcie. Wykorzystywane na bieliznę i damskie sukienki. Nazwa pochodzi od chińskiej miejscowości.] Canton [Finom, kissé átlátszó, enyhén fényes csillogású, könnyű pamut szövet. Vászonkötésben készül fésült, alacsony sodratú fonalból. Alsóneműk és női ruhák készítésére használják. Az elnevezés Kína egyik városának nevéből ered.] cantonade – (fr.) cantonade; a színpadnak a kulisszák mögötti része cantus (łac. skr. C.) (pieśń; śpiew, termin używany w średniowieczu i w okresie odrodzenia na oznaczenie melodii umieszczonej w sopranie) – (lat.) cantus; ének, dallam - Wersja 01 01 2017 (Cyceron) – Cantus cycneus; hattyúdal, jóslat (Cicero) Canvas (płótno) – (ang.) Canvas, vászon [Strapabíró, durva, vászonkötésű szövet elsősorban pamutból vagy pamut/len keverékéből.] canzona [wym. kancona], kancona [1. liryczna pieśń; 2. świecka pieśń wielogłosowa, popularna we Włoszech w XVI w.; 3. utwór instrumentalny powstały w wyniku transkrypcji tej pieśni np. na lutnię, organy lub orkiestrę; 4. pieśń liryczna o miłości i przygodach wojennych, charakterystyczna dla włoskiego średniowiecza] – (ol.) canzone, dal; (fr.) sanzon (szanzonetka) canzonetta [wym. kanconetta], kanconeta [1. w XVI w.: krótki utwór wokalny, zwykle o charakterze tanecznym; 2. w XIX w.: liryczny utwór instrumentalny] – (zene) canzonetta (canzonette v. canzonettas); dal cap [I. 1. baran lub kozioł; 2. pot. o mężczyźnie, zwłaszcza starym i nieprzyzwoitym wobec kobiet lub głupim; 3. pot. mężczyzna mający brodę podobną do brody koźlej; 4. łow. samiec kozicy; II. 1. hak wyciągowy; 2. kołek spinający dwa bale; III. wykrzyknik nazywający szybki ruch, polegający na chwyceniu czegoś lub kogoś za coś] – 1. bak, kecskebak; 2. tökfilkó; 3. kapd el! hopsz! (łap-cap) capa [płaszcz wywodzący się z Hiszpanii, popularny w XVI wieku, wykrojony z pełnego koła, szyty był z ciemnej tkaniny i sięgał do pół łydki. Czasami miała doczepiony z tyłu kaptur. Capy szyte w żywych kolorach noszone były przez ówczesnych matadorów na arenie. Noszono je udrapowane z prawą połą zamaszyście zarzuconą za ramię.] – (daw) spanyol eredető kabát a XVI. sz.-ban Cantus cycneus – Łabędzi śpiew (ostatnie dzieło , praca przedśmierna lub głos wieszczy). Copyright © 2006-2016 SAMORZĄD NARODOWOŚCI POLSKIEJ W 17-TEJ DZIELNICY BUDAPESZTU Wydanie poprawione i rozszerzone Polsko Węgierska Encyklopedia Maria Gukowska-Rychlewska „Historia ubiorów”, 1968, str. 441 732 cappella (wł. kaplica) - a capella – (ol.) a capella [az elnevezés hangszerkíséret nélküli többszólamú kórusműre, annak előadásmódjára, illetve előadóira egyaránt utalhat.] capi, -ia, -ie – bak-, kecskebakcapać, capnąć [1. pot. chwycić; 2. pot. ukraść; 3. pot. aresztować] – elkapni, megfogni, elfogni, megragadni; megmarkolni; kézre keríteni (vkit); ellopni, elcsenni; (átv.) letartóztatni, őrizetbe venni, elfogni, bezárni (vkit) capać, capnąć kogo/co – elfogni vkit/vmit capać [dyszeć] – [Słowniczek języka śląskiego] lihegni, pihegni, zihálni; kapkodni a levegőt CAPI (ang. Common ISDN Application Programming Interface) [to nazwa programowego interfejsu pomiędzy systemem operacyjnym komputera a urządzeniem ISDN.] – CAPI, Common ISDN Application Programing Interface [CAPI módszer az angol Computer Aided Personal Interviewing rövidítése, mely számítógéppel támogatott személyes megkérdezést jelent. A személyes megkérdezés esetén a beszélgetés természetesebb, mint telefonos kérdezés esetén. Bonyolultabb, hosszabb és mélyebb kérdések is feltehetők, mivel a kérdezőbiztos tud bennük segíteni. Amennyiben a lekérdezés a válaszadó lakásában történik, úgy a kérdezőbiztos megfigyelheti az adott otthont, életmódot, berendezéseket és ezekből is nyerhető információ. A számítógéppel támogatott lekérdezés egyik nagy előnye, hogy ötvözi a számítógépes rögzítés gyors eredményeit és a személyes megkeresésből származó bizalom hatását. Nincs szükség a kérdőívek manuális rögzítésére, mellyel idő nyerhető. Multimédiás anyagok (képek, hangfájlok, videók) lejátszására is lehetőség van, ezzel színesebbé, érdekesebbé lehet tenni a kérdőíveket.] capić [śmierdzieć] – [Słowniczek języka śląskiego] bűzleni, bűzölögni, büdösödni CAPPA MAGNA [rodzaj bardzo ozdobnej kapy noszonej przez kanoników bazyliki większej (np. bazyliki św. Piotra na Watykanie). Ma formę peleryny. Kapy noszone są podczas nabożeństw majowych, lub w drodze na cmentarz podczas odprawiania pogrzebu; zasadniczo nie zakłada się kap na zwykłą mszę.] – (lat.) CAPPA MAGNA [Főpapi, kanonoki díszöltözet. Hosszú, gazdagon redőzött, uszályos, lila köpeny. Télen - Wersja 01 01 2017 szőrmegallért helyeztek rá. Az érsekek hermelines szőrmegallért viseltek rajta.] CAQ [komputerowo wspomagane sterowanie jakością (ang. Computer-aided quality assurance). Są to metody i techniki komputerowego wspomagania projektowania, planowania i realizacji procesów pomiarowych, a także procedur kontroli jakości.] - CAQ (Computer-aided quality(assurance)= Számítógéppel segített minőségellenőrzés/-biztosítás) capuccino – capuccino v. kapuccino capuccio [obszerny nakrycie głowy popularne wśród XV wiecznych, włoskich elegantów. Był to rodzaj kaptura składającego się z trzech spiętrzonych części: wałka, sterczącego kaptura z kołnierzem i ogona kaptura, który zwykle układano na czubku kaptura, lub też zwisał swobodnie aż do pięt.] – capuccio; csuklya, fejfedő a XV. sz. során CardBus Card [E-MU CardBus Card jest profesjonalną kartą PCMCIA dla laptopów opartych o system Windows.] – CardBus Card [Továbbfejlesztett PCMCIA szabványú 32 bites, PCI sínes kártya, 3.3 V tápfeszültséggel.] carpe diem <chwytaj dzień> [korzystaj z każdego dnia. Horacy.] – Carpe diem [karpe…] – ‘Élvezd a napot’; Ragadd meg a napot! – Talán a leghíresebb horatiusi szállóige (Ódák I.11); betű szerinti jelentése Copyright © 2006-2016 SAMORZĄD NARODOWOŚCI POLSKIEJ W 17-TEJ DZIELNICY BUDAPESZTU Wydanie poprawione i rozszerzone Polsko Węgierska Encyklopedia 733 ‘tépd le a napot (mint gyümölcsöt)’; Berzsenyi átköltésében: Használd a napokat. Ősi epikureus bölcsesség, amely a jövő bizonytalanságára figyelmeztet, és a napot, a pillanatot, a jelent tekinti az egyetlen fogható valónak. Rokon értelmű idézet: Dum vivimus, vivamus Carpe diem quam minimum credula postero [1. weseląc się dziś nie dowierzaj przyszłości; 2. chwytaj dzień (korzystaj z chwili), jak najmniej ufając przyszłości; 3. Używaj dnia, jak najmniej ufając przyszłości. (Horacy; Źródło: Pieśni I, 11,)] - Carpe diem quam minimum credula postero; „A jelent élvezd, a jövőt ne firtasd.” (Horatius) Capitis deminutio (łac. umniejszenie osobowości) [w prawie rzymskim utrata lub zmiana jednego ze statuum osoby. Powodowała m.in. zmianę długów cywilnych na naturalne.] – (lat.) capitis deminutio - a jogi személyiség elvesztése (római polgárt megfosztották jogától); római jogban ismert fogalom, amely a személy (caput) státusának megváltozását jelentette. Capitis deminutio maxima (dosł. największe umniejszenie osobowości) [zmiana status libertatis osoby wolnej, następowała przez popadnięcie w niewolę. Powodowała także zmianę status civitatis i familiae. — Gajusz, fragm. G 1,160] – (lat.) Capitis deminutio maxima; a szabadság elvesztése; legnagyobb a capitis demintuio, ha egyszerre veszíti el szabadságát és polgárjogát. [Marek Kuryłowicz, Adam Wiliński: Rzymskie prawo prywatne. Warszawa: Wolters Kluwer, 2008, s. 86. ISBN 978-83-7601-073-1] - Wersja 01 01 2017 sed status hominis conmutatur; quod accidit in his, qui adoptantur, item in his, quae coemptionem faciunt, et in his, qui mancipio dantur quique ex mancipatione manumittuntur — Gajusz, fragm. G 1,162] – (lat.) Capitis deminutio minima; a civiljogi rokonságból, az agnatióból való kiválás [Marek Kuryłowicz, Adam Wiliński: Rzymskie prawo prywatne. Warszawa: Wolters Kluwer, 2008, s. 86. ISBN 978-83-7601-073-1] Capitis deminutio maxima i media [powodowały zgaśnięcie patriae potestatis przez dotychczasowego patris familias, rozwiązanie małżeństwa (poprzez utratę iuris conubium) i zgaśnięcie ograniczonych praw rzeczowych.] – (lat.) Capitis deminutio maxima és media; a római házzaság megszüntetése [Marek Kuryłowicz, Adam Wiliński: Rzymskie prawo prywatne. Warszawa: Wolters Kluwer, 2008, s. 86. ISBN 978-83-7601-073-1] Capitolium [Kapitol łac. (mons) Capitolinus '(wzgórze) Kapitolińskie' od Capitolium 'Kapitol; świątynia Jowisza na Kapitolu'] – (lat.) Capitolium; az ókori Róma egyik dombja, amelyen a fellegvár és a templomok voltak; a római kori városokban az államvallás fő temploma, rendszerint a város fóruma mellett; az USA-ban a kongresszus épülete Wahingtonban cape (ang.) [zob. kaptur a. płaszcz przeciwdeszczowy] – (ang.) cape; kepp, szőrmekepp; körgallér, ujjatlan vállravető köpeny; csuklyás női köpeny Capitis deminutio media (średnie umniejszenie osobowości) [zmiana status civitatis, np. utrata rzymskiego obywatelstwa, następowała m.in. na skutek skazania na karę wygnania. Powodowała także zmianę status familiae. - Minor sive media est capitis diminutio, cum civitas amittitur, libertas retinetur; quod accidit ei, cui aqua et igni interdictum fuerit. — Gajusz, G 1,161] – (lat.) Capitis deminutio media; a római polgárjog elvesztése [Marek Kuryłowicz, Adam Wiliński: Rzymskie prawo prywatne. Warszawa: Wolters Kluwer, 2008, s. 86. ISBN 978-83-7601-073-1] Capitis deminutio minima (najmniejsze umniejszenie osobowości) [zmiana status familiae. Następowała przez zmianę przynależności do rodziny agnatycznej (np. przez mancypację, adopcję, arrogację lub conventio in manum kobiety alieni iuris), lub przez jej utratę (np. przez emancypację lub conventio in manum kobiety sui iuris). - Minima est capitis diminutio, cum et civitas et libertas retinetur, Capella (łac. koza) – (lat.) Capella; kecske, az Auriga csillagkép elsőrendű csillaga; a mitológia szerint Amaltheia kecskéje, amely a gyermek Zeuszt táplálta capitale delictum [kapitalna wina] – (lat.) capitale delictum; főbenjáró bűn Copyright © 2006-2016 SAMORZĄD NARODOWOŚCI POLSKIEJ W 17-TEJ DZIELNICY BUDAPESZTU Wydanie poprawione i rozszerzone Polsko Węgierska Encyklopedia 734 Capri [1. zob. Wąskie spodnie; 2. Typ damskich spodni spopularyzowany amerykańskimi filmami o śródziemnomorskich wakacjach. Rodzime nazwy to korsarki lub rybaczki. Cechy charakterystyczne: wąskie nogawki do połowy łydki, z małymi rozporkami w bocznych szwach. W podręcznikach elegancji z lat 50. dopuszczalne jako „wyłącznie urlopowe”, obecnie popularne także w mieście. W ostatnich sezonach przybrały formę legginsów, najchętniej łączonych z tunikami.] – Capri nadrág capriccio [wym. kapriczczio] [zob. kaprys w zn. 3, 4, 5.] – (ol.) (zene) capricco; szeszélyes, csapongó, kötetlen formában írt zenemű capriccioso (wym. kapriczozo) = kapryśnie, żartobliwie – (ol.) capriccioso; (muz) szeszélyesen Caprikornus [zob. Koziorożec (łac. Capricornus, dop. Capricorni, skrót Cap) – jeden z gwiazdozbiorów zodiakalnych. Położony jest na południowej półkuli nieba.] – (lat.) Capricornus; bak (csillagkép) capriole, kapriola (w hippice: skok pionowy konia) – (fr., ol.) capriole; bakugrás, a lónak egy helyben való maradó táncugrása a műlovaglás egyik legnehezebb mutatványa: a ló kifeszített hátsó lábaival felugrik a levegőbe, mellső lábait pedig a magasba emeli capstrzyk [1. sygnał, wykonywany najczęściej na trąbce, oznaczający koniec zajęć dziennych w wojsku, na obozie harcerskim itp.; 2. wieczorny przemarsz wojska lub członków jakiejś organizacji ulicami miasta, zwykle z orkiestrą, odbywający się w przeddzień jakiejś uroczystości; 3. (wojsk) albo czapstrych; znak, dawany w wojsku do spoczynku o godzinie 9-tej wieczorem. Wyraz capstrzyk jest spolszczeniem niem. Zapfenstreich, Zapf – czop i Streich – uderzenie, czyli dosłownie w niemieckim – zatkanie czopem (beczki), jakby przenośnia humorystyczna z czasów wojny 30-letniej, zastosowana do wieczornego gaszenia świateł] – (wojsko) takarodó Captatio benevolentiae [zjednywanie sobie względów] – (lat.) Captatio benevolentiae; a jóindulat elnyerése (retorika); a jóakarat felkeltése, a hallgatóság megnyerése (szónoki beszéd elején) [Latin formula; a retorika klasszikus tanácsa, hogy beszéde elején a szónok igyekezzék a hallgatóság rokonszenvét elnyerni a neki címzett dícséretekkel, akár hízelgő kitételekkel is. Változata: ad captandam benevolentiam.] - Wersja 01 01 2017 Captcha (Completely Automated Public Turing Test to Tell Computers and Humans Apart) [kod bezpieczeństwa; rodzaj techniki stosowanej jako zabezpieczenie w formularzach na stronach WWW. Dla przesłania danych konieczne jest przepisanie podanego na obrazku tekstu (zazwyczaj losowo dobranych znaków, bądź krótkiego wyrazu). Obrazek ten jest prosty do przeczytania przez człowieka, jednakże odczytanie go przez komputer jest, przynajmniej w założeniu, bardzo trudne.] – Captcha (Completely Automated Public Turing Test to Tell Computers and Humans Apart) [az első CAPTCHA (Completely Automated Public Turing test to tell Computers and Humans Apart) kódokat több mint tíz éve vetették be először, azóta az internetezők úton-útfélen összefuthatnak a különféle feladványokkal, melyek arra hivatottak, hogy megkülönböztessék egymástól az igazi felhasználókat és a robotokat, amelyek kéretlen reklámokkal akarják teleszemetelni egy adott oldal kommentfalát, több ezer e-mail címet akarnak regisztrálni egy hírlevélre, vagy befolyásolni akarják valamelyik online szavazás végeredményét. A CAPTCHAknak több változata létezik, a különféle logikai és matematikai feladványok mellett legismertebb fajtája, amikor egy képen véletlenszerűen betűket és számokat látunk, amiket azután a felhasználónak be kell gépelnie. Az optikai karakterfelismerő programok elterjedésével a CAPTCHA-kat folyamatosan fejleszteni kellett, a képeken idővel egyre torzabbá, esetleg színesebbé váltak a karakterek. A CAPTCHA eredeti feltalálói által kifejlesztett, és most a Google tulajdonában lévő reCAPTCHA azzal nehezíti a számítógépek dolgát, hogy a betűket egy vonallal húzza át, hogy azokat nehezebben lehessen elkülöníteni.] Capture [dosł. chwytanie. Przechwytywanie danych wysyłanych przez program aplikacyjny do drukarki lokalnej w celu skierowania wydruku do drukarki sieciowej. Jest konieczne ze względu na brak wbudowanych w DOS mechanizmów współdzielenia drukarek.] – (ang.) capture; fogás [pl. fogás-visszafogás (capturerecapture)] car (samochód) – (ang.) car; kocsi, gépkocsi (auto) car (buł. цар, ros. царь, srb. цар) [1. monarcha sprawujący dawniej najwyższą władzę w Rosji, Bułgarii lub Serbii; też: tytuł tej osoby; 2. tytuł władcy, pochodzący ze starosłowiańskiego zniekształcenia tytułu cesarza (z łac. caesar)] – (orosz) cár (orosz v. bolgár uralkodó) [A szó voltaképen a Copyright © 2006-2016 SAMORZĄD NARODOWOŚCI POLSKIEJ W 17-TEJ DZIELNICY BUDAPESZTU Wydanie poprawione i rozszerzone Polsko Węgierska Encyklopedia caesar latin szó rövidítése; a kifejezés a király, szuverén uralkodó szláv megfelelője, melyet a Bizánci Birodalom szomszédságában élő bolgár kánok vettek fel először, majd példájukat követve egyes szerb uralkodóknak is rangja volt. Noha legtovább Bulgáriában maradt fenn, a legismertebb az orosz cárság (1547–1918)] Car coat (prochowiec2) – Car coat (angol, autóskabát) [Sportos, 95-105 cm hosszú kabát, hátközépen vagy oldalt átlapolt hasítékokkal. A hasítékok eredetileg a kényelmet szolgálták autóvezetés közben.] 735 Car coat Car shoe – (ang.) Car shoe; autós cipő [Sportos városi cipő, a mokaszin „rokona”. Különlegessége, hogy a talp feljön a sarokig.] carabinieri (wł. Karabinierzy) – (ol.) carabinieri; csendőr Olaszországban caraco [kobiece okrycie wierzchnie mające popularne w XVIII wieku. Krój zaczerpnięty został z francuskiej mody mieszczańskiej. Był to żakiet kobiecy sięgający bioder z zaokrąglonym dołem na przedzie. Z przodu przylegający, z tyłu rozkloszowany od linii pasa. W latach 80 XVIII krój caraco uzupełniono o duży kołnierz.] – (daw) caraco, női rokokó kabát a XVIII. sz.-ban; karcsúsított kabátka - Wersja 01 01 2017 carat [monarchiczny ustrój państwa z carem na czele; też: system takich rządów] – (or.lat.) cárizmus, cári uralom, ill. ennek egész népelnyomó rendszere caravaning [wym. karawaning], karawaning [turystyka polegająca na podróżowaniu samochodem z przyczepą campingową] – caravaning; lakókocsis vándorlás v. turistaút caravaningowy, karawaningowy, -a, -e – caravaning carbo (węgiel) – (lat.) carbo; szén [Węgiel Medyczny - Carbo medicinalis: orvosi szén] carbon copy [komp.] (też: CC, courtesy copy) [1. do wiadomości [komp.]; 2. DW [komp.]] – cc (carbon copy) [elektronikus levelezésnél másolat küldése a címzetten kívül egy harmadik személynek; a legtöbb levelezőrendszer tartalmaz ilyen funkciót] carbonium (węgiel) – (lat.) carbonium (C); szén (węgiel) carbunculus [karbunkuł (łac. carbunculus)] – carbunculus; pokolvar; karbunkulus (drágakő) carcan [1)rodzaj ozdoby nakładanej na szyję, w formie przypominała ona wysoki ażurowy kołnierz lub złoty skręcony łańcuch. Noszono ją na kołnierzu robe, popularna w do początków XV wieku, element mody francuskiej. 2) w pierwszej połowie XIX (do ok. 1830 r.) wieku nazywano tak sztywny i wysoki (nachodził aż na policzki), uszyty z płótna kołnierz. Był on dopinany do koszuli i często zmieniany, by zachować sztywność. Wiązano na nim krawat lub chustkę.] – (daw) gallér; magas azsúr galléra emlékeztető, nyakban hordott dísz; malomkerék-gallér [Malomkerékfodor néven is említik. Túlméretezett, kb. vállszélességű, merev nyakfodor. A 16. sz. végétől kb, az 1630-as évekig divatos. Később utánérzése a német-alföldi női ruházatban.] cardinalis [późn.łac. cardinalis 'główny'; zasadniczy] – (lat.) kardinális; alapvető, alap-, fő-; lényeges, sarkalatos carcinoma – (lat.) carcinoma; rákos daganat Copyright © 2006-2016 SAMORZĄD NARODOWOŚCI POLSKIEJ W 17-TEJ DZIELNICY BUDAPESZTU Wydanie poprawione i rozszerzone Polsko Węgierska Encyklopedia 736 carcinoma prostatae [rak gruczołu krokowego] – (lat.) carcinoma prostatae; prosztatarák carcinoma vesicae (carcinoma vesicae urinariae) [rak pęcherza moczowego] - carcinoma vesicae; húgyhólyagrák cardia (wpust) – (lat.) cardia; (med.) cardiogram (kardiogram) [zapis skurczów serca sporządzony za pomocą kardiografu] – (lat.) cardiogram; a szívműködés szabályos v. szabálytalan voltát feltüntető görbe cardiovascularny, -a, -e [np. biznes cardiovascularny; cardiovascularny system] – (lat.) cardiovascularis; szív- és érrendszeri carditis (Zapalenia serca) – (gör.) carditis; szívgyulladás, szívlob cardo i decumanus – (lat.) cardo; a római castrum egyik fő útja, általában É-D irányban futott és keresztezte a másik fő utat a decumanuszt carewicz (syn cara) – (orosz) cárevics, a cár fia; trónörökös a cári Oroszországban cargo [wym. kargo] [1. ładunek statku morskiego lub samolotu; 2. ubezpieczenie ładunku od zagrożeń podczas transportu; 3. wąska szafka kuchenna otwierana jak szuflada] – (sp.) cargo; hajórakomány, a rakomány biztosítása; a hajószállítmányról felvett jegyzék Cargo pants (spodnie) – Cargo pants [1. bő, munkaruha (workwear) jellegű nadrág. Jellegzetességei a nagy, rátett zsebek a nadrágszárakon. (Lásd még baggy pants.) 2. Munkásruha stílusű bő nadrág. Jellemzőek rá a nadrág szárán lévő nagy zsebek] - Wersja 01 01 2017 caries Próchnica zębów (łac. caries dentium) [egzogenny proces polegający na demineralizacji i proteolitycznym rozkładzie twardych tkanek zęba] – (lat.) caries; csont- v. fogszú fogszuvasodás (régebbi nevén: fogszú, latinul caries dentium, caries „szuvasodás, rothadás”) [egy idült folyamat, amely a fogak keményszöveteinek a roncsolódásával jár és a felszínről a fogbél (pulpa) felé halad] caritas [wym. karitas] [w chrześcijaństwie: czynna miłość bliźniego wypływająca z miłości do Boga] – (lat.) caritas; drágaság; szeretet, keresztényi szeretet; jótékonyság; (egyh.) Szeretet; a r.kat. teológiában az Isten és a felebarát iránti szeretet terminusa; római katolikus szeretetintézmény neve Caritas in veritate (z łac., pol. Miłość w prawdzie) [encyklika społeczna papieża Benedykta XVI, wydana 7 lipca 2009.] – Szeretet az igazságban – XVI. Benedek pápa Caritas in veritate kezdetű enciklikája [A caritas in veritate kezdetű enciklika formája szerint 79 tételből áll, bevezetéssel és összefoglalással, valamint bő irodalmi hivatkozással. A múltra utal, és a jövőbe tekint már maga a beosztás.] carmagnole (karmaniola) [1. Karmaniola (fr. Carmagnole, od Carmagnola, miasta we Włoszech) taniec z okresu Wielkiej Rewolucji Francuskiej wykonywany przy wtórze pieśni rewolucyjnej z 1792 o tej samej nazwie. 2. odzież wierzchnia męska wywodząca się z ubioru rzemieślników piemonckich, wprowadzona do mody powszechnej przez ochotników marsylskich podczas rewolucji francuskiej w latach 1789 -1799. Był to rodzaj krótkiego żakietu z rękawami, czasem posiadał kieszenie.] – (fr.) carmagnole; francia forradalmi dal és tánc; (daw) zubbonyfajta, amelyet olasz munkások terjesztettek el Franciaországban ahol főként a jakobinusok viselték (Carmagnofa olasz város nevéből) cargo-style – (ang.) cargo-style [munkásruha stílusű extra széles felsőrészek és nadrágok. tipikus jellemzői a nagy, rávarrt zsebek.] La Carmagnole, 1792 Madam' Veto avait promis (bis) De faire égorger tout Paris (Bis) Mais son coup a manqué Grâce à nos canonniers Dansons la carmagnole Copyright © 2006-2016 SAMORZĄD NARODOWOŚCI POLSKIEJ W 17-TEJ DZIELNICY BUDAPESZTU Wydanie poprawione i rozszerzone Polsko Węgierska Encyklopedia Vive le son, vive le son Dansons la carmagnole Vive le son du canon !... 737 carmen – (lat.) carmen; vers; alkalmi vers Carmen (opera Georges'a Bizeta) – Carmen Georges Bizet négyfelvonásos operája [Szövegkönyvét Henri Meilhac és Ludovic Halévy írták Prosper Mérimée azonos című, 1845-ben írt regénye alapján. Az opera ősbemutatójára 1875. március 3-án került sor Párizsban, az Opéra Comique-ban.] Carmina Burana [trzynastowieczny zbiór utworów poetyckich] – (lat.) Carmina Burana; bene dietbeurani dalok, középkori német dalgyűjtemény, vándordiákok énekeiből; köztük nem egy a német líra értékes darabja (XII. sz.-i feljegyzésben maradtak fenn) Carmina morte carent [pieśni są nieśmiertelne] – (lat.) Carmina morte carent; a dalok halhatatlanok carnarium (ossarium) – carnarium; csontház (lat. ossarium): a sírból kiemelt csontok gyűjtőhelye [A középkori temetőkben rendszerint kétszintes kápolna, melynek alsó szintjébe gyűjtötték a csontokat, felső szintjén oltár állt. Alaprajzuk rendszerint kör alakú, kis apszissal, a jáki csontház négykaréjos.] carnet (karnet) – (fr.) carnet; zsebkönyv, lejárati idők és esedékes összegek összeállítása a kereskedőknél, gépkocsi vámmentes határátlépésre jogosító nemzetközi okmánya Carnivore (Mięsożerca) [system podglądania Internetu opracowany przez amerykańskie Federal Bureau of Investigation (FBI) w celu kontrolowania komunikacji osób podejrzany o czyny kryminalne. FBI pracowało nad Carnivore prawdopodobnie od 1996 r., ale oficjalna inauguracja miała miejsce w lutym 1997 r. pod kryptonimem Omnivore (Wszystkożerca), zas w czerwcu 1999 r. dokonany zmiany nazwy na obecną. Pierwotnie był to system opracowywane pod system operacyjny Solaris, jednak potem zdecydowano sie przenieść go pod Windows NT. Jest to aplikacja instalowana u dostawcy usług internetowych (ISP), pracująca podobnie jak sniffer.] – Carnivore (FBI internet lehallgató rendszer) carobójca [zabójca cara] – cárgyilkos ffi carobójczy, -a, -e – cárgyilkoscarobójstwo – cárgyilkosság, a cár megölése carowa (caryca) – (orosz) cárevna, cárnő, cárné, a cár felesége carówna – (orosz) cárevna, a cár leánya - Wersja 01 01 2017 Carpe diem (łac. dosłownie - "chwytaj (skub) dzień") [1. Chwytaj dzień, używaj życia (Horacy); 2. sentencja pochodząca z poezji Horacego, zawarta w Pieśniach (1, 11, 8). "Chwytaj dzień, bo przecież nikt się nie dowie, jaką nam przyszłość zgotują bogowie..." - nawiązanie do quid sit futurum cras, fuge quaerere – "nie pytaj o to, co przyniesie jutro" (Horacy, Pieśni, 1, 9, 13). Odwołuje się ona do epikureizmu, w którym teraźniejszość jest ważniejsza od przyszłości.] – (lat.) carpe diem [szakaszd le a napot]; használd ki az időt, a pillanatot (Horatius) Carpent tua poma nepotes [owoce twojej pracy będą zbierać wnuki - Wergiliusz] – Carpent tua poma nepotes [karpent…nepotesz] – Gyümölcsfádat unokáid fogják élvezni; ‘Almád szedik majd unokáid’. [Latin szállóige Vergilius egyik eklogájából; arra biztat, hogy ne csak magunkra, hanem utódainkra, az utókorra is gondoljunk ténykedésünkben.] carrick [1. model obszernego płaszcza męskiego popularnego w pierwszej połowie XIX wieku. Charakteryzował się on bardzo dużym kołnierzem w formie serii pelerynek nachodzących na siebie. Nazwa jego wzięła się stąd, iż używany był głównie do przejażdżek powozem „carrick”. Z czasem przeszedł również do mody kobiecej. 2. płaszcz męski noszony w I poł. XIX wieku, bez wcięcia, z wielopiętrowymi, opadającymi jeden na drugi kołnierzami. Podobny płaszcze uzywane były równieżprzez kobiety. W późniejszych czasach noszony głównie przez dorożkarzy.] – bő férfi köpeny (XIX. sz.) carski, -a, -ie – cári carskie wrota [w chrześcijańskich kościołach wschodnich: główne, bogato zdobione drzwi ikonostasu] – cári kapu (királyi kapu) Copyright © 2006-2016 SAMORZĄD NARODOWOŚCI POLSKIEJ W 17-TEJ DZIELNICY BUDAPESZTU Wydanie poprawione i rozszerzone Polsko Węgierska Encyklopedia 738 carstwo lub carat [to państwo, którego panujący monarcha nosi tytuł cara lub carycy. Określenie pojawiło się w średniowieczu. Carstwo działa na takich samych zasadach ustroju królewskiego, ale występuje tu jako forma słowiańska. Carstwo jest zniekształconą słowiańską nazwą cesarstwa i pochodzi od Bizancjum. Tytułu car używali władcy Rosji, Bułgarii i Serbii. W 1721 Piotr I Wielki przyjął godność imperatora, która miała być traktowana jako odpowiednik cesarskiej, zaś tytulaturę carską określono jako odpowiednik królewskiej.] – cárság; a cár és felesége, a cári pár carta (karta) – (gör.) carta, charta, ünnepélyes jellegű kinyilatkoztatás, alapokmány Carta del Restauro [Na jej podstawie powstała w tym samym roku "Carta del Restauro", która określiła 11 dyrektyw dla włoskich urzędów konserwatorskich. Karta omawiała między innymi wyeliminowanie tendencji purystycznych z praktyki konserwatorskiej. Zgodnie z zawartymi w niej postulatami wszelkie zabiegi, mające doprowadzić do pierwotnego wyglądu zabytku, musiały być oparte na absolutnie pewnych i zachowanych źródłach. Karta Ateńska była dokumentem, na którym wzorowano się przy uchwaleniu Karty Weneckiej.] – Carta del Restauro (a műemlékvédelem elveit 1938-ban szabályozó olasz rendelkezés) Carta non erubescit [papier się nie rumieni (ze wstydu; papier jest cierpliwy) Zob. epistola non erubescit] – Carta non erubescit; a papír mindent elbír, a papír türelmes carte blanche – (fr.) carte blanche /kárt blans/; aláírással ellátott üres papírlap, amelyet tetszés szerint lehet kitölteni; (átv.) teljes hatalom, teljes rendelkezési jog cartridge [wym. kartridż] [wymienny element urządzenia] – (ang.) Cartridge [a hangszedő angol elnevezése (illetve: az USA-ban használatos 8-csíkos végtelenített kazettás magnószalag)] Carum est, quod rarum est [Cenne jest to, co rzadkie] – Carum est, quod rarum est; az értékes az, ami ritka caryca [1. monarchini sprawująca dawniej najwyższą władzę w Rosji; 2. żona cara] – cárnő; cárné, a cár felesége CAS (Centrała Aptek Społecznych) [Na podstawie zarządzenia ministra zdrowia z 29 XII 1950 r. (Dz. Urz. Min. Zdr. Z 15 II 1951 r.(nr S. M/II/3/293/51) utworzone zostało przedsiębiorstwo państwowe pod nazwą „Centrala Aptek Społecznych” (CAS), - Wersja 01 01 2017 „którego przedmiotem działania jest organizowanie i prowadzenie aptek...w ramach rozmieszczenia aptek oraz laboratoriów ustalonych przez Ministra Zdrowia”.] – (dawno) Gyógyszertári Központ CAS (Computer-Aided Sale) – CAS (ComputerAided Sale) [Számítógéppel segített értékesítés.] cascade (kaskada) – (fr.) cascade; mesterséges vízesés casco [wym. kasko] [ubezpieczenie środka transportu od szkód] – (sp.) casco (biztosítás); önkéntes gépjármű-biztosítás mindenféle kár ellen CASE, Computer Aided Software [zob. komputerowe wspomaganie inżynierii oprogramowania; inżynieria oprogramowania wspomagana komputerowo] – (kat.: informatyka) CASE, Computer Aided Software Engineering, számítógéppel támogatott szoftverfejlesztés [Számítógéppel támogatott programfejlesztő rendszer.] casino (kasyno) – kaszinó Casta est, quem nemo rogavit (Owidiusz, Amor., 1, 8, 43). [Czysta, bowiem nigdy nie była proszona.] – Casta est, quem nemo rogavit [kaszta eszt…] – ‘Szűz a lány, kit senki se kíván’. [Latin idézet Ovidiustól (Ars amatoria I.8); tágabb értelemben: ‘könnyű erényesnek maradnia annak, aki nem találkozik kísértéssel.’] castagnetta, kastagnetta – (ol.) castagnetta; csattogó, főleg Spanyolországban terjedt el; két fél gesztenye alakú fadarab, amelyet a hüvelyk- és mutatóujjra erősítve tánc közben csattognak Castellum [po łac. znaczy: gródek, zamek, mała warownia, zdrobniałe od castrum – obóz warowny. Inkasztelować, od incastellare, znaczyło obwarowywać.] – (lat.) Castellum [megerősített katonai tábor a régi rómaiaknál; a castra kicsinyített alakja. Veget. III 8 a castris diminutivo vocabulo sunt nuncupata castella. Pannoniában csak 4 első rangú tábor volt, hol legiók tanyáztak, nemkülönben a németországi limes mentén is a legiók táborhelyek egész sorával kellett a közöket kitölteni, melyek aztán lehetetlenné tették, hogy az ellenség váratlanul áttörje a határt. Midnegyik castellumban a legió egy töredéke vagy egyik-másik segédcsapat tartózkodott. A helyőrség nagyságától függött természetesen a castellum terjedelme, a forma s a beosztás nagyjában azonban megegyeztek a nagy táborokéval.]; a középkorban (XIII-XIV. sz.): várkastély, erősség, kisebb vár Copyright © 2006-2016 SAMORZĄD NARODOWOŚCI POLSKIEJ W 17-TEJ DZIELNICY BUDAPESZTU Wydanie poprawione i rozszerzone Polsko Węgierska Encyklopedia 739 Castigat ridendo mores [śmiechem poprawia obyczaje] – Castigat ridendo mores /…mórész / - Nevetve javítja az erkölcsöket. (A vígjátékok jelmondata) cartilago (zob. chrząstka) – (lat.) cartilago; porc; porcogó castitas (dziewiczość) – (lat.) castitas; szüzesség Castis omnia casta (dla czystych ludzi wszystko jest czyste) – Castis omnia casta [kasztisz…kaszta] – ‘Minden tiszta a tisztáknak’; a tiszta embereknek minden tisztának tűnik [Latin szállóige, Pál apostol Titushoz írt leveléből (1,15); a Biblia latin szövegében Omnia munda mundis változatban lelhető, de más alakban is szokás idézni, körülbelül a „Honi soit qui mal y pense” értelmében.] castrum (kastrum) – (lat.) castrum; katonai tábor régi rómaiaknál; megerősített hely; vár castrum doloris (łac. zamek boleści) [dekoracja żałobna przy katafalku stawiana dla uczczenia zmarłych, dodania splendoru uroczystości, zazwyczaj złożona z świec i kwiatów. Najbardziej okazała występowała w XVII w. i XVIII w. Przy trumnie stawiano alegoryczne posągi, tarcze herbowe, epitafium a nad trumną wieszano baldachim. W Polsce elementem takiej dekoracji w pogrzebach szlachty był portret trumienny.] – (lat.) castrum doloris; gyászemelvény, ravatal Castra Romana (łac. obóz rzymski, l.poj. castrum Romanum), castra Romanorum (łac. obóz Rzymian) [warowny obóz rzymski wznoszony przez legionistów według ściśle określonego planu, przeważnie na wzniesieniu w pobliżu wody i lasu, na terenie umożliwiającym szybkie rozwinięcie szyków; kwadratowy lub prostokątny, otoczony zawsze fosą i wałem (agger), często też murem lub palisadą (vallum), z czterema bramami. Nad budową oraz stanem urządzeń obozowych czuwał prefekt obozu (praefectus castrorum). Wewnątrz budowano plac (forum) oraz ulice, przy których stawiano namioty legionistów. Przy forum znajdował się ołtarz ofiarny, mównica oraz namioty dowódcy i oficerów. Opis budowy znamy dzięki zachowanemu dziełu Witruwiusza O architekturze ksiąg dziesięć (De architectura).] – castrum [latin szó, jelentése: vár. A római korban a katonai tábort jelentette. Mindig ugyanolyan tervrajz szerint készült el, sőt a castrum tervrajzát mintául felhasználva alapították városaikat a rómaiak. A rómaiak az i. e. 5. századtól az i. sz. 1. századig (köztársaság és a korai császárság kora) építették a legtöbb várost. - Wersja 01 01 2017 Az új város szabályos alaprajzú volt. Először kijelöltek két egymásra merőleges főutat (cardus és decumanus); a többi utca pedig ezekkel párhuzamos volt. Négyszögekben szabályos tömbökben építették a házaikat. A két főút kereszteződésében volt a társadalmi és vallási élet központja. A 2 főút végén volt a város 4 főkapuja.]; a XII. sz. közepétől okmányokban civitas, v. urbs helyett használt városmegnevezés is casual [Początkowo określenie na sposób traktowania garderoby i konwenansów ubraniowych ang. swobodny, przypadkowy, związany z odmłodzeniem mody i poluzowaniem zasad, co, gdzie i kiedy można i należy włożyć. Stąd polski odpowiednik NA LUZIE. Dziś już styl, a właściwie najsilniejszy nurt, którego normą jest brak norm. Jednak tylko pozornie. Bo CASUAL interpretowany przez modę, to obecnie „przypadek starannie wyreżyserowany”. Nurt, w którym mieszają się elementy tak zwyczajne, że aż banalne – stroje robocze, sportowe, tworząc wizerunek ulicy. Ale tak jak bywają ulice lepsze i gorsze, tak i CASUAL może mieć różny wyraz: od dresiarskiego po szykowny. „Kazualizacja” wizerunku zaczęła się od upowszechnienia sportu, została umocniona popularnością dżinsów, dłuższymi weekendami i oficjalnie przypieczętowana tzw. luźnymi piątkami casual fridays w korporacjach, kiedy to garnitury są zastępowane dżinsami i tiszertami. Tak naprawdę jest wynikiem nadmiaru trendów i coraz większą niepewnością, bezradnością adresatów mody. Bo jeśli nie wiesz, co z czym pomieszać, albo mieszanka Ci nie wyjdzie, CASUAL jest jak usprawiedliwienie.] – (ang.) casual; mindennapi, kényelmes, lezser, egyszerű, sportos viselet casual Copyright © 2006-2016 SAMORZĄD NARODOWOŚCI POLSKIEJ W 17-TEJ DZIELNICY BUDAPESZTU Wydanie poprawione i rozszerzone Polsko Węgierska Encyklopedia 740 casual casula (= domek) (łac. w liturgii Mszy św.) – (lat.) casula; (Planeta) miseruha [1. miseruha, latinul casula, görörül πλάνήτα (amphibalus, planeta, paenula); 2. A szentmisét bemutató pap legfelső ruházata. Az ókorban szövetből készült, harang alakú felsőruha volt, amit utazóköpenyként használtak. A félkör alakú szövetet elöl összevarrták, s a fej számára nyílást hagytak. A ruha viselőjét a casula teljesen körbevette, a kezek használatakor bő redőkben feltűrték. Díszesebb kivitelben a koraközépkortól a klerikusok általánosan használt felsőruhája lett, melyet a legkülönbözőbb szertartásokhoz hordtak. Egyre nehezebb anyagokból készült, és egyre gazdagabban díszítették. Ez hozzájárult méretének zsugorodásához, mely végül csak a hátat és a mellet fedte, és így elvesztette ruha jellegét. A barokk korban a ruha alját lekerekítették, ekkor alakult ki az ún. hegedűforma. Később kezdtek visszatérni a korábbi, eredeti formához. Egyszerűsödött a díszítés, a hangsúly inkább a casula anyagának nemességére helyeződött. Színének fontos szerepe van az ünnepek és szent idők liturgikus jelzésében.] Casum sentit dominus [właściciel rzeczy ponosi skutki zdarzenia przypadkowego, powodującego uszkodzenie lub zniszczenie rzeczy] – (lat.) Casum sentit dominus; („a tulajdonos érzi a véletlent” = az esetleges kárt a tulajdonos szenvedi) ha senki nincs aki kártérítésre lenne kötelezhető a tulajdonos viseli azt [Minden olyan kárt, amelyet nem tud másra hárítani, a tulajdonos kénytelen elszenvedni.] Casus [kazus prawny (wzięty z praktyki przypadek)] – (lat.) casus v. kázus; jogi eset, jogi ügy Casus a nullo praestatur [za przypadek nie ponosi się odpowiedzialności] – (lat.) Casus a nullo praestatur [C. jogi értelemben - Wersja 01 01 2017 baleset, kárt okozó véletlen esemény, melyért a fél nem felelős: C. a nullo praestatur, kivéve ha magára veszi, mint pl. a biztosítótársaság.]; felelős nélküli jogi eset Casus belli [powód lub pretekst do wypowiedzenia wojny; to łacińskie wyrażenie pochodzące z teorii prawa międzynarodowego (Ius ad bellum)]– (lat.) casus belli; háborús ok; ok v. ürügy a hadüzenetre; a háború oka. Olyan esemény vagy tény, amely háborút idéz elő, vagy egy háború kitörésének megindoklására használnak fel ["a háború esete", vagyis: háborúra okot adó eset, háborús ok (pl. szarajevói merénylet 1914-ben)] casus bibendi (powód do picia) – (lat.) casus bibendi; ok az ivásra, ivásra alkalmat adó esemény Casus est maior vis cui humana infirmitas resistere non potest [siła wyższa to zdarzenie, któremu słabość ludzka nie może się oprzeć,] – emberi erővel el nem hárítható vis maior [Kár keletkezésekor megkülönböztethetők olyan események, amelyek emberi erővel el nem háríthatók (cui humana infirmitas resistere non potest).] Casus maior [siła wyższa] – (lat.) Casus maior; elháríthatatlan akadály [A casus maior vagy vis maior (régebbi magyar műszóval erőhatalom) olyan erőt, eseményt jelent, „amelynek az emberi gyengeség nem tud ellenállni” (Gaius)] catch as catch can – (ang.) kecseszkecsken; északamerikai eredetű bírkózási mód [karokkal és lábakkal] (fogd, ahol éred) catchup, ketchup [wym. keczap] [ang. catsup, catchup, katsup, ketchup 'jw.' z malaj. kěczap 'korzenny sos rybny'; zaprawiony korzeniami sos a. purée, którego gł. składnikiem są zazw. pomidory, a czasem inne artykuły żywnościowe, jak grzyby a. orzechy. – (ang.) catchup; ecettel vegyített és fűszerezett mártás, amelyet Indiában honos gombafajták kivonatából készítenek Categories of performance (kategorie wydajności) [Kategorie wydajności tworzą szereg progów wyznaczających kolejne poziomy sprawności nieekranowanych skrętek dwużyłowych i określonych przez stowarzyszenie EIA. Obecnie wykorzystywane są głównie skrętki UTP kategorii 3 i 5.] – (ang.) Categories of performance (teljesítmény kategóriák) Category 3 UTP (Skrętka UTP kategorii 3) [(skrętka nie ekranowana kategorii 3 (Cat 3) - Udostępnia pasmo o szerokości 16 MHz, co na odległości do 100 metrów umożliwia przesyłanie danych z szybkością 10 Mbps.] – UTP-3 kategória Copyright © 2006-2016 SAMORZĄD NARODOWOŚCI POLSKIEJ W 17-TEJ DZIELNICY BUDAPESZTU Wydanie poprawione i rozszerzone Polsko Węgierska Encyklopedia 741 Category 3 UTP Category 5 UTP (Skrętka nie ekranowana kategorii 5) [Udostępnia pasmo o szerokości 100 MHz na odległość do 100 metrów.] – UTP-5 kategória A videójel átvitele 400 méter távolságra lehetséges (UTP 5. kategória) categoricus imperativus (imperatiwus kategoryczny) – (gör.-lat.) categoricus imperativus; Imperativus categoricus [(filozófia) Kant idealista filozófiájában a feltétlen belső erkölcsi magatartásra való törekvés, amely kortól, társadalomtól, osztálytól stb. függetlenül, öröktől fogva jelen van az emberi természetben; (átv.) ellentmondást nem tűrő parancsadási mód ] caterpillar (traktor) – (ang.) caterpillar (hernyó); hernyótalpú, láncszerkezetes gépkocsi v. traktor; süppedő talajon használatos (harckocsiknál alkalmazzák) CATENA (łańcuch) – CATENA, Lánc; lánckommentár. [Az egyes bibliai helyekhez különböző magyarázók megjegyzéseit egymás után felsoroló írásmagyarázati mű.] Catena, catenae [łańcuch kraterów] – Catena, catenae; vulkáni kráterláncolat catgut [(najprawdopodobniej od ang. cattle bydło, gut - jelito), struna chirurgiczna włókno wytwarzane z baranich lub kozich jelit charakteryzujące się dobrymi właściwościami mechanicznymi, ulegające biodegradacji. Stosowane w chirurgii. W Europie wprowadzone w XIX wieku przez angielskiego chirurga Josepha Listera. Obecnie zastępowane przez włókna poliglikolowe.] – (ang.) catgut; macska-, juh v. kecskebélből készült, a szervezetben felszívódó sebészi varrócérna Catharus [rodzaj ptaków z rodziny drozdowatych (Turdidae)] – Catharus [a madarak osztályának verébalakúak (Passeriformes) rendjébe és a rigófélék (Turdidae) családjába tartozó nem] Do rodzaju należą następujące gatunki: drozdek brunatny (Catharus fuscescens) drozdek cienkodzioby (Catharus gracilirostris) - Wersja 01 01 2017 drozdek czarnogłowy (Catharus dryas) drozdek meksykański (Catharus mexicanus) drozdek okularowy (Catharus ustulatus) drozdek rdzawogłowy (Catharus frantzii) drozdek rdzawy (Catharus occidentalis) drozdek samotny (Catharus guttatus) drozdek szarogrzbiety (Catharus fuscater) drozdek szarolicy (Catharus minimus) drozdek wędrowny (Catharus bicknelli) drozdek żółtodzioby (Catharus aurantiirostris) A nembe az alábbi 13 faj tartozik: hegyi fülemülerigó (Catharus gracilirostris) aranycsőrű fülemülerigó (Catharus aurantiirostris) Wilson-fülemülerigó (Catharus fuscater) barnafejű fülemülerigó (Catharus occidentalis) Catharus frantzii kormosfejű fülemülerigó (Catharus mexicanus) pettyesmellű fülemülerigó (Catharus dryas) vörhenyes fülemülerigó (Catharus fuscescens) szürkearcú fülemülerigó (Catharus minimus) flótázó fülemülerigó (Catharus ustulatus) pettyes fülemülerigó (Catharus guttatus) Bicknell-fülemülerigó (Catharus bicknelli) CATI (ang.) - Computer Assisted Telephone Interview czyli wspomagany komputerowo wywiad telefoniczny [Metoda zbierania informacji w ilościowych badaniach rynku i opinii publicznej.] - CATI Computer Assisted Telephone Interviewing (számitógéppel segitett telefonos megkérdezés/interjúkészités) CATIA [zintegrowany system CAD/CAM/FEM. CATIA jest produktem firmy Dassault Systèmes. CATIA to zaawansowany system wspomagania prac inżynierskich w przemyśle lotniczym, samochodowym, stoczniowym, maszynowym, sprzętu AGD, energetycznym, produkcji form wtryskowych i wielu innych. Oprócz funkcji CAx oferuje narzędzia PDM/PLM (SmarTeam, Enovia) pozwalające na zarządzenie produktem (tworzeniem, rozwojem, dokumentacją, cyklem życia itd.).] – CATIA Computer Aided ThreeDimensional Interactive Application (háromdimenziós számitógépes interaktiv alkalmazás) (Computer Aided Three Dimensional Interactive Application) [egy több platformon működő gépészeti tervező szoftver, melyet a francia Dassault Sytems fejleszt és forgalmaz VAR partnereken keresztül. A C++ programnyelven íródott szoftver fejlesztését az 1970-es években Copyright © 2006-2016 SAMORZĄD NARODOWOŚCI POLSKIEJ W 17-TEJ DZIELNICY BUDAPESZTU Wydanie poprawione i rozszerzone Polsko Węgierska Encyklopedia 742 kezdték. Kezdetben a Dassault Mirage 2000 repülőgépeinek tervezéséhez használt speciális szoftver volt, később más területekre (például hajóépítés, autógyártás stb.) is adaptálták.] CATV [ang. Community Aerial TV] – CATV, Community Aerial TV; területi közösségi tv (közösségi televiziósantenna, ill. kábel TV) caulophyllum thalictroides (niestety tez bez polskiego odpowiednika-nazwa angielska: ang. blue cohosh) – kék boglárka (Caulophyllum thalictroides) [a kétszikűek (Magnoliopsida) osztályába, ezen belül a boglárkák (Ranunculales) rendjébe és a sóskaborbolyafélék (Berberidaceae) családjába tartozó faj.] causa [wym. kauza, kausa] [1. sprawa sądowa; 2. podstawa prawna; 3. przyczyna, powód] – (lat.) causa; ok causa bibendi – causa bibendi/casus bibendi [kauza…] – ‘ok az ivásra’. [Latin szólás, jelent (hazai gyakorlatban) születésnapot, névnapot, keresztelőt, üzletkötést, úgyszólván minden alkalmat, ami jogcím lehet a kiadós ivásra.] Causa causae est etiam causa causati [przyczyna przyczyny jest również przyczyną skutku] – (lat.) Quis est causa causae, est etiam causa causati; a ki oka az oknak, az oka az okozatnak is. Causa causarum [przyczyna przyczyn] – (lat.) Causa causarum; legfontosabb ok; „ok oka” causa criminalis [przyczyna kryminalna; sprawa karna] – (lat.) causa criminalis; bűnügy, büntetendő cselekmény causa finalis [przyczyna celowa – powstanie rzeczy musi służyć pewnemu celowi.] – Causa finalis (cél-ok); az eleve meghatározott cél, rendeltetés elérése, mint a fejlődés oka; az eleve meghatározott cél, rendeltetés elérése, mint a fejlődés, mozgás oka a teológiában (célok) Causa efficiens [przyczyna sprawcza] – (lat.) causa efficiens; létesítő ok; olyan létező, mely aktusával létrehoz valamit. Causa proxima [przyczyna najbliższa] – (lat.) Causa proxima; az időben legközelebb álló ok Causa ramota [przyczyna dalsza] – (lat.) Causa ramota, távoli ok Causa sine qua non [przyczyna niezbędna] – Causa sine qua non; nélkülözhetetlen v. szükségszerű ok causa sui [Przyczyna samej siebie – to, czego istota obejmuje istnienie, czyli to, czego naturę pojąć można tylko jako istniejącą.] – Causa sui (önmagának oka). - Wersja 01 01 2017 Semmilyen ok által ki nem váltott létező. A skolasztikus filozófiában Isten megnevezése. Causalis (późn.łac.), kauzalny, 'przyczynowy' – (lat.) kauzális, okozati, oksági, okbeli causalis cautela [ostrożność] – (lat.) cautela; elővigyázat, óvatosság; óvatossági szabály Cautela abundans non nocet [nadmierne zabezpieczenie nie szkodzi] — (lat.) Cautela abundans non nocet; fokozott óvatosság nem árt cavaliero [kawaler, rycerz] – (sp) cavaliero; (ép.) ágyuállás [az erőd védőfalain belül, v. a bástya, ill. bástyák torkában emelt földhányás, a védők ágyuinak magas elhelyezésére]; (fr.) chevalier; gavallér; lovag cavalleria rusticana [Rycerskość wieśniacza] – cavalleria rusticana [rusztikána] – ‘parasztbecsület’, az egyszerű falusi emberek becsületérzése, lovagiassága. [Olasz kifejezés, Verga egyik regényének a címéül választotta; a műből készült, ugyancsak ‚ című Mascagni-opera tette világszerte ismertté.] cavatina [wym. kawatina], kawatina, kawatyna [w operze XVIII–XIX w.: liryczna pieśń solowa wieńcząca recytatyw] – (ol.) cavatina (korábban aria di sortita); (zene) az áriához hasonló, de kisebb igényű, ismétlés nélküli szólódal [np. cavatina Figara: Figaró áriája] Cave canem [Uwaga, zły pies] – Cave canem [kave kánem] – Vigyázz a kutyára v. ‘Óvakodj a kutyától’. [Ókori római házak kapuján ez a felirat annyit jelentett, mint nálunk a Harapós kutya. (A portákra vagy kőfalakra írt feliratot a ma is használatos „Harapós kutya” vagy „Vigyázz, a kutya harap” vagy „Figyelem! Kutyával őrzött terület!” értelemben is használták. Ezt nemcsak a Petronius Arbiter által írt „Trimalchio lakomája” c. szatírából tudjuk, hanem több ilyen feliratot találtak régészeti feltárásokon is). (Állítólag: A rómaiak a kutyákat használták fel a harcokhoz és az üzenetek továbbítására. Megetettek a kutyával egy fémdarabot, mely az üzenetet tartalmazta, majd kénytelenek voltak a kutyát megölni, hogy az üzenetet kiszabadíthassák. Az ókori rómából származik a mondás: CAVE CANEM vagyis Vigyázz a kutyára.)] Cave me, Domine, ab amico, ab inimico vero me ipse cavebo [Boże, strzeż mnie od przyjaciół, z wrogami poradzę sobie sam.] – Cave me, Domine, ab amico, ab inimico vero me ipse cavebo; Isten, őrizz engem a baráttól, az ellenségtől megvédem magam Copyright © 2006-2016 SAMORZĄD NARODOWOŚCI POLSKIEJ W 17-TEJ DZIELNICY BUDAPESZTU Wydanie poprawione i rozszerzone Polsko Węgierska Encyklopedia 743 Cave ne cadas [strzeż się, abyś nie upadł] – Cave ne cadas [kave ne kadasz] – ‘Vigyázz, hogy el ne bukj’. [Az ókori Rómában a diadalmenetet tartó hadvezér mögött egy rabszolga állt, aki ezt az intést ismételgette, hogy a szerencse változandóságára emlékeztesse és az elbizakodottságtól visszatartsa őt. Némileg hasonló szertartásra utal a „Sic transit gloria mundi” szólás.] cavea [łaciński termin określający widownię teatru w kształcie półkola (lub koła) tworzonego przez wznoszące się rzędy kamiennych ław. Widownia taka występowała np. w amfiteatrach, teatrach rzymskich. W teatrze grecki widownię nazywano theatron.] – (lat.) cavea; a római amfiteátrum nézőtere Caveant consules ne quid detrimenti respublica capiat [łac., 'niech konsulowie czuwają (by rzeczpospolita nie doznała uszczerbku'; 2. niechaj czuwają konsulowie, by republika (państwo) nie doznała uszczerbku; 3. przen. wezwanie do czujności; a) <łac. – pierwsze słowa formuły, którą senat rzymski nadawał konsulom władzę dyktatorską w momentach krytycznych dla państwa> ― b.) przen. wezwanie do czujności; początek formuły, którą rzymski senat nadawał władzę dyktatorską konsulom w krytycznych sytuacjach dla państwa.] — (lat.) Caveant consules ne quid detrimenti respublica capiat; ügyeljenek a konzulok, hogy az államot semmi kár ne érje! [Tévesen néha igy szokták idézni e helyett: Videam consules, ne quid detrimenti res publica capiat.. = Figyeljenek a konzulok, hogy az államot semmi kár ne érje!] caverna – (lat.) caverna; üreg, a test (tüdő) belsejében; a szövetek széteséséből keletkezik [Caverna tuberculosa pulmonis – jama gruźlicza płuca: (lat.) a. m. üreg barlang. Tuberkulotikus C. jön létre az emberi tüdőben, .ha a gümők (l. Tüdővész) rosszul tápláltatván, zsirosan elfajulnak (elsajtosodás), törmelékké esnek szét, végre felszívatnak] cążki [1. małe obcążki; 2. przyrząd do obcinania skórek przy paznokciach] – kis v. lapos fogó; kis harapófogó cążki do paznokci – körömcsiptető cążki do skórek – bőrvágó csiptető CC (Carbon Copy) [(też: CC, courtesy copy) [1. do wiadomości [komp.]; 2. DW [komp.]]] – CC (Carbon Copy) [e-mail másolat küldése a címzetten kívül, egy vagy több címre, ahol az eredeti címzett is látszik.] cc:Mail [Lotus Development, producent znanego pakietu do pracy grupowej Lotus Domino, - Wersja 01 01 2017 wprowadził na rynek nową wersję pakietu pocztowego cc:Mail, oznaczonego numerem 8.1. Produkt ten bezpośrednio konkuruje z Microsoft Exchange Server firmy Microsoft oraz pakietem GroupWise Novella. Wygląda jednak na to, że Lotus wyprzedził swoją konkurencję co najmniej o krok, oferując funkcje, które zapowiadane są dopiero w kolejnych wersjach aplikacji Novella i Microsoftu.] – cc:Mail - 'cc:Mail' levelező rendszer [a Lotus cég Novell hálózatainál használt levelező rendszer; újabban nyitott az Internet felé is; MIME-kódolású leveleket sokáig nem tudott kezelni] cca, circa [wym. c-irka] [około, mniej więcej] – cca, cirka; körülbelül, mintegy CCITT (Międzynarodowy Komitet Konsultacyjny ds. Telefonii i Telegrafii) [1. akronim od nazwy francuskiej: Comité consultatif international téléphonique et télégraphique. Organizacja bardziej znana pod nazwą angielską: International Telegraph and Telephone Consultative Committee. Po polsku znany jako Międzynarodowy Komitet Doradczy do spraw Telefonii i Telegrafii. Organizacja ta zastąpiona została dnia 1 marca 1993 roku przez ITU-T. 2. Jest odpowiedzialny za ustanowienie standardów obowiązujących w Europie. Ostatnio uległ on reorganizacji i zmienił nazwę na International Telecommunications Union (ITU), stając się Międzynarodową Unią Telekomunikacyjną.] – CCITT, (fr.) Comite Consultatif International Telegraphique et Telephonique; (ang.) Consultative Comittee on International Telegraph and Telephony = Nemzetközi Távíró és Távbeszélő Bizottság; (Nemzetközi Táviró és Távbeszélő Tanácsadó Bizottság) [1. Nemzetközi telekommunikációs szabványok felállításáért felelős ENSZ szervezet. 2. (Comité Consultatif Internationale de Télégraphique et Téléphonique) Nemzetközi Távíró és Távbeszélő Bizottság nevének rövidítése. A bizottság a Nemzetközi Távközlési Unió (ITU) szerve, amely az ENSZ egyik szakosított szervezete. A CCITT a telefon és adatforgalmazó rendszereket az egész világra kiterjedően koordinálja. Műszaki ajánlásai gyakran nemzetközileg is elfogadott szabvánnyá válnak. Új neve ITU-T.] CD [korpus dyplomatyczny] – CD (Corps Diplomatique) (fr.) diplomáciai testület; idegen államban működő diplomaták gépkocsiján alkalmazott jelzés; compact disc (lapos lemez) (számítógép) Copyright © 2006-2016 SAMORZĄD NARODOWOŚCI POLSKIEJ W 17-TEJ DZIELNICY BUDAPESZTU Wydanie poprawione i rozszerzone Polsko Węgierska Encyklopedia 744 CD [wym. s-i-di] [ang. compact 'zwięzły'; disc 'dysk; płyta gramofonowa'; 1. skr. od compact disk, zob. kompaktowa płyta: (ang. compact disc, CD) mała (średnica 20 cm) srebrzysta pyta laserofonowa zapisana jednostronnie, zawierająca do 60 minut nagrania cyfrowego; maleńki półprzewodnikowy laser kieruje cienki promień światła podczerwonego na szybko obracającą się (od 500 obrotów na minutę na wewn. ścieżce do 200 obr./min. na zewn.) płytę; impulsy świetlne przetwarzane są na kod cyfrowy a. strumień liczb z kolei na dźwięk; 2. płyta kompaktowa: Płyta kompaktowa (ang. Compact Disc, CD-ROM – Compact Disc – Read Only Memory) — poliwęglanowy krążek z zakodowaną cyfrowo informacją do bezkontaktowego odczytu światłem lasera optycznego. Zaprojektowany w celu nagrywania i przechowywania dźwięku, przy użyciu kodowania PCM, który dzisiaj jest tylko jednym ze standardów cyfrowego zapisu dźwięku. Taką płytę nazywa się CD-Audio. Dzięki dużej pojemności, niezawodności i niskiej cenie, dysk kompaktowy stał się najbardziej popularnym medium do zapisywania danych; 3. urządzenie do odtwarzania tych płyt] - CD (Compact Disc) - kompaktlemez, fénylemez [1. általában 700 MB (megabájt) kapacitású optikai tároló, amely hang, kép, valamint adat digitális formátumú tárolására használatos. [Digitális hanglemez: 12cm átmérőjű korong, amely potenciálisan több mint egy órányi műsort hordoz; egyelőre csak az egyik oldalát használják ki. (Újabban kisebb átmérőjű CDket is gyártanak.) Az információt lézerrel, apró lyukacskák (Pitek) formájában rögzítik, a PCM-rendszer szerint. A lyukacskák annyira parányiak, hogy bontják a fényt, emiatt a CD felszíne ezüstös-szivárványszínben ragyog. (Általunk ajánlott neve: ezüstlemez.) A korong felszínét védőfólia takarja, s mivel a letapogatás nem mechanikai úton történik, a CD nem használódik el, hacsak meg nem sérül. Elvben még a por, sőt, a vékonyabb karcolások sem rontják el (lényegesen) a hangminőséget, mert az elektro-optikai rendszer a lézersugár fókuszát mindenképpen a lyukacskákon tartja. Az esetlegesen megsérült információt hibajavító rendszer korrigálja. A CD-t belülről-kifelé tapogatja le a gép, kb. 500 fordulat/perc sebességgel kezdve, mely aztán fokozatosan kb. 200 fordulat/percre csökken. A digitális lemezjátszón az egyenfutásnak nincs jelentősége, mivel a gép az információt egy tárolón keresztül, pontos ütemben adja - Wersja 01 01 2017 tovább a D/A átalakítóra. A digitális lemezjátszó extrém széles dinamikát közvetít, műsora gyakorlatilag zajtalan, játékideje pedig csaknem kétszerte meghaladja a hagyományos hanglemez műsoridejét. 2. (Compact Disc, kompaktlemez) A CD-t a Philips és a Sony fejlesztette ki, első kereskedelmi célú alkalmazása a digitális hangtárolás volt (zenei CD). A 12 cm-es – azóta CD-ként ismert – lemez fizikai formátumát a Vörös Könyvben írták le, ami aztán nemzetközi szabvánnyá vált. A CD-k tömeggyártással készülnek, egy polikarbonát hordozóból, egy vékony fényvisszaverő fémrétegből (alumínium) és lakkborításból állnak. Az adatok egy folyamatos spirálvonal mentén találhatók, a pitek 0,5 (vagy 0,6?) µm szélesek, a spirálsávok közötti távolság kb. 1,6 µm. 3. optikai elvek alapján működő, tetszőleges hozzáférésű, rendkívül sikeres, tárolóeszköz;első alkalmazása digitális hang/zene tárolására volt; méretét úgy határozták meg, hogy a lemez egy oldalára Beethoven 9. szimfóniája ráférjen (640 MB); sorozatgyártása rendkívül olcsó (kb. 100 Ft/drb); sok változata jött már létre, legújabb a DVD; utóbbinak szabványosítása ma végelláthatatlan viták tárgya, mert kivitelezésében sokan érdekeltek, t.k. a filmipar is...; rendkívül sikeresek az egyszerírható CD-R és többszörírható CDRW változatai is; 2000-ben Sony és Philips "Double Density CD-ROM/R/RW" név alatt bejelentették a lemezek 1,3 GB-s változatát is, amit a lézersugár kétszer olyan finomra fókuszálásával értek el] Oznaczenia płyt audio CD AAD (Analog - Analog - Digital) – nagranie i miksowanie analogowe, mastering cyfrowy. ADD (Analog - Digital - Digital) – nagranie analogowe, miksowanie i mastering cyfrowe. DDD (Digital - Digital - Digital) – nagranie, miksowanie i mastering cyfrowe. standardy płyt kompaktowych: CD-Audio, PhotoCD, CD-R, CD-ROM, CD-RW, VCD, SVCD, CD+G, CD-Text, CD-ROM XA, CD-Extra, CD-i Bridge, CD-i. A CD-k – fizikai felépítésük szerint – a következők szerint csoportosíthatók: préseléssel készült (csak olvasható) CD-R (írható) CD-RW (újraírható, azaz letörölhető és rá új adatok írhatók) A tartalom alapján a következő fajták léteznek: CD-DA (CD-Digital Audio, hanganyag tárolására) (Compact Disc-Digital Audio) Digitális zenei (hang, audió) CD. A Philips és Sony közös fejlesztése 1982 októberében fejeződött be. A CD-DA volt az első digitálisan felvett és lejátszott kiváló minőségű hanglemez. A vonatkozó Copyright © 2006-2016 SAMORZĄD NARODOWOŚCI POLSKIEJ W 17-TEJ DZIELNICY BUDAPESZTU Wydanie poprawione i rozszerzone Polsko Węgierska Encyklopedia 745 szabvány Vörös Könyvként (Red Book) vált ismertté. A hanginformáció 1/75 másodperces blokkokban tárolódik. Az analóg hangból másodpercenként 44100 darab 16 bites mintát vesznek két csatornán (bal és jobb). A blokk mérete ennek alapján kiszámítható: 44100*2*2/75=2352 byte. A CD-lemezen legfeljebb 99 sáv (dal) lehet 74 perc időtartamban. A hang CD átviteli sebessége 172 kbyte/sec. A többszörös sebességű CD-ROM-lejátszók automatikusan lelassulnak CD-DA-lemez olvasásakor. o CD+G (CD+Graphics) o CD+MIDI o CD Text (a hanganyag mellett szöveges album és száminformációkat is tartalmaz(hat)) o CD-Extra (más néven Cd Plus, hanganyagot és – általában ehhez kapcsolódó – számítógépes adatokat is tartalmaz) - Fizikai és logikai formátum is. Többszekciós (multisession) formátum, de hasonlít a Mixed Mode CD-re: ez is tartalmaz adatot és hangsávot egyaránt. Ennél a formátumnál azonban a hangsávok az első szekcióban vannak, így megoldották a Mixed Mode CD-nél lévő lejátszási problémát, mivel az asztali CD-lejátszók legtöbbszőr csak egy szekciót tudnak kezelni – vagyis nem férnek hozzá az adatokat tartalmazó második részhez. A CD-Extra formátumot ismerő CD-meghajtók elsőként az adatokat olvassák el, amelyek itt ISO9660 vagy Joliet file-rendszerben kerülnek a lemezre. o HDCD (High Definition CD) CD-ROM (adatok tárolására) o CD-ROM/XA CD-i (interaktív CD) PhotoCD VideoCD SVCD (Super VideoCD) A CD-n az adatokat a hanganyagtól némileg eltérő módon tárolják. CD-A – CD-A [Hang rögzítésére alkalmas kompaktlemez, 120 mm, 79 perc, 99 szám, 44.1 kHz, PCM.] CD-S – CD-S (Ua. mint a CD-A, 80 mm, 21 perc) CD-Extra [Format zapisu płyt CD łączący możliwość zapisu na jednej płycie plików binarnych oraz utworów muzycznych w formacie CD-Audio. Inne nazwy tego formatu to: Enhanced CD i CD-Plus. Płyta tego typu składa się z co najmniej dwóch sesji: ścieżek audio i systemu plików. Dobranie takiego układu powoduje, że odtwarzacze CD-Audio widzą tylko pierwszą sesję, dlatego nie są odtwarzane fragmenty zawierające dane. Natomiast odtwarzacze komputerowe mają dostęp do wszystkich.] – Enhanced CD [Az Enhanced CD gyökere messzire nyúlik vissza, olyan, a Kék Könyvnek megfelelő Vörös Könyv szerinti lemezre utaltak vele, amely a második szekció első sávjában CD-ROM Mode 2 adatot tartalmaz. A CD-Extra a Sony védjegye a Kék - Wersja 01 01 2017 Könyvnek megfelelő lemezekre. Az adatsáv olvasható egy CD-ROM-olvasóval, de „láthatatlan” marad a zenei CD-lejátszó számára. Így megoldódik a kevert módú lemezekkel kapcsolatos probléma, melyeknél az adat az első sávban volt, és a további sávokban volt a zene; a lejátszók megpróbálták „lejátszani” az adatokat, ami kellemetlen zajt eredményezett. Ezenkívül néhány régebbi CD-ROM meghajtó (pl. néhány NEC típus) nem tudta kiolvasni az első sávban lévő adatokat egy, a Vörös Könyvnek megfelelő lemezen vagy egy többszekciós lemezen. Az irodalomban többféle, a Kék Könyvön alapuló formátumra is Enhanced CD-ként utalnak, ezek: (a) rejtett sávos lemezek, amelyeken az adat a zenei sávok előtt található (kihasználva egy kiskaput a Vörös Könyv előírásaiban); (b) CD-Plus lemezek, amelyek az adatsávot egy második szekcióban tartalmazzák, és amelyből létrejöttek a Kék Könyv (CD-Extra formátum) előírásai (a CD-Plus kifejezést azonban, valószínűleg a félreértések elkerülése végett már nem használják és nem reklámozzák); és (c) a CD-Extra lemez, melyet a Microsoft speciális módon valósított meg (75 szektort használva az információknak), amit a többszekciós lemezek kezelésére képes CDROM meghajtók olvasni tudnak (Windows 95 alatt speciális eszközkezelővel). A CDExtra lemezeket az Apple reklámozza. Ezeken kívül voltak még más formátumok is, melyeket a Kék Könyv megjelenése előtt használtak: a jól ismert mixed-mode (kever módú) lemez (az 1. sáv volt az adatsáv); pregap lemezek (módosított Vörös Könyv formátuk) és többszekciós lemezek (Sárga Könyv, 2. módú adatok a második szekcióban). Ezek a formátumok – érthető módon – eltűntek, ennek eredményeként – bár még sok variáns van – az Enhanced CD, CD-Extra és Kék Könyv neveket szinonímaként használják.] CD+G, CD+Graphics [ten jest specjalnym rodzajem płyty kompaktowej, który oprócz dźwięku zawiera dane graficzne. Dysk może być odgrywany na zwykłych odtwarzaczach CD oraz na odtwarzaczach CD+G, które mogą wyświetlać zapisane obrazy (zwykle odtwarzacz CD+G podłączony jest do zestawu telewizyjnego lub monitora komputerowego); funkcja ta jest wykorzystywana przede wszystkim do prezentowania tekstu piosenek dla wykonawców karaoke.] - CD-G Compact Disc-Graphics (grafikai kompaktlemez) Copyright © 2006-2016 SAMORZĄD NARODOWOŚCI POLSKIEJ W 17-TEJ DZIELNICY BUDAPESZTU Wydanie poprawione i rozszerzone Polsko Węgierska Encyklopedia CD-Plus – CD-Plus [A Microsoft CD-Plusként említi a hivatalosan CD-Extrának nevezett adatformátumot. Ez a név leginkább az olyan zenei kiadványok hordozójaként került a köztudatba, amelyik a hanganyagon túl fennmaradt szabad lemez kapacitást multimédiás kiegészítéssel töltik meg.] [wym. s-i-di-er a. ce-de-er] [płyta kompaktowa służąca do jednorazowego nagrania czegoś] – CD-R (Compact DiscRecordable) [1. A Narancssárga Könyv 2. fejezetében az egyszer írható lemezek leírásai találhatóak. Kezdetben ezeket a lemezeket WORM-nak (Write Once Read Many - egyszer írható, sokszor olvasható) nevezték, később CD-WO (egyszer írható), majd végül CD-R (Recordable - írható) lett a neve. A lemezekre az adatok felírása többféle módon történhet, de a már felírt adatok többé nem módosíthatók. A CD-R lemezeken tetszőleges logikai állomány tárolható, és többféle fizikai írási módszer közül választhatunk. Hogy melyik mellett döntünk, az alapvetően két dologtól függ: a CD-R meghajtó által ismert módoktól, és az egybeszerkesztő szoftver által támogatott módoktól. 2. Egyszer írható CD-lemez. Az íráshoz CD-R-író készülék, megfelelő szoftver, PC és írható adathordozó kell. Az adathordozó eltér a tömeggyártásban használt CD-lemeztől. Az előformázott, vegyileg érzékeny írható réteg mögött aranyló fényvisszaverő felület található. Írás során a lemez színe megváltozik. 3. (CDRecordable) Egyszer írható CD kompaktlemez, 80 v. 120 mm, 540/650 v. 210 MB.] CD-R, CD-RW (CD-Recordable, CD-Rewritable) 'CD-R', 'CD-RW' (rögzíthető CD, újraírható CD) [egyszeri adatrögzítésre (CD-R), valamint törlésre és újraírásra (CD-RW) használható kompakt lemezek 640 MB kapacitással; 1998-ban még több egyszerí rögzítésre valamint többszöri átírásra alkalmas CD- technológia állt még versenyben egymással, 1999-re megszületett a szabvány; piaci megjelenésük azért is késett, mert a zenemű- és film-kiadók féltek a jogtalan lemez- másolástól és fékezték bevezetésüket; a meghajtók terjedése napjainkra nagy lendületet vett, új PC-kben lassan átveszi az egyszerű CD- ROM szerepét; 2000 végétől 1,3 GB-s változata is kapható; A Philips cég 1998-ban Győrben nyitott egy gyárat újraírható CD-k meghajtóinak gyártására, évi 10 millós kapacitással] CD-R drive (Compact Disc Recorder drive) – CDR drive (Compact Disc Recorder drive) CDíró CD-R 746 - Wersja 01 01 2017 CD-RAM Compact Disc Read Access Memory CD-ROM [wym. s-idirom] [1. płyta kompaktowa; 2. napęd w komputerze, dzięki któremu możliwe jest odtwarzanie płyt kompaktowych] – CD-ROM (angol: Compact Disc Read Only Memory) (írható) [1. kb. az 1980-as évek végén piacra dobott univerzális adathordozó, illetve médialemez. Csak olvasható (véglegesített) adathordozó. 2. A számítógépek rohamos terjedésével hatalmas igény támadt az egyre nagyobb adattárolásra. Ezt az igényt elégítette ki a CD-ROM. Ennek 650 Mbyte kapacitása annak idején hihetetlenül nagy tároló kapacitást jelentett a 80-120 Mbyte-os merevlemezekhez képest. A CD-ROM csak olvasható adatokat tartalmazó préselt, vagy ilyen formátumban megírt korongok elnevezése. Az adatokat rendszerint az ISO9660-as, Joliet, vagy az írható fajtáknál UDF rendszerben is tárolhatjuk rajta. 3. Optikai, csak olvasható digitális kompaktlemez és meghajtó szabványa. 80 v. 120 mm, 650/210 MB. 4. csak olvasható optikai lemez, melyet elsősorban nagy adatbázisok terjesztésére használnak, kapacitása kb. 250 ezer nyomtatott oldalnak felel meg. 5. a CD-audio lemez-technológiájára alapozott optikai tároló, 640 MB tárterülettel; terjedelmesebb programok, pl. operációs rendsze- rek, melyek forgalmazása régen több-floppy-s csomagokban történt, ma CD-ROM-on kerülnek forgalomba; CD-ROM lejátszók adatfeldolgozó sebességét "...x" jelöléssel szokás megadni, melynél az "1 x" az audió lemezek alapsebességét=150 kbps-t jelenti, "17 x" pedig 17x150 kbps-t, azaz 2,6 Mbpst; CD-ROM lemezek előállítási (nyomda-) költségei -nagy sorozatban- csak 100... 200 Ft lemezenkint; vásárláskor elsősorban a lemezek tartalmáért, nem pedig a médiumért kell fizetni; az alacsony előállítási költségek az oka annak is, hogy hagyományos papírmagazinokhoz is gyakran adnak egy-egy CD-t mellékletként] CD-ROM Két technológiával készülhet: 1. Gyári préselt lemez: Általában nagy sorozatban készült lemezek (például műsoros audió CD). Az adathordozó rétegbe sablonnal préselik a jeleket. 2. Otthon készített: Számítógépes, illetve asztali CD- vagy DVD-íróval készül. Az adathordozó rétegbe lézerrel égetik a jeleket. CD-ROM drive {rzecz.} [1. napęd CD-ROM-ów {m.} 2. stacja CD-ROM {f.}; 3. czytnik CD-ROM-ów {m.} [komp.]] – CD-ROMmeghajtó (CD-ROM drive) [1. Számítógéphez kapcsolt vagy beépített eszköz, mely lehetővé teszi CD-ROMlemezek lejátszását vagy olvasását. Minden Copyright © 2006-2016 SAMORZĄD NARODOWOŚCI POLSKIEJ W 17-TEJ DZIELNICY BUDAPESZTU Wydanie poprawione i rozszerzone Polsko Węgierska Encyklopedia 747 újabb CD-ROM-meghajtó képes hang CD-t lejátszani, csak külső hangkeltő (pl. fejhallgató) kell hozzá. Az eredeti CD-ROMolvasó 150 kbyte/sec adatátviteli sebességgel dolgozott, ma már ennek többszörösével működő meghajtók kaphatók. 2. multimédiumos számítógépeknek ma szerves része; fontos jellemzője a lejátszási sebessége: ez ma a CD- audio lejátszási sebességnek több mint 20...30- szorosa is lehet] CD-ROM/XA – CD-ROM/XA [Ua. mint CDROM, de hangot, grafikus animációt és mozgóképet is tartalmazhat.] CD-RW [wym. s-i-di-er-wu a. ce-de-er-wu] [płyta kompaktowa służąca do wielokrotnego nagrywania czegoś] – (ang.) CD-RW (Compact Disc ReWriteable vagy Compact Disc ReWriter) újraírható CD (újraírható, azaz letörölhető és rá új adatok írhatók) CD-RW újraírható CD ill. CD-újraíró CD-Text – CD-Text [Különleges CD-DA formátum, amelynél a lemezhez és külön minden hangsávhoz szöveges információ tartozhat. Ezt a szöveget kijelzik az arra alkalmas lejátszó készülékek. A „disk text” tartalmazza pl. a használt nyelvet, a zene stílusát, a „track text” pedig az adott hangsáv címét, előadóját és más, a felhasználó által definiált üzenetet. Az újabb zenei kiadványok egy része már gyárilag így készül.] CD-V – CD-V (VHS minőségű kép tárolására alkalmas kompaktlemez, 120 mm, 6 perc PAL kép és 20 perc hang.) CD4 (cluster of differentiation 4) - CD4 [négycsatornás, Kvadrofón hanglemeztechnika: a hanglemez barázdái mind a négy műsorcsatornát (lényegében) külön-külön közvetítik, anélkül, hogy ezek szétválaszthatatlanul összekeverednének. Valójában a CD4 sem magát a négy műsorjelet közvetíti, hanem az ezekből formált 2 összeg- és 2 különbségjelet. Az előbbieket a hagyományos módon rögzítik, az utóbbiakat pedig egy 30kHz-es vivőfrekvenciára ültetve viszik át, szintén a bal, illetve a jobb csatornában. A CD4 lemezeket tehát különlegesen széles frekvenciaátvitelű hangszedővel kell letapogatni, utána pedig még egy speciális demodulátorra is szükség van, hogy visszaállíthassák a műsorjelből a négy csatorna eredeti jelét. A négy hangsugárzót külön-külön teljesítményerősítővel hajtják meg.] CDA (Communications Decency Act) [ustawa regulująca pornografię w internecie, uchwalona przez Kongres w 1996 roku; w - Wersja 01 01 2017 większej części odrzucona jako ograniczająca wolność słowa i niezgodna z I poprawką do konstytucji USA] - CDA (Communications Decency Act) [a sokat vitatott amerikai "illetlenségi törvény", mely szabályozni kívánja a hálózaton megjelenő szexuális és egyéb "illetlen" témájú anyagok szolgáltatását, ill. megállapítja a velük kapcsolatos felelősségek körét] CDD (Centralny Dom Dziecka) – (dawno) Központi Gyermekáruház [Centralny Dom Dziecka w Warszawie] CDDB (CD Database) – CDDB (CD Database) [A weben is elérhető hang CD hangfelvétel adatbázis, tartalmazza az album címét, a számok címét, szerzőjét, előadóját és időtartamát.] CDFS – CDFS (CD-ROM fájlrendszere) CD-I; interaktywna płyta CD – (kat.: informatyka) CD-I, Compact Disk Interactive, interaktív kompaktlemez [1. A PHILIPS cég által kifejlesztett interaktív kompaktlemez kép és hangjelek digitális tárolására. 120 mm, 72 perc VHS, 650MB, 254 ezer A4, 5500 állókép, 72 perc MPEG. A READY audió is. 2. Ez volt az első olyan technológia, amelynek segítségével CD méretű korongra másoltak mozifilmeket. A rossz minőségű kép (352x288 PAL, 352x240 NTSC) és hang nem keltette fel a gyártók érdeklődését így nem terjedt el annyira, mint a DVD.] CDDI (Copper Distributed Data Interface) [Specyfikacja opracowana przez firmę Crescendo Communication, która wykorzystuje techniki FDDI do przesyłania sygnałów w skrętce czteroparowej ekranowanej lub nieekranowanej.] - Copper Distributed Data Interface (rézvezetékes adatinterfész). CDMA (ang. Code Division Multiple Access) [metoda dostępu do medium transmisyjnego polegająca na przypisaniu poszczególnym użytkownikom korzystającym z tego samego kanału do przesyłania danych, sekwencji rozpraszających, dzięki którym, odbiornik jednoznacznie zidentyfikuje przeznaczoną dla niego transmisję. Transmisja z rozpraszaniem ma charakterystykę podobną do sygnałów szumowych. CDMA okazała się szczególnie przydatna w telefonii komórkowej, niektóre standardy drugiej i trzeciej generacji wykorzystują ją jako metodę dostępu do sieci] – (ang.) Code division multiple access (kód-osztásos többszörös hozzáférés) 'CDMA' vezetéknélküi adatszolgáltatás [1. a közös kommunikációs csatorna több fél közötti Copyright © 2006-2016 SAMORZĄD NARODOWOŚCI POLSKIEJ W 17-TEJ DZIELNICY BUDAPESZTU Wydanie poprawione i rozszerzone Polsko Węgierska Encyklopedia 748 elosztásának módját és szabályait meghatározó rendszer. A CSMA/CD szabályrendszere biztosítja, hogy a közös csatornán kommunikáló felek képesek legyenek a szimultán adások és az ezekből következő ütközések detektálására, valamint ezek elhárítására. 2. az USA-ban és Japánban használatos mobil- telefon szabvány; a gyártók 1999-ben jövőbeli kompatibilitásban egyeztek meg az európai GSM szabvánnyal; a japán NEC nagyszávszélességű (2 Mbps) változatán dolgozik (W-CDMA)] cdn. [ciąg dalszy nastąpi] – folytatjuk; folyt. köv.,; folytatása következik CDR (CorelDRAW) – CDR (Corel Draw vektorgrafikus adatformátum.) CDT (Centralny Dom Towarowy) [wybudowany w latach 1948-51 w Warszawie pierwszy w Polsce powojennej dom towarowy; wzniesiony wśród ruin centrum stolicy posiadał pierwsze schody ruchome, 14 wind (jedna włącznie do wożenia pieniędzy), dwie kondygnacje podziemne; ulubiony temat pocztówek z lat 50., kilkakrotnie filmowany, stanowił reprezentacyjną witrynę handlu stołecznego w okresie PRL; 1975 częściowo zniszczony w wyniku pożaru; po remoncie ukończonym 1978 zmieniono nazwę na Smyk, przekształcając go w sklep z artykułami dziecęcymi; w latach 80. włączony do sieci Domów Towarowych Centrum.] – (dawno) Központi Áruház (Lengyelországban) CDV – Cell Delay Variation [odchyłka opóźnienia komórki (parametr QoS, różnica pomiędzy opóźnieniem pojedynczej komórki a opóźnieniem oczekiwanym)] – (kat.: informatyka) CDV (cell delay variation - cella késleltetés idő ingadozás; a továbbítás által okozott késleltetés ingadozása (jitter).) Ce n’est que le premier pas qui coute [Najtrudniejszy jest pierwszy krok.] – Ce n’est que le premier pas qui coute [szö nekölö prömjé pa ki kut] – ‘Csak az első lépés nehéz’. [Francia szállóige Deffand márkinőtől; ő ironikusan jegyezte meg azzal a legendával kapcsolatban, hogy Szent Dénes, Párizs ókori vértanú püspöke lefejezése után még hat mérföldet ment, fejét a kezében tartva. Majd minden nyelvben van megfelelője e szólásnak, nálunk: Minden kezdet nehéz. még: „Dimidium facti qui coepit, habet”] Cebaot [Jahwe-Cebaot, Pan Zastępów] – (héber) Cebaot; seregek, az ég és a föld minden teremtése; (héb.) seregek, kivált a csillagok, vagy angyalok mennybeli serege tágabb - Wersja 01 01 2017 értelemben (l. Móz. I k. 2, 1) az égnek és földnek minden teremtése; ismét Ur Cebaot, vagy Cebaot istene, a szentirás későbbi könyveiben isten mint hadúr, vagy mint a mindenség ura; Seregek Ura, az Ószövetségben Isten körülírt megnevezése Cebaot [Jahwe-Cebaot jest jego najpotę niejszym imieniem] – (héb.) Cebáot; seregek, kivált a csillagok, vagy angyalok mennybeli serege tágabb értelemben (l. Móz. I k. 2, 1) az égnek és földnek minden teremtése; ismét Ur C., vagy C. istene, a szentirás későbbi könyveiben isten mint hadúr, vagy mint a mindenség ura; Seregek Ura, az Ószövetségben Isten körülírt megnevezése ceber [duże, okrągłe naczynie z klepek, zwykle o dwóch uchach, używane na wsi] – cseber, csöbör, dézsa [leje jak z cebra: esik, mintha a dézsából öntenék] ceberek, cebrzyk – csebrecske, csöbröcske, kis cseber, dázsácska cebula (łac. bulbus) [1. roślina warzywna z podziemnym pędem o ostrym smaku i zapachu; 2. przedmiot przypominający kształtem cebulę, zwłaszcza kopuła jakiegoś budynku; 3. pot. staroświecki zegarek kieszonkowy przypominający kształtem bulwę cebuli; 4. zob. cebulka w zn. 2.; 5. przekształcony pęd podziemny o funkcji spichrzowej i przetrwalnikowej] – hagyma (bulbus) [az egyszikűek egyes családjainak – például hagymafélék, amarilliszfélék, liliomfélék – húsos, módosult szára.], (przyprawa) vöröshagyma, gumó; (tréfás) krumpli (zsebóra); (bibl.) Hagyma (Allium cepa = betsâlîm, Allium porrum = chatzir, Allium sativum és Allium ascolonium = eshoomim). A felsorolásból kitűnik, hogy a zsidók egyaránt kedvelték különféle zamatú vörös-, póré-, aszkolóni- és fokhagymát, a pusztai vándorlás során a honvágy vulgáris kifejezője is (4 Móz 11,5— 6). cebula perłowa – gyöngyhagyma cebula w kolorze lila – lilahagyma Cebula zwyczajna, cebula jadalna, czosnek cebula (Allium cepa L.) [gatunek rośliny należący do rodziny czosnkowatych. Pochodzi z Azji Środkowej, obecnie nie rosnie dziko, występuje tylko w uprawie. Botaniczna nazwa tej rośliny to czosnek cebula, w użyciu jest jednak głównie nazwa cebula.] – vöröshagyma (Allium cepa L.). [A magyar tájnyelvi elnevezései közül a hajma, a vereshagyma, a zsidószalonna és a mózespecsenye a legismertebbek.] Copyright © 2006-2016 SAMORZĄD NARODOWOŚCI POLSKIEJ W 17-TEJ DZIELNICY BUDAPESZTU Wydanie poprawione i rozszerzone Polsko Węgierska Encyklopedia 749 cebula jadalna Cebulica dwulistna (Scilla bifolia L.) [gatunek byliny z rodziny szparagowatych. Obszar występowania obejmuje rejon Kaukazu, Azji Mniejszej sięgając do Syrii na południu, Europy południowej i środkowej. Północna granica zasięgu przebiega przez Polskę, Niemcy, Belgię, Francję. W Polsce występuje w Karpatach, rzadziej w południowej części niżu, ale jest rośliną rzadką.] – kétlevelű csillagvirág (Scilla bifolia L.) Cebulica syberyjska (Scilla siberica) [gatunek byliny należący do rodziny szparagowatych. Pochodzi z zachodniej Azji, Kaukazu i wschodniej Europy. Jest uprawiana jako roślina ozdobna, czasami zdziczała (ergazjofigofit).] – szibériai csillagvirág v. Bókoló csillagvirág (Scilla siberica) cebulowa [zupa cebulowa] – hagymaleves, hagymakrémleves cebulka [1. zdr. od cebula w zn. 1.; 2. bulwa o mięsistych łuskach, będąca organem rozmnażania wegetatywnego roślin cebulkowych; 3. korzeń włosa] – hagymácska; hajhagyma; hagyma gumó; hajgyökér [a szőrtüszőben (» a bőrfelszín hámjának betüremkedése a bőr alá) helyezkedik el.]; hajhagyma [a hajgyökér - Wersja 01 01 2017 alsó kiszélesedő része, amely körbeveszi a szőrtüsző alján elhelyezkedő hajszemölcsöt (dermal papilla)] cebulka kwiatowa – virághagyma cebulka przybyszowa – sarjhagyma cebulka tulipana – tulipánhagyma cebulka włosowa – hajhagyma; hajgyökér cebulki włosowe – hajhagymák cebulkowaty, -a, -e [1. przypominający kształtem cebulkę; 2. zob. cebulkowy w zn. 2.]; cebulkowy, -a, -e – hagymás, hagyma-, hagyma alakú; hagyma szerű, gumós cebulowaty, -a, -e [1. odnoszący się do cebulki – rośliny jadalnej; też: zrobiony z dodatkiem cebulki; 2. o roślinach: wytwarzający cebulki] – hagyma alakú, hagymaszerű; hagymás cebulowy, -a, -e – hagyma-, hagymás CEC (Centre Européen de la Culture) Europejskie Ramy Kwalifikacji [Europejskie Ramy Kwalifikacji są wspólnym europejskim systemem odniesienia, który ma powiązać Krajowe Systemy i Ramy Kwalifikacji państw Unii Europejskiej. W ERK wyszczególnionych jest 8 poziomów wiedzy, umiejętności i kompetencji opisujących efekty uczenia się. Obejmują one kształcenie ogólne (od poziomu szkoły podstawowej) i kształcenie osób dorosłych, kształcenie i szkolenie zawodowe oraz kształcenie wyższe (do poziomu studiów doktoranckich), uwzględniając kwalifikacje uzyskane zarówno drogą kształcenia formalnego, jak i pozaformalnego oraz nieformalnego.] – Centre Européen de la Culture CEC (Európai Kultúrközpont) [GENEVE alapvető gondolata szerint az uniót az európai kultúrára kell alapítani, olyan kultúrára, amely visszatükrözi az uniónak a különbözőségben megvalósuló föderalista elvét. Ennek alapján beszélhetünk a föderalizmus és a kulturális pluralizmus közötti megfelelésről. Tekintve, hogy szövetség alapja a kultúrák pluralitása, ezen csak föderalista egyesülés alapulhat. Ez az értelme és célja az Európai Kulturális Központban végzett tevékenységnek, amelyet Denis de Rougemont kezdeményezésére állított fel a hágai kongresszus.] cech [1. zrzeszenie rzemieślników jednej lub kilku podobnych specjalności; 2. siedziba tego zrzeszenia] – (ném.) cech, ceh; céh, céhszékház; céh; a középkori ipari szervezet formája, mely a városokban alakult ki, szakmai szervezetek alapján (Magyarországon a céhek 1872-ig állottak fenn); vendéglői számla (rachunek); költség Copyright © 2006-2016 SAMORZĄD NARODOWOŚCI POLSKIEJ W 17-TEJ DZIELNICY BUDAPESZTU Wydanie poprawione i rozszerzone Polsko Węgierska Encyklopedia 750 cech fryszerski – olvasztóüzem, kohóüzem cech kapeluszniczy – kalapos céh cech szewski – a csizmadiák céh cech siodlarski – nyergescéh cecha [1. element odróżniający lub charakteryzujący istoty żywe lub przedmioty, ich czynności i stany oraz zjawiska; 2. znak fabryki, zakładu, urzędu itp., umieszczany na przedmiocie; 3. filoz. niesamodzielny składnik rzeczy, dający się w niej wyróżnić tylko w drodze analizy myślowej; 4. oznaczenie na mapie położenia jakiegoś punktu nad poziomem morza; 5. zob. cechówka w zn. 1.; 6. (hist.) z dwuch wyrazów niemieckich Zieche i Zeichen spolszczona cecha, cycha, miała też dwojakie znaczenie. Z pierwszego wyrazu – Zieche – oznaczała cecha powłokę, poszewkę, futerał płócienny na pierzynę i każdy wielki wór, zwłaszcza na chmiel. W drugiem znaczeniu od Zeichen – znak, cecha oznacza piętno i narzędzie do znaczenia, np. stempel albo młotek żelazny z cyframi lub herbem do wybijania piętna na naczyniach, sprzętach metalowych, plombach, monetach, drzewie i t. d. Cechowano bydlęta inaczej, a złoczyńców piętnowano w inny sposób.] – jel, ismertetőjegy, vonás, jelleg, jellemvonás, tulajdonság, jellegzetesség; kvalitás; jellemző vonása; bélyeg, bélyegző, cégjel; (gram.) (csak magyarban) jel cecha charakteru a. charakterystyczna – jellemvonás cecha charakterystyczna – sajátság; sajátosság; jellemvonás, jellemző vonás; jellegzetesség, jellegzetes vonás cecha dominująca [dziedziczna właściwość organizmu górująca u potomstwa nad innymi cechami] – 1. szembeötlő jellegzetesség; 2. (élővilág) domináns jelleg v. tulajdonság cecha dystynktywna [jęz. cecha konieczna do identyfikacji jednostki językowej] felismerhető, világos jelleg cecha dziedziczna; cecha dziedziczona a. dziedziczona – öröklött tulajdonság; vele született jelleg cecha dzierżawcza – birtokjel cecha dźwięku określająca jego głuche brzmienie – tompaság, fojtottság cecha fabryczna – gyári jel, védjegy, jelölővas; (własciwość) tulajdonság cecha główna – főjellegzetesség cecha indywidualna – egyéni jelleg; egyéni jellegzetesség cecha istotna – alapvető jellemvonás; lényeges jel v. jellegzetesség - Wersja 01 01 2017 cecha jest dziedziczona – a jelleg v. tulajdonság v. sajátosság öröklődik cecha jest przekazywana – a jelleg v. tulajdonság v. sajátosság átadódik cecha legalizacyjna [znak na narzędziach pomiarowych, stwierdzający ich zgodność z przepisami legalizacyjnymi] – igazoló jel cecha nabyta – szerzett tulajdonság cecha osobowo-dzierżawcza – birtokos személyjel cecha recesywna [cecha determinowana przez allel recesywny danego genu. Ujawnia się w fenotypie jedynie wtedy gdy allelowi recesywnemu nie towarzyszy allel dominujący] – recesszív tulajdonság ccha semantyczna, inaczej sem [w językoznawstwie najmniejsza, nierozkładalna część znaczenia] – szemantikai tulajdonság cecha specyficzna języka – nyelvspecifikus tulajdonság cecha syntaktyczna – rag cecha uniwersalna – univerzális tulajdonság cecha wewnętrzna – belső tulajdonság cecha wrodzona – örökölt v. vele született jelleg cecha wyróżniająca – különös jel; különös jellemvonás; feltűnő jel; megkülönböztető jelleg cechą tej sztuki jest sceniczność – e darab fő jellegzetessége a színpadiasság cechmistrz [W dawnej Polsce starszy cechowy, przysięgły, "pan starszy"; ogół pełnoprawnych członków cechu rzem. (mistrzów) wybierał zwykle dwóch cechmistrzów, którzy byli zatwierdzani przez władze miejskie. Cechmistrzowie stali na czele cechu, reprezentowali go wobec władz miejskich i państwowych, przewodniczyli zgromadzeniom cechowym, sądzili sprawy cechowe, szczególnie zatargi między mistrzami a czeladnikami, kontrolowali jakość wyrobów, pilnowali przestrzegania statutów, zawiadywali majątkiem cechu, niekiedy zajmowali się pośrednictwem pracy; w zamian uzyskiwali pewne korzyści, m.in. pierwszeństwo w zatrudnianiu czeladników, czasem także wynagrodzenie pieniężne.] – céhmester; a céhek élén álló személy cechować [zaznaczać (w budownictwie zazwyczaj używane)] – jelölni, megjelölni; (charakteryzować) jellemezni; hitelesíteni (mérleget) cechowanie [umieszczanie na narzędziu pomiarowym symboli (cech) legalizacyjnych. Niektóre z tych cech mogą zabezpieczać poszczególne elementy narzędzia przed dokonaniem zmian po Copyright © 2006-2016 SAMORZĄD NARODOWOŚCI POLSKIEJ W 17-TEJ DZIELNICY BUDAPESZTU Wydanie poprawione i rozszerzone Polsko Węgierska Encyklopedia 751 legalizacji. Termin cechowania stosowany jest często niepoprawnie dla określania czynności wzorcowania przyrządu.] – bélyegzés, megjelölés; jellemzés; hitelesítés, összehasonlítás cechowany, -a, -e – megjelölt, megbélyegzett cechownia – márkázó műhely cechownica – pecsétbélyegző cechowy, -a, -e – céh-, céhbeli, a céhhez tartozó cechówka – fabélyegző-kalapács cechuje go niedokładność – jellemzi őt a pontatlanság 1 cechy [Ponieważ w dawnych wiekach, kiedy umiejętność czytania należała do rzeczy niepoślednich, każde rzemiosło musiało mieć swój znak do wywieszania przed mieszkaniem rzemieślnika, a znaki wogóle nazywano w Polsce, od niemieckiego wyrazu Zeichen – cechami, więc też i każde stowarzyszenie rękodzielników, zajmujących się tym samym procederem w danej miejscowości, połączonych razem w rodzaj bractwa, zwało się również cechem. Początek stowarzyszeń profesjonistów w południowej Europie ginie w mroku przeszłości.] – céhek cechy2 – jegyek, tulajdonságok cechy dystynktywne [cechy pozwalające na rozróżnienie] – disztinktív jegyek; megkülönböztető jegyek cechy gatunkowe – faji jegyek cechy indywidualnyje – egyéni jellegek v. jellegzetességek v. tulajdonságok cechy mammologiczne [cechy wspólne dla człowieka i innych ssaków] – ismertetőjegyek cechy nabyte [cechy wytworzone w ciągu życia jednostkowego organizmu] – az adott viszonyok hatására létrejött v. szerzett tulajdonságok (Lamarck tana) cechy odróżniające – megkülönböztető jegyek cechy osobowe – személyes jellemzők cechy palingenetyczne [cechy występujące u zarodka, odpowiadające kolejnym etapom rozwoju rodowego] – palingenetikus jelek v. tulajdonságok cechy pigmentacyjne [cechy charakterystyczne jakiegoś organizmu, warunkowane występowaniem określonych pigmentów w poszczególnych jego komórkach] – pigment v. festékanyag tulajdonságok cechy płciowe – nemi jellegek cechy przekazane dzidzicznie – örökölt jellemvonások cechy przystawania trójkątów, cechy podobieństwa trójkątów [twierdzenia podające warunki konieczne i - Wersja 01 01 2017 wystarczające do tego, aby dwa trójkąty były przystające lub podobne] – háromszögek hasonlóságának v. egybevágóságának tulajdonságai cechy redundantne [jęz. elementy funkcjonalnie zbyteczne, niepełniące określonej funkcji w języku] – redundáns tulajdonságok cechy relewantne [jęz. elementy istotne w systemie językowym, służące celom komunikacji językowej] – releváns v. döntő tulajdonságok cechy swoiste – sajátos jellegzetességek v. jellemvonások v. jellegek ceckać się [ceckać się - regionalnie: cackać się (1. obchodzić się z czymś lub z kimś czule; 2. poświęcać zbyt wiele czasu na wykonywanie jakiejś czynności); ciećkać się (regionalnie), ciaćkać się (regionalnie)] – hízelegni, rávenni (vmire) ceckać się z kim – hízelegni vkinek Cecylia [1. żeński odpowiednik imienia Cecyliusz. 2. Takie piękne imię, a ma takie dziwaczne pochodzenie. Rzymianie, jak wiadomo, nazywali siebie przezwiskami, jak na przykład Brutus, czyli Głupek, albo Naso, czyli Nochal. Był też cały ród Cecyliuszów, czyli po naszemu, Ślepaków gdyż caecus [cekus] znaczy ślepy.] – Cecilia [latin eredetű női név. Férfi párja: Cecilián. Valószínűleg a Cecília névből származik a Zille női keresztnév is. Rokon nevek még: Célia, Cicelle, Sejla.] Święta Cecylia, Cecylia z Rzymu, ros. Cecylia Rzymska, Кикилия Римская (zm. ok. 230– 231) [dziewica i męczennica chrześcijańska, święta Kościoła katolickiego i prawosławnego.] – Cecília, (más néven: Cicelle, Célia), ókeresztény szűz és mártír (†230 körül), a középkor végétől a tizennégy segítőszent egyike. [római ókeresztény szűz és vértanú, aki a középkor végén lépett a Tizennégy Segítő Szent csoportjába, s egy ártatlan fordítási hiba következtében — mely szerint az esküvőjén ő maga játszott az orgonán –, más értelmezés szerint “szíve a lakodalmi muzsika közepette is csak az Úrnak énekelt“, lett a szent zene védőszentje. 545 óta november 22-én ünnepeljük.Legendás élettörténete a már jól ismert ponyvastílusban íródott. Keresztényként nőtt föl az előkelő pogány Caecilius famíliában. Kora ifjúságában szüzességet fogadott. Szülei ennek ellenére egy Valerius nevű ifjúhoz kényszerítették. Cecília a nászéjszakán rábírta férjét, hogy ne érjen hozzá, mondván: „énnekem szent angyal szeretőm vagyon, ki nagy szorgalmatossággal őrizi az én testemet minden fertelmes bűntől, ki ha azt ismerendi, Copyright © 2006-2016 SAMORZĄD NARODOWOŚCI POLSKIEJ W 17-TEJ DZIELNICY BUDAPESZTU Wydanie poprawione i rozszerzone Polsko Węgierska Encyklopedia 752 te engemet förtelmes szeretettel illetendesz, tudjad, hogy ottan megöl tégödet…” Valerius hajlott a szóra, sőt meg is keresztelkedett. Később „égi vetélytársa” megjelent előttük, és rózsavagy liliomkoszorúval megkoronázta őket (e virágok néha Cecília attribútumai). A csodálatos virágillatot megérezve, Valerius öccse, Tiburtius is megkeresztelkedett. Nemsokára mindhárman elnyerték a vértanúság koronáját. Előbb azonban Cecília még megtérítette az őket kísérő katonákat és tisztjüket. Három vértanúkorona is ékíti fejét. Három napig tartó sikertelen próbálkozás (gőzben való megfojtás, forró olajban főzés) után le akarták fejezni. Háromszor sújtott a nyakára a hóhér, de ezt is túlélte, három napig élt még, ez idő alatt mindenét szétosztotta a szegények között, házából templomot alapított.] Cecyliusz [imię męskie pochodzenia łacińskiego. Wywodzi się od nazwy rodu Cecyliuszów] Cecilián [latin eredetű férfinév. A név alapja a Caecilianus latin szó, jelentése: a "Caecilius nemzetséghez tartozó"] Cecylka, Cesia – Cili; a Cecília beceneve Cedant arma togae! [niech oręż ustąpi przed togą! (Cycero)] – Cedant arma togae!, hordj fegyvert a tógával! [A togát csakis római polgár viselhette, aki togában járhatott, azt megvédte a római polgár joga, ahhoz lictor nem nyúlhatott, nem fenyíthette meg, halálbüntetése ellen a népgyűléshez, illetve a császárhoz fellebbezhetett, nem büntethették a megszégyenítő kereszthalállal] CEDEFOP (fr. Centre Européen pour le Développement de la Formation Professionnelle) Europejskie Centrum Rozwoju Kształcenia Zawodowego [to centrum zajmujące się kształceniem i szkoleniem zawodowym w Unii Europejskiej. W 1975 roku Rada Unii Europejskiej z inicjatywy Komisji Europejskiej utworzyła Europejskie Centrum Rozwoju Kształcenia Zawodowego CEDEFOP, jako samodzielny instytut z siedzibą w Berlinie. W 1995 Cedefop został przeniesiony do Salonik. Centrum posiada biuro łącznikowe w Brukseli. CEDEFOP jest agencją europejską, której zadaniem jest promowanie oraz rozwój kształcenia i szkolenia zawodowego w Unii Europejskiej. Spełnia także rolę centrum informacyjnego Unii Europejskiej w zakresie kształcenia i szkolenia zawodowego. CEDEFOP był jedną z pierwszych wyspecjalizowanych i zdecentealizowanych agencji europejskich, utworzonych w celu - Wersja 01 01 2017 zapewnienia specjalistycznej wiedzy naukowej i technicznej oraz możliwości wymiany poglądów między różnymi partnerami europejskimi.] – CEDEFOP (fr. Centre Européen pour le Développement de la Formation Professionnelle) Európai Szakképzés-fejlesztési Központ, azaz az Európai Központ a Szakképzés Fejlesztéséért [1975 óta foglalkozik azzal, hogy a szakoktatás és -képzés színvonalát növelje. Ennek keretein belül feladatai közé tartozik az Európai Unió munkaerő-piaci változásait előre jelző jelentések elkészítése.] cedent [wierzyciel dokonujący cesji swej wierzytelności lub innych praw na rzecz cesjonariusza] – engedményező cedet, Centralny Dom Towarowy (CDT ) [potocznie: Centralny Dom Towarowy, największy warszawski dom towarowy w dwudziestoleciu po II wojnie światowej] – (dawno) Központi Áruház (Lengyelországban) cedować [przekazać prawo do czegoś innej osobie] – (lat.) cedálni; engedményezni, (követelést) átruházni, átengedni cedowanie – engedmény, engedményezés, átengedés, átruházás Cedr (Cedrus Belon ex Trew, 1757) [1. rodzaj drzew z rodziny sosnowatych. Przedstawiciele tego rodzaju występują w rejonach górskich Azji i Afryki Północnej. Ich pierwotny areał to Himalaje i region śródziemnomorski. Rosną na wysokościach 1500-3200 m n.p.m. w Himalajach i 1000-2200 m w basenie Morza Śródziemnego. 2. wiecznie zielone drzewo iglaste, rosnące w górach krajów śródziemnomorskich; też: drewno tego drzewa; 3. drzewo z rodziny sosnowatych, spotykane w Persji, Palestynie, Himalajach i w północnej Afryce. Karpackie limby są czasem nazywane cedrami. Cedr może osiągnąć wiek około 3000 lat, wysokość około 40 metrów. Drzewo jest bardzo trwałe, wonne. Było używane do budowy świątyni Jerozolimskiej i oczyszczania trędowatych] – (gör.) cédrus (Cedrus) [a fenyők (Pinopsida) osztályában a tűlevelűek (Pinales) rendjébe, a fenyőfélék (Pinaceae) családjába és a vörösfenyőformák (Laricoideae) alcsaládjába tartozó növénynemzetség mindössze két (más szerzők szerint négy, megint mások szerint mindössze egy) fajjal.]; cédrusfa (mediterrán éghajlatot kedvelő örökzöld, tűlevelű fa) Cedr himalajski (Cedrus deodara (Roxburgh) G. Don, 1830) [gatunek drzewa z rodziny sosnowatych (Pinaceae Lindley). Rośnie Copyright © 2006-2016 SAMORZĄD NARODOWOŚCI POLSKIEJ W 17-TEJ DZIELNICY BUDAPESZTU Wydanie poprawione i rozszerzone Polsko Węgierska Encyklopedia 753 dziko w cieplejszych, górzystych i zalesionych obszarach zachodniego Afganistanu i Nepalu. Jest to najbardziej rozpowszechniony gatunek cedru.] – himalájai cédrus (Cedrus deodara) [a fenyőfélék családjába tartozó örökzöld növényfaj] Cedr libański (cedrus libani) – Libanoni cédrus (Cedrus libani, erez vagy ahrahzim) [1. A Biblia egyik leggyakrabban említett növénye, mert a fönségest, a hatalmast jelenti: az eljövendő Messiás szimbóluma. A Biblia 75 helyen említi a cédrust. Fája kemény, mellékterméke a cédrusolaj. A rablógazdálkodás következtében a kipusztulás fenyegeti . A leírások szerint I. Szethosz fáraó cédrusfát vágat a Libanonhegységben az Amon-szentély építésére, akárcsak Salamon (1 Kir 5,6—10 stb.). A bibliai szerzők, akárcsak Csontváry, valami különleges szépséget, erőt és kecsességet éreztek a fában (Zak 11,1—2; Zsolt 29,5 és 104,16); 2. Ma a cédrusok elterjedtsége igen kicsi, a Földön négy faja él: az Atlaszhegységben, a Himalájában, a Libanonhegységben és Ciprus szigetén. Fája kemény, mellékterméke a cédrusolaj. A rablógazdálkodás következtében a kipusztulás fenyegeti a Cedrus libanit, melynek néhány, több ezer éves példánya rendkívül nagy hatást gyakorolt Csontváryra. A faj a Biblia egyik leggyakrabban említett növénye, ami annál is inkább érthető, mert gyakran Izraelt és annak népét szimbolizálja. Van Deursen könyvében – van Deursen, A. (1971): A Biblia világa képekben. 128 p. – említi (80. p.), hogy I. Szethosz fáraó is vágat cédrusfát a Libanon-hegységben az Amon-szentély építésére, akárcsak Salamon (1 Kir 5,6—10 stb.). A bibliai szerzők, akárcsak Csontváry, valami különleges szépséget, erőt és kecsességet éreztek a fában (Zak 11,1—2; Zsolt 29,5 és 104,16).] Csontváry Kosztka Tivadar: Magányos cédrus (1907) Cedron [Potok Cedron] – (biblia) Cedron patak cedrowina [drewno cedrowe; cedrówka] – cédrusfa cedrowy, -a, -e – cédrus-, cédrusfa-, cédrusfából való cedrowa żywica – cédrusgyanta - Wersja 01 01 2017 cedrowe drzewo – cédrusfa ceduła [1. publikowany codziennie urzędowy wykaz kursów walut, papierów wartościowych lub cen towarów, będących przedmiotem transakcji giełdowych; 2. spis przedmiotów przyjętych do przesłania pocztą lub przewozu jakimś środkiem transportu; 3. wykaz sprzedanych biletów sporządzony przez obsługę pociągu; 4. spis liter, cyfr i innych znaków danego kroju pisma], cedułka – cédula, jegyzék, jegy, kimutatás; levél, lap, irat ceduła eksportowa – exportjegyzék ceduła giełdowa – tőzsdejegyzék; árfolyamjegyzék ceduła kursowa – árfolyamjegyzék cedułkowy, -a, -e – cédula-, cédulás, cédulával kapcsolatos cedułowy, -a, -e – jegy-, jegyzék-; jeggyel v. jegyzékkel v. irattal kapcsolatos; jegyes cedzak [1. naczynie kuchenne o dziurkowanym dnie, służące do odcedzania; 2. sieć rybacka w kształcie worka] – tésztaszűrő, szűrő cedzakowy, -a, -e – szűrőcedzać (zob. cedzić) – szűrni cedzenie – szűrés, átszűrés, megszűrés cedzić [1. przepuszczać płyn przez filtr, sito itp. w celu oczyszczenia go lub oddzielenia części stałych; 2. pić jakiś płyn powoli, z przerwami; też: przelewać jakiś płyn powoli; 3. wymawiać słowa bardzo wolno, z przerwami] – szűrni, átszűrni, megszűrni; átereszteni; húzni, nyújtani cedzić coś – szűrni v. leszűrni vmit cedzić mleko – tejet megszűrni cedzić słowa – nyújtja szavait cedzić słowa przez zęby – megrágja a szót cedzić się [o płynie: być cedzonym] – szűrődni, átszűrődni cedzidło (cedzik) [1. przyrząd do cedzenia; 2. zbiornik na ciecz z wymiennym sitowym dnem, pokrytym tkaniną filtracyjną] – szűrő cedzidłowy, -a, -e – szűrőcedziny [osad pozostały po odcedzeniu czegoś] – üledék, maradék (a szűrőben) cedzonka – szüredék, szűret, leszűrt folyadék CEENet (Central and Eastern European Networking Association) [stowarzyszenia podmiotów tworzących akademickie sieci komputerowe we wszystkich krajach Europy centralnej i wschodniej, bałkańskich, zakaukaskich i zakaspijskich] - CEENET Central and Eastern European Networking Association Copyright © 2006-2016 SAMORZĄD NARODOWOŚCI POLSKIEJ W 17-TEJ DZIELNICY BUDAPESZTU Wydanie poprawione i rozszerzone Polsko Węgierska Encyklopedia 754 (Közép és Kelet-Európai országok Hálózati Szövetsége) cephalo- (e.cefalo-) [główkowy] – cephalo(e.cefalo-), fej(szóösszetételben); szóösszetételek előtagjaként az utótagnak a fejjel kapcsolatos voltát jelöli; feji, fejCefalotus bukłakowaty (Cephalotus follicularis) [gatunek rośliny owadożernej z monotypowego rodzaju Cephalotus i rodziny Cephalotaceae. Występuje endemicznie w południowo-zachodniej Australii, na obszarze od wybrzeża do 50 km w głąb lądu i na odcinku około 400 km pomiędzy miastami Albany i Busselton. Gatunek odkryty został w 1791 przez botanika Archibalda Menziesa podczas ekspedycji naukowej.] – Ausztrálkancsó (Cephalotus follicularis) Cefat [miasto Cefat w Górnej Galilei] – Céfát (kitekintés, őrhely) [Kánaánita város, a Holttenger déli végétől mintegy 35 km-nyire délnyugatra, Júda és Simeon törzse lerombolta és a "Horma" nevet adta neki (Bír 1,17).] Cafenat-Paneah (Józef w Biblii) – CafenátPaneáh (a "Világ Megmentője" [az élet megtartója vagy kenyere; az élők eledele; bővölködés az életben). - Ezt az egyiptomi nevet kapta József (1) a fáraótól, mikor annak fontos álmait megfejtette, és a börtönből magas polcra került (1Móz 41,45).] cegielnia [wytwórnia cegły oraz innych materiałów budowlanych z gliny] – téglagyár, téglaégető cegielniany, -a, -e – téglagyári cegielnictwo [przemysł cegielniczy; też: rzemiosło ceglarskie] – téglagyártás cegielniczy, -a, -e – téglagyári, téglaégetői cegielnik [1. robotnik wyrabiający cegły; 2. daw. właściciel cegielni] – téglagyáros; (ceglarz) téglaégető, téglagyári munkás cegiasty, -a, -e [czerwony z pomarańczowym odcieniem] – téglavörös, téglaszínű cegiełka – kis tégla, téglácska cegiełki [goździk brodaty] – Törökszegfű (Dianthus barbatus) cegiełkować [czyścić, ścierać coś cegłą] – brikettezni; tégla alakú csomagot készíteni; tégla alakúra préselni ceglany, -a, -e [1. zbudowany z cegły; 2. zob. ceglasty] – tégla-, téglából készült, téglából való ceglany mur – téglafal ceglana podłoga – téglapadló [burkolat, mintásan v. kötésben lerakott, lapjára fektetett, esetleg élére állított téglákból, homokaljzatba fektetve, mészhabarccsal kitöltve] - Wersja 01 01 2017 ceglarka – téglagyári munkásnő; téglagyártó gép ceglarski, -a, -ie – téglaipari, réglagyártási ceglarstwo [1. wyrób cegieł; 2. rzemiosło, zawód ceglarza] – téglaégetés, téglagyártás ceglarz [1. pot.; zob. cegielnik; 2. pot. robotnik noszący cegły na budowie] – téglaégető ceglasty, -a, -e [czerwony z pomarańczowym odcieniem] – téglavörös, téglaszínű ceglasty rumieniec – halvány pír cegła [1. materiał budowlany w postaci prostopadłościanów z gliny i piasku; też: kostka takiego materiału; 2. kawałek jakiejś masy mający kształt prostopadłościanu; 3. książka, która leży w księgarni, nie znajdując nabywców; 4. książka o dużej objętości, często nieciekawa; 5. pierwszą wzmiankę o cegle spotykamy w I Moj. 11;3. Ma dość ważne miejsce w rozpoczęciu cywilizacji, której człowiek stał się niewolnikiem. Cegła jest wytworem ludzkim i w symbolice Pisma Świętego zajmuje inne zastosowanie niż kamień nieobrobiony, który nie był splugawiony. W Egipcie Izraelici wyrabiali cegłę, jedli dobrze i nie dbali o sprawy duchowe. Tęsknili za tym życiem, gdy byli na puszczy. Chyba nie trudno jest spostrzec, że i dzisiejsze chrześcijaństwo więcej poświęca starań pięknym budowlom niż sprawom duchowym. Z cegieł budowano także ołtarze pogańskie na wyżynach. Niektóre z tych cegieł można spotkać w dzisiejszych muzeach] – tégla [agyagból égetett építőanyag] cegła ceramiczna [cegła wyrabiana z gliny i piasku] – kerámiatégla cegła drążona – 1. üres tégla; 2. kupáscserép cegła dynasowa [cegła ogniotrwała, wykonana z krzemionki i substancji wiążących] – tűzálló tégla cegła dziurawka [cegła ceramiczna z otworami przelotowymi] – likacsos tégla cegła gzymsowa – párkánytégla cegła kominowa [cegła ceramiczna w kształcie wycinka koła, stosowana do wyrobu kominów wolno stojących] – kéménytégla cegła maszynowa – géptégla cegła niepalona – nyers tégla cegła ogniotrwała – tűzálló tégla cegła palona – égetett tégla cegła spadła z dachu – leesett egy tégla a tetőről cegła szamotowa [cegła ceramiczna ogniotrwała stosowana do budowy pieców] – samott tégla cegła z gliny – vályogtégla Cejlon (syngaleskie Śrī Lankā, tamilskie Ilankai, ang. Ceylon) [druga co do wielkości wyspa Copyright © 2006-2016 SAMORZĄD NARODOWOŚCI POLSKIEJ W 17-TEJ DZIELNICY BUDAPESZTU Wydanie poprawione i rozszerzone Polsko Węgierska Encyklopedia 755 leżąca na Oceanie Indyjskim, na południowy wschód od wybrzeży Indii, od których oddzielona jest cieśniną Palk. Wyspa ma powierzchnię 65,6 tys. km².] – Ceylon [Ismertté Ceylon néven lett a latin Selan név alapján, mely 1972-ig volt érvényben, akkor lett hivatalosan Srí Lanka.] Cekauz (z niem. Zeughaus) [1. (wojsko) staropolski arsenał; 2. (wojsko) cekhauz, zbrojownia; 3. budynek przeznaczony na skład wszelkich rynsztunków wojennych. Przechowywano w nim zwłaszcza działa, łoża, kule, prochary i wszelkie przybory wojenne i broń ręczną. Cekauzami w Polsce nazywano to, co gdzieindziej arsenałami. Każde miasto warowne i w większych miastach każdy cech, każdy zamek królewski czy prywatny miał swój cekauz w oddzielnym budynku, lub w baszcie na to przeznaczonej.] – céhház, a céh székhelye; a céhről elnevett bástya (pl. Halászbástya); (dawno) fegyvertár; (zbiór) fegyvergyűjtemény; arzenál cekin [1. okrągła, błyszcząca, kolorowa blaszka z dziurką do przewlekania nici, używana do ozdabiania strojów; 2. złota moneta włoska, późniejszy dukat; 3. daw. duży, płaski kolczyk] – (ol.) zeccino (régi velencei aranypénz); csecsebecse cekin, cekiny [1. okrągła, błyszcząca, kolorowa blaszka z dziurką do przewlekania nici, używana do ozdabiania strojów; 2. złota moneta włoska, późniejszy dukat; 3. daw. duży, płaski kolczyk; 4. Gwarancja modnego błysku. Cienkie, okrągłe, dawniej złote lub srebrne blaszki, z dziurką do przewlekania nitki przytwierdzającej ją do podłoża haftu. Obecnie cekiny są wytwarzane z wielokolorowych mas plastycznych imitujących dawny luksus i oferowane na całych powierzchniach tkanin. Najpopularniejszy sposób tworzenia efektu roziskrzenia, migotania na powierzchni tkaniny.] – nyakék; gyöngynyakék; nyaklánc; gyöngysor; (dawno) olasz aranypénz cekinowy, -a, -e – nyakékcekker (węg.) – (ném.) cekker; bevásárló táska (teczka do zakupów) ceklarz [1. daw. pachołek pełniący służbę przy burmistrzu, pilnujący porządku w mieście; 2. sługa miejski do chwytania i bicia winnych, wyraz spolszczony z niem. Zirkler – stróż nocny miejski, który Niemcy utworzyli ze słowa łac. circare – krążyć, obchodzić, a od którego pochodzą także nasze cyrk i cyrkiel.] – (dawno) városi szolga, éjjeliőr - Wersja 01 01 2017 ceklarski, -a, -ie – éjjeliőrcel [1. to, do czego się dąży; 2. to, co ma czemuś służyć; 3. miejsce, do którego się zmierza; 4. przedmiot lub osoba, których dotyczą zamierzone działania; 5. obiekt, do którego się strzela; 6. daw. muszka broni palnej; 7. celik, celownik (do mierzenia przy strzelaniu z broni ręcznej skałkowej) znajdował się na tylnej części lufy karabinków i pistoletów jazdy polskiej, u broni zaś piechotnej na górnym bączku ruchomym] – 1. (wojsko) cél, célpont, céltárgy, célpont, céltábla; 2. cél, végcél, célkitűzés [w celu v. celem + B.: vmi érdekében, céljából, végett]; 3. cél, feladat; szándék cel bliższy – közelebbi cél cel dalszy – távolabbi cél cel drugorzędny – mellékcél cel maszkowany – álcázott cél cel nie osłonięty – szabad cél (nem takart cél) cel nieruchomy – nyugvó célpont cel odkryty – nyílt cél cel ostateczny, cel ostatny – végcél, végső cél cel perspektywiczny – távlati cél cel poboczny – mellékcél cel podróży – úti cél, utazási cél, az utazás célja cel ruchomy – mozgó cél cel stały – álló célpont cel taktyczny – harcászati cél cel uboczny – mellékcél cel uświęca środki [można stosować wszystkie metody, żeby tylko osiągnąć cel] – a cél szentesíti az eszközt cel życia – életcél cela [1. izba więzienna lub klasztorna; 2. pomieszczenie więzienne lub klasztorne; 3. w starożytności: pomieszczenie z posągiem bóstwa, stanowiące część świątyni rzymskiej; cella] – (lat.) cella (kamra), falakkal határolt négyszögletes zárt tér, az ókori paloták térgyegysége, amelyet egymás mellé sorozva építettek a király v. a királynő udvara körül; (vall.) a görög és római templomok kisméretű szentélye, ahol az istenszobrot őrizték; börtöncella, börtönhelyiség, zárka; kis szoba, fülke (főképp kolostorokban); (műszaki) rekesz; tartály, készülék környezettől elszigetelt része, rekesze cela aresztancka – fogda, (őrizetes) cella cela klasztorna – szerzetescella cela pojedyncza – magánzárka cela skazańców – siralomház cela śmierci – siralomház cela więzienna – börtöncella Copyright © 2006-2016 SAMORZĄD NARODOWOŚCI POLSKIEJ W 17-TEJ DZIELNICY BUDAPESZTU Wydanie poprawione i rozszerzone Polsko Węgierska Encyklopedia celadon [1. sentymentalny kochanek; 2. szkliwo porcelanowe zielonkawe lub oliwkowe] szeladon (francia eredetű szó: egy népszerű, régi francia regény, Urfé Honoré Astrée címü idilljének főhőse Celadon, aki különleges, világoszöld ruhákat viselt); epekedő, szerelmes ficsúr; a Távol-Keleten használt világoszöld színű kerámiamáz 756 celadon celare [zob. ukrywać] – (lat.) celare; elrejtni, eltitkolni, elbújtatni, eltakarni Celare fraudem fraus est [1. zatajenie oszustwa jest też oszustwem; 2. ukrywanie oszustwa to oszustwo] – (lat.) Celare fraudem fraus est; az eltitkolás – mely valamely információ visszatartása, tényleges valótlanság állítása nélkül – is csalás cele kariery zawodowej – karriercélok cele społeczno-gospodarcze – társadalmigazdasági célok Celebra (z łac. celebritas, celebratio) [liczne zgromadzenie ludu, uroczystość, solenność, festyn. W liturgice celebra znaczy uroczyste odprawianie jakiego obrzędu, zwłaszcza mszy św., np. z djakonem i subdjakonem.] – (dawno) népi ünnep, összejövetel, fesztivál stb. celebrant, celebrans [kapłan albo biskup, odprawiający uroczyście, t. j. z okazałością kościelną nabożeństwo.] – (lat.) celebritas; híresség, előkelőség; miséző pap, celebráns celebrować [1. obchodzić uroczyście jakieś ważne wydarzenie; też: robić coś z namaszczeniem i przesadną powagą; 2. odprawiać nabożeństwo w sposób szczególnie uroczysty] – (lat.) celebrálni, végezni, tartani; ünnepélyesen végezni vmit; misét mondani, misézni; (átv.) megülni, celebrálni, ünnepelni celebrowanie – celebrálás, misemondás Celebryta (dawniej spotykana również forma celebryt – obecnie nienotowana przez słowniki), [rodz. żeński celebrytka, l.mn. celebryci (ang. celebrity, z łac. celebrare) [1. termin odnoszący się do osoby często występującej w środkach masowego przekazu i wzbudzającej ich - Wersja 01 01 2017 zainteresowanie, bez względu na pełniony przez nią zawód (choć najczęściej są to aktorzy, piosenkarze, uczestnicy reality show, sportowcy czy dziennikarze). 2. Zgodnie z definicją sformułowaną przez Daniela Boorstina w 1961 roku celebryt to osoba, która jest znana z tego, że jest znana. Słowo celebryt nie jest dokładnym synonimem gwiazdy, sławy, idola, autorytetu. Ze względu na możliwość szerokiego oddziaływania społecznego celebryci wykorzystywani są w działaniach reklamowych.] – celeb [a 21. század első évtizedében divatossá vált, főleg a médiában használatos szó, amely a celebritás (angolul: celebrity - jelentése: híresség, hírnév, híres ember, ismert személyiség.) rövidüléséből származik. ― Elsődleges jelentése: felkapott, „ünnepelt” híresség. A celebek között találunk többek között filmsztárokat, színészeket, sportolókat, énekeseket, popegyüttesek tagjait, tévés személyiségeket, valamint – ritkábban – írókat, de akár bűnözőket is.] celeritas (szybkość) – (lat.) celeritás; gyorsaság, sebesség Celeron [1. rodzina procesorów firmy Intel przeznaczona na rynek niskobudżetowy. Nazwa pochodzi z łac. celer, czyli szybki. Cechą charakterystyczną tych procesorów (w porównaniu do procesorów Pentium) jest mniejsza ilość pamięci podręcznej. Przekłada się to na znaczne zmniejszenie ceny takich układów, ponieważ produkcja pamięci SRAM (stanowiącej pamięć podręczną) jest stosunkowo droga. 2. nazwa procesora produkowanego przez Intel, nie dysponującego tak dużą mocą obliczeniową jak Pentium II. Procesory Celeron są instalowane w stacjach roboczych i popularnych serwerach klasy podstawowej. Tak jak Pentium II procesory Celeron są oparte na mikroarchitekturze P6.] – Celeron [Celeron márkanév az Intel által használatos, főként az olcsó árfekvésű számítógépekbe szerelhető processzor elnevezése. Az úgynevezett x86-os szériába tartozó, 32 bites programok futattására felkészített egységek alacsony áruk mellett valamivel gyengébb teljesítményűek, mint drágább társaik. Általában kevesebb cache memóriával és letiltott funkciókkal rendelkeznek, jóllehet egy-egy sorozat időnként kézi beállításokkal nagyszerűen tuningolható. Az első celeronokat 1998 áprilisában mutatták be, melyek még a Pentium II alapjaira épültek. Később a Pentium III, Pentium M, valamint az Intel Copyright © 2006-2016 SAMORZĄD NARODOWOŚCI POLSKIEJ W 17-TEJ DZIELNICY BUDAPESZTU Wydanie poprawione i rozszerzone Polsko Węgierska Encyklopedia 757 Core 2 csökkentett képességű változataiként került ki a piacra.] celesta (zob. czelesta) – (zene) celesta, cseleszta; zongoraszerű hangszer; acélrudacskákból álló zongoraszerű ütőhangszer celibat [1. bezżenność duchownych w niektórych religiach; 2. wstrzemięźliwość płciowa] – (lat.) coelibatus, celibátus, coelibatus, cölibátus; kötelező (papi) nőtlenség (különösen a római katolikus papoké) [a pápák a IV. században elrendelték, de csak VII. Gergely vitte keresztül (1074); a keleti papok fölszentelés előtt megnősülhetnek] celibatowy, -a, -e – (lat.) celibátusi Celina [imię żeńskie pochodzenia łacińskiego. Wywodzi się od słowa cealum oznaczającego "niebo". Imię to pojawiło się w Polsce dopiero w XIX wieku, występowało i nadal występuje rzadko.] – Celina [angol eredetű női név. Valószínűleg a latin eredetű Celesztina származéka, vagy a Marcella becézett változata.] Celinka, Cela – a Celina beceneve celka – cellácska celka furtiańska – portásfülke celkowy, -a, -e [przymiotnik od: celka] – cella-, cellás celkowy system więzienny – cellás fegyházrendszer cella [główna część świątyni rzymskiej, mieszcząca posąg bóstwa] – cella [(latin kamra, fülke szóból) a görög és római templomok falakkal elhatárolt belső része, ahol a kultuszszobor állt.] Cella Septichora (Pecz) – Cella Septichora [Ovális alaprajzú tér köré épített hétkarélyos elrendezés az ókeresztény temetőben. Pécs (Sopianae), közvetlenül a Káptalani Levéltár és Plébánia épületének keleti oldalánál található, a föld alatt. Használatának jellege még nem tisztázott. Nevét hétkaréjos alaprajzáról kapta. 1938-ban tárták fel, majd visszatemették.] Cella Trichora (Pecz) – Cella Trichora [Háromkarélyos tér, általában egy négyzet, de lehet kör alaprajzú középtér körül. Pécs, a székesegyház nyugati oldalánál található. 1922-ben került elő. Részben feltárták. Használatának kora és jellege nem tisztázott. Nevét háromkaréjos alaprajzáról kapta. Függönymintás falfestményrészletek maradtak fenn benne, melyek állapota a vizesedés okán folyamatosan romlik. Nem látogatható.] cello [wym. czello] (wiolonczela) – [(ol.) violoncello] (ol.) cello, cselló; (zene) gordonka, (cigányzene) kisbőgő; négyhúros - Wersja 01 01 2017 baritonszínezetű vonós hangszer (C, D, G, A-húr); a brácsánál egy oktávval mélyebb celnictwo [ogół czynności związanych z pobieraniem ceł] – vámügy celniczka [pracownica urzędu celnego] – vámosnő, pénzügyőrnő celnie – jól irányzottan, telitalálattal, pontosan célzott celnicy [poborcy cła i podatków na rzecz znienawidzonych w Palestynie Rzymian, słynący z żądzy zysku i nieuczciwości.] – (bibl.) vámosok celniczka – vámtisztviselő (nő) celnik [1. pracownik urzędu celnego pobierający cło; 2. daw. urzędnik ściągający podatki; 3. daw. dzierżawca podatków; 4. człowiek, który wydzierżawił od władz rzymskich prawo na zbieranie podatków (cła, czynszu). Po czym i on sam wydzierżawił pewne odcinki tej pracy innym celnikom. Przy tym wszystkim było dużo oszustwa i dlatego celnicy mieli marną opinię u ludzi w tamtych czasach. Apostoł Mateusz był celnikiem przed rozpoczęciem naśladowania Pana; 5. człowiek, który wydzierżawił od władz rzymskich prawo na zbieranie podatków (cła, czynszu). Po czym i on sam wydzierżawił pewne odcinki tej pracy innym celnikom. Przy tym wszystkim było dużo oszustwa i dlatego celnicy mieli marną opinię u ludzi w tamtych czasach. Apostoł Mateusz był celnikiem przed rozpoczęciem naśladowania Pana] – vámos, vámszedő; pénzügyőr; vámtiszt, vámtisztviselő, vámőr, finánc celność – pontosság, helyesség, valaminek találó volta celność ognia – a lövés pontossága, találati biztonság celny1, -a, -e [1. trafiający do celu; 2. trafiający w sedno] – jól célzott, jól irányzott, találó (dokładny) pontos, (trafny) találó, helyes; kitűnő, nagyszerű; remek, kiváló celny2, -a, -e (znakomity) – nagyszerű, remek, pompás, kitűnő, kiváló celne dzieło – remekmű celny pisarz – kiváló író, remekíró celny strzał – jól irányzott lövés; találat; pontos lövés celny3 – vám- [rewizja celna: vámvizsgálat; urząd celny: vámhivatal, taryfa celna: vámtarifa; odprawa cela: vámvizsgálat; opłata cela: vám]; vámmal kapcsolatos celpa [rodzaj kaftana modnego u kobiet za Augusta III. Noszony był z kanaflami, czyli złotymi lub srebrnymi guzikami] – (daw) női díszes öltözék (arany v. ezüst Copyright © 2006-2016 SAMORZĄD NARODOWOŚCI POLSKIEJ W 17-TEJ DZIELNICY BUDAPESZTU Wydanie poprawione i rozszerzone Polsko Węgierska Encyklopedia 758 gombokkal) III. Szász Ágost (1696-1763) korában Celsjusz [Anders Celsius (Celsjusz) (1701-44), szwedzki fizyk i astronom] – Celsius (Anders Celsius (1701-44) svéd csillagász, fizikus és utazó) [Skala Celsjusza to skala termometryczna (od nazwiska szwedzkiego uczonego Andersa Celsiusa, który zaproponował ją w roku 1742).] celobioza (C12H22O11) [dwucukier, zbudowany z dwóch cząsteczek D-glukozy, połączonych wiązaniem β-1,4-glikozydowym. Jest to jednostka strukturalna celulozy i produkt jej hydrolizy. Jest to dwucukier redukujący, nie występujący powszechnie w stanie wolnym w roślinach, lecz jest przejściowym produktem degradacji celulozy. Jest sacharydem nieprzyswajalnym przez człowieka.] – cellobióz [egy fontos redukáló diszacharid. A természetben szabad állapotban, sem glikozidok alakjában nem fordul elő. Jelentőségét az adja, hogy a cellulóz építőeleme. A neve is a cellulózból ered.] celofan [przezroczysta folia] – (lat.-gör.) celofán, cellofán; csomagolásra használt, vékony, átlátszó műanyag celofanowy, -a, -e – celofáncelować (celuje) [I. 1. mierzyć do celu; 2. pot. starać się trafić na jakiś moment; II. wyróżniać się w czymś] – célozni, bemérni a célt; kitűnni, élen járni celować (celuje) do czego – célozni (vre), célba venni (vt); celować do kogoś/czegoś – célba venni vkit/vmit celować w czym – kitűnni, élen járni, első (vmiben) celować do czego – célozni vmire celować do kogo ze strzelby – célbavenni vkit (fegyverrel) celować w co – célba venni vmit celować w czym – kitűnni vmiben celować w nauce – élen jár a tudományokban celować zdolnościami – kitűnik képességeivel celowanie – irányzás, célzás celowanie bezpośrednie – (wojsko) közvetlen irányzás celownica [1. pomocnicza lunetka astronomiczna, używana przy fotografowaniu ciał niebieskich; 2. przyrząd do oznaczania kierunku na stole mierniczym] – irányzék celowniczy, -a, -e – irányzó, célzó; (wojsko) irányzó celowniczy nastawił działo – az irányzó beállította a löveget; beirányította a löveget celownik (łac. dativus) [1. trzeci przypadek deklinacji, odpowiadający na pytania: - Wersja 01 01 2017 komu? czemu?; też: forma wyrazowa tego przypadka; 2. forma używana jako dopełnienie dalsze (Kasia dała Ali prezent) oraz do oznaczania celu pożytku lub szkody (np. dzieci zepsuły mu telewizor mu nie dotyczy tu bezpośrednio akcji, a jedynie jej skutków). W języku niemieckim i greckim spełnia rolę narzędnika na zasadzie tzw. synkretyzmu przypadków.] – részes eset, részes határozó eset (R) [latinul dativus (a dō, dăre ’adni’ igéből); a ragozó nyelvekben a nyelvtani esetek egyike, amely a mondatban általában a részeshatározó szerepét tölti be. Tágabb értelemben valamely személy vagy dolog felé irányuló vagy azzal kapcsolatos cselekvést vagy történést jelöl; precízebben a helyviszonyok közül a lazábban behatárolható irányt (szemben a pontosabb célt jelölő tárgyesettel). A magyarban a nak/-nek esetrag, vagy a részes névmás (nekem, neki stb.) fejezi ki: Adtam egy könyvet Péternek. Adtam neki egy könyvet.] celownik [1. przyrząd w broni palnej służący do celowania; 2. urządzenie w aparacie fotograficznym do ustalania granic fotografowanego obrazu; 3. urządzenie pozwalające stwierdzić kolejność zawodników na mecie; 4. urządzenie stosowane w przyrządach geodezyjnych do nakierowywania kątomierza na oddalony przedmiot] – irányzék (fegyvernél); (sport) célrúd, célkaró; (fényképezőgépen) kereső celownik przeciwlotniczy – légvédelmi irányzék celownik ramkowy – keretes irányzék celownikowy, -a, -e – irányzék-; részeshatározó; datívusos, részes; rúd-, célrúdcelowo – célszerűen, helyesen, megfelelően; (umyślnie) szándékosan, célzatosan celowość – célszerűség, (zamysł) szándékosság celowy, - a, -e [zrobiony w określonym celu] – célszerű, céltudatos, helyes; (umyślny) szándékos, célzatos celowa dzialalność – célratörő tevékenység celowa działalność człowieka – az ember célratörő tevékenysége Celozia srebrzysta odm. grzebieniasta (Celozia argentea var. cristata Kuntze) – Tarajos celózia (kakastaréj) (Celozia argentea var. cristata) Celozja srebrzysta, grzebionatka właściwa, celozja grzebieniasta, koguci grzebień (Celosia argentea) [gatunek rocznej rośliny z rodziny szarłatowatych. Roślina rozpowszechniona jako chwast w strefie tropikalnej i zwrotnikowej o trudnym do ustalenia regionie pochodzenia Copyright © 2006-2016 SAMORZĄD NARODOWOŚCI POLSKIEJ W 17-TEJ DZIELNICY BUDAPESZTU Wydanie poprawione i rozszerzone Polsko Węgierska Encyklopedia 759 (prawdopodobnie Indie).] – magyarparéj v. kakastaréj (Celosia argentea) [a szegfűvirágúak rendjének (Caryophyllales), a disznóparéjfélék családjának (Amaranthaceae) Celosia nemzetségébe tartozó faja. Nevét jellegzetes, ellaposodott, tetején hullámos-karéjos, kakastaréjra emlékeztető virágzatáról kapta. Hazánkban igen közkedvelt dísznövény, falusi kertekben nagyon gyakori, hisz a sok más kerti növénnyel ellentétben igen igénytelen, palántázni nem kell, csak magról vetni, s azt is csak általában egyszer, hisz következő évben az ősszel elhullott magok kikelnek. Virágzata sokféle színű lehet: a zöldestől egészen a sötétbordóig. Szára vaskos, lédús, levelei szórtan állnak a száron. Színe világoszöld, hajtása sima tapintású, szőröket nemigen visel. Magassága elérheti a 60– 80 cm-t is. Az európai kertekben már a reneszánsz korban is ültették ezt a növényt, a barokk kertművészet is igen kedvelte. Régi füveskönyvekben is igen gyakran ábrázolták.] celstad, celsztad (z niem. Zielstatt) [strzelnica, miejsce, plac strzelania do celu, służące bractwom kurkowym po miastach (ob. Kurkowe towarzystwa)] – (dawno) lövészklub, céllövölde, lövészegylet Celsae graviore casu decidunt turres. - Celsae graviore casu decidunt turres; Recsegőbb robajjal dőlnek le a nagy tornyok. (Horatius) Celt [członek jednego z ludów indoeuropejskich] – kelta celta [namiot; namiot żołnierski] – [Słowniczek języka śląskiego] sátor celtycki, -a, -ie – kelta celta [tkanina używana na namioty, płaszcze, plandeki itp.] – sátorponyva, vízhatlan vászon celtowy, -a, -e – sátorponyvacelująco – példásan celujący, -a, -e [wzorowy] – minta-; példaadó, példamutató, példás, példa-; mintaszerű; találó, kiváló; kitűnő; jeles - Wersja 01 01 2017 celujący [zob. ocena celująca] – kitűnő, kiváló, példás celujący uczeń – kiváló tanuló, éltanuló celuje w naukach – kitűnik, első a tanulásban cellula [komórka (łac. cellula)]– (lat.) cellula; sejtecske celuloid [1. przezroczyste, termoplastyczne tworzywo sztuczne; 2. przezroczyste tworzywo sztuczne] – (lat.-gör.) celluloid; őrölt lőgyapotból (kollódiumgyapotból) és kámforból sajtolt, szaruszerű, sokféle alkalmazású tűzveszélyes műanyag (pl. filmszalag anyaga); kemény, rugalmas szarupótló anyag, vízben nem oldódik, de erősen gyúlékony (szigetelő, könnyen feldolgozható) celul(o)- [pierwszy człon wyrazów złożonych, wskazujący na ich związek znaczeniowy z komórką zwierzęcą lub roślinną] – celluloceluloidowy, -a, -e – celluloid-, celluloidból való celuloza [1. materiał budulcowy tkanek roślinnych; 2. główny składnik budulcowy roślin, podstawowy składnik papieru, klejów, lakierów, celofanu, błon fotograficznych i sztucznego jedwabiu; 3. Celuloza, błonnik, (C6H10O5)n, polisacharyd składający się z łańcuchów zawierających do kilkunastu tysięcy reszt D-glukozy, połączonych wiązaniem glikozydowym w położeniach 1,4.] – (lat.gör.) cellulóz, cellulóze; növényi sejtfal anyaga, áttetsző, szagtalan, színtelen (rendszerint gyapotból állítják elő, a papírgyártás fontos alapanyaga) [A magasabbrendű növények sejtfalának nagy részét alkotja, de előfordul alacsonyabbrendű növényekben is. A legnagyobb mennyiségben előforduló szerves anyag a Földön.] Cellulóz: A növények vázanyaga, a cellulóz Földünkön a legnagyobb menynyiségben megtalálható szénvegyület, amelyb?l évente tízmilliárd tonnányi képz?dik. A fa 40%-a, a gyapot 50%-a, a len és a kender 80%-a. A vatta és a papír szinte 100%-ban cellulózmolekulákból áll. A cellulóz a magasabb rend? növények sejtfalának f? alkotórésze, de van bel?le az alacsonyabb rend? növényekben és állatokban is. Néhány baktérium ugyancsak képes cellulózt el?állítani. A cellulóz egy összetett szénhidrát. Képlete (C6H10O5)n. Béta-glukózból származtatott poliszacharid. A tiszta cellulóz fehér színű, szobahőmérsékleten szilárd anyag. Vízben, híg savban, híg lúgban és szerves oldószerekben nem oldódik, ezért kiváló vázépítő. A cellulóz molekulájában béta-glükózegységek változó térállásban (alsó és felső) kapcsolódnak össze, és lánc-alakúvá formálódnak. A hosszú láncmolekulák hidrogénkötésekkel kapcsolódnak össze, melyek fonalszerűvé teszik a növényi rostokat. Ez annyira ellenálló, hogy csak tömény Copyright © 2006-2016 SAMORZĄD NARODOWOŚCI POLSKIEJ W 17-TEJ DZIELNICY BUDAPESZTU Wydanie poprawione i rozszerzone Polsko Węgierska Encyklopedia 760 savakkal lehetséges a bontása. Tömény savval főzve először cellobiózra, majd a cellobióz szőlőcukorra bomlik.A tömény sósavon kívül csak néhány gomba, baktérium és rovar képes bontani. A kérődző állatok emésztőrendszere jellemzően tartalmaz olyan mikroorganizmust, mely lebontja a cellulózt. A termőtalajban is léteznek cellulózbontó baktériumok, melyek a cellulózt humusszá alakítják. Növényekből vegyi eljárással, a kísérőanyagok kioldásával technikai cellulózt állítható elő. Nagy mennyisében állítják elő főleg fából, de szalmából és más növényekből is. A kísérőanyagoktól mentes cellulóz előállítása a fából nem oldható meg biztonsággal, mert kísérőanyagaival, főleg a ligninnel és a hemicellulózokkal szövedéket képez. E kísérőanyagok megfelelő vegyszerekkel kioldhatók ugyan, de eközben a cellulóz kisebbnagyobb mértékben változik. celuloza siarczynowa – (vegyt.) szulfitcellulóz celuloza zapalny – gyúlékony cellulóz celulozowy, -a, -e – celluloze-, cellulozéval kapcsolatos celulozowa wata – papírgyapot cembalo [czyt. czembalo] [klawesyn] – (ol.) clavicembalo, csembaló, (zene) a XVIXVIII. században használt ütőhangszer, a zongora elődje cembrować [umacniać ściany lub brzegi zbiorników wodnych] – kideszkázni, ácsolni, kiácsolni; kifalazni cembrować studnię – kútaknát kifalazni v. kővel kirakni cembrowanie [obmurowanie umacniające zbiornik wodny, brzeg rzeki itp.] – kideszkázás, bélelés, kibélelés (deszkával); héjalás, deszkahéjalás; deszkázat, ácsolás, (bánya) ácsolat; kőbélés, kifalazás cembrowina, cembrowanie [obmurowanie umacniające zbiornik wodny, brzeg rzeki itp.] – ácsolatfa, ácsolat, kútácsolat, kútgerendázat, bányaácsolat cement [1. spoiwo do zapraw budowlanych; 2. tkanka kostna pokrywająca korzeń zęba wraz z ozębną; 3. materiał używany w dentystyce do plombowania zębów] – (lat.) cement (bázisos kalciumszilikátok és aluminátok keveréke); por alakú, mésztartalmú kötőanyag, amely vízzel keverve kőkeménnyé válik; minden levegő és szénsav nélkül a vízben is megkeményedő, oldhatatlan (hidraulikus) habarcs; (orvosti) a fog csontszövete cement fosfatowy – foszfátcement cement portlandzki – portlandcement; mész és agyag keverékéből égetik [portlandcement (CEM I 52,5 N. alkotórészek: portlandklinker, kötésszabályozó anyag, segédanyag, max. 5% mellékalkotórész)] - Wersja 01 01 2017 cement romański – román cement; agyagtartalmú márgákból égetik cementacja [1. spajanie, zalewanie cementem; 2. przemiana luźnych osadów mineralnych w zwięzłą skałę; 3. górn. uszczelnianie luźnych skał i warstw wodonośnych przez wtryskiwanie zaczynu cementowego do wywiercanych w nich otworów; 4. proces, w którym powierzchnia metali ulega charakterystycznym zmianom wskutek żarzenia ich w wysokiej temperaturze w obecności innych substancji] – cementáció, termésfémek és néhány szulfid másodlagos feldúsulása, oldatból való kiválása; cementálás, cementezés, cementtömítés cementacyjny, -a, -e – cementációs cementować [1. zaprawiać, zalewać cementem; 2. przen. Jednoczyć; 3. spajać luźne osady skalne rozpuszczalnymi składnikami mineralnymi; 4. zwiększać zawartość węgla w powierzchniowej warstwie stali w celu uodpornienia jej na ścieranie] – cementálni [(kohászat) az acél felületét szénben gazdagabbá és ezáltal keményebbé tenni; (műszaki) kőzet repedéseit cementtel eltömni és ezzel a kőzetet szilárdítani], cementezni; megszilárdítani cementować się [1. być spajanym za pomocą cementu; 2. jednoczyć się] – cementeződni, cementálódni cementowanie – cementálás, cementezés cementownia [fabryka cementu] – cementgyár cementowniany, -a, -e – cementgyári cementowy, -a, -e – cement-, cementből készült cementówka [1. środ. podkład z cementu; 2. środ. cegła lub płyta z cementu; 3. środ. woda używana do produkowania cementu i wyrobów cementowych] – cementlap CEN, Europejski Komitet Standaryzacji albo Europejski Komitet Normalizacyjny (fr. Comité Européen de Normalisation, CEN) [1. Prywatne stowarzyszenie techniczne typu „non-profit”, działające w ramach prawa belgijskiego z siedzibą w Brukseli. Utworzone oficjalnie w 1974 r. Początki działalności – Paryż, 1961 r.; 2. został założony w 1961 roku przez grupę ds. standardów narodowych działających przy Europejskiej Wspólnocie Gospodarczej oraz krajach zrzeszonych w Europejskim stowarzyszeniu Wolnego Handlu. Jego dzisiejsza główną misją jest ustanawianie nieobowiązkowych standardów techniczny, które promowałyby wolny handel, oraz bezpieczeństwo wśród konsumentów w Unii Europejskiej.] – Európai Szabványügyi Bizottság (franciául: Comité Européen de Normalisation, rövidítéssel: Copyright © 2006-2016 SAMORZĄD NARODOWOŚCI POLSKIEJ W 17-TEJ DZIELNICY BUDAPESZTU Wydanie poprawione i rozszerzone Polsko Węgierska Encyklopedia 761 CEN) (ang.) European Standards Committee ill. European Committee for Standardisation (Európai Szabványügyi Bizottság) [egy magánkezdeményezésű, nonprofit civilszervezet. Feladatának tekinti, hogy Európa-szerte elismert normák és szabványok elterjesztésével segítse az európai vállalatok és magánszemélyek előtt álló akadályok lebontását. A CEN-t 1961ben alapították. A 13 alapító állam úgy gondolta, hogy az erős és egységes belső európai piac egyik alappillére az egységes európai szabványok meghonosítása valamennyi országban. A CEN ma már több mint 60 000 műszaki szakember, üzletemer és civilszervezet segítségével egy 480 millió főt egyesítő piac szabványainak egységesítéséért dolgozik. A CEN szatellitszervezeteket hozott létre a kiemeleten fontos szektorok szabványainak egységesítésére. A telekommunikációs szabványokat az ETSI gondozza, míg egyéb elektrotecnhikai téren a CENELEC tevékenykedik. A szervezet közreműködik a szabadkereskedelem akadályainak lebontásában, a munkabiztonsági előírások terjesztésében környezetvédelemben és propagálja a nemzeti hálózatok (pl vasút) egymás közötti átjárhatóságát.] cena [1. wartość czegoś wyrażana w pieniądzach; 2. znaczenie czegoś] – ár [zniżka v. obniżka cen: árcsökkenés; zwyżka v. podwyżka cen: áremelkedés; za wszelką cenę: mindenáron] cena akcji – részvényár cena aktualna – aktuális ár cena antycypowana – előlegezett ár cena aptekarska – gyógyszertári ára vminek cena astronomiczna – csillagászati ár cena aukcyjna – árverési ár cena bazowa – bázisár, alapár cena bez cła – vámmentes ár cena bez rabatu – rabatt nélküli ár, bruttó ár cena bezkonkurencyjna – versenyen kívüli ár cena bieżąca – folyóár cena biletu – menetdíj cena brutto [1. cena nieostateczna, podlegająca podwyższeniu; 2. cena towaru wraz z kosztami opakowania i przesyłki] – bruttóár cena cennikowa – árjegyzéki ár; árjegyzék szerinti ár cena cgwiejna – ingadozó ár cena clearingowa – klíringár cena czego/na co/za co – vminek az ára, vmiért járó összeg v. ár - Wersja 01 01 2017 cena detaliczna (cena det.) – darabár, detailár; fogyasztói ár (fogy. ár.), kiskereskedelmi ár; bolti ár cena dewizowa – deviza ár cena do zapłecenia – megfizethető ár cena dogodna – méltányos ár cena dotowna – dotált ár cena dumpingowa – dömpingár cena eksportowa – exportár cena ewidencyjna – nyilvántartási ár cena fabryczna [cena obliczana przez dodanie kosztu produkcji do planowanego zysku] – gyári ár; termelői ár cena fakturowa – faktúra ár, számla szerinti ár cena faktyczna – tényleges ár cena fix – fixár cena fob – fob ár cena franco – frankó ár (frankó = bérmentve) cena giełdowa – tőzsdei ár, piaci ár cena gotówkowa – készpénzár cena graniczna – maximális ár, határár cena gwałtownie rośnie a. wzrasta – az ár rohamosan emelkedik cena gwarantowana – garantált ár cena handlowa – kereskedelmi ár cena handlu zagranicznego – külkereskedelmi ár cena hurtowa – nagybani ár, nagykereskedői ár, nagykereskedelmi ár cena importowa – importár cena inflacyjna – inflációs ár cena interwencyjna – inverziós ár cena inwertarzowa – leltári ár cena jednolita – egységes ár cena jednostkowa – egységár cena kalkulacyjna – kalkulációs ár cena kartelowa – kartellár cena katalogowa – katalógusár; árjegyzék szerinti ár; listaár cena komercyjna – forgalmi ár cena konkurencyjna – konkurrenciaár; versenyképes ár cena konsumpcyjna – fogyasztói ár cena kontraktacyjna – szerződéses ár cena korzystna – kedvező, jutányos ár cena kosztorysowa – költsévetési ár cena kosztów własnych – önköltségi ár cena krajowa – belföldi ár cena kredytowa – hitelár cena kupna – vételár cena licytacyjna – árverési ár, licitár cena limitowana, cena limitowa [minimalna cena sprzedaży towaru lub maksymalna cena Copyright © 2006-2016 SAMORZĄD NARODOWOŚCI POLSKIEJ W 17-TEJ DZIELNICY BUDAPESZTU Wydanie poprawione i rozszerzone Polsko Węgierska Encyklopedia 762 zakupu, wyznaczona przez zleceniodawcę] – limitált ár cena maksymalna – maximált ár; hatóságilag szabott ár cena minimalna [określony przez państwo pułap ceny, poniżej którego nie mogą być zawierane transakcje] – minimálár; minimális v. legalacsonyabb ár cena monopolowa – monopolár cena nabycia – beszerzési ár cena netto [1. cena ostateczna, bez doliczania podatku; 2. cena towaru bez opakowania] – nettó ár cena nie do zapłecenia – megfizethetetlen ár cena nieprzystępna – elérhetetlen ár cena niewygórowana – méltányos ár cena niezmienna – változatlan ár cena nominalna [cena ustalona oficjalnie] – névleges ár cena obiegowa – folyó, piaci ár cena obniżona – leszállított ár, engedményes ár cena obowiązująca – érvényes ár cena oclona – vám alá eső ár cena ofertowa – ajánlott v. ajánlati ár cena okazyjna – alkalmi ár cena orientacyjna – irányár (iá.); tájékoztató ár cena ostateczna – végső v. legutolsó ár cena państwowa – állami ár cena paryterowa – paritásos ár (egyenlőségi elvnek megfelelő ár) cena pieniężna – pénzbeli ár cena planowa – tervezett ár cena po koszcie własnym – önköltségi ár cena podskoczyła – emelkedett v. felszökött az ár cena podstawowa – alapár cena porównywalna – összehasonlító ár cena produkcji – termelési ár cena progu – küszöbár cena promocyjna – reklámár, kedvezményes ár, bevezető ár cena przeciętna – átlagár, átlagos ár cena przed sezonem – előszezonbeli ár cena przewidywana – előirányzott ár cena przystępna – megfizethető v. nem túl drága ár; elérhető ár cena realizacji – realizált ár cena reglamentowana, cena regulowana – szabályozott ár cena reklamowa – reklámár cena reklamy – reklámdíj cena rekordowa – rekordár cena reprodukcji – reprodukciós ár - Wersja 01 01 2017 cena rozliczeniowa, cena rozrachunkowa – elszámolási ár cena ryczałtowa – átalányár cena rynkowa – piaci ár; napi ár, folyó ár cena rzecywista – tényleges ár cena sezonowa – szezonár cena siły roboczej – munkaerő ára cena sklepowa – bolti ár cena skupu – felvásárlási ár cena spekulacyjna – spekulációs ár cena spada o pięć procent – az ár öt százalékkal csökken v. esik cena sprawiedliwa – igazságos ár cena sprzedażna, cena sprzedaży [cena, do której doliczono podatek oraz zysk producenta i sprzedającego] – eladási ár cena stała – állandó ár; szabott v. rögzített ár cena stop – stop ár cena strefowa – övezeti ár cena subsydiowana – támogatott ár cena szacunkowa – becsült ár cena sztywna – rögzített ár cena średnia – átlagár cena śuzy – zsilipár cena światowa [cena ukształtowana na rynkach międzynarodowyc]– világpiaci ár cena targowa – piaci v. forgalmi v. eladási ár cena transakcyjna – tranzakciós ár (ügyleti ár) cena ulgowa – kedvezményes ár cena umiarkowana – mérsékelt ár cena umowna – szerződéses ár cena urzędowa – hivatalos ár cena ustalona – szabott ár cena uzgodniona – egyeztetett ár cena warunkowa – feltételes ár cena według umowy – megállapodás szerinti ár cena wewnętrzna – belföldi ár cena wiązana – kötött ár cena wolna – szabad ár cena wolnodewizowa – szabad deviza ár cena wolnorynkowa – szabadpiaci ár cena wyjściowa – kiindulási ár cena wywoławcza [najniższa cena przedmiotu licytowanego, od której rozpoczyna się licytację] – kikiáltási ár cena wyprzedażowa – kiárusítási ár cena wywoławcza [najniższa cena przedmiotu licytowanego, od której rozpoczyna się licytację] – kikiáltási ár (árverésen) cena wywozowa – exportár cena z doliczeniem wszystkich kosztów – mindennemű költséget magábanfoglaló ár cena za jedną noc – egy éjszaka ára Copyright © 2006-2016 SAMORZĄD NARODOWOŚCI POLSKIEJ W 17-TEJ DZIELNICY BUDAPESZTU Wydanie poprawione i rozszerzone Polsko Węgierska Encyklopedia 763 cena za kilogram – kilogrammonkénti ár (np. Ft/kg) cena za sztukę – darabár cena zagraniczna – külföldi ér cena zakupu – vételár; beszerzési ár cena zalecana – irányár (iá.) cena zależy od ilości – az ár a mennyiségtől függ cena zaporowa – zsilipár cena zasadnicza – alapár cena zbytu – értékesítési ár, eladási ár cena zewnętrzna – külföldi ár cena zmienna – változó ár cena zniżkowa – engedményes ár cenaculum (jadalnia) [Gdy w Rzymie został przyjęty grecki zwyczaj spożywania posiłków w pozycji lezącej na łożu w kształcie litery U ( kline ), triclinum stało się jedyna jadalnią w domu.] – cenaculum, coenaculum (a lat. cena, 'napi fő étkezés' szóból) [az ókori lakóház emeleti részében lévő ebédlő v. lakószoba; ebédlő. A római császárság korában, átvitt értelemben, egy lakóház első emeletsorát, vagy egyátalában bérbeadott lakást is értettek ez elnevezés alatt, mert már a köztársaság utolsó idejében szokásba jött nem a ház föld szintjén, hanem az első emeleten étkezni, mely emeletsort később bérbe adták.] cenar [1. cynar, taniec poch. niemieckiego; 2. niemiecki taniec w żywym tempie; 3. rodzaj tańca; 4. taniec pochodzenia niemieckiego; 5. taniec w wieku XVI i XVII powszechnie w Polsce znany i lubiony] – (dawno) német eredetű néptánc fajta cenić (ceni) [1. szanować kogoś; 2. określać cenę czegoś; 3. poważać coś, kogoś, szanować] – értékelni, becsülni, megbecsülni (értékelni) [wysoko cenić: nagyra becsülni]; árazni, árat kérni, árat szabni; (átv.) tisztelni, becsülni, megbecsülni, értékelni cenić kogo/co – értékelni, becsülni vkit/vmit cenić kogo za co – becsülni vkit vmiért cenić za drogo – 1. magasra szabni vminek az árát; 2. drágállni cenić się [1. zdawać sobie sprawę ze swojej wartości i dawać temu wyraz; 2. wyznaczać wysokie ceny za swą pracę] – megállapítja értékét, felértékeli magát, megbecsüli magát cenić się wysoko – magasra tartja magát cenienie – értékelés, becsülés, megbecsülés ceniony, -a, -e – értékelt, elismert cennik [1. spis towarów z podaniem ich ceny; 2. spis usług z podaniem opłat za nie] – árjegyzék, tarifa - Wersja 01 01 2017 cennik detaliczny – kiskereskedelmi árjegyzék cennik hurtowy – nagykereskedelmi árjegyzék cennik opłat telefonicznych; cennik usług telefonicznych UPC – tarifa ; díjszabás cennik usług pocztowych – postai szolgáltatások árjegyzéke cennik win – borárjegyzék cennik zbytu – értékesítési árjegyzék cennikowy, -a, -e – árjegyzéki cenność [1. cecha tego, co ma dużą wartość materialną; 2. rzecz mająca dużą wartość materialną; 3. cecha tego, co ma duże znaczenie] – érték, értékesség; (átv.) értéktárgy cenny, -a, -e [1. mający dużą wartość materialną; 2. mający duże znaczenie] – becses, értékes, drága; nagy jelentőségű, fontos; nagybecsű cenna pozycja – fontos tétel cenna przyjaźń – értékes barátság cenne wskazówki – értékes útmutatók cenne rady – értékes tanácsok cenny obraz – értékes kép cenologia [fitocenologia, zoocenologia] – cönológia vagy társulástan [1. társulástan; az állat- és növénytársulásokkal, kialakulásuk törvényszerűségeivel foglalkozó tudományág; 2. az élőlények koegzisztenciális (együttelőfordulási) viszonyaival foglalkozó szünbiológiai tudományág. Szűkebb értelemben cönológia alatt az élőlénytársulások összetételének leírását (mint szünfenobiológiai feladatot) értjük, de tágabb értelemben az ezek mögött megbúvó hatótényezők kutatását is jelentheti. Ez utóbbi esetben fogalma nem választható el a közösségi ökológiatól; 3. A szupraindividuális (szün-) biológiához tartozó tudományág, amely az élőlény együttesek koegzisztenciális állapotának leírásával foglalkozik. (Ezen tudományág oknyomozó irányzatait gyakran közösségi ökológiának nevezik.)] cenotaf albo kenotaf (gr. kenotaphion – pusty grób) [łac. cenotaphium 'jw.' z gr. kenotáphion 'jp.'; kenós 'próżny'; táphos 'grób'; ― symboliczny grobowiec wznoszony w starożytnym Egipcie, Grecji i Rzymie, a w epoce nowożytnej w Indiach.] – (gör.) kenotáfium (görög forma kenotáfion, latin forma cenotaphium); üres síremlék, emléksír, szimbolikus sír v. álsír [1. - 1. az ókorban ismeretlen vagy távoli helyen eltemetett személyek jelképes síremléke; 2. jelképes síremléke a templomban egy máshol eltemetett személynek, v. olyanoknak, akiknek holtteste ismeretlen helyen nyugszik; 3. jelképes Copyright © 2006-2016 SAMORZĄD NARODOWOŚCI POLSKIEJ W 17-TEJ DZIELNICY BUDAPESZTU Wydanie poprawione i rozszerzone Polsko Węgierska Encyklopedia 764 síremlék azok számára, akiknek holtteste nem volt fellelhető (pl. a tengerbe fulladtak, csatában elesetteknek)]; (egyh.) az Egyházban vértanúk és szentek emlékhelye (sajátos keresztény értelemben kenotáfium a föltámadott Krisztus sírja: Szent Sír) cenowy, -a, -e – árcent [1. drobna moneta równa jednej setnej podstawowej jednostki monetarnej w różnych krajach; 2. jednostka miary odległości między dźwiękami] – (ang.) cent [száz, századrész]; pénzegység Amerikában (a dollár századrésze) és Hollandiában; (zene) egy temperált zenei félhhangköz századrésze Cent jours [fr. Les Cent-Jour = 100 dni] – (fr.) Cent jours [száz nap]; az az idő, mely 1815. március 20-tól, Napóleonnak Elba szigetéről Párizsba való visszatérésének napjától ugyanezen év június 28-ig telt el, mikor is Belgiumba futott XVIII. Lajos cambrai nyilatkozatával folytatta félbeszakított uralkodását centar – (około 50kg) kb. fél mázsa centaur (mitologia); [Centaurowie w mitologii greckiej stanowili plemię dzikich istot o końskich ciałach, lecz z ludzkim torsem i głową w miejsce szyi i głowy końskiej.] – (gör.) kentaur; a görög mitológia lótestű, emberderekú és emberfejű szörnye - Wersja 01 01 2017 glikozydy fenolowe, asjatykozydy, kwas asjatowy (asiatic acid), kwas madekassiowy, kwasy fenolowe, fitosterole, witaminy, poliiny, alkaloidy (hydrokotylina), gorycz walarynę (welarynę), kwas glutaminowy, serynę, alaninę. Olej z rośliny działa silnie antyseptycznie, przeciwzapalnie i pojędrniająco. Stymuluje komórki skóry do syntezy kolagenu i elastyny.] – ázsiai gázló (Centella asiatica) [az ernyősvirágzatúak (Apiales) rendjén belül a Mackinlayaceae családba tartozó trópusi gyógynövényfaj.] centenarium (p.łac.; zob. stulecie) – (lat.) centenárium; (stulecie) századik évforduló; évszázad center [gracz środkowy w drużynie koszykówki] – (lat.-ang.) center; (sport) középcsatár, középjátékos (futball) centerhalf – (lat.-ang.) középfedezet, középhátvéd centnar [daw.; zob. cetnar; (dawno) centnar, cetnar, tak nazwany od tego, że powinien ważyć sto funtów.] – (około 50 kg) mázsa centnar metryczny – métermázsa cento Centaurea, Chaber (Centaurea L.) [ [rodzaj roślin z rodziny astrowatych (Asteraceae Dum.), liczący 450-550 gatunków] – (lat.) Centaurea; búzavirág (növ., Centaurea L., Cyanus Tourn., sukollat, csüköllő, imola) [a bogácsnemü csöves fészkesek génusza, a keleti földgömbön mintegy 400 (hazánkban 36 faj és nehány hibrid) fajjal] Centella asiatica (L.) Urban - wąkrotka azjatycka (synonimy: Hydrocotyle asiatica L., Hydrocotyle repanda Pers., Gotu kola) [to roślina z rodziny baldaszkowatych Umbelliferae. Zawiera saponiny trójterpenowe, związki kumarynowe, cento [wyraz pochodzenia greckiego, od "łatania", oznacza odzież z różnych kawałków materiału, ułożonych przeważnie w pola szachownicy. Strój arlekinów (wł. arlecchino), czyniący sylwetkę człowieka śmieszną. 2. Ubrany w kostium zszyty z kolorowych trójkątów albo rombów. Jedna z głównych ról męskich (maska "komiczna") w commedia dell'arte.] – színes anyagdarabokból készült öltözék (Arlekin v. Arlequin ruházata) Copyright © 2006-2016 SAMORZĄD NARODOWOŚCI POLSKIEJ W 17-TEJ DZIELNICY BUDAPESZTU Wydanie poprawione i rozszerzone Polsko Węgierska Encyklopedia 765 centra [1. w piłce nożnej: podanie ze skrzydła do gracza na przedpolu bramki; też: piłka podana w ten sposób; 2. pot. skrzywienie koła rowerowego] – (sp.) középre adás; (átv.) kerékpárkerék kanyarulata centra nerwowe (zwoje nerwowe) – idegek cento (wł. sto) – (ol.) cento, száz Central European University (węg. Középeurópai Egyetem) [podyplomowa instytucja edukacyjno-naukowa kształcąca w kierunkach nauk społecznych i humanistycznych. Językiem wykładowym jest angielski. Siedziba CEU znajduje się w Budapeszcie. Uniwersytet posiada podwójną akredytację: amerykańską i węgierską. Dzięki tej drugiej edukacja w CEU jest kompatybilna z wytycznymi procesu bolońskiego.] – Közép-európai Egyetem (angol nevén Central European University, magyarul is használt rövidítése CEU) [az Amerikai Egyesült Államok és a Magyar Köztársaság működési engedélyével és akkreditációjával rendelkező, budapesti központú nemzetközi egyetem.] centrala [instytucja nadrzędna, kierownicza w stosunku do oddziałów, filii; główny magazyn, główna zbiornica, stacja, rozdzielnia itd.] – (lat.) centrálé; központ (közp.), erőmű centrala dalekopisowa, -a, -e – telexközpont centrala detaliczna – kiskereskedelmi központ centrala dewizowa – deviza központ centrala handlowa – kereskedelmi központ centrala handlu zagranicznego – külkereskedelmi központ centrala hurtowa – nagykereskedelmi központ Centrala Przemysłu Ludowego i Artystyczniego (CPLiA) – Nép- és Iparművészeti Kereskedelmi Vállalat centrala przemysłu – ipari központ centrala przemyslu ludowego i artystycznego – népművészeti és iparművészeti bolt centrala telefoniczna [zespół urządzeń przeznaczony do łączenia abonentów sieci telekomunikacyjnej na czas wymiany informacji. Składa się ona z urządzeń komutacyjnych odpowiedzialnych za zestawianie połączeń telekomunikacyjnych i urządzeń pomocniczych gwarantujących prawidłową pracę centrali. Możemy podzielić je na analogowe i nowocześniejsze cyfrowe. Podział ten wynika z zasady działania i sposobu przetwarzania i przesyłania danych (informacji). Pierwsza centrala telefoniczna została uruchomiona w 1878 w New Haven. Centrala umożliwiała - Wersja 01 01 2017 przeprowadzenie dwóch jednoczesnych rozmów telefonicznych.] – távbeszélőközpont, telefonközpont [egy olyan szerkezet, amely szükség szerint összekapcsolja a telefonkészülékeket vagy más telefonközpontból érkező hívásokat is kapcsol] centrala telefoniczna (telefoniczny system przełączający skonfigurowany dla komunikacji w prywatnej sieci, ale z możliwością dostępu do sieci publicznej) PBX Private Branch Exchange (belső,-házi, ill vállalati-távbeszélő alközpont, ill kapcsolóközpont) centrala telegraficzna – távíróközpont centrala zakupów – begyűjtési központ; felvásárlási központ centrala zbytu – eladási központ; értékesítési központ centrala złomu – fémgyűjtő központ centralista [zwolennik centralizmu] – (lat.) centralista, központosító; a centralizmus híve centralistycznie – centralisztikusan centralistyczny, -a, -e – centralista, központosított; a centralizmussal kapcsolatos, rá jellemző; centralisztikus, központosítást elősegtő, központosító centralizacja [1. skupienie czegoś w jednym miejscu lub pod jednym zarządem; 2. proces podporządkowywania władz lokalnych władzy centralnej w państwie; 3. koncentracja, skupianie sił, uprawnień, w jednym punkcie, w jednych rękach] – (lat.) centralizáció, az államhatalom közontosítása egy mindent mozgató főszervbe; centralizálás; központosítás, összpontosítás; az állami vállalati stb. ügyek nagy részének egy központi intézménytől történő ellátása centralizacja kapitałów – a tőke koncentációja; összpontosítás sok kisebb tőkének keevesebb, de nagyobb tőkévé való átváltoztatása centralizacja zarządzania – irányítás központosítása centralizacyjny, -a, -e [przymiotnik od: centralizacja] – centralizálási, központosítási, központosító centralizm (łac. centralis "środkowy") [1. system rządów skupiający większość decyzji w ręku władz centralnych; 2. władza skupiona w rękach króla] – (lat.) centralizmus; központosítás; olyan igazgatási, ügyintézési rendszer, amelyben a helyi intézmények csak központi (centrális) hatóságok utasításai szerint járhatnak el Copyright © 2006-2016 SAMORZĄD NARODOWOŚCI POLSKIEJ W 17-TEJ DZIELNICY BUDAPESZTU Wydanie poprawione i rozszerzone Polsko Węgierska Encyklopedia 766 centralizm demokratyczny – demokratikus centralizmus (kommunista pártok szervezeti felépítésének alapelve) centralizować [1. skupiać w jednym miejscu; 2. ograniczać kompetencje terenowych organów władzy państwowej, samorządowej] – (lat.) centralizálni, centralizálást hajtani végre; központosítani, összpontosítani centralka [urządzenie do połączeń telekomunikacyjnych] – kis központ, központocska centralnie położony, -a, -e – központi fekvésű centralny, -a, -e [łac. centralis 'środkowy' od centrum 'środek' z gr. kéntron 'kolec; oścień; ukłucie; środek koła'; 1. znajdujący się w centrum; 2. główny; 3. środkowy, główny, kierowniczy] – (lat.) centrikus, centrális, központi- (közp.); középpontra ható Centralna Komisja Kontroli (Państwowej) – (dawno) Központi Ellenőrző Bizottság Centralna Rada Związków (CRZZ) – Szakszervezetek Központi Tanácsa Centralna Rada Związków Zawodowych (CRZZ) [kierowniczy organ Zrzeszenia Związków Zawodowych w Polsce (czerwiec 1949 – grudzień 1980). Należała do kontrolowanej przez komunistów Światowej Federacji Związków Zawodowych.] – (dawno) Szakmai Szakszervezetek Központi Tanácsa, Szaktanács (Lengyelországban) Centralne Biuro Komunistów Polskich (CBKP) [ośrodek komunistów polskich w ZSRR. Centralne Biuro Komunistów Polskich powstało w styczniu 1944, po wielu naradach KC partii bolszewickiej. Za datę powołania uważa się 10 stycznia 1944, kiedy to wydano dokument programowy Biura. Organizatorzy wymienili kilka powodów powołania CBKP: wzgląd na przesuwanie się Armii Czerwonej w kierunku dawnych ziem wschodnich Rzeczypospolitej i zbliżającą się konieczność ułożenia dobrych stosunków ze Związkiem Sowieckim, rozbudowę wojska polskiego z Rosji. Organizatorzy CBKP przyznali sobie sami funkcję nadrzędną nad PPR.] – Lengyel Kommuniták Központi Irodája Centralne Biuro Wystaw Artystycznych (CBWA) – (dawno) a művészeti kiállítások rendezésének központi irodája (Lengyelországban) centralne ogrzewanie [zespół urządzeń doprowadzających ciepło z jednego źródła do wielu grzejników] – központi- v. távfűtés - Wersja 01 01 2017 centralny dom towarowy (CDT) – központi áruház Centralny Komitet Organizacji Niepodległościowych (CKON) [Centralny Komitet Organizacji Niepodległościowych – konspiracyjny ośrodek polityczny kierowany przez Ryszarda Świętochowskiego, będący płaszczyzną współpracy organizacji konspiracyjnych postrzegających Służbę Zwycięstu Polski jako organizację związaną z obozem sanacyjnym i nie uznających mandatu gen. Towarzewskiego do reprezentowania rządu Sikorskiego.] – Függetlenségi Szervezetek Központi Bizottsága centralny organ partii – a párt központi orgánuma v. sajtóorgánuma v. lapja centralny organ administracji [w Polsce jest to organ administracji, którego zakres działania obejmuje obszar całego państwa. Centralne organy administracji podporządkowane są naczelnym organom administracji. Organy centralne działają w formie indywidualnych decyzji, mogą wydawać zarządzenia o charakterze wewnętrznym. Mają charakter apolityczny.] – központi adminisztrációs szervezet; központi igazgatási szervezet Centralny Ośrodek Dyspozycyjny Krwiodawstwa – Országos Vérellátó Szolgálat Centralny Rząd Tybetański (ang. Central Tibetan Administration, pełna nazwa: Centralny Rząd Tybetański Jego Świątobliwości XIV Dalajlamy) [tybetański rząd na uchodźstwie z siedzibą w Dharamsali w Indiach powstały na skutek inwazji Tybetu i przejęcia tego ówczas niepodległego państwa przez komunistyczne Chiny] – Központi Tibeti Adminisztráció (KTI), v. hosszabb nevén Őszentsége a Dalai Láma Központi Tibeti Adminisztrációja [emigráns kormány, amelyet Tendzin Gyaco, a 14. dalai láma vezet. Köznapi kifejezéssel nevezik a száműzött tibeti kormánynak is. A dalai láma mint államfő vezette Központi Tibeti Adminisztráció Tibet törvényes kormányának tartja magát.] Centralny Sąd Okręgowy w Budzie – Budai Központi Kerületi Bíróság centralny układ nerwowy [zasadnicza część układu nerwowego, u kręgowców składająca się z mózgu i rdzenia kręgowego] – (él) központi idegrendszer Centralny Urząd Wydawniczy (CUW) – (dawno) Kiadói Főigazgatóság Centralny Urząd Geologii – Geológiai Főigazgatóság Copyright © 2006-2016 SAMORZĄD NARODOWOŚCI POLSKIEJ W 17-TEJ DZIELNICY BUDAPESZTU Wydanie poprawione i rozszerzone Polsko Węgierska Encyklopedia 767 Centralny Urząd Planowania, CUP [pierwszy centralny organ planowania gospodarczego w Polsce; działał 1945-48 pod kierownictwem Cz. Bobrowskiego; programował odbudowę kraju ze zniszczeń wojennych; opracowywał plany rozwoju gosp. i kontrolował ich wykonanie; 1949 przekształcony w Państwowa Komisję Planowania Gospodarczego, a 1957 w Komitet Planowania przy Radzie Ministrów; od 1989 ponownie CUP (opracowywanie okresowych i perspektywicznych planów rozwoju gosp. kraju i analiza ich wykonania).] – Központi Tervhivatal Centralny Urząd Statystyczny (GUS) – Központi Statisztikai Hivatal (KSH) Centralny Zarząd – Központi Igazgatóság, vezetőség Centralny Zarząd Służby Więziennej – Börtönszolgálat Központi Igazgatósága Centralny Zarząd Ubezpieczeń Społecznych – (dawno) Társadalombiztosítási Központ centro- [pierwszy człon wyrazów złożonych, wskazujący na ich związek znaczeniowy z centrum czegoś] – központicentroid [punkt związany z obszarem, w szczególności z wielokątem, leżący wewnątrz niego, reprezentujący geometryczne uściślenie intuicyjnego "środka" obszaru.] – centroid, (geom) súlypont [A centroid egy olyan pont, amely a poligon belsejében van, és alkalmas a poligon térbeli elhelyezkedésének ábrázolására. Konvex poligonok esetében a centroid kézenfekvő definíciója a poligon súlypontja, míg konkáv esetben egy súlyvonalra illeszkedő belső pont (konkrét definíciója többféleképp is lehetséges és elterjedt)]; geokód centrolewica [formacja polityczna sytuująca się między centrum i lewicą] – középbal koalíció centrolewicowiec – középbal koalíció tagja centrolewicowy, -a, -e – középbal koalíciócentrosom [biol. organ komórki odgrywający dużą rolę w jej podziale] – (élővilág) centroszóma; vezértestecske a sejtmag osztódásakor kettéváló sejtszervecske centrować [1. w grze w piłkę nożną: podawać piłkę ze skrzydła ataku do gracza na środku pola; 2. łączyć elementy maszyn w sposób zapewniający ich współśrodkowość lub współosiowość] – centírozni, központozni; központosítani, koncentrálni centrowiec – centrista; centrum-párti (középpárti) képviselő v. politikus centrowy, -a, -e – középső, a középre vonatkozó - Wersja 01 01 2017 centrum [1. środkowa część czegoś; 2. miejsce, w którym coś się koncentruje; 3. stronnictwa lub partie polityczne pośrednie między lewicą a prawicą; 4. środek, część środkowa; parl. stronnictwo umiarkowane] – (lat.) centrum; közép, középpont, központ; gócpont, székhely; városközpont centrum administracyjne – közigazgatási központ centrum badania opinii społecznej – közvélemény-kutató intézet Centrum certyfikacji (ang. certificate authority) [instytucja uprawniona do wydawania certyfikatów bezpieczeństwa, np. w zakresie dostępu lub podpisu elektronicznego] — CA (Certificate Authority – hitelesítés-szolgáltató) [A rendszer egyes elemei (felhasználók, alkalmazások) úgynevezett tanúsítványokkal hitelesítik magukat, melyeket egy központi Tanúsítvány Kibocsátó Rendszer (Certificate Authority) készít el és ellenőriz.] centrum handlowe – üzletközpont, bevásárlóközpont, kereskedelmi központ centrum informatyczne – információs központ centrum kosmiczne – űrközpont [az űrkutatással kapcsolatos létesítmény és indítóhely] centrum kultury – művelődési központ; – művelődési ház, kultúrház, kultúrotthon, művelődési otthon; (na wsi) faluház NASA John F. Kennedy Space Centerre Centrum Kosmiczne im. Johna F. Kennedy'ego (ang. John F. Kennedy Space Center - KSC) [położony na przylądku Canaveral kosmodrom amerykańskiej agencji kosmicznej NASA, obecnie miejsce startów załogowych statków kosmicznych USA.] – NASA John F. Kennedy Space Centerre, rövidítve (KSC) [a NASA egyik legfontosabb űrközpontja Florida Államban, az Amerikai Egyesült Államokban. Innen történik az űreszközök, űrszondák, s elsősorban a legismertebb emberes űrrepülések indítása.] Centrum Lotów Kosmicznych imienia Roberta H. Goddarda, Goddard Space Flight Center (GSFC) [ośrodek NASA mieszczący się w Greenbelt (Maryland) będący ważnym laboratorium Copyright © 2006-2016 SAMORZĄD NARODOWOŚCI POLSKIEJ W 17-TEJ DZIELNICY BUDAPESZTU Wydanie poprawione i rozszerzone Polsko Węgierska Encyklopedia 768 projektowo-badawczym, związanym z badaniami przestrzeni kosmicznej agencji. Otwarty 1 maja 1959; nazwany na cześć Roberta Goddarda pioniera techniki rakietowej i astronautyki] – Goddard Space Flight Center (GSFC) [a NASA egyik vezető űrközpontja Washington D. C. közelében. Fő profilja a Földről, a Naprendszerről és az Univerzumról gyűjtött ismeretek összegzése. Nevét Robert Goddardról, egy vezető amarikai rakétatudósról kapta. Fő munkái közé tartozik a Földről szerzett űrszondás adatok gyűjtése és rendszerezése. A GSFC vezeti a Hubble űrtávcsővel végzett kutatások repülésirányítását is.] Centrum Lotów Kosmicznych imienia George'a C. Marshalla (ang. Marshall Space Flight Center, MSC) [jest wiodącym ośrodkiem NASA opracowującym systemy napędowe, układy napędowe promów kosmicznych, zewnętrzne zbiorniki paliwa, urządzenia wynoszone na orbitę, projekty i konstrukcje dotyczące Międzynarodowej Stacji Kosmicznej, w zakresie komputerów, sieci i zarządzania informacją. Ośrodek zlokalizowany jest w Arsenale Redstone w Huntsville (Alabama), a nazwany został na cześć generała George'a Marshalla. Ośrodek ten zawiera także centrum operacyjne misji promów kosmicznych (Centrum Wsparcia Operacji w Huntsville – Huntsville Operations Support Center, HOSC), skąd kontrolowane są niektóre misje i operacje je poprzedzające.] – Marshall Space Flight Center (MSC) [A Marshall Space Flight Center mellett működik a Nemzetközi Űrtábor] - Wersja 01 01 2017 Marshall Space Flight Center (MSC) Centrum Lotow Kosmicznych na Florydzie – Floridai űrközpont centrum miasta – a város közepe; a város centruma, központ, városközpont centrum obliczeniowe – számítóközpont centrum przemysłowe – ipari központ; ipari gócpont centrum rehabilitacyjne – rehabilitációs központ centrum rekreacji – szabadidőközpont centrum sejsmiczne – szeizmikus központ centrum sprzedaży – értékesítési központ centrum symetrii – szimmetria centrum v. központ Centrum Związkowych Ubezpieczeń Społecznych – (dawno) Szakszervezetek Társadalombiztosítási Központ (SZTK) centybel – centibel (cB) centryfuga [daw.; zob. wirówka w zn. 1.] – (lat.) centrifuga (wirówka); a centrifugális erő felhasználásán alapuló szitaszerű készülék; legtöbbször különböző fajsúlyú folyadékok v. folyadékokban lebegő szilárd részecskék elválasztására v. szárítására szolgál (legfontosbb része egy gyorsan forgó dob); pörgettyű centryfugalny, -a, -e – centrifugális (odśrodkowy); a középponttól távolító; a középponttól távolodó, kifelé haladó centrypetalny, -a, -e – (lat.) centripetális (dośrodkowy); a középponthoz közelítő, centrysta – (lat.) centrista; a centrizmus híve, a centrizmus elvét valló centryzm [ogół poglądów reprezentowanych przez zwolenników politycznego centrum] – (lat.) centrizmus; (pol) a II Internacionálé pártjaiban az első világháború előtt kialakult, a szociáldemokrata párt bal és jobb szárnya közötti ellentéteket még elvi engedmények árán is elsímítani igyekvő irányzat centum [łac. centum - sto] – (lat.) centum; száz Centuria [1. najmniejsza jednostka w armii starożytnego Rzymu; 2. jednostka podziału ludności starożytnego Rzymu oparta na cenzusie majątkowym; 3. jednostka pomiaru gruntu w Copyright © 2006-2016 SAMORZĄD NARODOWOŚCI POLSKIEJ W 17-TEJ DZIELNICY BUDAPESZTU Wydanie poprawione i rozszerzone Polsko Węgierska Encyklopedia - Wersja 01 01 2017 starożytnym Rzymie; 4. w staroż. Rzymie pluton wojska, w sile do stu żołnierzy, dowodzony przez centuriona, setnika; por. manipuł.] – (lat.) Centuria; a régi Rómában száz főből álló csapattest, élén a centurio állt Centuria nadbrzeżna (Centaurium littorale (Turner) Gilmour) [gatunek rośliny z rodziny goryczkowatych (Gentianaceae)] – Lápi ezerjófű (Centaurium littorale) centuria wąskolistna (Gentiana pneumonanthe) – Kornistárnics (Gentiana pneumonanthe L.) 769 Centuria nadobna, centuria czerwona, tysięcznik czerwony (Centaurium pulchellum (Sw.) Druce) [gatunek z rodziny goryczkowatych (Gentianaceae)] – Csinos ezerjófű (Centaurium pulchellum) Centuria pospolita, centuria zwyczajna, tysiącznik (Centaurium erythraea Rafn) [1. jednoroczna roślina z rodziny goryczkowatych. W Polsce występuje na całym terytorium, ale dość rzadko. Status gatunku we florze Polski: gatunek rodzimy. Cała roślina jest w smaku wybitnie gorzka. 2. lecznicza roślina o drobnych, różowych kwiatach] – centúria; ezerjófű vagy Kis ezerjófű (Centaurium erythraea) [védett gyógynövény. Népies nevei: epefű, gyomorfű, földepe, cintória, hideglelésfű, hidegűzésfű, százaranyosfű, százforintosfű, lázfű, ördögcsíptefű.]; Földepe (növ. cintória, Erythraea DC., Hippocentaurea Schult., Centaurium Moench, százforintosfü, százaranyosfü, ezerforintosfü, keserüfü, hideglelésfü, kks ezerjófü) centuria trojeściowa (Gentiana asclepiadea) – Fecsketárnics (Gentiana asclepiadea) centuria zwyczajna (Centaurium erythraea = C. minus = C. umbellatum) - Ezerjófű, (Centaurium erythraea) Kis ezerjófű, (Centaurium minus Moench) centurialny, -a, -e – centuriális centurio [łac. 'setnik' od centuria] – centurio; századosi rangban levő tiszt latin neve [a római hadseregben mintegy száz ember parancsnoka (Mt 8,5-13; ApCsel 10; 22,25; 23,17)] centuś [1. potocznie: sknera, kutwa; 2. oszczędny do przesady mieszkaniec dawnej Galicji] – fukar, skót, szűkmarkú, garasoskodó centy- – (lat.) centi-; összetett szavak előtagjaként valamely alapmértékegység századrészét jelöli centyfolia [róża stulistna, odmiana róży o różowych lub czerwonych kwiatach, używanych do wyrobu perfum i konfitur] – centifolia; százlevelű (damaszkuszi) rózsa [Rosa × centifolia (R. gallica var. centifolia (L.) Regel)] centygram [jednostka masy równa 1/100 grama (skrót: cg)] – (lat.-gör.) centigramm; a gramm századrésze centylitr [jedna setna część litra] – (lat.-gör.) centiliter; a liter 1/100-ad része centym [jedna setna głównej jednostki monetarnej w wielu krajach, głównie dawnych koloniach francuskich] – (fr.) Copyright © 2006-2016 SAMORZĄD NARODOWOŚCI POLSKIEJ W 17-TEJ DZIELNICY BUDAPESZTU Wydanie poprawione i rozszerzone Polsko Węgierska Encyklopedia 770 centime; a frank 1/100-ad része [korábban a francia, belga, luxemburgi stb. pénzrendszerben a fillérnek megfelelő pénzegység] centymetr [jednostka długości równa jednej setnej metra] – (lat.-gör.) centiméter (cm), centi; a méter századrésze; centiméterekre beosztott, egy-másfél méter hosszú mérőszalag centymetr krawiecki – centiméter centymetr kwadratowy – négyzetcentiméter (cm2 ) centymetr sześcienny [jednostka miary objętości odpowiadająca sześcianowi o bokach równych jednemu centymetrowi] – köbcentiméter (cm3) centymetrowy, -a, -e [związany z centymetrem] – centiméter-, centiméteres centymetrówka [taśma metalowa lub składana listewka drewniana z podziałką centymetrową] – kihúzós mérőszalag, colstok centyoktawa – (ak.) centioktáv ceny – árak ceny czarnorynkowe – feketepiaci árak ceny idą w dół – esnek v. csökkennek az árak ceny idą w górę – az árak emelkednek; emelkednek az árak ceny kartelowe – kartellárak ceny komercyjne – kereskedelmi v. forgalmi árak ceny konkurencyjne [ceny niższe, mogące skutecznie konkurować z cenami innych firm] – versenyképes árak ceny miejsc – helyárak ceny obniżają się – az árak csökkennek ceny podskakują – az árak felszöknek ceny rolne – mezőgazdasági árak ceny rosną – az árak emelkednek ceny ruchome – mozgó árak ceny skacza, podnoszą się – az árak ugrásszerűen emelkednek ceny skoczyły – felszöktek az árak ceny spadają – az árak esnek, csökkennek ceny stale idą w górę – az árak állandóan emelkednek ceny stałe [ekon. ceny roku bazowego, przyjętego w statystykach w celu porównania zmian cen w czasie; stosowanie cen stałych pozwala na wyeliminowanie wpływu inflacji i pokazanie w ujęciu dynamicznym i strukturalnym czystego trendu występującego w badanym zjawisku] – szabott árak ceny sztywne [ceny stałe, niepodlegające grze popytu i podaży] – merev, stabil ár ceny targowiskowe – piaci árak ceny wzrosły – az árak emelkedtek v. felmentek - Wersja 01 01 2017 ceny zaopatrzeniowe – ellátási árak ceny zaporowe [wysokie ceny mające ograniczyć popyt na jakieś towary] – (közg.) határár ceny zniżkują – az árak csökkennek v. esnek cenzor [I. 1. urzędnik cenzury; 2. w starożytnym Rzymie: urzędnik zarządzający m.in. majątkami państwa; II. termin używany w psychoanalizie, określający czynnik kontrolujący przejście pewnych treści z podświadomości do świadomości] – (lat.) censor, cenzor; 1. Rómában 2 köztársasági tiztviselő elnevezése, akik a polgárok általános becslésével (cenzus) s az állam pénzügyeinek intézésével foglalkoztak. [(lat.). A római alkotmányban a cenzus eszközlésével megbizott két hivatalnok (magistratus). Öt évenként választattak, azonban a lex emilia szerint tisztöket csak másfél évig gyakorolhatták. Tisztségük eredetileg igen egyszerü volt, mert csak a cenzusra, tehát a vagyonbejelentések mintázatainak (formule), s a polgárok jegyzékének elkészítésére s a jegyzékeknek megóvására szorítkozott. Ehhez hozzájárult az államvagyon kezelése, az államjavaknak s államjövedelmeknek bérbeadása, s a közmunkák iránti szerződések megkötése.] – 2. A sajtócenzúrát gyakorló hivatalnok v. megbízott neve; a sajtótermékek, irodalmi, művészeti, film- stb. művek előzetes politikai ellenőrzését végző személy; ellenőrző v. vizsgáló biztos cenzorować – (lat.) cenzori minőségben működni v. bírálni; bírálni cenzorski, -a, -ie – cenzori cenzorstwo – cenzorság, cenzori v. bírálói tevékenység cenzura [1. urzędowa kontrola widowisk teatralnych, filmów, audycji, publikacji itp. przed wprowadzeniem ich w obieg społeczny; urząd pełniący taką kontrolę; 2. świadectwo szkolne; 3. rodzaj kary w Kościele katolickim; 4. termin w psychoanalizie] – (lat.) cenzúra; 1. felügyelet, megrovás, rosszallás; 2. vizsgálat, bírálat; 3. (egyházjog) fenyíték; 4. a nyomtatásra szánt irodalmi, művészeti, film- stb. művek előzetesd (néha) utólagos politikai szempontú felülvizsgálata; 5. a cenzor hivatala; - osztályzet; bizonyítvány cenzura represyjna [kontrola publikacji po ich ukazaniu się w druku, na scenie itp.] – represszív v. utólagos cenzura prewencyjna – előzetes felülvizsgálat; előcenzúra, előzetes v. preventív cenzúra cenzura szkolna – iskolai osztályzat, iskolai osztályzatok cenzuralność – kifogástalanság Copyright © 2006-2016 SAMORZĄD NARODOWOŚCI POLSKIEJ W 17-TEJ DZIELNICY BUDAPESZTU Wydanie poprawione i rozszerzone Polsko Węgierska Encyklopedia 771 cenzuralny, -a, -e [1. odnoszący się do cenzury – kontroli publikacji; 2. niebudzący zastrzeżeń obyczajowych i moralnych] – kifogástalan cenzurka [1. zdrobnienie od: cenzura (świadectwo szkolne); 2. przestarzale: ocena szkolna, stopień] – osztályzat cenzurować – (lat.) cenzúrázni; cenzúrának vetni alá; megcenzúrázni, ellenőrizni, felülvizsgálni, megbírálni, kifogásolni cenzurować coś – cenzúrázni vmit cenzurowane - (lengyel társasjáték) cenzurowany, -a, -e – cenzúrált, cenzúrázott, felülvizsgált cenzus [1. kwalifikacja obywatela ze względu na wykształcenie, majątek itp.; 2. wojsk. prawo do awansu; 3. w starożytnym Rzymie: podział obywateli na klasy mające różne uprawnienia oraz obowiązki wobec państwa] – (lat.) cenzus; osztályozás, értékelés, vagyonbecslés cenzus majątkowy – vagyonértékelés, vagyonbecslés; vagyoni cenzus, vagyonmérték cenzus podatkowy – adócenzus cenzus wieku – életkor szerinti cenzus cenzus wyborczy [ograniczenie powszechności prawa wyborczego] – választójogi cenzus cenzus wykształcenia – képzettség szerinti értékelés ceownik [stalowy kształtownik przypominający literę C] – (műszaki) C-vas ceownik równoramienny różnokątny – különböző szögű egyenlőszárú C-vas cep [1. narzędzie do młócenia zboża; 2. potocznie: człowiek tępy, nieokrzesany], cepisko [1. zgrubienie od: cep; 2. regionalnie: dzierżak; cepowisko; cepak (część cepa); 3. narzędzie drewniane, ręczne do młócenia, składa się: 1) z trzona czyli cepiska, zwanego dzierżakiem – od trzymania w ręku, 2) bijaka zwykle dębowego, którym się uderza w warstwę zboża, rozpostartego na boisku, 3) dwuch uwiązaków rzemiennych, jakby uszu u dzierżaka i bijaka, które łączyło takież ogniwo, zwane gązwą, gązewką lub cepigą. Mieszczanie, broniący swoich miast, uzbrajali się nieraz w cepy wojenne, dębowe i żelazem okute, które w ręku silnych ludzi bywały bronią straszną, zwłaszcza dla wdzierających się na mury.] – csép [rúdból és a végére szíjazott hadaróból álló, a szemterméskiverésére való eszköz] cepel [cysterna ((ziemia lubliniecka) etymologicznie od CPN)] – [Słowniczek języka śląskiego] ciszterna, víztartály esővíz - Wersja 01 01 2017 összegyűjtésére, tartály, víztartó, víztároló, vízgyűjtő, vízgyűjtő medence Cepelia; Centrala Przemysłu Ludowego i Artystycznego (CPLA) [1. sklep, gdzie sprzedaje się wyroby rękodzieła twórców zrzeszonych w Centrali Przemysłu Ludowego i Artystycznego; 2. CPLiA; Centrala Przemysłu Ludowego i Artystycznego] – (dawno) Népművészeti bolt (Lengyelországban) cepeliowski, -a, -ie – népművészeti termék; a Cepeliából való cepeliowski kredens – népművészeti kredenc ceper [pogardliwie lub lekceważąco o człowieku pochodzącym z dolin] – síksági ember (szemben a hegylakóval: górállal) cephalo- (e.cefalo-); (gr. cephalos - głowa) [głowy] – (lat.) cephalo-; fej- (szóösszetételben) cepliki [1. warkoczyki spadające na ramiona, zwane tak w Polsce za Augusta III, fragment stroju modnej wówczas "kobiety-dziecka", nawiązywały wyraźnie do mody wiejskiej. 2. ‘warkocze’, w wokabula- iv.. o krakowskich od roku 1537; z niemieckiego Zópfel, od Zopf, co i plotkami tłumaczą] – (div.) vállra leomló hajfonatok; copf CEPT (Conférence européenne des Administrations des postes et des télécommunications) Europejska Konferencja Administracji Pocztowych i Tekomunikacyjnych – Postai és Távközlési Igazgatások Európai Értekezlete (fr. Conférence européenne des Administrations des postes et des télécommunications; CEPT) cepuch, czopuch [1. w dawnych piecach staropolskich otwór czyli czeluść, odprowadzająca dym do komina, a zatykana babą czyli zatyka z grochowin, owiniętych w płachtę; 2. to część stanowiąca połączenie otworów wylotowych spalin z paleniska pieca lub kotła z kanałami kominowymi.] – füstelvezető kürtő, kürtő; üreg; kályhanyílás, kemenceszáj, kemencetorok cer [pierwiastek chemiczny o symbolu Ce] – (vegyészet) cérium (vegyjele: Ce) cera [1. wygląd, kolor i gładkość skóry; 2. przeplatany ścieg z nici lub przędzy na miejscu dziury; łata] – arcszín, arcbőr, bőr; (ruházaton) stoppolás, műstoppolás cera [córka] – [Słowniczek języka śląskiego] lány cera dobrze zakonserwowana – jól ápolt arcbőr cera mieszana – vegyes bőr cera na pończosze – stoppolás a női harisnyán cera nadzwiczaj delikatna – rendkívülien finom arcbőr Copyright © 2006-2016 SAMORZĄD NARODOWOŚCI POLSKIEJ W 17-TEJ DZIELNICY BUDAPESZTU Wydanie poprawione i rozszerzone Polsko Węgierska Encyklopedia 772 cera oliwkowa – kreol arcbőr cera sucha – száraz bőr cera tłusta – zsíros bőr cera wrażliwa – érzékeny bőr ceramiczny, -a, -e [1. zrobiony z wypalonej gliny; 2. produkujący ceramikę, używany przy produkcji ceramiki] –agyagipari-, kerámiai, keramikus ceramik – (gör.) keramikus; kerámiákat készítő művész ceramika [1. sztuka (garncarstwo użytkowe i artystyczne), dział technologii, przemysł tworzenia przedmiotów z glinek; 2. wyroby uzyskiwane przez formowanie i dalsze wypalanie niemetalicznych surowców nieorganicznych lub ich mieszanin] – (gör.) kerámia; művészi mázas, égetett agyagcserép; agyagipar ceramika budowlana [wyroby ceramiczne stanowiące materiały budowlane] – építészeti kerámia; épületkerámia [a fal- és padlóburkoló ornamentális és domborított kerámia összefoglaló megnevezése; az épület külső v. belső kerámiadísze, valamint az agyagművesség termékeinek egyéb építészeti alkalmazása (mázas tetőcserepek, padlótéglák stb.).] ceramika ludowa – népi kerámia cerata, ceratka [bawełniana tkanina pokryta z jednej strony nieprzemakalną powłoką, używana zwykle jako nakrycie stołu] – viaszosvászon ceratka do kompresu – borogatáshoz v. kötéshez való viaszkosvászon Ceratonia (Ceratonia siliqua) [śródziemnomorska roślina strączkowa z rodziny brezylkowatych; chleb świętojański] – Ceratonia; szentjánoskenyérfa (Ceratonia siliqua) (a hüvelyesek családjába tartozó, a Földközitenger mellék keleti felében elterjedt örökzöld fa; termőjének magjai igen táplálóak; fája értékes, magja régebben karát néven az arany súlymértéke volt) [chleb świętego Jana: szentjánoskenyér] ceratowy, -a, -e [przymiotnik od: cerata] – viaszosvászon-; viaszosvászonból való ceratówka albo cyratówka [1. (wojsko) ceratówka, starop. pokrowiec z ceraty na czapkę wojskową, chronił przed deszczem; 2. W marszu lub podczas niepogody czapki, kaszkiety lub kapelusze wojskowe pokrywano pokrowcem z ceraty. Oficerowie wojska polskiego między 1815 i 1830 rokiem, zamiast nakładania futerałów ceratowych, nosili czapki i kaszkiety tekturowe kształtu przepisanego dla każdej broni, oklejone - Wersja 01 01 2017 ceratą, co się ceratówką nazywało. Wiele oddziałów wojsk nowej formacyi z r. 1831 nosiło ceratówki.] – (dawno) csákó huzat cerber [1. Cerber: w mitologii greckiej: pies trzygłowy strzegący wejścia do Hadesu; 2. przenośnie: czujny, surowy strażnik; argus] – (gör.) cerberus (Kerberosz); a görög mitológiában háromfejű, érchangon ugató, kígyófarkú kutya, az alvilág kapujának őre; (bizalmas) szigorú, barátságtalan őr; kapus, portás Cereci i Feleci [1. w Biblii (2. ks. Samuela, 8, 18 i 15, 18) straż przyboczna króla Dawida złożona z żołnierzy pochodzenia filistyńskiego (nm. Krethi und Plethi); mieszane towarzystwo, hołota, hałastra. 2. hołota, mieszane towarzystwo, hałastra (2 Sm 15,18): Przechodzili obok niego wszyscy słudzy: wszyscy Keretyci, wszyscy Peletyci, wszyscy Gittyci, którzy przybyli z Gat w liczbie sześciuset ludzi, przeszli przed królem. I zapytał król Ittaja Gittytę: «Czemuż i ty idziesz razem z nami? Wróć i pozostań przy [nowym] królu, przecież jesteś cudzoziemcem, a nawet jesteś wygnańcem ze swojej ojczyzny] – Kereteusok és és Peleteusok [1. Sámuel Második Könyve: 2 Sám 8,18. „Benája * Jéhójadának fia, a Kereteusok + és Peleteusok előljárója, a Dávid fiai pedig fők valának. * 2 Sám. 23,20. + 2 Sám. 15,18.”; 2. 2 Sám 15,18. „És minden szolgái ő mellé menének; és a Kereteusok, * a Peleteusok mind, a + Gitteusok is mind, az a hatszáz férfi, kik vele jövének Gáthból, elvonulának a király előtt.” * 1 Kir. 1,38. + 2 Sám. 8,18.] cerealin – cerealin; a búzában előforduló fehérjéknek erjesztőképes fajtája cerebralny, -a, -e [fr. cérébral 'jw.' z łac. celebrum 'mózg'; mózgowy] – agyi ceregiele [1. Ceregiele były to jakieś obszywki, obramowania, czy koronki u stroju niewieściego, tak nazwane od wyrazu z gwary niemieckiej Zärgel, Zarge – obrębek, krawędź. 2. ceremonia, certowanie się] – ceremónia, hűhó; teketóriázás, teketória, körülményeskedés ceregielować (ceregieluje) się; ceregielić się [potocznie: 1. nieszczerze wymawiać się od czegoś; certować się; 2. postępować zbyt uprzejmie, ostrożnie] – szertartásoskodni; teketóriázni cerele [fr.; zob. Koło] – (fr.) cerele (kör); (dawno) az uralkodó v. főrangúak beszélgetése a valamely fogadásra meghívottakkal; (vívásban) körvágás ceremonia [1. oficjalna uroczystość lub obrzęd przebiegające według ustalonego planu lub rytuału; 2. czynność wykonywana z Copyright © 2006-2016 SAMORZĄD NARODOWOŚCI POLSKIEJ W 17-TEJ DZIELNICY BUDAPESZTU Wydanie poprawione i rozszerzone Polsko Węgierska Encyklopedia 773 powagą i dbałością o zachowanie konwenansów] – (lat. cerimoina, ceremonia) ceremónia, szertartás, ünnepély, pompa; különösen katolikus egyházi szertartás; előírásszerűen elvégzett istentisztelet; a szertartások hagyományos rendje, módja; (átv.) ceremónia, teketóriázás, teketória, körülményeskedés, körülményesség, teketória; túlhajtott udvariaskodás, formaság ceremonia żałobna – gyászmise, gyászszertartás ceremonialnie – ceremóniálisan, szertartásosan, (sok) ceremóniával; udvariaskodón, udvariaskodva, körülményesen ceremonialny, -a, -e [1. związany z ceremonią, dotyczący ceremonii; uroczysty, obrzędowy; 2. zgodny z konwenansami, czasem zbyt oficjalny] – ceremóniás, ceremoniális; szertartás-, szertartási, szertartásos, ünnepélyes; előírásos, hagyományos; szertartásoskodó, udvariaskodó ceremoniał [1. tradycyjny lub ustalony prawnie sposób zachowania obowiązujący podczas oficjalnych uroczystości lub obrzędów; 2. uroczystość przebiegająca zgodnie z przepisami i tradycją; ceremonia] – (lat.) caeremoniale, ceremoniálé, szertartáskönyv, a r.kat. egyház szertartáskönyve. ceremoniant – szertartásos ember ceremoniować; ceregielować się – szertartásoskodni; teketóriázni ceremoniować z czym – (sokat) teketóriázni vmivel ceremoniować z kim – szertartásoskodni vkivel Ceres [1. jedna z planetoid; 2. tłuszcz otrzymywany z miąższu orzechów palmy kokosowej itp.] – (lat.) Ceres; a termékenység, a mezei munka és az aratás istennője, az anyaföld megszemélyesítése az ókori római mitológiában Cereus [roślina z rodziny kaktusowatych rosnąca na pustynnych terenach Meksyku i Półwyspu Kalifornijskiego; pałczak, otąg] – Cereus; közép-amerikai kaktuszfajták, hosszú oszloptörzsük 4-20 m magas (kellemes ízű, tápláló gyümölcsük van) cereus wielkokwiatowy [krzaczasty kaktus o złocistych kwiatach, kwitnący nocą przez kilka godzin] – Selenicereus grandiflorus [egy rendkívül alakgazdag és változékony epifita kaktusz, széles körben elterjedt és termesztett dísz- és gyógynövény, az első leírt kaktuszfajok egyike (Cactus grandiflorus L.). Spanyol neve (reina de la noche) után minden nyelvben elterjedt az éjkirálynő-kaktusz elnevezése.] - Wersja 01 01 2017 cerezyna [oczyszczony wosk ziemny używany do wyrobu świec] – (vegytan) cerezin, cerosin, földviasz; az ozokeritből előállítható, paraffinhoz hasonló, színtelen, szagtalan szénhidrogén-keverék (viasz helyett használják) cerkiew (z gr. kyriaké – należąca do Pana, w uzupełnieniu do eklezja – lud, zgromadzenie, później świątynia, kościół) [1. kościół prawosławny; 2. budynek przeznaczony do sprawowania nabożeństw w cerkwi prawosławnej lub unickiej (greckokatolickiej). Jest przestrzenią sakralną dla celebracji Boskiej Liturgii. Prawosławni wierzą, iż jest ona miejscem szczególnego przebywania samego Boga. Nazwa cerkiew w języku staropolskim oznaczała po prostu kościół, dopiero w późnym średniowieczu nazwą tą określano tylko kościoły prawosławne.] – (ortodox) templom; görögkeleti templom cerkiew greckokatolicka – görögkatolikus egyház v. templom cerkiew prawosławna ("kościół prawosławny", "kościół ortodoksyjny") [cerkiew prawosławna nazywana jest również Kościołem ortodoksyjnym] – pravoszláv egyház v. templom; görögkeleti v. ortodox templom cerkiewka – kis templom cerkiewnosłowiański, -a, -ie – ószláv cerkiewny, -a, -e – (görögkeleti) egyházi; pravoszláv templomi [Chór cerkiewny greko-katolicki: görögkatolikus egyházi kórus] cerograf, cyrograf [z greckiego Keirografon i złacińszczonego chirographum, skrypt własnoręczny, oblig, na dowód zobowiązania i długu przez pożyczającego napisany z oznaczeniem terminu zwrotu. Obligi surowo napisane nazywano cyrografami, że jakby na żądanie djabła były wystawione.] – kötelezvény, nyugta; kézirat; az ördöggel kötött szerződés cerografia [technika wykonywania formy drukarskiej wklęsłodrukowej, polegająca na stosowaniu posrebrzanej płyty miedzianej pokrytej woskiem, na której ręcznie żłobi się rysunek i poddaje trawieniu elektrolitycznemu] – cerografia; viaszba metszés ceroplastyka [sztuka wytwarzania dzieł z wosku, stosowana głównie w rzeźbie portretowej i wotywnej; keroplastyka] – ceroplasztika; viaszszobrászat cerowaczka [1. kobieta zajmująca się cerowaniem; 2. osoba wykańczająca tkaniny w fabryce włókienniczej] – stoppolónő; stoppológép Copyright © 2006-2016 SAMORZĄD NARODOWOŚCI POLSKIEJ W 17-TEJ DZIELNICY BUDAPESZTU Wydanie poprawione i rozszerzone Polsko Węgierska Encyklopedia 774 cerować [naprawiać dziury lub rozdarcia w tkaninie] – stoppolni, varrni; foltozni, beszőni cerować co czym – megfoltozni vmit vmivel cerować coś – stoppolni vmit cerować pończochy – harisnyát stoppol cerowalnia [(Ubrania i moda) cerownia, pracownia, w której naprawia się uszkodzoną odzież] – stoppoló, foltozó cerowanie (naprawa) – foltozás, stoppolás cerowanie [naprawa zniszczonego kawałka odzieży, wykonana za pomocą przeprowadzania nici z takiej samej tkaniny, tak, żeby nici osnowowe i wątkowe były wprowadzane w tkaninę w dokładnej zgodności ze splotem, aby naprawa nie była widoczna.] - műstoppolás [A szövet sérülésének szakszerű, de munkaigényes javítása, amit a szövetből vett fonalakkal végeznek, úgy, hogy ezeket tűbe fűzve, kézi munkával, pontosan utánozva a szövet kötésmódját, helyreállítják a sérült szövetrészt. A javítás helye a színoldalról nem is látható.] cerowanie artystyczne a. sztuczne cerowanie – műstoppolás cerownia [dział fabryki włókienniczej] – stoppoló (műstoppoló) műhely; foltozóműhely; stoppoló üzem, foltozó üzem CERT (Zespół ds. reagowania na przypadki naruszenia bezpieczeństwa teleinformatycznego z ang. Computer Emergency Response Team) [organizacja utworzona w listopadzie 1988 r. przez DARPA, po znanym incydencie z robakiem Morrisa. Zadaniem CERT jest całodobowe nadzorowanie ruchu internetowego i podejmowanie natychmiastowych akcji w razie pojawienia się zagrożenia. CERT publikuje też materiały edukacyjnoszkoleniowe.] – CERT (Computer Emergency Response Team) (számitógépes vészhelyzetek elháritásáért felelős csoport, ill.számitógépes gyorsreagálású csoport) [az "Internet worm" támadása után létrejött csoport azzal a céllal, hogy felhívja a figyelmet a hálózati számítógépeket fenyegető veszélyekre és segítse az őket érő támadások elleni védekezést] certa [ryba z rodziny karpiowatych] – (állat) certa; lazacfajta Certa amittimus, dum incerta petimus [Tracimy to, co pewne, dążąc do tego, co niepewne. Plaut.] – (lat.) Certa amittimus, dum incerta petimus. - Futsz a bizonytalanért, s elveszted majd, ami biztos. Míg a bizonytalan után futkosunk, elveszítjük a biztosat. (Plautus) - Wersja 01 01 2017 certacje [potocznie: certowanie się, wymawianie się nieszczerze od czegoś] – ceremónia, mesterkéltség, teketóriázás certować się [łac. certare 'walczyć; starać się, trudzić się'. wymawiać się od czegoś nieszczerze, wzdragać się; robić ceregiele; droczyć się (z kimś)] – vitatkozni, vitázni; szertartásoskodni, udvariaskodni certum est, quia impossibile est [jest pewne, ponieważ jest niemożliwe] (Tertulian) – certum est, quia impossibile est; bizonyos mert lehetetlen (hihető, mert esztelen; biztos, mert lehetetlen) Certified Information Systems Security Professional; Certyfikat CISSP [jest niezależnym i obiektywnym świadectwem eksperckim w dziedzinie bezpieczeństwa teleinformatycznego. W czerwcu 2004 roku CISSP został pierwszym certyfikatem spełniającym standard ISO 17024:2003 oraz akredytowanym przez ANSI (American National Standards Institute).] – CISSP (Certified Information Systems Security Professional) [Az informatikai biztonság területén elismert minősítés a CISSP (Certified Information Systems Security Professional), amely az első ANSI ISO szabvány szerint akkreditált oklevél.A CISSP tanúsítvány biztosítja, hogy vállalatunkban megvan az a technikai tudás, képesség és tapasztalat biztonsági gyakorlatok megvalósítására, kockázatelemzések elvégzésére, a szükséges ellenintézkedések kidolgozására, hogy segíteni tudunk létesítmények, hálózatok, rendszerek és információk védelmében.] Certified Information Security Manager (CISM) [certyfikat wydawany przez Information Security Audit and Control Association za pomyslne zdanie egzaminów w zakresie zarządzania bezpieczeństwem systemów informatycznych.] – Certified Information Security Manager (CISM) [amerikai minősítő szervezet] Certified Information Systems Auditor (CISA) [certyfikat wydawany przez Information Security Audit and Control Association za pomyślne zdanie egzaminu w zakresie audytu systemów informatycznych, kontroli i bezpieczeństwa.] – Certified Information Systems Auditor (CISA) [1. Certified Information Systems Auditor (CISA) - Information Systems Audit and Control Association (ISACA), USA; 2. 1978 óta a Certified Information Systems Auditor (CISA®) program az informatikai auditorok, az ellenőrzési és biztonsági szakemberek körében a szakértelem és elkötelezettség általánosan elfogadott Copyright © 2006-2016 SAMORZĄD NARODOWOŚCI POLSKIEJ W 17-TEJ DZIELNICY BUDAPESZTU Wydanie poprawione i rozszerzone Polsko Węgierska Encyklopedia 775 értékmérője lett. A CISA minősítés megszerzése hozzájárul az IT audit, az ellenőrzés és biztonság szakembereinek szakmai elismertségéhez, mert a CISA program azokat minősíti, akik demonstrálni tudják hozzáértésüket a manapság olyannyira keresett szakterületen.] certyfikacja [1. nadanie certyfikatu; 2. inaczej: certyfikat] – certifikáció; tanúsítás, bizonyítás, igazolás certyfikat [oficjalny dokument potwierdzający zgodność z normami, spełnianie wymogów, autentyczność i inne; zaświadczenie, świadectwo; certyfikacja] – (lat.) certifikátum, bizonyítvány, tanúsítvány, bizonylat, igazolvány (świadectwo) certyfikat asekuracyjny – biztosítási bizonylat certyfikat bankowy [dokument potwierdzający złożenie w banku lokaty terminowej] – bankbizonylat v. bank bizonylat certyfikat jakościowy – minőségi bizonylat certyfikat okrętowy [dokument rejestracyjny stwierdzający przynależność państwową handlowego statku morskiego] – hajóbizonylat certyfikat towarowy – áruokmány certyfikat ubezpieczeniowy – biztosítási bizonylat certyfikować [zaświadczać za pomocą certyfikatu; wystawiać certyfikat] – tanúskodni vmiről; tanúsítani, bizonyítani, igazolni vmit cesarska [przymiotnik od "cesarz”] – [Perlica (perliczka) (Numida meleagris)] gyöngytyúk cesarska korona [szachownica cesarska] – (virág) császárkorona (Fritillaria imperialis) cesarska mość – császári felség cesarski, -a, -ie – császár-, császári cesarski i królewski (c. i. k.) – császári és királyi (cs. és kir.) cesarskie cięcie; cięcie cesarskie [rodzaj operacji położniczej, otwarcie jamy brzusznej i macicy w celu wyjęcia płodu] – (orvosi) császármetszés cesarsko-królewski (ck) – császári és királyi (cs. és kir.) cesarstwo (łac. imperium, wł. impero, fran. empire, hiszp. Imperio; port. Império; ang. Empire; niem. Kaisertum; rzecz. tworzony w poszcz. językach bądź od imienia Caesar, bądź od tytułu imperator, oznaczającego początkowo dowódcę armii, a następnie przybieranego przez cesarzy jako praenomen /Imperator Caesar/) [1. państwo rządzone przez cesarza; 2. panowanie cesarza, władza cesarza; 3. cesarz z małżonką] – császárság, fejedelemség; császári pár - Wersja 01 01 2017 Cesarstwo rzymskie [starożytne państwo obejmujące obszary basenu Morza Śródziemnego, powstałe z przekształcenia republiki rzymskiej w system monarchiczny. Przyjmuje się, że początkiem cesarstwa był rok 27 p.n.e., kiedy Gajusz Oktawiusz otrzymał od senatu tytuł augusta (wywyższony przez bogów). Potwierdzało to pozycję Oktawiana jako najważniejszej osoby w państwie i przyniosło definitywny koniec republice rzymskiej.] – Római császárság [császárkor két nagyobb szakaszra tagolódik: a principatus (I. e. 27–i. sz. 284) és a dominatus (284–476) korára. A principatus korában a köztársasági intézmények, noha sokáig még léteztek, teljesen kiüresedtek és jóformán minden jelentőségüket elvesztették. Diocletianus (284–305) átszervezte a birodalom közigazgatását, a polgárokból alattvalók (subiecti) lettek, s a birodalom dominatusszá, abszolút monarchiává vált.]; Római Birodalom (latinul Imperium Romanum) [az ókori Róma által létrehozott államalakulat volt a Földközi-tenger medencéjében. Örökségét közvetlenül a Keletrómai (Bizánci) Birodalom vitte tovább, melynek fővárosa Konstantinápoly, de kulturális hatásai a mai napig érezhetőek az európai élet számos területén.] Cesar [fr. z łac. caesar] – Caesar (Julius Caesar) César, Cezar [francuska nagroda filmowa przyznawana od 1975 roku przez Académie des Arts et Techniques du Cinema. Jej nazwa wywodzi się od imienia Césara Baldacciniego, francuskiego rzeźbiarza, którego postać jest wzorem wręczanej artystom statuetki.] – César-díj (röviden: César, ejtsd: szézár) [Franciaország legrangosabb filmművészeti díja.] cesarz (od łac. Caesar) [1. tytuł władcy w państwie o rządach monarchicznych; 2. tytuł władców wielkiego państwa rzymskiego. Pochodzi od Juliusza Cezara. Historyczne dzieje Nowego Testamentu Copyright © 2006-2016 SAMORZĄD NARODOWOŚCI POLSKIEJ W 17-TEJ DZIELNICY BUDAPESZTU Wydanie poprawione i rozszerzone Polsko Węgierska Encyklopedia 776 dokonywały się za rzymskich cesarzy: Augusta, Tybertusza, Kaliguli, Klaudiusza i Nerona; 3. suwerenny monarcha, przypisujący sobie rangę wyższą niż król] – császár ; (hist.) caesar, cézár (császár) [1. A római császárok tisztségneve Julius Caesar után (Mt 22,17.21; Lk 23,2; Jn 19,15; ApCsel 17,7; 25,8-27). Az ÚSZ több császárt neve szerint említ (Lk 2,1; 3,1; ApCsel 11,28) 2. a legmagasabb világi uralkodói rang, etimológiailag bizonyos nyelvekben Julius Caesar nevéből ered. Ilyenek még többek között a német kaiser, a bolgár és orosz cár, a görög kaiszar, stb. Más nyelvekben nem Caesar neve, hanem az ő és Augustus imperatori címe a névadó, mint például magában a középkori latinban, de ide tartoznak az újlatin nyelvek is, mint például a francia empereur vagy az ebből származó angol emperor. A kialakult koncepció szerint a császár felett már nem áll más földi lény, így tulajdonképpen csak egy császár létezhetne a világon szigorúan véve. Kevésbé szigorúan a császár olyan uralkodó, akiknek királyok a hűbéresei – azaz ő a királyok királya vagy nagykirály – és felette csak Isten áll. Ez utóbbi koncepció alapján az európai-mediterrán kultúrkörön kívül is azonosítani tudjuk a megfelelő császári címet. Ma a japán császár az egyetlen császár.] cesarzowa [małżonka cesarza] – császárnő, császárné cesiu! ceś! ceś! – gyí! gyia! hüa! cesja [1. zrzeczenie się swoich praw do czegoś na rzecz innej osoby; 2. odstąpienie przez jedno państwo części terytorium drugiemu państwu na mocy umowy międzynarodowej] – (lat.) cessio, cesszió, követelés átruházás, engedmény, engedményezés, átengedés cesja wierzytelności – követelés átruházása cesjonariusz [osoba przyjmująca wierzytelności bądź inne prawa do czegoś od cedenta] – engedményes, engedményező, átengedő, átruházó ceski [moneta dziesięciogroszowa (zob. → zwroty śląskie)] – [Słowniczek języka śląskiego] tízgarasos (érme) Cessante ratione legis cessat et lex ipsa. [gdy ustaje przyczyna, dla której wydano ustawę, traci moc i sama ustawa] – (lat.) Cessante ratione legis cessat et lex ipsa; ha a törvény célja megszűnik, maga a törvény is megszűnik Cessante ratione legis cessat ipsa lex a. Cessante ratione legis, cessat lex ipsa (ad D. 35.1.72.6) [1. gdy ustaje przyczyna, dla - Wersja 01 01 2017 której wydano ustawę, traci moc i sama ustawa; 2. gdy znika przyczyna prawa, samo prawo przestaje istnieć] – (lat.) Cessante ratione legis cessat ipsa lex; ha a törvény célja megszűnik, maga a törvény is megszűnik [Amennyiben a törvény célja teljes mértékben mindenkire nézve megszűnik (adaequate et universaliter), akkor belső okból maga a törvény is megszűnik. Ha a törvény célja csak egyesekre nézve szűnik meg és megtartása a köz számára károssá válik (particulariter et contrarie), akkor a törvény szintén megszűnik. Ellenben, ha a törvény csak egyesekre nézve válik feleslegessé (negative), ám megtartása nem válik a köz számára károssá, úgy a törvény kötelező ereje továbbra is megmarad.] cesta [droga] – [Słowniczek języka śląskiego] út cesyjny, -a, -e – cessziós, engedményi, átruházási cesyjny plakat – cessziós plakát Ceterum censeo Karthaginem esse delendam [łac., poza tym uważam (że Kartaginę należy zniszczyć); synonim poglądu wyrażanego z uporem przy każdej okazji. Etym. - zdaniem tym Kato St. kończyć miał wszystkie swoje przemówienia w senacie rz.; por. Plutarch (Marcus Cato, 27, 1) – Poza tym uważam, że Kartaginę należy zniszczyć – zob. Kato Starszy] – (lat.) - Ceterum censeo Carthaginem esse delendam; továbbra is fenntartom már ismert álláspontomat (Cato) [Egyébként javaslom, hogy Karthagót el kell pusztítani! (Cato szenátor minden beszédét így fejezte be, felhívva a figyelmet Karthago veszélyességére, ezt a szokást sokan még a római szenátorok közül is nevetségesnek tartották. Akkor szokás a mondást idézni, amikor egy valamilyen tekintetben mániákus embert akarunk kifigurázni).] cetnar [jednostka masy równa w dawnej Polsce stu kilogramom, w Ameryce, Niemczech, Danii – pięćdziesięciu] – mázsa, métermázsa (centnar metryczny) cetnarowy, -a, -e [przymiotnik od: cetnar (np. waga cetnarowa); centnarowy] – mázsás, métermázsás cetno [1. dawniej liczba parzysta; 2. cet, cetno, oznacza parę, do pary, t. j. liczbę parzystą, a licho – nieparzystą, stąd grać w „cetno – licho” albo „liszkę” znaczy w grę hazardowną, polegającą na zgadywaniu, czy w zamkniętej dłoni przeciwnika są pieniądze lub inne przedmioty parzyste lub nieparzyste.] – páros szám cetno czy licho – fej vagy írás; páros vagy páratlan cetno i licho – páros, páratlan (játék) Copyright © 2006-2016 SAMORZĄD NARODOWOŚCI POLSKIEJ W 17-TEJ DZIELNICY BUDAPESZTU Wydanie poprawione i rozszerzone Polsko Węgierska Encyklopedia 777 cewa [bęben, na który nawijane są zwoje liny; bobina] – orsó, cséve; tekercs (cewka) ceweczka – kis orsó, orsócska, csévécske cewiarka [1. maszyna służąca do cewienia; przewijarka; 2. robotnica obsługująca maszynę do cewienia; cewiaczka; przewijaczka] – csévélőnő, orsózónő, gombolyítónő; (műsz.) csévélőgép, keresztcsévélő gép; orsózógép, motolla, gombolyítógép cewiarnia [dział fabryki, w którym odbywa sie cewienie przędzy; przewijalnia; przewijarnia] – csévélő műhely, orsózó műhely, gombolyító műhely cewić [przewijać przędzę] – gombolyítani, felgombolyítani; tekercselni, feltekercselni; csévélni, felcsévélni, rácsévélni cewienie – felcsévélés, tekercselés, gombolyítás cewka [1. naczynie w kształcie rurki w organizmie ludzkim i zwierzęcym; 2. stożkowy rdzeń do nawijania przędzy; 3. noga sarny; 4. rodzaj sidła kłusowniczego; 5. martwa komórka przewodząca wodę i soki w roślinach; tracheida; 6. rodzaj przewodu elektrycznego] – orsó, cséve; tekercs (fizika); (bonctan) csatorna, cső, hajszálcső; (növénytan) edények cewka do indukcyjnego sprzężenia wejścia magnetofonu z aparatem telefoniczny (zapis dźwięku) – hangszedő tekercs cewka drgająca, cewka drgająca (głośnika) – lengőtekercs (a dinamikus hangszórók, fejhallgatók alkatrésze: a membránra ragasztott hengerpaláston a tekercs, amely a mágnes légrésébe merül) cewka indukcyjna [cewka elektryczna służąca do zwiększania indukcyjności obwodu] – indukciós tekercs cewka łzowa – könnycsatorna cewka moczowa (łac. urethra) [końcowa część układu moczowego wyprowadzająca mocz na zewnątrz. Jest to przewód rozpoczynający się na dnie pęcherza moczowego ujściem wewnętrznym cewki, a kończący ujściem zewnętrznym u mężczyzn na końcu żołędzi prącia, u kobiet na brodawce cewkowej położonej w przedsionku pochowy.] – (lat. urethra) húgycső cewka zapłonowa – gyújtótekercs cewka zaporowa – fojtótekercs cewkarz – tekercselő, csévélő, orsózó, gombolyító, csévehordozó ember cewkowy, -a, -e [przymiotnik od: cewka] – cséve, tekercs-, orsó-, tekercselési cewnik [cienka, wąska rurka, służąca do cewnikowania] – katéter - Wersja 01 01 2017 cewnik (moczowodowy) – katéter cewnikować [wprowadzać cewnik naturalnymi drogami do jam i narządów ciała] – katéterezni cewnikowanie – katéterezés (szondázás) [Az eljárás lényege, hogy az orvos vagy a nővér diagnosztikus vagy kezelési célzattal szondát vezet be a szervezet valamely természetes folyadékelvezető csatornájába (vérerek, húgycső).] cez [pierwiastek chemiczny o symbolu Cs] – cézium (Cs); szilárd halmazállapotú alkálifém cezar [1. tytuł samowładcy rzymskiego w czasach starożytnych; później również: tytuł następcy tronu; osoba mająca ten tytuł; 2. przen. samowładny wódz, dyktator] – cézár (Augusztus római császár és utódai által előnévül használt név); (átv.) kiskirály, hatalmaskodó ember Cezarea – (földr., hist.) Cezarea Nazwę Cezarea lub Cezareja nosiło kilka różnych miast w Imperium Rzymskim: Cezarea Kapadocka - obecna nazwa Kayseri w Turcji [Kayseri (w starożytności Cezarea Kapadocka) miasto i prowincja w środkowej Turcji, u północnego podnóża wulkanu Erciyes, położone na wysokości 1043 metrów. Około 700 tys. mieszkańców.] – Kayseri (görögül Καισάρεια/Kaisareia; latinul: Caesarea Mazaca, zaza nyelven: Qeyseriye) [város Törökországban, Kayseri tartomány székhelye] Cezarea Mauretańska - dawna faktoria kartagińska [Szarszal (także: Szerszel; arab. شر شال, fr. Cherchell, łac. Caesarea Mauretaniae, pun. Iol) - miasto w północnej Algierii, w prowincji Tibaza] – Szarszal (dél-algériai város) Cezarea Nadmorska (łac. Caesarea Maritima) [1. zwana też Palestyńską siedziba prokuratorów rzymskich, obecnie osada Cezarea w Izraelu; ruiny starożytnego miasta, położone w pobliżu współczesnej izraelskiej wioski Cezarei na wybrzeżu Morza Śródziemnego. Miasto zostało założone przez króla Judei Heroda Wielkiego na terenie dawnej osady helleńskiej nazywanej Wieżą Stratona i nazwane na cześć Cezara Oktawiana Augusta. Dla odróżnienia od innych miejscowości o tej samej nazwie, miastu nadano przydomek Maritima. Siedziba rzymskich prokuratorów i stolica rzymskiej prowincji Judei. 2. miasto portowe nad Morzem Śródziemnym, zbudowane przez Heroda Wielkiego. Copyright © 2006-2016 SAMORZĄD NARODOWOŚCI POLSKIEJ W 17-TEJ DZIELNICY BUDAPESZTU Wydanie poprawione i rozszerzone Polsko Węgierska Encyklopedia 778 Było siedzibą gubernatorów rzymskich. Tu Piotr spotkał Korneliusza i otworzył (kluczami) drzwi do Ewangelii dla pogan. Tu Paweł posłany dla ochrony przed prześladowaniami ze strony Żydów był więziony przez dwa lata. 3. ] – Cezarea (császári város) (dawno Sztraton Cezarea, Palesztinai Cezarea, Tengerparti Cezarea) [1. Nagy Heródes által i.e. 20-9ig, a Sztraton tanya körül Augustus császár tiszteletére épített tengerparti kikötőváros. Itt volt a római helytartók székhelye, Jeruzsálem pusztulása után (i.e. 70) pedig az ország fővárosa lett. 2. Kikötőváros, Samáriától mintegy 40 km-nyire északnyugatra, amelyet Nagy Heródes (1) épített Augustus császár tiszteletére; Kornéliusz, római százados állomáshelye (ApCsel 10), itt lakott és munkálkodott Fülöp (5) evangélista (ApCsel 8,40; 21,9). Pál két esztendőt töltött itt fogságban (ApCsel 23,31-26,32)] Cezarea (Izrael) (hebr.: [ )הירסיקwieś położona w samorządzie regionu Hof HaCarmel, w Dystrykcie Hajfy, w Izraelu.] Cezarea Filipowa [miasto w północnej części Palestyny. Leży u źródeł Jordanu. Poprzednio nazywało się Panium. Tetrarcha Herod Filip rozbudował je i dał mu nazwę wg cesarza i siebie. Pan przebywał w tym mieście.] – CÉZÁREA FILIPPI (Fülöp Cézáreája); [Város, melyet Heródes Fülöp (3) negyedes fejedelem épített ki i.e. 3-ban a Hermon lábánál, és amelynek Tiberius római császár tiszteletére új nevet adott. (A régi név: Paneas). Ott tett vallást Péter a tanítványok körében Jézusról, mint Messiásról (Mt 16,13-17)] cezarianizm, cezaryzm [forma rządów: jedynowładztwo legitymowane zaufaniem mas (mianem cezarianizmu określano np. pozornie demokratyczny ustrój Francji za Napoleona I oraz Napoleona III)] – (lat. caesarismus) cazarizmus, császárság; az egyeduralom megszerzésének és megtartásának erőszakos rendszere cezaromania – (lat.-gör.) cezarománia; hatalmi téboly cezaropapizm; caesaropapismus [1. tendencja prowadząca do przypisywania państwu zwierzchności nad Kościołem, również w materii teologicznej; Przeciwstawia się systemowi teokracji. 2. system rządów, w którym monarcha sprawuje władzę świecką i kościelną] – caesaropapismus; cezaropapizmus; az uralkodóknak az a törekvése, hogy úgy az egyházi, mint a világi - Wersja 01 01 2017 hatalmat a maguk számára szerezzék meg; olyan államegyházi rendszer, amelyben az egyház feje az államfő Cezary [łacińskie imię męskie o nieustalonej do końca etymologii. Jedną z koncepcji jest pochodzenie tego imienia od rzeczownika caesaries — "długie włosy, czupryna". być może też od słowa caedere (ciąć, wycinać), co miało oznaczać: wycięty z łona matki (stąd pojęcie „cesarskie cięcie") lub słowa caesaries (kędzierzawy, o bujnych włosach). Imię to stało się tytułem władców Imperium Rzymskiego (obok przydomka Augustus). Imię używane w Polsce od XV wieku. W roku 1399 poświadczone wystąpienie imienia Cezar, a w 1478 pojawia się forma Cezary. Jest ona spolonizowanym wariantem łacińskiego Caesarius.] – Cézár (etruszk→latin eredetű férfinév, jelentése esetleg vág; hosszú, dús hajú) [a latin Caesar családnévből származik, az eredete és jelentése vitás. Latin szavakból való megfejtések szerint a jelentése lehet hosszú, dús hajú vagy metszett, vágott. Más magyarázat szerint a név etruszk eredetű. Női párja: Cezarin.] cezaryzm demokratyczny [ustrój Francji za Napoleona I i za Napoleona III] – demokratikus császárság cezaryzm napoleoński – napóleoni császárság cezura [1. granica chronologiczna, przełomowy moment w dziejach ludzkości; 2. pauza rytmiczna, także średniówka; 3. nieznaczna przerwa między frazami w utworach muzycznych] – (lat.) cezura (średniówka); sormetszet, mely egy verssort két részre oszt; (zene) metszet; megszakítás, szünet, időköz cęgi [narzędzie ręczne służące do chwytania i wyciągania gwoździ] – fogó, harapófogó, csípővas, fogóvas cętka, cętki [drobna podłużna plamka znajdująca się na jednolitym tle] – petty, folt cętki Copyright © 2006-2016 SAMORZĄD NARODOWOŚCI POLSKIEJ W 17-TEJ DZIELNICY BUDAPESZTU Wydanie poprawione i rozszerzone Polsko Węgierska Encyklopedia 779 cętki [1. niegdyś blaszki i gałeczki zawieszane u pasa, później wzór na materiałach; niestosowny dla delikatnych rysów i drobnej budowy. 2. rodzaj wzoru na tkaninie imitującego skórę zwierzęcia np. lamparcią. Stanowią go barwne, często nieregularne plamki na jednobarwnym tle. Cętki mogą być bardzo drobne lub też o średniej wielkości. Moda na nie zapanowała w XX wieku.] – pettyek; páducbőrt v. állatbőrt imitáló rajzolat cętkować [(Sztuka) pokrywać cętkami; nakrapiać] – pettyezni, foltozni cętkowanie – pettyezés, befoltozás, bepiszkítás cętkowany, -a, -e – pettyes, foltos cf., confer [czytaj: konfer] [z łaciny: porównaj; skrót: cf., umieszczany najczęściej w glossach] – (lat.) confer, conferatur; vesd össze; vö. CFML (ColdFusion Markup Language) [język znacznikowy o składni zbliżonej do języka »HTML. Do pisania programów w języku CFML przeznaczony jest produkt o nazwie ColdFusion Studio – rozbudowana wersja znanego edytora WWW HomeSite.] – CFML ColdFusion Markup Language (egy szerveroldali programnyelv neve) CGA (ang. Color Graphics Adapter) [jeden ze standardów kart graficznych IBM-PC wprowadzony ok. 1981 roku.] – CGA – Color Graphics Adapter CGA (ang. Colour Graphics Adapter), amit 1981-ben az IBM vezetett be [1. a cég első színes grafikus kártyája és egyben az első, színes megjelenítő szabvány volt a személyi számítógépek világában. 2. 320×200 pixeles kijelző - képernyő - felbontás] CGI (ang. Common Gateway Interface) [znormalizowany interfejs, umożliwiający komunikację pomiędzy oprogramowaniem serwera WWW a innymi programami znajdującymi się na serwerze. Zazwyczaj program serwera WWW wysyła do przeglądarki statyczne dokumenty HTML. Za pomocą programów CGI można dynamicznie (na żądanie klienta) generować dokumenty HTML uzupełniając je np. treścią pobieraną z bazy danych.Programy CGI są często pisane w językach interpretowalnych takich jak Perl, przez co nazywa się je także skryptami CGI.] – (ang.) CGI (azaz Common Gateway Interface) ) - 'CGI' szerver segédprogram (közös átjáró határfelület) [1. az NCSA (National Center for Supercomputing Applications) által kifejlesztett protokollszabvány, amely (például Perl, PHP - Wersja 01 01 2017 vagy C nyelvű) alkalmazások információs szerverekhez – a gyakorlatban túlnyomóan webszerverekhez (például Apache vagy IIS) – való kapcsolódását teszi lehetővé. Ha a kliens kérése futtatható fájlra mutat, akkor a szerver futtatja azt és a kimenetet adja vissza a kliensnek. Jelenlegi érvényes verziója a CGI/1.1.; 2. A World Wide Web-et lényegében felépítő honlapok a dokumentumokat úgy érik el, hogy a HTTPkiszolgáló gépeknek/programoknak jelzik, hogy melyik honlapra van szükségük. A kiszolgáló a kérés alapján kiadja a dokumentumot. Mivel a honlap lehet akár kérdőív is, amelyet a felhasználó kitöltve küld el a kiszolgálónak, a kommunikációnak ezt a böngészőprogram —> kiszolgáló irányát is megoldották: így született a CGI. Ez tulajdonképpen egy olyan kommunikációs felület (csatolófelület), amelyen keresztül a böngészőprogramok (általában a kliensek) a HTTP kéréseket kiszolgáló gépekkel/programokkal kommunikálnak. 3. HTTP szervereknél használható programozási felület (interfész); a CGI lehetővé teszi, hogy környezeti változókon keresztül külső programok vagy shell script-ek egészítsék ki a Web-szerver működését; ily módon interaktív alkalmazások, illetve változó tartalmú vagy automatikusan keletkező HTML oldalak hozhatók létre. 4. A CGI-specifikációk írják le, hogy a HTTP kiszolgálók hogyan kommunikálnak a küldött információkat ténylegesen feldolgozó programokkal. Amikor a megjelenítő egy olyan kapcsolathoz ér, amely egy programra hivatkozik, a kiszolgáló elindítja ezt a programot és a CGI-leírást használva átadja az ügyféltől érkező adatokat (ha vannak). A külső program a kapott információt felhasználva elvégzi a feldolgozást vagy lekérdezést, és a választ (ugyancsak a CGIleírást használva) visszaküldi a kiszolgálónak. A kiszolgáló ezt azután dokumentum formájában továbbítja a kérést küldő megjelenítő-programnak. 5. Olyan szabvány, amely külső programokat információs szerverekkel (például webszerverek vagy HTTP-szerverek) köt össze. 6. Web-szervereken futtatandó, kisterjedelmű, külső szoftveralkalmazások (scriptek) szabványa; CGI-scriptek Webszerkesztők számára különleges interaktív alkalmazásokat tesznek lehetővé mint pl. statisztikai adatgyüjtés, HTML-űrlapok kiértékelése, stb; [a Web-oldal szerkesztője a forráskódba egy megfelelő utalást ágyaz arra az URL címre, ahol ez a program futtantandó]; ezeket a segédprogramokat az Copyright © 2006-2016 SAMORZĄD NARODOWOŚCI POLSKIEJ W 17-TEJ DZIELNICY BUDAPESZTU Wydanie poprawione i rozszerzone Polsko Węgierska Encyklopedia 780 ügyfél böngésző- programja indítja el, számára láthatatlanul futnak a szerveren és csak dolguk elvégzése után jeleznek vissza; CGI-scriptek gyakorlati hátránya, hogy tárolásuk- hoz és használatukhoz a kiszolgálógép tulajdono- sának hozzájárulása szükséges; a legtöbb szolgáltató az ügyfelek saját CGI-scriptjeinek feltöltését nem engedélyezi és csak néhány közérdekű scriptet futtat; a Web-oldalakba illeszthető JAVA, ASP, PHP scripteknek nincs ez a problémája] CGI-bin – CGI-bin [A CGI-vel való kommunikációt megvalósító programokat hívják így (lásd még: applet). A névben szereplő bin kifejezés a bináris szóra utal, hiszen a programok nem csak olvasható karaktereket tartalmaznak. A programok lehetnek olvasható állományok is, azaz értelmes karakterekből állhatnak, a lényeg azonban az, hogy a programok végrehajtható állományok. Ez azt jelenti, hogy a rendszer értelmezni tudja a bennük található jeleket. Lényegében innen ered a bin kifejezés.] CGM, Computer Graphics Metafile [format pliku grafiki wektorowej 2D, grafiki rastrowej i tekstu. CGM jest nazwą oficjalnego standardu zdefiniowanego przez Międzynarodową Organizację Normalizacyjną (International Organisation for Standarisation – ISO) i Międzynarodową Komisję Elektrotechniczną (International Electrotechnical Commission – IEC) w dokumencie ISO/IEC 8632 oraz Narodowy Instytut Standardów i Technologii (National Institute of Standard and Technology) w dokumencie FIPS (Federal Inforrmation Processing Standard) 128 -1.] – CGM, Computer Graphics Metafile (grafikus szűrő) [Vektorgrafikus adatformátum.] C.G.S.; system C.G.S. – C.G.S. rendszer; a centiméter, gramm, secundum rendszer rövidítése; (fizika) a hosszúság, a tömeg és az idő egységei, melyekből minden más mennyiség levezethető (ez alól a hőmérséklet egységei vannak kivéve) cha! [wyraz, zwykle powtarzany, oznaczający śmiech, zwłaszcza głośny i spontaniczny; ha] – ha! (nevetés, gúny) chabanina [mięso gorszego gatunku] – gyenge, sovány hús chabazie, chabezie [gałęzie, krzaki] – [Słowniczek języka śląskiego] bokrok, ágak chaber [roślina o kwiatach w różnych kolorach, rosnąca na polach, łąkach, stepach] – búzavirág (bławatek) - Wersja 01 01 2017 Chaber (Centaurea L.) [rodzaj roślin z rodziny astrowatych (Asteraceae Dum.), liczący 450-550 gatunków, rosnących głównie w Europie i na obszarze śródziemnomorskim, kilka gatunków pochodzi z Azji, Australii i Ameryki Północnej. Nazwa rodzaju pochodzi od Hipokratesa, który twierdził, że roślinę (Centarea cyanus) wskazał Grekom centaur Chiron, wychowawca wielu herosów mitologii greckiej.] – Imola (Centaurea L.) Gatunki flory Polski: chaber alpejski (Centaurea alpestris Hegetschw. & Heer) chaber austriacki, ch. frygijski (Centaurea phrygia L., syn. C. austriaca Willd.) chaber barwny (Centaurea triumfettii All.) chaber białawy (Centaurea dealbata Willd.) – gatunek uprawiany chaber bławatek (Centaurea cyanus L.) – antropofit zadomowiony [1. (inne nazwy: białasy, głowacz, jasieniec, kardy, kwiatek wołoszek, macoszka, modrak, modrzeńczyk, wasilek, wawer) (Centaurea cyanus L. 1753) 2. rośnie głównie w zbożach na glebach lekkich o odczynie obojętnym lub lekko kwaśnym. Roślina roczna lub dwuletnia.Kwiaty brzeżne szafirowe, stosowane w lecznictwie. Dostarcza dużo nektaru i pyłku. W okresie kwitnienia czynne są również nektarniki pozakwiatowe na górnym okółku listków okrywy koszyczka, po przekwitnieniu na okółku środkowym. 3. zwany też modrakiem, chabrem zbożowym, wołóżką, wołoszką lub wasilkiem jest pospolitym chwastem, rosnącym w zbożu, na miedzach i ugorach. Charakterystyczne są błękitne, rurkowate kwiaty, zebrane w kwiatostany koszyczkowe. Niestety, w roślinie może występować kwas pruski (kwas cyjanowodorowy, który powoduje poważne zatrucia, nawet tak dużych zwierząt jak konie i krowy.] – búzavirág v. imola (Centaurea Cyanus v. centaurea calcitrapa, dardar, bogáncskóró) [1. Dél-Európából származik, a fészekvirágzatúak (Asterales) rendjébe és a fészkesek (Asteraceae) családjába tartozó egyéves gyomnövény. Egyéb nevei: dődike, égi virág, gabonavirág, kék búzavirág, sukollat, vadpézsma, imolya, kék konkoly. 2. Nagyon tetszetős, de határozottan káros, tetemes terméskiesést jelenthet, a Biblia viszont más értelemben hozza. Joás és Amásia királyok között a küldönc szerepét tölti be (2 Kir 14,9 és 2 Krón 25,18). Izrael bűne miatt veszélybe került a nép léte és vallása, oltárait búzavirág növi be (Hós 10,8). Az Újszövetség is említi néhány helyen, a konkolyról szóló példabeszédben többek között (Mt 7,16 és 13,7; Zsid 6,8).] Copyright © 2006-2016 SAMORZĄD NARODOWOŚCI POLSKIEJ W 17-TEJ DZIELNICY BUDAPESZTU Wydanie poprawione i rozszerzone Polsko Węgierska Encyklopedia - Wersja 01 01 2017 chaber wełnisty (Centaurea solstitialis L.) – efemerofit chaber wielkogłówkowy (Centaurea macrocephala Muss. Puschk. ex Willd.) Centaurea diluta Aiton – efemerofit Centaurea ovina Pall. ex Willd. – efemerofit Centaurea tenuiflora DC. – efemerofit Centaurea transalpina Schleich. ex DC., syn.: C. dubia Suter – efemerofit Centaurea trichocephala M. Bieb. ex Willd. – efemerofit Pézsma búzavirág (Centaurea imperialis) [Szegfűre emlékeztető szép virágai finom illatúak.] 781 chaber ciemny (Centaurea nigra L.) – efemerofit chaber driakiewnik (Centaurea scabiosa L.) [występuje wśród zbóż na miedzach i przydrożach. Równie miododajny jak łąkowy. Kwiaty ma większe i fioletowopurpurowe, dorasta do wysokości 90cm. Koszyczki o średnicy do 2,5cm.] - Vastövű imola (Centaurea scabiosa) chaber drobnogłówkowy (Centaurea diffusa Lam.) – antropofit zadomowiony chaber drobnokoszyczkowy (Centaurea micranthos S.G.Gmel. ex Hayek, syn. C. biebersteinii DC.) – antropofit zadomowiony chaber kolący (Centaurea calcitrapa L.) – efemerofit – Úti imola (Centaurea calcitrapa) chaber Kotschyego (Centaurea kotschyana Heuff. ex W. D. J. Koch, syn. C. kotschyana Heuff.) chaber łąkowy (Centaurea jacea L.) [występuje na suchych łąkach, zboczach, miedzach i zaroślach. Kwitnie jasnopurpurowo od czerwca do sierpnia. Jest licznie odwiedzany przez pszczoły. Z powodu owłosienia liści i łodyg nie jest zjadany przez zwierzęta] – Réti imola (Centaurea jacea) chaber maltański (Centaurea melitensis L.) – efemerofit chaber miękkowłosy (Centaurea mollis Waldst. & Kit.) chaber nadreński (Centaurea stoebe L., syn. C. rhenana Boreau) [rośnie na piaskach, suchych zboczach, przydrożach. Roślina dwuletnia lub trwała. Łodyga do wysokości 2080cm., w górze silnie rozgałęziona, koszyczki mniejsze niż u bławatka, kwiaty fioletoworóżowe. Jedna z najlepszych roślin miododajnych na glebach jałowych.] - Nyugati imola (Centaurea rhenana) chaber ostrołuskowy, ch. łuskowy (Centaurea oxylepis (Wimm. & Grab.) Hayek, syn. C. oxylepis Wimm. & Grab.) chaber pannoński (Centaurea pannonica (Heuff.) Hayek) chaber perukowy (Centaurea pseudophrygia C. A. Mey.) homoki imola (Centaurea arenaria) Chaber bławatek (białasy, głowacz, jasieniec, kardy, kwiatek wołoszek, macoszka, modrak, modrzeńczyk, wasilek, wawer) (Centaurea cyanus L. 1753) [gatunek roślina z rodziny astrowatych [chwast polny o szafirowych kwiatach] – búzavirág (Centaurea cyanus L. 1753) Chaber górski (Centaurea montana L.) [1. gatunek rośliny należący do rodziny astrowatych. Występuje dziko w górach środkowej i zachodniej Europy. – 2. uprawia się go w ogrodach, bylinę ma z podziemnymi rozłogami, kwiaty brzeżne niebieskie, białe lub różnobarwne.Zakwita w maju a przy cięciu ponownie w sierpniu. Jest zawsze licznie odwiedzany przez pszczoły.] – Hegyi imola v. Hegyi búzavirág (Centaurea montana) Chaber miękkowłosy (Centaurea mollis (Waldst. & Kit.)) – Szirti imola (Centaurea mollis) chabeta [nędzny, zabiedzony, chudy koń; szkapa] – gebe chabić [kraść] – [Słowniczek języka śląskiego] lopni, orozni (vkitől vmit) chabnąć [ukraść, zwędzić] – [Słowniczek języka śląskiego] ellopni, elcsenni (vkitől vmit) Chabor (łączyć) [dopływ rzeki Eufrat, nad którym rozmieszczono Żydów w niewoli babilońskiej] – Cáb; Eufrátesz mellékfolyója (a babiloni fogság idején mellette telepítették le a szidókat) chabrowy, -a, -e [przymiotnik od: chaber] – búzavirágkék; búzavirág Copyright © 2006-2016 SAMORZĄD NARODOWOŚCI POLSKIEJ W 17-TEJ DZIELNICY BUDAPESZTU Wydanie poprawione i rozszerzone Polsko Węgierska Encyklopedia 782 chaby [iść na chaby – iść kraść] – [Słowniczek języka śląskiego] lopni indulni v. menni chachar, chachor [1. łobuz, chuligan 2. pijak (ziemia lubliniecka)] – [Słowniczek języka śląskiego] garázda, huligán; kölyök, kamasz, suhanc; huncut, csibész, csirkefogó; semmirekelő, semmirevaló; részes, iszákos chachmęcić [prowadzić lewe interesy, kombinować] – [Słowniczek języka śląskiego] kombinálni; a kombináció során összeállítani, csoportosítani, összekapcsolni; (átv.) elképzelni, következtetni; számításba venni; chachnąć [uderzyć] – [Słowniczek języka śląskiego] ütni, vágni chaconne [czytaj: szakon] [1. hiszp. chacona 'jw.'fr., [wym. szakon], ciaccona wł., [wym. czakkona] dawny (ok. 1600 r.) taniec hiszp.-baskijski; forma instrumentalna w takcie trójdzielnym, złożona z wariacji 8-taktowego tematu, w niezmiennej tonacji (por. passacaglia), powtarzającego się w basie (basso ostinato). 2. taniec hiszpański z XVI w. w metrum trójdzielnym; ciaccona] – (fr.) chaccone, (ol.) ciaconna; virtuóz, variációkból álló zenemű; komoly és nemes jellegű tánc Chadad (silny, ostry) [1. Syn Badada (Bedada), król Edomu. 2. Edomita z rodziny królewskiej, zabrany w dzieciństwie do Egiptu, a gdy dorósł, faraon dał mu za żonę siostrę swojej żony. Później wrócił do Izraela i zadawał trudności Salomonowi, co działo się na polecenie Boga. 3. Syn Ismaela. 4. Król Edomu, następca Balaana, widocznie był to tytuł królów Edomu.] – Hadád (vadság; mennydörgő erős, éles; a hatalmas; örvendező, ujjongásban kitörő). (Bibliában szereplő főleg edomita név) [1. Ábrahám unokája, Izmáel (1) nyolcadik fia (1Móz 25,15; 1Krón 1,30). 2. Edom (2) királya (1Móz 36,35; 1Krón 1,46). 3. Edomita király (1Krón 1,50), "Hadár"-nak is nevezik (1Móz 36,39). 4. Edomita fejedelem Salamon idejében (1Kir 11,14-25). 5. Szíria legfőbb istensége, a mennydörgés és viharok istene.] chadzać [1. chodzić, udawać się dokądś od czasu do czasu; 2. nosić czasami, miewać coś na sobie jako ubiór] – járkálni; járogatni, eleljárni chadziaj [1. śmieć, niechluj (ziemia lubliniecka), 2. dziad; 3. (z ros. "gospodarz") tu: przesiedleniec ze wschodu] – [Słowniczek języka śląskiego] szemét, hulladék, söpredék; (átv.) koszos, maszatos, mosdatlan ember; (żebrak) koldus; (daw) keleti telepes, keletről áttelepülő - Wersja 01 01 2017 chagrin – (fr.) chagrin; puhára kikészített szamárbőr, öszvérbőr v. kecskebőr chagrin d'amour [fr., udręka sprawiana przez nieszczęśliwą miłość; zwrot powtarzający się w wierszu Plaisir d'amour 'słodycz miłości' Floriana (1755-94), spopularyzowanym jako piosenka z muz. Martiniego] – (fr.) chagrin d'amour chain-mail (kolczuga) – chain-mail; lánclevél [piramisjátékhoz hasonló, egy címről kapott, több címre továbbított levél; tartalmilag legtöbbször komolytalan, iskolás- gyerekeket megtévesztő eredményeket kecsegtet] chaja [zob. → haja; awantura, kłótnia, bijatyka] – [Słowniczek języka śląskiego] aventure; kaland; botrány, veszekedés; verekedés chajtnąć się a. ochajtać się z kimś [ożenić się, wyjść za mąż] – összeházasodni, megesküdni vkivel Chalcedoński Sobór, IV sobór powszechny (ekumeniczny) zwołany 451 przez cesarza Marcjana do Nicei, obradujący ostateczne w Chalcedonie. — Sobór zwołano na wniosek papieża Leona I Wielkiego, w związku z postanowieniami synodu w Efezie 449, zw. zbójeckim (określenia Leona I), obradującego pod przewodnictwem Dioskura biskupa Aleksandrii, na którym pod naciskiem cesarza Teodozjusza II uznano za prawowierną, odrzuconą wcześniej 448 na synodzie w Kostantynopolu, naukę archimandryty Eutychesa, głoszącego, że Jezus Chrystus miał wprawdzie 2 natury, ale w momencie wcielenia utworzyły one jedną naturę - boską (monofizytyzm). — W obradach uczestniczyło 360-600 biskupów, archimandrytów i innych delegatów; odbyło się 17 sesji, w tym 6 poświęconych sprawom doktrynalnym. Potępiono monofizytyzm, ogłaszając jako dogmat wiary, że w 1 osobie Jezusa Chrystusa jako Syna Bożego istnieją 2 odrębne, doskonałe i niezmieszane, choć integralnie ze sobą zespolone (unia hipostatyczna) natury: ludzka i boska, różne we właściwościach i działaniach. — Potwierdzono postanowienia soborów wcześniejszych, zawarte w Nicejskokonstantynopolitańskim symbolu wiary. Dioskura pozbawiono godności patriarchy i funkcji kapłana (później został ekskomunikowany). — Ponadto ogłoszono kanony dotyczące dyscypliny kościelnej, m.in. zakazując symonii i przyznając biskupowi Konstantynopola (zw. Nowym Rzymem) najwyższą po papieżu godność w Kościele (tego ostatniego postanowienia nie Copyright © 2006-2016 SAMORZĄD NARODOWOŚCI POLSKIEJ W 17-TEJ DZIELNICY BUDAPESZTU Wydanie poprawione i rozszerzone Polsko Węgierska Encyklopedia 783 zaakceptował Leon I).] – khalkédoni (khalkedóni, kalkedoni, kalcedoni, chalcedoni) zsinat [a kereszténység negyedik egyetemes zsinata, amelyet 451. október 8. és november 1-je között tartottak Khalkédónban, a kis-ázsiai Bithünia egyik városában (ma a Boszporusz ázsiai oldalán lévő Kadıköy kerület, amely egyesült Isztambullal).— Nagy Szent Leó pápa kérésére a monofizitizmus elítélésére hívta össze 451. május 17-én Marcianus császár. Helyéül először Nikaiát jelölte ki, majd inkább a főváros közelében lévő Khalkédónt választotta.] chalet szalet [fr. chalet 'drewniany domek górali alpejskich; domek wiejski w stylu alpejskim'klozet publ.; szwajc. domek drewniany (a. szałas) w górach] – (fr.) chalet; kis házikó, alpesi menedékhely chalcedon (minerał) [1. tlenek krzemu, odmiana kwarcu; jego barwne odmiany to: agat, chryzopraz, heliotrop, karneol; 2. odmiana kwarcu. Może mieć różne kolory. Należy do kamieni półszlachetnych, jak agat, chryzopaz i inne. W Biblii wymieniony tylko raz (Obj. 21;19)] – (gör.) kalcedon; (ásvány) sokféle színű kristálytalan tömött kvarcféleség; féldrágakő; dísztárgyakat csiszolnak belőle; drágakő, valószínűleg azonos az acháttal (Jel 21,19) Chalcedonense (Kościoły chalcedońskie) – Chalcedonense; a kalkedoni zsinaton (451) alkotott hitvallás Krisztus két természetéről Chaldeja, Chaldea, akadyjskie Kaldu, nazwa Babilonii w okresie nowobabilońskim (1. poł. I tysiącl. p.n.e.) (łamacze brył ziemi) [1. z łaciny Chaldea, z hebrajskiego Kassidim, akadyjskie Kaldu, określenie terenów południowej Mezopotamii, leżących nad Zatoką Perską, między deltą Eufratu i Tygrysu a pustyniami Półwyspu Arabskiego. Nazwa pochodzi od zamieszkujących te ziemie plemion Chaldejczyków. 2. kraj leżący w widłach rzek Tygrysu i Eufratu. Tu Nimrod założył swoje państwo. Tu również zbudowano wieżę Babel. Właściwie jest to część Babilonii. Pierwsze wzmianki (I Moj. 11;28, I Moj. 15;7) mówią o Ur Chaldejskim. Następne przenoszą nas do wydarzeń, które miały miejsce około 1500 lat później, przy czym trudno odłączyć Chaldejczyków od Babilończyków. Jedni i drudzy byli słynni z uprawiania magii i astrologii.] – Káldea, Khaldea [(a Kr. e. IX. sz.-ig Babilonia, a bibliában Sineár és Bábel), ókori ország, földrajzilag azonos a Tigris és Eufrátesz folyók árterével. Sajátságos helyzeténél fogva természetes határai nem is igen voltak, hanem inkább - Wersja 01 01 2017 mesterségesek; első sorban északon a Tigristől az Eufráteszig vonuló ugynevezett méd fal (Szemiramisz fala), mely a szomszéd népek berohanásai ellen készült.] chalkograf [rytownik będący specjalistą w dziedzinie chalkografii; miedziorytnik] – (gör.) chalkograph; rézmetsző chalkografia [sztuka rytowania w miedzi lub mosiądzu; miedziorytnictwo] – rézkarc; értéktelen fércmű (regény, film, színdarab) chalkopiryt [minerał, siarczek miedzi i żelaza] – (gör.) kalkopirit; (ásvány) rézvasszulfid öszetételű ásvány; fontos rézérc chała [1. duża chałka, rodzaj plecionej bułki pszennej; 2. pospolicie: marne, bezwartościowe przedstawienie, film, utwór literacki itp., kicz, szmira], chałka [drożdżowa bułka zapleciona w warkocz] – 1. chale (zsidó szombati kalács) kalács, fonott kalács; 2. értéktelen fércmű (regény, film, színdarab) chałat [1. długi płaszcz noszony na Wschodzie; 2. luźny fartuch ochronny; kitel; 3. rodzaj płaszcza] – köntös, hosszú kabát, köpeny, pongyola, kaftán Żydzi w rosyjskich ortodoksyjnych chałatach kopią rowy przeciwpancerne w Warszawie podczas Obrony Warszawy chałat [1. rodzaj płaszcza; 2. długie okrycie wierzchnie przypominające płaszcz, noszone zwłaszcza przez Żydów we wschodniej Europie. W Małopolsce chałat to nazwa stroju szkolnego lub fartucha, który noszą biolodzy, chemicy i lekarze.] – kaftán; hosszú, fekete, köpenyszerű kabát, amelyet a hászid zsidók viselnek [az ókori Mezopotámiából származó, a Közel-Keleten általánosan hordott, bokáig érő férfiviselet. Rendszerint pamutból vagy selyemből, esetleg mindkétféle szövetből készül. A kaftánnak hosszú, bő ujjai vannak. Elöl Copyright © 2006-2016 SAMORZĄD NARODOWOŚCI POLSKIEJ W 17-TEJ DZIELNICY BUDAPESZTU Wydanie poprawione i rozszerzone Polsko Węgierska Encyklopedia 784 nyitott. Gyakran selyemövvel fogják össze. Kaftánnak nevezik azt a hosszú, fekete, köpenyszerű kabátot, amelyet a hászid zsidók viselnek a középkor óta. Női estélyi öltözetként a XX. század közepén divatba jött egy bokáig érő, bő ujjú, kabátszerű ruhadarab, amelyet ugyancsak kaftánnak neveznek.] chałat żydowski – zsidó kaftán chałka [podłużna, słodka bułka z pszennego ciasta zaplecionego w warkocz] – fonott kalács chałka okrągła - pieczona jest na Rosz ha Szana, jej kształt przypominający głowę symbolizować ma pełnię błogosławieństw na okrągły rok, oraz dostatek. Chałka przyozdobiona dłonią spożywana jest w siódmym dniu święta Sukot (Hoszana Raba), oznacza sięganie po błogosławieństwa zamiast dłoni może być klucz symbolizujący klucz modlitwy, którym każdy wierzący Żyd otwiera wrota niebios. chałka przyozdobiona wykonaną z ciasta drabiną lub ptakiem spożywana jest na zakończenie postu w Jom Kipur; symbolizuje modlitwy jakie w tym szczególnym dla społeczności żydowskiej dniu zanoszone są przed Boże oblicze. chałka spleciona z długich kawałków ciasta symbolizuje sznury na których król Ahaszweros powiesił nikczemnego Hamana i jego synów; spożywana jest w Purim chałka w kształcie stożka wypiekana jest na święto Szewout (sporządza się ja z siedmiu coraz mniejszych warstw ułożonych jedna na drugiej). Na określenie tej chałki istnieje nazwa "Siete Cielos" (Siedem Niebios) - co obrazuje siedem sfer niebieskich jakie przebył Bóg, by nadać Mojżeszowi Torę chałtura [potocznie, pejoratywnie: mało ambitna praca, zwłaszcza artystyczna lub naukowa, podjęta głównie dla zarobku i byle jak wykonana; również produkt takiej pracy] – hakni, könnyű kereset chałupa [1. chłopski dom, zwłaszcza drewniany; 2. pot. prymitywny budynek mieszkalny; 3. pot. o domu lub mieszkaniu, zwłaszcza własnym; 4. nazwa słowiańska domu mieszkalnego, zapewne starożytna, bo jest wspólna kilku innym językom słowiańskim (po czesku chałupa, po dolnołużycku chałupa, znana także na Rusi, gdzie jednak chata jest nazwą ludową i pospolitą). Litwini, podlegając odwiecznym wpływom kultury polskiej, a w brzmieniach swojej mowy zmieniając ch na k przyjęli nazwę kałupa. Niemcy ze słowiańskiego utworzyli Galupe, Kaluppe i Kalupje. Miklosicz wyprowadza wyraz chałupa z greckiego kalibe – chata, namiot, altana. Profesor Kalina - Wersja 01 01 2017 utrzymuje, że chałupa jest wyrazem czysto słowiańskim. Naszem zdaniem Słowianie mogli wziąć wyrazy kaliba i kolebka z greckiego, a wyrazy: chałupa i kalibe mogły wziąć oba narody ze wspólnego źródła, pierwotniejszego niż ich języki. Dziś lud polski pospolicie używa tylko wyrazu chałupa i izba, chata zaś jest wyrazem książkowym, a ludowym tylko na Rusi. Z pojęciem chałupy łączy się ubóstwo domowe i znaczenie najprostszego i starego typu domów mieszkalnych ludu polskiego. Dom „dwuględny”, t. j. mający sień i wejście w połowie swej długości, a izby z oknami jednakowej wielkości po obu stronach sieni i w obu szczytach – to już w dzisiejszych pojęciach ludu nie chałupa, ale dom.] – parasztház, viskó, falusi kunyhó, házikó, falusi ház, kalyiba, bogárhátú kunyhó; lakás, ház chałupa słomą kryta – szalmafedeles kunyhó chałupeczka, chałupka – kunyhócska, házikó chałupina [mały, nędzny dom] – kidőlt-bedőlt falú kunyhó, nyomorúságos viskó, düledező kunyhó chałupnica – háziiparos nő chałupnictwo [praca wykonywana przez rzemieślnika na zlecenie w domu, z surowców dostarczanych przez przedsiębiorcę] – háziipar, kisipar, kézműipar, bedolgozóipar; (dawno) magánszektor (maszek) chałupniczka – bedolgozó (nő) chałupniczy, -a, -e – háziipari, kisipari, kézműves, kézműipari; magánchałupnik [rzemieślnik wykonujący u siebie w domu pracę na zamówienie przedsiębiorcy] – háziiparos, kézműves, háziipart űző; kunyhólakó; zsellér; (dawno) maszek; bedolgozó chałupnictwo [praca wykonywana przez rzemieślnika na zlecenie w domu, z surowców dostarczanych przez przedsiębiorcę] – háziipar chałwa, hałva [bardzo słodki wyrób cukierniczy z tłustej, włóknistej masy, otrzymanej z karmelu i miazgi nasion roślin oleistych] – halva, törökméz, keleti édesség 1 cham [grubianin, prostak, gbur] – neveletlen 1. fickó, neveletlen fráter; bugris, surmó, fajankó; 2. ripők; kihívóan szemtelen, pimasz, faragatlan 3. átv. paraszt; (kiállhatatlan) goromba pokróc 2 cham [skąpiec] – [Słowniczek języka śląskiego] smucig, fukar, fösvény, zsugori Cham (hebr. םָחḤam), (gorący, śniady) [1. według biblii jeden z trzech synów Noego; Copyright © 2006-2016 SAMORZĄD NARODOWOŚCI POLSKIEJ W 17-TEJ DZIELNICY BUDAPESZTU Wydanie poprawione i rozszerzone Polsko Węgierska Encyklopedia 785 Syn Noego, ojciec Kusza, Misraima, Puta i Kanaana. Zamieszkiwali głównie Egipt i Etiopię. — według biblijnej Księgi Rodzaju najmłodszy z 3 synów Noego, przodek ludów Kanaanu i Afryki. Od jego imienia wzięła się nazwa ludu Chamici. Za swoje zachowanie w stosunku do ojca został, wraz z potomstwem, przeklęty przez Noego (stąd chamem określa się człowieka źle wychowanego, gbura, prostaka); 2. Ziemia Chamowa. 3. Naród Chamów. O tych przypuszcza się, że byli to egipscy koloniści. Dzisiaj w potocznej mowie używany wyraz 'cham' oznacza człowieka ordynarnego i bezwstydnego. Widocznie powstał z pogardy dla Chama, który szydził z nagości ojca swego, a nie zakrywał jego wstydu.] – (Noé egyik fia) Hám v. Kám, Khám (meleg, forró, elégett; sötétbőrű; néptömeg, csődület) [Nóé fia (1Móz 5,32), aki illetlen, szégyentelen magaviseletével felingerelte atyját (1Móz 9,21-27). A déli népek legnagyobb része tőle származik; Noé fiai: Szem, Kám és Jáfet.]; Kám földje; Kám leszámazottai v. nemzetsége Chamici (Naród Chamów) – Kám leszámazottai v. nemzetsége; Hám leszármazottai (Zsolt 78,51; 105,23; 106,22); ezekben az igehelyekben Hám Egyiptom megjelölésére szolgál.] chambellan (fr. Szambelan) [początkowo wysoko usytuowany urzędnik na dworze francuskim, następnie pozycja ta przyjęła się również na wielu innych dworach europejskich. Do Polski przeniesiony w czasach panowania Jana III Sobieskiego, a upowszechniony został przez Stanisława Augusta Poniatowskiego jako tytuł przede wszystkim honorowy. Polska doczekała się ok. 18 znamienitych szambelanów, m.in. Łucjusza z Wrotkowa i Dominusa z Elesemowa.] – (fr.) chambellan; kamarás Chambray [wysokiej jakości płótno bawełniane podobne do dżinsu, ale lżejsze i z odrobiną połysku] – Chambray [Könnyű pamutszövet vászonkötéssel. A faux-uni, hamis üni hatást fehér láncfonal és színes vetülékfonal segítségével alakítják ki, néha perzselt fonal felhasználásával.] Chambray - Wersja 01 01 2017 Chamedafne północna (Chamaedaphne calyculata (L.) Moench) [gatunek rośliny należący do rodziny wrzosowatych. Jest jedynym przedstawicielem rodzaju chamedafne (Chamaedaphne Moench).] – (növ.) Chamaedaphne calyculata (L.) Moench chamera [chmura] – [Słowniczek języka śląskiego] felhő chamić się [być skąpym] – [Słowniczek języka śląskiego] fukarkodni, fösvénykedni, zsugorgatni chamieć [posp. stawać się chamem] – eldurvulni chamka [1. obelżywie o kobiecie prostackiej, niekulturalnej, ordynarnej; 2. archaicznie: pogardliwie o kobiecie niższego stanu, zwłaszcza o chłopce] – neveletlen lány; bugris champion, szampion [[wym. czämpion] ang. 'mistrz sportu; bojownik (sprawy)'; przest. aktualny mistrz jakiejś dyscypliny sportu; zwycięzca konkursu psów.] – (fr.) champion, sampion; régebben bajvívó, aki pénzért mást helyettesített a bajvívásban; bajnok chamski, -a, -ie [źle wychowany, prostacki, ordynarny] – pimasz, faragatlan, bugris, pimasz, műveletlen, goromba chamstwo [1. wybitnie złe zachowanie, cechy właściwe chamowi; 2. dawniej pogardliwie o chłopach] – neveletlenség, pimaszság, faragatlanság, gorombaság, bugrisság chamuś [zdrobnienie od "cham"] – neveletlen fickó, neveletlen fráter; bugris, surmó, fajankó (gúnyosan) chan [dawny tytuł panującego zwierzchnika prowincji lub władcy feudalnego w krajach wschodnich; osoba nosząca ten tytuł] – kán; török és mongol fejedelmi cím Chanaan, Kanaan (nisko okolica) [syn Chama i wnuk Noego. Na nim spoczęła klątwa, a nie na jego ojcu Chamie, który obraził Noego. Stało się tak ponieważ Cham był wcześniej błogosławiony.] – Kánaán (Noé unokája, Kám fia) Kánaán (lapály, mélyföld; megalázás, leigázás). [1. Hám (1) fia, Nóé unokája, akinek utódai Kánaán (2) földjén telepedtek le (1Móz 9,18.22; 10,6.15-18). 2. Palesztina ősi neveinek egyike, a kananeusok Copyright © 2006-2016 SAMORZĄD NARODOWOŚCI POLSKIEJ W 17-TEJ DZIELNICY BUDAPESZTU Wydanie poprawione i rozszerzone Polsko Węgierska Encyklopedia 786 földje, amelyet később az izráeliták elfoglaltak tőlük. Az "Amarna-levelek"-ben (kb. Kr. e. 1400) ez a név a föníciai tengerpartot jelöli. Mózes könyveiben és Józsué könyvében a kananeusok jelentik egyetemesen mindazokat a népeket, amelyek Izráel (2) előtt ott laktak, beleértve a Jordántól keletre lévő vidéket. Az izráeliták soha nem tudták őket földjükről teljesen kiirtani.] Chanaanejczycy, Kanaanejczycy [potomkowie Chanaana (Kanaana)] – kánaániták [Palesztinában a zsidóság bevándorlása előtti, főleg semita eredetű őslakosság gyakran összefoglaló jellegű megnevezése] Chananiasz, Hananiasz. * Fałszywi prorocy – Hananiás chanat [urząd chana] – kánság chandra [potocznie: stan przygnębienia, apatii] – leevertség, kedvetlenség, lehangoltság, apátia chandżar [rodzaj sztyletu] – (arab) handzsár; ívelt pengéjű, rövid szúró fegyver; a keleti népek egy v. kétélű, keresztvas mélküli 20-50 c, hosszú, gyöngén hajlott pengéjű tőrkése, rendszerint díszes markolattal Changeant (płótno) – Changeant (franc., ejtsd: sánzsán) [1. Csillámló, változó (franciául). A fény esésétől függően különböző színt mutató szövet. Különösen intenzív hatásúak a selymek és a szintetikus fonalak. Ennek oka a különböző színek használata vetülék és lánc irányban. 2. szinjátékos selyem- v. fésüsgyapju-szövet mely szinjátékát a sárga és kék szin kölcsönös hatásának köszöni. Jellemzője, hogy az egyik fonal rendszere (p. a láncfonál) sárga v. sárgás árnyalatu (narancssárga, sárgászöld, sárgásbarna stb.), a másik fonalrendszere (p. a vetülék) pedig kék vagy kékes árnyalatu (ibolya, kékeszöld, kékesszürke stb.). A kötés módja nem jellemző s ezért ennél bármely alapkötés alkalmazható. 3. Olyan szövet, melybe keresztbe és hosszában színes szálak vannak, melyek fény hatására csillognak] Changeant - Wersja 01 01 2017 channel (kanał) [zgodnie z definicją Intela kanał to bezpośredni łańcuch składający się z jednego lub więcej urządzeń IDE, które wykorzystują to samo przerwanie] – (ang.) channel; csatorna, hírcsatorna [IRC esetében: csevegőcsatorna] [1. Egy ki- vagy bemeneti pont, ami egy szenzorhoz vagy pl. egy motorhoz kapcsolódik. Egy 4-csatornás PAC bemeneti modul pl. 4 különböző szenzorhoz csatlakoztatható.; 2. push kézbesítő-technológiára alapozott hírcsatorna a Weben; példa: az Internet Explorer 4.0 böngésző egyik szolgáltatása egy tucat különböző kiadóra beállítható hírcsatorna; Web-kapcsolat idején, ezeken keresztül -hívás nélkül- érkeznek a hírek, vagy a kiadó egyéb mondanivalója gépünk merevlemezére; a gyakorlat azt mutatja, hogy az ingyenes hírcsator- nák többnyire csak reklámot szórnak; kezdeti sikerük után népszerűségük múlóban van; Microsoft az IE 5.0 böngészőnél a szolgáltatás beszüntetését tervezi; TV-összefüggésben a channel természetesen TV- csatornát jelent, az IRCcsevegés esetében pedig egy csevegőcsoportot jelölnek így] channel bit (bit kanału) – csatornabit (channel bit) [A felírandó adatbyte-ból EFM átalakítás után 14+3 csatornabit lesz, melyek a CD-n lévő pit-eknek ésland-eknek felelnek meg.] Channel Definition Format (CDF) (Format Definicji Kanału) - CDF (Channel Definition Format) - 'CDF'-formátum (csatorna meghatározó formátum) [Microsoft egyik formátumjavaslata bizonyos Web-helyek, pl. napilapok kiemelt kezelsére; az XML nyelven alapszik, de nem szabvány, csak az Internet Explorer 4.0 böngésző ismeri] chanson [1. Piosenka francuska 2. fr. np. Chansons de geste (ze starofrancuskiego "pieśni o czynie", łac. gesta) = A régi francia költészetben chanson de geste volt a neve a hosszabb epikus költeményeknek. (Magyarul vitézi ének néven is ismerik).] – (fr.) chanson [1. chanson szó már a 14. században is a dalok neve volt Franciaországban, természetesen még egészen más – szóló- vagy kórussal előadott világi dalok – műfaját jelölve ezzel. 2. Egy vagy több szólamra írt és néha zenei kísérettel ellátott dal.] Chantilly [1. czarna koronka z nici jedwabnej; 2. bita śmietana z cukrem pudrem i wanilią; 3. zimny lub ciepły sos na bazie bitej śmietany; 4. rodzaj koronki z białej lub czarnej nici; 5. jedwabna koronka klockowa; miasto w pn. Francji, w Pikardii, nad rzeką Nonette] - Eredetileg tiszta selyem fonalból készített, aprólékosan Copyright © 2006-2016 SAMORZĄD NARODOWOŚCI POLSKIEJ W 17-TEJ DZIELNICY BUDAPESZTU Wydanie poprawione i rozszerzone Polsko Węgierska Encyklopedia mintázott, gyakran fekete színű csipke. Utóbbi változatából fejlődött ki a spanyol nők jellegzetes viselete, a mantilla. Nevét egyik centrumáról, a Párizshoz közeli Chantilly városáról kapta. Finom, vert csipke, gyakran barokk vagy rokokó stílusú motívumokkal vagy virágfüzérdíszekkel. 787 Majtki Chantilly chanuka (hebr. [ )םנוכהświęto żydowskie trwające osiem dni, poczynając od 25 dnia miesiąca kislew. Upamiętnia ono powstanie Machabeuszy pod wodzą Judy Machabeusza.] – (héber) chanuka, hanuka; 1. zsidó örömünnep, a Makkabeusok sikeres harcainak, főleg Jeruzsálem felszabadításának (i.e. 164) emlékére; külső jele a gyertyagyújtás, mely az első napon egy gyertyával kezdődik és naponta eggyel szaporodik, egészen hétig; 2. Hanuka ünnepe emlékezik a Makkabeusok szíriai görögök feletti győzelmére (Kr. e. 165.), a jeruzsálemi szentély megtisztítására és újraavatására, valamint a nyolc napon át égő mécses csodájára. Azon zsidó ünnepek közé tartozik, melyek nem a Tórán alapulnak, abban egyedi, hogy egy hadi eseményt örökít meg a nép emlékezetében. 3. zsidó ünnep; (más írásmóddal: Chanuka vagy Chanukka, a szó jelentése: megszentelés, megtisztítás) az egyik legnagyobb, nyolc napig tartó zsidó ünnep: a fény ünnepe, amely egy csodára emlékeztet. A hagyománynak megfelelően nyolc napon keresztül meggyújtják a nyolcágú Menóra (Chanukkia) egy-egy újabb gyertyáját. A Hanuka története időszámításunk előtt 164-re megy vissza, amikor a makkabeusok győzelmet arattak IV. Antiochus szír uralkodó felett. A János evangéliumában szereplő említés a legkorábbi írott forrás erre az ünnepre vonatkozóan, hiszen a Tanach - Wersja 01 01 2017 (Tóra, Próféták és Írások), vagyis az Ószövetség könyvei erre az időre már teljességükben elkészültek. Egyedül Dániel könyve utal profetikuson erre az ünnepre. Az apokrif Makkabeusok könyve (I.-II.-III.-IV.) tartalmazza ezen események történelmi leírását. Az Egyiptomban legyőzött Antiochus a veresége feletti keserűségét élte ki Júdea megtámadásával, útja során férfiakat, nőket, gyermekeket mészárolva. Elfoglalta a jeruzsálemi templomot is. A templomból elhurcolta az arany menórát és templomi edényeket, és Izrael Istene iránti megvetését kifejezendő, disznót áldozott fel a Templomban Zeusz tiszteletére. Megtiltotta a zsidó nép számára a körülmetélkedést, a Sabat megtartását és a kóser étkezési szabályok gyakorlását. Megparancsolta, hogy a Templomban egyedül disznókat szabad áldozni. Ő maga is megfőzött egy disznót a Templomban, levét pedig a szent Tóra tekercsekre öntötte. A szír katonáknak pedig megparancsolta, hogy ezeket a rendelkezéseket tűzzel-vassal tartassák be a néppel. Egy napon, amikor Modi'in városában egy szír katona egy Mattitjahu haMakkabi (a makkabi szó kalapácsot jelent) nevű papot és családját arra kényszerített, hogy disznót áldozzanak, Mattitjahu megölte az első zsidót, aki engedett a kényszernek, majd végzett a szír katonával, és kíséretével. Így kezdődött a lázadás. Mattitjahu halála után fia, Jehuda (Júdás) vette át a zsidó felkelés vezetését és vezette győzelemre az először gerillaharcot vívó, majd nyílt háborút folytató zsidókat. Kiszlév hó 25-ik napján a Templomot újra Istennek szentelték, és új oltárt állítottak fel. Újra meggyújtották az "örökmécsest" (nér támid), de csak egy napra való megszentelt olíva olajat találtak. A Makkabeusok 2. könyve számol be arról a csodáról, miszerint az olaj mégis nyolc napon át égett, amely idő éppen elegendő volt arra, hogy előállítsák az állandó égetéshez szükséges mennyiséget. Hanuka posztbiblikus, azaz a bibliai idők utáni ünnep. Azt a Misna nem említi, aminek több magyarázata is lehetséges. Az egyiket Chátám Szófer, neves pozsonyi rabbi adja, aki szerint Jehuda, a Fejedelem, a Misna szerkesztője, Dávid király leszármazottja volt, a Hasmoneusok pedig, akik a szír-görög elnyomók elleni felkelést vezették - és később dinasztiát is alapítottak - leviták voltak, akik nem tartoztak az uralkodó Júda törzshöz. Ilyeténképpen Jehuda, a Fejedelem, trónbitorlóknak tekintette őket, és úgy tett, mintha nem is léteznének. Mint általában a zsidó ünnepek, ez is bensőséges, családi ünnep, de van egy különleges jellege. Copyright © 2006-2016 SAMORZĄD NARODOWOŚCI POLSKIEJ W 17-TEJ DZIELNICY BUDAPESZTU Wydanie poprawione i rozszerzone Polsko Węgierska Encyklopedia 788 Kötelezővé teszi a csoda közhírré tételét (pirszum hánész), ezért a Menórát ki kell tenni az ablakba. A Hanuka változó ünnep, 2002-ben november 29. és december 6., 2003-ban december 20. és 27. között ünneplik. chaos [1. stan całkowitego bezładu; 2. mit. gr. bezładna materia w pustej przestrzeni, z której to materii ukształtował się kosmos; 3. w sensie przenośnym każdy bezład, nieporządek, zamęt, chaotyczny — bezładny. Chaos (grec.), ziejąca pustka, niezapełniona przestrzeń przed stworzeniem świata, bezwładna materia, z której został dopiero uformowany Kosmos.] – (gör.) káosz, (bezład) teljes zűr, zűrzavar, fejetlenség; szervezetlenség, összevisszaság; a világ létrejöttét megelőző rendezetlen állapot Chaos Computer Club (CCC) [to niemieckie stowarzyszenie zrzeszające ok. 4.000 członków (hakerów) z krajów niemieckojęzycznych. Jest jedną z największych oraz najbardziej wpływowych tego typu organizacji.] – Chaos Computer Club (1982 óta működő német hackerklub) chaos gospodarczy – gazdasági káosz chaotycznie – kaotikusan, össze-vissza, zűrzavarosan, rendetlenül, szertelenül chaotyczność – zűrzavar; káosz; kaptikus állapot; rendetlenség; szervezetlenség; szertelenség chaotyczny, -a, -e [znajdujący się w stanie zamętu; bezplanowy, bezładny] – (gör.) kaotikus zűrzavaros, rendetlen, rendezetlen; fejetlen chaotyczna działalność – szétszórt tevékenység CHAP (ang. Challenge Handshake Authentication Protocol) [jeden z dwóch obok PAP sposób uwierzytelniania w PPP. CHAP zapewnia węzłom zgłaszanie swojej tożsamości za pomocą trójfazowego uzgadniania. CHAP jest bezpiecznym protokołem uwierzytelniania, zapewnia ochronę przed atakami wykorzystującymi podsłuch transmisji, wykorzystuje MD5. Jest preferowany jako uwierzytelnianie w PPP.] – CHAP Challenge Handshake Authentication Protocol (Challenge nevű párbeszéd-hitelesitő protokoll) chapać [potocznie, żartobliwie: 1. gryźć; 2. chwytać (coś); 3. jeść (coś); 4. kraść], chapnąć [chapsnąć; potocznie, żartobliwie: 1. ugryźć; 2. chwycić (coś); 3. zjeść (coś); 4. ukraść] – megragadni, megfogni, elkapni, bekapni chapanina – kapkodás - Wersja 01 01 2017 Chaque instant de la vie est un pas vers la mort; "Każda chwila życia jest krokiem do śmierci" (Pierre Corneille) – Chaque instant de la vie est un pas vers la mort; [sak ensztan döla vi etön pa verla mor] – ‘Az élet minden pillanata egy lépés a halál felé’. Francia szállóige Corneille Titus és Bereniké című drámájából (V.1.). charade – (fr.) charade; szótagrejtvény Charade [czytaj: szaRA:D lub szaREJD] [1. samochód typu Daihatsu Charade; 2. model samochodu marki Daihatsu] – Charade autómárka charboły [1. reg. śl. stary, zniszczony but; 2. ciężkie, zniszczone buty] – otromba, elnyűtt cipő charcuterie (fr. sklep masarski) – (fr.) charcuterie; hentesség, hentesáru, felvágott; hentesbolt (rzeźnik) charakter [gr. charaktēr 'piętno; znak; cecha wyróżniająca' od charássein 'zaostrzyć; pociąć bruzdami; wyryć'; zespół cech psychicznych, zwł. moralnych, danego człowieka, przejawiających się w jego postępowaniu i usposobieniu; silna indywidualność, silna wola, samodzielność; cechy wyróżniające przedmiotu, zjawiska (np. krajobrazu, pisma odręcznego); rola, funkcja, w jakiej się występuje; znak (np. pisma chińskiego)], karakter – (gör.) character, karakter, jellem [z charakterem: jellemes, bez charakteru: jellemtelen, gerinctelen]; jellemszilárdság, lelkierő; jelleg, jellegzetesség, ismertetőjel; jellemző vonás; minőség, szerep (w charakterze: minőségben; w charakterze posła: követi minőségben, követként) charakter bezczasowy – vminek időtlen jellege charakter Cata – catói jellem; feddhetetlen, szigorúan becsületes jellem (Cato ókori római szenátor nevéről) charakter epoki – a kor jellege charakter fantastyczny – fura természet, különc, különös jellem character indelebilis [niezniszczalny znak] – (gr.lat.) character indelebilis, eltörölhetetlen jelleg; r.kat. tanítás szerint a papi személyek eltörölhetetlen jellege, amelyet a felszentelés ad (ugyanilyen eltörölhetetlen (elveszíthetetlen) jelleget ad a keresztség és a bérmálás is) [A kat. egyház tanítása értelmében a keresztség, bérmálás és az egyházi rend szentsége character indelebilist hoz létre a lélekben. Általa az ember Isten országának polgára, (keresztség), katonája, (bérmálás), ill. papja, (egyházi rend) lesz. A character indelebilis örökös, tőle a lélek semmiképp sem fosztható meg.] Copyright © 2006-2016 SAMORZĄD NARODOWOŚCI POLSKIEJ W 17-TEJ DZIELNICY BUDAPESZTU Wydanie poprawione i rozszerzone Polsko Węgierska Encyklopedia 789 charakter kłótliwy – összeférhetetlen, perlekedő v. veszekedős természet charakter narodowy – nemzeti jellem v. jelleg charakter narodowy Polaków – a lengyelek nemzeti jellem v. jellege charakter narodu odzwierciedla się w jego języku – a nemzeti jellemvonás a nyelvben tükröződik charakter nieprawy – becstelen jellem charakter nietowazyski – összeférhetetlen jellem v. természet characters per second {l.mn.} [komp.] [zł.] (też: cps) [znaki na sekunde {niemęskoos.}; znak/s {niemęskoos.} [komp.] [zł.]] – (ang.) cps (characters per second) [a hálózaton másodpercenként átvitt karakterek száma; a bps-ben kifejezett sebesség tízzel való osztásával szokták kiszámolni (a 7 vagy 8 adatbit mellett ugyanis néhány ellenőrző- és egyéb segédbitre is szükség van)] charakter pisma – a kézírás karaktere (masz ładny charakter pisma: szép írásod van); egyéni kézírás, írásjelleg charakter polski – lengyel karakter v. jellem charakter przyczynkowy referatum – a referátum adalék jellege charakter retardacyjny – retardált karakter; fejlődésben visszamaradott személyiség charakter słaby – gyenge jellem charakterek – jellem (Ależ charakterek: szép kis jellem!) charakterny, -a, -e [potocznie: mający silny charakter] – jellemes charakterny chłopak – jellemes fiú charakterologia (psych. nauka o charakterach ludzkich) – (gör.) karakterológia, jellemtan characters per second {l.mn.} (też: cps) [1. znaki na sekunde {niemęskoos.}; 2. znak/s {niemęskoos.} [komp.] [zł.]] – (ang.) cps (characters per second) [a hálózaton másodpercenként átvitt karakterek száma; a bps-ben kifejezett sebesség tízzel való osztásával szokták kiszámolni (a 7 vagy 8 adatbit mellett ugyanis néhány ellenőrző- és egyéb segédbitre is szükség van)] charakterystyczne pasmo częstotliwości – jellemző frekvenciasáv charakterystycznie – karakterisztikusan; jellegzetesen, jellemzően charakterystyczność [zespół cech charakteryzujących daną osobę, przedmiot lub zagadnienie; swoistość; znamienność] – jellegzetesség charakterystyczny, -a, -e [właściwy komuś lub czemuś; wyróżniający się, znamienny, szczególny] – karakterikus, karakterisztikus; jellemző, sajátságos, jellegzetes; markáns - Wersja 01 01 2017 charakterystyczny dla kogo/dla czego – jellemző vkire/vmire charakterystyka [1. opis cech charakteryzujących kogoś lub coś; 2. ukazanie cech zewnętrznych i wewnętrznych osoby lub postaci literackiej; 3. zależność między pewnymi wielkościami rozważanymi przy badaniu maszyn, urządzeń, elementów; też: wykres przedstawiający taką zależność; 4. charakter osoby, rzeczy a. zjawiska; opis charakteru] – (gör.) 1. karakterisztika; jellemző vonás, jellegzetesség; (műszaki) jelleggörbe; vmely gép, szerkezet, műszer stb. működéséről felvett v. vmely vegyi folyamat lefolyását feltüntető diagram; (mennyiségtan) a logaritmus egész számú része; 2. karakterisztikum; jellemrajz, jellemzés, jellemző sajátság, ismertetetőjel charakterystyka C-ważona [charakterystyka filtra tłumiącego bardzo niskie i bardzo wysokie tony. Poziomy dźwięku oznaczone z wykorzystaniem takiego filtra oznaczone są dB(C)] – C-karakterisztika charakterystyka Czebyszewa (charakterystyka równomiernie falista rzedu n) – Csebisevkarakterisztika charakterystyka częstotliwości – frekvenciajelleggörbe (pontosabban: amplitúdó-frekvenciajelleggörbe) charakterystyka częstotliwości wynikowa – teljes frekvenciaátvitel charakterystyka częstotliwościowa strumienia magnetycznego taśmy magnetofonowej – szalagfluxus-fekrevnciajelleggörbe charakterystyka częstotliwościowa wzmacniacza – erősítő átviteli tartománya charakterystyka częstotliwościowa zniekształceń tłumieniowych – amplitúdófrekvenciajelleggörbe charakterystyka czętotliwościowa skuteczności – elektroakusztikai érzékenységi görbe, hangnyomás-frekvenciajelleggörbe charakterystyka czułości ucha – fülérzékenységi jelleggörbe charakterystyka drgań – rezgésjelleggörbe charakterystyka dwukierunkowa – nyolcas irányjelleggörbe, kétoldali karakterisztika charakterystyka fast – gyors válasz, „gyors” dinamika (hangnyomásmérő skála) charakterystyka fazowa – fázisráfelelés, fázisfrekvencia-jelleggörbe charakterystyka hiperkardioidalna – hiperkardioid jelleggörbe charakterystyka kierunkowa strat opływki – szonárdómcsillapítási jelleggörbe Copyright © 2006-2016 SAMORZĄD NARODOWOŚCI POLSKIEJ W 17-TEJ DZIELNICY BUDAPESZTU Wydanie poprawione i rozszerzone Polsko Węgierska Encyklopedia 790 charakterystyka kierunkowości – irányjelleggörbe, irányérzékelés-jelleggörbe charakterystyka kierunkowości (mikrofonu) – irányítás, mikrofonirányjelleggörbe charakterystyka kierunkowości (przetwornika elektroakustycznego) – irányjelleggörbe (sugárzó) charakterystyka kierunkowości promieniowania – terjedési jelleggörbe charakterystyka kierunkowości w swobodnej przestrzeni – szabadtéri jelleggörbe charakterystyka kogo/czego – vkinek/vminek a jellegeztessége, jellemzése charakterystyka literacka – irodalmi jellemzés charakterystyka odtwarzania (czytania) – lejátszási görbe charakterystyka oporność wdłużna przepływu – egységnyi hosszúságra eső áramlási ellenállás charakterystyka przenoszenia, skuteczność – ráfelelés, átviteli tényező charakterystyka przesyłowa – áteresztési jellegörbe charakterystyka schodkowa – ugrásfüggvényválasz [A súlyozott bemenet, neti, és a kimenet, yi között az aktivációs függvény adja meg a kapcsolatot. Ez a legegyszerűbb esetben egy ugrásfüggvény, amely az ingert kapott idegsejthez hasonlóan produkál választ, annak dinamikáját reprezentálja, azaz egy adott ingerküszöb alatt nincs reakció, felette pedig teljes erősségű a válasz.] charakterystyka szumu – zajgörbe charakterystyka tłumienia (tłumienności) – csillapítási jelleggörbe charakterystyka wszechkierunkowa – gömbi jelleggörbe charakterystyka wzmocnienia – erősítésjelleggörbe charakterystyka zanikania – lecsengési jelleggörbe charakterystyka zapisu – felvételi jelleggörbe charakterystyka zaporowa – zárási jelleggörbe charakterystyka zewnętrzna – külső jelleg charakterystyki przetwornika unieruchomionego – nyugalmi jellemzők charakteryzacja [dokonanie zmian w wyglądzie aktora, potrzebnych do odegrania roli; akcesoria służące do tych zmian (szminka, peruka itp.).] – karakterizálás; jellemzés, (színházi) maszkírozás, kikészítés charakteryzacyjny, -a, -e – jellemzési, jellemzéssel kapcsolatos charakteryzator [to profesjonalista, który za pomocą kosmetyków, peruk, zarostów i - Wersja 01 01 2017 całego arsenału innych środków nadaje twarzy i sylwetce aktora cechy wieku i osobowości odtwarzanej przez niego postaci.] – maszkmester, sminkmester, sminkes charakteryzatorka [kobieta zatrudniona przy charakteryzacji teatralnej, filmowej lub fotograficznej] – sminkes nő charakteryzować [1. opisywać charakterystyczne cechy kogoś lub czegoś; 2. występować jako charakterystyczna cecha kogoś lub czegoś; 3. zmieniać wygląd zewnętrzny człowieka za pomocą odpowiednich środków] – karakterizálni; jellemezni; (színház) kikészíteni, maszkírozni charakteryzować kogoś – átalakítani, maszkírozni, karakterizálni vkit charakteryzować się [1. mieć jakieś indywidualne cechy; 2. opisywać samego siebie; 3. zmieniać swój wygląd zewnętrzny za pomocą stroju, makijażu itp.] – jellemzi magát; kimaszkírozza magát charakteryzować się na starca – öregnek maszkírozza magát charakteryzowanie – jellemzés charatać [1. ciężko pracować; 2. pocharatać się – zranić się] – [Słowniczek języka śląskiego] 1. sokat dolgozik; robotolni; 2. megsérülni, megsebesülni charboł [1. reg. śl. stary, zniszczony but; 2. but (zwyczaj stary, ciężki lub zniszczony męski but)] – [Słowniczek języka śląskiego] cipő; régi, elnyűtt cipő charci [odnoszący się do charta] – agár (chart) charciarz – agarász, agárral vadászó charcica – nőstényagár charcik – kis agár, agaracska Charcoal denim (materiał) – (ang.) Charcoal denim; szénoptikára koptatott denim charczeć [1. wydawać chrapliwe dźwięki; chrapać] – hörögni; felhördülni; horkolni charczenie – hörgés charge (szarża) [fr. charge 'brzemię; wydatek; zlecenie; urząd; nabój; natarcie konnicy; teatr. szarża' od charger 'obciążać; szarżować' z łac. carrus] – (fr.) charge; teherrakomány, hivatalos ügykör, (wojsko) rendfokozat (sarzsi; stopień szarża) Copyright © 2006-2016 SAMORZĄD NARODOWOŚCI POLSKIEJ W 17-TEJ DZIELNICY BUDAPESZTU Wydanie poprawione i rozszerzone Polsko Węgierska Encyklopedia 791 chargé d’affaires [czytaj: szarże dafer] [urzędnik dyplomatyczny niższego stopnia, akredytowany nie przy głowie państwa (jak ambasador czy poseł), lecz przy ministrze spraw zagranicznych] – (fr.) chargé d’affaires; ügyvivő, a követ távollétében az ügyek vitelével megbízott charge-coupled device {rzecz.}(też: CCD) [element światłoczuly {m.} [komp.] [zł.]] CCD Charge Coupled Device (Charged Coupled Device) - CCD érzékelő (töltéscsatolt elem) [1. digitális kameraszem, ill. fényérzékeny elektronikus chip; 2. Töltéscsatolt képátalakító, digitalizáló eszköz. 3. a félvezető kivitelezésű CCD-k az optikai érzékelők legfontosabb képviselői; úgy sorolvasókban, lapolvasókban mint álló és mozgóképfelvevőkben használatosak; a többszínü felvételt studiókameráknál három külön érzékelővel, amatőrkameráknál egy színszűrőkkel ellátott, kombinált érzékelővel szokás előállítani] charivari [to rodzaj pieśni o prześmiewczym, drwiącym charakterze, popularny w średniowieczu. Kakofoniczna parodia serenady.] – (fr.) charivari; macskazene, zenebona (harmider) charkać (reg. śl. pluć) – hörögni; köhögni, köhécselni, krákogni charkanie [wydawanie charkotliwego, chrypliwego głosu; chrząkać chrapliwie; odchrząkiwać] – hörgés; köhögés, köhécselés, krákogás charknąć — charkać [pot. chrząknąć chrapliwie] – felköhögni, felhördülni charkot, chargot [pot. gardłowy, chrypliwy głos] – hörgés, köhécselés; csaholás; hadarás charkotać (pot. charczeć) – hörögni, köhécselni, krákogni; hadarni charkotanie – hörgés, krákogás charkotliwie – hörögve, köhögve, köhécselve, krákogva charkotliwy, -a, -e – hörgő, krákogó, köhögős charlacki, -a, -ie – beteges, gyenge, satnya, csenevész Charłactwo, kacheksja [poważne wyniszczenie organizmu, prawie zupełny zanik tkanki tłuszczowej i mięśniszkieletowych. Występuje w krańcowym niedożywieniu (głód, anoreksja) oraz w schyłkowym okresie niektórych chorób, zwłaszcza nowotworowych (głównie w raku przełyku i żołądka), uniemożliwiających odżywianie się.] – kachexia; általános elgyöngülés; betegeskedés, nyavalyáskodás, korcsosodás charlać [kaszleć] – [Słowniczek języka śląskiego] köhögni, köhécselni - Wersja 01 01 2017 charłak [Charłak (ang. squib) – w cyklu powieści Joanne Kathleen Rowling osoba pochodząca z magicznej rodziny, ale mająca niewielkie zdolności czarodziejskie (Arabella Figg: "Moim największym osiągnięciem było transmutowanie torebki od herbaty"), czyli w rzeczywistości żadne.] – általános elgyengülésben szenvedő beteg; satnya ember charleston [wym. czarlston] [1. taniec towarzyski o żywym tempie, popularny w latach dwudziestych i trzydziestych XX w.; też: muzyka do tego tańca; 2. instrument perkusyjny] – charleston; a foxtrott egyik amerikai változata (Charleston város nevéből) Charmeuse (materiał, tkanina) – Charmeuse; lágy esésű, kellemes tapintású hurkolt kelme Charmeuse Baby Doll with Matching G-String cherlok [słabeusz, osoba chorowita] – [Słowniczek języka śląskiego] fizikailag v. jellemgyenge egyén; beteges személy Charms (zob. breloczek) – Charms; varázslatos függő, amelyet a trendi nők a csuklón, kulcscsomón, zseben vagy a farmeren viselnek Charon [1. w mitologii greckiej: przewoźnik dusz przez rzekę Styks lub Acheron do Hadesu; 2. księżyc Plutona] – Charon, Kharón; az ókori görög-római mitológiában az alvilág révésze, aki a halottak lelkét Copyright © 2006-2016 SAMORZĄD NARODOWOŚCI POLSKIEJ W 17-TEJ DZIELNICY BUDAPESZTU Wydanie poprawione i rozszerzone Polsko Węgierska Encyklopedia 792 átviszi a Styxen, az alvilág határfolyóján egy oboloszért chart (tablica; tabela) – (ang.) chart; diagram, folyamatábra [Az OPTO22 SNAP PAC folyamatábrákkal közvetlenül programozható (programozható még Basicszerű szkriptekkel is). Ellentétben a PLC-k által használt létra programozással, a PAC megérti a folyamatábrákat, ezért nemcsak gyorsabban készül el a program, de áttekinthetőbb lesz, később könnyű módosítani, és a hibajavítás is egyszerűbb.] chart [duży pies myśliwski z charakterystycznym zadem w kształcie łuku] – agár; kopó Chart afgański [jedna z ras psów, należąca do grupy chartów, zaklasyfikowana do sekcji chartów długowłosych] – afgán agár [eredeti neve: Tāzī (Arabul: )یزاتAz afgánok szerint olyan ősi faja, hogy már Noé is felvette a bárkájába a "tázisz"-t, ahogy eredetileg hívják. A pasutok (afgán hegyi törzs) antilop, vadkecske, vadjuh, és ragadozók vadászatára használják. Talán az egyetlen afgán fajta, melyet hegyi vadászatokra, sőt teherhordára is befognak. Az eredeti típus lényegesen eltér a mai luxusfajtától.] chart lotny – gyors agár Chart rosyjski (Borzoj) [Jedna z ras psów, należąca do grupy chartów w sekcji chartów długowłosych] – orosz agár (Barzoj) [eredetileg a nagyragadozók vadászatára használt, 70-80 cm marmagasságú, hatalmas testű, igen edzett, hosszú szőrű kutyafajta] Chart rosyjski - Wersja 01 01 2017 Chart węgierski [jedna z ras psów, należąca do grupy chartów, sekcji chartów krótkowłosych] – magyar agár (a legkevésbé ismert magyar kutyafajta, amely nem egyszer a kihalás szélén állt) charta, karta – (gör.) charta; ünnepélyes jellegű kinyilatkoztatás; alapokmány (Magna Charta) [Karta 77 (Charta 77) to czechosłowackie ugrupowanie opozycyjne działające w latach 1976-1992. - Charta 77 (csehül és szlovákul Charta 77, angolul Charter 77) egy csehszlovák politikai nyilatkozat volt 1977-ben, amelyet kezdetben 243 magánszemély írt alá, nagy részük értelmiségi. A Chartát a kormánynak címezték és adták át. A dokumentum a kommunista Csehszlovákia részvételével lefolyt helsinki EBEÉ-konferencia (1973– 1975), a Helsinki Záróokmány és az ENSZ által is garantált emberi jogok csehszlovákiai megsértése ellen tiltakozott. Az aláírók csoportját Jan Patočka filozófiaprofesszor, Václav Havel és Jiří Hájek vezette.] charta non erubescit [papier się nie rumieni] – Carta non erubescit; a papír mindent elbír, a papír türelmes chartista (czartysta) – (ang.) chartista; a chartizmus híve; a chartizmussal kapcsolatos, rá jellemző, rá vonatkozó chartyzm (czartyzm) – (ang.) chartizmus; az angol proletariátus évtizedekig tartó politikai és társadalmi mozglma a XIX. században; az első szocialista jellegű munkásmozgalom Angliában, mely a nevét onnan kapta, hogy a kívánságokat tartalmazó törvényjavaslat angol nyelvszokás szerint charter (a mozgalom vezére O’Connor volt, a mozgalom 1850 után megszűnt) chartreuse – (fr.) chartreuse; (klasztor kartuzów) francia karthauzi kolostor (néma barátok kolostora); (francuski likier) likőrfajta, amelyet eredetileg ilyen kolostorban készítettek Chartreuse [francuski likier oparty na destylacie winnym i ekstraktach ze 130 różnych ziół. Jego nazwa pochodzi od klasztoru kartuzów La Grande Chartreuse w okolicach Grenoble.] – Chartreuse likőr [A Chartreuse francia gyógynövénylikőr, melynek két változata ismert. Az édesebb, Copyright © 2006-2016 SAMORZĄD NARODOWOŚCI POLSKIEJ W 17-TEJ DZIELNICY BUDAPESZTU Wydanie poprawione i rozszerzone Polsko Węgierska Encyklopedia 793 enyhén mentolos sárga, és a szárazabb, magasabb alkoholtartalmú zöld színű. Eredetileg karthauzi szerzetese főzték Grenoble környékén, amíg 1907-ben ki nem tiltották őket Franciaországból. A titkos receptet magukkal vitték Spanyolországba, ahol ma is a százéves hagyomány szerint készül a likőr. Kitűnő koktélalapanyag, hűtve vagy jéggel kell felszolgálni.] Charybdys, Charybda (gr. Χάρυβδις Charybdis) [w mitologii greckiej jeden z dwóch potworów morskich (drugim była Scylla) czyhających na żeglarzy po obu stronach cieśniny, lokalizowanej jako Cieśnina Mesyńska lub w okolicach przylądka Skylla w północno zachodniej Grecji.] – Kharübdisz (görögül: Χάρυβδις) v. Charybdis [a görög mitológia egyik tengeri szörnye, Poszeidón és Gaia lánya. Kharübdisz egy tengerszoros egyik oldalán élt, szemben egy sziklaüreggel, amiben pedig Szkülla tanyázott. Kharübdisz napi háromszor beszívta, majd kizúdítja a vizet, ezzel halálos veszélybe sodorva a tengerészeket. Ha a hajósok el akarták kerülni az egyik szörnyet, kénytelenek voltak a másikhoz közelebb hajózni. A „Szkülla és Kharübdisz között” kifejezés is innen ered.]; (átv.) olyan helyzet, amelyben minden oldalról veszedelmek fenyegetnek (eredetileg a hajósokat végromlással fenyegető két tengeri veszedelem az ókori görög mitológiában) charyta – (fr.) charité; irgalmasság (litościowość), felebaráti szeretet (miłość bliźniego) Charyty [Greckie Charyty (gr. Χάριτες Charites, l.poj. Χάρις Charis), rzymskie Gracje (łac. Gratiae, l.poj. Gratia) – boginie wdzięku, piękności i radości. Lubiły zabawy, opiekowały się szczególnie piękną młodzieżą. Lubiły towarzystwo boga wina Dionizosa.] - Khariszok (görögül: Χάριτες) [a görög–római mitológiában a báj, a kellem, a jóság, a kreativitás, a termékenység istennői, akik a természet harmóniáját testesítették meg. Hárman voltak: a legfiatalabb Aglaia a Ragyogó, Euphroszüné az Öröm és a legidősebb Thaleia a Virágzó. A római korban Gráciák néven szintén a kegyesség és szépség istennői voltak.] charytatywny, -a, -e [śrdw.łac. charitativus 'jw.' z późn.łac. caritas 'miłosierdzie chrześc.' od łac. 'drożyzna; brak; przywiązanie; miłość' z carus 'drogi, kosztowny; drogi, miły'; miłosierny, dobroczynny, wspierający ubogich] – karitatív; jótékony, jótékonysági charyzma (gr. chárisma "dar") charisma [termin zaczerpnięty z teologii, gdzie określał jednostki obdarowane łaską boską, - Wersja 01 01 2017 “darem bożym”] – charisma v. karizma (a gör. kharidzesztai, 'kedvesnek lenni' szóból); kegyelmi ajándék [1. “kegyelmi ajándék”, a Szentírásban sokféle adottságbeli, képességbeli, életviteli stb. formája van: a mai viszonyok között a gyógyítás, a nyelveken szólás, annak tolmácsolása áll az egyes irányzatok előterében (lKor 12); 2. teológiai és vallástudományi fogalom, amely az ember vallásos természetű rendkívüli lelki képességeinek mint kegyelmi adományoknak a megnevezésére szolgál. Összehasonlító vallástörténeti megközelítésben ilyen, az isteni és az emberi világ közötti közvetítésre alkalmassá tevő képességek azoknak a szent embereknek az adományai, akik a a varázslás, a jóslás, a prófétálás révén emberfeletti adottságoknak válnak részesévé. 3. természetfeletti adomány, képesség, amely elsősorban mások javára szolgál] charyzmat [1. w teologii chrześcijańskiej: szczególny dar otrzymywany przez człowieka od Ducha Świętego; 2. zob. charyzma] – charisma; kegyelmi ajándék charyzmaty * dary kościoła – egyházi adományok charyzmatycznie – karizmatikusan charyzmatyczny, -a, -e – karizmatikus; természetfeletti adományon alapuló charyzmatyczny polityk – karizmatikus politikus [charyzmatyczny polityk nazywany "czarnym J.F.Kennedym"] charyzmatyk – karizmatikus egyén obdarzony charyzmatami, w znaczeniu religijnym – darami Ducha Świętego. W szerszym znaczeniu oznacza również: wyznawcę ewangelikalnego Kościoła charyzmatycznego (np. zielonoświątkowca, czy neocharyzmatyka), członka ruchu odnowy charyzmatycznej w łonie kościołów tradycyjnych, np. Katolickiej Odnowy Charyzmatycznej czy Luterańskiej Odnowy Charyzmatycznej. Chasor (hebr. םצור תל, Hazor) [ruiny starożytnego miasta kananejskiego Chasor, położone na północ od Jeziora Tyberiadzkiego w Górnej Galilei, na północy Izraela. Leży przy kibucu Ayelet HaShahar, przy drodze z Rosz Pina do Kiryat Szmona. We współczesnych czasach prowadzono tutaj liczne wykopaliska archeologiczne, zapoczątkowane w 1955 przez Jamesa Edmonda de Rothschild. Wyniki badań zostały opublikowane przez Israel Exploration Society w postaci pięcio tomowej książki. W celu ochrony tego miejsca utworzono tutaj Park Narodowy Tel Hazor. W 2005 Chasor został umieszczony na liście Światowego Dziedzictwa UNESCO, jako część Biblijne Copyright © 2006-2016 SAMORZĄD NARODOWOŚCI POLSKIEJ W 17-TEJ DZIELNICY BUDAPESZTU Wydanie poprawione i rozszerzone Polsko Węgierska Encyklopedia - Wersja 01 01 2017 Tell - Megiddo, Hazor, Beer Sheba.] – Tel Hazor (a Tel dombot jelent) 794 Park Narodowy Tel Hazor chassé (fr. chasse, chassé, chassée) – (fr.) chassé, sasszé; tánclépés Chasuble [1. kazula; 2. Ornat - w liturgii rzymskokatolickiej wierzchnia szata liturgiczna zakładana przez kapłana do mszy świętej.] – (mod) Chasuble [1. nagyon hosszú, ujjatlan mellény, melyet a ruha hosszáig variálhatnak. 2. Hosszú mellény, mely ruhahossz szerint variálható]; (rel.) ornátus; (hivatalos) díszruha; (vallás) miseruha, a katolikus papok szertartási öltözéke; miseruha v. kazula ornat Chasuble dress chasyd, chusyt [Żyd, będący zwolennikiem jakiegoś cadyka a. należący do jego świty lub dworu, zazw. odziany w długi czarny chałat i jarmułkę (w Europie wsch., przed 1940 r.)] – chaszideus (olyan zsió, aki nemcsak az istentisztelet alatt tartózkodik a zsinagógában, hanem azon túl is és a napnak javarészét imádkozással tölti el.) chasydyzm [hebr. chāsid 'czysty; pobożny'. Chasydyzm powstał w XVIII w. na Podolu i trwał przez kilkadziesiąt lat; jego twórcą był Baal Szem Tow (skr. Beszt), właśc. Israel ben Eliezer (ok. 1700-ok. 1761). hist. mistyczny, kabalistyczny żyd. ruch filoz.obyczajowy, przeciwstawiający się racjonalizmowi, dążący do zespolenia się z naturą.] – (héber) chaszidizmus; a zsidó misztika egyik újabb (18. századi) formája chaszcz – bozót, erdő sűrűje, sűrű chat {rzecz.} [rozmowa {f.} [komp.]] [dosł. pogawędka. Usługa w sieci pozwalająca dwóm lub więcej użytkownikom na "pogawędkę" (oczywiście pisaną) w sieci na żywo.] – (ang.) chat - csevegés, párbeszéd [számítógépes hálózaton, valós időben folytatott "csevegés" két vagy több partner között; a beszélgetés többnyire még írásban folyik egy speciális kliens program és egy szerver segítségével (pl. IRC, ICHAT, ICQ)] chata [1. niewielki chłopski dom, zwłaszcza drewniany; 2. pot. czyjeś mieszkanie; 3. chać, to samo co chałupa, która jest (jak już to pod wyrazem chałupa objaśniliśmy) ludowym powszechnym wyrazem, chata zaś jest w języku polskim wyrazem więcej książkowym, a tylko na Rusi ludowym.] – kunyhó, kis ház, házikó, házacska, lak; lakás, otthon; (biz.) kégli chata kryta słomą – zsupfedeles v. szalmával fedett házikó chata stała szczytem do drogi – a kunyhó oromfalával az útra nézett chata w dwóch izbach – két helyiségből álló kunyhó; kétszobás házikó chata wiejska – parasztház Copyright © 2006-2016 SAMORZĄD NARODOWOŚCI POLSKIEJ W 17-TEJ DZIELNICY BUDAPESZTU Wydanie poprawione i rozszerzone Polsko Węgierska Encyklopedia châtelaines [niewielka klamerka z łańcuszkami, do których można było doczepić flakonik perfum, naparstek, notesik, sakieweczkę, itp. Châtelaines powróciły w połowie XIX w., wraz z fascynacją modą XVIII wieku i narodzinami krynoliny.] – (fr.) châtelaines; dísz 795 chatka – kis kunyhó, kis viskó, falusi házikó; házacska, házikó; lak chatka na kurzej nożce, stopce [baśniowy domek czarownicy] – kacvsalábon forgó kastély "Chatka w ogrodzie" – kert lak [kis kerti épület, eredetileg a kert műveléséhez szükséges eszközök számára. A kerti lak a barokk építészetben önálló jelentőségű, néha emeletes kerti pavilon, a kertben való elzárkózás, egyedüllét alkalmas helye] chatib (arab. ;bīṭaḫ ,خط يبtur. hatip) [w islamie kaznodzieja wygłaszający chutbę w meczecie podczas wspólnej piątkowej modlitwy lub modlitw w trakcie świąt bajram. Chatibem jest najczęściej imam każdego meczetu, główny mułła. Ponieważ chutba oprócz treści religijnych odnosi się także do wydarzeń bieżących, chatib bywa nierzadko swego rodzaju felietonistą. Wzorem chatiba był Al-Dżahiz] - hatib [prédikáló lelkész-féle a mohammedánoknál. hatibnak nevezik azt az egyházi férfiut, ki a pénteki istentiszteletet, a hutbét mondja] chatować [czytaj: czatować] [1. rozmawiać z kimś za pośrednictwem Internetu; 2. porozumiewać się z kimś za pośrednictwem Internetu w czasie rzeczywistym przy pomocy klawiatury komputera] – inf. chatelni; csetelni; csevegni chcąc – akarva, jószántából (chcieć) chcąc nie chcąc – akarva, nem akarva; kénytelenkelletlen, akarva-akaratlan; akár tetszik, akár nem… v. ha tetszik, ha nem…. chcący (naumyślnie) – akarva, szándékosan, szánt szándékkal, készakarva chcący, -a, -e (ktoś chętny do czegoś) – akaró chcenie [pot. to, czego się pragnie] – akarás, óhaj, vágy - Wersja 01 01 2017 chcieć (chcę, chcesz, chce, chcemy, chcecie, chcą) [1. mieć chęć; 2. z podmiotem nieżywotnym: móc] – akarni, kívánni [chcesz się uczyć takiego trudnego języka? – ilyen nehéz nyelvet akarsz tanulni?] chcieć aby co się stało – azt kívánja, hogy vmi történjék chcieć czego – akarni vmit [czego chcesz? – mit akarsz?] chcieć czego od kogo – akarni vmit vkitől chcieć głową mur przebić – fejjel rohan a falnak chcieć gwiazdki z nieba – szeretné a csillagos eget; lehetetlent kívánni, elérhetetlenre vágyni chcieć kogoś za żonę (za męża) – meg akar nősülni, férjhez akar menni chcieć to móc – aki mer, az nyer (chce) głową przebić mur – fejjel megy a falnak chce być a. zostać nauczycielem – tanárnak megy chce mi się jeść – éhes vagyok, ehetném; megéheztem chce mi się pić – szomjas vagyok chce mi się spać – alhatnékom van; álmos vagyok, aludni kívánok chce pan (pani) posłuchać węgierskiego serwisu informacyjnego? – szeretne magyar híradót hallgatni? chce zamówić – rendelni akar chcenie [pot. to, czego się pragnie] – akarás, akarat chcę, aby pan/pani/on/ona – akarom, ha ön/ő… chcę, aby uszy były odsłonięte – (haj) a fülemet hagyja szabadon chcę, aby uszy były zasłonięte – (haj) a fülemet takarja el! chcę, abyś o tym wiedział – akarom, hogy tudj erről chcę cię prosić o pomoc – meg akarlak téged kérni egy segítségre chcę ci przedstawić kolegę – be akarom mutatni neked a kollégámat chcę dopłacić do wagonu sypialnego (do perwszej klasy) – szeretném kifizetni a hálókocsi (elsőosztályú) pótdíjat Chcę iść do piekła, nie do nieba. W piekle będę miał towarzystwo papieży, królów i książąt, a w niebie są sami żebracy, mnisi, pustelnicy i apostołowie. - Autor: Niccolo Machiavelli – A pokolra akarok jutni, nem a mennybe. A pokolban pápák, királyok és hercegek társaságában leszek, a mennyben pedig csak a koldusok, szerzetesek, remeték és apostolok vannak. (Niccolo Machiavelli) chcę pani przesztawić… – be akarom mutatni… chcę pomówić z tobą samym – csak veled szeretnék beszélni, négyszemközt akarok tárgyalni chcę rozmienić – fel akarom váltani Copyright © 2006-2016 SAMORZĄD NARODOWOŚCI POLSKIEJ W 17-TEJ DZIELNICY BUDAPESZTU Wydanie poprawione i rozszerzone Polsko Węgierska Encyklopedia 796 chcę spokoju – nyugalomra vágyom chcę wynająć pokój – szobát bérelnék chcę wynająć samochód – gépkocsit akarok bérelni chcę wypoczynku – pihenésre vágyom chcę zatelefonować – telefonálni akarok chcę zawieźć go do akademika – el akarom vinni őt a diákszállóra chcę znaleźć swoją polską rodzinę – elő akarom keríteni saját lengyel családomat chcę zobaczyć kawiarnię – meg akarom nézni a kávézót chcę zrealizować czek – szeretnék csekket beváltani chciał mię zjeść wzrokiem – (átv.) a szemével akart felfalni engem chciałby wszystko umieć – szeretne mindent tudni chciałby zapaść pod ziemię – szégyenében szeretne elsüllyedni chciałbym (chciałabym) – szeretnék, szeretném chciałabym dla siebie – magamnak szeretném; szeretnék magamnak chciałabym pomadkę w modnym kolorze – szeretnék egy divatos színű rúzst chciałabym się uczesać – egy fésülést kérek chciałbym/chciałabym ci coś powiedzieć – szeretnék mondani neked valamit chciałbym (chciałabym) coś modnego – valami modernet szeretnék chciałbym (chciałabym) coś zjeść – szeretnék valamit enni chciałbym (chciałabym) coś w kolorze granatowym (jasnym, czarnym) – valami sötétkéket (világosat, feketét) szeretnék chciałbym (chciałabym) coś zawieźć dzieciom – szeretnék vinni valamit a gyerekeknek chciałbym (chciałabym) coś zjeść szybko i tanio – szeretnék gyorsan és olcsón enni valamit chciałbym (chciałabym) czarną spódnicę i jakąś elegancką białą bluzkę – szeretnék egy fekete szoknyát és egy elegáns fehér blúzt chciałbym (chciałabym) czytać na miejscu – helyben szeretnék olvasni chciałbym (chciałabym) dobry długopis – szeretnék egy jó golyóstollat chciałbym (chciałabym) dostać się od razu do hotelu „Forum” – szeretnék azonnal eljutni a „Fórum” szállóba chciałbym (chciałabym) dokonać paru przelewów bankowych – szeretnék néhány bankátutalást végezni chciałbym (chciałabym) dziś zwiedzić miasto – szeretném ma megnéznia várost chciałbym (chciałabym) gazetę miejscową – a helyi újságot szeretném - Wersja 01 01 2017 chciałbym (chciałabym) jakąś ciekawą zabawkę dla ośmioletniego chłopczyka – szeretnék valami érdekes játékot egy nyolcéves kisfiúnak chciałbym (chciałabym) jakiś dobry zegarek męski (damski) – szeretnék egy jó férfi (női) karórát chciałbym (chciałabym) jakiś ładny naszyjnik – szeretnék valami szép nyakéket chciałbym (chciałabym) jasny płaszcz popelinowy – szeretnék egy világos ballonkabátot chciałbym (chciałabym) jechać na uniwersytet – az egyetemre akarok menni chciałbym (chciałabym) kalendarzyk kieszonkowy na ten rok – szeretnék egy idei zsebnaptárt chciałbym (chciałabym) koszulę białą (kolorową) – egy fehér (színes) inget szeretnék chciałbym (chciałabym) koszulę nocną w odcieniu niebieskim – egy kék árnyalatú hálóinget szeretnék chciałbym (chciałabym) kupić coś na prezent – szeretnék valamit venni ajándékba chciałbym (chciałabym) kupić gitarę – egy gitárt szeretnék venni v. vásárolni chciałbym (chciałabym) kupić jakąś lekką walizkę – szeretnék egy könnyű bőröndöt venni chciałbym (chciałabym) kupić jakiś upominek dla siostry (męża, żony) – szeretnék venni valami ajándékot a nővéremnek (férjemnek, feleségemnek) chciałbym (chciałabym) kupić koszulę męską – szeretnék egy férfiinget venni v. vásárolni chciałbym (chciałabym) kupić miejscówkę na pociąg ekspresowy „Polonia’ – szeretnék helyjegyet venni a „Polonia” expresszvonatra chciałbym (chciałabym) kupić przewodnik po Polsce (po Warszawie, po Krakowie) – szeretnék lengyelországi (varsói, krakkói) útikönyvet venni v. vásárolni chciałbym (chciałabym) kupić soczewki kontaktowe – kontaktlencsét szeretnék venni chciałbym (chciałabym) mieszkać w śródmieściu (w jakiejś cichej dzielnicy, blisko uniwersytetu) – a belvárosban (egy csendes környéken, az egyetem közelében) szeretnék lakni chciałbym (chciałabym) nadać swój bagaż do Warszawy – fel szeretném adni a csomagomat Varsóba chciałbym (chciałabym) obejrzeć jakąś polską sztukę – egy lengyel darabot szeretnék megnézni Copyright © 2006-2016 SAMORZĄD NARODOWOŚCI POLSKIEJ W 17-TEJ DZIELNICY BUDAPESZTU Wydanie poprawione i rozszerzone Polsko Węgierska Encyklopedia 797 chciałbym (chciałabym) obejrzeć naczynia kuchenne (naczynia stołowe, serwis do kawy, kryształy) – szeretném megnézni a konyhaedényeket (étkészleteket, kávéskészleteket, kristályárut) chciałbym (chciałabym) odwiedzić region olsztyński – szeretném megnézni Olsztyn környékét chciałbym (chciałabym) okulary – szemüveget szeretnék chciałbym (chciałabym) pana (panią) spytać… szeretném megkérdezni öntől… chciałbym (chciałabym) pana (panią)/państwa poprosić o coś zapytać – szeretnék kérdezni vmit öntől/önöktől chciałbym (chciałabym) pana (panią) zaprosić na koncert do Filharmonii – szeretném meghívni egy koncertre a Filharmóniába chciałbym (chciałabym) parę kalesonów i piżamę – szeretnék egy alsónadrágot és egy pizsamát chciałbym (chciałabym) pojechać na wycieczkę nad morze (na Mazury, w góry) – a tengerhez (a Mazúri tavakhoz, a hegyekbe) szeretnék kirándulni chciałbym (chciałabym) pokój jednoosobowy (dwuosobowy) z łazienką – egyágyas (kétágyas), fürdőszobás szobát szeretnék chciałbym (chciałabym) pokój na pierwszym piętrze – az első emeleten szeretnék szobát chciałbym (chciałabym) pokój z kuchnią i łazienką – szeretnék egy szobát konyhával és fürdőszobával chciałbym (chciałabym) pokój z możliwością korzystania z kuchni i łazienki – szeretnék egy szobát konyhaés fürdőszobahasználattal chciałbym (chciałabym) pokój z pościelą – szeretnék egy szobát ágyneművel chciałbym (chciałabym) pokój z telefonem – szeretnék egy szobát telefonnal; szeretnék egy telefonos szobát chciałbym (chciałabym) pokój z wygodami – szeretnék egy komfortos szobát chciałbym (chciałabym) połączyć się z innym pokojem – szeretnék beszélni egy másik szobával chciałbym (chciałabym) pójść gdzieś potańczyć – szeretném, ha elmennénk valahova táncolni chciałbym (chciałabym) prosić o bilet ulgowy dla studentów – kedvezményes diákjegyet szeretnék venni v. vásárolni chciałbym (chciałabym) przedłużyć swój pobyt o jeden dzień – szeretném meghosszabbítani a szobámat (itt tartózkodást) egy nappal - Wersja 01 01 2017 chciałbym (chciałabym) przejść do wagonu restauracyjnego – szeretnék átmenni az étkező kocsiba chciałbym (chciałabym) rozmawiać z Piotrkiem – Piotrekkel szeretnék beszélni chciałbym (chciałabym) się skontaktować z panem Nowakiem (panią Nowak) – szeretnék kapcsolatba lépni Novák úrral (Novákné asszonnyal) chciałbym (chciałabym) się zważyć – szeretnék megméretkezni chciałbym (chciałabym) ten film wywołać – szeretném előhivatni ezt a filmet chciałbym (chciałabym) w tym samym kolorze – ugyanilyen színűt szeretnék chciałbym (chciałabym) wejść do środka – szeretnék bemenni chciałbym/chciałabym wiedzieć – szeretném tudni chciałbym (chciałabym) wstawić ząb – egy fogpótlást kérek chciałbym (chciałabym) wyjechać w niedzielę – vasárnap szeretnék elutazni chciałbym (chciałabym) wyjść po pana (panią) na dworzec – szeretnék kimenni ön elé az állomásra chciałbym (chciałabym) wymienić dziesięć tysięcy forintów na złotówki – tízezer forintot szeretnék beváltani zlotyra chciałbym (chciałabym) wynająć dom – szeretnék bérelni egy házat chciałbym (chciałabym) wynająć łóżko – szeretnék bérelni egy ágyat chciałbym (chciałabym) wynająć mieszkanie dwupokojowe – szeretnék bérelni egy kétszobás lakást chciałbym (chciałabym) wynająć miejsce w pokoju – szeretnék bérelni férőhelyet chciałbym (chciałabym) wynająć pokój – szeretnék bérelni egy szobát chciałbym (chciałabym) wysłać książki na Węgry – könyveket szeretnék feladni Magyarországra chciałbym (chciałabym) zadzwonić do konsulatu węgierskiego – fel szeretném hívni a magyar konzulátust chciałbym (chciałabym) zapalić – szeretnék rágyújtani chciałbym (chciałabym) zapłacić – fizetni szeretnék! chciałbym (chciałabym) zapłacić rachunek – szeretném kifizetni a számlámat chciałbym (chciałabym) zarezerwować miejsce na samolot „MALÉV”-u do Budapesztu – szeretnék helyjegyet foglalni a budapesti MALÉV gépre Copyright © 2006-2016 SAMORZĄD NARODOWOŚCI POLSKIEJ W 17-TEJ DZIELNICY BUDAPESZTU Wydanie poprawione i rozszerzone Polsko Węgierska Encyklopedia 798 chciałbym (chciałabym) zobaczyć śródmieście, zabytki, miejsca historyczne, muzea, okolice miasta – szeretném megnézni (látni) a belvárost, a műemlékeket, a nevezetes történelmi helyeket, a múzeumokat, a város környékét chciałbym (chciałabym) zrobić zdjęcie do paszportu (legitymacji) – útlevélképet (igazolványképet) szeretnék csináltatni chciałbym (chciałabym) zwiedzić miejsca pamięci narodowej: Grób Nieznanego Żołnierza, Pomnik Bohaterów Getta, cmentarz wojskowy – szeretném megnézni a nemzeti emlékhelyeket: az Ismeretlen Katona Sírját, a Gettó Hőseinek Emlékművét, a katonai temetőt chciałbym (chciałabym) zwiedzić Muzeum Narodowe – szeretném megnézni a Nemzeti Múzeumot chciałbym / chciałabym / chcielibyśmy zjeść obiad/kolację – ebédelni / vacsorázni szeretnék/szeretnénk chciałbym ci powiedzieć, że… – szeretném elmondani neked, hogy…; szeretném megmondani neked hogy… chciałbym coś jeść (wypić) – valamit szeretnék enni/inni chciałbym coś powiedzieć panu (pani) – szeretnék önnek valamit mondani chciałbym dać sobie uszyć kostium (sukiankę, letnią sukiankę, spódnicę). - szeretnék csináltatni magamnak egy kosztümöt (ruhát, nyári ruhát, szoknyát). chciałbym dać sobie uszyć ładny garnitur (palto zimowe, spodnie, marynarkę, płaszcz) szeretnék csináltatni magamnak egy szép öltönyt (télikabátot, nadrágot, zakót, felöltőt) chciałbym dobrze nauczyć się języka polskiego – szeretnék jól megtanulni lengyelül chciałbym dostać pokój z balkonem i z łazienką – szeretnék egy erkélyes szobát fürdőszobával chciałbym dowiedzieć się, co…? – szeretném megtudni, mi…? chciałbym dowiedzieć się, dlaczego…? – szeretném megtudni, miért…? chciałbym dowiedzieć się, gdzie…? – szeretném megtudni, hol… ? chciałbym dowiedzieć się, kiedy…? – szeretném megtudni, mikor…? chciałbym dowiedzieć się, kto…? – szeretném megtudni, ki…?. chciałbym kupić coś – szeretnék valamit venni chciałbym kupić coś do jedzenia – ennivalót szeretnék vásárolni chciałbym kupić gazetę (książkę, podarunki, widokówkę, znaczki) – újságot (könyvet, - Wersja 01 01 2017 ajándékot, képeslapot, bélyeget) szeretnék vásárolni v. vásárolni chciałbym kupić kilka polskich książek – szeretnék vásárolni néhány lengyel könyvet chciałbym nauczyć się języka polskiego na tyłe, aby móc czytać polską literaturę fachową/piękną – szeretnék annyira megtanulni lengyelül, hogy a lengyel szakirodalmat/szépirodalmat olvashassam chciałbym nawiązać korespondencję z panem/z panią (z tobą, z wami) – szeretnék levelezni önnel (veled, veletek) chciałbym o coś poprosić – szeretnék valamit kérni chciałbym oddać te rzeczy do prania – szeretném ezeket a holmikat kimosatni chciałbym oddać te rzeczy do wyprasowania.– szeretném ezeket a holmikat kivasaltatni chciałbym odpocząć – szeretnék pihenni chciałbym pana (panią) o coś zapytać – szeretnék valamit kérdezni chciałbym pana poprosić o coś – szeretném megkérni vmire chciałbym pani przedstawić kolegę – szeretném bemutatni a kollégámat chciałbym panu wierzyć! – szeretnék hinni magának! chciałbym pójść do kina (do teatru) – moziba (színházba) szeretnék menni. chciałbym pójść na spacer (na wystawę) – sétálni szeretnék (meccsre menni) chciałbym położyć się – szeretnék lefeküdni chciałbym pomówić z wami – beszédem van veletek v. önnel chciałbym porozmawiać z panem (panią) – szeretnék beszélgetni önnel chciałbym prenumerować tę gazetę (to czasopismo, ten dziennik, tygodnik, miesięcznik) – szeretnék előfizetni erre az újságra (folyóiratra, napilapra, hetilapra, havilapra) chciałbym rozmawiać z panem Y.X. – X. Y.-nal szeretnék beszélni chciałbym samochód wstawić do garażu – szeretném elhelyezni a kocsit a garázsban chciałbym się dowiedzieć – szeretném megtudni… chciałbym się osztrzyc – hajvágást kérek chciałbym się osztrzyc, ale niezbyt krótko! – hajvágást kérek, de ne legyen túl rövid! chciałbym się wykąpać – fürödni szeretnék chciałbym się zatrzymać w X. – X-ben akarok megszállni chciałbym sobie kupić garnitur – egy öltönyt szeretnék vásárolni magamnak; szeretnék venni magamnak egy öltönyt chciałbym spać – aludni szeretnék Copyright © 2006-2016 SAMORZĄD NARODOWOŚCI POLSKIEJ W 17-TEJ DZIELNICY BUDAPESZTU Wydanie poprawione i rozszerzone Polsko Węgierska Encyklopedia 799 chciałbym szkła do okularów – lencsét szeretnék chciałbym to zrobić według najnowszych wymogów – szeretném a legújabb divat szerint csináltatni chciałbym tylko dodać, że… - csak azt szeretném hozzátenni… chciałbym wiedzieć – szeretném tudni chciałbym zagrać, w karty – szeretnék kártyázni chciałbym zapoznać się z tą dziewczynką (panią) – szeretnék megismerkedni ezzel a lánnyal (hölggyel) chciałbym zapoznać się z tym chłopcem (panem) – szeretnék megismerkedni ezzel a fiúval (úrral) chciałbym zaprisić pana (panią) do nas – szeretném meghívni önt hozzánk chciałbym zaprosić pana (panią) (na to przyjęcie) – szeretném Önt meghívni (erre a fogadásra) chciałbym zapytać – szeretném megkérdezni… chciałbym zatańczyć… – szeretnék táncolni chciałbym zjeść obiad/kolację – ebédelni / vacsorázni szeretnék chciałbym zjeść śniadanie / obiad / kolacja – reggelizni /ebédelni / vacsorázni szeretnék chciałbym zjeść specjalność kuchni – helyi specialitást szeretnék enni chciałbym zobaczyć muzea w warszawie (muzeum narodowe, muzeum historyczne, zachętę, galerię obrazów) - szeretném megtekinteni a varsói múzeumokat (a nemzeti múzeumot, történeti múzeumot, műcsarnokot, képtárat) chciałbym zobaczyć premierę (generalną próbę, dzisiejsze przedstawienie) – szeretném megnézni a bemutatót (főpróbát, mai előadást) chciałbym zobaczyć się z ambasadorem (z dyrektorem, z kierownikiem, z konsulem, z sekretarzem) – szeretnék beszélni a konzullal (igazgatóval, vezetővel, konzullal, titkárral) chciałbym zobaczyć tę sztukę – szeretném megnézni ezt a darabot chciałbym zobaczyć ten film – szeretném megnézni ezt a filmet chciałbym zrobić zakupy – vásárolni szeretnék chciałbym zwiedzić miasto. – szeretném megtekinteni a várost chciałbym, aby państwo – szeretném, ha Önök… chciałbym, chciałabym ci powiedzieć, że… – szeretnék, szeretném chiałbym zatelefonować do Budapesztu / na Węgry – szeretnék telefonálni Budapestre / Magyarországra - Wersja 01 01 2017 chciałem coś powiedzić – szándékomban volt mondani; mondani akartam chciałem doświadczyć swoje siły – meg akartam próbálni, mire vagyok képes; próbára akartam tenni magamat chciałem doświadczyć twoją wierność – próbára akartam tenni hűségedet chciałem rozumieć po polsku – szerettem volna érteni lengyelül chciałoby – kedve lenne chcieć się – kedve van [nie chce mu się pracować: nincs kedve dolgozni] chcieć się podobać a. przypodobać – kelleti magát chciało się Zosi jagódek – [kedve szottyant Zsófinak eperre]; Zsófinak eperre volt kedve Biesiadne Chciało się Zosi Chciało się Zosi jagódek Kupić ich za co nie miała Jaś ich miał pełen ogródek Ale go prosić nie śmiała Wnet sobie sposób znalazła Rankiem się z chatki wyrwała Cicho przez płotek przelazła Jasiowi wiśnie objadła Poznał się Jasio na szkodzie Wróble to mówił zrobiły Postawił strachy w ogrodzie Nie będą odtąd gościły Zosia się strachów nie bała Szczęśliwie płotek przebyła Z swojej się sztuki naśmiała I nową szkodę zrobiła Ale się Jasio domyślał Co to za ptaszek tak śmiały Nowe sidełka przemyślał I nieźle mu się udały Na miejscu tyczki złamanej Cicho pod drzewem sam staje Wziął na się stare łachmany I niby stracha udawał Zosia swym dawnym zwyczajem Z cicha gałązki nagina A tuś mi hultaju! Złapaną była dziewczyna I tak jak słuszność kazała Karał złodzieja przy szkodzie Z początku Zosia płakała Potem umilkła przy zgodzie chcielibyśmy zobaczyć instytucje kulturalno – bytowe fabriki – szeretnénk megtekinteni a gyár szociális és kulturális létesítményeit Copyright © 2006-2016 SAMORZĄD NARODOWOŚCI POLSKIEJ W 17-TEJ DZIELNICY BUDAPESZTU Wydanie poprawione i rozszerzone Polsko Węgierska Encyklopedia 800 chcielibyśmy zjeść obiad – ebédelni szeretnénk chcielibyśmy zwiedzić… – szeretnénk megtekinteni… chciwie – mohón, kapzsin, kapzsi módra chciwiec – kapzsi, mohó ember chciwość – telhetetlenség, kapzsiság, mohóság chciwy, -a, -e [pożądający czegoś, zwłaszcza pieniędzy; też: świadczący o czyimś pożądaniu] – telhetetlen, kapzsi, mohó; fösvény; pénzsóvár; sóvár, sóvárgó Chciwemu wiecznie mało. (Horacy) – Ki sokat markol, keveset fog. (Horatius) chciwy (człowiek chciwy) – telhetetlen, kapzsi, mohó ember chciwy czego – kapzsi vmire chciwy krwi – vérszomjas chciwy na pieniądze – pénzéhes, pénzsóvár chciwy sławy – hírszomjas, dicsőségre vágyó chciwy z natury – természeténél fogva szófukat chciwy zysku – nyereségvágyó, nyeresééhes, nyereséghajhász, haszonhajhász che! – csá! (nógatásra) Chebronici, Hebronici – (biblia) hebroniták cheder [hebr. 'izba'; żyd. wyznaniowa szkoła początkowa dla chłopców] – (héb.) héder, chéder; zsidó elemi iskola; zsidógyermekek iskolája Chefsiba (moje upodobanie jest w niej) [matka króla judzkiego Manassesa, a żona judzkiego króla Ezechiasza] – Hefci-Bah [Manassze tizenkét esztendős volt, amikor király lett és ötvenöt évig uralkodott Jeruzsálemben (i.e. 687-642). Anyját HefciBahnak hívták.] Cheiranthus cheiri L. (syn. Erysimum cheiri) [efemerofit] – Sárga viola (Cheiranthus cheiri) Chelsea boots [buty Chelsea] – Chelsea boots; női vagy férfi bokacsizma [legfőbb jellemzője, hogy szárában a cipzár helyett elasztikus betét van] - Wersja 01 01 2017 Chełmińskie prawo [1. Mistrz krzyżacki Herman de Saltz, przywilejem z 28 grudnia 1233 r., nadał miastu Chełmnu prawo magdeburskie i ustanowił w niem sąd, który dla innych miast krzyżackich stanowił instancję najwyższą. Prawo to nazwane chełmińskiem (jus culmense), a będące właściwie niemieckiem (jus theutonicum) zwane także średzkiem (jus sredense), nadawało osadzie, która się niem rządziła, najrozleglejszy samorząd, uwalniając jej mieszkańców z pod ogólnej jurysdykcyi krajowej. 2. Chełmińskie prawo, odmiana prawa niemieckiego (magdeburskiego), wytworzona w Chełmnie, będąca podstawą lokowania miast Pomorza Gdańskiego, Prus i części Mazowsza, a za czasów Ludwika I Wielkiego (Węgierskiego) także Siedmiogrodu. Podstawę tego prawa, zasadniczo określonego już w przywileju lokacyjnym dla Chełmna (1233), stanowiło magdebursko-wrocławskie prawo ławnicze, które uzupełniano przez orzeczenia sądu wyższego w Chełmnie, a od 1458 - w Toruniu. Orzeczenia te rozsyłano następnie do innych miast. 1394 wykształciło się tzw. prawo starochełmińskie (zw. der alte culm), które wyparło w północnej Polsce oraz w państwie zakonu krzyżackiego pozostałości prawa magdeburskiego. Prawo starochełmińskie stanowiło mieszankę prawa magdeburskiego, prawa ziemskiego, tzw. Landfrydu Śląskiego, i Zwierciadła Saskiego. W ciągu XVI w. ulegało licznym modyfikacjom (np. rewizja helisbursko-lidzbarska, nowomiejska, toruńska). 1476 prawo chełmińskie objęto także szlachtę Prus Królewskich (w których obowiązywało do rozbiorów).] – (hist.) Chełmno-i jog chełbia – meduza; a tömlőbelűek osztályába tartozó állat Chełbia modra (Aurelia aurita) [1. meduza żyjąca w przybrzeżnej strefie mórz; 2. gatunek krążkopława z typu parzydełkowców (Cnidaria)] – fülesmedúza (Aurelia aurita) [a kehelyállatok (Scyphozoa) osztályának a zászlósszájúak (Semaeostomeae) rendjéhez, ezen belül az Ulmaridae családjához tartozó faj] chełpić się (chełpi się) [wynosić się nad kogoś] – büszkélkedni, dicsekedni, hencegni (vvel), nagyzolni, hivalkodni, felvágni, hetvenkedni; handabandázni; kérkedni chełpienie się – dicsekvés, kérkedés, hencegés Chelsea boots Copyright © 2006-2016 SAMORZĄD NARODOWOŚCI POLSKIEJ W 17-TEJ DZIELNICY BUDAPESZTU Wydanie poprawione i rozszerzone Polsko Węgierska Encyklopedia 801 chełpliwie – dicsekvően, hencegően, hetvenkedően, hányaveti módon, kérkedően, felvágósan chełpliwiec – dicsekvő, hencegő, hetvenkedő, kérkedő, felvágó ember chełpliwość – dicsekvés, büszkélkedés, hencegés, hetvenkedés, hivalkodás, kérkedés, felvágás; önteltség chełpliwy, -a, -e (zarozumiały) – dicsekvő, dicsekedő, henvegő, hivalkodó, büszkélkedő, hetvenkedő, felvágó, hányaveti [gőgös, felfuvalkodott, pöffeszkedő, fennhéjázó, dölyfös, pökhendi, önhitt, nagypofájú, önelégült, kivagyi, kevély, rátarti, hiú, nagyképű, elbizakodott, fölényeskedő, öntelt, beképzelt, fellengzős, fölényes, büszke, hetyke, hencegő, lekezelő, hetvenkedő, hatalmaskodó] chełpliwa zarozumiałość – hivalkodó pöffeszkedés chemia [1. nauka o budowie i właściwościach różnych substancji oraz przemianach jednych substancji w inne; 2. substancje otrzymywane sztucznie, dodawane do różnych wyrobów; 3. wydział lub kierunek na uniwersytecie lub politechnice zajmujący się tą nauką; 4. nauka chemii jako przedmiot w szkole; też: lekcja tego przedmiotu; 5. pot. przemysł chemiczny; też: wyroby tego przemysłu; 6. pot.; zob. chemoterapia w zn. 1.; 7. zachodzenie pozytywnych relacji między ludźmi; 8. nauka zajmująca się budową, składem, własnościami, przemianami (i energią im towarzyszącą) substancji naturalnych a. otrzymanych sztucznie; nauka rozpatrująca przyczyny i skutki ruchów elektronów między atomami a. cząsteczkami] – (gör.) kémia, vegytan, vegyészet; az a tudományág, amely kísérletek alapján vizsgálja az anyagi változásokat; fő célja a testek összetételének megállapítása chemia analityczna – analitikai vegytan chemia anorganiczna, chemia nieorganiczna – anorganikus kémia, szervetlen kémia (a kémiának az a része, amely az összes elemeket és azok vegyületeit tárgyalja a bonyolultabb szénvegyületek kivételével) chemia biologiczna (zob. biochemia) – biokémia chemia fizyczna dział chemii zajmujący się badaniem zależności między właściwościami fizycznymi a budową chemiczną substancji chemia fizjologiczna (zob. biochemia) – biokémia chemia koloidalna – kolloidkémia chemia nieorganiczna [dział chemii zajmujący się badaniem wszystkich znanych pierwiastków chemicznych i ich związków, - Wersja 01 01 2017 z wyjątkiem większości związków węgla] – szervetlen kémia chemia organiczna [dział chemii zajmujący się badaniem budowy, właściwości, metod otrzymywania i zastosowaniem większości związków węgla] – szerves kémia; szerves, organikus vegytan; a szénvegyületek kémiája chemia teoretyczna [dział chemii zajmujący się zastosowaniem teorii do opisu i wyjaśniania zjawisk fizycznych i fizykochemicznych] – teoretikus v. elméleti kémia v. vegytan chemiczka [1. specjalistka w dziedzinie chemii; 2. pot. nauczycielka chemii] – vegyésznő, kémikusnő; vegyés hallgató (lány) chemicznie – kémiailag; vegyileg, vegytanilag, vegyészetileg chemicznie bierny – vegyileg passzív chemicznie czynny – vegyileg aktív chemicznie czysty – vegytiszta chemicznie, -a, -e – vegyészeti, vegyi, vegy-, kémiai, vegytani chemiczno-fizyczny [dotyczący chemii i fizyki] – fizikokémiai; vegytani-fizikai chemiczny, -a, -e – kémiai; vegyi; vegyészeti; vegytani; vegyipari chemiczny środek bojowy – vegyi harceszköz chemigrafia [1. technika przygotowywania klisz drukarskich; 2. dział drukarni lub zakład przemysłowy wykonujący klisze tą metodą] – kemigráfia; (nyomda) gyűjtőneve a nyomólemezek készítésére vonatkozó eljárásoknak; kliségyár, kliségyártó üzem chemigraficzny, -a, -e – kemigráfiai chemik [1. specjalista w dziedzinie chemii; 2. pot. nauczyciel chemii; 3. osoba zajmująca sie chemią] – kémikus; vegyész; kémiatanár (jestem chemikiem) chemikalia [1. preparaty, odczynniki i inne substancje chemiczne; 2. techniczne odczynniki chem.] – (gör.) kemikáliák; vegyszer, vegyi anyagok, vegyi termékek, vegyi alapanyagok chemikalia rolnicze – mezőgazdasági vegyszer chemioterapia [zob. chemoterapia w zn. 1.] – kemoterápia chemioterapeutyczny, -a, -e – kemoterápiás chemizacja – kemizálás, kemizáció; vegyszerek, vegyi anyagok alkalmazása v. felhasználása chemizacja rolnictwa [metoda intensyfikacji produkcji, głównie roślinnej, przez zwiększenie zużycia nawozów mineralnych, środków ochrony roślin itp.] – a mezőgazdaság kemizálása chemizm [całokształt właściwości i przemian chemicznych materii] – kémizmus Copyright © 2006-2016 SAMORZĄD NARODOWOŚCI POLSKIEJ W 17-TEJ DZIELNICY BUDAPESZTU Wydanie poprawione i rozszerzone Polsko Węgierska Encyklopedia 802 chemotaksja [reakcja ruchowa całego organizmu lub zdolnych do samodzielnego ruchu komórek na kierunkowe chemiczne bodźce] – kemitaxis; élő szervezetnek vegyi hatásra előállt helyváltoztatása chemoterapeutyczny, -a, -e – kemoterápiai, kemoterápiás, kemoterápikus chemoterapia [1. leczenie za pomocą preparatów chemicznych niszczących wybiórczo drobnoustroje chorobotwórcze lub hamujących rozwój komórek nowotworowych; 2. zapobieganie chorobom roślin albo ich zwalczanie] – (gör.) kemoterápia; betegségek kezelése kémikus szerekkel; a szervezetbe került kórokozók elpusztítása szulfonamidés penicillinszerű gyógyszerekkel chenille – 1. (fr.) chenille (hernyó); zsenilia selyemből v. fésűsgyapjúból készült szőrös fonal; 2. Bársonyos effektfonal (hernyófonal), zsenilia, rövid, a sodratba egyenletesen befogott, fonalra merőleges bolyhokkal. Chenopodium [Komosa (Chenopodium L.) – rodzaj roślin, należący do rodziny komosowatych. W Polsce występuje ok. 30 gatunków, w tym zarówno gatunki rodzime, jak i gatunki zawleczone i efemerofity.] – (lat.) Chenopodium; a chenopodiaceae család genuszába tartozó növény; Libatop cherem (hebr ‘ – ם ֵֶרחklątwa’, dziś: ‘bojkot’, ‘ostracyzm’) [to kara anatemy nakładana przez sąd rabinacki na osobę, która rażąco naruszyła przykazanie (micwa) lub odmówiła podporządkowania się orzeczeniom prawnym miejscowego rabinatu; najsurowsze klątwy rzucano na denuncjatorów w czasach prześladowań. Do przestępstw przeciw prawu - Wersja 01 01 2017 religijnemu, za które grozi kara cheremu, należą: kontynuowanie pracy przed wyprawieniem pochówku zmarłemu, próba obejścia orzeczenia sądu rabinackiego przez odwołanie się do władz państwowych, znieważenie rabina, posiadanie groźnego psa i niezachowywanie stosownych środków bezpieczeństwa, odnoszenie się do kogoś jak do niewolnika, onanizm, praca w wigilię święta Pesach, nieuzasadnione nałożenie klątwy. Pierwsza wzmianka o cheremie rozumianym jako wykluczenie ze społeczności pochodzi z Księgi Ezdrasza 10, 8: „Jeśli zaś chodzi o każdego, który – wbrew poleceniu przywódców i starszyzny – w ciągu trzech dni nie przybędzie, to cały dobytek jego będzie podlegał klątwie, a on wykluczony będzie ze społeczności powracających z wygnania”.] * klątwa [1. wyłączenie kogoś ze społeczności kościelnej; 2. przeklęcie kogoś; 3. daw. przeklinanie, złorzeczenie] – átok; átkozódás, szidás; (przekleństwo) szitok, káromkodás (pod klątwa czegoś: eskü alatt); esküdözés; eskü, esküvés, esküdözés; (átv.) bojkott, kiközösítés Cheretczycy i Feletczycy (Keretyci i Peletyci) [1. gwardia przyboczna Dawida złożona z Kreteńczyków (pochodzących podobno z wyspy Krety) i z Feletczyków, czyli Filistynów. ― 2. (1 Księga Królewska 1) 38 A tak szedł Sadok kapłan, i Natan prorok, i Banajas, syn Jojada, przytem Cheretczycy, i Feletczycy, i wsadzili Salomona na mulicę króla Dawida, a prowadzili go do Gihonu. 39 Tedy wziął Sadok kapłan róg olejku z namiotu, i pomazał Salomona. Potem trąbili w trąbę, i zakrzyknął wszystek lud: Niech żyje król Salomon! 40 I szedł wszystek lud za nim. Tenże lud grał na piszczałkach, weseląc się weselem wielkiem, tak iż drżała ziemia od głosu ich.] – (bibl.) kereták és peleták [Cádok pap, Nátán próféta és Jojada fia, Benaja, valamint a kereták és a peleták tehát elvonultak, Salamont felültették a király öszvérére és elvezették Gichonba. Cádok pap magával vitte a sátorból az olajosszarut, és fölkente Salamont. Erre megfújták a kürtöt, és az egész nép zengte: "Éljen Salamon király!" Aztán a nyomában haladva az egész nép felvonult, az emberek furulyáztak, és annyira ujjongtak, hogy csaknem megrepedt a föld kiáltozásuktól. (1 Kir. 1, 38-40] cherlactwo – betegeskedés, nyavalyaság, fogyatékosság (charłactwo) cherlać [pot. podupadać na zdrowiu] – rosszul lenni, nyavalyogni, betegeskedni, nyögdécselni, hálni jár belé a lélek Copyright © 2006-2016 SAMORZĄD NARODOWOŚCI POLSKIEJ W 17-TEJ DZIELNICY BUDAPESZTU Wydanie poprawione i rozszerzone Polsko Węgierska Encyklopedia 803 cherlak [1. pot. człowiek wątły, chorowity; 2. łow. zwierzę wynędzniałe, podlegające odstrzałowi selekcyjnemu] – 1. beteges ember; olyan ember, akibe hálni jár a lélek; 2. éhenkórász cherlawy, -a, -e [słaby, mizerny, chorowity] – satnya; gyenge Cherry Brandy, cherry [wym. szery], cherry brandy [wym. – brendy] [likier wiśniowy] – (ang.) Cherry Brandy; cseresznyepálinka (czereśniówka) cherubin, cherub (hebr. kerubim <l.mn.> – błogosławiący) [1. według Biblii i tradycji: jeden z aniołów stojących wysoko w hierarchii; 2. w religiach starożytnego Wschodu: uskrzydlona na wpół ludzka, na wpół zwierzęca istota, opiekująca się świętym miejscem; 3. o młodej osobie mającej delikatną urodę dziecka], Cherubim; 4. cherumin, pół zwierzęca (lew), pół ludzka istota wyższych hierarchii duchowych, często występuje w obrazowym, symbolicznym języku Bliskiego Wschodu. W Starym Testamencie cherubiny to istoty duchowe towarzyszące Jahwe. W sztuce chrześc. najczęściej przedstawiane z wieloma skrzydłami i pokryte oczyma: symbol wszech-obecności i wszechwiedzy wyższych światów duchowych; często jako › tetramorf albo z głową i 4 lub 6 skrzydłami; atrybut › koło lub koła. 5. zapożyczona z języka akkadyjskiego nazwa bóstw drugorzędnych, w Piśmie świętym określa klasę bytów duchowych aniołów bliskich Boga. Ich wyobrażenia zdobiły przybytek i Arkę Przymierza, przypominając obecność Boga.] – (héber) kerub v. kerubim; az angyalok nyolcadik karába tartozó főangyal; babilóniai eredetű bibliabeli elnevezése az embernél magasabban álló lényeknek, akik Istent és a szentélyt őrzik; (kereszténység) főangyalok neve; isteni küldött; ember- és állatformájú is lehet (Ez 1,1-4); angyali lények Isten mennyei seregében cherubinek [1. mały aniołek przedstawiany w sztuce religijnej renesansu i baroku jako pucołowate, uskrzydlone dziecko; 2. o pulchnym, pełnym wdzięku dziecku lub o urodziwym chłopcu] – (művészet) kis kerub, puttó; (rendszerint meztelen, pufók) gyermek v. angyalka a festményen Cheszbon (również Hesebon, Esebon, Esbous, Esebus; Łacina: Esebus; arabski : )ح ش بون [był starożytnym miastem położonym na wschód od rzeki Jordan we współczesnym Haszymickim Królestwie Jordanii i historycznie na terytorium Ammonu i starożytnego Izraela, utożsamiany z - Wersja 01 01 2017 dzisiejszym Hesban w Jordanii.] – Heszbon [város Palesztinában, a Jordán folyó tulsó partján, a Pizga hegyen. Előbb Szihonnak, az amoriták királyának volt székvárosa, később Rubenhoz tartozott s aztán püspöki székhely lett. A rómaiak uralma idején Eszbonsz volt. Ma a város csak rom és Heszbán a neve.] Chester Beatty [ang. Chester Beatty Papyri (The Chester Beatty Biblical Papyri)] – ChesterBetty kódexek [1930-ban Egyiptomban talált, 12 görög nyelvű könyv formájú papírusz, amelyeket angol megvásárlójukról neveztek el] o o Chester Beatty I – Chester Beatty I. papirusz Chester Beatty II [rękopis papirusowy Nowego Testamentu, oznaczany symbolem 46 (Gregory-Aland). Pisany w formie kodeksu. Nazwa Chester Beatty II pochodzi tak od amerykańskiego inżyniera i przemysłowca Chester Beatty (1875-1968), który w 1931 roku zakupił ten kodeks w Egipcie. Wraz z innymi rękopisami tworzy kolekcję Chester Beatty. Przechowywany jest w Dublinie (P. Chester Beatty II) i Ann Arbor (Univ. of Michigan, Inv. 6238).] – Chester Beatty II. papirusz o o Chester Beatty III [oznaczany symbolem 47 (Gregory-Aland), jest wczesną kopią Nowego Testamentu w języku greckim. Jest papirusowym rękopisem Apokalipsy Świętego Jana, w formie kodeksu i zawiera teksty 9,10-11,3; 11,5-16,15; 16,17-17,2. Rękopis datowany jest paleograficznie na III wiek.] – Chester Beatty III. papirusz Chester Beatty IV. papirusz [a Kr. e. XIII. században íródott egyiptomi irodalmi szövegeket tartalmazó kézirat, nevét volt tulajdonosa után kapta. A papirusz mindkét oldala írott: elülső oldalán istenekhez, főképp Amonhoz intézett himnuszok olvashatóak, meglepően közvetlen hangnemben, ezért e költeményeket „pásztorinak” is nevezik. Hangvételükön még erősen érzékelhető Ehnaton fáraó reformjainak hatása. A hátoldalon a korabeli iskolai oktatásban használatos szövegek vannak, legnevezetesebbek azok, amelyek a tudományt, irodalmat a piramisépítés fölé helyzik, mivel az igazi halhatatlanságot ezek biztosítják. A hátoldal szerzője valószínűleg Ptahemwia, a himnuszoké Meriszahmet.] chevalier de la légion d’honneur (fr) – chevalier de la légion d’honneur [sövaljé döla lezsion donőr] – ‘a becsületrend lovagja’, a legnagyobb francia polgári kitüntetés megnevezése. cheviot [wym. czewiot] [zob. szewiot w zn. 1.] – 1. (ang.) cheviot (ejtsd: csevjött); 2. gyapjúszövet; durvább és ezért nyersebb gyapjúból készülő, kártolt fonalból sávolykötéssel szőtt kelme a férfi Copyright © 2006-2016 SAMORZĄD NARODOWOŚCI POLSKIEJ W 17-TEJ DZIELNICY BUDAPESZTU Wydanie poprawione i rozszerzone Polsko Węgierska Encyklopedia felsőruházat számára; 3. kissé bolyhos szövet [szövet- v. fésűsgyapjuból készül. Jellemzője hogy felületének nincs nemez rétege, kinyirva sincs (l. Csinozás), hanem különböző hosszaságu s rendszeretlen elhelyezésü szálakkal van födve. Csinozása igen csekély mértékü kallózásban, kefélésben, esetleg csekély nyirásban, sajtolásban és avatásban áll. A C.-gyártást az angolok kezdték meg, mert az angol gyapju és a különböző állati szőrök erre igen alkalmasak] 804 Chevra Kadisa – (héber) Chavra Kadisa ("szentegylet"); szent társulat [fő célja az elhunytaknak zsidó rítus szerinti eltakarítása, a temetők gondozása, szegények segítése] Chevron (szewron, tkanina; jodełka) – Chevron; gyapjúszövet dupla sávolykötéssel, hasonló a halszálka kötéstípushoz. chęć [1. pragnienie czegoś; 2. zamiar] – kedv, hajlandóság, vágy, szándék, akarat; készség [z chcęcia: készséggel, szívesen, örömmel] chęć do czego – kedv vmihez chęć do pracy – munkakedv, munkakészség chęć do życia – életkedv chęć kupna – vásárlási kedv chęć na co – kedv vmire chęć podobania się – tetszésvágy chęć zwycięstwa – győzni akarás chęć zysku – nyereségvágy, haszonlesés, haszonvágy chędogi, -a, -ie (daw. schludny) – tiszta, takaros, helyes, rendes chędogo – tisztán, takarosan chędożyć [1. daw. Sprzątać; 2. daw. o mężczyźnie: mieć stosunek płciowy] – (dawno) tisztítani, takarítani, rendbehozni, rendezni; közösülni chędożyć konia – lovat ápolni, lovat leápolni chętka [pot. ochota na coś, zwykle niewielka i krótkotrwała] – kívánság, vágy - Wersja 01 01 2017 chętka mnie bierze – szeretnék, akarnék, kedvem van, kedvem volna, kedvem lenne chętnie – szívesen, készséggel chętnie bym poszedł (poszła) do Teatru Narodowego – szívesen elmennék a Nemzeti Színházba chętnie ci pomogę, to dla mnie pestka – szívesen segítek, ez nekem nem tart semeddig chętnie odprowadzę pana (panią) do domu – szívesen hazakísérem chętnie odprowadzę pana/panią – szívesen elkísérem chętnie przyjdę – szívesen (készséggel) elmegyek chętnie zobaczę – szívesen megnézem chętnie zostałbym (zostałabym), ale nie mogę – szívesen maradnék, de nem tudok chętny, -a, -e [1. mający chęć do czegoś; 2. daw. życzliwy] – készséges, szíves, hajlandó, kész vmire; jóindulatú, pártoló, kedves chętne napiłbym (napiłabym) się czegoś – szívesen innék valamit chętny chętny (człowiek chętny) – készséges ember chętny do nauki – tanulékony, tanulni vágyó, tanulásra vágyó chętny do usług – szolgálatrakész chi! chi! chi! – hehehe! hahaha! chianti [wym. kjanti] [włoskie wino wytrawne] – (ol.) chianti; fonatos kosárüvegben árusított olasz vörösbor (Chianti észak-olaszországi dombvidék nevéből) Chief Security Officer (CSO) [osoba odpowiedzialna w firmie lub instytucji za politykę bezpieczeństwa, w tym w szczególności bezpieczeństwa systemów informatycznych.] – Chief Security Officer (CSO) Chiffon (szyfon) [cienka tkanina z jedwabiu naturalnego, sztucznego lub syntetycznego o splocie płóciennym.] – Chiffon [Finom, nagyon könnyű és nagyon átlátszó szövet selyemből vagy mesterséges, selyemtapintású szálból.] Adorable Lace and Chiffon Baby Doll Copyright © 2006-2016 SAMORZĄD NARODOWOŚCI POLSKIEJ W 17-TEJ DZIELNICY BUDAPESZTU Wydanie poprawione i rozszerzone Polsko Węgierska Encyklopedia 805 Chiffon Evening Dress - Jean Dessès condimentum est fames [najlepszą przyprawą jest głód] – Cibi condimentum fames […fámesz…] – ‘Az étel fűszere az éhség’. [Latin szállóige Cicero A legfőbb jóról és rosszról című művéből (II.28.90). Magyar megfelelője: Az éhség a legjobb szakács; még: „No hay salsa como la buena gana”.] chic (szych) [nić z metalu mającego naśladować złoto a. srebro, do obszywania galonów, haftów itp.; przen. Blichtr; węg. sikk 'szyk, wytworność; dystynkcja, smak' z fr. chic 'szyk(owny)'] – (fr.) chic; finom, divatos cicer cum caule [groch z kapustą (tłumaczenie polskiego idiomu)] – cicer cum caule; (átv.) zöldség, zagyvaság, zagyvalék; összevisszaság Cicero pro domo sua (łac.) – Cicero pro domo sua […szua] – ‘Cicero a maga háza ügyében’. [Latin kifejezés; azt szokták vele firtatni, mi lehet a szóban forgó ügy, főképp egy kijelentés, megnyilatkozás hátterében, tehát a gyanút fejezi ki, hogy itt valaki „hazabeszél”. Cicerónak egyébként valóban volt egy Pro domo sua ad pontifices (‘Saját házáról a pontifexek előtt’) című írása, amelyben a polgárháború során elpusztult házának újjáépítéséhez kért támogatást az illusztris papi testülettől. A ‚ kifejezésből önálló életre kelt, de más értelemben, a ®pro domo szókapcsolat.] Chicago [miasto w USA, położone nad jeziorem Michigan w stanie Illinois. Chicago stanowi trzecie pod względem wielkości i zaludnienia miasto w Stanach Zjednoczonych po Nowym Jorku i Los Angeles. Chicago wraz z przedmieściami tworzy główną metropolię miejską położoną na środkowym wschodzie Stanów Zjednoczonych. Jest również głównym centrum biznesowym, kulturalnym oraz naukowym, a samo miasto i okolice przeżywają okres Cibi - Wersja 01 01 2017 gwałtownego rozwoju i ekspansji. Najbliższymi i największymi przedmieściami są miasta Niles, Elmhurst, Melrose Park, Franklin Park, Cicero, Joliet, Addison, Evanston, Schaumburg, Wood Dale. Chicago bywa określane mianem "Wietrznego miasta" (ang. Windy City).] – Chicago, becenevén A szelek városa, vagy Szeles város, (Windy City) vagy Chi-town (szleng) [az Amerikai Egyesült Államok harmadik legnépesebb városa, a Nagy-tavak egyikének, a Michigantónak a partján fekszik, Illinois államban. Chicago lakossága 2009-ben 2 895 271 főre tehető. Kül- és elővárosaival együtt népessége kb. 9,6 millió, területe pedig a környező két államba, Indianába és Wisconsinba is átnyúlik.] Chicago az Egyesült Államok harmadik legnagyobb városa New York és Los Angeles után. Lakosainak száma eléri a 9,6 milliót főt. A város Illionis állam északkeleti részén, a Michigan-tó délnyugati partján fekszik. A város alapításakor mocsaras területen a Chicago folyó torkolatánál épültek az első házak. A fő etnikai csoportok: írek, németek, olaszok és lengyelek. Az itt élő lengyel és szerb népesség alapján Chicago lehetne a második legnagyobb lengyel város Varsó után, és szerb város Belgrád után a világon. Chicago az egyik legfontosabb közlekedési központ Amerikában. Ez a központi szerep a földrajzi elhelyezkedéséből adódóan az Egyesült Államok gyors területi és népességnövekedésének hatására alakult ki. Az Illinois- és a Michigancsatorna 1848-as befejezése után az egyik legnagyobb fa- és gabonakikötővé vált. 1856-tól Chicago amerikai vasúti csomópont. Az 1800-as évek végén már több mint száz vonat érkezik vagy indul innen. A közlekedési hálózat hatására lett az élelmiszertartósítás és -csomagolás központjává. A 442 méter magas Sears Torony Chicago jelképévé vált. A 110 emeletes, rekordmagasságú irodaépület Észak-Amerika legmagasabb épülete Copyright © 2006-2016 SAMORZĄD NARODOWOŚCI POLSKIEJ W 17-TEJ DZIELNICY BUDAPESZTU Wydanie poprawione i rozszerzone Polsko Węgierska Encyklopedia 806 chichot [1. tłumiony śmiech o wysokim tonie; 2. pot. człowiek często się śmiejący] – vihogás, röhögés, kacagás, hahota; röhej; (átv.) gyakran nevető ember chichotać (chichocze), chichotać się [śmiać się niemiłym, piskliwym śmiechem] – viháncolni, vihogni, röhögni, kacarászni, kacagni, kuncogni; hahotázni chichotka – kacarászás, vihogás, kuncogás chichotki – elfojtott kacagás, kacarászás; nevetgélés, vihogás; nevetgélő lányok chichrać się [śmiać się] – [Słowniczek języka śląskiego] nevetni, kacagni chignon (fr.) – (fr.) chignon (franc., ejtsd: sinyon); nyakszirt, nyak; a nyakszirten hordott vendéghaj [hajviseletet, melyet púderozott frizuráknál a nők a XVIII. században széltében használtak; ujabban ez a hajviselet Párisban ismét divatba jött. A chignonok rendesen vendéghajból készülnek.] chilat [honorowy kaftan, podarunek sułtana tureckiego dla znakomitych osób] – díszes török kaftán v. köntös (a török szultán ajándéka jeles személy részére) [A kaftánnak eredetileg szimbolikus jelentése volt. Ajándékozásával az adományozó az adományozottat mintegy hatalommal ruházta fel, illetve hivatalába beiktatta. Forrásaink tanúsága szerint elsősorban az erdélyi fejedelmek tulajdonában voltak török kaftánok. A hódolt területről csak szórványos adataink vannak.] Chile (Republika Chile - República de Chile) [państwo w Ameryce Południowej, ciągnące się długim pasem na zachodnim wybrzeżu kontynentu nad Oceanem Spokojnym. Stolicą Chile jest Santiago de Chile. Graniczy z Peru, Boliwią i Argentyną. Do Chile należą liczne wyspy przybrzeżne i wyspy na otwartym oceanie (w sumie ok. 3 tys. wysp): Juan Fernández, Wyspa Wielkanocna (najbardziej oddalona od innych wysp i lądów zamieszkała wyspa na świecie), Sala y Gómez, San Ambrosio, San Félix, Chiloé, Campana, Santa Inés, Chonos.] – Chile , hivatalosan a Chilei Köztársaság (spanyolul: República de Chile) egy ország Dél-Amerikában, az Andok hegyvonulatai és a Csendes-óceán között, észak-déli irányban hosszan elnyúlva. Nyugatról az óceán, északról Peru, északkeletről Bolívia, keletről Argentína, délről pedig a Drake-átjáró határolja. chiliazm; (łac.) chiliasmus (z greckiego chilioi i łacińskiego mille - tysiąc) [1. pogląd religijno-historiozoficzny, zgodnie z którym ostateczny koniec świata poprzedzony zostanie przez bliski już, - Wersja 01 01 2017 tysiącletni okres Królestwa Bożego, czyli panowania sprawiedliwych - bądź to, jak się twierdzi częściej (premillenaryści), pod bezpośrednim zwierzchnictwem Chrystusa po dokonaniu się paruzji, bądź samodzielnego, przygotowującego jego przyjście (postmillenaryści). 2. wiara w powtórne przyjście Chrystusa] – (gör-lat.) chiliasmus, chiliazmus (a khilioi = ezer görög szóból); kiliazmus, millenarizmus; (egyh.) Jézus Krisztus ezeréves uralmának hite [tévtan, mely szerint Krisztus visszatért, s a földi országot fog alapítani (II.-XVII. század között) ― a korai kereszténység korszakában elterjedt hiedelem Krisztus ezeréves földi uralmáról, amely állítólag Krisztus második eljövetele után, a "világ vége" előtt következik be (Jel.20,4 kk.)] chiliastyczny, -a, -e – (gör-lat.) chiliasztikus Chilijczyk [czytaj: czilijczyk] [obywatel Chile], Chilijka – chilei (ffi/nő) chilijski, -a, -ie [czytaj: czilijski] [przymiotnik od: Chile] – chilei Cylicja (gr. Κιλικία, Kilikia) - historyczna kraina w południowo-wschodniej Azji Mniejszej, obecnie terytorium Turcji. Cylicja dzieliła się na dwie części: Cilicia Trachea i Cilicia Pedias. Cilicia Trachea (asyryjskie Khillaku, od którego pochodzi nazwa Cylicji) była surowym rejonem górskim uformowanym przez góry Taurus. Skaliste przylądki nadawały się znakomicie do budowy naturalnych portów, w których często znajdowali schronienie piraci. W starożytności pokryta gęstym lasem, który dostarczał budulca dla stoczni. Cilicia Pedias leżała we wschodniej części Cylicji i prócz terenów górskich kształtowały ją nadmorskie równiny. Przez Cylicję biegł perski szlak królewski, który łączył Anatolię z Syrią i wybrzeżem cylicyjskim. Kolejno pod panowaniem Hetytów, Asyrii, Persji i monarchii Seleucydów, później Grecji, Rzymu i Bizancjum. Stolicą Cylicji był Tars, a ważniejszymi miastami: Korakesion, Hamaria, Seleukeja, Selinunt. Cylicja była słynna z hodowli kóz (z ich sierści wyrabiano tuniki cylicyjskie, a także z uprawy winorośli, oliwek oraz zboża). Mieszkańcy Cylicji zajmowali się głównie handlem morskim. – Kilikia (latinosan Cilicia, hettita nyelven Kizzuwatna, akkádul Que, kelet-örmény nyelven Kilikja, nyugat-örmény nyelven Giligja), fővárosa: Tarzusz [Pál apostol szülőhelye. Kalózairól hírhedt ókori tartomány volt Kis-Ázsia délkeleti részén. (hist., földr.) Kilikia, Ázsiának délkeleti partvidéke, melyet Keleten az Amanus Copyright © 2006-2016 SAMORZĄD NARODOWOŚCI POLSKIEJ W 17-TEJ DZIELNICY BUDAPESZTU Wydanie poprawione i rozszerzone Polsko Węgierska Encyklopedia 807 hegység választ el Syriától, Északon a Taurus Cappadociától és Lycaoniától, Nyugaton ugyanaz választja el Pamphyliától és Pisidiától, Délen a Ciliciai tengerre és az Issus öbölre (m. Iszkenderun öbölre) támaszkodik. Kelet felé az amanusi kapuk (Amanicae Pylae), Észak felé a ciliciai kapuk (Pulai ai Kilikiai, m. Gülek bogház) közvetítik a hegyentúli összeköttetést. Az ország a Lamus folyó által elválasztott két részre oszlott: Keletre a sík Cilicia, h pediaV K., v. h idiwV K., mintegy 215 kilométer hosszú, igen termékeny, a partokon forró és mocsaras; Nyugatra a kopár C., h traceia v. oreinh K., mintegy 160 kilom. hosszú, számos öblénél és fenyőerdőinél fogva a hajózásra és tengeri rablásra igen alkalmas.] Chilijczyk ([czytaj: czilijczyk] obywatel Chile), Chilijka – chilei (ffi/nő) chilijski, -a, -ie [czytaj: czilijski] (przymiotnik od: Chile) – chilei chimera [1. Chimera mit. gr. potwór ziejący ogniem, o postaci lwa z głową kozy i wężem zamiast ogona; 2. motyw dekoracyjny w postaci tego lub podobnego potwora; 3. coś nierealnego; 4. kaprys, dziwactwo; 5. organizm składający się z tkanek o różnych genotypach; 6. duża ryba głębinowa żyjąca w Oceanie Atlantyckim i w Morzu Śródziemnym; 7. organizm zbudowany z komórek różniących się genetycznie. W świecie roślin, chimera pojawia się na skutek zaburzeń mitozy w stożku wzrostu i czasami w wyniku szczepienia roślin (np: Laburnocitisus 'Adamii'). Natomiast wśród zwierząt, chimery mogą powstać np. wskutek podwójnego zapłodnienia komórki jajowej, połączenia zarodków lub częściowej wymiany komórek pomiędzy zarodkami. Powstały osobnik ma niektóre narządy zbudowane z komórek o innym składzie chromosomów niż reszta jego organizmu. U człowieka za mozaikę genetyczną uznaje się bliźnięta dwujajowe, jeśli - w wyniku wspólnego krwioobiegu w okresie płodowym - każde z nich posiada domieszkę komórek krwi drugiego partnera.] – (gör.) chiméra; 1. oroszlánfejű, kecsketestű, kígyófarkú tűzokádó szörnyeteg az ókori görög mitológiában (Bellophon ölte meg); 2. (átv.) ábránd, rémlátomás, agyrém, szeszély; 3. (élővilág) két különböző fajhoz v. fajtához tartozó egyed szöveteiből mesterségesen összetett lény [A görög mitológia szörnye után elnevezett - általában a korai embrióba történő beavatkozással mesterségesen létrehozott - élőlény, amely két különböző faj, például juh és kecske mozaikszerű - Wersja 01 01 2017 keverékének tekinthető (egyes sejtjei juh-, mások kecskesejtek).] Chimerowate (Chimaeridae) [rodzina morskich ryb chrzęstnoszkieletowych z rzędu chimerokształtnych] – tengerimacskaalakúak (Chimaeriformes) [a porcos halak (Chondrichthyes) osztályának tömörfejűek (Holocephali) alosztályába tartozó rend. A ma élő kimérákat egyetlen alrendbe Chimaeroidei (Patterson, 1965), és három családba (familia) sorolják] chimeryczka – szeszélyes, álmodozó, ábrándozó nő chimerycznie – szeszélyesen, ábrándosan chimeryczność – szeszély, csodálatosság chimeryczny, -a, -e [1. mający kapryśną naturę; 2. niemożliwy do urzeczywistnienia] – elképzelt, csodálatos; ábrándos, szeszélyes chimeryk [człowiek o zmiennym, kapryśnym usposobieniu] – szeszélyes, álmodozó, ábrándozó chiné [wym. szine] [przędza barwiona na różne kolory; też: tkanina utkana z takiej przędzy] – (fr.) chiné; halvány színekkel mintázott selyemszövet chinina (łac. Chininum), C20H24N2O2 [biały, gorzki proszek stosowany w leczeniu malarii] – (indián) kinin (gyógyszerészet); a kínafa kérgéből előállított alkaloid; lázcsökkkentő gyógyszer, a malária ellenszere chininowy, -a, -e – kinines, kininChino (spodnie) – Chino (ejtsd: csínó) [Pamutnadrág férfiaknak és nőknek. Főbb jellemzői az egyenes szárak, a derékrészen lévő hajtások és a bevágott zsebek.] Chino Chinos [Letnie, bawełniane spodnie wykonane najczęściej z krepowej tkaniny zaprojektowane do noszenia w wolnym czasie są bardziej swobodne niż flanelowe spodnie ale bardziej formalne niż jeans. Najczęściej noszone są z blezerem lub pulowerem.] – Chinos [Könnyű, lezser hosszúnadrág benyúlós zsebbel, élhajtás nélkül (ejtsd: csínóz); főleg férfiak számára készült szabadidő-viselet, a farmernadrág alternatívájaként is ismert, de annál formálisabb. Anyaga pamutszövet. Blézerrel vagy pulóverrel is hordható.] Copyright © 2006-2016 SAMORZĄD NARODOWOŚCI POLSKIEJ W 17-TEJ DZIELNICY BUDAPESZTU Wydanie poprawione i rozszerzone Polsko Węgierska Encyklopedia 808 chinowiec, drzewo chinowe (błędnie: drzewo chininowe) (Cinchona L.) [rodzaj roślin z rodziny marzanowatych (Rubiaceae). Obejmuje ponad 40 - 60 tropikalnych gatunków, występujących w stanie dzikim w Andach. Niektóre gatunki obecnie są uprawiane w strefie międzyzwrotnikowej, m.in. na wyspach: Cejlon, Jawa, Jamajka, a także w Indiach, Australii, Nowej Gwinei i Afryce.] – kínafa, kininfa (Cinchona L.) chinowiec soczystoczerwony (Cinchona pubescens) – vörös kínafa (Cinchona pubescens) [a buzérfélék (Rubiaceae) caládjának Cinchona nemzetségébe tartozó növényfaj.] chinowy, -a, -e – kína-; kininchinozol [proszek barwy żółtej o intensywnym, specyficznym zapachu i piekącym smaku] – chinosol, kinozol chinoiserie [wym. szinuazri] [elementy i motywy dalekowschodnie, głównie chińskie, w sztuce europejskiej] – (fr.) chinoiserie; kínai ízlésű díszítmények Európában készült műipari tárgyakon (különösen a XVIII. században divatoztak); az építészetben kerti pavilonok (pavillonok) formájában nyilvánul meg Chintz (materiał) – Chintz [1. Olyan alapanyagok, amelyek az impregnálás által fényes felületet kapnak. Selyemnél, pamutnál és szintetikus szálaknál találkozunk velük. 2. Indiai eredetű, hagyományosan élénk színű, nagy léptékű, nyomott virágmintával dekorált erős pamutvászon. Fényes és annak jóvoltából praktikusan szennytaszító felületét valaha viaszos bevonat adta, ma speciális vegyi kikészítéssel érnek el azonos hatást.] Chintz (materiał) Chiny [Pojęcia Chiny używa się w odniesieniu do krainy historycznej, obejmując wówczas całokształt chińskiej historii i kultury - Wersja 01 01 2017 (zobacz: historia Chin), lub w węższym znaczeniu, w odniesieniu do Chińskiej Republiki Ludowej.] – Kína Chińczyk [obywatel Chin], Chinka – kínai (ffi/nő) chińczyk (gra planszowa przeznaczona dla dwóch, trzech lub czterech osób. Gra powstała na podstawie hinduskiej gry pachisi na przełomie 1907 i 1908 roku w Niemczech a jej autorem jest Joseph Friedrich Schmidt.) – (ném.) Mensch ärgere dich nicht, Ki nevet a végén? (játék) chińska latarnia [rodzaj kolorowego lampionu] – színes lampion; kínai lámpás Chińska Republika Ludowa [Chińska Republika Ludowa (skr. ChRL; chiń. trad., uproszcz.; pinyin: Zhōnghuá Rénmín Gònghéguó; posłuchaj po chińsku; pop. Chiny, trad.,uproszcz., pinyin: Zhōngguó) – państwo w Azji wschodniej, obejmujące historyczne Chiny (bez Tajwanu) oraz Tybet i inne ziemie w Azji Środkowej zamieszkane w sumie przez 56 grup etnicznych. Chiny to najludniejsze państwo świata o populacji przekraczającej 1,3 mld osób.] –Kínai Népköztársaság, ismertebb nevén csak Kína (egyszerűsített kínai írásmóddal 中华人民共和国, pinjin: Zhōnghuá Rénmín Gónghéguó) [Kelet-Ázsia legnagyobb országa, amely egyben túlmutat régióján, mivel mind Közép-Ázsiában, mind a tengeren vannak területei. Az ország 1949től kezdve kettéosztva él: a Kínai Népköztársaság, Peking (北京, Běijīng) fővárossal, illetve a Tajvan (台灣, Taíwān) szigete és annak környékéből álló Kínai Köztársaság, Tajpej fővárossal.] chiński, -a, -e [przymiotnik od: Chiny] – kínai chiński bęben drewniany (instrument muzyczny) – (kínai) fadob chiński jedwab – kínai selyem [Egyszerű szövésű, különböző súlyú szövet. A könnyebbeket bélésanyagként, az ún. gyűrt selymeket pedig blúzok, ingek és ruhák készítésére használják. Az emberek tudatában a kínai selyem tapintása idézi fel leginkább a selyem minőségét.] chiński ogród [ogród o nastrojowej scenerii krajobrazowej i architektonicznej, charakterystyczny dla dawnych Chin] – kínai kert chińskie bożyszcze – kínai bálvány chińskie cienie [zob. teatr cieni] – árnyszínház, kínai árnyjáték chiński kapelusz [zob. buńczuk orkiestrowy] – kínai kalap; (zene) ütős hangszer Copyright © 2006-2016 SAMORZĄD NARODOWOŚCI POLSKIEJ W 17-TEJ DZIELNICY BUDAPESZTU Wydanie poprawione i rozszerzone Polsko Węgierska Encyklopedia 809 chińszczyna – kínaiság; (átv.) kínai (to dla mnie chińszczyna: ez nekem kínaiul van) chip [wym. czip] [ang., element mikroelektroniczny] – chip (mikroelenikai elem) [1. chip, szilícium lapra épített kicsiny elektronikai eszközök és az ezeket összekötő vezetékhálózat összessége; 2. CPU, a számítógép központi vezérlő egysége; 3. mikroprocesszor, minden processzorfunkciót; 4. ellátó integrált áramkör; 5. Integrált áramkör, tokozott chip; 6. chip, Prolog alapú programozási nyelv; 7. CHIP-8, 1970-es években használt, videójáték programozási nyelv; 8. chip, az átvitel alapegysége a CDMA-ban] chippendales [chłopak z chippendales'ów] – chippendales [chippendales fiúk] chiragra [artretyzm powodujący bóle i zniekształcenie stawów palców dłoni»] – (gör.) chiragra; köszvény a kézben chiro-, kiro- [pierwszy człon wyrazów złożonych wskazujący na ich związek znaczeniowy z ręką] – kéz-, tenyérchiromancja [wróżenie z linii dłoni] – (gör. Kheiromantia) chiromantia, kiromantia; tenyérjóslás, kézjóslás chiromanta – tenyérjós chiromantka – tenyérjósnő chirurg [lekarz będący specjalistą w dziedzinie chirurgii] – (gör.) kirurgus; sebész, (dawno) orvos; műtőorvos chirurg wyciął guz – a sebész kivágta v. kimetszette a daganatot chirurgia [1. dział medycyny, w którym podstawowym sposobem leczenia jest zabieg operacyjny; 2. oddział chirurgiczny w szpitalu; 3. dział medycyny stosujący zabiegi mechaniczne, operacyjne.] – (gör. Kheirurgia) chirurgia, sebészet chirurgia akustyczna – akusztikai műtéti beavatkozás chirurgia genetyczna – génsebészet [Egy adott élőlény DNS-molekulájában (nukleinsavak) az információ egy részének mesterséges megváltoztatása v. idegen DNS-darab hozzákapcsolása az élőlény DNS-molekulájához. Jelenleg csak néhány baktériumban tudnak ilyen beavatkozást elvégezni, elvileg azonban minden élőlényre, az emberre is alkalmazható. A génsebészet az egyetlen, igaz, ma még beláthatatlan következményekkel járó módszer, amely humánus módon ellensúlyozhatná az ember természetes szelekciójának (evolúció) csökkenését. ] chirurgia klatki piersiowej (zob. torakochirurgia) – (orv.) thorakochirurgia, mellkasi sebészet - Wersja 01 01 2017 chirurgia kosmetyczna [chirurgia zajmująca się usuwaniem zmarszczek, kształtowniem zdeformowanych części twarzy itp.] – kozmetikai sebészet, plasztikai sebészet chirurgia miękka [chirurgia zajmująca się operacjami tkanek miękkich] – sejtsebészet chirurgia naczyniowa [zob. angiochirurgia] – érsebészet chirurgia plastyczna [chirurgia zajmująca się uzupełnianiem brakujących lub zniekształconych części ciała] – plasztikai sebészet chirurgia twarda, kostna [chirurgia zajmująca się operacjami tkanek kostnych] – csontszebészet chirurgia urazowa [dział medycyny klinicznej obejmujący leczenie obrażeń ciała wywołanych przez urazy] – baleseti sebészet; traumatológia chirurgiczny, -a, -e – sebészi, sebészeti chiton [1. staroż. gr. szata lniana a. wełniana bez rękawów, zeszyta z boku, spinana na ramionach (u mężczyzn zazw. krótka), noszona w domu i na ulicy; zool. wielotarczowiec, gromada mięczaków morskich; 2. rodzaj tuniki o barwie białej lub kolorowej używanej w starożytnej Grecji a pochodzenia fenickiego. Chitony szyte były z cienkiej materii, najprawdopodobniej lnianej i składały się z dwóch prostokątnych części zszytych po bokach. Długość różniła się w zależności od statusu noszącego. Długie uroczyste chitony – „jońskie” sięgały aż do stóp, inne ledwie do kolan – „doryckie”. Chiton okrywano zwykle płaszczem czyli chlainą. 3. w stroju greckim to samo co późniejsza rzymska tunika, czyli niedługa szata bez rękawów lub z krótkimi rękawami. Chiton bywał zwykle płócienny, a jakkolwiek noszono go na ciele nie był uważany jako bielizna, niepotrzebna Grekom z powodu ciepłego klimatu i częstej kąpieli. Na chiton w razie potrzeby zarzucano rodzaj płaszcza, zwanego himation. 4. część garderoby noszona przez antycznych Greków ze wszystkich klas społecznych. W zimniejsze dni mężczyźni nosili chlamys, kobiety peplos. Oryginalny chiton został zrobiony z prostokątnego kawałka materiału około 1 m. później robiono ją z dwóch identycznych kawałków materiału, które były znacznie większe i wiły się bezpośrednio na figurze; zapinane przy ramieniu z zameczkami (prawe ramię było zawsze nagie), zamknięty z boku wzdłuż jego pełnej długości albo z pasa. Było Copyright © 2006-2016 SAMORZĄD NARODOWOŚCI POLSKIEJ W 17-TEJ DZIELNICY BUDAPESZTU Wydanie poprawione i rozszerzone Polsko Węgierska Encyklopedia 810 noszone wiązane i opasane. Chiton kobiet był zawsze lepszy niż mężczyzn. 5. tunika, szata z lnu lub wełny, w postaci długiej koszuli, w zasadzie bez rękawów; ściągana w talii i przewiązywana sznurem. Podstawowy ubiór obywateli cesarstwa rzymskiego i bizantyjskiego we wszystkich warstwach społecznych. 6. nazwa spodniej szaty, noszonej w krajach o kulturze helleńskiej zarówno przez mężczyzn, jak i kobiety.] – (gör.) chiton, khitón (a régi görögök öltözete); alsóruha [1. Az ókori görögök jellegzetes öltözéke: ingszerű, gazdagon ráncolt, kb. térdig érő vászon- v. gyapjúruha. 2. A khitón az ókori görögök alapöltözéke, társadalmi osztálytól függetlenül, otthon és társaságban is ezt hordták. Hidegebb időben a férfiak efölött khlamüszt, a nők peploszt viseltek. Az eredeti khitón két, kb. 1 méter hosszú, derékmagasságig összevarrt téglalapból állt, aminek felső széleit a vállakon összegombolták vagy fibulával összetűzték. Esetenként övet is kötöttek rá. A nők khitónja mindig szebb volt, mint a férfiaké. A hosszabb khlamüszt a vállra terítették és az áll alatt vagy a vállon kapcsolták össze, ez jobban beborította a testet. A peplosz hasonlított a khitónra, de nehezebb szövetből készült és semmi varrást nem alkalmaztak rajta, az egyik oldala teljesen nyitott volt.] chityna [1. substancja podporowa budująca pancerze skorupiaków i oskórek owadów; 2. fr. chitine 'chityna' z n.łac. chiton 'wielotarczowiec' od gr. chitōn 'chiton, tunika gr.' pochodzenia semickiego; twarda substancja organiczna, wchodząca w skład mniej a. bardziej twardego okrycia ciała stawonogów, mięczaków i in. bezkręgowców] – (gör.) chitin, kitin; [a rákok, rovarok (ízeltlábúak) páncéljának nitrogén tartalmú alapanyaga, szerkezete hasonló a cellulózhoz] chitynowy, -a, -e – kitin-, chitinChiwwijczyk, Chiwwijczycy [Biblia Warszawska: Chiwwijczyków zaś, którzy mieszkali w osiedlach aż do Gazy, wytępili Kaftoryci, którzy wyszli z Kaftor i - Wersja 01 01 2017 zamieszkali na ich miejscu. Biblia Tysiąclecia: W ten sposób i Chiwwitów, zamieszkujących miejscowości aż do Gazy, wytracili Kaftoryci, którzy przybyli z Kaftor, by się na ich miejscu osiedlić. Biblia Gdańska: Hewejczyki także, którzy mieszkali w Aserym aż do Gazy, Kaftorytowie, którzy wyszli z Kaftor, wytracili je, i mieszkali na miejscu ich.) (5 Moj. 2.23)] – (bibl.) avveusok v. avviak [Kananeus nép, Gáza lakói a filiszteusok előtt (5Móz 2,23; Józs 13,3). 5Móz 2,23: Az avviak falvakban laktak Gáza környékén, de kiirtották őket a kaftóriak, akik Kaftórból jöttek, és a helyükbe telepedtek]. chlać [posp. pić, zwłaszcza wódkę] – vedelni, inni, önti magába az italt chlajna [1. rodzaj płaszcza noszonego przez mężczyzn w starożytnej Grecji; 2. płaszcz spinany na piersiach lub na prawym ramieniu, noszony przez mężczyzn w starożytnej Grecji; 3. płaszcz narzucany na chiton, wełniany, spinany na prawym ramieniu lub na piersiach. Mógł być udrapowany z tkaniny pojedynczej lub podwójnie złożonej. Chlajna miała barwę jasną lub ciemnopurpurową. Nazwa chlajna używana jest tylko w czasach Homera, potem zastępuje ją słowo himation; 4. wierzchni ubiór męski w starożytnej Grecji, czasami występujący pod odmianą lope. Był to duży, chroniący przed zimnem, prostokątny płaszcz wełniany, spinany na piersiach lub na prawym ramieniu. W odróżnieniu od skromniejszech i krótszego himationu był to płaszcz wzorzysty, utkany z dobrej wełny, kolorowy. Najmodniejszymi kolorami były purpura, błękit, fiolet, szafranowa żółć i oliwkowa zieleń. Dotatkową ozdobę mogła tworzyć kontrastowa w barwie lamówka. Dowodem szyku i elegancji było drapowanie chlajny.W czasach Homera chlajna była zarówno ubiorem żołnierzy, jak i wieśniaków, natomiast w rzeźbach epoki klasycznej przedstawiano w niej filozofów. Noszona była zazwyczaj jako narzutka na znacznie któtszy i przylegający bezpośrednio do ciała chiton. 3. płaszcz narzucany na chiton, wełniany, spinany na prawym ramieniu lub na piersiach. Mógł być udrapowany z tkaniny pojedynczej lub podwójnie złożonej. Chlajna miała barwę jasną lub ciemnopurpurową. Nazwa chlajna używana jest tylko w czasach Homera, potem zastępuje ją słowo himation. 2. rodzaj płaszcza noszonego przez mężczyzn w starożytnej Grecji] – (gör.) himaiton Copyright © 2006-2016 SAMORZĄD NARODOWOŚCI POLSKIEJ W 17-TEJ DZIELNICY BUDAPESZTU Wydanie poprawione i rozszerzone Polsko Węgierska Encyklopedia [Felső ruhadarab a régi görögöknél, melyet a Kiton felett viseltek s a melynek legalább is térdig kellett érnie. A himaiton tulajdonképen egy hosszúkás szövetdarab volt, melynek egyik csücskét a bal vállon átvetve, bal kezökkel megfogták, aztán hátul ugy húzták végig, hogy a jobb oldalt egészen eltakarta. A nők a himaitont fejükre vetve hordták, úgy hogy csak az arc maradt szabadon.] 811 chlamida [1. krótka męska szata wierzchnia noszona w starożytnej Grecji; 2. wierzchnia szata męska w starożytnej Grecji. Był to prostokątny płat tkaniny spinany na prawym ramieniu pod brodą na kształt peleryny. Od Aleksandra Wielkiego miał obcięte naroża. Chlamida stanowiła lekki i krótki płaszcz, stosowany też do jazdy konnej przez młodzież ateńską. Była używana głównie jako strój wojskowy, podczas gdy dłuższy himation pozostał strojem cywilnym. 3. wierzchnie okrycie w starożytnej Grecji. Tworzyła ja płachta materiału w kształcie prostokąta o wymiarach ok. 2,30x1.40 m, spięta na prawym ramieniu. Długie, luźno zwisające końce okrycia nadawały okryciu efektowny układ fałdów. Podkreślał go jeszcze bardziej wzór z barwnych pasów na węższych bokach tkaniny. Używana jako płaszcz przy jeździe konnej, lub narzucana na gołe ciało w przerwie ćwiczeń fizycznych.] – (gör.) chlamys, khlamüsz, régi görög lovaglóruha; palást chlamida chlap, chlap [wykrzyknik nazywający dźwięk spowodowany uderzeniem wody o coś] – licslocs - Wersja 01 01 2017 chlapa [pot. brzydka, deszczowa pogoda] – csúnya, esős időjárás; latyakos idő chlapnąć — chlapać [1. wylać płyn, rozpryskując go z pluskiem; 2. uderzyć o wodę, błoto lub cisnąć czymś z odgłosem podobnym do plusku; 3. pot. powiedzieć coś bez zastanowienia; 4. pot. wypić, zwłaszcza wódkę] – paskolni, fröcskölni; alkoholt inni, piálni, vedelni chlapnąć się — chlapać się [1. oblać siebie czymś; 2. oblać jeden drugiego; 3. chlapać się: pływać po wodzie, błocie itp., rozpryskując je z pluskiem; 4. chlapać się: pot. spędzać czas na kąpaniu się] – pancsolni; evickélni chlapanie – fröcskölés, fröcsögés, paskolás chlapanina [1. zob. chlapa; 2. pot. obfite oblewanie się jakimś płynem]– lubickolás; csatakos idő chlapnąć – befröcskölni, besározni; (átv.) fecsegni, locsogni; inni, meginni, kiini; fröccsenteni chlapnąć kieliszek wódki – felhajtani egy kupica pálinkát chlapnięcie – besározódás chlasnąć, chlastać [1. pot. uderzyć z pluskiem lub wydać plusk; 2. pot. uderzyć z rozmachem i świstem; 3. pot. zrobić coś od razu; 4. pot. rozedrzeć gwałtownie; 5. pot. zaciąć] – 1. levágni, lecsapni, átvágni elvágni; 2. megütni, megcsapni, rácsapni, megvágni, rávágni; 3. (átv.) befeketíteni, megrágalmazni, lerántani, lecsepülni; 4. felhajtani, meginni; 5. gyorsan felírni v. megírni chlasnąć kawał mięsa – levágni egy darab húst chlasnąć kogo w gębę – pofon vágni vkit chlasnąć konia batom – rácsapni v. rávágni a lóra az ostorral chlasnąć ozorem – kipletykálni, befeketíteni chlast! [wykrzyknik nazywający dźwięk spowodowany gwałtownym uderzeniem] – puff! loccs! chlaśnięcie [1. pot. gwałtowne uderzenie, zwykle jakiegoś płynu, o coś; 2. pot. raz zadany nagle i z rozmachem] – erős ütés, vágás, levágás, csapás; fröcskölés, lefröcskölés chleb [1. pieczywo z mąki i wody na drożdżach lub na zakwasie; też: bochenek takiego pieczywa; 2. Początkowo, jak twierdzi Karłowicz i inni, używano zbóż na pokarm w postaci ziarn prażonych, kaszy lub mąki; później pieczono na rozpalonym kamieniu lub w popiele placki, podpłomyki i t. p. U ludów słowiańskich przechowały się dawne te postaci chleba często w połączeniu z różnymi obrzędami i wierzeniami. Do takich postaci należy: żur, Siemieniec, kasza, lemieszka, pęcak, Copyright © 2006-2016 SAMORZĄD NARODOWOŚCI POLSKIEJ W 17-TEJ DZIELNICY BUDAPESZTU Wydanie poprawione i rozszerzone Polsko Węgierska Encyklopedia 812 krupnik, kisiel, kluski, zacierka, prażucha i t. d. Placek żytni, pieczony w popiele bez drożdży, do dziś dnia jadają w Krakowskiem. Ważną rolę chleba w obrzędach u wszystkich ludów wykazuje znaczna rozmaitość postaci, rodzajów i nazw chlebów obrzędowych, przywiązanych do pewnych dni i uroczystości. Były więc i u nas chleby weselne (kołacz, korowaj), zapustne (reczuchy, pampuchy, pączki, chróst), wielkanocne (baby, mazurki), wigilijne, pogrzebowe, zaduszkowe (perebuszki, peretyczki i t. d. „Chlebem żałobnym” lub żałosnym zwano stypę, czyli ucztę pogrzebową; „chlebem zimowym” hibernę czyli żywność dla wojska na leżach zimowych, dawaną z królewszczyzn pierwej w naturze, a od r. 1649 w pieniądzach. Lud polski w wielu okolicach nazywa chleb świętym („święty chlebuś”), równie jak i ziemię która go rodzi („święta ziemia”). 3. przen. praca; 4. w ogólności znamy wszelkiego rodzaju pożywienie. Zamożniejsi piekli chleb z mąki pszennej a biedniejsi z jęczmiennej. Robiono go w kształcie placków dla skrócenia czasu wypieku. To czynił także Abraham przy przyjmowaniu gości. Chleb przaśny, czyli przaśnik był bez kwasu. Jadano go z niektórymi ofiarami, podczas święta przaśników. Pan nazwał Siebie Chlebem Boga, który przyszedł z nieba. Typem Chrystusa były chleby pokładne - 12 bochenków, umieszczone na specjalnym stole w miejscu świętym, zmienianie każdego dnia sabatu, a jadane tylko przez kapłanów.] – kenyér [Világszerte ez a főtáplálék, amely az életet fenntartja. Általában búzából készítették, de a szegényeknek be kellett érniök árpakenyérrel. A lisztet kézimalmokban őrölték. Ez két lapos, kerek, nyers kőből állott, amelyek a magvakat szétmorzsolták. A kenyér készítéséhez felhasználtak lisztet, élesztőt, sót, olivaolajat és vizet vagy tejet. Sütöttek kenyeret élesztő vagy kovász nélkül is, mint pl. a páskaünnep kovásztalan kenyerét (2Móz 12,15-20). A tészta, amelyet a sütőkemencébe tettek, kb. 7 cm átmérőjű volt, amely gyorsan átsült. A kenyér sokszor jelenti képes értelemben a táplálékot (1Móz 3,19; Mt 6,11). A szent sátorban és a templomban az asztalra helyezett kenyerek az Úr jelenlétére utaltak népe közt. "Az igazi mennyei kenyér" (Jn 6,32) Jézus, Aki a kereszten az Ő "testét" adta a világ életéért (Jn 6,51).]; (bochenek chleba: egy vekni kenyér; biały chleb: fehér kenyér; o chlebie i wodzie – kenyéren és vízen; głodnemu - Wersja 01 01 2017 chleb na myśli: éhesnek kenyér a gondolata [éhes disznó makkal álmodik]); megélhetés, munka chleb biały – fehérkenyér chleb chrupiący – ropogós kenyér chleb czerstwy – szikkadt kenyér chleb domowy – házikenyér chleb i wino – kenyér és bor [A búza, a liszt és a kenyér szentháromsága végigvonul Európa történelmén, de rögtön hozzátehetjük, hogy nemcsak Európa históriáján, hanem az egész emberiségén is. A kenyér az emberiség egyik legszakrálisabb kifejezése - a bor mellett. Számos helyen szerepelnek a Szentírásban, bizonyítva, hogy kenyérhez és borhoz valóságos értelemben és kimunkált absztrakciókban ragaszkodik az európai kultúra. A kenyér és a bor az emberi élet szent táplálékai, melyeket elkészíteni csak jól, szeretettel szabad.] Chleb i wino są elementami niezbędnymi do sprawowania Mszy św. Do przeistoczenia używa się, za przykładem Chrystusa, nie kwaszonego chleba pszennego i wina z małą domieszką wody. Chleb w życiu człowieka jest niezastąpiony i jego wymowa znaczeniowa ma dlatego wielką siłę, także w liturgii. Chleb, jak człowiek, wyrasta z ziemi. Jest darem Bożym. Początkowo wierni przynosili ze sobą na zgromadzenie eucharystyczne normalne, domowe chleby, często kwaszone, w kształcie pełnego koła lub wieńca. Od VIII w. na Zachodzie chrześcijańskim zaczęto konsekrować chleb wyłącznie nie kwaszony, naśladując Ostatnią Wieczerzę. Do przeistoczenia starano się zawsze używać chleb lepszego gatunku. Chleb konsekrowany łamano na mniejsze kawałki, stosownie do ilości przystępujących do Komunii świętej. Od IX w., a powszechnie od XII w. wypiekano gotowe hostie. Z wielkiego szacunku dla ich przeznaczenia, wytłaczano na nich wizerunek Chrystusa lub inne symbole związane z Jego Ofiarę, a przy ich wypiekaniu, szczególnie w klasztorach, brali udział kapłani i diakoni ubrani w alby i śpiewający psalmy. Wino w starożytności należało do artykułów koniecznych do życia, jak chleb i woda. W Starym Testamencie czytamy iż Bóg powierzył troskę o winnice człowiekowi. Ich owoce raduję serce (Ps 103,15), pozwalają zapomnieć o trudzie i zmęczeniu. Stąd do uroczystych uczt należał kielich z winem, nad którym odmawiano specjalną modlitwę dziękczynną. Stąd też nie zabrakło kielicha także przy Ostatniej Wieczerzy, będącej uroczystą ucztą paschalną i równocześnie pożegnalną. Chleb i wino z jednej strony symbolizują człowieka, jego pracę i trud wkładany w ich produkcję, a z drugiej strony symbolizuję Copyright © 2006-2016 SAMORZĄD NARODOWOŚCI POLSKIEJ W 17-TEJ DZIELNICY BUDAPESZTU Wydanie poprawione i rozszerzone Polsko Węgierska Encyklopedia Chrystusa, który sam, zapowiadając ustanowienie Eucharystii, nazwał siebie chlebem żywym (J 6,48) i winnym szczepem z tkwiącymi w nim licznymi gałązkami (J 15,1), symbolizującymi zjednoczenie wiernych z Chrystusem i udział w Jego Bóstwie. Zatem zarówno chleb jak i wino są symbolami ludzkiej pracy, potu, zabiegów o utrzymanie życia biologicznego - po przeistoczeniu staję się one pokarmem duchowym, podtrzymującym życie nadprzyrodzone. 813 O symbolice tkwiącej w chlebie i winie często wzmiankowali pisarze i Ojcowie Kościoła. Symbolikę tę trafnie podsumowała pieśń eucharystyczna: "Jeden chleb, co zmienia się w Chrystusa Ciało, z wielu ziaren pszenicznych się rodzi. Jedno wino, co się Krwią Chrystusa stało, z soku wielu winnych gron pochodzi. Jak ten chleb, co złączył złote ziarna, tak niech miłość złączy nas ofiarna. Jak ten kielich łączy kropel wiele, tak nas, Chryste, w swoim złącz Kościele". Jest to myśl patrystyczna prosto ujęta. Chleb sporządzony z wielu ziaren łamie się na wiele części, aby wszyscy siedzący przy stole mogli się posilić. Jest to obraz jednoczącej funkcji uczty. Jednocząca siła uczty Eucharystycznej ma wyższy poziom, nadprzyrodzony. Święty Paweł podkreśla tę siłę, gdy pisze o Eucharystii: "my, liczni, tworzymy jedno ciało. Wszyscy bowiem bierzemy z tego samego chleba" (1 Kor 10,17). Całe zbawcze dzieło Chrystusa miało ten cel, "aby rozproszone dzieci Boże zgromadzić w jedno" (J 11,52). Liturgia kontynuuje to dzieło, którego ostatecznym celem jest zjednoczenie wszystkich w Chrystusie, w Jego Królestwie. Królestwo Chrystusa często przyrównywane jest w Piśmie świętym do uczty (Mt 2,2-9; 25,10; Łk 12,36; 14,16-24; Ap 18,9). Każda z tych symbolicznych przypowieści ma wymiar eschatologiczny. Zapowiada ucztę eschatologiczną w Królestwie niebieskim. Dlatego Instrukcja o kulcie Tajemnicy Eucharystii poleca: "ze względu na wymowę znaku Komunia św. nabiera pełniejszego wyrazu gdy jest przyjmowana pod obiema postaciami. W tej bowiem formie ukazuje się w doskonalszym świetle znak uczty Eucharystycznej i jaśniej wyraża się wola dopełnienia nowego i wiecznego przymierza we Krwi Pana. Jaśniej też uwydatnia się związek istniejący między uczta Eucharystyczną, a ucztą eschatologiczną w królestwie Ojca" (nr 32). Ogólne wprowadzenie do mszału Pawła VI, na temat omawianej symboliki pisze: "Natura znaku domaga się tego, by materia służąca do sprawowania Eucharystii miała wygląd pokarmu. Wynika stąd, że chleb eucharystyczny, jakkolwiek nie kwaszony i w formie tradycyjnej, powinien być tak - Wersja 01 01 2017 sporządzony, aby kapłan w czasie Mszy z ludem mógł rzeczywiście przełamać hostię na kilka części i rozdzielić przynajmniej niektórym wiernym. Nie wyklucza się jednak małych hostii, gdy wymaga tego większa liczba przyjmujących Komunię św. lub inne racje duszpasterskie. Czynność łamania chleba, która w okresie apostolskim dała nazwę Eucharystii, ujawni moc i wymowę znaku jedności wszystkich w jednym chlebie. Będzie też znakiem miłości, ponieważ jeden chleb dzieli się między braci" (nr 283). chleb i woda – niema głoda – (közm.) kenyér és víz, nincs éhség chleb jęczmienny – árpakenyér chleb kiśnie – a kenyér savanyodik chleb kminkowy – köményes kenyér chleb miękki – puha kenyér chleb nie dopieczony – félig kisütütt v. sületlen kenyér chleb o przedłużonej trwałości – tartós kenyér chleb otrębiany; chleb z otrębami – korpakenyér, dercekenyér; korpás rozskenyér chleb orkiszowy [chleb wypiekany częściowo z razowej mąki orkiszowej] – tönkölykenyér chleb pełnoziarnisty – teljes őrlésű kenyér chleb powszedni [rzecz codzienna, zwyczajna (Łk 11,3): Naszego chleba powszedniego dawaj nam na każdy dzień] – mindennapi kenyér chleb przaśny – (przaśnik) kovásztalan kenyér chleb prosto z pieca – frissen sütött kenyér chleb pytłowy [chleb wypiekany wyłącznie na zakwasie z mąki zazwyczaj żytniej, pytlowej - czyli kilkakrotnie mielonej i przesiewanej przez pytel.] – félbarna kenyér, dercekenyér chleb pszenny – búzakenyér chleb razowy – korpakenyér, korpás kenyér, barna kenyér; rozskenyér chleb sczerstwiały – szikkadt kenyér chleb sitkowy [chleb z mąki razowej przesianej przez sito] – barna kenyér chleb sitny – félbarna kenyér, dercekenyér chleb spleśniały – penészes v. megpenészesedett kenyér chleb suchy – száraz kenyér chleb świeży – friss kenyér; puha kenyér chleb świętego Jana, chleb świętojański, szarańczyn strąkowy, ceratonia (Ceratonia siliqua) [drzewo z rodziny brezylkowatych występujące we wschodniej części obszaru śródziemnomorskiego] – szentjánoskenyér (Ceratonia siliqua) (szentjánoskenyér egy akár négy-tíz méter magasra is megnövő örökzöld fa termése, ez a fa a Földközi Copyright © 2006-2016 SAMORZĄD NARODOWOŚCI POLSKIEJ W 17-TEJ DZIELNICY BUDAPESZTU Wydanie poprawione i rozszerzone Polsko Węgierska Encyklopedia 814 tenger vidékén, Kis-Ázsia és Szíria területein őshonos) chleb wiejski – házi kenyér chleb z anyżkiem – ánizsos kenyér chleb z dodatkiem mąki ziemniaczanej – burgonyás kenyér chleb z dżemem – lekváros kenyér chleb z kminkiem – köménymagos kenyér chleb z masłem – vajas kenyér; (átv.) karikacsapás, gyerekjáték chleb z masłem i miodem – vajas-mézes kenyér chleb z omastą – zsíroskenyér chleb z siemieniem – lenmagos kenyér chleb zakalcowaty – szalonnás kenyér chleb zakwaszony – kovászolt v. erjesztett kenyér chleb zapleśniały – penészes v. megpenészedett kenyér chleb ze smalcem – zsíros kenyér chleb zesechł się – a kenyér megszáradt chleb żebracki – kegyelemkenyér chleb żołnierski – katonakenyér chleb żytni – rozskenyér chlebak [torba z nieprzemakalnego płótna lub ze skóry, z paskiem] – tarisznya, kenyeres tarisznya, kenyérzsák, kenyértarisznya chlebak [torba używane są w wojsku oraz rzadziej np. podczas wycieczki albo w szkole. Chlebak polski wojskowy ma wzór 1926 noszono go na pasie głównym lub na długim przypinanym pasku nośnym. Chlebak jest bardzo podobny do niemieckiego - różni się praktycznie kilkoma detalami. Pasek nośny wykonany z brezentu miał regulowaną długość i zakończony był metalowymi karabińczykami. Karabińczyki zakładano na metalowe oczka przymocowane u góry chlebaka przy końcach. Obok wszyć metalowych oczek , od środka byly przynitowane na krótkich pasach metalowe haki do zawieszania chlebaka na pasie głównym. Chlebak posiada wewnętrzną przegrodę. Chlebaki były na ogół bogato stemplowane - najwięcej stempli znajduję się na spodniej stronie klapy głównej.] – kenyérzsák, katonai oldaltáska chlebek – kenyérke, (kis) kenyér - Wersja 01 01 2017 chlebodajny, -a, -e [1. przynoszący plon; 2. dający utrzymanie, zarobek] – termékeny, jól termő; jövedelmező chlebodawca [1. pracodawca; 2. daw. ten, kto daje wyżywienie, utrzymanie], chlebodawczyni – kenyéradó (ffi, nő); (dawna) munkaadó, „kenyéradó” gazda chlebowiec (Artocarpus J. R. Forst. & G. Forst.) [1. rodzaj roślin obejmujący około 40 gatunków drzew z rodziny morwowatych. Chlebowce pochodzą z tropikalnej Azji i dostarczają jadalnych owoców. 2. drzewo o wielkich, kulistych owocach, rosnące w strefie międzyzwrotnikowej, dostarczające cennego drewna budulcowego] – majomkenyérfa chlebownik – kenyértartó chlebowy, -a, -e – kenyérchlebuś – kenyérke Chleby pokładne (hebr. dosł.: "chleby oblicza, stosu, ustawiczne") [to forma niekrwawej ofiary z pokarmów, nakazanej przez Prawo Mojżeszowe. Było to 12 placków z mąki niekwaszonej (Kpł 24,5-9), układanych w 2 stosy po 6, na złotym stole (Wj 25,23-28; Lb 4,7) w każdy szabat (zob.) w miejscu świętym Namiotu Spotkania, a potem w świątyni; usuwane po tygodniu spożywali sami kapłani (wyjątkiem był fakt, opisany w 1 Sm 21,27). Ofiara ta była symbolem wdzięczności 12 pokoleń Izraela dla Jahwe za chleb powszedni.] – kitett kenyerek [12 kalács, melyet lisztlángból sütöttek arra a célra, hogy a szentélyben a számukra készült arany asztalra (vö. Szám 4,7) kitegyék két egymás fölötti sorban, és szombatonként újakra cseréljék (1Krón 9,32; 23,29). Mindkét rétegre tiszta tömjént kellett szórni (Lev 24,5-9; lásd még: 1Sám 21,7; 1Kir 7,48; 2Krón 2,3; 4,19; 13,11; Neh 10,33-34; Zsid 9,2). A kitett kenyerek asztalát a Kiv 25,2328 írja le. Rómában Titus diadalíve ábrázolja. Szembeötlő a kitett kenyerek 2 héb. elnevezése: '(az Isten) színe előtti kenyerek' és: 'rétegezett kenyerek'. Az 1. elnevezés valószínűleg az eredeti értelmet, a kenyérből és borból álló primitív étkezés emlékét őrzi (Kiv 25,29; 37,16; Szám 4,7); az istenség számára készített kenyeret és bort az istenség (kultikus képe) elé helyezték (vö. Jer 7,18; 44,19: az ég királynőjének bemutatott áldozat); innen érthető a kifejezés: a kenyér, melyre az Isten arca tekint, v. az istenség arca előtti kenyér (panes propositiones). Izr-ben ez a nagyon régi szokás jelképes értelmet kapott. A 2. elnevezés inkább a külső formára (a kenyerek elhelyezése módjára) utal, nem a Copyright © 2006-2016 SAMORZĄD NARODOWOŚCI POLSKIEJ W 17-TEJ DZIELNICY BUDAPESZTU Wydanie poprawione i rozszerzone Polsko Węgierska Encyklopedia 815 szokás értelmét jelzi. - Krisztus korában a ~ készítése a Garmu család kiváltsága volt, egyedül ők ismerték a receptet és a készítés rituálisdan kifogástalan módját.] chlew [pomieszczenie dla świń] – ól, disznóól, sertésól chlewek, chlewik – ólacska chlewmistrz [pracownik doglądający trzody chlewnej] – (dawno) ól felügyelő, ólak felügyelője (lengyel állami gazdaságban) chlewmistrzyni – ól felügyelőnő, ólakat felügyelő nő chlewnia [1. budynek do hodowli, chowu i tuczenia świń; 2. świnie hodowane w danym gospodarstwie] – sertéshízlalda; sertés chlewny, -a, -e – ól-, disznóól-; disznó-, sertés(trzoda chlewna: disznócsorda, konda, sertés; nawóz chlewny: sertéstrágya) chlip [wykrzyknik nazywający dźwięk powstający wtedy, gdy ktoś głośno coś pije lub głośno płacze] – zokogás, sírás chlipnąć — chlipać [1. pot. wypić z mlaskaniem; 2. pot. zapłakać żałośnie] – felszürcsölni; felsírni, felzokogni; felhabzsolni chlor (Cl, łac. chlorum, od gr. χλωρός chloros, „zielonożółty”) [1. pierwiastek chemiczny, niemetal o liczbie atomowej 17, fluorowiec; 2. astek chemiczny, zielonożółty trujący gaz o drażniącym zapachu] – (gör. chlor) klór (Cl); (régi magyar nevén: halvany) [a periódusos rendszer egy kémiai eleme. Vegyjele Cl, rendszáma 17. A VII. főcsoportba, a halogének közé tartozik. Erősen mérgező, szúrós szagú, zöldes-sárga színű gáz, melyet kétatomos klórmolekulák (Cl2) alkotnak; sárgászöld színű, fojtó szagú, mérgező gáz, mely a légzőszerveket támadja meg (a természetben szabad állapotban nem fordul elő); erős oxidáló- és fertőtlenítőszer] chloraceton [(CH3COCH2Cl) – stosowany podczas I wojny światowej bojowy środek trujący z grupy lakrymatorów.] – klóraceton chloran [związek nieorganiczny używany m.in. do produkcji zapałek, materiałów wybuchowych] – klorát - Wersja 01 01 2017 chloran potasu – káliumklorát chloran sodu – nátriumklorát chlorek [1. związek nieorganiczny mający zastosowanie w przemyśle chemicznym, fotografii, lecznictwie i gospodarstwie domowym; 2. związek chloru i niemetalu; 3. związek organiczny o cząsteczce zawierającej chlor; 4. biały, żrący proszek, używany m.in. w przemyśle do bielenia tkanin, papieru oraz do dezynfekcji] – (gör.) klorid; a klór fémekkel alkotott sója chlorek amonu – ammóniumklorid, szalmiáksó chlorek cynku – cinkklorid chlorek sodu (NaCl) [1. sól kuchenna; 2. nieorganiczny związek chemiczny, sól kwasu chlorowodorowego i sodu. Czasami zapisuje się również ją jako sól kwasu solnego i wodorotlenku sodu (HCl + NaOH → NaCl + H2O), stanowiący podstawowy składnik soli kuchennej, soli warzonej oraz soli drogowej. Woda morska to wodny roztwór chlorku sodu (i, w mniejszym stopniu, innych soli).]; chlorek sodowy, NaCl – nátriumklorid, konyhasó [nátrium-klorid (NaCl) - más néven konyhasó, só, kősó, tengeri só, az egyik legfontosabb, az állatok és az ember számára nélkülözhetetlen só. A kősó ásványtani neve halit. A VIII. Magyar Gyógyszerkönyvben Natrii chloridum néven hivatalos.] chlorkować [poddawać działaniu chlorku bielącego] – klórozni chlorofil [główny składnik ciałek zieleni roślin, umożliwiający przemianę energii światła słonecznego w energię chemiczną] – (gör.) chlorophyll, klorofill, levélzöld, növényzöld [a felsőbbrendű növényeknek a fotoszintézist végző zöld festékanyaga; a növények sejtjeinek (a kromatoforáknak) zöld festőanyaga, mely a napfény hatására képződik (feladata a szénsav asszimilálása)] chlorofilowy, -a, -e – chlorophyll-, klorofillchloroform [bezbarwna ciecz o słodkawym zapachu i właściwościach usypiających] – (gör.) kloroform (ChCl3), színtelen, sajátságosan édeskés szagú, kábító hatású, illó folyadék (triklórmetán); narkózishoz használják chloroformować [znieczulać chloroformem] – kloroformmal elaltatni chloroformowanie – kloroformozás, kloroformmal való elaltatás chloroformowy, -a, -e – kloroform-, kloroformos chlorosis, chloroza [choroba roślin na skutek zahamowania tworzenia się chlorofilu, objawiająca się blednięciem lub Copyright © 2006-2016 SAMORZĄD NARODOWOŚCI POLSKIEJ W 17-TEJ DZIELNICY BUDAPESZTU Wydanie poprawione i rozszerzone Polsko Węgierska Encyklopedia 816 żółknięciem liści i ogólnym niedorozwojem roślin] – (gör.) cholorosis; sápkór, nagyfokú vérszegénység; (növ.) a növények zöld részeinek főleg vashiányból származó beteges sápadtsága, megsárgulása chlorować [1. poddawać coś działaniu chloru; 2. wprowadzać jeden lub więcej atomów chloru do cząsteczki związku organicznego] – klórozni chlorowanie – klórozás chlorowce (halogeny z grec. = tworzące sole) [1. (chem) pierwiastki siódmej grupy głównej układu okresowego takie jak chlor, brom, jod, astat; 2. fluorowce, halogeny; 3. bardzo silnie elektroujemne pierwiastki: jak fluor, chlor, brom i jod. Z metalami łatwo łączą się na sole, z wodorem na kwasy: fluoro–chlorobromo– i jodo– wodorowe. Fluor wypiera z połączeń chemicznych chlor, brom oraz jod, chlor wypiera brom i jod, brom zaś — tylko jod. Fluor jest gazem o niskiej temperaturze krytycznej, chlor skrapla się już łatwo, brom jest w normalnych warunkach cieczą, jod wreszcie ciałem stałem.] – halogének, halogénelemek; fémekkel közvetlenül (oxigén nélkül) is sót képző elemek, azaz a fluor, a klór, a bróm, a jód és az asztácium chlorowiec [każdy pierwiastek siódmej grupy układu okresowego pierwiastków, obecnie zwanej fluorowcami] – halogén elem chlorowcowy, -a, -e – halogén elemchlorowodan – klórhidrát chlorowodorek [produkt przyłączenia chlorowodoru do związku organicznego], chlorowodór [bezbarwny gaz o duszącym zapachu] – klórhidrogén chlorowodorowy, -a, -e – klórhidrogénchlorowy, -a, -e – klórchlorysykryn; (chem) nitrokloroform – klórysikrin; nitrokloroform, C(NO2)Cl3, harcigáz, mely a légzőszerveket támadja meg, egyébként rovarírtószer chloryt [minerał barwy zielonej lub prawie czarnej, występujący głównie w łupkach krystalicznych] – klorit; egy nagy csoport ásvány összefoglaló neve (orto-kloritok, lepto-kloritok) chluba [1. ten, kim (to, czym) się można chlubić; 2. chwała] – büszkeség [on jest chlubą swego kraju: hazája büszkesége]; dicsőség, dicséret, dicsekvés (coś przynosi komu chlubę: dicséretet szerez vkinek vmi; dicsőségére válik vkinek vmi) chlubić (chlubi) się [być dumnym z kogoś, z czegoś] – büszkélkedni, dicsekedni, kitűnni - Wersja 01 01 2017 chlubić (chlubi) się z czym – büszkélkedni, dicsekedni, kitűnni vmivel chlubnie – dicséretesen, dicsően, dicsérően chlubny, -a, -e [taki, którym można się chlubić] – dicső, dicsérő, dicséretes chlubne świadectwo – dicsérő bizonyítvány chlubny wyjątek – tiszteletre v. dicséretre méltó kivétel chlup [wykrzyknik nazywający dźwięk powstający wtedy, gdy coś wpada do wody lub gdy woda uderza o coś] – loccs; csobbanás, loccsanás chlupnąć — chlupać [1. o cieczy: przelać się, wydając charakterystyczny dźwięk; 2. wykonać jakieś ruchy w wodzie, błocie itp.; też: skoczyć, wpaść, rzucić coś do wody, błota itp., powodując powstanie charakterystycznego dźwięku; 3. bryznąć cieczą; też o cieczy: wylać się z dużą siłą] – csobbantani, megcsobbantani; fröcskölni, loccsantani; lötyögni; (spaść) lepottyanni chlupać się, chulpnąć się – csobbanni, megcsobbanni; buggyanni, felbuggyanni; kicsorogni, kilöttyenni, kiloccsanni, cuppanni chlupanie – csobogás, lubickolás chlupnięcie – buggyanás, loccsanás, toccsanás, csobbanás chlupot [dźwięk, jaki wydaje przelewająca się lub rozpryskująca się ciecz, roztrącane błoto itp.], chlupotanie – csobogás, csobbanás, bugyborékolás, bugyogás, buzogás chlupotać – fröcsögni, fröcsögtetni; loccsantgatni chlupotać się – csobogni, csobbanni, bugyogni, bugyborékolni, buzogni, meg-megloccsanni, cuppogni chlusnąć — chlustać [1. wylać jakiś płyn, rozpryskując go z pluskiem; też o płynie: wylać się z rozmachem; 2. szybko skoczyć, szczególnie do wody, w błoto itp.; 3. cisnąć czymś z odgłosem podobnym do plusku; 4. pot. mocno uderzyć; 5. pot. wypić trunek; 6. pot. gwałtownie wykrzyknąć przekleństwa, wyzwiska] – csapni, vágni, sújtani; megütni, megcsapni; locsolni, fröcskölni; (átv.) piálni chlusnąć się — chlustać się [polać się czymś gwałtownie] – hirtelen leönti magát chlusnąć na kogo/co – lefröccsenteni, lefröcskölni vkit/vmit chlusnąć na kogo blotem – besározni; sárral lefröcskölni vkit chlusnąć w twarz – arcul ütni chlusnąć wodą – vízzel locsolni, vízzel lelocsolni; fröcskölni, befröcskölni chlust! – loccs! Copyright © 2006-2016 SAMORZĄD NARODOWOŚCI POLSKIEJ W 17-TEJ DZIELNICY BUDAPESZTU Wydanie poprawione i rozszerzone Polsko Węgierska Encyklopedia 817 chluśnięcie [gwałtowne uderzenie płynu o coś] – locsolás, fröcskölés; lottyanás, lottyantás; löttyenés, löttyentés chłeptać [1. o zwierzętach: pić, wciągając płyn językiem; 2. pić głośno małymi łykami] – vedelni, mohón inni chłodek [pot. lekki chłód] – enyhe hideg, hűvösség chłodnawo – frissen, (kissé) hűvösen chłodnawy, -a, -e [1. nieco chłodny; 2. nieco oschły] – (kissé) hűvös, langyos chłodnąć [1. oziębiać się stopniowo; 2. stawać się oschłym; o uczuciach: zanikać] – lehűlni, kihűlni chłodnia [pomieszczenie lub pojazd z urządzeniem chłodniczym] – hűtőház; hűtő, hűtőberendezés, hűtőkészülék chłodniarka (lodówka) – hűtőszekrény, jégszekrény chłodniarka sprężarkowa – kompresszoros hűtőgép chłodnica [1. urządzenie do chłodzenia cieczy lub skraplania par i gazów; 2. w układzie termodynamicznym: zbiornik energii o niższej temperaturze] – hűtő, hűtőszekrény, léghűtő, hűtőberendezés; hűtőkészülék; (gépkocsi) hűtő, hűtőmű; kondenzátor chłodnicowy, -a, -e; chłodniczy, -a, -e – hűtőchłodnictwo – hűtőtechnika, mesterséges hűtés chłodnieć; chłodnąć [1. oziębiać się stopniowo; 2. stawać się oschłym; o uczuciach: zanikać] – hűlni, lehűlni chłodnienie wodne – vízhűtés chłodnik [1. zabielany barszcz z botwiny albo z buraków, podawany na zimno; 2. zupa owocowa podawana na zimno; 3. urządzenie do chłodzenia; 4. specjalista w dziedzinie chłodnictwa; 5. daw. altana, pergola; chłodniczek, altana ogrodowa] – hidegleves; hideg céklaleves (frissen főtt tojással, apróra vágott kaporral és aludttejjel); hidegtál; frissítő, hűsítő ital; (dawno) lugas, lombsátor; (műszaki) hűtő chłodniusieńki, -a, -ie; chłodniuteńki, -a, -ie; chłodniutki, -a, -ie – hűvösöcske, hidegecske chłodno – frissen, hűvösen, hidegen [jest chłodno: hideg van], ridegen chłodno i głodno – a hideg és az éhség (uralkodik); ázva-fázva chłodno mi – (kissé) fázom chłodno na dworze – hűvös van odakünn chłodność – hűvösség, hidegség chłodny, -a, -e [1. nieco zimny; 2. oschły] – hűs, friss, hűvös, hideg; (obojętny) rideg, közömbös, fagyos chłodna pogoda – hűvös idő - Wersja 01 01 2017 chłodne przyjęcie – fagyos fogadtatás chłodny front – hidegfront chłodny klimat – hideg éghajlat chłodny napój – hűsítő ital; frissítő ital chłodzący, -a, -e – hűtő, hűsítő, frissítő chłodzący napój – hűsítő ital chłodzenie – hűlés, lehűlés; hűsítés, frissítés, felfrissítés; (műsz.) hűtés chłodzenie brzeczki – sörléhűtés chłodziarka [1. urządzenie chłodnicze; 2. zob. lodówka] – hűtőkészülék, hűtőgép, jégszekrény, hűtőszekrény chłodziarka elektryczna – villamos jégszekrény chłodziarka-zamrażarka, chłodziarkozamrażarka [urządzenie chłodnicze będące połączeniem chłodziarki i zamrażarki] – hűtőgép-mélyhűtő, fagyasztó; hűtőgép mélyhűtővel v. fagyasztóval chłodzić [obniżać temperaturę czegoś lub kogoś] – hűteni, hűsíteni, frissíteni chłodzić się [1. być chłodzonym; 2. chłodzić samego siebie] – lehűlni, felfrissülni chłodziwo [płyn lub gaz pośredniczący w odbieraniu ciepła ciałom poddawanym chłodzeniu; ziębiwo, ziębnik] – hűtőfolyadék v. koncentrátum (folyadék v gáz) chłonąć [1. wsysać do wnętrza; 2. przyswajać, pobierać ciepło, wilgoć itp.; 3. powodować śmierć, kalectwo wielu ludzi, ruinę wielu rzeczy lub instytucji; 4. zabierać dużo czasu, kosztować wiele wysiłku; 5. przyswajać coś zachłannie] – szívni, beszívni; nyelni, elnyelni chłonąć powietrze pełną piersią – teli tüdővel beszívni a levegőt; mélyen magába szívni a levegőt chłonąć wiedzę – magába szívni a tudást chłonienie, chłonięcie – felszívás, elnyelés, abszorpció (absorpcja) chłonka (zob. limfa) – (bonctan) nyirok chłonnik – elnyelő berendezés, felszívó berendezés chłonność – felvevő képesség; felszívó képesség; beszívó képesség; elnyelő képesség chłonność akustyczna pomieszczenia [Miara całkowitej zdolności pomieszczenia do pochłaniania i tłumienia dźwięku. Zależy od objętości pomieszczenia i czasu pogłosu (zanikania dźwięku po ustaniu jego źródła). Jednostką chłonności jest 1m2.] – terem hangelnyelése chłonność dynamiczna – dinamikus elnyelő képesség chłonność rynku – a piac felvevőképessége chłonność umysłu – az ész felfogóképessége Copyright © 2006-2016 SAMORZĄD NARODOWOŚCI POLSKIEJ W 17-TEJ DZIELNICY BUDAPESZTU Wydanie poprawione i rozszerzone Polsko Węgierska Encyklopedia 818 chłonny, -a, -e [1. mający właściwość wchłaniania czegoś; 2. szybko i chętnie przyswajający coś sobie] – beszívó, elnyelő, befogadó, felszívó; nyirokchłonny jak gąbka – (nedvszívó) mint a szivacs chłonny rynek – felvevőpiac chłop [1. rolnik; 2. pot. dorosły mężczyzna; 3. pot. mąż, narzeczony, kochanek] – paraszt, földműves, mezőgazdasági munkás; (jestem chłopem); férfi, legény, fiúja vkinek; (biz.) fickó, krapek, hapsi, pasas, pasi, fiú, gyerek [dobry chłop: rendes fickó vagy]; (tréfásan) férj chłop bezrolny – föld nélküli paraszt, szegényparaszt, nincstelen; zsellér chłop-biedak – szegényparaszt chłop biedniak – szegényparaszt chłop czynszowy – (dawno) bérlő, árendás, zsellér chłop folwarczny – tanyás gazda v. paraszt chłop jak dąb – [tölgynyi fickó] szép szál ember v. legény; tagbaszakadt, jól megtermett ember v. fickó; izmos fickó; vaskos v. tagbaszakadt v. robusztus ember chłop jak żbik – maga a megtestesült erő és egészség; makkegészséges ember chłop jednołanowy – egyekés paraszt chłop małorolny a. drobnorolny – (paraszt) kisbirkos; kisparaszt, kisbirtokos paraszt; törpebirtokos paraszt chłop na schwał – [mutatós legény] derék fiú; délceg legény; legány a gáton chłop nie ułomek – erős fickó, nagy darab legény chłop pańszczyźniany – (hist.) jobbágy; robotos paraszt chłop pracujący – (robotnik) dolgozó paraszt chłop średniorolny – középparaszt chłop w chłopa – [ember az emberbe] egytől egyig; mind egy szálig; valamennyien chłopaczek, chłopaczyna – (szlovák) klapec [gyerek], (héber-ném.) srác [kölyök, gyerek]; kisfiú, gyerek, fiúcska; lurkó; nebuló chłopaczyna [pot. z sympatią, współczuciem lub politowaniem o chłopcu] – srác; kölyök chłopaczysko, chłopczysko – srác, kisfiú chłopak do posyłek, na posyłki – kifutófiú, árukihordó, küldönc chłopak kredensowy – tálaló fiú chłopak lgnie do nauki – a fiú rajong a tanulásért chłopak, chłopczyk, chłopaczyna – fiú, fickó, legény, legényke; kisfiú, fiúcska; srác; csizmahúzó chłopcy! – fiúk! chłopcy gzili się z dziewczętami – a fiúk cicáztak a lányokkal - Wersja 01 01 2017 chłopcy odpłynęli od brzegu na środek rzeki – a fiúk elúsztak a parttól a folyó közepére chłopcy zwalili się z płota – a fiúk leugrottak a kerítésről chłopczyca – fiús lány, „garçonne”(pincérnő) chłopczyk, chłopaczek, chłopyszek, chłopyś – kisfiú, fiúcska chłopczyk zarysował już całą stronicę – a kisfiú befirkálta v. összefirkálta már az egész oldalt chłopczyna, chłopczyk – kisfiú; szegény fiú; szegény kisfiú; szegény gyerek, jófiú; szegény, szegényke chłopczysko – kamasz, fajankó; süvölvény, kölyök chłopeczka – ráncos parasztszoknya chłopek – (gúnyos) parasztocska, paraszt chłopek roztropek – okos, ravasz, tudálékos ember chłopi, włościanie [warstwa społeczna zamieszkująca tereny wiejskie, dominująca w społeczeństwach przedprzemysłowych, zajmująca się produkcją rolną. Chłopów charakteryzuje odrębność warunków życia, obyczajów i tradycji, wynikająca z powiązania miejsca pracy z gospodarstwem domowym oraz uzależnienie procesu produkcji od warunków naturalnych. W przedindustrialnym społeczeństwie chłopi dzielili się na gospodarzy, zagrodników i komorników.] – parasztok, földművesek, falusi emberek chłopiątko, chłopię – kisfiú, fiúcska, fiúgyermek chłopiec [1. dziecko płci męskiej; 2. młodzieniec; 3. młody mężczyzna będący sympatią dziewczyny; 4. daw. młody pracownik wykonujący pomocnicze prace] – fiú, fiatalember, vkinek a fiúja, fiatalember; fiúgyermek chłopiec do butów [przyrząd do ściągania z nóg butów z cholewami] – cipőhúzó chłopiec do posługi – pincésfiú; kis inas chłopiec jak lalka – csinos fiú, babaarcú gyerek chłopiec kredensowy [w dawnych dworach: chłopiec będący na zawołanie w izbie kredensowej] – apród chłopiec na posyłki [chłopiec załatwiający drobne polecenia na zewnątrz zakładu pracy lub na jego terenie] – küldönc; kifutó; kifutófiú; csomaghordó fiú, kézbesítő chłopiec od ślusarza – lakatos-inas chłopiec oddzielił się od kolegów – a fiú elkülönült társaitól chłopiec podający piłkę – labdaszedő gyerek chłopiec stajenny – istállófiú, lovász, lovászlegény chłopiec umie liczyć do stu – a fiú százig tu számolni Copyright © 2006-2016 SAMORZĄD NARODOWOŚCI POLSKIEJ W 17-TEJ DZIELNICY BUDAPESZTU Wydanie poprawione i rozszerzone Polsko Węgierska Encyklopedia 819 chłopiec w terminie – tanulófiú, tanonc, inasgyerek chłopiec, chłopak – fiú, (valakinek) a fiúja [(családban) syn]; (biz.) srác chłopiec zgubił się w drodze – a fiúcska útközben elveszett v. eltévedt chłopięco – fiúsan chłopięcość – serdülő kor; kamaszság; fiússág, kisfiússág chłopięctwo – kamaszkor, serdülőkor chłopięcy, -a, -e; chłopczyński –a, -ie – ifjú-, fiú-, serdülőchłopięce lata – serdülő évek; kamaszkor chłopisko [1. pot. z uznaniem, rzadziej z niechęcią o mężczyźnie; 2. pot. wysoki, barczysty mężczyzna] – (fr.-ném.) melák, nagydarab férfi; ormótlan ember; nagy testű férfi; esetlen, mafla; öles ember; tagbaszakadt ember chłopka [1. kobieta wiejska; 2. sukienka o obcisłym staniku i szerokiej, marszczonej spódnicy; 3. czyli pejzanka, to stanik i charakterystyczna spódnica z grubej materii zwykle wzorzystej, suto zmarszczonej w pasie i puszczonej szeroko w dół. Był to rodzaj chłopskiej krynoliny. 4. pejzanka (od francuskiego słowa paysenne), wieśniaczka; odcinana w talii sukienka. Jej górna część stanowi przylegający stanik, czasem sznurowany. Dolna cześć to gęsto marszczona w pasie spódnica z wzorzystego, grubego materiału swobodnie puszczonego w dół. Najczęściej z bufiastymi rękawami, lub bez rękawów.] – parasztasszony, parasztlány; (sukienka) széles parasztszoknya; női ruha; hajkendő, főkötő Henryk Rodakowski - Chłopka międląca len przy pomocy tarlicy - 1859. Olej na płótnie. Muzeum Narodowe, Warszawa. chłopoman – (dawno) régieskedő; műparaszt, parasztbarát, parasztimádó chłopomania, chłopomaństwo [przesadne i naiwne idealizowanie chłopów i życia na wsi] – (dawno) régieskedés, parasztutánzás, parasztimádat - Wersja 01 01 2017 chłopski, -a, -e – paraszti, paraszt-; pórias; parasztos [po chłopsku: parasztosan] chłopska współnota gminna – parasztio faluközösség chłopska zagroda – (dawno) parasztkunyhó; parasztház és gazdasági épület chłopski rozum – paraszti ész; józan ész; józan parasztész chłopstwo [1. warstwa chłopska; 2. sposób bycia chłopów; też: chłopskie pochodzenie; 3. chłopi, chłopstwo, rolnicy, warstwa chłopska, włościanie, włościaństwo] – parasztság [biedne chłopstwo: szegényparasztság]; parasztok chłopstwo bezrolne – föld nélküli parasztság chłopstwo małorolne – kisbirtokos parasztság, kisparasztság chłopstwo pracujące – dolgozó parasztság chłopstwo spółdzielcze – (dawno) szövetkezeti parasztság chłoptaś, chłoptyś [iron. chłopiec] – fiúcska, helyes gyerek, szép gyerek; jóképű fiú chłosta [1. bicie rózgą, batem itp.; 2. surowa krytyka] – korbács, vessző, ostor; verés, ütés, botozás; (átv.) csapás; ütleg; nyers kritika chłosnąć — chłostać (chłoszcze) [1. zbić rózgą, batem itp.; 2. o wietrze, deszczu itp.: uderzyć gwałtownie; 3. surowo skrytykować] – korbácsolni, vesszőzni, ütlegelni, verni, megverni; ostorozni, botozni; paskolni chłostać biczem – ostort suhogtatni chłód [1. dość niska temperatura powietrza; 2. brak życzliwości; 3. oschłość] – hideg, hidegség, hűvösség, hűvös hely, árnyék (cień); (obojętność) hidegség, hűvösség, ridegség, közömbösség chłystek [lekcew. młody, niepoważny człowiek] – semmirevaló, semmirekelő, senki, semmiházi, jelentéktelen ember chmara [1. wielka liczba kogoś lub czegoś; 2. stado jeleni, łosi, żubrów lub danieli] – falka, tömeg, sokaság, sereg, raj, had, halom chmara dzikich kaczek – vadkacsafalka chmara komarów – szúnyogfelhő chmara ptactwa – madárcsapat, madársereg chmara szarańczy – sáskahad chmiel [1. roślina pnąca, z której wyrabia się piwo; 2. ludowa pieśń weselna; też: muzyka i taniec do tej pieśni] – komló (Humulus), kenderféle kétlaki felfutó növény (nemes fajtáit nagyban termesztik) [komló (Humulus) a kenderfélék (Cannabaceae) család egyik nemzetsége. A nemzetségbe világszerte három faj tartozik] Copyright © 2006-2016 SAMORZĄD NARODOWOŚCI POLSKIEJ W 17-TEJ DZIELNICY BUDAPESZTU Wydanie poprawione i rozszerzone Polsko Węgierska Encyklopedia 820 Chmiel zwyczajny (Humulus lupulus) [gatunek byliny z rodziny konopiowatych (Cannabaceae). Występował w stanie dzikim prawdopodobnie w południowej Europie, na Bliskim Wschodzie i w Ameryce Północnej. Jednak uprawiany przez człowieka skolonizował (jako zdziczała roślina uprawna) strefę klimatów umiarkowanych i ciepłych całej Eurazji.] – közönséges komló (Humulus lupulus) [egy kétlaki, évelő kúszónövény, aminek termése a sörgyártás egyik legfontosabb alapanyaga. Gyógynövényként nyugtató- és altatószerként, valamint gyomorpanaszok ellen használják.] chmielarnia [1. plantacja chmielu; 2. zakład parowania chmielu] – komlóültetvény, komlóskert, komlógazdaság chmielarski, -a, -ie – komlóskerti, komlógazdasági chmielarstwo – komlóművek, komlótermesztés; komlógazdaság; komló; komlókereskedelem chmielarz [plantator chmielu] – komlószedő, komlótermelő, komlós; komlókereskedő; sörivó chmielić [dodawać chmielu] – komlózni chmielnik [plantacja chmielu] – komlóültetvény; komlógazdaság chmielny, -a, -e; chmielowy, -a, -e – komlós, komlóchmielobranie [zbiory chmielu] – komlószedés chmura [1. skupienie drobniutkich kropelek wody, kryształków lodu albo ich mieszaniny, zawieszone w atmosferze; 2. wyraz smutku lub niezadowolenia; 3. kłąb czegoś; 4. wielka ilość albo liczba czegoś – felhő, felleg [z wiełkiej chmury mały deszcz] – kicsi eső, nagy felhő]; (átv.) viharfelhő, felhő; felhő, felleg, gomolyag (vmilyen anyagból); komorság, bánat chmura burzowa – viharfelhő, zivatarfelhő chmura deszczowa – esőfelhő, esőfelleg chmura dymna – füstfelhő chmura elektronowa [w kwantowym opisie: obszar, w którym występuje duże - Wersja 01 01 2017 prawdopodobieństwo znalezienia elektronu] – elektronfelhő chmura gazowa – gázfelhő chmura gnana wiatrem – szél hajtotta felhő chmura gradowa – jégfelhő chmura kłębiasta (zob. cumulus) – Cumulus (gomolyfelhő) (Cu) [A cumulus felhők olyanok, mint selyemfonálon lévő vattapamacsok. A felhőket egymástól általában a kék ég választja el, és gyakran mulatságos alakjuk van. A konvekciónak köszönhetően (nézd meg a "kialakulási folyamatok” fejezetet), sima alapjuk és fodros tetejük van.] chmura kłębiasta deszczowa (zob. cumulonimbus) – zivatarfelhő (Cumulonimbus, nemzetközi jele: Cb) [függőleges felépítésű, sűrű felhő, melyből jelentős mennyiségű csapadék: zivatar, jégeső eshet. Magassága elérheti a 12, kivételes esetben a 18 kilométert is, azaz felnyúlhat a sztratoszférába.] chmura kłębiasto-pierzasta (zob. cirrocumulus) – Cirrocumulus (bárányfelhő) (Cc) [Kicsi fehér labdákhoz hasonlít formájuk, melyek különállóak, vagy hosszú sorokba rendeződnek magasan az égen. Mikor ezek a pamacsok sorokba rendeződnek, a felhőnek egy hullámzó megjelenést adnak, mely hasonlít egy halpikkelyhez és megkülönbözteti a cirrocumulust a cirrustól, vagy a cirrostratustól.] chmura kłębiasto-warstwowa (zob. stratocumulus) – Stratocumulus (alacsony gomolyos rétegfelhő) (Sc) [Szürkék, sötét árnyékkal és vastag rétegben terülnek szét. Nem hullik belőlük eső. Gyakran alakulnak ki zivatar után.] chmura kurzu – porfelhő, porfelleg chmura piasku – homokfelhő chmura pierzasta (zob. cirrus) – cirrus-felhő; Cirrus (pehelyfelhő) (Ci) [A cirrus felhők göndörösek, tollszerûek, gyakran az első felhők, melyek megjelennek a tiszta, kék égen. Alakjuk és mozgásuk jelezheti a nagymagasságú szelek erősségét, és irányát. Ilyen felhőkből nem származik eső, vagy hó a felszínen.] chmura pierzasto-warstwowa – fátyolfelhő chmura pyłu – porfelhő, porfelleg chmura się oberwała – zuhog a zápor, felhőszakadás van chmura słońce zaćmiła – a felhő elhomálosította a napot chmura smutku na czole – arca elborul v. elborult; a szomorúság felhője homlokára száll v. szállt chmura śniegowa – hófelhő Copyright © 2006-2016 SAMORZĄD NARODOWOŚCI POLSKIEJ W 17-TEJ DZIELNICY BUDAPESZTU Wydanie poprawione i rozszerzone Polsko Węgierska Encyklopedia 821 chmura średnia kłębiasta (zob. altocumulus) Altocumulus (párnafelhő) (Ac) [Ezek a felhők fehérek, szürkék, vagy szürkésfehérek. Dagadt, rojtos buborékokhoz hasonlítanak, amik hosszú sorokban vannak. Alsó részük általában sötét, árnyékban van.] chmura średnia warstwowa (zob. altostratus) Altostratus (lepelfelhő) (As) [Az altostratus felhőket vízcseppek és jégkristályok alkotják. Beborítják a teljes eget egy terület fölött, melynek kiterjedése általában több száz négyzetkilométer is lehet. Habár az altostratus felhőkből nagyon kis csapadékot hullik, gyakran jelzik a növekvő és valószínû csapadékot.] chmura warstwowa deszczowa (zob. nimbostratus) – Nimbostratus (réteges esőfelhő) (Ns) [Az ilyen felhők sötétszürke, nedves kinézetû réteget alakítanak ki, kapcsolatban vannak hulló esővel, vagy hóval. Tekinthetjük őket középszintû felhőknek is, mivel vastagságuk 3000 méter is lehet. Teljesen elfedik a Napot.] chmura warstwowa (zob. stratus) – Stratus (alacsony rétegfelhő) (St) [A stratus felhők alacsony réteget alakítanak ki, ami, mint egy takaró befedi az eget. Vízszintesen fejlődnek, szemben a függőlegesen fejlődő cumulus felhőkkel. Néhány méterre a földtől is képesek kialakulni. Sőt, a talajon lévő stratus felhő nem más, mint köd.] chmura warstwowo-pierzasta (zob. cirrostratus) – Cirrostratus (fátyolfelhő) (Cs) [Ezek közel áttetsző felhők 6 km feletti magasságban. Cirrostratus felhők olyan vékonyak, hogy a Nap és a Hold rajta keresztül tisztán látható. Mikor a Nap és a Hold fénye áthalad a cirrostratus jégkristályain, a fényt eltéríti, olyan módon, hogy Nap-, vagy Holdudvar alakulhat ki (halo jelenség). Cirrostratus felhők gyakran jeleznek közeli csapadékeseményt.] chmura zasłoni słońce – a felhő eltakarja a napot chmura zasłoniła księżyc – a felhő eltakarta a holdat chmurka, chmureczka, chmurzysko – felhőcske, kis felhő chmurki pierzaste – bárányfelhők chmurnie, chmurno – felhősen, borúsan chmurność – felhősség; komorság, ború chmurowy, -a, -e – felhő-, felhős chmurny, -a, -e [1. pokryty chmurami; 2. sprawiający posępne wrażenie; 3. będący wyrazem czyjegoś smutku; 4. groźny; 5. wzniosły] – felhős, elborult, borús chmurne niebo – felhős ég; borús ég - Wersja 01 01 2017 chmury [obserwowane w atmosferze, skupiska kondensatów pary wodnej (kropli lub kryształków). Ochładzanie zmniejsza zdolność powietrza do zatrzymywania pary wodnej. Ochładzanie do temperatury punktu rosy powoduje nasycenie pary wodnej (saturację), dalsze ochładzanie wywołuje przesycenie i kondensację. Kondensacja i parowanie (w przypadku chmur wodnych) oraz depozycja i sublimacja (w przypadku chmur lodowych) zachodzą w atmosferze na chmurowych lub lodowych jądrach (zarodkach) nukleacji.] – felhő [a légkörben lebegő apró vízcseppek és/vagy jégkristályok halmaza. A talaj közelében lévő formája a köd.]; felhőzet chmury nad Europą – viharfelhők Európa felett chmury niskie [chmury znajdujące się na wysokości do 2000 m] – alacsony v. alsó felhőzet chmury pierzaste – bárányfelhő chmury przeciągają – a felhők átvonulnak chmury przesuwają się na zachód – a felhők nyugatra vonulnak chmury wysokie [chmury znajdujące się na wysokości od 7000 do 15000 m] – magas felhőzet (7000-15000 m között) chmury się kłębią – a felhők gomolyognak v. tornyosulnak chmury się piętrzą – felhők tornyosulnak chmury się rozchodzą – szétoszlanak a felhők chmury się zbierają – felhők gyülekeznek chmurzenie się – felhősödés, beborulás, elsötétülés chmurzyć [1. pokrywać chmurami; 2. czynić posępnym] – felhőbe takarni, felhővel eltakarni; borulni, beborulni; komorulni, elkomorulni; borulni, elborulni chmurzyć czoło – (átv.) homlokát ráncolja chmurzyć się [1. pokrywać się chmurami; 2. stawać się posępnym] – felhősödni; elsötétedni, elborulni; komorulni, elkomorulni; borulni, elborulni chmurzyć się na kogoś – duzzogni vkire chnet [za niedługo, niebawem] – [Słowniczek języka śląskiego] hamarosan, nemsokára, rövidesen, majd chobot [dawniej: 1. sandał ze skrzydełkami; 2. rozszerzenie nogawki spodni lub rękawa; 3. w liczbie mnogiej: bufiaste spodnie zgodne z modą XVI-XVII wieku] – (dawno) szárnyas szandál v. cipő; ruhabővítés; buggyos nadrág chobotnia [jest starą nazwą sieci rybackiej, przy upustach zastawianej] – (dawno) halászháló típus a halastó lefolyásánál Copyright © 2006-2016 SAMORZĄD NARODOWOŚCI POLSKIEJ W 17-TEJ DZIELNICY BUDAPESZTU Wydanie poprawione i rozszerzone Polsko Węgierska Encyklopedia 822 choboty, czoboty [1. buty safianowe z wielkiemi cholewami i śpiczastymi nosami. W innych językach słowiańskich chobot znaczy koniec, klin, cypel lub ogon, a nie obuwie. 2.charakterystyczne dla drugiej połowy XVI wieku szerokie spodnie do kolan, podobne do marynałów. Grubo podwatowane i usztywniane dla utrzymania fasonu. Często szyte z kosztownych tkanin lub rzezane wzorzyście. W Polsce popularne do początków wieku XVII. 3. Według Encyklopedii Staropolskiej Glogera – safianowe buty, bardzo kosztowne, z dużymi cholewami i spiczastymi noskami.] – (dawno) magasszárú, spicces orrú szattyánbőr cipő choc (fr., med.) – (fr., ang.) choc; összeütközés, ütés, támadás; (orvostan) szervek működésének zavara mechanikus v. lelki behatás következtében (traumatikus ideg choc) chochelka – merőkanalacska; kis merőkanál chochla (1. łyżka wazowa; 2. (dawno) (z niem. hohlen – holować) jest u rybaków naszych nazwą oskrobanej gładko tyczki, żerdzi, długiej laski, uwiązanej na powrozie u skrzydła niewodu i służącej do posuwania go, t. j. holowania pod lodem w czasie zimowego połowu, czyli „zaciągania toni”.) – merőkanál, merítőkanál; nagykanál; (dawno) halászeszköz (rúd, pózna) chochlik [1. złośliwy lub psotny duszek; 2. figlarny błysk w oczach] – manó, kobold, villő chochlik drukąrski (zwany też diabełkiem, trantiputlem lub szwambułem) [potoczna nazwa błędu w druku, przeoczonego w trakcie korekty (lub kolejnych korekt), odkrytego dopiero w gotowej publikacji poligraficznej. Poważniejsze chochliki drukarskie wymagają sprostowań; do książek dołącza się erraty.] – (tréfás) a szedőszekrény ördöge; szarvashiba (nyomdai), sajtóhiba chochoł [1. słomiane okrycie drzewek i krzewów ogrodowych na zimę; 2. snopek okrywający od góry zestawione snopy zboża lub ul dla ochrony przed deszczem; 3. zob. desman; 4. wierzchołek kończatookrągły, czub sterczący np. na głowie, na brogu; 5. czub na głowie, typowa niegdyś polska fryzura szlachecka, noszona zarówno przez mężczyzn, jak i kobiety] – zsúp, tetőkonty; madárijesztő, szalmabábú, szalmaköteg; konty, búb, bóbita; (állat) hangyász - Wersja 01 01 2017 chochoł chociaż, choć [I. spójnik przyłączający do zdania nadrzędnego zdanie podrzędne, z którego treści można wyprowadzić sąd przeciwstawny względem tego, o czym mowa w zdaniu nadrzędnym; — II. partykuła komunikująca o minimalnym ograniczeniu zakresu czegoś, np. Posadź tam chociaż dwa drzewa] – bár, ámbár, ámbátor; habár, holott, noha, ám, jóllehet; ugyan; (przynajmniej) legalább, legalábbis chociaż bieda, to hoc! – [noga szegénység van, gyere!] szegények vagyunk, de jól élünk chociaż mój ojciec jest wesoły i często uśmiecha się, ale widać, że jest trochę niezdrowy – bár apám magas, és gyakran mosolyog, de látni, hogy egy kicsit nem egészséges (nem teljesen egészséges) chociaż tramwaj był zapełniony, było jednak jeszcze dość luzu – habár a villamoson sokan voltak, volt még elég üres hely chociażby, choćby [I. 1. spójnik komunikujący, iż nie ma możliwości przeciwdziałania temu, o czym mowa w zdaniu nadrzędnym; 2. spójnik wyrażający obojętność wobec wyboru, jaki przed kimś stoi; — II. 1. zob. II chociaż; 2. partykuła komunikująca, że wyrażenie, do którego się odnosi, charakteryzuje jeden z możliwych przykładów tego, o czym mowa w zdaniu, np. Porozmawiajmy choćby o turystyce górskiej.]– bárcsak; habár, bárha; még ha; ha még; még akkor is; ha, (przynajmniej) legalább; ha legalábbis Chocimska rocznica [Zwycięstwo Karola Chodkiewicza, odniesione nad potęgą sułtana Osmana w dniu 10 października 1621 r. pod Chocimem, było tak radosnym wypadkiem dla świata chrześcjańskiego.] – Chocim-i évforduló (1621. október 10.) [október 9-én a lengyel hadak elhárítják a törökök második támadását Chocim alatt. Petro Szagajdacsnij kozák hetman és Jan Karol Chodkiewicz litván hetman is elesik.] choć – noha; ámbár; jóllehet; ugyan choć goły, ale wesoły – szegénysége ellenére is jókedvű; szegény, de vidám choć się lunie, to kapnie – ha nem csurran, csöppen choć trochę – legalább egy kicsit Copyright © 2006-2016 SAMORZĄD NARODOWOŚCI POLSKIEJ W 17-TEJ DZIELNICY BUDAPESZTU Wydanie poprawione i rozszerzone Polsko Węgierska Encyklopedia choćby lew, to dostoję! – ha még akkora fenevad is, a helyemen maradok choćby też – még ha … is, sőt ha … is Choćbyś naturę widłami wypędzał, ona i tak powróci. – Naturam expellas furca, tamen usque recurret; Még ha a természetet villával űzöd is, ő ugyanúgy visszatér. (Horatius) [a természet visszatér, ha vasvillával űzöd is el; Horatius epistoláiból (I. 10, 24) vett idézet; jó magyarul: a botból beretva sohasem lesz.] chodaczek – bocskorocska; facipőcske chodaczkowy, -a, -e – bocskoros 823 chodaki chodak, chodaki [1. but ortopedyczny bez pięty, na podeszwach z drewna i na podwyższonym obcasie; 2. daw. lichy, prymitywny but; 3. rodzaj taniego i prostego obuwia używanego przez chłopów i biedotę. Wyrabiane były ze skóry lub kory lipowej. Chodakami nazywa się również buty ortopedyczne na podwyższonym obcasie i twardej drewnianej podeszwie, pozbawione pięty. 4. staropolskie drewniaki, czyli prymitywne obuwie z kory lipowej albo najtańszej nie wyprawianej skóry] – bocskor; háncscipő; fasaru, fapapucs, facipő, faszandál; ócska cipő, klumpa Chodkiewiczowa Anna Alojza (1600 - †27 stycznia 1654 umarła) [należy do świetnych legendowych postaci matron polskich; hetmanowa wielka litewska] – (dawno) CHODKIEWICZOWA Anna Aloiza (lengyel matrona) chodliwy, -a, -e [pot. cieszący się dużym popytem] – menő, népszerű, keresett (árucikkek, könyvek) chodniczek – járdácska, vájatocska; kis futószőny chodnik [1. miejsce przeznaczone dla ruchu pieszego; trotuar; 2. wąski dywanik podłogowy; długi, wąski dywanik; 3. korytarz górniczy; 4. kanaliki drążone w miąższu roślin przez owady; 5. część ulicy przeznaczona dla ruchu pieszego; 6. przejście, dróżka; 7. kanalik drążony przez owady w korze drzew; 8. poziome wyrobisko korytarzowe w złożu kopalnym] – (trotuar) járda; gyalogjáró; (górn) vágat, vájat; táró, tárna; folyosó; - Wersja 01 01 2017 (dywanik) futószőnyeg, háziszőnyeg; járat (fában, üregben) chodnik betonowy – betonjárda chodnik denny – fenékjárat chodnik drewniany – fajárda, deszkapalló, járópalló chodnik kokosowy – kókusz-szőnyeg chodnik kopalniany – bányafolyosó, bányatáró chodnik minowy – aknafolyosó chodnik odbudowy – fejtési táró, fejtési pászta chodnik odkrywkowy – feltárási táró, feltáró vájat chodnik płócienny – rongyszőnyeg chodnik podkładowy – rétegtáró, rétegfolyosó chodnik podkopowy – aknafolyosó chodnik pzodkowy – faltáró chodnik skalny – sziklafolyosó chodnik wrębowy – vájótáró, vájófolyosó chodnik zabierkowy – fejtési táró, fejtési pászta chodnikowy, -a, -e – járda-, folyosó-, táróChodorlahomer, Kedorlahomer (garstka snopków) [1. postać biblijna ukazana w 14 rozdziale Księgi Rodzaju, król Elamu. 2. król Elamu, współczesny Abrahama (około 1920 r. przed Chrystusem). W czasie wojny między królami porwał Lota wraz z niektórymi jego przynależnościami. Abraham ścigał go i odebrał mu te rzeczy. Nie jest jednak pewne jak Kedorlahomer zginął.] – Khédorlaomer, Élám királya (1 Móz 14,1) chodowla [zob. hodowla] – tenyészet chodowla pstraga – pisztrángtenyészet chodowla psów – kutyatenyészet chodzący, -a, -e – járó, menő; jövő-menő; élőchodząca encyklopedia [osoba bardzo inteligentna, posiadająca dużą wiedzę z wielu dziedzin] – (átv.) élőlexikon v. élő lexikon; kétlábú lexikon chodząca cnota – két lábon járó erény; a megtestesült erény chodząca kronika – (élő) két lábon járó történelem chodząca piękność – megtestesült szépség chodząca powaga – (tréf.) két lábon járó komolyság; rendkívül komoly ember chodzenie – járás, járkálás, menés, jövés-menés chodzenie do teatru – színházlátogatás chodzenie śladmi – nyomkövetés chodzenie tam i nazad – fel-alá járkálás chodzenie za czym – utánjárás, utánajárás; járkálsá vmi után chodzić [chodzę, chodzisz, chodzi, chodzimy, chodzicie, chodzą; chodziłem, chodziłam; będę chodził, będę chodziła] [1. przenosić się z miejsca na miejsce, stawiając kroki; 2. uczęszczać gdzieś systematycznie; Copyright © 2006-2016 SAMORZĄD NARODOWOŚCI POLSKIEJ W 17-TEJ DZIELNICY BUDAPESZTU Wydanie poprawione i rozszerzone Polsko Węgierska Encyklopedia 824 3. często gdzieś bywać; 4. pot. o środkach lokomocji: kursować; 5. pot. o urządzeniach: funkcjonować; 6. pot. ulegać wstrząsom; 7. pot. być w obiegu; 8. przenosić się z miejsca na miejsce za pomocą wodnych środków transportu] – járni, járkálni, menni; járni-kelni, jönnimenni, gyalogolni; sétálgatni; futkosni, menni, talpalni (folyamatos; gyakorító különböző irányba) [zegarek dobrze chodzi: jól jár az óra, chodzą wieści: híre jár, olyan hírek járnak; o co chodzi: miről van szó?]; (uczęszczać) járni, látogatni; (koło + B.) foglalkozik (vmivel) [umie chodzić koło swoich spraw: ért ügyeinek intézéséhez] chodzą, jakby ich kto powarzył – olyanok, mint akiket leforráztak chodzą, koło niego na palcach – lábujjhegyen járnak körülötte; (átv.) mindenki körülötte táncol chodzą pogłoski – híre jár v. hírek járnak; olyan hírek keringenek chodzą słuchy a. wieści – hírlik chodzę do filharmonii – filharmóniába járok chodzę do galerii – galériába járok chodzę do kina – moziba járok chodzę do klubu – klubba járok chodzę do parku – parkba járok chodzę do stadion – stadionba járok chodzę do teatru – színházba járok chodzę na dyskotekę – diszkóba járok chodzę na filmy – filmekre járok chodzę na koncerty – koncertekre járok chodzę na mecz – meccsre járok v. megyek chodzę na spacery – sétára járok, sétálni megyek chodzę na sztuki – előadásokra járok chodzę na wystawy – kiállításokra járok chodzę spać póżno – későn megyek aludni chodzę wokoło domu – a ház körül járok chodzi do szkoły – iskolába jár chodzi głównie, o to, żeby – arról van főleg szó, hogy… chodzi jak bez głowy – tétován jár-kel chodzi jak na łyżwach – siklik, mint a korcsolyán chodzi jak nieżywy – alig vonszolja magát, alig él chodzi, jak struty – lógó orral v. csüggedten járkel v. jön-megy chodzi, jak sum – úgy jár, mint az alvajáró; hallgatagon, elgondolkodva jár chodzi jak w kieracie – rájött a bolondóra, megkergült chodzi jakby kij połknął [(ktoś) chodzi jakby kij połknął] – peckesen jár chodzi mi o pokój słoneczny i cichy – egy napos, csendes szoba érdekel - Wersja 01 01 2017 chodzi na czworkach – négykézláb jár chodzi o jego szczęście – a boldogsága forog kockán chodzi o jego życie – az életéről van szó chodzi o moje szczęście – a boldogságom forog kockán chodzi o to, aby… – arról van szó, hogy… chodzi o to, czy…: az a kérdés, hogy… chodzi o to, że… – a helyzet az, hogy… chodzi oberwany jak żebrak – rongyosan jár, mint egy koldús chodzi po słońcu – napon v. napsütésben járni chodzi za mną jak cień – követ, mint az árnyék chodzić bez portek – nadrág nélkül járni; (átv.) nincs semmije chodzić boso a. na bosaka – (cipő nélkül) mezítláb járni chodzić do Canossy; chodzić w Canossie – Canossát járni; megalázkodni, bocsánatot kérni, vezekelni (Canossa olasz várban alázkodott meg IV. Henrik német császár VII. Gergely pápa előtt) chodzić do czwartej klasy – a negyedikbe (osztályba) jár chodzić do dentysty – fogorvoshoz jár chodzić do figury – felöltő nélkül járni chodzić do handlówki – kereskedelmibe járni chodzić do kosmetyczki – kozmetikushoz járni chodzić do kościoła – templomba járni chodzić do prośbie [prosić o jałmużnę, żebrać] – kéregetni chodzić do przedszkola – óvodába járni chodzić (do siebie) – összejárni (vkivel) chodzić do szkoły – iskolába járni; végzi az iskolát chodzić do szkoły podstawowej – általános iskolába járni chodzić do szkoły średniej – középiskolába járni chodzić do szkoły w kratkę – (átv.) rendszertelenül járni az iskolába chodzić do świetlicy – napközibe járni chodzić do teatru – színházba járni chodzić do trzeciej klasy – harmadik osztályba járni chodzić do tyłu – hátrafelé járni chodzić do żłobka – bölcsödébe járni chodzić gromadami – tömegesen v. seregestül járni chodzić jak błędna owca – ténfereg, mint a kerge birka v. mint a gazdátlan kutya chodzić, jak na sznurze – engedelmesen, szófogadóan viselkedni, teljesíteni vkinek minden kívánságát chodzić jak w deptaku – (átv.) pihenés nélkül, szüntelenül járni Copyright © 2006-2016 SAMORZĄD NARODOWOŚCI POLSKIEJ W 17-TEJ DZIELNICY BUDAPESZTU Wydanie poprawione i rozszerzone Polsko Węgierska Encyklopedia 825 chodzić jak w jarzmie – lomhán baktatni chodzić koło + B. [zabiegać, dreptać, czynić starania, załatwiać] – utána járni (vminek), fáradozni (vmi érdekében); lépéseket tenni chodzić koło czego – járni vmi körül, körül járni vmit; foglalkozni vmivel, érdeklődni vmi iránt chodzić koło kogo – járni vki körül chodzić koło swego interesu – mindig a saját érdekeit szemelőtt tartva cselekszik; üzletelni chodzić komu po piętach – (átv.) nyomában járni vkinek; üldözni vkit; sarkában lenni vkinek chodzić krętymi drogami; chodzić krętymi ścieżkami [wybierać niekoniecznie proste rozwiązania sytuacji] – görbe utakon járni; titkos utakon járni chodzić na bosaka – mezítláb járni chodzić na czubkach palców – lábujjhegyen járni chodzić na czworakach – négykézláb járni v. mászni chodzić na dniówkę – napszámba járni chodzić na komplety – különórákra járni chodzić na kulach – mankón járni chodzić na kursa, chodzić na kursy – tanfolyamra járni chodzić na nagusa – pucéran, meztelenül járkálni chodzić na palcach – lábujjhegyen járni chodzić na posługi – takarítani járni chodzić na prawo – jogot tanul chodzić na przyrodę – természettudományi karra járni; természettudomány szakos chodzić na rękach – kézenállásba menni chodzić na rynek – piacra menni chodzić na rzęsach – (átv.) (részegen) mulatni, duhajkodni, vidulni chodzić na spacer – sétálni chodzić na treningi – edzésekre járni chodzić na wagary – kerüli az iskolát; iskolát kerülni; csavarogni, tekeregni chodzić na wykłady – előadásokra járni; látogatja az előadásokat chodzić na wykłady prawa – a jogi kar előadásaira v. óráira járni chodzić o kulach – mankón v. mankóval járni chodzić o lasce – bottal v. botra támaszkodva járni (beteg v. öreg) chodzić od domu do domu – házról-házra járni; házalni chodzić od drzwi do drzwi – ajtóról-ajtóra (házrólházra) járni; házalni chodzić około czego – (átv.) foglalkozni vmivel chodzić około sprawy – ügyet intézni, ügyben eljárni chodzić okrakiem – négykézláb járni v. mászni - Wersja 01 01 2017 chodzić piechotą – gyalog járni; gyalogszerrel v. gyalogosan járni chodzić pieszo – gyalog járni, gyalogolni; talpalni chodzić po ulicach – járni az utcákat (járja az utcákat) chodzić po górach – hegyet mászni chodzić po jałmużnie – alamizsna után járni, kéregetni chodzić po kominkad – potyaleső chodzić po kweście – adománygyűjtésre indulni, könyöradományokat gyűjteni; szuplikálkni chodzić po lesie – erdőben járkálni chodzić po linie – kötélen járni v. táncolni chodzić po ogrodzie – a kertben sétálni, a kertben járni chodzić po pokoju – többször v. gyakran végigmenni a szobán chodzić po proszonym, chodzić po prośbe – koldulni, kéregetni, koldulni járni chodzić po proszonym chlebie – kölcsönkenyéren élni, koldulni chodzić po prośbie – koldulni, kéregetni chodzić po sklepach – üzleteket járni chodzić po ulicach – járja az utcákat; járni az utcákon chodzić po wodzie [dokonywać rzeczy niemożliwych (Mk 6,47): Wieczór zapadł, łódź była na środku jeziora, a On sam jeden na lądzie. 48 Widząc, jak się trudzili przy wiosłowaniu, bo wiatr był im przeciwny, około czwartej straży nocnej przyszedł do nich, krocząc po jeziorze, i chciał ich minąć.] – vízen járni; lehetetlenséget véghezvinni, lehetetlen dolgot művelni chodzić po ziemi – (átv.) két lábbal járni a földön; nem elrugaszkodni a földtől chodzić po żebranym chlebie – koldúskenyéren élni chodzić po żebrach – koldulni chodzić samopas – egyedül kószálni, ténferegni chodzić spać – aludni megy chodzić swoimi drogami – görbe v. titkos utakon járni; saját utakat járni chodzić (o co) – szó van (vmiről) [o co chodzi? miről van szó?; nie o to chodzi: nem erről van szó] chodzić, paść się stadami – csordában járni legelni chodzić tam – odajárni chodzić w aksamitach – bársonyt viselni, bársonyban járni chodzić w czerni – feketében járni, fekete ruhában járni; gyászban, gyászruhában járni chodzić w czym – hordani vmit; vmiben járni Copyright © 2006-2016 SAMORZĄD NARODOWOŚCI POLSKIEJ W 17-TEJ DZIELNICY BUDAPESZTU Wydanie poprawione i rozszerzone Polsko Węgierska Encyklopedia 826 chodzić w futrze – prémben, szőrmében járni, prémet, szőrmét hordani v. viselni chodzić w gałganach – rongyokban, rongyosan járni chodzić w łachmanach – rongyokban, toprongyosan járni chodzić w niemodnych ciuchach – ócska v. ódivatú ruhákban v. cuccokban járni chodzić w niemodnych ubraniach – ódivatú ruhákban járni chodzić w płaszczu – felöltőben járni chodzić w starych szatach – régi rongyokban járni chodzić w żałobie – gyászolni, feketében járni, gyászruhát hordani chodzić we fraku – frakkot hordani v. viselni; frakkban járni chodzić własnymi drogami – a maga útját járja chodzić z brzuchem – hasas, teherben van chodzić z gołą głową – hajadonfőve v. hajadonfőtt járni chodzić z gołymi nogami – (zokni nélkül) mezítláb játni chodzić z jasełkami – betlehemezni, betlehemes chodzić z kimś – együtt jár vkivel, járni vkivel; udvarolni vkinek chodzić z laską – bottal járni (díszként hordani) chodzić z obnażoną głową – hajadonfővel, fedetlen fővel járni chodzić z odkrytą głową – fedetlen fővel v. hajadonfővel járni chodzić z pokorą – sompolyogni chodzić z powrotem – visszajárni chodzić z tacką – tényérozni, adományt gyűjteni chodzić z talerzem – tányérozni chodzić za czyją sprawą – vkinek az érdekében v. ügyében eljárni chodzić (za czym) – jár (vmi után); utána jár (vminek) chodzić za interesami – üzletek után járni chodzić za kim – vki után járni; követni vkit; nyomában járni vkinek chodzić za swoimi sprawami – a dolga után jár chodzić za swymi interesami – (átv.) ügyei után járni, ügyeit intézni chodziłem do liceum – gimnáziumba jártam chodziłem do szkoły – iskolába jártam chodziłem do szkoły średniej (fachowej), gdzie uczyłem się budownictwa kolejowego – középiskolába jártam, ahol vasútépítést tanultam chodziły wieści pomiędzy prostotą (Mickiewicz) – az a hír járta az emberek között chodź! chodźmy! chodźcie! – gyere! gyerünk! gyertek! chodź do domu! – gyere haza! - Wersja 01 01 2017 chodź moje ukochanie! – gyere, kedvesem! én gyönyörűségem! chodź stara! – gyere öreg (nőnek)! gyerünk anyjuk! chodź stary! – gyere öreg! (férfinak) chodź tu! – gyere ide! chodź tu, moje złotko! – gyere ide aranyom v. aranyvirágom! chodź, ty słoniu! – gyere, te lajhár! chodź z nami! – tarts velünk! chodźcie bliżej! – gyertek közelebb! chodźmy do chałupy – (tréfás) menjünk haza chodźmy do dyskotekę – menjünk el egy diszkóba chodźmy do foyer (do bufetu, do cukierni, do kawiarni, do palarni, do teatru) – menjünk az előcsarnokba (büfébe, cukrászdába, kávéházba, dohányzóba, színházba) chodźmy do jakiejś restauracji na obiad – gyerünk el egy ebédlőbe ebédelni chodźmy do kina! – menjünk moziba! chodźmy do przechowalni bagaży! – menjünk a csomagmegőrzőbe? chodźmy do restauracji na obiad – menjünk az étterembe ebédelni chodźmy dziś do teatru – menjünk ma színházba chodźmy na dansing (na łódki, na lody, na specer, na wycieczkę, na żaglówkę) – menjünk táncolni (csónakázni, fagyizni, sétálni, kirándulni, úszni) chodźmy na grzyby! – menjünk gombászni! chodźmy na sztukę Mrożka – nézzünk meg egy Mrożek darabot chodźmy pieszo, oglądnijmy wystawy – gyerünk gyalog, nézegessük a kirakatokat. chodźmy przejechać się autem – menjünk autózni chodźmy stąd! – menjünk innen! chodźże; chodźże już... – gyere már; jöjj hát! choina [1. drzewo iglaste; 2. ścięta gałąź albo gałęzie drzew iglastych; 3. młody, karłowaty las sosnowy; 4. drzewo iglaste rosnące w Ameryce Północnej i w Azji], chojak [pot. sosna, świerk] – fenyő, fenyőfa, erdei fenyő; kis fenyőerdő, kis fenyves Choina kanadyjska (Tsuga canadensis L.) ]gatunek drzewa iglastego z rodziny sosnowatych. Pochodzi z lasów Ameryki Północnej. Zasięg występowania obejmuje północno-wschodnią Minnesotę, od Quebec do Nowej Szkocji i na południe do Appalachów. Dobrze toleruje miejsca zacienione i osiąga wiek nawet do 400 lat.] – Kanadai hemlokfenyő (Tsuga canadensis) Copyright © 2006-2016 SAMORZĄD NARODOWOŚCI POLSKIEJ W 17-TEJ DZIELNICY BUDAPESZTU Wydanie poprawione i rozszerzone Polsko Węgierska Encyklopedia Kanadai hemlokfenyő (Tsuga canadensis) 827 Choina zachodnia (Tsuga heterophylla) [jest drzewem pochodzącym z Ameryki Północnej] - Nyugati hemlokfenyő (Tsuga heterophylla) [Észak-Amerika nyugati, észak-nyugati partjairól származik.] Choina zachodnia (Tsuga heterophylla) choinka [1. drzewko iglaste; 2. ścięte drzewko iglaste lub wykonane z tworzyw sztucznych, przystrajane na okres świąt Bożego Narodzenia; 3. zabawa urządzana dla dzieci w okresie Bożego Narodzenia lub Nowego Roku] – fiatal fenyő, fenyőfácska; karácsonyfa choinkowy, -a, -e – karácsonyfa- (ubrać choinkę: karácsonyfát díszíteni) [ozdoba choinkowa: karácsonyfadísz] choinowy, -a, -e – fenyőchojracki, -a, -ie – merész, elszánt, vakmerő chojractwo – merészség, elszántság, vakmerőség chojrak [pot. człowiek zuchwały, popisujący się odwagą] – merész, elszánt, vakmerő, „fenegyerek” cholera [1. ostra, epidemiczna choroba zakaźna; 2. pot. wyzwisko lub przekleństwo] – (gör.) kolera; (orvosi) a kommabacilus által okozott, szüntelen hányással és hasmenéssel járó (gyakran halálos) ragályos betegség; (átv.) fene; baj, gond, szerencsétlenség cholera! – a fene egye meg! Cholera jasna! – a fene egye meg! a fenébe! a francba is! az istenfáját! az istenit! - Wersja 01 01 2017 cholecystitis (zapalenie pęcherzyka żółciowego) – (gör.) cholecystitis; epehólyag-gyulladás choledohus – (gör.) choledohus; epevezeték cholerycznie, cholernie – vérmesen, kolerikusan; átkozott, átkozottul, fene, fenemód (jest cholerycznie zimno: fene hideg van) choleryczny, -a, -e [1. związany z cholerą lub chorymi na cholerę; 2. skłonny do gwałtownych reakcji; 3. pot. bardzo zły] – (gör.) cholerikus, kolerikus, ingerlékeny, heves vérmérsékletű; vérmes; indulatos, haragos, lobbanékony; kolerás choleryk [1. człowiek o wybuchowym temperamencie; 2. człowiek chory na cholerę] – kolerikus, indulatos ember, vérmes ember, vérmes természet choleryczka – kolerikus, indulatos ember, vérmes nő choleryna (zob. salmonelloza) – (gör.) kólika; hascsikarás, hasfájás, hasgörcs cholesterol [1. składnik wszystkich komórek i cieczy w organizmie; 2. w ścisłym znaczeniu to organiczny związek chemiczny, alkohol z grupy steroidów. Jego pochodne występują w błonie każdej komórki zwierzęcej, działając na nią stabilizująco i decydując o wielu jej własnościach. Jest także prekursorem licznych ważnych steroidów takich jak kwasy żółciowe czy hormony steroidowe. 3. organiczny związek chemiczny, lipid z grupy steroidów zaliczany także do alkoholi. Jego pochodne występują w błonie każdej komórki zwierzęcej, działając na nią stabilizująco i decydując o wielu jej własnościach. Jest także prekursorem licznych ważnych steroidów takich jak kwasy żółciowe czy hormony steroidowe.] – cholesterin, koleszterin (C27H46O) [1. az ember és a magasabb rendű állatok szöveteiben megtalálható lipoid (összetett lipid) szteránvázas telítetlen alkohol; 2. szteránvázas vegyület, amely minden emberi és állati sejtben megtalálható. Különösen nagy mennyiségben fordul elő egyes szervekben, pl.: a mellékvesében, idegrendszerben. A koleszterint a szervezet a májban állítja elő és a sejthártyák felépítésében van fontos szerepe, sokféle hormon szintézisének kiindulási anyaga.] cholesterolowy, -a, -e – cholesterin-, koleszterincholesteryna [przestarzała nazwa cholesterolu] – (gör.) cholesterin, koleszterin; szénvegyület állati zsírokban és az epében is; a protoplazma egyik alkotóanyaga cholewa, cholewy [1. część buta okrywająca łydkę; 2. okrycie skórzane goleni od kostki ku kolanom, będące górną częścią butów. Cholewy należały do stroju u panów, Copyright © 2006-2016 SAMORZĄD NARODOWOŚCI POLSKIEJ W 17-TEJ DZIELNICY BUDAPESZTU Wydanie poprawione i rozszerzone Polsko Węgierska Encyklopedia 828 którzy nosili buty safjanowe czerwone, żółte, zielone, szafranowe i t. p., mając barwy stale używane. 3. górna cześć buta okrywająca łydkę. Stosowana w kozakach i kaloszach, może mieć różną długość i kształt. Zwykle kończy się przed kolanem lub w połowie łydki. Istnieją również buty z dłuższymi cholewami, niekiedy dochodzącymi aż do krocza – takie np. stosowane są przez wędkarzy], cholewka – csizma, cipőszár; csizmaszár cholewka – kiscsizma, csizmácska cholewkarstwo – csizmadia mesterség cholewkarz [rzemieślnik wyrabiający cholewki] – csizmadia chołodziec (reg.; zob. chłodnik w zn. 1.) – hideg céklaleves (jegelt tejfellel) chołota – csürhe chomage (bezrobocie) – (fr.) chomage; munkanélküliség chomątko [1. małe chomąto; 2. metalowy pierścień usztywniający pętlę na końcu liny; 3. kabłąk ze sworzniem śrubowym i nakrętką, stosowany do łączenia elementów] – kapocs chomąto [1. część uprzęży w kształcie owalnej ramy zakładanej koniowi na szyję; 2. to, co ogranicza czyjąś swobodę; 3. Chomąt, chomąto, wyraz starożytny polski, z małemi zmianami znany i sąsiednim ludom słowiańskim. Litwini dawni wzięli chomąt i jego nazwę od Polaków, przekształciwszy chomąto na kamantai. Chomąta bywały zawsze skórzane, słomą lub włosiem wypchane, kleszczami drewnianymi ściągnięte, żeby koń całym karkiem mógł ciągnąć.] – hám, hámiga, nyakló chomątowy, -a, -e [przymiotnik od: chomąto] – hámchomer, czyli kor [1. miara pojemności, równa około 364 litrom (według przekładu Mengego), 450 litrom (wg Biblii Tysiąclecia); 2. miara pojemności dla ciał sypkich i płynów, równa około 450 litrom] – homer (bibliai űrmérték, kb. 4,5 hl) chomik [1. gryzoń z dużymi torbami policzkowymi, w których przenosi do nory zapasy ziarna na zimę; 2. człowiek gromadzący zbędne zapasy] – hörcsög; (átv.) halmozó chomiki (Cricetinae) – podrodzina gryzoni z rodziny chomikowatych, w szczególności: o chomik bałkański (Cricetulus migratorius) – pochodzący z Europy gatunek chomika o chomik Campbella (Phodopus campbelli) – krótkoogonowy chomik karłowaty - Wersja 01 01 2017 o chomik chiński, chiński chomik pręgowany o o o o o o (Cricetulus griseus) – gatunek karłowatego chomika chomik dżungarski (Phodopus sungorus) – gatunek karłowatego chomika chomik europejski (Cricetus cricetus) – największy gatunek chomika chomik Roborowskiego (Phodopus roborovskii) – najmniejszy przedstawiciel chomików karłowatych chomik stepowy (Cricetulus barabensis) – gatunek chomika karłowatego chomik syryjski (Mesocricetus auratus) – gatunek dziko żyjącego chomika chomik turecki (Mesocricetus brandti) – gryzoń z rodziny chomikowatych, spokrewniony z chomikiem syryjskim Chomik europejski (Cricetus cricetus) [gatunek gryzonia z rodziny chomikowatych, największy gatunek chomika, jedyny przedstawiciel rodzaju Cricetus.] – mezei hörcsög (Cricetus cricetus) [az emlősök Mammalia) osztályába a rágcsálók (Rodentia) rendjébe és a hörcsögformák (Cricetinae) alcsaládjába tartozó faj. Egyes rendszerekben a hörcsögfélék (Cricetidae) családjába tartozik.] Chomik syryjski (Mesocricetus auratus) [gatunek chomika żyjący dziko, a także hodowany jako zwierzę domowe] – szíriai aranyhörcsög (Mesocricetus auratus) [a rágcsálók rendjébe tartozó hörcsögformák alcsalád legjobban ismert faja] chomikarski, -a, -ie – hörcsögchomikarskie skłonności – hörcsögtermészet chomikarstwo – halmozás, hörcsög módra való begyűjtés Chomik [jezioro w woj. warmińsko-mazurskim, w powiecie ostródzkim, w gminie Morąg] – (földr.) Hörcsög-tó chomikować [pot. chować coś na zapas, często niepotrzebnie] – halmozni, begyűjteni, rejtegetni Choniasz, Koniahu. * Joachyn. (Ieremiasz XXII. 24.) – Joachin [(Jeremiás Könyve 22,24) »Amint igaz, hogy élek én, - mondja az Úr, ha Jojachin, Joakim fia, Júda királya pecsétgyűrű volna is jobb kezemen, bizony onnan is leszakítanám!] Copyright © 2006-2016 SAMORZĄD NARODOWOŚCI POLSKIEJ W 17-TEJ DZIELNICY BUDAPESZTU Wydanie poprawione i rozszerzone Polsko Węgierska Encyklopedia 829 chop [mężczyzna, mąż] – [Słowniczek języka śląskiego] férfi Chopin [Fryderyk Chopin (Szopen) (1810-49), pianista i największy polski kompozytor] – Chopin; Szopen; a XIX. századi romantika kiváló zongoristája [Fryderyk Franciszek Chopin; Frédéric François Chopin] (18101849) chora – beteg (nő) chorał [1. śpiew kościelny; utwór oparty na motywach kościelnych, liturgicznych; 2. utwór poetycki w podniosłym stylu i poważnym nastroju; 3. Chorał, księga zawierająca w sobie zbiór melodyj chóralnych, używanych w kościele. Chorałem nazywano także wogóle pieśni religijne chórem śpiewane, dla odróżnienia ich od figurału.] – (gör.) choral; korál; korális; karmű, karének; protestáns egyházi népének; katolikus gregorián ének; templomi ének; liturgikus ének, evangélikus gyülekezeti ének Chorał gregoriański, Śpiew gregoriański [1. jednogłosowy śpiew w liturgii Kościoła rzymskokatolickiego, przeznaczony do wykonywania w ciągu całego roku kościelnego. Chorał gregoriański powstał z połączenia elementów hebrajskiej muzyki synagogalnej (psalm, cantica), muzyki greckiej i bizantyjskiej oraz stanowiących ich pierwszą syntezę hymnów wczesnochrześcijańskich (najstarszy znany pochodzi z III w., odnaleziony został w Oksyrynchos). - W postaci dojrzałej, a więc po kodyfikacji przeprowadzonej przez papieża Grzegorza I Wielkiego opierał się na systemie ośmiu skal - czterech głównych (dorycka, frygijska, lidyjska, mixkslidyjska) i czterech pochodnych, tzw. plagalnych (hypodorycka, hypofrygijska, hypolidyjska, hypomiksolidyjska). Mógł być wykonywany solo lub przez chór. Obejmował dwa typu śpiewu: 1) accentus, tj. melorecytację zbudowaną na jednym lub kilku dźwiękach, przy pomocy której odtwarzano psalmy, proroctwa, oracje, epistoły, ewangelie itp., 2) concentus, tj. śpiew właściwy w odmianach sylabicznej i melizmatycznej, który służył do realizacji w czasie Mszy św. jej fragmentów stałych (Kyrie, Gloria, Credo, Sanctus, Benedictus, Agnus Dei) i zmiennych (Introit, Graduał, Alleluja, Tractus, Sekwencja, Offertorium, Communio), a także do wykonywania części śpiewów celebransa (np. Pater noster czy Ite, missa est) oraz lamentacji, hymnów, antyfon (2 chóry na przemian), responsoriów (na - Wersja 01 01 2017 zmianę solista i chór) itd. – Oficjalna kościelna edycja chorału gregoriańskiego nosi nazwę Liber usualis i obejmuje dwa dawniejsze zbiory: Liber Antiphonarius (albo Antiphonale Romanum) i Liber Gradualis (albo Graduale Romanum). Zobacz też Schola cantorum.2. tradycyjny, jednogłosowy śpiew liturgiczny chrześcijaństwa zachodniego. W XIX w. wzrosło zainteresowanie środowisk akademickich chorałem zarówno w Kościele rzymskokatolickim jak i w anglokatolickim skrzydle kościoła anglikańskiego. Chorał gregoriański był rozwijany, kodyfikowany i notowany głównie we frankońskich krajach zachodniej lub centralnej Europy podczas IX i X wieku, z późniejszymi dodatkami i przekształceniami, ale niektóre teksty i melodie mają swój początek w wiekach jeszcze wcześniejszych. Pomimo iż popularna legenda łączy Papieża Grzegorza Wielkiego z wynalezieniem chorału gregoriańskiego, obecnie przyjmuje się, że śpiew noszący jego imię powstał z późniejszej karolińskiej syntezy rzymskiego i galijskiego chorału. Nawiązanie do Grzegorza Wielkiego było "chwytem marketingowym", który miał sprawić, by powstały rzekomo z boskiego natchnienia chorał stał się elementem liturgii praktykowanym w całym cesarstwie. Jedno Cesarstwo, jeden Kościół, jeden chorał – podkreślanie jedności było jednym z priorytetów w czasach Karolingów.] – gregorián ének (cantus gregorianus, cantus planus, cantus choralis) [1. a római katolikus egyház egyszólamú, hangszerkíséret nélküli liturgikus kórus vagy szóló éneke latin nyelven. Az adott szöveg szerkezetének megfelelően tagolódik. Kötetlen ritmusú és az abszolút hangmagasságot sem rögzíti. Dallamai lépcsőzetes felépítésűek vagy kis hangközlépésekkel mozognak, helyenkénti ugrásokkal. A szillabikus (szótagoló) és a melizmatikus éneklési mód váltogatása teremt egyensúlyt benne. Többnyire kis hangterjedelmű. — 2. Az ókeresztény egyház szertartási éneke. Latin nyelvű egyszólamú énekes kultúra, amely kb. 2000 év fejlődését, változásait viseli magán. A gregorián énekben a dallam az uralkodó kifejező eszköz, a ritmus alárendelt, ill. annak szerepe még ma sem tisztázott. Az ősi dallamok közösségi alkotások. A dallamok mind szövegesek, egy szótagra rendszerint több hang is jut, ezt nevezik melizmás éneklési módnak. I. Gergely pápa idején, a VII. sz.-ban kezdték rendezni a szinte Copyright © 2006-2016 SAMORZĄD NARODOWOŚCI POLSKIEJ W 17-TEJ DZIELNICY BUDAPESZTU Wydanie poprawione i rozszerzone Polsko Węgierska Encyklopedia 830 áttekinthetetlenül hatalmas, variáltságában szerteágazó anyagot, ezért róla nevezik e dallamokat gregoriánnak, vagyis Gergelyfélének. A gregorián ének virágkorát a XI XII. sz.-ban élte. Mo.-i változatai nagy hatással voltak a magyar műzene kezdeteire, sőt a korai magyar népdal egyes típusaira is. A dallamok írásbelisége az ezredforduló körül kezd kialakulni. Ez az ún. neumás hangjegyírás, amely a dallam mozgási irányát jelezte, pontos hangközök nélkül. A vonalrendszer kialakulása, a hangjegyek írása, a szolmizációs hangnevek alkalmazása a XI. sz.-ban élt Arezzói Guidó nevéhez fűződik. Ez a fejlődés azonban nem egy emberhez kötődő, hanem kb. két évszázadon át tartó bonyolult folyamat volt. A gregorián ének modális zene, de világosan felismerhetők benne az ősibb pentatónia dallamfordulatai is. A középkori népnyelvű korál dallamának legtöbbje gregorián ének eredetre vezethető vissza. A gregorián énekből mint Európa kimeríthetetlen dallamtárából szinte minden zenei stíluskorszak merített, a zeneművek témáiként szívesen használták. — 3. A gregorián ének, vagy összefoglaló névvel gregoriánum (cantus gregorianus), a római egyház ősi egyszólamú, latin nyelvű, liturgikus éneke. Először a IX-X. században jegyezték le, szoros értelemben ezt a törzsanyagot nevezzük gregorián éneknek. Elnevezése Nagy Szent Gergely pápa (590604) liturgiai és énekrendező tevékenységére utal, melynek alapja Johannes Diaconus Gergely-életrajza 860 körül, mely szerint ő az antifonále szerzője, a Schola Cantorum megalapítója, a fő énekmester, aki még öreg létére is, a nyugágyán fekve, korbáccsal felügyel az énekes gyermekek munkájára. És megjelennek a kódexekben azok a képek, amelyeken Gergelynek a természetfeletti ihlet galamb képében sugallja a dallamokat. A XIX. század végén elindult vizsgálatok eredményeképpen abban állapodott meg a kutatás, hogy a gregoriánnak nevezett dallamkincs részben Gergely előtt, legnagyobbrészt azonban az ő működése után keletkezett. – Ez a törzsanyag a legelső keresztény századok óta folyamatosan épült fel, különféle változások után nyerte el lejegyzett alakját, majd a lejegyzés után is tovább gyarapodott, egészen a XV. századig. Tágabb értelemben mindezt együttvéve nevezzük gregorián éneknek (vagy a középkori latin szóhasználatával cantus planus-nak, mely a gregorián sima, nyugodt, egyenletes tempóvételére és előadásmódjára vonatkozik). Cantus choralis elnevezése arra utal, hogy általában kórus adta elő. - A - Wersja 01 01 2017 gregorián ének évszázadokon át a zenészek legfőbb tananyaga és a többszólamú kóruszene téma-kincstára volt. Cantus firmus (szilárd dallam) elnevezése tehát a többszólamúság kialakulása után keletkezett, és a gregorián fődallamot jelzi a többszólamú (polifón) kompozíciókban.] Chorał gregoriański chorałowy, -a, -e – (gör.) korális chorągiew (łac. vexillum) [1. płat tkaniny przytwierdzony do drzewca, często z godłem państwa lub jakiejś organizacji; 2. jednostka organizacyjna w harcerstwie; 3. dawna podstawowa jednostka organizacyjna jakiegoś rodzaju wojsk; 4. Oddział jazdy, liczący zwykle od 100 do 200 koni, a będący jednostką taktyczną w organizacji wojska, nazywano w czasach jagiellońskich, a może i dawniej, rotą. 5. każde pokolenie miało swoją chorągiew, o których kształcie brak bliższych szczegółów; 6. płat tkaniny (rozmaitego kształtu – od trójkąta, poprzez kwadrat po prostokąt – często z wycięciami) przymocowany do drąga zwanego drzewcami; tkanina częstokroć barwiona lub zszyta z wielu różnej barwy fragmentów, którym – tak kolorom, jak kształtom - przypisywane jest znaczenie symboliczne; często w jej polu umieszczane są znaki (godła rozmaitych wspólnot, lub symbole idei – przyszywane, wyszywane, lub malowane). Chorągwie są bezpośrednio przyczepione do drzewc, bądź zwieszają się z dodatkowej poziomej poprzeczki (wzorowane na rzymskim labarum). Chorągiew to symbol suwerenności, przynależności grupowej, wolności narodowej, również symbol władzy; w czasie wojny - symbol honoru i wierności, którego w potrzebie należy bronić – nawet składając w ofierze własne życie; w zamęcie bitewnym dzierżony Copyright © 2006-2016 SAMORZĄD NARODOWOŚCI POLSKIEJ W 17-TEJ DZIELNICY BUDAPESZTU Wydanie poprawione i rozszerzone Polsko Węgierska Encyklopedia 831 przez chorążego - widomy znak miejsca, w którym walczy oddział, i ku któremu – na sygnał trąbki – żołnierz winien się przedrzeć (jakkolwiek drzewce chorągwi stanowiła włócznia, nie wolno było – pod grozą utraty honoru – używać jej jako broni); chorągwią nazywano też podstawową jednostkę wojska RP w XVII-XVIII w. (60-150 konnych). Chorągwie kościelne (zazwyczaj nawiązujące do wzoru rzymskiego), zdobne rozmaitymi symbolami religijnymi, są prezentowane w trakcie procesji i innych uroczystości religijnych; dawniej używane w celach czysto magicznych – zapobieganie gradobiciu, morowemu powietrzu, powodzi. W symbolice sztuki chrześc. Chrystus lub › baranek nosi chorągiew na znak zmartwychwstania i zwycięstwa nad potęgami ciemności.] – lobogó, zászló; (dawno) zászlóalj, csapat; (hist.) bandérium chorągiew furczy na wietrze – a lobogó csattog a szélben chorągiew pułkowa – ezredzászló chorągiewka [1. mała chorągiew; 2. część pióra ptasiego; 3. figura gimnastyczna; 4. w pisowni nut: skośna kreska umieszczana przy kresce pionowej przy niektórych znakach; 5. zob. II flader] – zászló, zászlócska; szélkakas chorągiewka na dachu [O ludziach chwiejnych, nie mających żadnego stałego ani głębszego zdania, mówią, że są jakoby „chorągiewka na dachu”. Wyrażenie to powstało z porównania ich charakteru do chorągiewek żelaznych, umieszczanych na znaczniejszych budynkach miejskich i wiejskich, a tak urządzonych, aby obracając się za najlżejszym powiewem wiatru, wskazywały jego kierunek. Na chorągiewkach takich wycinano zwykle rok wzniesienia budynku i inicjały lub herb jego fundatora.] – szélkakas a tetőn; szélkakas chorągiewka sygnałowa – jelzőzászló chorągiewka (w narożniku) – szögletzászló chorągwia – zászló; lobogó chorągwia kościelna – templomi zászló chorągwiany, -a, -e – zászló-, lobogó-; zászlóaljchorągwie furkocą na wietrze – a zászlókat lengeti a szél chorążanka [córka chorążego] – (dawno) zászlós lánya; (egyház) zászlót vivő lány; szentképet vivő leány chorążostwo [1. urząd chorążego w dawnej Polsce; 2. chorąży z żoną] – zászlósság; (dawno) zászlós családja, zászlósék - Wersja 01 01 2017 chorąży [1. stopień pośredni między podoficerem a oficerem; też: wojskowy mający ten stopień; 2. osoba, która podczas uroczystości niesie sztandar swojej jednostki wojskowej, szkoły lub organizacji; 3. po łac. vexillifer, nazywany inaczej propornikiem, t. j. ten, który dzierży przed wojskiem chorągiew, proporzec, czyli, jak dziś mówią, sztandar; 4. propagator lub obrońca jakiejś idei; 5. w dawnej Polsce i Litwie: urzędnik noszący chorągiew królewską lub ziemską podczas uroczystości państwowych; 6. dawny ziemski tytuł honorowy] – (dawno) zászlós, zászlóvivő, zászlótartó; alhadnagy (alhdgy.) chorąży wielki koronny (vexillifer regni) chorąży wielki litewski (vex. magn. duc. Lithuaniae), chorąży nadworny koronny (vex. curiae regni) chorąży nadworny litewski (vex. curiae mag. duc. Lit.) chorążowie ziemscy po województwach i powiatach (vex. terrestris). chorążyc – (dawno) zászlós fia chorążyna [1. żona chorążego; 2. pogardliwie o chorążym] – (dawno) zászlós felesége; (átv.) zászlóska chorda [struna grzbietowa u ryb] – (lat.-gör.) chorda; húr chorda dorsalis (Struna grzbietowa) – (lat.-gör.) chorda dorsalis; gerinchúr chordofon (instrument strunowy) – húros hangszer chordofony – húros hangszerek chordotomia (chordotomy) – (gör.) chordotomia; a gerincagy érzőidegeninek átvágása hosszan tartó, éles fájdalmak megszüntetésére chorea [1. w starożytnej Grecji: taniec w kole połączony ze śpiewem; 2. w średniowieczu: pieśń taneczna, w XVI w.: taniec; 3. zob. pląsawica] – (gör.) chorea v. Huntington-chorea (vitustánc); (orvosi) vitustánc; rendszerint gyermekkorban előforduló szervi idegbaj, amelyet főleg az arcban és a törzsben jelentkező, gyors rángások jellemeznek [Az idegrendszer és az agy elfajulásos, súlyos betegsége. Dominánsan öröklődő, monogénes betegség. Jellegzetessége, hogy csak felnőttkorban jelentkezik.] chorej (zob. trochej) – (gör.) trocheus (versláb); egy hosszú és egy rövid szótagból álló versláb ( ─ u ) choreo- [pierwszy człon wyrazów złożonych wskazujący na ich związek znaczeniowy z tańcem] – (gör.) koreo-; tánc- Copyright © 2006-2016 SAMORZĄD NARODOWOŚCI POLSKIEJ W 17-TEJ DZIELNICY BUDAPESZTU Wydanie poprawione i rozszerzone Polsko Węgierska Encyklopedia 832 choreograf [osoba wyspecjalizowana w tworzeniu choreografii] – (gör.) koreográfus; a koreográfiát tervező, készítő táncművész choreografia [1. sztuka komponowania tańców i widowisk tanecznych; 2. układ tańca lub ruchów tanecznych w widowisku scenicznym; 3. zob. kinetografia] – (gör.) koreográfia, táncművészet, tánctudomány; a táncmozdulatok leírása különleges jelrendszer segítségével; a balett tervezésének és színrehozásának művészete; színpadi táncok tervezete és beállítása choreograficzny, -a, -e – koreográfiai choriamb [stopa wierszowa złożona z trocheja i jambu] – (gör.) chorijambus, korijambus, koriambus; versláb, magyar neve: lengedező; a trocheus és a jambus összetétele (─uu─) choriambiczny, -a, -e – (gör.) chorijambikus, korijambikus chorion (zob. kosmówka) – (gör.) chorion; irha choroba [1. nieprawidłowe funkcjonowanie organizmu lub jego części; 2. negatywne zjawisko lub czyjaś ujemna cecha] – betegség, megbetegedés, kór, baj [nabawić się choroby: megbetegedni, przechodzić chorobę: betegségen átesni]; (nép) nyavalya choroba dekompresyjna, kesonowa [choroba występująca u pilotów i nurków w wyniku dużej zmiany ciśnienia atmosferycznego] – keszonbetegség (más néven dekompressziós betegség) choroba akut (krótka) – akut betegség; rövid ideig tartó bántalmak, melyek néhány nap v. hét alatt érnek véget choroba alergiczna – allergiás betegség choroba Alzheimera [postępująca, degeneracyjna choroba ośrodkowego układu nerwowego, charakteryzująca się występowaniem otępienia. Nazwa choroby pochodzi od nazwiska niemieckiego psychiatry i neuropatologa Aloisa Alzheimera, który opisał tę chorobę w 1906.] – Alzheimer-kór [1. Az Alzheimerkórt (angolul Alzheimer's disease, rövidítve AD) először Alois Alzheimer német ideggyógyász írta le 1907-ben. A betegség a gondolkodás és a kognitív funkciók beszűkülésével, magatartásváltozással, demenciával, majd gyors biológiai leépüléssel jár. 2. Időskori elbutulással járó betegség. Oka még nem pontosan ismert. Kialakulásában genetikai tényezők is szerepet játszanak.] choroba angielska – angolkór choroba Basedowa – Basedow-kór a pajzsmirigy működési zavarai folytán keletkező - Wersja 01 01 2017 betegség; leggyakoribb tünetei a golyva, kidülledő szemek, gyors szívműködés, idegesség choroba bezgorączkowa – lázzal nem járó betegség, láznélküli betegség choroba bezobjawowa – tünet nélküli betegség choroba Bürgera, zakrzepowo-zarostowe zapalenie tętnic (łac. Thrombangiitis obliterans) [odcinkowe, wieloogniskowe zapalenie małych i średnich tętnic i żył o postępującym przebiegu. Występuje najczęściej u młodych mężczyzn palących papierosy, szczególnie w krajach śródziemnomorskich. Choroby Bürgera nie należy mylić z miażdzycą zarostową kończyn dolnych, która jest osobną jednostką nozologiczną, o odmiennej etiologii, epidemiologii, patologii, symptomatyce oraz leczeniu.] – Bürger-kór v. Buerger kór (Thromboangiitis obliterans) [Főleg az alsóvégtagok, kis- és középnagy artériáinak és vénáinak elzáródása, ami elsősorban fiatal (20-40 éves), dohányzó férfiaknál fordul elő. Az elzáródások gangraenákat okoznak a végtagokon. Csatolható a HLA-A54, HLA-A9 és HLAB5 génekhez. Férfiaknál háromszor gyakoribb, mint nőknél. A tünetek: 1. Ujjak gangraenája, 2. Nagyon erős fájdalom, 3. Hideg végtagok 4. Zsibbadás és zsiborgás a végtagokban, 5. Klaudikáció, 6. Rohamos, áramütésszerű fájdalom, 7. Gyenge végtag pulzusok.] choroba Creutzfeldta-Jakoba [wym. – krojcfelda-jakoba] [choroba ośrodkowego układu nerwowego, którą można się zarazić po zjedzeniu mięsa krów chorych na BSE] – Creutzfeldt-Jakob betegség (CJD) (szubakut szivacsos agysorvadás) choroba chroniczna – idült (krónikus) betegség choroba ciężka – súlyos betegség choroba cukrowa – cukorbaj, cukorbetegség choroba cywilizacyjna – civilizációs betegség choroba dziecięca – gyermekbetegség choroba dziedziczna – örökölt betegség; öröklött, öröklődő betegség choroba endemyczna – helyi v. endémikus betegség choroba epidemiczna – járványos betegség choroba funkcjonalna – funkcionális betegség; (orvosi) működési zavarokban megnyilvánuló; de nem szervi elváltozásokon alapuló betegség choroba go podtoczyła – megtámadta v. kikezdte a betegség choroba go zamęczyła – a betegség agonkínozta v. meggyötörte Copyright © 2006-2016 SAMORZĄD NARODOWOŚCI POLSKIEJ W 17-TEJ DZIELNICY BUDAPESZTU Wydanie poprawione i rozszerzone Polsko Węgierska Encyklopedia 833 choroba go zwaliła z nóg – a betegség levette a lábáról choroba Heine-Medina – Heine-Medin-betegség; gyermekbénulás, gyermekparalízis choroba kobieca – női betegség choroba lokomocyjna, morska, powietrzna [choroba objawiająca się zawrotami głowy, mdłościami i wymiotami, występująca podczas podróży samochodem, okrętem lub samolotem] – közlekedési-, tengeri-, légibetegség; kinetózis choroba matki działa na niego przygnębiająco – az anyja betegsége nyomasztóan hat rá choroba morska – tengeri betegség; tengeribetegség choroba nabyta – szerzett betegség choroba nagminna – járvány, ragály, vész choroba nałogowa – szenvedélybetegség choroba nerek – vesebaj choroba nerwowa – idegbaj, idegbetegség choroba nieuleczalna – gyógyíthatatlan betegség Choroba niedokrwienna serca – (ChNS; łac. morbus ischaemicus cordis, MIC; ang. ischaemic heart disease, IHD) [zespół objawów chorobowych będących następstwem przewlekłego stanu niedostatecznego zaopatrzenia komórek mięśnia sercowego w tlen i substancje odżywcze. Zaburzenie równowagi pomiędzy zapotrzebowaniem a możliwością ich dostarczenia, pomimo wykorzystania mechanizmów autoregulacyjnych zwiększających przepływ przez mięsień sercowy, zwanych rezerwą wieńcową, doprowadza do niedotlenienia zwanego również niewydolnością wieńcową.] – (orvosi) Morbus ischaemicus cordis (szívbetegség) choroba o łagodnym przebiegu – enyhe lefolyású betegség choroba obłożna – ágyban fekvést igénylő, súlyos betegség choroba obrażenia wymagającze leczenia powyżej ośmiu dni – nyolc napon túl gyógyuló betegség choroba ostra (o ostrym przebiegu) – heveny, akut betegség choroba paniczna; paniczny choroba (lęk paniczny) – pánikbetegség [panic disorder] choroba Parkinsona (łac. morbus Parkinsoni, ang. Parkinson's disease, PD; dawniej drżączka poraźna, paralysis agitans) [samoistna, powoli postępująca, zwyrodnieniowa choroba ośrodkowego układu nerwowego, należąca do chorób układu pozapiramidowego. Nazwa choroby - Wersja 01 01 2017 pochodzi od londyńskiego lekarza Jamesa Parkinsona, który w 1817 roku rozpoznał i opisał objawy tego schorzenia, jednak podłoże anatomiczne i biochemiczne tego schorzenia poznano dopiero w latach 60. XX wieku.] – Parkinson-kór (reszkető bénulás, paralysis agitans) [1. az Alzheimerkórhoz hasonlóan lassan előrehaladó, degeneratív idegrendszeri betegség; 2. Az idegrendszer hosszú lefolyású, mozgászavarokkal járó megbetegedése, mely az értelmi képességet nem befolyásolja. Első leírójáról, J. Parkinsonról nevezték el.] choroba piersiowa – tüdővész, mellbetegség choroba płuc – tüdőbaj; tüdőbetegség choroba popromienna [schorzenia powstałe wskutek działania promieniowania jonizującego na organizm] – sugárbetegség choroba powalią kogoś z nóg – a betegség ledöntötte v. levette a lábáról choroba psychosomatyczna – pszichoszomatikus betegség choroba przewlekła – idült v. krónikus betegség choroba przeziębieniowa – megfázásos betegségek choroba przykuła go do łóżka – a betegség ágyhoz láncolja v. köti choroba psychiczna – lelki betegség; elmebetegség; lelkibetegség; téboly choroba psychosomatyczna – pszichoszomatikus betegség choroba reumatyczna – reumás betegség choroba roślin – növénybetegség choroba rozebrała – a betegség elerőtlenítette choroba rozwija się w kimś – betegség lappang benne choroba rozwinęła się u kogoś – a betegség elhatalmasodott vkin choroba rozwlóczona – ragadós betegség, ragály choroba rzuciła się na płuca – a betegség a tüdejére ment choroba samoistna (idiopathie) – (orv.) morbus idiopathicus choroba serca, choroba sercowa – szívbaj choroba sieroca choroba występująca u dzieci osieroconych, prowadząca do zmian w psychice] – árva betegség choroba skóry, choroba skórna – bőrbetegség, bőrbaj choroba społeczna – népbetegség choroba szalonych krów, choroba wściekłych krów, gąbczasta encefalopatia bydła, BSE (z ang. bovine spongiform encephalopathy) [neurologiczna choroba bydła wywołana przez priony, której okres inkubacji wynosi 2-5 lat. Objawy: drżenie, Copyright © 2006-2016 SAMORZĄD NARODOWOŚCI POLSKIEJ W 17-TEJ DZIELNICY BUDAPESZTU Wydanie poprawione i rozszerzone Polsko Węgierska Encyklopedia 834 nerwowość, utrata koordynacji ruchowej i funkcji lokomocyjnych, utrata wagi, specyficzny rodzaj chodu. Śmierć z reguły do roku od momentu pojawienia się objawów.] – a szarvasmarhákat sújtó szivacsos agyvelőgyulladás (BSE) choroba ściała a. zwaliła go (jej) z nóg – a betegség leverte a lábáról [Choroba zwaliła mnie z nóg. – a betegség levett a lábamról.] choroba śmiertelna – halálos betegség choroba św. Walentego – nyavalyatörés, epilepszia choroba św. Wita, choroba Świętego Wita – [Szent Vitus-kór] vitustánc choroba układu krążenia – keringési betegség choroba uleczalna – gyógyítható betegség choroba umysłowa – elmebaj, elmebetegség choroba urojona – képzelt betegség choroba weneryczna [choroba zakaźna przenoszona przez kontakt płciowy z osobą chorą] – nemibetegség; vérbaj (syphilis), nemi baj; bujakór; venereás betegségek; nemi betegségek (Venus-nak, a szerelem antik istennőjének nevéből) choroba wieku dziecięcego – gyermekbetegség, gyermekkori betegség choroba wieńcowa [niedokrwienie i niedotlenienie mięśnia sercowego wskutek zwężenia naczyń wieńcowych] – koszorúér megbetegedés choroba wirusowa – vírusbetegség choroba wrodzona – veleszületett betegség choroba wściekłych krów [BSE (ang. Bovine Spongiform Encephalopathy), czyli gąbczasta encefalopatia bydła (popularnie nazywana "chorobą szalonych krów")] – kergemarhakór [Bovine Spongiform Encephalopathy (BSE) - legelterjedtebb elnevezése a kergemarha-kór. Ez egy ragályos és gyógyíthatatlan betegség, amely lassan támadja meg a marhák agyát és idegrendszerét. Scrapie (ejtsd: szkrépi) a BSE juhokban talált formája.] choroba wysokościowa – magassági-, légibetegség choroba wysokościowa, górska [objawy niedotlenienia występujące na wysokości ponad 3–4 tys. m] – magassági betegség v. hegyibetegség [1. a magasság emelkedésével a légköri nyomás csökkenése, az oxigén parciális nyomása is csökken, és a nagy magasságban ennek következtében kialakuló tünetegyüttest nevezik hegyibetegségnek; 2. akkor alakul ki, amikor a nagy magasságban az oxigénhiány miatt folyadék lép ki a legkisebb erek (kapillárisok) falán keresztül a vérből a környező szövetekbe, ami duzzanathoz (ödémához) vezet] - Wersja 01 01 2017 choroba z nóg mnie ścięła; choroba ścięła a. zwaliła mnie z nóg – a betegség levert a lábamról choroba z powikłaniami – szövődményes betegség choroba zaatakowała kogoś – a betegség kitört vkin choroba zakaźna – fertőző betegség, ragályos betegség choroba zaniepokoiła rodziców – a betegség aggasztotta a szülőket choroba zaostrza się – a betegség súlyosbodik choroba zaostrzyła się – a betegség súlyosbodott choroba zaraźliwa – fertőző betegség, ragályos betegség choroba zastarzała – idült betegség choroba zawodowa – foglalkozási betegség; foglalkozási ártalom; szakmai betegség v. ártalom choroba zębów – fogbetegség choroba żołądka – gyomorbaj chorobą złożony – (ágyban) fekvő beteg chorobliwie – betegesen chorobliwość – betegeskedés chorobliwy, -a, -e – beteges, betegeskedő, kóros [stan chorobliwy: betegállomány]; (nép) nyavalyás chorobliwy rumieniec – lázkiütés (az arcon) chorobliwy wstręt – beteges undor chorobliwy wygląd – beteges külső chorobotwórczo – kórokozó v. patogén módon; betegséget előidézően chorobotwórczość – kórokozóság chorobotwórczy, -a, -e [wywołujący chorobę] – kórokozó, patogén, betegséget előidéző chorobotwórcze bakterie – betegséget okozó baktériumok; kórokozók chorobowy, -a, -e – beteges, betegségi-, kóros [zasiłek chorobowy: táppénz, betegségi segély] choroboznawstwo – kórtan choroby – betegségek A Bibliában előforduló betegségek közül a legtöbb ma is létezik, bár némely esetben nem állapítható meg pontosan, hogy a kifejezés milyen betegséget jelent. 1. Azokat a betegségeket, amelyeknek tünetei a bőr felületén jelentkeztek, két csoportra osztották: olyanokra, amelyeknél a beteget teljesen el kellett különíteni, és olyanokra, amelyeknél az illető a környezetében maradhatott. o Tökéletes elkülönítésre volt szükség a következőknél: Lepra vagy bélpoklosság (2Móz 4,6), himlő (Jób talán ebben szenvedett), lépfene (2Móz 9,3), rüh (5Móz 28,27). Copyright © 2006-2016 SAMORZĄD NARODOWOŚCI POLSKIEJ W 17-TEJ DZIELNICY BUDAPESZTU Wydanie poprawione i rozszerzone Polsko Węgierska Encyklopedia o Amelyeknél 835 nem volt szükség elkülönítésre: gyulladás (3Móz 22,22), kelevény (2Kir 20,7). 2. Belső tünetekkel járó betegségek: bubópestis (1Sám 5,9; 6,5), sorvadás vagy tuberkulózis, tífusz, malária (3Móz 26,16; 5Móz 28,22), hasmenés és vérhas (ApCsel 28,8). 3. Olyan betegségek, amelyeket férgek és kígyók idéznek elő: elférgesedés (ApCsel 12,21-23), galandféreg, kígyómarás (ApCsel 28,3.6). 4. Szembetegségek, Keleten igen gyakoriak: járványos vakság (2Kir 6,18), erőtelenség (Gal 4,13), vakon születés (Jn 9,1). 5. Ideg- és lelkibetegségek, és azok kezelése. 6. Egyéb betegségek: asszonyoknál idült vérfolyás (Lk 8,43-44), rák (2Tim 2,17), vízkórság (Lk 14,2), némaság, süketnémaság (Lk 1,20-22.64), különböző testi fogyatékosság (3Móz 21,20), bénaság (Lk 14,21; Mt 9,2). Az Újszövetségben orvosokról olvashatunk: Mt 9,12; Lk 4,23; Kol 4,14-ben. choroby epidemiczne – járványos betegségek choroby i objawy – betegségek és tüneteik choroby infekcyjne – fertőző betegségek choroby kobiece [schorzenia narządu rodnego kobiety] – női bajok, női betegségek choroby konstytucyjne – alkati betegségek choroby psychiczne [zaburzenia w psychice zakłócające stosunki z innymi ludźmi, niosące ze sobą jakieś ograniczenia lub stwarzające zagrożenie] – pszichikai v. lelki betegségek choroby psychosomatyczne [określenie na choroby somatyczne (fizyczne), w powstaniu których biorą istotny udział czynniki psychologiczne (głównie emocjonalne). Określenie psychosomatyczny wprowadził niemiecki psychiatra – Heinroth w 1818 roku.] – pszichoszomatikus betegségek [psychosomatic disorders] [Fizikai betegségek pszichológiai okok következtében.] choroby reumatyczne [choroby objawiające się bólami i zmianami zapalnymi w obrębie narządów ruchu] – reumatikus megbetegesdések v. betegségek choroby sekretne – nemibetegségek, diszkrét betegségek choroby skórne – bőrbetegségek, bőrbajok choroby tropikalne [choroby występujące w krajach o klimacie tropikalnym] – trópusi betegségek choroby wewnętrzne – belső bajok, belbetegségek choroby zakaźne – fertőző betegségek choroby zawodowe [choroby wywoływane długotrwałym oddziaływaniem na - Wersja 01 01 2017 organizm szkodliwych warunków pracy] – munkabetegségek, üzemi betegségek chorować [1. być chorym; 2. pot. bardzo czegoś pragnąć] – betegeskedni, megbetegedni, beteg, betegségben szenvedni; gyengélkedni; nyavalyogni; őrzi az ágyat chorować na coś – beteg vmivel, szenved vmiben chorować na cukrzycę – cukorbajban szenvedni; cukorbajos chorować na imaginację – képzelgésben szenvedni, betegesen élénk képzeletű, képzelődő chorować na kieszeń [nie mieć pieniędzy] – (tréfás) zsebláza van; pénzhiányban szenved; nincs pénze choruje na kieszeń – (tréfás) zsebláza van chorować na odrę – kanyaróban szenvedni, kanyarós lenni, kanyaróbeteg choruje na serce – a szívével beteg; szívbeteg chorować na wątrobę – májbeteg, májbajos, májbetegségben szenvedni chorować na wielkiego pana – nagyzási mániában szenvedni chorować obłożnie – súlyos betegségben szenvedni chorować z przeziębienia – meghűlni, megfázni chorowałem – betegeskedtem chorowicio; chorowito – betegesen chorowitość – betegeskedés, betegesség, nyavalygás chorowity, -a, -e [mający słabe zdrowie; też: świadczący o takim stanie] – beteges, betegeskedő (chorobliwy); kóros; satnya choróbka – betegeskedéske, bajocska choróbsko – kellemetlen betegség Chorwacja, Chrowatia (Republika Chorwacka) {Hrvatska (službeni naziv: Republika Hrvatska)} [państwo w Europie Południowej, nad Morzem Adriatyckim, graniczy od południa z Bośnią i Hercegowiną i Czarnogórą, od wschodu z Serbią oraz Węgrami i Słowenią od północy. Od południowego zachodu posiada dostęp do Morza Adriatyckiego. Niepodległość uzyskała w 1991 roku, odłączając się od Jugosławii.] – Horvátország (hivatalosan Horvát Köztársaság, horvátul Republika Hrvatska) [közép-európai állam, Magyarország déli szomszédja. A két ország több mint 800 éves közös történelemre tekint vissza, lévén hogy 1102 és 1918 között reálunióban állt egymással] chorwacki, -a, -ie [dotyczący Chorwacji lub Chorwatów] – horvát chorwacki [język chorwacki] – horát, horvát nyelv Copyright © 2006-2016 SAMORZĄD NARODOWOŚCI POLSKIEJ W 17-TEJ DZIELNICY BUDAPESZTU Wydanie poprawione i rozszerzone Polsko Węgierska Encyklopedia 836 Chorwat (Karwat) [obywatel Chorwacji], Chorwatka – horvát (ffi/nő) chory, -a, -e [I. 1. dotknięty chorobą; 2. źle funkcjonujący, niewłaściwy; 3. pot. nienormalny, szalony; II. osoba chorująca] – beteg chorą rękę w zawiciu nosi – a beteg kezét pólyában hordja chorej wydaje się, że miewa widzenia – a beteg úgy érezte, hogy látomásai vannak chory leczony ambulatoryjnie a. chodzący – járóbeteg, ambuláns beteg chory leżący – fekvőbeteg chory ma zalecone werandowanie – a betegnek fekvőkúrát javasoltak chory sam iść nie zdoła – a beteg egyedül nem képes v. képtelen járni chory utyka na lewą nogę – a beteg a bal lábára sántít chorego poddano elektryzacji – a beteget villanykezelés alá vették; a beteget villannyal kezdték kezelni; villamos áramnak a testbe való bevezetésével gyógyítani chorego udawać – betegnek tettei magát choremu pogorszyło się – a beteg állapota rosszabbodott, a beteg rosszabbul van v. lett chory jesteś? – i jeszcze jak! – beteg vagy? – de még mennyire! chory już dogorywa – a beteg a végét járja v. halálán van chory ma dreszcze – a beteget a hideg leli v. rázza chory ma nadciśnienie – a betegnek magas vérnyomása van chory ma się lepiej – a beteg jobban van; a beteg jobban érzi magát chory na cukrzycę – cukorbeteg, cukorbajos chory na febrę – lázas beteg chory na nerki – vesebajos chory na nerwy – idegbeteg chory na ospę – himlős chory na piersi – mellbeteg chory na płuca – tüdőbeteg, tüdőbajos chory na podagrę – köszvényes chory na raka – rákos (beteg) chory na serce – szívbeteg, szívbajos chory na umyśle – elmebajos, elmebeteg chory na wątrobę – májbajos, májbeteg chory na żółć – epebajos chory nie dociągnie do rana – a beteg már nem éri meg a reggelt chory nie dożyje wieczora – a beteg nem éri meg az estét chory niknie w oczach – a beteg szemlátomást fogy - Wersja 01 01 2017 chory odkrył się w gorącze – a beteg lázában kitakarózik chory podejrzany o dur – tífuszgyanús beteg chory przespał całą noc – a beteg végigaludta az éjszakát chory psychicznie – elmebeteg; őrült; zavarodott chory wciąż gorączkuje – a beteg állandóan lázas chory z urojenia – képzelt beteg chory zasnął – a beteg elszunnyadt chory ze zmartwienia – kedélybeteg chory zrobił się niecierpliwym – a beteg türelmetlen lett chorzeć [daw. chorować] – (dawno) betegeskedni chorzy na tyfus – tífuszosok, tífuszbetegek chow-chow – (kínai→ang.) chow-chow; csau-csau; barnás színű, kínai eredetű kutyafajta chować (chowa) [1. kłaść coś w bezpiecznym lub niewidocznym miejscu; 2. trzymać kogoś lub coś w ukryciu; 3. zostawiać na później; 4. wsuwać, wciskać; 5. zachowywać przez dłuższy czas jakieś uczucia, myśli; 6. nie ujawniać czegoś; 7. wychowywać dziecko; 8. hodować zwierzęta; 9. składać do grobu] – bújtatni, dugni, eldugni; rejteni, elrejteni, tartogatni; rejtegetni; eltenni; (halottat, zmarłego) temetni, eltemetni; (wychowywać) nevelni, tartani; (chodować) tenyészteni chować co – őrizni vmit chować co na czarną godzinę – szűkösebb időkre félretenni vmit chować do kieszeni – zsebre tenni (tesz), eltenni (eltesz), tartani, tartogatni; őrizni, megőrizni; (hodować) nevelni, tartani chować do pończochy – (átv.) félrerakosgat magának, pénzt dugdos chować coś na zapas – eltenni v. elrejteni vmit tartaléknak chować krowy – teheneket tartani chować ogon pod siebie – behúzza a farkát chować pod korcem – véka alá rejteni chować umarłego – holtat temetni chować w pamięci – emlékezetében tart chować zwierzęta – állatot tenyészteni chować (chowa) się [1. ukrywać się, kryć się lub znikać; 2. rosnąć, dorastać; 3. wychowywać się u kogoś] – bújni, bujkálni, rejtőzni, rejtőzködni; (állat) nevelkedni (nevelkedik); tenyészni; nőni chowanie się – rejtőzés chowany, -a, -e [zabawa dziecięca, której uczestnicy chowają się, a jedno z dzieci musi ich odnaleźć] – felnevelt, rejtett; nevelt, házi, szelíd; eltett, megőrzött chód [1. sposób chodzenia; 2. działanie maszyny lub mechanizmu; 3. konkurencja Copyright © 2006-2016 SAMORZĄD NARODOWOŚCI POLSKIEJ W 17-TEJ DZIELNICY BUDAPESZTU Wydanie poprawione i rozszerzone Polsko Węgierska Encyklopedia 837 lekkoatletyczna polegająca na pokonaniu określonej trasy, idąc; 4. sposób posuwania się figur w szachach i innych grach] – járás, menés, lépés; járásmód; menet; távgyaloglás chód kaczkowaty – kacsázó járás, kacsázás chód sportowy – gyaloglás chód zegara – az óra járása chór [1. zespół śpiewaków wykonujących wspólnie utwór muzyczny; 2. śpiew zbiorowy; też: utwór śpiewany przez zespół; 3. zespół dźwięków lub głosów słyszanych jednocześnie; 4. grupa instrumentów smyczkowych lub dętych tej samej rodziny; 5. miejsce w kościele przeznaczone na organy i dla zespołu śpiewaczego; 6. prezbiterium; 7. balkon lub galeria w sali pałacowej przeznaczone dla orkiestry; 8. w starożytnej Grecji: zbiorowe recytacje, śpiewy i tańce w czasie uroczystości ku czci Dionizosa, później występujące jako stały element tragedii antycznej; też: zespół wykonawców tych recytacji i tańców] – (gör. chorosz) chorus, kórus, körtánc; kar, énekkar; énekesek kara, amely eleinte csak klerikusokból állt; (építészet) karzat; az énekkar helye; a középkor óta a templom oltártere, mint a klérus helye a szentélyben; ma az evangélikus templom karzata chór (zespół śpiewaków) – kórus chór chłopięcy – férfikórus chór dziecięcy – gyermekkórus chór kameralny – kamarakórus chór kantatowy – kantáta-kórus chór męski – férfikórus chór mieszany – vegyeskar; vegyes kórus chór muzyczny [balkon we wnętrzu kościoła przeznaczony dla śpiewaków i na instrumenty muzyczne (głównie organy).] – kórus [a bazilikális elrendezésben épült templomoknak az a része, melyben a papság foglal helyet istentisztelet alatt. A kórus általában a szentély és a főhajó, illetve, amennyiben a templomnak van, a kereszthajó és a szentély között helyezkedik el. Néha a kórus a főhajó keleti részét foglalja el, néhány kolostorban a főhajó nyugati részéhez csatlakozik és így a szentélyt ellensúlyozza. A kórus a kolostorok templomai esetén a szerzetesek, katedrálisok és plébániatemplomok esetén a kanonokok és általában a papság helye istentisztelet alatt. A gótikus és ritkábban a román templomokban a kórusban diszes faragott padokat, stallumot helyeztek el számukra.] chór pięciogłosowy – öthangú kórus - Wersja 01 01 2017 chór rewelersów, (męski) kwartet wokalny – (négytagú) férfivokál chór robotniczy – munkásénekkar, munkáskórus chór żeński – női kórus chóralnie – karélnekszerűen, kórusban chóralny, -a, -e; chórowy, -a, -e – korális, kar-, kórus, ének-, énekkari chórek – kis kórus, kórusocska chórmistrz [kierownik chóru] – karvezető, énekkarvezető, karmester chóry anielskie, niebieskie [zastępy aniołów wielbiących Boga śpiewem] – angyalok kórusa; mennyei v. égi kórus chórzysta [członek chóru], chórzystka – karénekes, kórista (ffi/nő) chów [karmienie i pielęgnowanie zwierząt hodowlanych] – nevelés, tenyésztés chów bydła rogatego – szarvasmarhatenyészés, marhatartás chów drobiu – baromfitenyésztés, baromfitartás chów nierogacizny – sertéstenyésztés chów zwierząt [działalność człowieka polegająca na utrzymywaniu zwierząt w celu wykorzystania ich cech użytkowych dla zaspokojenia różnych potrzeb, także w celach hobbystycznych. Chów zwierząt polega na zapewnieniu zwierzętom prawidłowych warunków bytowania, rozwoju i rozrodu, dzięki którym możliwy jest pełny rozwój pożądanych cech. Jedna z podstawowych gałęzi rolnictwa.] – állattenyésztés CHAP (ang. Challenge Handshake Authentication Protocol) [jeden z dwóch obok PAP sposób uwierzytelniania w PPP. CHAP zapewnia węzłom zgłaszanie swojej tożsamości za pomocą trójfazowego uzgadniania. CHAP jest bezpiecznym protokołem uwierzytelniania, zapewnia ochronę przed atakami wykorzystującymi podsłuch transmisji, wykorzystuje MD5. Jest preferowany jako uwierzytelnianie w PPP. Protokół CHAP został zdefiniowany w RFC 1994. Inne protokoły uwierzytelniania dla PPP określono w RFC 1334.] – CHAP, Challenge Handshake Authentication Protocol [A felhasználók hitelesítésére használt módszer, amely a kliens és a szerver közt megosztott titkos információkon alapszik.] Chr – (gör.) Chr; chi-rho, a két betű összetétele, mint jel Krisztus kezdőbetűje és jelképe [chirho, e két görög betü X és P összetételéből keletkezett jel: mely mint Krisztus nevének kezdőbetüje, Krisztus szimboluma gyanánt szolgált] chrabąszcz – cserebogár Copyright © 2006-2016 SAMORZĄD NARODOWOŚCI POLSKIEJ W 17-TEJ DZIELNICY BUDAPESZTU Wydanie poprawione i rozszerzone Polsko Węgierska Encyklopedia chrabąszcz brzmi w trcinie – cserebogár zümmög a nádasban 838 Pomnik chrząszcza, Chrząszcz brzmi w trzcinie, Roztocze — Polska, Szczebrzeszyn Jan Brzechwa – Chrząszcz W Szczebrzeszynie chrząszcz brzmi w trzcinie [fʂt͡ʂɛbʐɛʂɨɲɛ xʂɔɰ̃ʂt͡ʂ bʐmi ftʂt͡ɕiɲɛ] I Szczebrzeszyn z tego słynie. [iʂt͡ʂɛbʐɛʂɨn stɛɡɔ swɨɲɛ] Wół go pyta: „Panie chrząszczu, [vuw ɡɔ pɨta paɲɛ xʂɔɰ̃ʂt͡ʂu] Po cóż pan tak brzęczy w gąszczu?" [pɔ t͡suʂ pan tak bʐɛnt͡ʂɨ vɡɔɰ̃ʂt͡ʂu] Jan Brzechwa, właśc. Jan Wiktor Lesman (ur. 15 sierpnia 1898 w Żmerynce na Podolu, zm. 2 lipca 1966 w Warszawie) – polski poeta pochodzenia żydowskiego, autor wielu znanych bajek i wierszy dla dzieci, satyrycznych tekstów dla dorosłych, a także tłumacz literatury rosyjskiej. Był wnukiem warszawskiego księgarza i wydawcy Bernarda Lesmana, a przy tym stryjecznym bratem poety Bolesława Leśmiana, który wymyślił literacki pseudonim "Brzechwa" (nawiązanie do części strzały). Chrabąszcz majowy (Melolontha melolontha) [gatunek chrząszcza z rodziny żukowatych. Bardzo podobny do chrabąszcza kasztanowego. Loty odbywa wieczorami w maju i czerwcu, w dzień przebywa na drzewach liściastych.] májusi cserebogár (Melolontha melolontha) [egy viszonylag gyakori európai bogárfaj, egyben a Kárpát-medence legnagyobb mezőgazdasági jelentőségű cserebogárfaja] chrapa [część górnej wargi u niektórych zwierząt, okalająca nozdrza] – orrlyuk, orrnyílás; (techn.) tengeralattjáró kéménye chrapać (chrapie); chrapnąć – horkolni, hörögni chrapała – horkoló ember chrapanie – horkolás, horkanás - Wersja 01 01 2017 chrapka [1. mała chrapa (także o nozdrzach dziecka lub kobiety); 2. pot. ochota na coś] – neheztelés, rosszindulat; kedv, kívánság, étvágy; rekedtség chrapki – kis orrlyuk chrapliwie – rekedten, rekedt hangon chrapliwość – rekedtség chrapliwy, -a, -e [o dźwięku, głosie: szorstki, przypominający chrapanie] – rekedt chrapnąć — chrapać [1. wydać podczas snu świszczący lub charkotliwy dźwięk; 2. pot. zasnąć; 3. zacharczeć, zarzęzić; 4. o zwierzętach, zwykle o koniach: parsknąć] – felhorkanni; szundítani (egyet); szundikálni (chrapać) chrapnięcie – horkanás, felhorkanás chrapy [(l.poj.: chrapa) – część górnej wargi u niektórych ssaków (np. konia, łosia)] – orrlyuk (dziura nosa); orrlyukak (lóé) (nozdrze) chreia, chreja, chryja [w starożytności: zbiór humorystycznych powiedzeń sławnych ludzi i anegdot o tych osobach;] – (gör. χρεία) kria, chreia [A kria – eredetileg görög: chreia ’alkalmazás, haszon’: szellemes mondás, amely meghatározott személyhez és helyhez kapcsolódik. Fogalmába beletartoznak a szállóigék, de olyanok is lehetnek közöttük, amelyek nem váltak szállóigékké, bár tanulságosak és szépek. Retorikai jelentése: egy mondásra épített beszéd, egy mondás kifejtése, indoklása.] chrestomatia [daw. wypisy, wybór wyjątków z dzieł różnych autorów] – (gör.) chrestomatia, kresztomatia, szöveggyűjtemény, irodalmi olvasókönyv ChRL (Chińska Republika Ludowa) – Kínai Népköztársaság chrisma (krzyżmo) – (gör.) chrisma, kenet; szentelt olaj chrismarium (chrismatarium, krismatarium, Chrismatorium lat.) – (gör.-lat.) chrismarium; (lat.) Chrismatorium, 1. szentelt olajtartó; a krizma tartására szolgáló edény. 2. Reliquiumok szekrénye. 3. Az a hely, ahol a bérmálás ünnepélyét tartják. chrismatario – (gör.) chrismatario; felkenés christmas (Boże Narodzenie) – (ang.) christmas; karácsony Christus vincit, Christus regnat, Christus imperat [Chrystus wodzem, Chrystus królem, Chrystus władcą nam] – (lat.) Christus vincit, Christus regnat, Christus imperat; "Krisztus győz, Krisztus kormányoz, uralkodik". Christus vincit, Christus regnat, Christus imperat keresztény trikolon, „röpima”, amely az 1925-ben bevezetett katolikus Krisztus Copyright © 2006-2016 SAMORZĄD NARODOWOŚCI POLSKIEJ W 17-TEJ DZIELNICY BUDAPESZTU Wydanie poprawione i rozszerzone Polsko Węgierska Encyklopedia 839 Király ünnepén (az advent előtti vasárnapon) mindig elhangzik. Más alkalmakkor évszázadok óta használják, katolikus miséken győzelmi himnuszra emlékeztető énekelt formában is. Jelentése: "Krisztus győz, Krisztus kormányoz, uralkodik". Gyakran Jézus és Pilátus párbeszédével kapcsolatban említik, amikor a kérdésre Jézus azt mondja: Az én országom nem e világról való. A trikolón arra emlékezteti a keresztényeket, hogy Krisztus királysága a leghatalmasabb és eljön akkor is, ha az emberek hatalma, az elnyomás és a szenvedés legyőzhetetlennek látszik. Ünnepélyes alkalmakkor, a szentmisén általában a Credo után, az egyetemes könyörgés helyén éneklik együtt a szólista és hívek, illetve éneklik bármely vallásos összejövetel kezdetén, vagy végén. Feliratként nagyon sok helyen felbukkan. Szerepel például a római Szent Péter-bazilika előtti téren álló obeliszken. Egyike a katolikusok gyakran használt benedikcióinak. Már a középkorban gyakori amulettszöveg volt Európában, ráolvasásokban is sokhelyütt alkalmazták. Mivel Magyarországon is nagyon régen elterjedt, több fordításváltozata ismert. A Pray-kódex például így ismeri: "Cri tus orzagol + Cri tus paranchol + Cri tus goz". chrobot [odgłos wywołany drapaniem, gryzieniem lub przesuwaniem (się) czegoś ciężkiego i twardego] – ropogás, csikorgás, nyikorgás, sercegés chrobotnąć — chrobotać [wydać chrobot] – ropogni, csikorogni, nyikorogni, sercegni chrobotać czym – ropogtatni, csikorgatni, nyikorgatni, sercegtetni vmit; ropogni, csikorogni, nyikorogni, sercegni vmivel chrobotanie – ropogás, csikorgás, nyikorgás, sercegés chrobotek (Cladonia) [1. rodzaj porostów należących do rodziny chrobotkowatych. Liczy ok. 350 gatunków, z których w Europie środkowej występuje ok. 70. 2. pałeczkowaty lub krzaczasty porost] – rénszarvaszuzmó chrobry, -a, -e [odważny] – vitéz, bátor, derék, hős, hősies chrom1 (Cr, łac. chromium) [1. pierwiastek chemiczny, srebrzystoniebieski metal stosowany m.in. do powlekania przedmiotów metalowych warstwą ochronną; 2. pierwiastek chemiczny, metal przejściowy z bloku d układu okresowego. Posiada 13 izotopów, od 45Cr do 57Cr, z czego trwałe są izotopy 50, 52, 53 i 54. Został odkryty w roku 1797 przez Louisa Nicolasa Vauqellina.] – króm [a periódusos rendszer egyik kémiai eleme, vegyjele Cr , rendszáma 24, nyelvújításkori neve fösteny. Ezüstfehér, jól fényezhető, - Wersja 01 01 2017 magas olvadáspontú, kemény fém. A neve az ógörög chroma szóból ered, ami szín, színest jelent, mivel a króm vegyületei különböző színűek (narancssárga, zöld, kék, ibolya…). Kemény és vegyi hatásoknak ellenálló fém; ötvözőelem (festékgyártásnál és acélötvözésnél használják)] chrom2 [miękka, garbowana skóra] – krómozott bőr, krómbőr, krómsókkal cserzett nyersbőr chromać [daw. kuleć] – sántítani, sántikálni, bicegni chromać na prawą nogę – jobb lábára sántítani, jobb lábára bicegni; (átv.) sántítani, bukdácsolni, ingadozni, bizonytalankodni chromać w przedmiotach ścisłych – gyenge v. bukdácsolni az exakt tárgyakban chromanie (łac. claudicatio) – (lat.) claudicatio; sántítás, bicegés chromanie przestankowe (łac. claudicatio intermittens) [związany z niedokrwieniem objaw chorobowy polegający na występowaniu bólu mięśni kończyn dolnych pojawiający się podczas wysiłku i ustępujący po krótkim odpoczynku.] – időszakos sántítás (claudicatio intermittens) [az alsó végtagokban az artériák szűkülete (elzáródása) járáskor helyi vérszegénységet (ischaemia) okoz, ami a lábikrákban görcsös fájdalommal jár] chromatofor [1. barwne ciałko występujące w cytoplazmie komórek roślin; 2. komórka skóry zawierająca barwnik] – (gör. chromatophora) kromatofóra; 1. számos állat bőrében lévő festékszemcsékkel dúsan megrakott sejtek neve, melyek nyúlványainak mozgatásával ezen állatok színüket válroztatni tudják; 2. a növényi sejt protoplazmájának egyik alkotórésze, mely v. színtelen marad, v. pedig zöldre, vörösre, sárgára festődik chromatografia (gr. chromatos = barwa + grapho = pisze) [1. metoda rozdzielania jednorodnych mieszanin na składniki; 2. to technika analityczna lub preparatywna służąca do rozdzielania lub badania składu mieszanin związków chemicznych] – kromatográfia [amely a görög χρώμα: kroma, szín és γραφειν: grafein írni szavak összetétele, egy keverékek elválasztására használatos laboratóriumi módszercsalád neve.] W zależności od rodzaju eluentu czyli substancji w której rozpuszcza się badaną mieszaninę rozróżnia się następujące techniki chromatograficzne: chromatografia cieczowa - w której eluentem jest ciekły rozpuszczalnik lub mieszanina rozpuszczalników Copyright © 2006-2016 SAMORZĄD NARODOWOŚCI POLSKIEJ W 17-TEJ DZIELNICY BUDAPESZTU Wydanie poprawione i rozszerzone Polsko Węgierska Encyklopedia chromatografia gazowa - w której eluentem 840 jest gaz (zwykle hel, argon lub wodór, czasem azot). chromatografia nadkrytyczna - w której eluentem jest gaz w stanie nadkrytycznym. W zależności od rodzaju i sposobu przygotowania fazy rozdzielczej: TLC - thin layer chromatography, chromatografia cienkowarstwowa - w której fazę rozdzielczą stanowi cienka warstwa fazy stałej naniesiona na sztywną płytkę. Na tak spreparowaną płytkę nanosi się próbkę roztworu, po czym na skutek działania sił kapilarnych, grawitacji lub pola elektrycznego następuje przepływ i rozdział mieszaniny; chromatografia bibułowa - w której fazę rozdzielczą stanowi pasek lub arkusz bibuły filtracyjnej lub specjalnego typu bibuły chromatograficznej; chromatografia kolumnowa - w której faza rozdzielcza jest umieszczona w specjalnej kolumnie, przez którą przepuszcza się następnie roztwór badanej mieszaniny. Przepływ roztworu przez kolumnę można wymuszać grawitacyjnie lub stosując różnicę ciśnień na wlocie i wylocie kolumny; chromatografia powinowactwa - w której odpowiednio spreparowana faza rozdzielcza jest zdolna do oddziaływań chemicznych o zmiennym powinowactwie wobec rozdzielanych substancji; chromatografia jonowymienna - w której substancje oddziałują ze złożem za pomocą oddziaływań jonowych. W zależności od parametrów procesu: HPLC - high performance/pressure liquid chromatography, wysokosprawna/ciśnieniowa chromatografia cieczowa odmiana cieczowej chromatografii kolumnowej z użyciem eluentu pod wysokim ciśnieniem; FPLC - fast protein/performance liquid chromatography szybka, białkowa/szybkosprawna chromatografia cieczowa - odmiana HPLC działająca na niższych ciśnieniach, stosująca prócz złóż sorpcyjnych, także zwykłe złoża typu sit molekularnych, służąca głównie do rozdziału białek i polipeptydów. Opatentowana i wyłączna nazwa dla firmy Pharmacia; UPLC - ultra performance liquid chromatography, ultrasprawna chromatografia cieczowa odmiana cieczowej chromatografii kolumnowej. Działa na wyższych ciśnieniach i mniejszych przepływach, a kolumny mają mniejsze ziarno (1,7 - 1,8 μm). Pozwala uzyskiwać krótsze czasy retencji i wyższe rozdzielczości. Opatentowana i wyłączna nazwa dla firmy Waters. GPC - Gel Permeation Chromatography chromatografia żelowa odmiana kolumnowej chromatografii cieczowej. - Wersja 01 01 2017 Polega na rozdziale składników mieszaniny na sitach molekularnych ze względu na ich wielkość (masę). Stosowana m.in. do określania średnich mas cząsteczkowych polimerów chromatografia cienkiej warstwy – vékonyrétegkromatográfia chromatografia gazowa [(Gas chromatography, GC) to analityczna technika chromatograficzna, w której fazą nośną jest gaz (najczęściej hel, argon, coraz rzadziej wodór). Technika ta umożliwia ustalenie procentowego składu mieszanin związków chemicznych, w których występuje ich nawet kilkaset. Stosując klasyczną detekcję można dokonać przybliżonej identyfikacji składników mieszaniny na podstawie czasu retencji. Pełną identyfikację umożliwia użycie spektrometru mas jako detektora (Gas chromatography - mass spectrometry, GCMS).] – gátkromatográfia [tetszőleges halmazállapotú, de az esetek többségében gáz- vagy folyadékminták összetételének meghatározására használt kémiai, elválasztástechnikai, analitikai módszer. A gázkromatográfiás módszer esetében a mozgófázis gáz, az állófázis általában kolonna belső felületén megkötött anyag. A minta gáz halmazállapotban kerül az elválasztást végző kolonnára, majd a detektorra, ezért gondoskodni kell arról, hogy a nem gáznemű minta megfelelő hőmérsékleten (100-500 °C) elpárologjon. A módszer olyan vegyületek esetében alkalmazható, melyek bomlás nélkül alakíthatók gázzá.] chromatograficzny, -a, -e – kromatográfiai chromatografować – kromatográfiai eljárást végezni chromatycznie – kromatikusan; festőien chromatyczność [jakościowa cecha barwy obejmująca jej odcień i nasycenie; chrominancja] – (zene) kromatizmus chromatyczny, -a, -e [I. barwny; II. postępujący kolejno półtonami] – (gör.) kromatikus; színes festő; színezhető, festhető; (fizika) fénytörés, fénytörést okozó (lencsék); (zene) félhangokban fel- v. lefelé mozgó skála chromatyka (z gr. chroma = barwa, kolor) [I. 1. nauka o barwach; 2. kolorystyka obrazu; II. 1. podwyższanie lub obniżanie dźwięków skali diatonicznej o pół tonu; 2. jest to zasada doboru dźwięków, w której obok dźwięków właściwych tonacji diatonicznej stosuje się również ich podwyższenia i obniżenia] – (gör.-lat.) kromatika; (fizika, zene) a modalitásban és a tonalitásban (dúr-moll hangrendszerben) a hétfokú alapskála (diatónia) színezése a rajta Copyright © 2006-2016 SAMORZĄD NARODOWOŚCI POLSKIEJ W 17-TEJ DZIELNICY BUDAPESZTU Wydanie poprawione i rozszerzone Polsko Węgierska Encyklopedia 841 kívül levő, de alterációval belőle származtatható öt hanggal; az atonalitásban, a dodekafóniában a tizenkétfokú hangrendszer, amely az egész hangok közé módosításokkal beiktatott félhangokat is önálló és egyenrangú hangoknak tekinti chromatyzm [wada soczewek powodująca powstawanie barwnych obwódek na obrazie] – kromatizmus; színtorzítás chromian [związek nieorganiczny, substancja o właściwościach utleniających] – kromát chromianowy, -a, -e – kromátchromo-, chromato- [pierwszy człon wyrazów złożonych wskazujący na ich związek znaczeniowy z barwą] – (gör.) kromo-; színes, színchromofag – (gör.) kromofág; festék- és lakkoldó vegyi anyag chromodruk (przestarz. →chromotypia) – többszínnyomás, színnyomat chromolitografia [stosowana dawniej technika wielobarwnej litografii; też: odbitka wykonana tą techniką] – kromolitográfia; többszínű kőnyomat chromolitograficzny, -a, -e – többszínnyomatú chromonikiel, chromonikielina [stop niklu i chromu odporny na korozję] – krómnikkel; kromel, nikkel és króm v. vas, nikkel és króm; ellenállóképes ötvözet chromoniklowy, -a, -e – krómnikkelchromosfera [środkowa warstwa atmosfery słonecznej] – (gör.) kromoszféra; a nap légkörének izzó gázokból álló, vöröses fényű középső rétege chromosferyczny, -a, -e – (gör.) kromoszférachromosom, chromosomy [1. składnik jądra komórek roślinnych i zwierzęcych, będący nosicielem genów; 2. forma organizacji materiału genetycznego wewnątrz komórki. Nazwa pochodzi z greki, gdzie χρῶμα (chroma, kolor) i σῶμα (soma, ciało). Chromosomy rozróżniano poprzez wybarwienie] – (gör. chromosoma) 1. kromoszóma, a sejtmagnak az öröklődésben fontos szerepet játszó, a fajra jellemző vonal v. pálcika alakú eleme; 2. kromoszómák, élőlények sejtmagvában a sejtmagfonalzat feldarabolódásakor keletkező elemek, melyek száma, alakja, nagysága minden fajra jellemző, s melyek az öröklőanyagoknak, a gének összességének hordozói; 3. Az eukarióta sejtek osztódásakor mikroszkópban látható pálcika alakú képződmények, amelyek bonyolult feltekeredett formában, fehérjékkel együtt tartalmazzák a sejt DNSállományát, öröklési anyagát. - Hosszú DNSmolekula, amely nagyszámú gént tartalmaz. Minden magasabbrendű növény- és állatfaj - Wersja 01 01 2017 meghatározott számú kromoszómával rendelkezik. (Deutschland 1998/1, 30.); 4. A sejt genetikai információit hordozó DNS általában kromoszómának nevezett makromolekulákba van csomagolva. A kromoszóma (a görög chroma=színes és soma=test szavakból) egy hosszú DNS molekula, mely számos gént, szabályozó és egyéb szekvenciákat tartalmaz. 5. a sejtmagban található, géneket tartalmazó, vagyis az öröklődésért felelős anyagból, DNS-ből és fehérjékből felépülő szerkezet chromosom płciowy (heterochromosom) – heterokromosoma, heterokromoszóma; nemi kromoszóma chromosomowy, chromosomalny, -a, -e – kromoszómachromość – sántaság chromotlenek – krómoxid; zöld színű, üvegfestésre alkalmazott anyag chromotypia [a) technika wypukłego drukowania wielobarwnego; b) odbitka wykonana tą metodą] – kromotípia; többszínnyomás, többszínnyomat chromotypografia [przestarz. →chromotypia] – (gör.) kromotipográfia; nyomdai eljárás többszínű nyomások előállítására chromowanie – (műszaki) krómozás; fémtárgyaknak elektronikus bevonása krómmal chromowy, -a, -e – krómos, krómchromożelatyna – (fényképészet) krómzselatin; káliumbikarbonáttal kezelt zselatin, mely fény hatásra vízben oldhatatlanná válik chromy, -a, -e [I. 1. kulawy; 2. o pracach, działaniach: źle wykonany lub źle funkcjonujący] – sánta, béna, nyomorék chromy [człowiek kulawy], chroma – sánta, béna, nyomorék (ffi/nő) chronicznie – krónikusan, állandóan chroniczny, -a, -e [med. przewlekły, zastarzały, długotrwały] – (gör.) krónikus (chronicus), (orvosi) idült, tartós, huzamos; állandóvá vált; hosszan elhúzódó; lassú lefolyású, hosszan tartó chronić (chroni) [zabezpieczać przed czymś niekorzystnym lub niebezpiecznym] – védeni, megvédeni; őrizni, megőrizni; óvni, megóvni, oltalmazni vkit; vigyázni vkire/vmire; (ukrywać) bújtatni, rejteni chronić coś – védeni vmit chronić od słonca – óvni a naptól chronić producentów krajowych przed zagraniczną konkurencją – védeni a belföldi termelőket a külföldi versenytől chronić przed wilgocią! – nedvességtől óvandó!, szárazon tartandó! Copyright © 2006-2016 SAMORZĄD NARODOWOŚCI POLSKIEJ W 17-TEJ DZIELNICY BUDAPESZTU Wydanie poprawione i rozszerzone Polsko Węgierska Encyklopedia 842 chronić środowisko naturalne – természeti környezetet védeni chronić się [1. zabezpieczać się przed czymś; 2. szukać schronienia] – óvakodni (vmitől), idegenkedni (vmitől); (ukrywac się) rejtőzni, rejtőzködni, bujkálni; védekezni; óvja v. védi magát; elkerülni vmit chronić się od zarazy – védekezni a fertőzés ellen chronić się przed deszczem – védi magát az eső elől v. esőtől chronić (chroni) się przed kim/czym – védekezni (vmi ellen); elbújni vki elől; húzódozni (vkitől/vmitől) chronić się przed bombardowaniem – védekezni a bombatámadás ellen chronić się przed deszczem – eső elől védekezni chronienie – védelem, védekezés, megvédés chroniony, -a, -e – védett (terület, faj) chrono- [pierwszy człon wyrazów złożonych wskazujący na ich związek znaczeniowy z czasem] – (gör.) chrono-, krono-; időchronobiologia [nauka o zagadnienaich związanych z rytmem biologicznym organizmów] – időbiológia; élő szervezetek biológiai ritmusát vizsgáló tudományág chronograf [I. 1. antyczna lub średniowieczna kronika; 2. autor takiej kroniki; II. przyrząd samopiszący do rejestrowania w sposób ciągły przebiegu zjawisk lub procesów w czasie] – (gör.) kronográf, időmérő, időíró; időpontok feljegyzésére szolgáló műszer; (ir.) krónikás; (asztronómia) a csillagoknak a távcső fonálkeresztjén való áthaladási idejének rögzítésére alkalmazzák chronografia [1. zob. I chronograf w zn. 1.; 2. daw. kronikarstwo; II. ogół metod służących do notowania za pomocą chronografu momentów, w których powstają różne fazy zjawisk nagłych] – (ir.) krónikaírás; kronográfia, időmérés chronograficzny, -a, -e – kronográfiai chronologia [1. następstwo, kolejność dat, okresów, wydarzeń w czasie; nauka o mierzeniu i ustalaniu czasu; 2. nauka o mierzeniu czasu, kolejności następowania po sobie wydarzeń, zjawisk, a także oznaczenie wydarzenia, zjawiska wg przyjętego podziału czasu. Nazwa pochodzi od greckich słów chronos (czas) i logos (słowo, nauka). Jest to kolejność chronologiczna.; 3. jedna z podstawowych nauk pomocniczych historii, zajmująca się sposobami określania czasu, czyli systemem datowania (np. kalendarzach). Metoda chronologii pozwala na ustalenie np. świąt ruchomych przypadających na dany rok, lub dnia tygodnia - Wersja 01 01 2017 przypadającego na daną datę.] – (gör.) kronológia, 1. időszámítás; időrend, időbeli sorrend; az időmérés és az időszámítás tudománya; 2. az időszámítással, az idő beosztásával, kormeghatározással és a régi naptárakkal foglalkozó tudomány chronologia matematyczna, czyli astronomiczna [badająca ruchy ciał niebieskich, o ile pozostają one w związku z mierzeniem czasu. Przede wszystkim pozorny ruch Słońca wokół Ziemi i rzeczywisty ruch Księżyca wokół Ziemi] – matematikai v. csillagászati időszámítás chronologia techniczna, czyli historyczna [badająca historyczne podziały czasu, dokonywane przede wszystkim na podstawie ruchu ciał niebieskich, sprowadzająca je do podziałów stosowanych dzisiaj. Chronologia historyczna jest jedną z nauk pomocniczych historii. Jest niezbędna do ustalenia czasu powstania źródeł.] – műszaki v. történeti időszámítás chronologicznie – időrendben, kronologikus sorrendben chronologiczny, -a, -e [ułożony wg następstwa wydarzeń, kolejności dat.] – (gör.) kronológikus, időrendichronologiczny porządek – időrendi sorrend chronometr [b. dokładny przenośny zegar sprężynowy (gł. w astr. i nawigacji).] – (gör.) kronométer; időmérő, különösen pontos járású óra chronometraż [pomiar czasu trwania określonych zjawisk, procesów lub poszczególnych czynności] – kronometrázs; időtartammérés chronometraż wyścigów – stopperezés, eredménymérés, időmérés chronometrażowy, -a, -e – időtartamméréses chronometrażysta – időmérő ember chronometria [nauka o pomiarach czasu, ich metodach, przyrządach i błędach] – kronometria; időmérés chronometryczny, -a, -e – kronometrikus; időmérési, időméréses Chronos [mit. gr. uosobienie czasu] – (gör.) Chronos; az idő megszemélyesítése isteni alakban is (némelykor Kronosszal, az istenek ősapjával) chronoskop [rodzaj chronometru] – (gör.) kronoszkóp; eszköz rövid időtartamok mérésére chronoskopowy, -a, -e – (gör.) kronoszkópchronostych lub chronogram [jeden ze sposobów zapisywania dat rocznych stosowany w okresie baroku] – kronogramma [egy olyan – általában latin nyelven íródott – mondat Copyright © 2006-2016 SAMORZĄD NARODOWOŚCI POLSKIEJ W 17-TEJ DZIELNICY BUDAPESZTU Wydanie poprawione i rozszerzone Polsko Węgierska Encyklopedia 843 vagy felirat, amelyben bizonyos betűket római számokként értelmezve, majd összeadva egy számot, általában egy évszámot kapunk eredményül. A szó a görög kronosz (Κρόνος, Kronosz titán nevéből), azaz idő és a gamma, azaz betű szavak összetételéből született.] chropawość, chropowatość – érdesség; durvaság, egyenetlenség; rece chropawy, -a, -e [1. mający szorstką powierzchnię; 2. o dźwięku, głosie: matowy, niemelodyjny; 3. daleki od ideału, wymagający poprawy]; chropowaty, -a, -e – érdes, durva, egyenetlen; recés, recézett chropowata powierzchnia – érdes felület chropowacieć [stawać się chropowatym] – eldurvulni, érdessé válni Chroszcz nagołodygowy (Teesdalia nudicaulis (L.) R. Br.) [Drobna roślina roczna z przyziemną różyczką liściową. Łuszczynki okrągłosercowate, u góry nieco wycięte, wąziutko oskrzydlone. Gatunek zachodnioeuropejski, w Europie Środkowej, także u nas, rzadki; rośnie w miejscach piaszczystych na niżu. Kwitnie V.] – rejtőke (Teesdalia nudicaulis) chrumknąć — chrumkać [1. o świni: wydać niski, chrapliwy dźwięk; 2. o głosie wydawanym przez świnię] – (hangutánzó szó) a disznó v. malac által kiadott alacsony, rekedtes hang chrup, chrup [dźwięk wydawany podczas gryzienia] – krr, krr (hangutánzó) chrupać, chrupnąć – (trzeszczeć) ropogni, (gryżć) rágcsálni, ropogtatni; reccsenni chrupać sucharki – kétszersültet ropogtatni chrupanie – recsegés, ropogás chrupiący, -a, -e – ropogós chrupnąć — chrupać (chrupnie) [1. wydać charakterystyczny odgłos podczas łamania się, kruszenia itp.; 2. chrupać: gryźć coś twardego, kruchego, powodując przy tym charakterystyczny odgłos] – roppanni, megroppanni; reccsenni, megreccsenni; felfelropogni; ropogni; (przegryżć) roppantani; (chrupać) ropogtatni, rágcsálni chrust [1. suche gałęzie; 2. daw. gęste zarośla; 3. daw. faworki] – rőzse; bozót, cserje; kidőlt fa; (faworki) csörgőfánk, csöröge chruściany, chrustowy, -a, -e – rőzsechruściel [Derkacz (Crex crex)] – Crea; haris [(Crex crex) a madarak (Aves) osztályának a darualakúak (Gruiformes) rendjéhez, ezen belül a guvatfélék (Rallidae) családjához tartozó faj]; gázló-költöző madár; nyáron nádasokban (szántóföldeken gyakori) - Wersja 01 01 2017 Chruściel [wieś w Polsce położona w województwie warmińsko-mazurskim, w powiecie braniewskim, w gminie Płoskinia] – Chruściel (lengyel falu) chruścina [dawniej: chrustniak, chruśniak] – csalit, bozót chruśniak malinowy – málnabokor chryja [1. pot. awantura; 2. daw. rozprawa, mowa lub rodzaj szkolnego ćwiczenia retorycznego; 3. zob. chreia] – kria; terjengős előadás; botrány, balhé, hecc; (átv.) erkölcsi prédikáció, lelki fröccs; ramazúri, hangos veszekedés; zűr; dawn zrí [(szleng) balhé; Korábbi ‘rendőr, rendőrség’ jelentése alapján biztos, hogy ez a tolvajnyelvi szó a Zrínyi név első szótagjával azonos, és a hajdan a Zrínyi utcában állt budapesti rendőr-főkapitányságra utalt a 20. század elejétől.]; chrypa [zmiana barwy głosu na niski, chropawy, zwykle wskutek stanów zapalnych krtani], chrypka – rekedtség, hurut [mieć chrypkę: rekedt] chrypieć [1. mówić ochrypłym głosem; 2. wydawać ochrypły dźwięk] – berekedni; rekedt; rekedten beszélni chrypliwie – rekedten chrypliwość – rekedtség chrypliwy, -a, -e [o dźwięku, głosie: niski, chropawy] – rekedt, berekedt chrypnąć [dostawać chrypy] – berekedni chrystianizm [religia lub doktryna chrześcijańska] – kereszténység, keresztény vallás (chrześcijaństwo) Chrystogram [1. w sztuce chrześcijańskiej monogram złożony z greckich liter X i P lub I i X (początkowych liter imienia Chrystus lub Jezus Chrystus) tworzących krzyż. Używany w sztuce wczesnochrześcijańskiej od III w. jako symbol Jezusa Chrystusa.2. monogram będący symbolem Jezusa Chrystusa w formie akronimu. Z greki jest to skrót imienia IHΣΟΥϚ (Jezus). W prawosławiu jest on złożony z liter X i P lub I i X układających się w krzyż. Są to początkowe litery jednego z dwóch wyrazów w grece: Chrystus lub Jezus Chrystus. W kulturze zachodniej występują wymienne złożenia: "IHS" oraz "IHC" będące odpowiednimi (pierwsza, druga i ostatnia) literami (jota-eta-stigma) greckiego imienia Jezusa: ΙΗΣΟΥϚ (Ιησους) (czyt. Iesu:s). Napis ten wraz z krzyżem podobno miał ujrzeć cesarz Konstantyn Wielki we śnie przed bitwą z Maksencjuszem w 312 r. przy moście mulwijskim. Skrót w formie "IHS" po raz Copyright © 2006-2016 SAMORZĄD NARODOWOŚCI POLSKIEJ W 17-TEJ DZIELNICY BUDAPESZTU Wydanie poprawione i rozszerzone Polsko Węgierska Encyklopedia 844 pierwszy pojawił się na monetach Justyniana II na przełomie VII–VIII wieku.] – krisztogram; Krisztus-monogram [1. Jézus Krisztus nevének görög kezdőbetűiből (khi, ró) kialakított jel, mely Krisztust, a 4. sz: a keresztet is jelezte. Kezdetben rövidítésként használták szövegösszefüggésben, olykor ragozott formában is. A 4. sz-tól Nagy Konstantin cs. (ur. 306-337) látomása alapján gyorsan népszerűvé vált. Fölkerült a labarumra, pajzsokra és pénzekre is. A krisztogramban elrejtett keresztet gyakran világosan kiemelték, ebből önállósult a 4. sz. közepétől előforduló crux monogrammatica, 'monogramos kereszt', mely a konstantini változatban is előfordult. A 4. sz. végén a krisztogram más Krisztus-szimbólumokkal (A és Ω, galamb, hal, páva) együtt is előfordul. A kk-ig világi tárgyakon is megtalálható (ajtón), különösen Szíriában, mint apotropaion. - 2. IHS.] Chrystologia [w szerokim tego słowa znaczeniu to nauka o Jezusie Chrystusie. W węższym znaczeniu stanowi jeden z działów teologii chrześcijańskiej. Dalsze próby uściślenia chrystologii napotykają na trudności w postaci różnego rozumienia Jezusa Chrystusa. W związku z tym nie można mówić o chrystologii w ogólności, ale o chrystologii katolickiej, prawosławnej, luterańskiej i chrystologii innych kościołów, związków wyznaniowych, chrystologii uwarunkowanej kulturowo (chrystologia afrykańska) czy wręcz chrystologii konkretnych teologów. Spory chrystologiczne to spory o rozumienie samego Boga. Argumenty używane w tych sporach to argumenty biblijne (chrystologia biblijna), historyczne np. chrystologia patrystyczna czy odwoływanie się do orzeczeń soborowych: Sobór efeski (431 r.), Sobór Chalcedoński (451 r.) i Sobór konstantynopolitański III (680-681 r.). Chrystologie uznane m.in. przez Kościół katolicki jako błędne czyli herezje: doketyzm, emanacjonizm, subordynacjonizm, modalizm, adopcjonizm, apolinaryzm, nestorianizm, monoenergizm, monofizytyzm, monoteletyzm.] – (gör.) krisztológia [Krisztusról szóló tan, a keresztény hitágazattan (dogmatika) azon része, mely a Jézus Krisztus személyére vonatkozó hitcikkeket tárgyalja.] chrystologiczny znak [złożenie palców prawej ręki tak, aby utworzyły figurę początkowych liter imienia Jezus Chrystus w alfabecie greckim (IS XS). Z - Wersja 01 01 2017 tym gestem jest zwykle przedstawiany Chrystus, także kapłani składają tak palce przy udzielaniu błogosławieństwa.] – krisztológiai jelzés Chrystus (grec. ho Christos - ten Pomazaniec, hebr. Masziach, stąd wyrazy Chrystus i Mesjasz) [1. drugie imię Jezusa z Nazaretu; 2. W Starym Testamencie pomazywani do rządzenia byli królowie, np. Saul, Dawid, Cyrus. W późniejszych czasach Starego Testamentu i w całym Nowym Testamencie słowo Pomazaniec oznaczało Pana, który jest Chrystusem, pomazanym, czyli namaszczonym Duchem Świętym.] – (gör. Christos: a felkent) Krisztus; Jézus; felkent, a héber messiás görög megfelelője Chrystus frasobliwy [w polskiej rzeźbie ludowej: wyobrażenie znękanego Chrystusa w postawie siedzącej, z głową wspartą na dłoni] – a szenvedő Krisztus Chrystus frasobliwy: a szenvedő Krisztus Chrystus-Król (zob. Król – Chrystus) [Chrystus Król (łac. Christus Rex) teologiczny tytuł Jezusa z Nazaretu ściśle związany z pojęciem Królestwa Bożego i wiary chrześcijan w panowanie Jezusa w tym królestwie jako Bożego Pomazańca.] – Krisztus Király (lat. Christus Rex; Rex Regum Dominus dominantium): a mindenség Istentől fölkent uralkodója, akit János evangélista a látomásaiban látott: „Fehér lovon ül, hűségesnek és igaznak hívják. Igazságosan ítél és harcol. Szeme olyan, mint a lobogó tűz, a fején ékes korona. Neve föl van írva, de senki sem ismeri, csak Ő maga. Vértől ázott ruha van rajta, a neve: Isten Igéje. Az égi seregek fehér lovon kísérik, tiszta fehér patyolatba öltözve. Szájából éles kard tör elő, hogy lesújtson a nemzetekre (...) Öltözetén a csípő körül ez a név volt felírva: királyok Királya, uralkodók Ura.” (Jel 19,11-16). - 1. Az ÓSz Messiásvárásának lényeges része egy megváltó király várása. 2. Az ÚSz-ben beteljesednek a jövendölések.] Chrystus Zmartwychwstały – a Feltámadt Krisztus Copyright © 2006-2016 SAMORZĄD NARODOWOŚCI POLSKIEJ W 17-TEJ DZIELNICY BUDAPESZTU Wydanie poprawione i rozszerzone Polsko Węgierska Encyklopedia 845 chrystusowiec [1. wyznawca jednego z wyznań protestanckich, członek Kościoła Chrystusowego; 2. katolicki kapłan lub zakonnik, członek Towarzystwa Chrystusowego dla Polonii Zagranicznej; 3. uczestnik powstania chrystusowców (Cristada, 1926-29) w Meksyku] – (különböző elnevezésekben) krisztusichrytusowy, -a, -e – krisztusi chryzantem, chryzantema (Chrysanthemum) [1. roślina ozdobna kwitnąca jesienią; 2. synonim złocień (Dendranthema Des Moul) – rodzaj bylin lub półkrzewów należący do rodziny astrowatych. Liczy ok. 50 gatunków.] – (gör. Chrysanthemum) krizantém [ősszel nyíló, több színben is előforduló, hosszú, kekeny tömött szirmokból álló virágjáért termesztett fészkes virágzatú fehér v. sárga virágú növény; aranyvirág] Chryzantema w śniegu – havas krizantém Chrysanthemum (złocień) – Chrysanthemum; Margitvirág; Egynyári margaréta (Chrysanthemum carinatum); Színes margaréta (Chrysanthemum coccineum) o Chrysanthemum segetum (złocień polny) – Aranyvirág; vetési aranyvirág (Chrysanthemum segetum) o Dendranthema zawadskii (chryzantema Zawadzkiego [złocień Zawadzkiego]) (=Chrysanthemum zawadskii) – Margitvirág; Zawadski-margitvirág (Chrysanthemum zawadskii) o Dendranthema ×hortorum (chryzantema ogrodowa [złocień ogrodowy]) (=Chrysanthemum xhortorum, Dendranthema indicum × morifolium) – Őszi krizantém; Dendranthema x grandiflorum (Chrysanthemum hortorum) o Tanacetum parthenium (wrotycz maruna [złocień maruna]) (=Chrysanthemum parthenium) – Őszi margitvirág (Chrysanthemum parthenium) o Tanacetum corymbosum ssp. corymbosum (wrotycz baldachogroniasty typowy) (=Chrysanthemum corymbosum) – sátoros margitvirág (Chrysanthemum corymbosum) o Tanacetum corymbosum ssp. clusii (wrotycz baldachogroniasty Klusjusa [złocień podbaldachowy]) (=Chrysanthemum subcorymbosum) – Chrysanthemum subcorymbosum o Balsamita major (złocień balsamiczny [wrotycz szerokolistny, bełżyna balsamiczna]) (=Tanacetum balsamita, Chrysanthemum balsamita) – Balzsamos aranyvirág (Chrysanthemum balsamita) o Leucanthemum (jastrun [złocień, margerytka]) – margitvirág v. margaréta; aranyvirág, (gör.) krizantém (Chrysantheum) (złocień) - Wersja 01 01 2017 o Leucanthemum vulgare [Jastrun właściwy, złocień właściwy, jastrun wczesny] – réti margitvirág v. margaréta o Leucanthemopsis alpina ssp. tatrae (złocieniec alpejski tatrzański [wrotycz alpejski tatrzański, złocień alpejski tatrzański]) (=Chrysanthemum alpinum, Tanacetum alpinum) – Havasi margitvirág (Chrysanthemum alpinum) o Chrysanthemum coronarium (złocień wieńcowy [złocień koronowy]) – tavaszi krizantém (Chrysanthemum coronarium) o Margitvirág (Chrysanthemum majus) o Chrysanthemum carinatum (złocień trójbarwny) (=Ismelia carinata) – Egynyári margaréta (Chrysanthemum carinatum) o Coleostephus multicaulis (złocień wielołodygowy) (=Chrysanthemum multicaule) – Chrysanthemum multicaule o Ajania pacifica (z. ajania) – Ajania (Ajania pacifica) o Arctanthemum arcticum (złocień arktyczny) – sarkvidéki krizantém (Arctanthemum arcticum) chryzantemowy, -a, -e – krizantém-; krizantémos chryzmat [znak przyjęcia sakramentu] – (gör.) krizma (kryżmo); szentelt olaj, kenet chryzoberyl [Al2BeO4 minerał z gromady tlenków. Jest minerałem rzadkim. Nazwa minerału wywodzi się od greckich słów chrysos - złoto oraz beryllos - beryl.] – (chrysoberyll) krizoberill (ásvány); sárgászöld, üvegfényű, átlátszó rombos kristályú ásvány; berilliumaluminát: BeAl2O4; (nemes ékkő, a homokban találják Brazíliában, Ceylon Borneó szigetén) Święty Chryzogon (wł. San Crisogono) [żył III lub IV wieku (śmierć przed 314), był kapłanem rzymskim, prawdopodobnie biskupem Akwilei, podczas prześladowań religijnych za rządów cesarza Dioklecjana uwięziony i zesłany do Akwilei, gdzie poniósł śmierć męczeńską poprzez ścięcie i wrzucenie ciała do morza. Święty Chryzogon jest jednym z wymienianych świętych w Communicantes Kanonu Rzymskiego.] – Szent Crisogon keresztény vértanú Bazylika św. Chryzogona w Rzymie, zwana również Bazylika św. Chryzogona na Zatybrzu (wł. Basilica di San Crisogono in Trastevere lub też San Crisogono) [rzymskokatolicki kościół tytularny w Rzymie. Świątynia ta jest kościołem parafialnym oraz kościołem tytularnym, mającym również rangę bazyliki mniejszej. Budowla ta była wznoszona i przebudowywana na przestrzeni V i VIII wieku, we wnętrzu na szczególną uwagę zasługują 24 antyczne kolumny, jak również Cosmati Copyright © 2006-2016 SAMORZĄD NARODOWOŚCI POLSKIEJ W 17-TEJ DZIELNICY BUDAPESZTU Wydanie poprawione i rozszerzone Polsko Węgierska Encyklopedia - Wersja 01 01 2017 oraz kościół dolny. Świątynia była kościołem narodowym Sardynii i Korsyki.] – San Crisogono bazilika Rómában 846 Basilica di San Crisogono chryzolit [Mg2 SiO4 minerał z grupy oliwinów, zwany oliwinem właściwym, także forsterytem. - Nazwa pochodzi od gr. chrysos (khrysos) = złoty oraz lithos = kamień, skała i nawiązuje do charakterystycznej barwy tego minerału.] – (chrysolith) krizolit; zöld színű drágakő ún. nemes olivin (Brazíliában, Hátsó-Indiában, Felső-Egyiptomban található) chrysopras, Chryzopraz (Prazer) [nazwa pochodzenia greckiego, wynikająca z połączenia słów chrysos - złoto i prasinos zielonkawy] – (gör.) chrysopras; krizoprász; szemcsés szerkezetű zöld színű kalcedon; drágakő (legfőbb termőhelye Szilézia) chrzan [1. roślina warzywna z dużymi liśćmi i grubym, mięsistym korzeniem o ostrym smaku i zapachu; 2. przyprawa z korzenia tej rośliny] – torma (Armoracia rusticana) [egy gyógy- és fűszernövény. Népies neve: közönséges torma, csípős torma] chrzan pospolity (Armoracia lapathifolia) [bylina z rodziny krzyżowych pochodząca z Europy Wschodniej; liście trujące dla krów] – Közönséges torma (Armoracia lapathifolia) [Évelő, lágyszárú növény, fűszer- és gyógynövény. Eredet: DélkeletEurópa termékeny talajú réteken, parlagokon, patakpartokon honos. Hazánkban nem őshonos, de sokfelé termesztik tudatosan. Gyakran elvadul. Más néven csípős torma.] chrzan, cebula, dym łzy wyciskają – torma, vöröshagyma, füst könnyet csavar chrzan tarty – reszelt torma chrzan z majonezem – majonézes torma chrzan z octem – ecetes torma chrzan pospolity (Armoracia lapathifolia) chrzanić [1. posp. mówić głupstwa; 2. posp. robić coś źle] – badarságokat, ostobaságokat fecsegni; össze-vissza beszélni, locsogni; kontárkodni chrzanić się [1. posp. psuć się; 2. posp. robić coś zbyt długo, bez rezultatu; 3. posp. mieszać się, plątać się w czyimś umyśle] – romlani, elromlani, megromlani, tönkremenni, poshadni, szétmenni; piszmogni chrzanowy, -a, -e – tormás, tormachrząknąć (chrząka) — chrząkać [1. wydać krótki, nieartykułowany dźwięk z krtani; 2. o świni: wydać niski, chrapliwy dźwięk] – köhécselni, krákogni, torkát köszörülni; (świnia) röfögni, röffenni chrząkanie, chrząknięcie – köhécselés, krákogás, torokköszörülés; röfögés chrząstka (łac. cartilago) [1. elastyczna tkanka tworząca niektóre części szkieletu; 2. Chrząstka, tkanka chrzęstna, rodzaj tkanki łącznej szkieletowej, zbudowanej z komórek chrzęstnych - chondrocytów [komórki chrzęstne wchodzące w skład tkanki chrzęstnej Zanurzone są one w istocie międzykomórkowej zwanej chondryną] oraz bezpostaciowej substancji międzykomórkowej, składającej się z istoty podstawowej (kwas hialuronowy i proteoglikany) zwanej macierzą (matrix) oraz dużych ilości włókien białkowych: klejodajnych (kolagenowych) i elastycznych.] – porc (lat. cartilago), porcogó; (élelmiszer) mócsing chrząstka nalewkowata – kannaporc chrząstka pierścieniowata – gyűrűporc chrząstka stawowa a. międzystawowa (łac. cartilago articularis) [pokrywa powierzchnie stykających się ze sobą kości, zapobiega ścieraniu się kości jest odporna na tarcie i ułatwia poślizg. W Copyright © 2006-2016 SAMORZĄD NARODOWOŚCI POLSKIEJ W 17-TEJ DZIELNICY BUDAPESZTU Wydanie poprawione i rozszerzone Polsko Węgierska Encyklopedia 847 chrząstce stawowej mogą występować ubytki.] – izületi porc chrząstka tarcsowa – pajzsporc (a gége elülső porcogója) chrząstka tarczowata krtani – (bonc) pajzsporc [a gége legnagyobb porca. Kívülről férfiaknál, mint az ádámcsutka jelenik meg. A kiemelkedés oka, hogy a két oldalsó lemeze elől férfiaknál hegyesebb szögben találkozik, mint a nőknél.] chrząstkowacieć – porcossá válni chrząstkowaty, -a, -e [mający budowę zbliżoną do chrząstki]; chrząstkowy, -a, -e – porcos, porcogós chrząszcz [owad mający dwie pary skrzydeł, z których przednie osłaniają skrzydła tylne i odwłok] – bogár chrząszcz kolorado (zob. stonka w zn. 1.) – (ziemnaczana) bogár, féreg; burgonyabogár, kolorádóbogár chrząszcz majowy – cserebogár (chrabąszcz) chrząszczyk – bogárka chrząszczyk korowy – szúbogár chrzciciel [podn. osoba udzielająca chrztu] – keresztelő ember chrzcić [1. udzielać chrztu; 2. nazywać, mianować; 3. nadawać imię; 4. w religii chrześcijańskiej: oczyszczać z grzechu pierworodnego; 5. żart. rozcieńczać wodą wódkę, sok itp.] – keresztelni, megkeresztelni; (zsarg.) vedelni, inni chrzcić kogoś – keresztelni vkit chrzcić się [być chrzczonym] – megkeresztelkedni chrzcielnica [1. kościelne naczynie z wodą święconą używaną przy chrzcie; 2. łac. babtisterium; 3. zbiornik na wodę chrzcielną umieszczony w świątyni, w prezbiterium lub oddzielnej kaplicy, służący do udzielania chrztu] – keresztelőkút, keresztelőmedence [fedővel ellátott kör v. nyolcszögletű vízmedence, többnyire (óriási) kehely formájú, fedelén legtöbbször Keresztelő Szt. János szobrával]; keresztelőkút chrzciny [1. przyjęcie wydane z okazji chrztu dziecka; 2. należały w Polsce do uroczystości mniej więcej hucznie obchodzonych. W każdym, nawet ubogim stanie w dniu tym wyprawiali rodzice według możności większą lub mniejszą ucztę. Rodzice chrzestni dają w darze dla dziecka ozdobną czapeczkę i koszulkę. Zamożniejsi ofiarowują sztukę płótna białego, lub krzyżyk kosztowny. 3. żart. lanie] – (ünnep) keresztelő, keresztelés; (tréf.) verés chrzciny – (ünnep) keresztelő - Wersja 01 01 2017 chrzczenie – keresztelés, megkeresztelés; keresztségben való részesítés á chrzczony, -a, -e – megkeresztelt chrzest (grec. baptizo - zanurzyć całkowicie w wodzie) [1. sakrament, którego celem jest zmazanie grzechu pierworodnego przez symboliczne polanie wodą lub zanurzenie w wodzie; też: związany z nim obrządek nadania imienia oraz przyjęcia chrzczonego do wspólnoty chrześcijańskiej; 2. uroczystość oddania jakiegoś obiektu do użytku związana z nadaniem mu imienia; 3. uczestniczenie po raz pierwszy w jakiejś akcji; 3. wyraz ten spotykamy już w Starrym Testamencie w Septuagincie w II Król. 5;14, gdzie mowa o Naamanie, który zanurzył się całkowicie w Jordanie siedem razy i całkowicie został uleczony z trądu. W Nowym Testamencie Jan Chrzciciel chrzcił tych, co pokutowali i mieli uwierzyć w przychodzącego wtedy Mesjasza, którym był Jezus z Nazaretu. Dla zidentyfikowania się z człowiekiem Pan też dał się ochrzcić, ale nie dla pokuty. Wyrażenia 'chrzest Duchem Świętym' nie ma w Biblii, ale jest wyrażenie: 'zostaniecie ochrzczeni Duchem Świętym i ogniem', co spełniło się w dzień Pięćdziesiątnicy, dla Żydów, a dla innych ludzi w trakcie kazania Piotra, co oznaczało otrzymanie Ducha Świętego. Po tym wydarzeniu ludzie zostali ochrzczeni w wodzie. Po swoim zmartwychwstaniu, tuż przed wniebowstąpieniem, Chrystus polecił, by narody nauczano dla uwierzenia, po czym mają być ochrzczeni w Imię Ojca i Syna, i Ducha Świętego, co też czyniono po wylaniu Ducha Świętego. Chrzczono tych, co byli w stanie zrozumieć ten duchowy, poprzedzający chrzest, proces zachodzący w czasie odrodzenia duchowego. Pismo Święte wyraźnie mówi, że chrzczono mężczyzn i niewiasty, tzn. takich, co są w stanie zrozumieć, co czynią. Przy czym chrzcząc, chrzczący i chrzczony obaj wstępowali do wody. Chrzest nie zbawia, ale jest zewnętrznym symbolem śmierci dla świata i zmartwychwstania duchowego, które dokonuje się w zmartwychwstałym Jezusie Chrystusie. Według Nowego Testamentu jest tylko jeden chrzest. 'Ochrzczenie w jedno ciało' jest wyrażeniem metaforycznym i oznacza stanie się cząstką ciała Chrystusa, co dokonuje się w czasie odrodzenia duchowego. Chrzest niemowląt przez pokrapianie i oblewanie nie ma podstaw w Piśmie Świętym. Chrzest nad umarłymi Copyright © 2006-2016 SAMORZĄD NARODOWOŚCI POLSKIEJ W 17-TEJ DZIELNICY BUDAPESZTU Wydanie poprawione i rozszerzone Polsko Węgierska Encyklopedia 848 jest wymysłem ludzkim powstałym już wśród pierwszych chrześcijan, przed którym Pismo Święte wyraźnie ostrzega. (Umarły mógł za życia wcale nie wiedzieć, co chrzest znaczy).] – 1. keresztelés, keresztelő [trzymać do chrztu: keresztvíz alá tartani]; 2. keresztség [szentség; jegye a víz; a bűn megbocsátásának és az egyházba való felvételnek aktusa; különféle formája van: 1. a baptizma (ez az eredeti) a vízbe való teljes bemerítés; 2. a vízzel, a keresztelő kancsóval történő leöntés; 3. a víz hintése; 4. a vízzel való keresztvetés a fejre; két típusa van: a) gyermekkeresztség; b) felnőttkeresztség; az elsőnél a szülők és a keresztszülők tesznek a gyermek nevében fogadalmat és a történelmi egyházak gyakorolják; a másodiknál hitbeli döntés, a hit megvallása után történik. Az egyetlen szentség, melyet minden egyház elfogad.] chrzest bojowy – tűzkeresztség chrzest krwi – vérkeresztség chrzest ognia, chrzest ogniowy – tűzkeresztség chrzestny, -a, -e – kereszt-, keresztelő chrzestny syn – keresztfia (vkinek) chrześcijanin [nazwa ta ma oznaczać naśladowcę Chrystusa. Powstała w Antiochii Syryjskiej około roku 42. Poznawano wtedy chrześcijan po gorliwości w naśladowaniu Chrystusa i szerzeniu Jego nauki, ale dziś jest inaczej, bo i wrogowie Chrystusa nazywają siebie chrześcijanami.], chrześcijanka – (gör.– szláv) keresztény, keresztyén (ffi, nő) [a Christianos, Krisztust követő hívő kifejezése, ebben a formában a rk. egyházban honosodott meg és lett általánosan elfogadottá (= keresztyén)]; keresztyén [a “Christianos” a Krisztuskövető kifejezése, elsőnek a görög pogányok használták, hozzánk a középkorban szláv közvetítéssel jutott el: ma a protestánsok szóhasználata] chrześcijanistwo – keresztényiség chrześcijanizm – (chrześcijaństwo) kereszténység, keresztény vallás chrześcijański, -a, -ie – keresztény, keresztényi (po chrześcijańsku: keresztényi módon) chrześcijańska demokracja [ruch społecznopolityczny nawiązujący do zasad etycznych chrześcijaństwa i nauki Kościoła katolickiego] – (pol.) kereszténydemokrácia chrześcijańsko-żydowski, -a, -ie – keresztényzsidóchrześcijaństwo [1. religia opierająca się na nauce Jezusa Chrystusa; 2. ogół chrześcijan] – kereszténység, keresztény vallás; (ogół chrześcijan: kereszténység, - Wersja 01 01 2017 keresztény világ) [főbb ágai: 1. római és görög katolikus egyház; 2. pr. egyházak; 3. ort. egyházak; 4. szabadegyházak és szabadegyházi közösségek – magyarországi egyházak] chrześnica, chrześniaczka [córka chrzestna] – keresztlány, keresztleány chrześniak [1. syn chrzestny; 2. (łac. chondroma) jest łagodnym nowotworem tkanki chrzęstnej, różnicującym się w kierunku chrząstki szklistej;] – keresztfiú; (chondroma) porcdaganat chrzęstniak przykostny (chondroma periostale) – csontmelletti porcdaganat chrząsnąć, chrząstnąć, chrzęsnąć, chrzęstnąć — chrzęścić [wydać chrzęst] – csörögni, zörögni; csikorogni chrzęst [odgłos kruszenia się, łamania się czegoś lub tarcia o coś] – csörgés, zörgés chrzęszczenie – csörgés, csikorgás CHS (ang. Cylinder-Head-Sector, czyli cylindergłowica-sektor) jest metodą adresowania danych na dysku twardym.] – CHS, Cylinder / Head / Sector (Cilinder /Fej /Szektor) [Az a szektor, amit olvasni akarunk, van neki egy címe. A régebbi esetben a címzést egy számhármassal (Cylinder-Head-Sector) lehetett elvégezni, ami optimális esetben is csak 1024*64*255 szektor, azaz 8GB elérését tesz lehetővé.] chucerko – éhenkórász nőcske chuch [pot. powietrze wydychane podczas chuchania] – lélekzet, lehelet; levett figura, leütött figura (dámajátékban) chuchać – 1. lehelni, rálehelni; ráfújni, megfújni; elcsenni, megfújni; 2. kényeztetni chuchać na kogo – dédelgetni, kényeztetni vkit chuchnąć — chuchać [1. intensywnie wyrzucić powietrze z płuc; 2. chuchać: rozgrzewać oddechem; 3. chuchać: pot. pielęgnować, ochraniać; też: obchodzić się z kimś lub z czymś bardzo delikatnie] – lehelni, rálehelni; ráfújni, megfújni; elcsenni, megfújni chuchnięcie – lélegzés, légzés, lélegzet, lehelet chuchraczek – éhenkórász emberke; véznácska chuchro, chuchrak [pot. osoba wątła i drobna]; chucherko – éhenkórász, nyápic alak, vékonypénzű v. vékonydongájú v. vézna ember chuchrowato – éhenkórászan, nyápican chuchrowaty, chucherkowaty, -a, -e – éhenkórász, nyápic Chucks (buty) – Chucks [A fűzős, fehér gumibetétes textil sneaker (a magas szárú tornacipő utcai változata) elnevezése. Az elnevezést elsőként a Converse használta.] Copyright © 2006-2016 SAMORZĄD NARODOWOŚCI POLSKIEJ W 17-TEJ DZIELNICY BUDAPESZTU Wydanie poprawione i rozszerzone Polsko Węgierska Encyklopedia 849 Chucks chuczać, chucznąć – lehelettel melegíteni, lehelni chuczeć (chuczy) – dörögni chudawy, -a, -e – vézna, cingár chuderlactwo, chuderlawość – véznaság, soványság chuderlak [pot. człowiek chudy i chorowity] – éhenkórász, nyápic alak, vékonypénzű v. vékonydongájú v. vézna ember (chuchro) chuderlawy, -a, -e – vézna, beteges, cingár, vékony, lefogyott, száraz, aszott, girhes, nyomorúságos chudeusz [pot. człowiek chudy i słaby] – sovány ember; szegény ördög; éhenkórász chudnąć [1. tracić na wadze; 2. przen. zmniejszać się, ubożeć] – fogyni, lefogyni, soványodni, lesoványodni chudnięcie – fogyás, soványodás chudo – soványan, véznán chudoba [daw. skromny dobytek lub niewielkie gospodarstwo] – vagyonka; egész holmi; jószág chudopacholstwo [temu chudopacholstwu, o tym chudopacholstwie] – (dawno) nyomor, szegénység chudopachołek [1. daw. człowiek pochodzący z niezamożnej szlachty lub z niższych warstw społecznych; 2. lekcew. człowiek ubogi] – földhözragadt szegény, éhenkórász chudość – soványság, vékonyság chudy, -a, -e [1. bardzo szczupły; 2. zawierający mało tłuszczu; 3. nieurodzajny; 4. cienki, lichy; 5. skromny, nieobfity; 6. biedny; 7. zawierający mało jakichś ważnych składników] – sovány, szikár (gebe), girhes; nyurga; száraz, zsírtalan; szegény; ösztövér chuda fara – szegény eklézsia; (átv.) nyomor, ínség chuda fara sam pleban dzwoni – (közmondás) szegény az eklézsia, maga harangoz a pap chudy jak deska – nagyon sovány; szikár, mint a vasalódeszkla; lapos mint a deszka (sovány nőről) chudy jak patyk – sovány, mint a keszeg chudy jak szczapa – sovány mint a gebe; csont és bőr; sovány mint a piszkafa - Wersja 01 01 2017 chudziak [1. pot. ze współczuciem o człowieku wychudzonym, mizernym; 2. pot. człowiek nieszczęśliwy, godny współczucia], chudziatko] – kis nyápic gyerek v. emberke; (tréfás) kis vakarcs chudzielec [pot. człowiek chudy] – sovány ember, (pies) agár chudzina [1. pot. z politowaniem o chudym człowieku lub zwierzęciu; 2. pot. człowiek nieszczęśliwy, godny współczucia] – nyápic chudziuchny, -a, -e; chudziuteńki, chudziutki, -a, -ie – soványka, vékonypénzű, véznácska, nyápic 1 chuj [1. wulg. penis, członek; kutas, falus, fallus, fujara; fiut, lacha, pała, kapucyn, wacek, laga, siusiak, pindol, kuśka; 2. wulg. wysoce obraźliwa forma zwrotu do mężczyzny (por. chujek)] – (wulg.) fasz; fütyi 2 chuj [jeden z języków używanych w Gwatemali i Meksyku] – chuj (nyelv) chuligan [1. człowiek naruszający normy współżycia społecznego 2. nazwa zapożyczona od nazwiska Hooligan (lub Hoolihan) irlandzkiej rodziny drobnych złodziejaszków mieszkających na przełomie XIX i XX wieku w londyńskiej dzielnicy Southwark, w Polsce określająca młodego człowieka, na ogół kilkunastolub dwudziestoparolatka, który w sposób szczególnie agresywny i ostentacyjny łamie zasady współżycia społecznego, dokonując drobnych kradzieży i rozbojów, zaczepiając osoby postronne, niszcząc mienie i wdając się w bójki z innymi osobami. Chuligani zazwyczaj działali w kilkuosobowych grupach, dających im przewagę fizyczną nad pojedynczymi przechodniami, a także poczucie siły i bezkarności.] – (ang.→or.) huligán, garázda, vagány, csibész, csirkefogó, útonálló, jampec, strici; huligán, nyers, durva, erőszakos, elvetemült ember; (dawno) a társadalomra veszélyes munkakerülő ember; a társadalmi együttélés szabályait semmibe vevő, munkakerülő, garázda, hotrányt okozó - rendszerint fiatalkorú – személy; ellenforradalmi terrorakciókra könnyen kapható személy chuliganeria [1. gromada chuliganów; 2. chuligaństwo] – huligánság chuligański, -a, -ie – huligán-, csavargóchuligaństwo – garázda elemek; csibészség, gazság, garázdaság; huligánság (fiatalkorú bűnözés és bűnözők) chuliganić, chuliganić się – huligánkodni, randalírozni Copyright © 2006-2016 SAMORZĄD NARODOWOŚCI POLSKIEJ W 17-TEJ DZIELNICY BUDAPESZTU Wydanie poprawione i rozszerzone Polsko Węgierska Encyklopedia 850 chuliganizm – (ang.→lat.) huliganizmus; a huligánokra jellemző viselkedésmód; rablás, fosztogatás, erőszakoskodás; huligánizmus chulo – (sp.) chulo; gyalogharcos a bikaviadalokban Chur (jama) [1. Razem z Aaronem podpierał ręce Mojżesza w walce Izraelitów z Amalekitami. Razem z Aaronem miał pieczę nad obozem w czasie pobytu Mojżesza na górze Synaj. 2. Syn Kaleba, dziadek Besaleela. 3. Jeden z królów madianickich, zabity razem z Balaamem. 4. Ben Hur (syn Hura) - oficer Salomona. 5. Syn Efraty. 6. Ojciec Refajasza. Wrócił z niewoli.] – Húr (bibliai név) [1. Midiánita király (4Móz 3,18; Józs 13,21); 2. Salamon egyik helytartójának atyja (1Kir 4,8).; 3. Áronnal együtt tartotta Mózes karját az amálekitákkal vívott csata idején (2Móz 17,10.12); 4. Besáléel (1) nagyatyja (2Móz 31,2; 35,30; 38,22; 1Krón 2,19-20); 4. Júda (1) fia (1Krón 4,1); 6. Refája (5) atyja (Neh 3,9)] Chus, także Kusz (czarny) [sun Chama, wnuk Noego. Miał wielu potomków. Jego synem był także Nimrod - wielki mocarz na ziemi, założyciel miasta Babel. Potomkami Kusza są Etiopczycy (Abisyńczycy).] – KÚS (fekete, szerecsen, sötétbőrű; a megégett arcok földje; összevisszaság, zűrzavar; összefutott nép). [Hám (1) fia, Nóé unokája (1Móz 10,6-8; 1Krón 1,8-10).] Chusaj, Chuszaj (pośpiech, wierność) [przyjaciel i doradca Dawida, który mu pomógł w ucieczce przed synem Absalomem] – (bibl.) Khúsai [2 Sámuel 16:16 Mikor pedig az Arkeából való Khúsai, a Dávid barátja bement Absolonhoz, monda Khúsai Absolonnak: Éljen a király, éljen a király! 16:17 És monda Absolon Khúsainak: Ez-é a barátod iránti szereteted? Miért nem mentél el barátoddal? 16:18 Felele Khúsai Absolonnak: Nem, hanem a kit az Úr és ez a nép választ, és az Izráelnek minden fiai: azé leszek és azzal maradok.] chusta [1. duża chustk; 2. część stroju kobiecego służąca jako okrycie głowy szyi i pleców; niegdyś powszechnie używana, zarówno przez mieszczki jak i kobiety z gminu, dziś raczej element stroju ludowego. Przeznaczone na zimę robione były z wełny lub koziego runa i zakrywały całą postać. Istniały też chustki mniejsze, obejmujące plecy i zakrywające dekolt. Innym rodzajem są chusty noszone tylko na głowie, wiązane z tyłu lub pod brodą. Chusty męskie, perkalowe lub jedwabne, stanowiły w XIX wieku przejście od żabotu do krawata. 3. szeroka wstążka lub - Wersja 01 01 2017 pasek z błyszczącej tkaniny jedwabnej. Noszona luźno na stroju, zawiązana na tyle lub boku, której końce wiszą. Poprzednik wojskowego munduru, jej kolor był jedynym sposobem rozróżnienia jednostki wojskowej] – kendő, fejkendő; vállszalag [Fényes selyem típusú szövetből készült széles szalag, amit a ruha fölött, a vállon lazán átvetve hordanak, a végei lelógnak. Eredetileg a katonai egyenruha részét képezte és színösszeállítása az adott hadsereg színeinek felelt meg.] chusta harcerska – cserkész nyakkendő chusta pionierska – dawn. úttörőnyakkendő chusta szkocka [Ogólne określenie na tkaninę przypominająca szkocki tartan i nie jest przeznaczana na wełniane ubiory.] – kendő; pléd [Nagykockás, tarka gyapjúvagy gyapjú típusú szövet, amelynek mintázata a skót tartan mintázatára hasonlít. Takarókat készítenek belőle.] CHUSTA szkocka czerwona chusta na ramiona – vállkendő chusta z frędzlami – rojtos kendő chusta zbroczona krwią – a kendő v. zsebkendő véres chusteczka – kis kendő, keszkenő, kendőcske; (na szyję) sál, (na głowę) fejkendő; (na nosa) (női) zsebkendő chusteczka batystowa – batisztkendőcske, batiszt zsebkendő chusteczka do nosa [1. obszyty kawałek płótna niewielkich rozmiarów lub miękki i przyjemny w dotyku papier do higieny twarzy podobnej wielkości. 2. kwadratowa bawełniana tkanina z koronkowymi mocno ozdobionymi brzegami. Dziecięca, damska i męska (największa) różnią się rozmiarem. Mogą być jednokolorowe lub wzorzyste. Wykorzystywane do higieny osobistej ale także jako element ozdobny – w okresie Renesansu. 3. obszyty kawałek płótna niewielkich rozmiarów lub miękki i przyjemny w dotyku papier do higieny twarzy podobnej wielkości.] – (női) zsebkendő [Négyzet alakú pamutszövetdarab, megerősített vagy csipkés széllel. Mintázata, mérete attól függ, hogy férfiak, nők, vagy gyerekek számára készül-e. Lehet egyszínű vagy tarkánszőtt. Egészségügyi vagy divatkellékként szolgálhat. Eredete a reneszánsz időkre tehető, ekkor dísznek használták.] Copyright © 2006-2016 SAMORZĄD NARODOWOŚCI POLSKIEJ W 17-TEJ DZIELNICY BUDAPESZTU Wydanie poprawione i rozszerzone Polsko Węgierska Encyklopedia 851 chusteczka do nosa chusteczka higieniczna – papírzsebkendő chusteczka (ozdobna) do kieszonki – díszzsebkendő chusteczka jedwabna – selyemkendő chusteczka w marynarce [Modna husteczka dekoracyjna, która jest składana na różne sposoby i trzymana w kieszeni na klatce piersiowej płasszcza lub żakietu (marynarki). Kolorem pasuje do odzieeży. Może być częścią kompletu z krawatem.] díszzsebkendő – díszzsebkendő [dívatos, dekoratív zsebkendő, amit sokféleképpen hajtogatnak és a kabát, zakó felső zsebében, látható módon helyeznek el. Színe illeszkedik a ruhadarabhoz ill. a nyakkendőhöz. Kapható már eleve összeillő nyakkendő-díszzsebkendő együttes is.] chusteczka wystaje z kieszeni – a zsebkendő kiáll v. kilátszik a zsebből chusteczka ze sztucznego jedwabiu – műselyem kendő chusteczki higieniczne – papírzsebkendő chustka [1. kwadratowy lub trójkątny kawałek tkaniny noszony na głowie lub na szyi; 2. niewielki kawałek materiału używany zwykle do wycierania nosa] – (kis) kendő, fejkendő, főkötő, kendő; nagykendő chustka do nosa – zsebkendő (férfi); keszkenő (női) chustka jedwabna – selyemkendő, selyem keszkenő v. zsebkendő chustka kordonkowa – vastagszálú selyem kendő chustka kraciasta – kockás kendő chustka na głowę – fejkendő chustka na szyję – sál, vállkendő chustka w kraty – kockás kendő chustki kamganrowa – fésűsgyapjú kendő chustkowy, -a, -e; chusteczkowy, -a, -e – kendő-, zsebkendőchutor [dawna zagroda wiejska na słabo zaludnionych obszarach Rosji lub przysiółek stanicy kozackiej na ukraińskich stepach] – (dawno) tanya chwacki, -a, -ie – derék, daliás, deli, délceg, bátor; fürge, élénk, ügyes chwacko – 1. derekasan, bátran, merészen, 2. fürgén - Wersja 01 01 2017 chwalba [1. daw. pochwała, uznanie; 2. daw. przechwalanie się] – dicsekvés, kérkedés, hencegés, hetvenkedés, öndicséret, szájhősködés chwalca [osoba wychwalająca kogoś lub coś] – dicsérő, dicsőítő, magasztaló chwalebnie – dicséretre méltóan, dicséretesen chwalebność – dicséretreméltóság, vminek a dicséretes volta chwalebny, -a, -e [1. godny pochwały; 2. przynoszący chwałę] – dicséretes, dicső, dicsőséges; dicséretre méltó Chwalebny dzień [zob. Dzień chwały; Wspaniały dzień Boga lub Chwalebny dzień Pański] – az Úr dicsőséges napja [Ézsaiás 35. eljön az Úr dicsőséges napja, amikor a vakok látni fognak, a sánták ugrálnak, mint az őzek, és a némák énekelni fognak, és eljön az Úr örömének napja a Sionra.] Biblia Warszawska Izaj. 35: 1 Niech się rozweseli pustynia i spieczona ziemia; niech się rozraduje i zakwitnie step! 2 Niech jak złotogłów bujnie zakwitnie i weseli się, niech się raduje i wydaje radosne okrzyki! Chwała Libanu będzie mu dana, świetność Karmelu i Saronu; ujrzą one chwałę Pana, wspaniałość naszego Boga. 3 Wzmocnijcie opadłe ręce i zasilcie omdlałe kolana! 4 Mówcie do zaniepokojonych w sercu: Bądźcie mocni, nie bójcie się! Oto wasz Bóg! Nadchodzi pomsta, odpłata Boża! Sam On przychodzi i wybawi was! 5 Wtedy otworzą się oczy ślepych, otworzą się też uszy głuchych. 6 Wtedy chromy będzie skakał jak jeleń i radośnie odezwie się język niemych, gdyż wody wytrysną na pustyni i potoki na stepie. 7 Rozpalona ziemia piaszczysta zmieni się w staw, a teren bezwodny w ruczaje; w legowisku szakali będzie miejsce na trzcinę i sitowie. 8 I będzie tam droga bita, nazwana Drogą Świętą, Nie będzie nią chodził nieczysty; będzie ona tylko dla jego pielgrzymów. Nawet głupi na niej nie zbłądzi. 9 Nie będzie tam lwa i zwierz drapieżny nie będzie po niej chodził, tam się go nie spotka. Lecz pójdą nią wybawieni. 10 I wrócą odkupieni przez Pana, a pójdą na Syjon z radosnym śpiewem. Wieczna radość owionie ich głowę, dostąpią wesela i radości, a troska i wzdychanie znikną. Ézsaiás 35. 1 Örvend a puszta és a kietlen hely, örül a pusztaság és virul mint őszike. 2 Virulva virul és örvend ujjongva, a Libánon dicsősége adatott néki, Karmel és Sáron ékessége; meglátják ők az Úrnak dicsőségét, Istenünk ékességét. 3 Erősítsétek a lankadt kezeket, és szilárdítsátok a tántorgó térdeket. 4 Mondjátok a remegő szívűeknek: legyetek erősek, ne féljetek! Ímé, Istenetek bosszúra jő, az Isten, a ki megfizet, Ű jő, és megszabadít titeket! 5 Akkor a vakok szemei megnyílnak, és a süketek fülei megnyittatnak, 6 Akkor ugrándoz, mint szarvas a sánta, és ujjong a néma nyelve, Copyright © 2006-2016 SAMORZĄD NARODOWOŚCI POLSKIEJ W 17-TEJ DZIELNICY BUDAPESZTU Wydanie poprawione i rozszerzone Polsko Węgierska Encyklopedia mert a pusztában víz fakad, és patakok a kietlenben. 7 És tóvá lesz a délibáb, és a szomjú föld vizek forrásivá; a sakálok lakhelyén, a hol feküsznek, fű, nád és káka terem. 8 És lesz ott ösvény és út, és szentség útának hívatik: tisztátalan nem megy át rajta; hisz csak az övék az; a ki ez úton jár, még a bolond se téved el; 9 Nem lesz ott oroszlán, és a kegyetlen vad nem jő fel reá, nem is található ott, hanem a megváltottak járnak rajta! 10 Hisz az Úr megváltottai megtérnek, és ujjongás között Sionba jönnek; és örök öröm fejökön, vígasságot és örömöt találnak; és eltűnik fájdalom és sóhaj. 852 chwalenie – dicsérés, dicsőítés, magasztalás chwalenie się – dicsekvés, öndicsérés, hetvenkedés, hencegés, kérkedés chwalić (chwali) [1. mówić o kimś lub o czymś z uznaniem; 2. daw. czcić] – dicsérni, dicsőíteni, magasztalni chwalić kogoś – dicsérni v. dicsőíteni vkit chwalić się [podkreślać własne zalety lub zasługi] – dicsekedni, eldicsekedni; hencegni, hetvenkedni, kérkedni, büszkélkedni chwalić się czym – dicsekszik chwalipięta [pot. ironicznie lub lekceważąco o kimś, kto się chwali] – beképzelt, öntelt, önhitt, nagyképű chwała [zob. Dzień chwały; 1. powszechne uznanie, cześć; 2. chluba, ozdoba; 3. zaszczyt, honor] – hála, dicsőség; üdv [pełen chwały: dicsőséges, dicső] Chwała (hebr. kabod, grec. doxa, ang. glory, niem. Herrlichkeit Gottes) [chwała i sława to nie jedno i to samo. Chwałę zdobywa się mozolnym trudem, czasami z narażeniem, albo i utratą życia, może być poznana i odkryta dopiero przez późniejsze generacje; podczas, gdy sławnym można się stać przez czyny chwalebne, ale nie koniecznie. Być sławnym może oznaczać być popularnym, mieć rozgłos. Pan nasz okrył się chwałą, gdy jako niewinny cierpiał za winnych i jako bezgrzeszny sądzony był przez grzeszników, gdy objawiał światu czym jest miłość i posłuszeństwo wobec Boga - Ojca, który Go za to wziął do Swej chwały, gdzie obecnie przebywa. W Starym Testamencie oddawać chwałę może oznaczać oddawać cześć, pokłon, ukorzenie się przed Bogiem. Jest także chwała od ludzi. Syn przyjdzie w chwale Ojca. Szczepan widział chwałę Bożą i Jezusa. Chwała Boga ukazywała się w obłoku. Chwała Boga objawiona jest w stworzeniu. Jezus Chrystus jest Panem chwały. Wierzący w Pana otrzymują chwałę od Boga przez Jezusa Chrystusa. Chrystus jest żywotem i ci, co z Niego są zrodzeni, będą w chwale. Ciało Pana po - Wersja 01 01 2017 zmartwychwstaniu było chwalebne.] – (rel.) hála, dicsőség chwała Bogu! – hála Istennek!, hála Isten! chwast [I. roślina dziko rosnąca w ogrodzie lub na polu, hamująca wzrost roślin użytkowych; II. 1. daw. pęczek nici, piór lub włosia użyty jako ozdoba; 2. Chwast, chwost kutas (tur. kutaz) – wyrób szmuklerski w formie pędzla, ze związanych ze sobą, oplecionych nitek jedwabnych, wełnianych, metalowych, frędzli. Używany do ozdoby ubiorów, tkanin dekoracyjnych (portier, zasłon). 3. frędzel z nici, włóczki lub jedwabiu, a niegdyś ze złota lub srebra. Używano ich obficie w dawnym stroju polskim: do delii i opończy, do czapki, do szpady, do liberii i do koni. Za Zygmunta Augusta nosiły je kobiety przy sukniach. Bardzo modne były frędzle w liberiach za Stanisława Augusta. W drugiej połowie XIX wieku stały się popularną ozdobą mebli. 4. ozdoba z nici, włóczki lub sznurka. Pojedyncze nitki złożone w połowie i przewiązane razem stanowiły wykończenie pasów szlacheckich w dawnej Polsce. Za Zygmunta Augusta kobiety nosiły je przy sukniach. Zdobiono nimi również opończe, czapki, szpady itp. Obecnie używane są do wykończenia zasłon, ewentualnie w obiciach mebli.] – (zielsko) gaz, gyom, gyomnövény; (ozdoba) bojt, rojt chwast rybny, rybi [ryby o małej wartości użytkowej] – kis értékű v. értéktelen halak chwast segetalny – szántóföldi (szegetális) növények chwastowy, -a, -e – gazos, gyomos chwastobójczy, -a, -e [o substancjach chemicznych: niszczący chwasty] – gyomirtóchwaścić się – ellepi a gyom, gazosodni chwaścisty, -a, -e – gyomos, gazos chwat [1. człowiek odważny, dzielny, śmiały; śmiałek, zuch, odważniak; 2. w łowiectwie: półkole w żelazie nastawionym na zwierzynę, które zatrzaskuje się przez poruszenie się zwierza; 3. w zoologii: ryba karpiowata, brzuchopłetwa] – fenegyerek; legény a talpán; (vad) csapda; (hal) pontyféle hal chwiać [poruszać lub pochylać w różne strony] – ingatni, himbálni, lengetni, rázni chwiać (chwieje) się [1. poruszać się lub pochylać w różne strony; 2. nie móc utrzymać równowagi; 3. upadać, zanikać; 4. być niezdecydowanym, wahać się] – billegni, imbolyogni, támolyogni, tántorogni, inogni, Copyright © 2006-2016 SAMORZĄD NARODOWOŚCI POLSKIEJ W 17-TEJ DZIELNICY BUDAPESZTU Wydanie poprawione i rozszerzone Polsko Węgierska Encyklopedia 853 ingadozni; lengeni, lengedezni; himbálódzik; libegni [ceny się chwieją: az árak ingadoznak]; (o zębach) mozogni chwiać się na nogach – botladozni, imbolyogni, támolyogni; alig áll a lábán chwianie – ingadozás, ingás, lengés, imbolygás chwianie się – támolygás, ingadozás, határozatlanság, habozás chwiat [daw. człowiek energiczny, zaradny i śmiały] – derék fickó; fenegyerek chwiejnie – ingadozón, ingadozva; bizonytalanul, határozatlanul chwiejność – állhatatlanság, ingadozás, ingatagság, határozatlanság, bizonytalanság; megbízhatatlanság chwiejność charakteru – jellemgyengeség, ingatag jellem, ingatagság chwiejny, -a, -e [1. przechylający się w różne strony, chybotliwy; 2. niezdecydowany, często zmieniający zdanie] – határozatlan, rozoga; ingadozó, ingatag, állhatatlan; támolygó, lengő; szabálytalan, egyenetlen, rendszertelen, ugrásszerű; bizonytalan (ember) chwiejny chód – ingó léptek, ingó járás chwila [1. krótki odcinek czasu; 2. pewien okres, czas, pora], chwileczka – pillanat, szempillantás, perc [co chwila: minden pillanatban; na chwilę: egy pillanatra; do chwili obecnej: eddig, mostanáig, a jelen pillanatig; w tej chwili: azonnal, rögtön, ebben a pillanatban; od tej chwili: mostantól, ettől a pillanattól kezdve; za chwilę: azonnal, egy pillanat múlva; lada chwila: minden pillanatban; w danej chwili: az adott pillanatban; w wolnych cwiliach: szabad időben]; idő, időszak (w odpowiedniej chwili: a megfelelő időben) chwila dziejowa – történelmi pillanat chwila krytyczna – kritikus pillanat chwila nieprzytomności – önfeledt pillanat chwila odpowiednia – megfelelő pillanat chwila przełomowa – döntő pillanat chwila wytchnienia – (átv.) lélegzetvétel, pillanatnyi pihenés chwila zapomnienia – a feledés pilalnata chwilami – néha, időnként, időközönként; bizonyos időközökben chwile jego są policzone – percei már meg vannak számlálva chwile miłosne (randka) – pásztoróra, randevú, szerelmi pillanat chwileczka, chwilka – egy rövid pillanat; röpke pillanat chwileczkę! – mindjárt!, rögtön!, azonnal!, pillanat! chwileczkę (w tej chwili) – rögtön - Wersja 01 01 2017 chwileczkę, zaraz połączę – (telefon) kis türelmet kérek, azonnal kapcsolom chwileczkę, zaraz poproszę – (telefon) kis türelmet kérek, azonnal adom chwileczkę, zaraz zgaszę światła – egy pillanat, mindjárt eloltom a villanyt chwilowo – egyelőre, pillanatnyilag, ez idő szerint, ideiglenesen, momentán chwilowo nie mamy ani jednego wolnego pokoju – pillanatnyilag nincs egyetlen szabad szobánk sem chwilowość – pillanatnyiság, pillanatszerűség, ideiglenesség, momentaneitás chwilowy, -a, -e [1. występujący w danej chwili; 2. trwający tylko chwilę] – pillanatnyi, jelenlegi, ez idő szerinti, ideiglenes, átmeneti, momentán; időleges chwilowa gęstość energii akustycznej – pillanatnyi hangenergia-sűrűség chwilowa moc akustyczna – pillanatnyi hangenergia chwilowa moc akustyczna mowy – pillanatnyi beszédteljesítmény chwilowa moc wyjściowa – pillanatnyi kimenőteljesítmény chwilowa niedyspozycja – pillanatnyi indiszponáltság v. indiszpozíció chwilowa prędkość akustyczna – pillanatnyi részecskesebesség chwilowe ciśnienie akustyczne – pillanatnyi hangnyomás chwilowe natężenie dźwięku [Wartość chwilowa strumienia energii akustycznej przepływającej przez jednostkową powierzchnię w kierunku chwilowej prędkości akustycznej w tym miejscu. Jest to wielkość wektorowa, która jest równa iloczynowi chwilowego ciśnienia akustycznego w punkcie i chwilowej prędkości akustycznej.] – pillanatnyi hangerősség chwilowe wychłenie (przesunięcie) akustyczne – pillanatnyi részecskekiesés chwilowy sprzymierzeniec – ideiglenes szövetséges chwycić — chwytać [1. wziąć kogoś, coś szybkim ruchem w rękę, zęby itp. i trzymać mocno; 2. postrzec coś słuchem lub wzrokiem; 3. zacząć orientować się w czymś lub rozumieć coś; 4. o uczuciu lub jakimś stanie: ogarnąć, opanować kogoś, coś; 5. o argumentach, reklamie: trafić do przekonania] – fogni, elfogni, megfogni; ragadni, megragadni; elkapni; fogdosni; kézre keríteni (vkit); markolni, megmarkolni chwycić byka za rogi – belevágni a dologba; nekikezdeni vminek; nekifogni vminek Copyright © 2006-2016 SAMORZĄD NARODOWOŚCI POLSKIEJ W 17-TEJ DZIELNICY BUDAPESZTU Wydanie poprawione i rozszerzone Polsko Węgierska Encyklopedia 854 chwycić coś w imadło – satuba fogni vmit chwytać v. chwycić (co) zachłannie – két kézzel kap (vmin): chwycić dwie sroki za ogon – [két szarka farkát fogja] két fából faragni; két lóra tenni, két lovat nyergelni chwycić kogo na czym – rajtakapni vkit vmin chwycić kogo/co pod pachę – felkarolni vkit/vmit chwycić kogo w pasie – derékon kapni vkit; átölelni vkinek a derekát chwycić (kogo) za kołnierz – galléron ragadni; nyakon csípni chwycić kogoś za ucho – fülön csípni v. fogni vkit chwycić na oślep – találomra kiragad chwycić na słowie – szaván fogni v. venni chwycić w lot – röptében elkapni chwycić za broń – fegyvert fogni v. ragadni chwycić za gardło – torkon ragadni chwycić za klamkę – kilincet megfogni chwycić za oręż – fegyvert (kardot, szablyát) fogni v. ragadni chwycić za pióro – tollat fogni v. ragadni chwycić za ręce – megragadni a kezét chwycić za serce – szíven találja; megragadja (olvasmány, film stb.) chwycić za słowa – szavaiba belekapaszkodik; szavaihoz ragaszkodik; szaván fogni; szószerint venni chwycić za słowo – szaván fogni v. venni chwycił się drabiny oburącz – kétkézzel kapaszkodott v. fogódzott a létrába chwyciły go mdłości – hányinger (rosszullét) fogta el chwycić się — chwytać się [1. chwycić jeden drugiego; 2. ująć coś szybko w ręce dla utrzymania równowagi] – fogni, megfogni; kapaszkodni, megkapaszkodni; fogódzkodni, felhasználni chwytać się (czego) – megfogódzik (vmiben) chwycić się środków – intézkedni; intézkedéseket foganatosítani; intézkedéseket tenni; eszközökhöz nyúlni chwytać się wsztystkiego – minden szalmaszálba belekapaszkodik chwycić się za co – megfogni vmit; vmibe kapaszkodni v. belekapaszkodni; vmi után kap chwyciwszy za włosy – megragadja a hajánál fogva chwyt [1. chwycenie czegoś ręką lub narzędziem; 2. zaplanowane, sprytne posunięcie; 3. określony sposób chwycenia przeciwnika w walkach wręcz; 4. daw. uchwyt, zaczep] – fogás; csel, cselfogás; trükk, fortély - Wersja 01 01 2017 chwyt [(text.) właściwość dzianiny lub tkaniny ujmowana dotykiem, odróżniająca jeden gatunek od drugiego. Dodatkowy proces badawczy w celu oceny różnic właściwości materiałów włókienniczych. Jest przeprowadzany za pomocą dotyku dłonią powierzchni materiału włókienniczego. Stosowany do zbadania różnic we właściwościach, głównie sztywności, miękkości, ostrości oraz efektu łączenia oraz układu powierzchni na skórze palców. Chwyt zależy od surowca, splotu, nabrania, przędzy, wykończenia oraz ogólnej struktury materiału włókienniczego.] – fogás (kelméé) [A kelmék egy fontos, összetett minőségjellemzője, amit érzékszervi megítéléssel (tapintással, a kézben történő gyűrögetéssel) lehet megállapítani. Ezzel a módszerrel több különböző tulajdonságot is megállapítanak, köztük a keménységet ill. puhaságot, a kelmefelület érdességét, textúráját, hajlékonyságát, rugalmasságát, ami az ujjakkal érzékelhető. A fogás függ a kelme nyersanyagától, szerkezetétől, a benne lévő fonalak finomságától és jellegétől, kikészítésétől. Kutatások folynak arra, hogy az így megállapított szubjektív értékelést műszeres mérések összevont értékelésével próbálják helyettesíteni.] chwyt pod pachy – mellkasi fogás; szállítófogás chwyt reklamowy – reklámfogás chwyt uwalniający od objęć tonącego – szabaduló fogás chwyt za głowę – fejfogás chwytacz (zob. chwytak) – fogdmeg; (műszaki) fogó, befogó; rögzítő, lefogó, markoló; kapaszkodó ember chwytać (zob. chwycić) – fogni (chwycić); fogódzkodni chwytać powietrze [z trudem oddychać ustami: Chorzy na astmę bardzo często mają trudności z oddychaniem. Chwytają powietrze dusząc się i krztusząc.] – levegő után kapkod chwyta mróz – fagyni kezd chwytał ją żal niezmierny – mérhetetlen fájdalom fogta el chwytać za broń – fegyvert fogni, fegyvert ragadni chwytać za kołnierz – nyakon csípni chwytać za słowo – szaván fogni chwytać się (zob. chwycić się) – (kogo/czego) fogni, megfogni; ragadni, megragadni (vmit); folyamodni (vmihez) chwytać się coś – fogódzkodni, kapaszkodni chwytać się do nowych środków – új eszközökhöz folyamodik Copyright © 2006-2016 SAMORZĄD NARODOWOŚCI POLSKIEJ W 17-TEJ DZIELNICY BUDAPESZTU Wydanie poprawione i rozszerzone Polsko Węgierska Encyklopedia 855 chwytać się ostatecznych środków – végső eszközökhöz nyúlni v. folyamodni chwytać się wszelkich sposobów – minden eszközt megragadni; minden lehetőséget v. módot kihasználni, megragadni; közhellyé válni chwytać się wszystkiego – kapkod fűhöz-fához chwytający za serce – szívbemarkoló chwytak [część niektórych urządzeń służąca do chwytania i przenoszenia różnych substancji lub przedmiotów] – fogó, befogó; rögzítő, lefogó, markoló chwytliwy, -a, -e [1. atrakcyjny, trafiający do przekonania; 2. łatwo chwytający; 3. o umyśle: łatwo przyswajający coś] – kapaszkodó; makacs chwytnik – fogó, lefogó; kapocs; (növénytan) léggyökér szőrképlet chwytność – kapaszkodás, fogás (lehetősége) chwytny, -a, -e [1. przystosowany do chwytania; 2. łatwo przyswajający coś] – kapaszkodó; makacs (chwytliwy) chwytny ogon [służy do przytrzymywania się wśród gałęzi] – fogódzófarok chyba [I partykuła wyrażająca przypuszczenie mówiącego, że komunikowany w zdaniu sąd jest prawdziwy, np. Chyba doszliśmy do porozumienia.; II składnik spójników złożonych chyba że, chyba żeby, które komunikują, iż tylko w wypadku zajścia zdarzenia, o którym mowa w zdaniu podrzędnym, nie nastąpi to, o czym mowa w zdaniu nadrzędnym, np. Naprawię to jutro, chyba żebym miał gości.] – hacsaknem, legfeljebb, alighanem; hacsak nem [pójdę chyba że deszcz będzie padał: megyek, hacsak nem esik az eső], kivéve; talán, valószínűleg, persze, alighanem [już chyba jest w domu: alighanem már otthon van]; (pewnie) bizonyára, persze, természetesen [no chyba: hát persze]; valószínűleg chyba coś się stało – talán történt valami chyba ma pan (panie) rację – azt hiszem, igaza van „Chyba masz słuszność” zauważył – „Valószínűleg igazad van” jegyezte meg chyba nie… (+/-) – hacsak nem, talán nem…, aligha chyba on (ona) może ci coś doradzić – ő talán tud neked tanácsolni vmit chyba (tak/nie) - talán, valószínűleg, alighanem chyba śnię? – tán álmodom chyba tak – talán igen chyba to będzie dobre – talán ez jó lesz; ez talán jó lesz chyba z tego nic nie będzie – ebből alighanem semmi sem lesz; ebből bizony semmi sem lesz; ebből ugyan semmi sem lesz chyba znasz to nazwisko? – talán ismered a nevét? - Wersja 01 01 2017 chyba że – hacsak nem…; alighanem; lehet hogy chyba że tak – hacsak úgy nem!, csakis!, nyilván (úgy)!, meghiszem azt!, csak úgy lesz az!, az már más! chyba się spóźni – talán késik chyba się roztrzęsę ze złości – (átv.) mérgemben agyonütlek chybcikiem – gyorsan, hirtelen chybiać – téveszteni, nem találni; melléfogni chybiać celu – célt téveszteni; nem talál célba chybić — chybiać [1. nie trafić w cel; 2. nie przynieść pożądanego efektu] – téveszteni, eltéveszteni, elhibázni vmit [na chybił trafił: találomra, vaktában] chybić celu – célt téveszt; túllő a célon chybienie – melléfogás chybiony, -a, -e – célt tévesztett, eltévesztett; elhibázott, sikertelen, nem sikerült chybione dzieło – elhibázott mű; rosszul sikerült mű chybiony strzał – (wojsko) eltéveszett lövés chybki, -a, -ie [1. daw. szybki i zwinny; 2. daw. chybotliwy] – gyors, fürge, sebes; hajlékony, simulékony chybko – fürgén, gyorsan (szybko) chybkość – fürgeség, gyorsaság (szybkość) chybnąć [poruszyć, zakołysać czymś] – 1. (ritka) himbálni, hintázni, hintáztatni, ringatni, rázni, lengetni, mozgásba hozni (chybotać) 2. nem sikerül chybnąć się [zachwiać się] – meginogni; (átv.) bizonytalankodni chybnięcie – ingás, lengés, ringás, himbálózás, hintázás; ringatás, himbálás chybotać [1. poruszać czymś w różne strony; 2. przechylać się z jednej strony na drugą] – himbálni, hintázni, hintáztatni, ringatni, rázni, lengetni, mozgásba hozni chybotać się [przechylać się z jednej strony na drugą] – ringani, lengeni, himbálódzni chybotanie – himbálózás, himbálódzás; ringás, ingás, ingadozás; bukdácsolás chyby – hacsak nem chycić, chytać [chwycić, chwytać] – [Słowniczek języka śląskiego] fogni, elfogni, megfogni; ragadni, megragadni; elkapni chylać – hajlékony, hajladozik chylić [pochylać lub przechylać coś] – hajlítani, meghajlítani; hajtani, lehajtani, meghajtani chylić czoło przed kimś – fejet hajtani vki előtt chylić głowę przed kim/czym – fejet hajt vki/vmi előtt chylić przed czym głowę – fejet hajtani vmi előtt chylić się [1. pochylać lub przechylać się; 2. zniżać się; 3. zbliżać się do końca; Copyright © 2006-2016 SAMORZĄD NARODOWOŚCI POLSKIEJ W 17-TEJ DZIELNICY BUDAPESZTU Wydanie poprawione i rozszerzone Polsko Węgierska Encyklopedia 856 4. kierować się w jakąś stronę] – hajolni, meghajolni, lehejolni; hajlani, meghajlani (hajlik) chylić się do upadku – hanyatlani; hanyatló félben lenni; lebukófélben lenni; végét járni chylić się ku upadkowi – hanyatlani chylić się ku starości – a sír felé hajolni; öregedni chylić się pod napórem czegoś – elhajlani vmilyen nyomásra chyluria (chłonkomocz) [obecność chłonki w moczu. Mocz ma wówczas mleczną barwę.] – (gör.) chyluria; nyirok-vizelés; tropikus betegség, okozója fonalféreg chylus [zob. mlecz w zn. 4.] – (lat.) chylus; nyiroknedv, tápnedv; a belekből felszívódó nyirok; fehér, tejszerű folyadék, amely emésztéskor jut a bélcsatorna nyirokereibe chyłkiem [1. ukradkiem, niepostrzeżenie; 2. potajemnie] – meghajolva; lopva, lopakodva; óvatosan; titokban, titkon; settenkedve chyłkiem się skradać – lopakodni, ólálkodni, settenkedni chyłomierz [1. przyrząd pokładowy wskazujący pochylenie samolotu albo statku względem jego osi; 2. przyrząd do sprawdzania wysokości jednej szyny toru w stosunku do drugiej] – hajlásmérő, dőlésmérő, klinométer chyrpa [brzydka kobieta] – [Słowniczek języka śląskiego] csúnya nő chytrek – (tréfás) ravasz kópé, ravasz ember; nagy ravasz chytro, chytze – ravaszul, alattomban, fondorlattal, furfangosan chytrość – ravaszság, ravaszkodás, furfang, furfangosság, fondorlat, fortély, fortélyosság, alattomosság; kapzsiság, mohóság chytrus [1. pot. człowiek przebiegły; 2. pot. człowiek chciwy i skąpy], chytruska – ravasz, furfangos, fortélyos, alattomos; kapzsi, mohó (ffi, nő) chytry, -a, -e [1. przebiegły, podstępny, też: świadczący o takich cechach; 2. chciwy, skąpy; 3. pot. pomysłowo zrobion] – agyafúrt, ravasz [to chytra sztuka: ez ravasz fickó], furfangos, fondorlatos, fortélyos, alattomos, hamiskás; kitanult; rafinált; (chciwy) kapzsi, mohó chytra sztuka – (átv.) ravasz alak v. ügy chytry jak lis – ravasz róka; ravasz, mint a róka chytry jak wąż – ravasz, mint a kígyó chytry na pieniądze – pénzsóvár, kapzsi chytrze – ravaszul, fondorlattal, furfangosan, alattomban chytrzenie – ravaszkodás - Wersja 01 01 2017 chytrzyć (chytrzy) [1. przejawiać chciwość i skąpstwo; 2. postępować chytrze, używając wybiegów i podstępów] – ravaszkodni chyżo – gyorsan, frissen, hirtelen, sebesen, szaporán, fürgén chyżonogi – gyors lábú, fürge lábú chyżość – gyorsaság, sebesség, frisseség chyży, -a, -e [szybko poruszający się lub szybko wykonywany; szybki] – röpke; sebes, gyors, élénk, friss, fürge chyży lot – gyorsrepülés chyży jeleń – iramszarvas ci – (od ten) ezek, ők, azok; (od ty) neked [dam ci jeść: adok neked enni] ci chłopcy, to hajdamaki – ezek a fiúk nagy csibészek ci, co tu leżą – azok, akik itt fekszenek ci dwaj ludzie dopaszowali się – ez a két ember illik egymáshoz; jól összeillenek ci i tamci – ezek é azok; ezek és amazok ci, którzy dokoła nas żyją – azok, akik körülöttünk élnek Ci studenci są dobrzy, a jacy są tamci? – Ezek jó egyetemisták, és milyen amazok? CIA, Central Intelligence Agency (pol. Centralna Agencja Wywiadowcza) [rządowa agencja służby wywiadowczej USA, zajmująca się pozyskiwaniem i analizą informacji o zagranicznych rządach, korporacjach i osobach indywidualnych oraz opracowywaniem, na podstawie tych informacji, raportów dla instytucji rządowych USA. Agencja organizowała także operacje, których celem była interwencja w wewnętrzne sprawy wybranych państw, od propagandy po wspieranie oddziałów paramilitarnych. Jednym z wielu przykładów takich interwencji jest udział w organizacji zamachu stanu w Iranie w 1952 (Operacja Ajax).] – (ang.) Central Intelligence Agency, rövidítve CIA (magyarul Központi Hírszerző Ügynökség); [az amerikai hadsereg és légierők központi hírszerző ügynöksége [az Amerikai Egyesült Államok szövetségi hírszerző szervezete.] ciachać przez pół – félbevágni, félbehasítani ciachać mieczem – karddal átvágni, karddal szétvágni ciachnąć — ciachać [1. pot. uciąć coś ostrym narzędziem; 2. pot. szybko wykonać jakąś czynność] – elvágni, elmetszeni, leszelni ciachnąć się — ciachać się [pot. skaleczyć się] – megsebesülni, megsérülni, megnyomorodni, megcsonkulni Copyright © 2006-2016 SAMORZĄD NARODOWOŚCI POLSKIEJ W 17-TEJ DZIELNICY BUDAPESZTU Wydanie poprawione i rozszerzone Polsko Węgierska Encyklopedia 857 ciaciać [upiększać, zbyt delikatnie postępować z kimś lub czymś (ziemia lubliniecka)] – [Słowniczek języka śląskiego] szépíteni, megszépíteni, szebbé tenni ciacho – „süti” (sütemény) ciała – anyagok, testek ciała acetonowe [związki chemiczne powstające w organizmie ludzi i zwierząt jako produkty przemiany materii] – acetonok ciała białkowate – fehérjék, fehérjefélék ciała ciekłe – cseppfolyós anyagok ciała fluoryzujące – fluoreszkáló testek ciała fosforyzujące – foszforeszkáló testek ciała ketonowe [związki chemiczne powstające w organizmie ludzi i zwierząt w wyniku spalania kwasów tłuszczowych] – ketonok [láncközi oxocsoportot (═O) tartalmazó oxigéntartalmú szerves vegyületek. Általános képletük: R1-CO-R2. A képletben szereplő R1, R2 láncokat a keton oldalláncainak nevezzük.] ciała niebieskie – égitestek ciała odpornościowe [płyny ustrojowe warunkujące odporność organizmu na drobnoustroje i ich toksyny] – immunizáló, védő anyagok ciała proste – egyszerű testek ciała stałe – szilárd anyagok ciała znajdują się w ruchu lub spoczynku – a testek vagy mozgásban vagy nyugalmi állapotban vannak ciałem i duszą – testtel-lélekkel ciałko – testecske, részecske, sejt ciałko krwi – vérsejt [białe ciałka krwi: fehérvérsejtek; czerwone ciałka krwi: vörösvérsejtek] ciałko zieleni [zob. chloroplast] – zöld testecske; kloroplasztiszok Ciałko żółte (corpus luteum) [1. gruczoł dokrewny powstający okresowo w jajniku samic ssaków po wydzieleniu się jaja z jajnika 2. gruczoł wewnętrznego wydzielania, powstający w jajniku podczas cyklu płciowego ssaków i człowieka (w drugiej połowie cyklu miesiączkowego) z pękniętego pęcherzyka Graafa (jajeczkowanie). Wytwarza hormon zwany progesteronem umożliwiający zagnieżdżenie się zarodka w macicy i utrzymanie ciąży.] sárgatest (corpus luteum) (a petefészekben) ciało [1. mięśnie, skóra i tkanka tłuszczowa obrastająca szkielet człowieka lub zwierzęcia; 2. organizm ludzki lub zwierzęcy jako całość (czasem tylko o tułowiu); 3. zwłoki; 4. grupa ludzi powołana do pełnienia jakichś zadań; - Wersja 01 01 2017 5. obiekt lub substancja o określonych właściwościach; 6. mat. dowolny zbiór co najmniej dwóch elementów, w którym określone są i wykonalne działania dodawania i mnożenia, przy spełnieniu określonych warunków; 7. w ST oznacza wszystkie istoty żyjące, tak ludzi, jak i zwierzęta. Dalej oznacza: 1) człowieka jako istotę znikomą i doczesną; 2) u św. Pawła - grzeszny pierwiastek w człowieku, walczący z łaską.] – 1. test [w zdrowym ciele zdrowy duch: ép testben ép lélek], 2. hulla, holttest, tetem; 3. izom, hús; 4. valóság, realitás (projekt); 5. (grono osób) testület, szerv, kar; 6. anyag ciało [struktura formalizująca własności algebraiczne liczb wymiernych, czy liczb rzeczywistych. W trakcie badań nad tymi obiektami rozwinął się aparat matematyczny (tzw. teoria Galois) umożliwiający rozwiązanie takich problemów jak rozwiązalność równań wielomianowych (jednej zmiennej) przez tzw. pierwiastniki (działania obowiązujące w ciałach i wyciąganie pierwiastków), czy wykonalność pewnych konstrukcji klasycznych (konstrukcji geometrycznych, w których dozwolone jest korzystanie z wyidealizowanych cyrkla i linijki). Działem matematyki zajmującym się opisem tych struktur jest teoria ciał] – (mt.) test [Az algebrában a test egy olyan F = (T, + , *) kétműveletes algebrai struktúrát jelöl, ahol T kommutatív csoportot alkot a + ("összeadás") műveletre nézve, a * ("szorzás") kommutatív, asszociatív, minden nem nulla elemnek van inverze a * műveletre nézve, továbbá a * művelet disztributív a + műveletre. Egyes szerzők testnek nevezik az olyan algebrai struktúrákat is, amelyekben a szorzás nem feltétlenül kommutatív, de a fenti tulajdonságok egyébként teljesülnek. E cikkben az ilyen struktúrákat ferdetestnek nevezzük, és testen mindig kommutatív ferdetestet értünk.] ciało astralne – asztráltest ciało człowieka, ciało ludzkie – emberi test ciało doradcze – tanácsadó testület ciało dyplomatyczne – diplomáciai kar v. testület ciało elastyczne – rugalmas test ciało flakowate – petyhüdt test Ciało i Krew [semityzm, oznaczający naturę ludzką] – test és vér; (átv.) emberi természet Ciało i Krew Chrystusa [ zob. Eucharystia: Chleb i wino jako ciało i krew Chrystusa;] – „Jézus teste és vére” Jézus teste és vére. És mikor eljött az idő, asztalhoz üle, és a tizenkét apostol ő vele egyetembe. Copyright © 2006-2016 SAMORZĄD NARODOWOŚCI POLSKIEJ W 17-TEJ DZIELNICY BUDAPESZTU Wydanie poprawione i rozszerzone Polsko Węgierska Encyklopedia 858 És monda nékik: Kívánva kívántam a husvéti bárányt megenni veletek, mielőtt én szenvednék: Mert mondom néktek, hogy többé nem eszem abból, míglen beteljesedik az Isten országában. És a pohárt vevén, minekután hálákat adott, monda: Vegyétek ezt és osszátok el magatok között: Mert mondom néktek, nem iszom a szőlőtőkének gyümölcséből, míglen eljő az Isten országa. És minekutána a kenyeret vette, hálákat adván megszegé, és adá nékik mondván: Ez az én testem, mely ti érettetek adatik: ezt cselekedjétek az én emlékezetemre. Hasonlóképen a pohárt is, minekutána vacsorált, ezt mondván: E pohár amaz új szövetség az én véremben, mely ti érettetek kiontatik. Lukács: 22: 14-20. ciało idioelektryczne – ideoelektrikus test ciało katalityczne – katalizáló anyag ciało komórki nerwowej – idegsejttest ciało komórkowe – sejttest ciało lotne – illó anyag; gáz; légnemű test ciało ludzkie – emberi test ciało modzelowate, spoidło wielkie mózgu (łac. corpus callosum) [największe spoidło mózgu, zbudowane z włókien nerwowych, łączących korę obu półkul mózgowych] – (lat.) corpus callosum azaz kérgestest, azaz CC; a két agyféltekét összekötő rostköteg. [1. az agykérgi idegsejtek nyúlványit (axonjait) tartalmazó pályarendszer, főleg különböző kortiko-kortikális rostok alkotják. 2. Több, mint 200 millió idegszálból áll. A CC segítségével "kommunikál" a két oldal egymással, másrészt a CC koordinálja a két oldal "munkáját". Például (és majd még nagyon sok példát hozok) a mozgáskoordinációhoz vagy komplex információk kezeléséhez, megemésztéséhez nagyon fontos, hogy kinőjön az ember CCje. A CC a terhesség 12-16. hetében fejlődik ki, az első harmad végefelé. A születés után a már kifejlődött corpus callosum "tökéletesedik", egészen a kamaszkorig. Úgy 12 éves kor körül már alapvetően úgy működik, mint felnőtt korban fog.] ciało nabite – szilárd test ciało nauczycielskie – tanári testület, tanári kar ciało niebieskie [obiekt znajdujący się poza Ziemią w przestrzeni wszechświata] – égitest ciało nieelastyczne – rugalmatlan test ciało nieorganiczne – szervetlen anyag ciało obce [przedmiot lub substancja, które dostały się przypadkiem do organizmu lub zostały tam sztucznie wprowadzone] – (orvosi) idegentest [Az emberi test valamely szervébe, szövetébe, kivezető csövébe vagy - Wersja 01 01 2017 üregébe rendellenes módon bekerülő valamilyen élettelen test (por, fém vagy üvegszilánk, lövedék, oltott mész stb.).] ciało obsypane krostami – varral elborított test ciało obsypuje się krostami – a test elvarasodik ciało odpadało mu od kości – a hús levált a csontjairól ciało organiczne – szerves anyag ciało nauczycielskie; ciało pedagogiczne – tanári kar, tantestület; tanszemélyzet; tanári testület ciało płynne – cseppfolyós anyag, folyékony test ciało prawodawcze – törvényhordozó testület ciało przedstawicielskie – képviselő testület ciało samorządowe – képviselő-testület ciało spoczynkowe – nyugvó test ciało stałe [substancja niebędąca gazem ani cieczą, mająca określony kształt i objętość] – szilárd test ciało szkliste – üvegtest (szemnél) ciało sztywne [bryła sztywna (inaczej: ciało sztywne, ciało rozciągłe)] – rugalmatlan, merev test ciało trójwymiarowe – háromdimenziós test ciało ustawodawcze – törvényhozó testület ciało w stanie ciekłym – cseppfolyós állapotú test ciało w stanie stałym – szilárd halmazállapotú test ciało w trumnie zetlało – a test a koporsóban feloszlott v. oszlásnak indult ciało włosami zarosłe – szőrrel benőtt test; szőrös test ciało zepsuło się – a test elenyészett ciało zmarłego tężeje – a holttest megmerevedik ciało żeńskie [ciało kobiece oraz żeńskie] – női test ciałopalenie [palenie zwłok ludzkich jako obrzęd chowania zmarłych] – halotthamvasztás CIAM (Międzynarodowy Kongres Architektury Nowoczesnej, fr. Congrès International d'Architecture Moderne) [międzynarodowa organizacja architektów modernistycznych powstała dla wzajemnej konsultacji i konsolidacji rozwoju współczesnej architektury i jej propagowania. CIAM powstał w 1928 wskutek ogólnoeuropejskiego protestu architektów nowoczesnych po unieważnieniu wygranej Le Corbusiera w konkursie na Pałac Ligi Narodów w Genewie w 1927. Pierwszym prezesem został Szwajcar Karl Moser. W 1933 architekci czwartego kongresu CIAM utworzyli Kartę Ateńską, zbiór postulatów dotyczących urbanistyki i architektury mieszkaniowej, stanowiących później ogólnie uznawany wzorzec w wielu krajach europejskich. Po przerwie Copyright © 2006-2016 SAMORZĄD NARODOWOŚCI POLSKIEJ W 17-TEJ DZIELNICY BUDAPESZTU Wydanie poprawione i rozszerzone Polsko Węgierska Encyklopedia 859 spowodowanej II wojną światową CIAM został reaktywowany i działał do 1956.] CIAM (Congres Internationaux d’Architecture Moderne, magyarul „Modern Építészet Nemzetközi Kongresszusa”); Athéni Karta [a modern építészet nemzetközi szervezete volt 1928 és 1959 között. A különböző országokban rendezett kongresszusok jelentős szerepet játszottak a modern építészet elveinek kialakításában és elterjesztésében. Az egyik vezéralakja Le Corbusier volt. A CIAM magyar csoportja révén magyar építészekre is hatást gyakorolt.] ciamajda [pot. człowiek ślamazarny i niezaradny], ciamcialamcia – mafla, bamba, együgyü (ciapa) ciamrać [zjadać] – [Słowniczek języka śląskiego] enni, megenni, falatozni, felfalni; marni, emészteni ciao! [wym. cziao] (pot. do widzenia) – (ol.) ciao!, szervusz (serwus, cześć, czołem)! ciap [pot. odgłos chodzenia po błocie] – cuppogás ciapa [pot. osoba ślamazarna lub niezdarna] – mafla, mélé szájú, balek, pipogya ember, tökfilkó, piszmogó, bamba, együgyü ciapać po błocie – sárban gázolni, cuppogni a sárban ciapkapusta (lub pańciówa) [1. ciapkapusta, kapusta z kartoflami (danie obiadowe); 2. jest to danie podawane na Śląsku w postaci wymieszanych w papkę ziemniaków i białej lub kiszonej (kwaszonej) kapusty oraz podsmażonego w kostkę boczku, kiełbasy i zrumienionej cebulki. Tego typu danie podaje się z mięsem, często z żeberkami. Inne określenia to: ciaperkapusta, ciaperkraut, ciaprówa, pańczkraut, klaplastra, ciamciówa] – [Słowniczek języka śląskiego] káposzta krumplival (étel) ciapkapusta ciapnąć — ciapać [1. pot. uderzyć lub uciąć coś ostrym narzędziem; 2. ciapać: pot. iść powoli, z trudem, zwłaszcza po błocie; 3. upaść, energicznie siąść] – dünnyögni, mormolni; vágni, odavágni; csapni, odacsapni; elesni - Wersja 01 01 2017 ciapowaty, -a, -e – mafla, málé ciapowatość – maflaság, bambaság ciapryka, ciaplyta [błoto, wszelki mokry bród, zob. → maras] – [Słowniczek języka śląskiego] lucsok, sár, szenny, latyak, iszap; mocsár; vizes gázló ciarach1 – hétszilvafás, bocskoros nemes; udvaronc; éhenkórász ciarach2 [brudas (ziemia lubliniecka)] – [Słowniczek języka śląskiego] piszkos, mocskos, koszos (ember) ciarki (lekkie dreszcze) – borzongás, libabőr, borsódzás ciarki mnie przechodzą a. ciarki mnie przeszły – megborzongtam; végigfut a hátamon a hideg, borsódzik a hátam; libabőrös lesz a hátam ciarki mu chodzą po plecach – borsódzik a háta; hideg fut végig a hátán ciarki po mnie chodzą – borsódzik a hátam; a hideg fut rajtam végig ciarki przechodzą mi po plecach – végigfut a hideg a hátamon; borsódzik a hátam ciarki przeszły kogo – borzongás futott végig vkinek a hátán ciasno – szorosan egymás mellett, szűken, szűkösen ciasno mi w tych butach – szorít ez a cipő ciasność – szűkösség, szorosság, szűk hely, kis hely; korlátoltság ciasnota [1. brak miejsca; 2. brak szerszych horyzontów umysłowych] – helyszűke, szűkösség, szorosság, vminek a szűke ciasnota umysłu – korlátoltság ciasny, -a, -e [1. taki, w którym jest mało miejsca; 2. o ubraniu: zbyt mały lub wąski; 3. składający się z ludzi lub przedmiotów znajdujących się bardzo blisko siebie; 4. pozbawiony szerszych perspektyw, horyzontów; 5. będący wyrazem czyjejś ograniczoności; 6. nieobejmujący całego zagadnienia, ograniczony do wąskiego zakresu] – szoros, szűk, keskeny; (átv.) korlátolt, tompa ciasne buty – szűk cipő ciasne mieszkane – szűk lakás ciasnocha [spódnica wiejska nie przestronna i fałdzista, lecz wąska z oszczędności] – falusi bő és ráncolt szoknya, keskeny szűkítéssel ciasteczka bez tłuszczu – zsírtalan sütemény ciasteczka smażone w tluszczu – zsírban sült sütemény ciasteczko – sütemény; süti ciastkarnia [sklep z ciastkami; też: wytwórnia ciast i ciastek] – cukrászat, cukrászda ciastka na tłuszczu – hájas tészta Copyright © 2006-2016 SAMORZĄD NARODOWOŚCI POLSKIEJ W 17-TEJ DZIELNICY BUDAPESZTU Wydanie poprawione i rozszerzone Polsko Węgierska Encyklopedia 860 - Wersja 01 01 2017 ciastko [niewielki kawałek słodkiego ciasta, często z kremem lub owocami] – sütemény, tészta; cukrászsütemény ciastko cukiernicze – cukrászsütemény ciastko deserowe – aprósütemény, teasütemény ciastko drożdżowe – kelttészta; kelttésztából készült sütemény ciastko kremowe – krémes sütemény ciastko osiądzie – a tészta nem kel ciastko tortowe – mignon, tortaszelet ciastko z kremem – krémes (lepény) ciastko z pianki – habcsók ciasto na kluski – krumplistészta, galuska-tészta ciasto osiądzie – a tészta összeesik ciasto parzone [ciasto, do którego przygotowania rozrabia się mąkę wrzątkiem] – gőzölt burgonyalisztből készült tészta ciasto piernikowe – mézes tészta ciasto podnosi się – a tészta kel v. megkel ciasto podrosło – a tészta megkelt ciasto półfrancuskie – omlós tésztafajta ciasto półfrancuskie drożdżowe – omlós kelttészta fajta ciasto [1. gęsta masa powstała ze zmieszania mąki z wodą lub mlekiem, często z dodatkiem drożdży, jaj, tłuszczu i przypraw; 2. wypiek z takiej masy; 3. jakakolwiek masa powstała ze zmieszania sypkiego lub kruchego materiału z płynem] – tészta (nyers állapotban); édestészta, sütemény, cukrászsütemény; torta, kalács ciasto biszkoptowe – piskótatészta ciasto biszkoptowe z czekoladową polewą i bitą śmietaną – somlói galuska ciasto domowe – házi sütemény ciasto drożdżowe – kelttészta ciasto francuskie (listkowe) [fr. pâte feuilletée; 1. rodzaj ciasta o specyficznej, warstwowej strukturze w postaci cieniutkich listków. Owa właściwość występuje dzięki dużej zawartości tłuszczu, umiejętnemu wałkowaniu i pieczeniu w wysokiej temperaturze; 2. delikatne tłuste ciasto składające się z wielu cienkich płatków] – leveles tészta, hájas tészta; vajas tészta ciasto jest bardzo dobra – a sütemény nagyon jó ciasto jest bardzo smaczna – a sütemény nagyon finom ciasto już wyrosło – a tészta már megkelt ciasto kręcone – fonott kalács ciasto kruche [ciasto, do którego dodaje się stosunkowo dużo tłuszczu i które po upieczeniu łatwo się kruszy] – omlós tészta, omlós sütemény, „linzer” ciasto na drożdżach – kelt tészta ciasto półfrancuskie drożdżowe ciasto półkruche [ciasto podobne do kruchego, ale zawierające mniej tłuszczu] – (kevést zsír tartalmazó) omlós tésztafajta ciasto półkruche ze śliwkami – omlós tészta szilvalekvárral ciasto rośnie – a tészta kel ciasto się opiecze – a tészta megpirul ciasto słone a. słone ciasto – sós sütemény ciasto świąteczne – ünnepi kalács ciasto urośnie – a tészta megkel ciasto z ośmiu jajek – nyolctojásos tészta ciasto zbite – sűrű tészta ciastowata masa – tésztaszerű massza ciastowaty, -a, -e – tésztás, tészta ciaśniutieńki, ciaśniutki -a, -ie – szoroska, keskenyke ciaśniutieńko, ciaśniutko – szorosan egymás mellett, szűkecskén ciąć (ciętnie) [1. dzielić coś na części ostrym narzędziem; 2. uderzać czymś ostrym, raniąc; 3. o niektórych owadach: kłuć lub gryźć; 4. zmniejszać wielkość czegoś; 5. szybko, z impetem przebijać się przez coś, rysować się na czymś wyraziście; 6. o deszczu, wietrze: zacinać; 7. mówić coś śmiało, bez osłonek; 8. robić coś z werwą, zwłaszcza grać lub tańczyć] – vágni, metszeni, szelni; (rovar) megcsípni ciąć biczem – korbácsolni, korbáccsal verni ciąć coś – lecsípni vmit ciąć materiał ze skosu – ferdén szabja az anyagot ciąć na kawałki – darabokra vágni; összevagdalni ciąć na sieczkę – szecskázni ciąć nożem – késsel vágni ciąć szablą – kaszabolni, karddal vágni Copyright © 2006-2016 SAMORZĄD NARODOWOŚCI POLSKIEJ W 17-TEJ DZIELNICY BUDAPESZTU Wydanie poprawione i rozszerzone Polsko Węgierska Encyklopedia 861 ciąć się [1. kłócić się z kimś; 2. bić się na szable lub inną ostrą broń; 3. o psach: gryźć się] – vagdalkozni (párbajban, vitában) ciąg [1. układ położonych jedna za drugą dróg, ulic lub rzeczy; 2. nieprzerwana ciągłość czegoś w czasie, w następujących po sobie zdarzeniach; 3. przepływ powietrza, wody, gazu itp. spowodowany różnicą ciśnień; 4. siła napędzająca samolot lub rakietę, wytwarzana przez silnik odrzutowy lub śmigłowy; 5. zbiór liczb uporządkowanych według pewnej zasady; 6. gromadna wędrówka zwierząt na żerowiska lub tarło; 6. pojęcie matematyczne, intuicyjnie – zbiór ponumerowanych obiektów.] – folyamat, folyamatosság, folytatás [jednym ciągiem: egy szuszra, egyszerre, egy huzamban; w ciągu + B: (vmi) folyamán, alatt]; huzat; madarak vonulása, húzása; (mt.) sorozat; (földmérés) poligonvonal; (pociąg) húzás ciąg arytmetyczny [1. ciąg liczb, w którym każda liczba następna powstaje przez dodanie do poprzedniej jakiejś stałej liczby (np. 1, 3, 5, 7...); 2. zob. postęp arytmetyczny] – számtani haladvány v. sorozat ciąg Cauchy'ego [ciąg spełniający warunek Cauchy'ego. Jest funkcją o wartościach w dowolnych przestrzeniach metrycznych, a nawet w dowolnych przestrzeniach liniowo-topologicznych.] Cauchysorozatok [Augustin-Louis Cauchy-ról kapták a nevüket, és fontos szerepet játszanak a matematikai analízisben. Szemléletesen, egy sorozat akkor Cauchysorozat, ha a sorozat elejét le tudjuk vágni úgy, hogy a maradék elemek tetszőlegesen közel legyenek egymáshoz.] ciąg dalszy nastąpi (cdn.) [formułka zapowiadająca ukazanie się następnej części artykułu, powieści itp.] – folytatása következik (folyt. köv.), folytatjuk ciąg fal – hullámvonulat ciąg geometryczny [1. postęp geometryczny; 2. ciąg liczb, w którym każda liczba następna powstaje przez pomnożenie poprzedniej przez jakąś stałą liczbę] – mértani haladvány v. sorozat ciąg głosek – hangsor ciąg impulsów – impulzussor ciąg konwergencyjny – konvergens sorozat [Konvergens sorozatok összege, szorzata, skalárszorosa, hányadosa is konvergens, és a határérték megegyezik a határértékek összegével, szorzatával, skalárszorosával, hányadosával. (Hányadosnál természetesen nem kerülhet a nevezőbe 0, azaz a nevezőbeli sorozat egy eleme sem lehet 0, és nem is tarthat 0-hoz, hogy értelmes legyen)] - Wersja 01 01 2017 monotoniczny (rosnący, malejący, niemalejący, nierosnący) [funkcja monotoniczna o wartościach w zbiorze z pewnym porządkiem liniowym (np. zbiór liczb rzeczywistych). Dla ciągów warunek na monotoniczność można zapisać prościej. Np. dla ciągu rosnącego ma on postać (jeżeli ): dla dowolnego .]– monoton sorozat ciąg nieskończony [mat. ciąg mający nieskończenie wiele wyrazów] – végtelen sorozat ciąg ograniczony [funkcja ograniczona o wartościach w zbiorze z pewnym porządkiem liniowym (np. zbiór liczb rzeczywistych)] – korlátos sorozat ciąg pieszy – járdasor ciąg rozbieżny – divergens sorozat ciąg skończony [mat. ciąg o skończonej liczbie wyrazów] – véges sorozat (k=0,1,2,...N-1) ciąg stały [funkcja stała o wartościach w zbiorze . ciąg Jeżeli warunek na „stałość” funkcji można zapisać tak: dla dowolnego . ] – állandó sorozat ciąg technologiczny [zespół maszyn i urządzeń potrzebnych do kolejnych prac przy wytwarzaniu określonego produktu] – technológiai folyamat ciąg zbieżny [ciąg mający granicę (właściwą). Jest funkcją o wartościach w dowolnych przestrzeniach metrycznych a nawet w przestrzeniach topologicznych. Ciągi, które nie są zbieżne, nazywa się ciągami rozbieżnymi.] – konvergens sorozat ciąg zmian formy terminu (ang. feedback) [proces stopniowego modyfikowania przetłumaczonego złożonego terminu celem otrzymania w wyniku terminu najbardziej satysfakcjonującego] - (ang. feedback) visszacsatolás ciąg zstępujący [ciąg podzbiorów pewnego zbioru, które spełniają warunek zawierania każdego wyrazu w wyrazie go poprzedzającym.] – csökkenő sorozat ciąg żurawi – a darvak vonulása ciągać (ciąga) [1. pot. przesuwać coś ciężkiego w różne strony; 2. pot. prowadzić kogoś w wiele miejsc; 3. pot. szarpać, pociągać] – vonni, húzni, rángatni, ráncigálni, vonszolni, cibálni, hurcolni; átv. meghurcolni ciągać kogoś po sądach – bíróság elé hurcolni vkit; perben állni vkivel; pereskedni ciągać plik – letölteni egy fájlt Copyright © 2006-2016 SAMORZĄD NARODOWOŚCI POLSKIEJ W 17-TEJ DZIELNICY BUDAPESZTU Wydanie poprawione i rozszerzone Polsko Węgierska Encyklopedia 862 ciągać się [1. pot. szarpać siebie wzajemnie; 2. chodzić z kimś w wiele miejsc] – cibálják, ráncigálják egymást; járkálni (vhová) ciągać się po sądach – járni a bíróságokat, pereskedni ciąganie – húzás, vonás, vonszolás ciągle, cięgiem [1. bez przerwy, stale; 2. w sposób cykliczny, co jakiś czas] – folyton, folytonosan, folyamatosan; folyvást, folytatólag, folytatólagosan; állandóan, mindig, váltig, szüntelenül; nyakra-főre; örökösen ciągle pędzić – állandóan siet ciągle piekło między nimi – örökösen veszekszenek ciągle powtarzasz, że lubisz porądek – állandóan (folyton) ismétled, hogy szereted a rendet ciągle spieszyć się – állandóan siet ciągle straszyć kogoś – ijesztgetni vkit ciągle to samo – mindig ugyanaz ciągliwość – nyúlékonyság ciągliwy, -a, -e [mający zdolność do rozciągania się i trwałych odkształceń] – nyúló, nyúlékony ciągła <fala> – folyamatosan állandó, nem csillapított, folytonos (hullám) ciągłość – (nieustanność) folytonosság, állandóság; maradandóság; (kolejność) folyamatosság, sorrend ciągłość bilansowa – mérleg-folytonosság ciągłość działanią – a működés folytonossága ciągłość ewidencji księgowej – könyvelési nyilvántartás folymatossága ciągłość planu – terv folyamatossága ciągłość produkcji – termelés folyamatossága ciągłość treści – a tartalom folyamatossága ciągły, -a, -e [1. trwający bez przerwy; 2. powtarzający się stale; 3. ciągnący się nieprzerwanie w przestrzeni] – folytonos, folytatólagos; állandó, szüntelen; örök, örökös ciągłe krzyki i hałasy – folytonos kiabálás és lárma ciągłe opady – tartós csapadék ciągnący się – nyúló; nyúlós ciągnąć (ciągnie) [1. przesuwać, wlec lub przewozić kogoś, coś z wysiłkiem; 2. pot. brać kogoś ze sobą, prowadzić dokądś, zwykle wbrew jego woli; 3. wyciągać coś skądś; 4. pociągać, szarpać; 5. przechylać kogoś swoim ciężarem; 6. rozciągać coś wzdłuż; 7. wchłaniać, chłonąć; 8. pić, zwłaszcza długo i wolno; 9. kontynuować jakieś działanie lub wypowiedź; 10. stanowić atrakcję, pokusę; 11. zmierzać w jakimś kierunku, zwykle gromadnie; 12. pot. dawać sobie z czymś - Wersja 01 01 2017 radę; 13. mieć do czegoś pociąg, skłonność; 14. o wietrze, chłodzie: wiać, przenikać; 15. zbliżać się, nadciągać; 16. zakładać przewody, instalacje lub budować drogi; 17. wyrabiać druty, pręty i rury na ciągarkach; 18. tłoczyć na prasie naczynia z blachy lub tworzyw sztucznych] – húzni, húzogatni, huzigálni; (z powrotem) visszahúzni; cibálni, rángatni, ráncigálni; vonni, vonszolni, vontatni; (przyciągać) vonzani; magához vonzani, magához szívni; vonulni, elvonulni, áthaladni; húzni, behúzni (levegő); ciągnąć – húzni! (ajtót) ciągna wojska – csapatok vonulnak ciągnąć dalej – tovább folytatni ciągnąć dochód z czego – jövedelmet, hasznot húzni vmiből ciągnąć kogo za język – (átv.) kikérdezni vkit; beszéltetni vkit; kiházni (a szót) vkiből; szóra bírni v. kivallatni vkit ciągnąć korzyści – hasznot húzni, hasznot hajtani ciągnąć korzyść z czego – hasznot v. előnyt húzni (vmiből); tőkét kovácsolni (vmiből) ciągnąć linię – kötelet húzni ciągnąć los, ciągnąć losy – sorsot húzni ciągnąć plik – letölteni egy fájlt ciągnąć supełek a. supełki – sorsot húzni ciągnąć taczkę – (átv.) targoncát húzni ciągnąć weksel – váltót intézvényezni ciągnąć wodę ze studni – vizet húz a kútból ciągnąć z czego korzyść – hasznot v. előnyt húzni (vmiből) ciągnąć z kogo/z czego – pénzt csalni ki vkiből; kihasználni vkit/vmit ciągnąć za uszy – 1. fülét húzni; (átv.) segíteni vkinek ciągnąć zysk z czegoś – nyereséget v. hasznot húzni vmiből; profitálni (vmiből) ciągnąć (ciągnie) zyski – nyerészkedik ciągnie od okna – az ablak felől huzat van; az ablaktól húz (a huzat) ciągnąć się [1. pot. szarpać jeden drugiego; 2. rozciągać się, wydłużać się; 3. być ciągniętym, wleczonym; 4. posuwać się, iść lub jechać powoli, z trudem; 5. zajmować pewien obszar, zwłaszcza wydłużony; 6. unosząc się w powietrzu, rozprzestrzeniać się; 7. trwać, zwłaszcza długo] – húzódni (húzódik), széthúzódni, elterülni, terjedni, kiterjedni; feküdni, (przewlekać) tartani, eltartani, elhúzódni; vonulni ciągnąć się sznurem – vonalban v. zsinórban húzódni Copyright © 2006-2016 SAMORZĄD NARODOWOŚCI POLSKIEJ W 17-TEJ DZIELNICY BUDAPESZTU Wydanie poprawione i rozszerzone Polsko Węgierska Encyklopedia 863 ciągnienie [losowanie w loterii, grze, konkursie] – húzás, vontatás ciągnienie loterii – sorsjáték húzása; sorshúzás ciągnienie trzeciej klasy – harmadik osztály húzása (sorsjátékban) ciągnięcie – húzás, vonás; vontatás; rántás ciągnięcie korzyści – előnyök szerzése, kihasználás ciągnięcie wozu – a kocsi húzása ciągnik [pojazd z silnikiem o dużej mocy, przystosowany do ciągnięcia lub pchania pojazdów i urządzeń bez własnego napędu] – vontató, traktor ciągnik gąsienicowy [ciągnik jest gąsieniczny] – hernyótalpas traktor v. vontató (caterpillar) ciągnik rolniczy, potocznie traktor [pojazd używany do przemieszczania pojazdów, maszyn i urządzeń nie posiadających własnego napędu (np. przyczep), do napędu maszyn i urządzeń nieposiadających własnego silnika za pośrednictwem wałka odbioru mocy (WOM), koła pasowego (obecnie praktycznie nie występuje) lub złączy hydrauliki zewnętrznej.] – mezőgazdasági vontató, traktor ciągnik siodłowy [ciągnik drogowy, przystosowany do ciągnięcia naczepy] – nyerges vontató ciągnikowy, -a, -e – vontató, vontató-; traktor ciągotki, ciągoty [1. pot. pociąg do kogoś lub czegoś; 2. daw. dreszcze] – (dawno) vágy, vágyakozás ciągowy, -a, -e – folyamatciąża [1. u kobiet i samic ssaków: okres od zapłodnienia do urodzenia potomstwa; 2. stan kobiety lub samicy w tym okresie] – (brzemię) teher, súly; (med) gesztáció (gestatio) (=graviditas); másállapot, terhesség; a fogamzástól a szülésig terjedő, általában 280 napig tartó időszak [być w ciąży: terhes, állapotos; zajść w ciążę: teherbe esni] ciąża nieprawidłowa – rendellenes terhesség ciąża mnoga, wieloraka [ciąża, podczas której w macicy rozwija się więcej niż jeden płód] – többes terhes, ikerherhesség ciąża patologiczna – veszélyeztetett terhesség ciąża pozamaciczna [ciąża patologiczna, w której płód rozwija się poza jamą macicy] – méhenkívüli terhesség ciąża prawidłowa – normális terhesség ciąża przenoszona [ciąża, w której po 14 dniach od przewidzianego terminu porodu nie rozpoczęła się akcja porodowa] – áthordott terhesség ciąża urojona – képzelt terhesség ciąża zaawansowana – előrehalaott terhesség - Wersja 01 01 2017 ciąża zagrożona – veszélyeztetett terhesség ciążać [znaczyło to samo, co później, z niemieckiego pfanden, nazwano fantować i z łac. – egzekwować. W Litwie ciążę zwano zajmowaniem. Statut litewski przepisywał, aby zajmujący bydło ze szkody zawiadamiał właściciela bydła, aby je na porękę odebrał, a szkody, jak gromada czyli, „kopa” oszacuje, zapłacił. Ciąża miała także znaczenie kary sądowej, a pobierana była nietylko w pieniądzach, ale i w naturze. Według statutu wiślickiego ciąża w bydle, gdzie dwory królewskie dalekie, do dworu wojewodzińskiego lub kasztelańskiego gnana być ma.] – (pénzügy) terhelni; behajtani, végrehajtani ciążarna (kobieta) – terhes nő ciążek, ciążki – súlyzó ciążenie – nehézkedés ciążenie powszechne (zob. grawitacja) – gravitáció; általános tömegvonzás ciążowy, -a, -e – terhes, nehéz ciąży mu/jej na sumieniu – átv. nyomja a lelkét ciążyć [1. przygniatać, przytłaczać swym ciężarem; 2. być uciążliwym, przeszkadzać komuś w czymś] – nehézkedni, nehezedni, nehezülni; terhelni, megterhelni; nyomni; hajlani vmire ciążyć do złego – hajlani a rosszra ciążyć na (czyim) sumieniu – nyomja (vkinek a) lelkiismeretét ciąży na kimś podejrzenie – gyanú terhel vkit ciąży na nim obowiązek – kötelezve van vmire; köteles cibora jadalna, migdał ziemny (Cyperus esculentus L.) [1. cibora uprawiana ze względu na jadalne, mączyste bulwy korzeniowe; 2. gatunek rośliny należący do rodziny ciborowatych] – mandulapalka (Cyperus esculentus L.) [a Cyperaceae családjába tartozó évelő növény, mely trópusi-szubtrópusi elterjedésû faj] Cibora zmienna, c. przemiennolistna, papirusik (Cyperus alternifolius L.) [gatunek rośliny z rodziny ciborowatych (Cyperaceae). Pierwotny zasięg obejmował wschodnią Afrykę z Madagaskarem oraz Półwysep Arabski. Rozprzestrzeniony został w uprawie i zdziczał niemal w całej strefie tropikalnej i subtropikalnej. Występuje na brzegach rzek i jezior.] – vízipálma (Cyperus alternifolius) [a sásfélék (Cyperceae) családjába tartozó mintegy 600 faja közül egy mocsári fűfaj] CIC, Counter Intelligence Corps [nazwa kontrwywiadu Armii Stanów Zjednoczonych w okresie II wojny Copyright © 2006-2016 SAMORZĄD NARODOWOŚCI POLSKIEJ W 17-TEJ DZIELNICY BUDAPESZTU Wydanie poprawione i rozszerzone Polsko Węgierska Encyklopedia 864 światowej oraz wczesnym okresie zimnej wojny. Po 1961 r. rolę CIC przejęła Służba Wywiadu Armii USA (am. U.S. Army Intelligence Corps), a po 1967 r. Agencja Wywiadu Armii USA (am. U.S. Army Intelligence Agency). ] – (ang.) CIC; (kémelhárító testület) az Amerikai Egyesült Államok kémelhárító szervezete CIC- Codex Juris Canonici [Codex Iuris Canonici, Pii X Pontificis Maximi iussu digestus, Benedicti Papae XV auctoritate promulgatus (pol. kodeks prawa kanonicznego) to pierwsza nowoczesna kodyfikacja prawa kanonicznego Kościoła katolickiego obrządku łacińskiego promulgowana 27 maja 1917 r. przez Benedykta XV bullą Providentissima Mater Ecclesia. Kodeks wszedł w życie 19 maja 1918.] – CIC- Codex Juris Canonici; a rk. egyház hivatalos törvénygyűjteménye [Codex Iuris Canonici, Kánonjogi Kódex, CIC: 1. a római katolikus egyház törvénykönyve 1918. V. 19-1983. XI. 27-ig. Szt X. Pius 1904. III. 19: állította fel a kodifikáló biz-ot. Pietro Gasparri bíb. irányításával készült, XV. Benedek 1917. V. 27: hirdette ki.] cicer cum caule [1.o różnego rodzaju rzeczach pomieszanych bezładnie: groch z kapustą; 2. łac., (tytuł zbioru anegdot hist.obyczajowych Juliana Tuwima, będący tł. polskiego idiomu:) groch z kapustą (właśc. 'ciemieżyca z kapustą')] – (lat.) cicer cum caule [latin szentencia]; (borsó káposztával) zagyvaság cicerone [wym. cziczerone] [daw. osoba będąca czyimś przewodnikiem, zwłaszcza po zabytkach, muzeach] – (ol.) cicerone; idegenvezető; kiállításvezető ciceronować – idegenvezetősködni cicatrix (blizna; szrama) – (lat.) cicatrix; heg, forradás cichaczem [1. po cichu, niepostrzeżenie; 2. w tajemnicy przed innymi], cichem – titokban, lopva, suttyomban, alattomban, halkan; titkon cichaczem się wyprowadzić – titokban távozni; angolosan eltávozni cichnąć [1. stawać się cichym, cichszym; 2. przestawać rozmawiać; 3. uspokajać się, ustawać lub zanikać] – (hang) halkulni, elhalkulni, lehalkulni; csendesedni, elcsendesülni, lecsendesülni; tompulni cicho [wykrzyknik, za pomocą którego mówiący chce kogoś uciszyć] – csend! csend legyen! cicho – csendben, halkan, halk hangon; csendesen, szótlanul, nyugodtan; suttogva (cicho jak makiem zasiał: [csendes mint a mákültetvény] néma csend) - Wersja 01 01 2017 cicho bądź! – csend legyen!; hallgass!. (dla psa) kuss! cicho jak makiem zasiał – (közm.) [csend volt, mintha mákot vetnének] olyan csönd volt, hogy a légy zümmögését is meg lehetett volna hallani cicho siedzieć – csendben ülni; nyugtonmaradni cichociemny [1. w czasie II wojny światowej: żołnierz polski szkolony na Zachodzie do walki konspiracyjnej, zrzucany na tereny okupowane przez Niemcy; 2. pot. funkcjonariusz tajnej policji] – (katona) ejtőernyős vadász cichociemny, -a, -e [związany z działalnością cichociemnych] – (katona) ejtőernyős vadászCichorium pumilum Jacq. [roślina w krajach śródziemnomorskich, a także w rejonie Kaukazu i Turkiestanu] – Törpekatáng (Cichorium pumilum) [Keserűfüvek Keserűsaláta (Reichardia tingitana) A Pészach, a „kovásztalan kenyér ünnepe ” Akkor tartják, amikor mi a húsvétot. Az izraeliták köszönetet mondanak a tavaszi gabonatermésért, az árpáért. Az ünnep alatt bárányt esznek, hozzá kovásztalan kenyeret és keserű növényeket (mint pl. a cikória, keserűsaláta), emlékezve az Egyiptomból való menekülésre.] cichość [cisza, milczenie] – nyugalom, hallgatás cichusieńki, cichuśki, cihutki, -a, -ie – halk, csendeske cichuśko, cichutko – halkan, csendben cichy, -a, -e [1. mało słyszalny; 2. o urządzeniach: pracujący bez hałasu; 3. «pogrążony w ciszy; 4. niezwracający na siebie uwagi, małomówny; też: potulny, łagodny; 5. pozbawiony rozgłosu, pompy; 6. niczym niezmącony; 7. nielegalny lub nieoficjalny] – halk, szótlan, zajtalan; csendes; hangtalan, néma; (spokojny) nyugodt [cicha okolica: csendes környék v. vidék] cicha msza – csendes mise, kismise cicha skarga – néma, csendes kesergés v. panaszkodás cicha woda brzegi rwie [osoba, która wydaje się z pozoru cicha, nieśmiała, mało towarzyska, może się okazać w rzeczywistości zupełnie inna – energiczna, zabawna, towarzyska] – közm. lassú víz partot mos ciche strojenie – némahangolás ciche strojenie (odbiornik radiowy) – zajkompenzáló (szabályozó) cichy głos – halk hang, csendes hang cichy jakby go nie było – olyan csendes, mintha nem élne; olyan csends, mintha itt sem lenne Copyright © 2006-2016 SAMORZĄD NARODOWOŚCI POLSKIEJ W 17-TEJ DZIELNICY BUDAPESZTU Wydanie poprawione i rozszerzone Polsko Węgierska Encyklopedia 865 cichy wspólnik – (kereskedelem) csendestárs cicisbero – (ol.) cicisbero; házibarát cicis – (héber) cicisz; a zsidók imaköpenyének a rojtja cichi! [w lewo! (przy powożeniu komenda dla konia) (ziemia lubliniecka)] – [Słowniczek języka śląskiego] balra! (utasítás lónak) cićki [zanieczyszczenia w formie kulki z włókien materiału lub nici (na ubraniach)] – [Słowniczek języka śląskiego] golyó v. gömb alakú anyagok v. cérnák bekoszolás ci-devant [wym. s-i dewã] [dawny, poprzedni] – (fr.) azelőtti [cidevatis: a nemesek forradalmi gúnyneve] Cie – (fr.) Cie; a Campagnie megjelölés rövidítése (társaság) ciebie – neked; téged ciec (zob. cieknąć) – szivárogni, csepegni, csurogni, folyni, folydogálni; futni; ömleni ciecierzyca – vadborsó, csicseriborsó Ciecierzyca pospolita (Cicer arietinum L.) [gatunek rośliny jednorocznej należący do rodziny bobowatych. Pochodzi z zachodniej Azji. Nie rośnie dziko, jest wyłącznie rośliną uprawną.] – csicseriborsó (Cicer arietinum L.) cieciorka – 1. (samica cietrzewia) nyírfajd; 2. vadborsó, csicseriborsó Cieciorka (Coronilla L.) [rodzaj roślin z rodziny bobowatych] – koronafürt (növényfajta) [Sárga koronafürt (Coronilla coronata L.)] Cieciorka pstra Cieciorka pstra (Coronilla varia L.) [gatunek rośliny z rodziny bobowatych (Fabaceae). Według nowszych ujęć taksonomicznych gatunek ten włączony został do rodzaju Securigera i ma nazwę Securigera varia L.(Lassen) Svensk Bot. Tidskr. 83:86. 1989. Pochodzi z Azji i Europy, ale rozprzestrzenił się także w Nowej Zelandii i Północnej Ameryce. Jest również uprawiany w wielu krajach świata. W Polsce na stanowiskach naturalnych jest dość pospolity.] – Tarka koronafürt - Wersja 01 01 2017 (Securigera varia v. Coronilla varia L.) [a pillangósvirágúak (Fabaceae) családjába tartozó szálas takarmány növényfaj. Száraz és félszáraz sziklai és pusztai gyepek jellemző növénye. Kaszálókon, szárazabb réteken és nyílt erdőben gyakori lágy szárú, 30–120 cm magas vagy hosszú kúszó, évelő növény. Élettartama 4–6 év. Enyhén mérgező.] Cieciorka [wieś w Polsce położona w województwie pomorskim, w powiecie starogardzkim, w gminie Kaliska] – Cieciorka (lengyel falu) ciecz [substancja płynna o określonej objętości, ale bez określonej postaci, przybierająca kształt naczynia, w którym się znajduje] – folyadék cieczenie [1. powolne zsuwanie się grubej pokrywy zwietrzelinowej po stokach; 2. łow. szybka ucieczka piesza ptaków] – ömlés, folyás cieczka [okres popędu płciowego u samic niektórych ssaków, poprzedzony krwawieniem z narządów rodnych] – (állat) tüzelés; folyás a párzási időszakban cieć [pot. dozorca] – (biz) házmester, házfelügyelő ciek [ogólne określenie wszelkiego rodzaju wód powierzchniowych liniowych, płynących pod wpływem siły ciężkości, płynące stale lub w ciągu dłuższych okresów w wyżłobionych przez siebie łożyskach otwartych. Pojęcie cieku należy łączyć z płynącą wodą i korytem przez nią wyżłobionym.] – felszíni vízfolyás ciekarnie się – (vadászat) koslatás ciekaw, ciekawy – érdekes, kíváncsi ciekaw jestem – kíváncsi vagyok ciekawić [budzić zainteresowanie] – érdekelni ciekawić się [przejawiać zainteresowanie czymś lub kimś] – érdeklődni ciekawie – kiváncsian, érdeklődve; érdekesen ciekawie opowiadać – érdekesen tud elbeszélni v. elmesélni; érdekes elbeszélő; jó elbeszélő ciekawie się przyglądać – (kiváncsian) nézelődni ciekawostka [nieznany wcześniej, interesujący szczegół lub fakt] – furcsaság, érdekesség ciekawostkowy, -a, -e – furcsa, érdekes ciekawostka [nieznany wcześniej, interesujący szczegół lub faktą – érdekesség ciekawostki – érdekességek ciekawostkowy, -a, -e – érdekességi (fok, mutató) ciekawość – kiváncsiság, érdekesség [przez ciekawość: kíváncsiságból] ciekawość pierwszy stopień do piekła – [a kívácsiság az első lépés a pokolba] aki kíváncsi, hamar megörekszik Copyright © 2006-2016 SAMORZĄD NARODOWOŚCI POLSKIEJ W 17-TEJ DZIELNICY BUDAPESZTU Wydanie poprawione i rozszerzone Polsko Węgierska Encyklopedia 866 ciekawski, -a, -ie [pot. nadmiernie interesujący się cudzymi sprawami; też: charakterystyczny dla takiej osoby] – kíváncsi, kíváncsiskodó ciekawski [pot. osoba nadmiernie interesująca się cudzymi sprawami], ciekawska – kíváncsi, kíváncsiskodó (ffi, nő) ciekawy, -a, -e [1. interesujący się czymś, pragnący coś wiedzieć; też: charakterystyczny dla takiej osoby; 2. budzący zainteresowanie; 3. taki, który się czymś interesuje, chce mieć informacje na dany temat; 4. taki, który wzbudza zainteresowanie; 5. reg. łódz. taki, który szybko chodzi, cieka; 6. st.pol., łow. rączy] – (interesujący) érdekes, érdeklődést keltő, az érdeklődést felkeltő; fordulatos; (czego) kíváncsi (vre); kotnyeles ciekawa fabuła powieści – a regény érdekes meséje ciekawa historia – érdekes történet ciekawa rzecz – érdekesség; érdekes (dolog) ciekawe czasy – érdekes idők ciekawe, że miesiące w jezyku polskim mają swoje własne polskie nazywy – érdekes, hogy a hónapoknak a lengyel nyelvben saját lengyel nevük van ciekawy czegoś – vmire kíváncsi ciekawy typ – érdekes fickó ciekłokrystaliczny, -a, -e – folyadékkristályos ciekłokrystaliczny wyświetlacz, LCD – LCD (Liquid Crystal Display) folyadékkristályos kijelző ciekły, -a, -e [mający konsystencję cieczy] – folyékony, cseppfolyós, híg, ritka ciekłe kryształy (Liquid crystals) [nazwa fazy pośredniej między ciekłym i krystalicznym stanem skupienia materii, którą charakteryzuje zdolność do płynięcia, charakterystyczna dla cieczy i jednocześnie dalekozasięgowe uporządkowanie tworzących ją cząsteczek, podobnie jak to ma miejsce w kryształach.] – folyékony kristályok cieknąć (ciecze) [1. płynąć wolno małymi strużkami; 2. o naczyniu, dachu itp.: być nieszczelnym, przepuszczać wodę; 3. łow. o zwierzynie, zwłaszcza o ptactwie: umykać, biec szybko] – folyni, szivárogni, ömleni, csorogni, csörgedezni cieknie mu z nosa – folyik az orra cieknięcie – ömlés, folyás cielaczek, cielątko – kis borjú, boci cielak [1. cielę; 2. pot. o kimś niezaradnym lub nierozgarniętym] – borjú cielątko z łysiną – hókás kisborjú cielec (daw. byczek) – tinó, borjú - Wersja 01 01 2017 cielenie się – borjadzás cielesność – testiség; vminek testi v. megfogható volta; konkrétság cielesny, -a, -e [1. dotyczący ciała człowieka; 2. związany z pociągiem płciowym] – testi[kara cielesna: testi fenyíték] Cielesny Człowiek (grec. sarkikos) [wg I Kor. 3;1-4 to człowiek odrodzony, jednak nie rósł duchowo, żywił się tylko mlekiem, pozostał dziecięciem.] – Testi Ember (1 Kor. 3;1-4) 3,1 Én sem szólhattam néktek, atyámfiai, mint lelkieknek, hanem mint testieknek, mint a Krisztusban [Ján. 16,12.] kisdedeknek. 3,2 Téjnek italával tápláltalak titeket és nem kemény eledellel, mert még nem bírtátok volna meg, sőt még most sem bírjátok meg: [2 Pét. 2,2. Zsid. 5,12.13.] 3,3 Mert még testiek vagytok; mert a mikor írigykedés, versengés [rész 1,10.11.11,18.] és visszavonás van köztetek, vajjon nem testiek vagytok- é és nem ember szerint jártok-é? 3,4 Mert mikor egyik ezt mondja: [rész 1,12.] Én Pálé vagyok; a másik meg: Én Apollósé; nem testiek vagytok-é? cieleśnie – testileg cielę [1. młode niektórych zwierząt roślinożernych, np. krowy lub żubra; 2. pot. o kimś niezaradnym lub nierozgarniętym] – borjú [a fiatal szarvasmarha neve a szoptatás megszűnéséig], szarvasborjú; (átv.) mamlasz, tökfilkó, birka, ökör cielę morskie – borjúfóka, fóka cielęcina [1. mięso z cielęcia; też: potrawa z tego mięsa; 2. pot. o kimś mało rozgarniętym, zwykle młodym] – borjúhús cielęcina na zimno – hideg borjúsült cielęcina sznyclówka – borjúremek, frikandó cielęcina w potrawie – borjúbecsinált cielęcy, -a, -e – borjúcielęcy miłość – kamaszszerelem cielętnik [obora, zagroda lub pastwisko dla cieląt] – borjúistálló; (tréfás) sétatér cielica (młoda jałówka) – üsző; fiatal, még nem borjadzott tehén cieliczka [cielę, samiczka w pierwszych trzech miesiącach życia] – üszőborjú cielić się [o krowie i samicach niektórych innych zwierząt roślinożernych: rodzić młode] – borjadzani; (tehén) elleni (ellik) cielistość – testesség; vminek testszínű volta cielisty, -a, -e [jasnobeżowy z odcieniem bladoróżowym] – hússzínű, testszínű; testes, kövér cieliste pończochy – testszínű harisnya Copyright © 2006-2016 SAMORZĄD NARODOWOŚCI POLSKIEJ W 17-TEJ DZIELNICY BUDAPESZTU Wydanie poprawione i rozszerzone Polsko Węgierska Encyklopedia 867 cielna [o krowie lub samicy niektórych innych zwierząt roślinożernych: ciężarna] – (állat) vemhes, hasas (pl. tehén) cielność – vemhesség cielsko [1. pot. ciało dużego, ciężkiego człowieka lub zwierzęcia; 2. pot. o czymś wielkim i ciężkim] – nagy lomha test; hústömeg, kolosszus; csúnya test cielęcina [1. mięso z cielęcia; też: potrawa z tego mięsa; 2. pot. o kimś mało rozgarniętym, zwykle młodym] – borjúhús ciemiączko [nieskostniałe spojenie łączące kości czaszki u noworodków i niemowląt, wypełnione błoną łącznotkankową] – kutacs (lat. fonticulus, más nyelveken fontanel, fontanell vagy fontanelle) [a csecsemő koponyájának puha alkotórésze a koponyavarratok találkozóhelyén] ciemieniowy, -a, -e (parietalis) – parietális, koponyafali; (parietalis), falcsonti, fali ciemieniucha [łojotokowe, miękkie strupy na owłosionej skórze głowy niemowlęcia] – pörsenés, kiütés; koszmó Fekete hunyor (Helleborus niger) Ciemiernik biały (Helleborus niger) [Liście odziomkowe są zimozielone, dłoniasto złożone z listkami wydłużonymi, wąskojajowatymi, piłkowanymi i nagimi. Kwiaty średnicy 4-8 cm pojawiają się po 1-3 na mięsistych szypułkach, w zależności od pogody od stycznia do kwietnia. Czasami okres kwitnienia przedłuża się do maja, a kwiaty pojawiają się także późną jesienią od listopada. Kolor kwiatów jest biały z lekko zaróżowionymi brzegami listków okwiatu i ciemnieje różowo w miarę ich starzenia się.] – Fekete hunyor (Helleborus niger) Ciemiernik cuchnący (Helleborus foetidus) [gatunekrośliny należący do rodziny jaskrowatych. Pochodzi z południowozachodniej Europy oraz północnej Afryki (Maroko). W Polsce nie występuje dziko, jest uprawiany jako roślina ozdobna.] – Büdös hunyor (Helleborus foetidus) - Wersja 01 01 2017 Ciemiernik cuchnący (Helleborus foetidus) Ciemiernik czarny (Helleborus niger) – Fekete hunyor (Helleborus niger) Ciemiernik czerwonawy, ciemiernik purpurowy (Helleborus purpurascens Waldst. & Kit.) [gatunek rośliny należący do rodziny jaskrowatych] – pirosló hunyor (Helleborus purpurascens) [a kétszikűek (M[agnoliopsida) osztályának a boglárkavirágúak (Ranunculales) rendjéhez, ezen belül a boglárkafélék (Ranunculaceae) családjához tartozó faj.] Ciemiernik czerwonawy ciemiernik gajowy (Helleborus dumetorum Waldst. & Kit.) – Kisvirágú hunyor (Helleborus dumetorum) Ciemiernik zielony (Helleborus viridis L.) [gatunek rośliny należący do rodziny jaskrowatych. Występuje w stanie dzikim w południowo-zachodniej i zachodniej Europie, na północy sięga do Anglii, a na wschodzie do Szwajcarii i Austrii. W Polsce jest uprawiany jako roślina ozdobna, czasami dziczeje (efemerofit)] – zöld hunyor (Helleborus viridis) [a kétszikűek (Magnoliopsida) osztályának a boglárkavirágúak (Ranunculales) rendjéhez, ezen belül a boglárkafélék (Ranunculaceae) családjához tartozó faj.] Ciemiernik zielony Copyright © 2006-2016 SAMORZĄD NARODOWOŚCI POLSKIEJ W 17-TEJ DZIELNICY BUDAPESZTU Wydanie poprawione i rozszerzone Polsko Węgierska Encyklopedia 868 - Wersja 01 01 2017 ciemię [1. spojenie łączące kości czaszki u noworodków; 2. część ciała; 3. część czaszki; 4. górna część czaszki; 5. obok potylicy] – fejbúb Ciemiężyca biała, ciemierzyca biała (Veratrum album L.) [gatunek rośliny z rodziny melantkowatych. Zasięg gatunku obejmuje Europę, Azję Mniejszą, Azję Centralną, Kaukaz oraz Syberię. W Polsce jest rzadko spotykana, większość stanowisk skupia się w Bieszczadach. Najdalej w zachodnim kierunku sięga po Smerek i Dziurkowiec. Poza Bieszczadami spotykana jest tylko na Lubelszczyźnie i tutaj w Woli Różanieckiej znajduje się jedno z jej najliczniejszych stanowisk.] – fehér zászpa (Veratrum album) [a liliomvirágúak rendjébe, a zászpafélék családjába tartozó, Magyarországon védett, mérgező reliktum faj. Gyógynövény.] Ciemiężyk (Vincetoxicum Wolf.) [rodzaj roślin należący do rodziny toinowatych] – méreggyilok (Vincetoxicum vagy Cynanchum) [az APG II osztályozás szerint a meténgfélék (Apocynaceae) családjába tartozó növénynemzetség. Nevét a neki tulajdonított méregellenes hatásról kapta. Hazánkban két faja él.] Ciemiężyk białokwiatowy (Cynanchum vincetoxicum; Vincetoxicum officinale; Asclepias vincetoxicum; Vincetoxicum hirundinaria Medik.) [gatunek rośliny z rodziny toinowatych (Apocynaceae). Występuje w Europie Południowej, Środkowej i Wschodniej, w Afryce Północnej (Algieria, Maroko), w Turcji i na Kaukazie. W Polsce jest dość pospolity na niżu i w niższych położeniach górskich] – Közönséges méreggyilok (Vincetoxicum officinale vagy Vincetoxicum hirundinaria, Medik. 1790, vagy Cynanchum vincetoxicum) [Kb. 1 m magas évelő növény. Mérgező, védett.]; más néven: Orvosi méregölő, ebfojtó fű, kecskefű, fecskegyökér, szent Lőrinc fű, vad paprika A fehér zászpa képe Otto Wilhelm Thomés Flora von Deutschland, Österreich und der Schweiz című könyvéből (Gera 1885) Ciemiężyk drobnokwiatowy hirundinaria) – (növ.) hirundinaria Ciemiężyca biała (Veratrum album sc. Nymphaeaceae) – alhavasi zászpa (Veratrum album subsp.) ciemiężyca czarna (Veratrum nigrum) – Fekete zászpa (Veratrum nigrum) Ciemiężyca zielona (Veratrum lobelianum s.) havasi v. alhavasi zászpa (Veratrum lobelianum) (Vincetoxinum Vincetoxinum Ciemiężyk drobnokwiatowy ciemię [górna część czaszki], ciemiączko – fejelágya, kutacska, fejbúb (nie w ciemię bity: [nem verték fejbe] nem esett a feje lágyára) Copyright © 2006-2016 SAMORZĄD NARODOWOŚCI POLSKIEJ W 17-TEJ DZIELNICY BUDAPESZTU Wydanie poprawione i rozszerzone Polsko Węgierska Encyklopedia 869 ciemięga [obraźl. człowiek niezaradny i ślamazarny] – együgyű, balga, mafla ember ciemięrzyca – hunyorgás ciemięski, -a, -ie – elnyomó, zsarnok, leigázó ciemiężca, ciemięzca [1. ten, kto ciemięży, gnębi; 2. ciemiężyciel] – elnyomó, zsarnok, leigázó; kínzó ciemiężenie – elnyomás, leigázás ciemiężyciel [ten, kto pozbawia swobody, gnębi lub prześladuje, wykorzystując swoją władzę; ciemięzca, ciemiężca] – elnyomó, zsarnok, leigázó; kínzó ciemiężyć [pozbawiać swobody i nakładać ciężary, wykorzystując swoją władzę] – elnyomni, leigázni ciemnawy, -a, -e [1. niedostatecznie oświetlony; 2. mający barwę niezbyt jasną, ale niezupełnie ciemną; 3. nie całkiem legalny] – kissé sötét, félig sötét; homályos, sötétedő ciemne – (włosy) barna [ciemne włosy: fekete haj] ciemne kolory wysmuklają sylwetkę – a sötét színek karcsúsítanak ciemne pieczywo [pieczywo z ciemnej mąki, np. żytniej lub razowej] – rozs v. árpalisztből készült pékáru ciemnia [1. ciemne pomieszczenie służące do pracy z materiałami światłoczułymi; 2. poet. brak światła, ciemność] – homály, sötétség, sötét (hely); (foto) sötétkamra ciemnia fotograficzna – fényképészeti sötétkamra ciemnia optyczna – sötétkamra ciemniak [pogard. człowiek niewykształcony i zacofany] – ostoba, „sötét” alak ciemnica [1. ciemne pomieszczenie, zwłaszcza więzienie; 2. półmrok lub zupełny brak światła] – sötétség, vakhomály; tömlöc, várbörtön, börtön mélye; sötétkamra ciemnieć [1. ściemniać się, mrocznieć; 2. nabierać ciemniejszego zabarwienia; 3. odcinać się ciemniejszą plamą na jaśniejszym tle] – sötétülni, elsötétülni; sötétedni, besötétedni; esteledni; homályosodni; homályosulni, elhomályosulni ciemnieje – sötétedik, esteledik ciemniowy, -a, -e – sötét, homályos ciemniusieńki, ciemniuteńki, ciemniutki, -a, -ie – sötétke; ostobácska, tudatlanka ciemniutko, ciemniuteńko – kissé sötéten, butácskán, ostobácskán ciemno [brak światła, mrok] – sötéten, homályosan; sötét, sötét- [jest ciemno: sötét van; robi się ciemno: esteledik, alkonyodik] ciemno, choć daj w pysk – (átv.) tök v. vaksötét van - Wersja 01 01 2017 ciemno, choć oko wykol – (átv.) vaksötétség van; koromsötét van ciemno karmazynowy – sötétvörös, karmazsinvörösciemno kasztanowaty – sötétbarna ciemno[pierwszy człon przymiotników złożonych wskazujący na ciemny odcień lub na intensywność barwy określonej przez drugi człon złożenia, np. ciemnozielony, lub na ciemną barwę tego, co nazywa drugi, rzeczownikowy człon złożenia, np. ciemnoskóry] – sötétciemnobarwny, -a, -e – sötét színű ciemnoblond [o włosach: blond o ciemnym odcieniu] – sötétszőke ciemnoblękitny, -a, -e – sötétkék ciemnoblękitny kolor – sötétkék szín ciemnobrązowy, -a, -e [będący koloru brązowego o ciemnym odcieniu] – sötétbarna ciemnobrunatny, -a, -e [brunatny o ciemnym odcieniu] – sötétbarna ciemnoczerwony, -a, -e [czerwony o ciemnym odcieniu] – sötétpiros ciemnofioletowy, -a, -e – sötétlila ciemnogniady, -a, -e – barnaszínű, pej (színű) ciemnogród [nazwa miejscowości urojonej, oznaczająca miasto albo krainę, gdzie panuje ciemnota umysłowa i zacofanie pojęć, spopularyzowana przez Stanisława Potockiego] – sötét város [képzeletbeli hely, ahol tudatlan és maradi felfogás uralkodik] ciemnolicy, -a, -e [daw. mający śniadą lub ogorzałą twarz] – sötét arcú, napbarnított ciemnoniebieski, -a, -e [niebieski o ciemnym odcieniu] – sötétkék ciemnooki, -a, -e [mający ciemne oczy] – sötét szemű ciemnopopielaty, -a, -e [popielaty o ciemnym odcieniu] – sötétszürke (hamu színű) ciemnoskóry, -a, -e [mający ciemną skórę] – sötét bőrű, napbarnított ciemnoszary, -a, -e [szary o ciemnym odcieniu] – sötétszürke ciemność [1. brak światła, mrok; 2. wolnomularskie określenie niewiedzy, etycznej ignorancji cechującej niewtajemniczonych] – sötétség; sötét Ciemność [(bibl.) wyraz ten może mieć więcej znaczeń: 1. Przeciwieństwo do dnia, czyli noc, kiedy słońce nie świeci. 2. Stan ziemi do czasu, kiedy Bóg powiedział: 'Niech się stanie światłość'. 3. Ciemność zesłana przez Boga na Egipt. 4. Ciemność, która zapanowała w czasie oddawania Ducha Pana na krzyżu. 5. Ciemna mgła, w której był Bóg. 6. Stan śmierci jako przeciwieństwo do życia fizycznego. 7. Copyright © 2006-2016 SAMORZĄD NARODOWOŚCI POLSKIEJ W 17-TEJ DZIELNICY BUDAPESZTU Wydanie poprawione i rozszerzone Polsko Węgierska Encyklopedia Stan, w którym znajduje się człowiek po swoim upadku duchowym. 8. Stan, w którym rządy sprawuje szatan, demony i ci, co im służą. 9. Miejsce pobytu złych duchów i upadłych aniołów, czekających na sąd.] – sötétség [A sötétség a Bibliában a gonoszt jelképezi, az ördögöt. A világosság ellensége a sötétség. Az ördög ellensége a világosságnak.] 870 ciemności egipskie [1. nieprzenikniona ciemność; Biblia - Stary Testament. Jedna z dziesięciu plag egipskich zesłanych przez Boga za pośrednictwem Mojżesza na Egipt. 2. nieprzeniknione ciemności (Wj 10,21-23): I rzekł Jahwe do Mojżesza: «Wyciągnij rękę ku niebu, a nastanie ciemność w ziemi egipskiej tak gęsta, że można będzie dotknąć ciemności». Wyciągnął Mojżesz rękę do nieba i nastała ciemność gęsta w całej ziemi egipskiej przez trzy dni. Jeden drugiego nie widział i nikt nie mógł wstać z miejsca swego przez trzy dni. Ale Izraelici wszyscy mieli światło w swoich mieszkaniach.] – egyiptomi sötétség [a zsidók Egyiptomból való kivándorlása, az exodus előtti csapások közül a kilencedik, az „egyiptomi sötétség”. A Biblia leírása szerint (11)]; vaksötét ciemnota [1. brak oświaty, zacofanie; 2. pot. ludzie niewykształceni i zacofani] – sötétség, homály; átv. tudatlanság, ostobaság, ósdiság, babona; lelki sötétség ciemnowłosy, -a, -e [mający ciemne włosy] – sötét hajú ciemnozielony, -a, -e [zielony o ciemnym odcieniu] – sötétzöld, méregzöld ciemnożółty, -a, -e – sötétsárga ciemny, -a, -e [1. słabo oświetlony lub nieoświetlony w ogóle; 2. mający kolor zbliżony do czarnego; 3. mający intensywny, nasycony odcień; 4. o cerze, karnacji: śniady; też: opalony; 5. o barwie głosu, tonu: niski; 6. niebudzący zaufania; 7. niewykształcony i zacofany; 8. nieznany, nieodgadniony; 9. trudny do zrozumienia; 10. smutny lub pesymistyczny] – sötét, homályos; (niewidomy) vak; (głupi) tudatlan, ostoba, sötét, tanulatlan, buta; (átv.) sötét, gyanús ciemna cera – barna arcbőr ciemna kuchnia [kuchnia bez okna] – ablak nélküli konyha, főzőfülke ciemna przeszłość – sötét múlt ciemne interesy – fekete üzlet ciemne pieczywo [pieczywo z ciemnej mąki, np. żytniej lub razowej] – barna péksütemények v. pékáru ciemne piwo – barna sör - Wersja 01 01 2017 ciemne sprawki – gyanús ügyek, sötét ügyek Ciemne świecidło – barna csecsebecse [Wiersze śródziemnomorskie. Aleksander Wat: Ciemne świecidło] ciemny charakter – sötét jellem v. alak ciemny interes – sötét ügy; fekete üzlet ciemny, jak tabaka w rogu – (átv.) buta, mint a tök ciemny jar – sötét hegyszoros ciemny kolor – sötét szín ciemny pokój – sötét szoba ciemny typ – sötét alak cienić [1. rzucać cień; 2. zasłaniać przed słońcem lub światłem] – árnyékot vetni, árnyékolni; fényt v. napot eltakarni v. elfedni cienieć [1. stawać się cieńszym, chudszym; 2. o głosie, dźwięku: stawać się cieńszym, wyższym] – soványodni, vékonyodni cieniować [1. uplastyczniać szczegóły za pomocą różnych odcieni barw lub różnej grubości linii; 2. dobierać i różnicować słowa, gesty i inne środki wyrazu tak, aby uwydatniały szczegóły, subtelności przekazywanych treści; 3. modulować głos; 4. przystrzygać włosy nierówno, stopniami, od spodu zostawiając nieco dłuższe] – árnyékolni, beárnyékolni; árnyalni, satírozni, nüanszírozni cieniować kredkami – színes ceruzákkal bevonalazni cieniować tuszem – tussal beárnyékolni cieniowanie – árnyalás, árnyékolás, beárnyékolás cienistość – árnyasság cienisty, -a, -e [1. osłonięty od słońca i światła; 2. dający cień] – árnyékos, árnyas cienisty ogród – árnyas kert cieniuchno, ceniutko – igen finoman; vékonyan cieniuchny, -a, -e – finom, éles cieniutki, -a, -ie – finom, éles; vékonyka cieniutki jak włos – hajszálvékony cienki, -a, -ie [1. mający niewielki przekrój poprzeczny, wąski, płaski; 2. o głosie, dźwięku: wysoki, piskliwy; 3. o ubraniu: lekki, przewiewny; 4. pot. o napojach, pokarmach: mało esencjonalny]; chudy, a, -e – (niegruby) vékony, karcsú; sovány, szikár; (rzadki, niemocny) híg, gyenge; finom; híg, ritka, gyenge cienka w pasie – karcsú derekú; vékony derekú (nő), karcsú a dereka cienka warstwa – vékony réteg cienka zupa – híg leves cienki głos – vékony hang cienki jak kiszka – sovány, mint az ujjam Copyright © 2006-2016 SAMORZĄD NARODOWOŚCI POLSKIEJ W 17-TEJ DZIELNICY BUDAPESZTU Wydanie poprawione i rozszerzone Polsko Węgierska Encyklopedia 871 cienki jak szparag – (átv.) vékony, mint a cérna; cérnavékony, cérnavékonyságú cienki klient (ang. thin client) [komputer bądź specjalizowane urządzenie (terminal komputerowy) wraz z odpowiednim oprogramowaniem typu klient, umożliwiające obsługę aplikacji stworzonej w architekturze klient-serwer. Cechą szczególną cienkiego klienta jest niezależność od obsługiwanej aplikacji serwerowej (jej zmiana nie pociąga za sobą konieczności wymiany oprogramowania klienta). Dodatkowym atutem jest niewielkie zapotrzebowanie na moc przetwarzania.] – (ang.) thin client 'vékony kliens' csökkentett funkcionalitású számítógép cienki rosół – híg v. gyenge húsleves cienkie podkolanówki [akcesoria odzieżowe noszone na nogach. Są w kształcie pończoch, a ich niższa część kończy się w kształcie stopy; góra jest zakończona elastyczną nitką lub elastyczną taśmą. Dziane z wełny, bawełny lub syntetycznego jedwabiu.] – térdharisnya [Olyan harisnya, amelynek szára felnyúlik a térdig és ott rugalmas (többnyire burkolt gumi- vagy elasztánfonallal készített) szegélyben végződik. Készítik pamutból, gyapjúból és különböző szintetikus szálasanyagokból, utóbbin belül főleg poliamidból vagy poli(akril-nitrilből). Ha anyaga és szerkezete inkább a zokniéhoz hasonlít, térdzokninak (is) nevezik.] cienkie wino – gyenge bor cienko – gyengén, finoman cienko- [1. pierwszy człon przymiotników złożonych wskazujący na cienkość tego, co nazywa drugi człon złożenia, np. cienkonogi; 2. pierwszy człon przymiotników złożonych, których podstawą jest połączenie przysłówka cienko z czasownikiem, np. cienkoprzędny (od cienko prząść)] – gyenge-; karcsúcienko śpiewać – [gyengén énekelni] más húrokat pengetni; lejjebb adja, alább adja; leszáll a - Wersja 01 01 2017 magas lóról; szegénységben, rossz körülmények közt, szűkösen élni; enged a hangjából; megbékélni cienkonogi, -ia, -ie [mający cienkie nogi] – karcsú lábú; őzlábú cienkość – vékonyság cienkusz [słabe lub złej jakości wino, piwo, miód] – lőre, rossz v. híg bor v. sör v. méz cień [1. ciemne odbicie oświetlonego przedmiotu padające na stronę odwróconą od źródła światła; 2. miejsce zacienione; 3. ciemność, mrok; 4. niewyraźny zarys jakiejś postaci lub jakiegoś przedmiotu; 5. ciemne miejsce na obrazie, fotografii kontrastujące z miejscami jasnymi; 6. odrobina lub marna resztka czegoś; 7. duch zmarłego; 8. zob. bałwan w zn. 5.] – árnyék, árny [bać się własnego cienia: fél a saját árnyékától]; homály, homályos hely; árnyék, árnyékos hely; (átv.) árny, lidérc, szellem; egy kicsi, egy szikra (cienia prawdy); (bibl.) ÁRNYÉK [Használatos mind szó szerinti, mind képes értelemben (1Krón 29,15; Zsolt 17,8; 23,4; Ézs 30,3); allegorikus értelemben is, valamilyen teológiai kijelentés szemléltetésére (Kol 2,17; Zsid 8,5; 10,1)] cień akustyczny – hangárnyék, akusztikai árnyék cień do powiek a. oczu – szemhéjfesték cień podejrzenie – a gyanú árnyéka cieńczeć – vékonyodik; elvékonyodik, megvékonyodik ciepełko – kissé meleg, melegecske cieplak [prowizoryczne pomieszczenie stawiane nad budowanym obiektem, umożliwiające prowadzenie prac w okresie zimowym] – kemence cieplarka [1. komora, w której automatycznie utrzymuje się stałą temperaturę potrzebną w przebiegu pewnych procesów biologicznych, np. kiełkowania; 2. budynek do hodowli drobiu pochodzącego ze sztucznego wylęgu; 3. zob. inkubator w zn. 1.] – szárítókemence, keltetőgép, inkubátor cieplarnia [szklarnia, zwłaszcza do hodowli roślin egzotycznych] – melegház, üvegház; növényház cieplarniany, -a, -e [1. właściwy cieplarni; 2. wyhodowany w cieplarni; 3. o warunkach: umożliwiający bezkonfliktowy rozwój, często też powodujący czyjeś wydelikacenie] – melegházi ciepleć – melegedni, felmelegedni, megmelegedni (melegedik, melegszik) Copyright © 2006-2016 SAMORZĄD NARODOWOŚCI POLSKIEJ W 17-TEJ DZIELNICY BUDAPESZTU Wydanie poprawione i rozszerzone Polsko Węgierska Encyklopedia 872 cieplica [gorące źródło], cieplice [uzdrowisko mające gorące źródła] – hőforrás; hőforrások, gyógyfürdő, termálfürdő cieplicowy, -a, -e – hőforrásciepliczny, -a, -e - gyógyfürdői, fürdői-, termálcieplik – meleg, hőanyag cieplikowy, -a, -e – hőcieplnie – melegen cieplny, -a, -e [związany z ciepłem, działający na skutek wykorzystania ciepła; też: wytwarzający lub przetwarzający ciepło] – meleg, hőciepluchny, -a, -e; cieplusieńki, cieplutki, -a, -ie – nagyon meleg cieplutki, cieplusi, ciepluśki, ciepluchny, ciepluteńki, cieplusieńki – melegecske cieplutko, ciepluśko, ciepluchno, ciepluteńko, cieplusieńko – melegecskén ciepławy, -a, -e – langyos ciepło [1. temperatura pośrednia między zimnem a gorącem; 2. ciepła pogoda; też: okres ciepłej pogody; 3. dobre, przyjazne uczucia; 4. serdeczna, miła atmosfera; 5. miłe wrażenie sprawiane przez ciepłe kolory lub dźwięki; 6. energia kinetyczna cząsteczek lub atomów ciała oraz energia potencjalna ich wzajemnych oddziaływań] – I. fn. hő, melegség; II. hsz. meleg; melegen ciepło jak w ucha – nagyon meleg; füllesztő meleg ciepło kogo przyjąć – meleged fogadni vkit; szívélyesen fogadni vkit ciepło mi – melegem van ciepło się ubrać – melegen öltözni; mwelegen felöltözködni ciepło spalania (Qc) [ilość ciepła, jaka powstaje przy spalaniu całkowitym i zupełnym jednostki masy lub jednostki objętości analizowanej substancji w stałej objętości, przy czym produkty spalania oziębia się do temperatury początkowej, a para wodna zawarta w spalinach skrapla się zupełnie. Jednostką ciepła spalania jest J/kg.] – égéshő [(régebbi nevén égésmeleg) az a fajlagos hőmennyiség, ami egy kilogramm tüzelőanyagból összesen felszabadul, ha az égéstermékeket a kiindulási hőmérsékletre hűtjük vissza. Jellemző mértékegysége: kJ/kg] ciepło topnienia – olvadáshő [az olvadási entalpia (ΔmH) –, az egységnyi mennyiségű anyagnak állandó hőmérsékleten – az olvadásponton – és állandó nyomáson történő megolvadásához szükséges hőenergia. Az egységnyi anyagmennyiségre vonatkozó moláris olvadáshő mértékegysége a kJ/mol, a tömegegységre vonatkozó fajlagos olvadáshőé pedig kJ/kg.] - Wersja 01 01 2017 jest to ilość energii potrzebnej do stopienia jednostki masy danej substancji. W układzie SI jednostką ciepła topnienia jest J/kg (dżul na kilogram). Zależność ciepła pobranego przez substancję od masy substancji jest wyrażona przybliżonym, doświadczalnym wzorem: Q = m·q gdzie: Q – ilość dostarczonego ciepła, m – masa ciała, q – ciepło topnienia. ciepło ubranie – meleg ruha ciepło uczucia – az érzések melege; az érzések heve ciepło utajone – rejtett v. latens v. kötött hő ciepło właściwe (SI: J/(kgּK) ) [1. ilość ciepła pobierana lub wydzielana przez jeden gram danej substancji przy zmianie jej temperatury o 1°C; 2. energia podnosząca temperaturę ciała o jednostkowej masie o jednostkę temperatury; 3. ilość ciepła pobranego przez jednostkę masy danego układu powodująca wzrost temperatury układu o jeden stopień Kelvina (1K).] – fajhő; hőmennyiség ciepło wrzenia – a forrás hőfoka ciepłokrwisty, -a, -e (zob. stałocieplny) – melegvérű ciepłomierz – hőmérő ciepłostan – (ritka) közepes hőmérséklet ciepłostka – kalória, hőegység ciepłość – melegség ciepłota [temperatura ciała] – hő, hőmérséklet, melegség ciepłota ciała – testhőmérséklet ciepłowania – kazánház ciepłownia [zakład wytwarzający energię cieplną] – hőerőmű, távfűtőmű ciepłownictwo [dział energetyki zajmujący się wytwarzaniem energii cieplnej oraz jej przesyłaniem] – hőenergetika ciepłowniczy, -a, -e – hőenergetikai ciepłownik – hőenergetikus ciepły, -a, -e [1. mający temperaturę pośrednią między gorącem a zimnem; 2. chroniący przed zimnem; 3. przyjazny, życzliwy; też: świadczący o takich cechach; 4. o głosie, dźwięku: niezbyt wysoki, przyjemny dla ucha; 5. o kolorach lub świetle: dający wrażenie ciepła; 6. pot. przynoszący zyski; 7. pot. zamożny, posażny] – meleg, langyos; lagymatag; hideget át nem eresztő ciepła klucha – lagymatag ember ciepła wdówka – újdonsült özvegy ciepła woda – [langyos víz] lagymatag ember; tedd ide, tedd oda ember Copyright © 2006-2016 SAMORZĄD NARODOWOŚCI POLSKIEJ W 17-TEJ DZIELNICY BUDAPESZTU Wydanie poprawione i rozszerzone Polsko Węgierska Encyklopedia 873 ciepłe kluski – (átv.) csélcsap, a határozatlan ember; ingadozó ember; teddide-teddoda ember ciepłe słowa – barátságos szavak; meleg szavak ciepły front – melegfront ciepły klimat – meleg éghajlat ciepły pokój – meleg szoba cierlica [Narzędzie drewniane na czterech nogach i o dwuch szparach, w które zapadają odpowiednie listwy; służy do ocierania włókien lnu i konopi z paździerzy. Na Mazowszu i Podlasiu lud uprawiający len i konopie używa dwuch podobnych narzędzi: cierlicy i międlicy, tem się różniących od siebie, że międlica ma tylko jedną szparę, a cierlica – dwie. Konopie po wymoczeniu i wysuszeniu pierwej międlą na międlicy, a potem trą na cierlicy, len zaś odrazu trą na cierlicy.] – tiloló cierkać [1. o niektórych owadach: wydawać dźwięk podobny do terkotania; 2. łow. o kuropatwach: wydawać głos] – ciripelni cierkanie – ciripelés cierlica [drewniany przyrząd używany dawniej do międlenia lnu i konopi] – kendertiló, tilológép ciernie – tüskebokor; tövisbokor; tüskés bozót Ciernie i Oset [1. po upadku człowieka, Bóg rzucił na niego klątwę, rzucił ją także na wszystko, co żyje, w rezultacie czego ziemia miała także rodzić ciernie i osty. Ciernie i oset używane są jako symbol następstwa zaniedbania życia duchowego i grzechu. Źli ludzie działają jako ciernie i za to będą sądzeni. Świat zgotował koronę z cierni Zbawicielowi swemu. W tysiącleciu (Millenium) ciernie zastąpione będą mirtem (symbol pokoju). ― 2. Księga Rodzaju 3,18: A ona ciernie i oset rodzić będzie tobie; i będziesz pożywał ziela polnego.] – tövis és bogáncskóró [(1 Mózes 3,18) Töviset és bogácskórót teremjen tenéked; s egyed a mezőnek fûvét.] ciernik (Gasterosteus aculeatus) [ryba z rodziny ciernikowatych. Zamieszkuje zbiorniki wodne, a także zakola rzek gdzie prąd jest znikomy. Występuje przy brzegu i na płyciznach, często w tych samych zbiornikach co cierniczek. W zakolach rzek i w czystszych jeziorach żyje w ławicach. Bywa hodowany w akwariach ze względu na ciekawe obyczaje rozrodcze i zmianę ubarwienia samców w okresie godowym. W okresie tarła samiec buduje gniazdo na ikrę. Nie ma wymagań co do jakości wody.] – tüskés pikó; (Gasterosteus aculeatus) [a sugarasúszójú halak - Wersja 01 01 2017 (Actinopterygii) osztályának a pikóalakúak (Gasterosteiformes) rendjéhez, ezen belül a pikófélék (Gasterosteidae) családjához tartozó faj]; csontlemezekkel borított testű, tüskés úszójú hal cierniowy, ciernisty – tövises, tüskés, tüske-, töviscierniowa korona [symbol męki, cierpienia (Mk 15,17-19): Ubrali Go w purpurę i uplótłszy wieniec z ciernia włożyli Mu na głowę. I zaczęli Go pozdrawiać: «Witaj, Królu Żydowski!» Przy tym bili Go trzciną po głowie, pluli na Niego i przyklękając oddawali Mu hołd.] – töviskorona; Jézus fejére helyezték (»tövisből font korona« [sztefanosz eksz akanthón], vö. Mt 27,27kk par; Mk 15,16-19; Jn 19,2) [A töviskorona tehát végső soron az igazságért való szenvedés és kigúnyoltatás dicsőségének szimbóluma. Ahogyan egykor Jézus tűrve viselte, úgy hordozzák mindazok a hívei életükben kitartóan, akik igazán követik Őt. Ha valahol az egyházat és tagjait nem üldözik, vagy gúnyolják ki hitük miatt, ott elég súlyos problémák lehetnek. A kereszt (a szenvedés) és a töviskorona (a gúny) hordozása a hívők ismertetőjegye, hitük és életük igazoló pecsétje.] cierniowa korona – töviskorona ciernisko – tüskés hely ciernista droga – (átv.) tövises út ciernisty, -a, -e – tüskés, tövises cierń [1. cienki kolec na łodydze lub pniu; też: roślina z takimi kolcami; 2. coś sprawiającego przykrość, cierpienie] – tövis, tüske cierń Chrystusa [1. gat. ciernistej rośliny z której upleciono koronę cierniową Chrystusa; wg tradycji chrześcijańskiej była to głożyna (krzew); mógł to być np. pospolity w Palestynie Sarcopoterium spinosum. 2. popularna nazwa kilku kolczastych drzew i krzewów, z których gałęzi, wg tradycji, miała być zrobiona korona cierniowa Chrystusa. Zaliczane są do nich zarówno gatunki rosnące na obszarze śródziemnomorskim, np. głożyna ciernista (Zizyphus spina-christi) i dwukolczak ciernisty (Paliurus spinachristi), jak i pochodzące z innej okolic, np. północnoamerykańska glediczja trójcierniowa (Gleditsia triacanthos).] – 1. Krisztus tövis [A szakemberek többsége a tüskés vérfű (Sarcopoterium spinosum), az európai krisztustövis (Paliurus spina Christi) és a palesztin krisztustövis (Ziziphus spina Christi) valamelyikét tartja valószínűnek Krisztus töviskoronájának elkészítéséhez.]; tövises vérfű (gör. akanthosz, lat. Sarcopoterium spinosum): a rózsafélék Copyright © 2006-2016 SAMORZĄD NARODOWOŚCI POLSKIEJ W 17-TEJ DZIELNICY BUDAPESZTU Wydanie poprawione i rozszerzone Polsko Węgierska Encyklopedia családjába tartozó növény. – Préd 7,6: olyan az oktalan kacagása, mint az égő tövis ropogása (vö. Oz 2,8; Náh 1,10; Mt 27,29; Mk 15,17; Jn 19,5).; 2. Krisztustövis (Paliurus spina-christi akantha) [A Földközi-tenger mellékén honos, nálunk díszként lehetséges ültetni, pálhalevelei erős és nagyméretű tüskévé alakultak. Szúrása erős fájdalmat okoz. Krisztus fejére ebből fontak királyi koronát, kezébe pedig az egyiptomi uralkodói jelvényt, egy nádszálat adtak (Mt 27,29; Mk 15,15—18 és Jn 19,2).] 874 cierń Chrystusa A festmény címe: Krisztus. Technika: olaj, falemez. Méret: 30x40 cm. http://www.festomuvesz.hu/benkoede/index.htm cierń w oku [dokuczliwa, dręcząca, zbędna rzecz (Lb 33,55): Jeśli jednak mieszkańców kraju nie wypędzicie przed sobą, będą ci, którzy pozostaną, jakby cierniami dla waszych oczu i kolcami dla waszych boków] – szálka a szemben; tüske a szemben [Más szemében a tüskét, a magunkéban a gerendát sem; Más szemében a szálkát, magáéban a gerendát stb. ― Sok nemzedéket kínzott a bálványimádó népek maradéka, mely a próféta jövendölése szerint "szálka" volt szemükben és "tövis" az oldalukban (4Móz 33:55).] ciepać [rzucać] – [Słowniczek języka śląskiego] dobni, dobálni, bedobni, vetni, hajítani; lódítani cierpiąco – szenvedően - Wersja 01 01 2017 cierpiący, -a, -e [dręczony cierpieniem, chorobą; też: świadczący o takim stanie] – szenvedő, fájdalmat érző, beteg cierpiąca ludzkość – szenvedő emberiség cierpiący [osoba cierpiąca, chora]; cierpiąca – szenvedő (ffi/nő) cierpiący na urojoną chorobę – hipohonder, képzelt beteg cierpieć (cierpi) [1. odczuwać silny ból fizyczny lub psychiczny; 2. chorować; 3. boleć nad czymś lub z powodu czegoś; 4. znosić kogoś lub coś cierpliwie; 5. ponosić stratę lub szkodę] – szenvedni, tűrni, fájdalmat érezni, elviselni; tapasztalni, megismerni, elszenvedni; tűrni, elviselni, szenvedni cierpię na bezsenność – álmatlanságban szenvedek cierpieć głód – éhezni; koplalni cierpieć katusze – megkínozzák, kínzást elszenvedni; kínokat szenvedni cierpieć męczarnie – kínt szenvedni cierpieć na coś – beteg vmivel, szenved vmiben; szenvedni (vmiben); (boleć) szenved, (znosić) szenvedni, elszenvedni; tűrni, eltűrni; elviselni cierpieć na bezsenność – álmatlanságban szenvedni; álmatlanság gyötri cierpieć na brak – nélkülözni; (czego) szűkében van (vminek) cierpieć na brak pieniędzy – pénzhiányban v. pénzszűkében szenvedni cierpieć na co – szenvedni cierpieć na kolkę – görcsölni; körcsei vannak, kólikája van cierpieć na serce – fáj a szíve, szívpanaszai vannak; szívbajos cierpieć nędzę – nélkülözni, ínségben szenvedni cierpieć niedostatek – nélkülözni; szükséget szenved v. lát cierpieć niedostatek (czego) – hiányt szenved (vmiben); szűkölködni (vmiben) cierpieć niewinnie – ártatlanul szenvedni cierpieć udrękę – kínlódni cierpieć z powodu braku czego – nélkülözni cierpieć za swoje winy – hibáiért szenvedni; bűneiért szenvedni cierpienie [1. wielki ból fizyczny lub psychiczny; 2. Są cztery rodzaje cierpienia: cierpienie fizyczne, cierpienie moralne, cierpienie psychiczne i cierpienie duchowe.] – szenvedés, tűrés, fájdalom; (choroba) betegség; megpróbáltatás; (egyh.) golgota cierpienie duchowe [Każde cierpienie jest konsekwencją walki z panującym złem. Mowa tu o walce dobrem przeciw złu.] – zob. Oschłości duchowe – lelki szenvedés Copyright © 2006-2016 SAMORZĄD NARODOWOŚCI POLSKIEJ W 17-TEJ DZIELNICY BUDAPESZTU Wydanie poprawione i rozszerzone Polsko Węgierska Encyklopedia cierpienie fizyczne – testi szenvedés; fizikai fájdalom Cierpienie Jezusa – zob. Męka Jezusa Chrystusa – Jézus kínszenvedése Jézus kínszenvedése Jézus a nagytanács előtt (Márk 14:53–65) Pilátus és a vallási vezetők (Márk 15:1–19) A Golgota (Márk 15:16–37) A Golgota jelentősége (Ésaiás 53) Jézus halála (Márk 15:33–41) 875 cierpienie moralne – erkölcsi szenvedés cierpiętliwy, -a, -e – (ritka) szenvedő, tűrő, türelmes; udvarias cierpiętnictwo [bierne poddawanie się cierpieniom, lubowanie się w cierpieniach] – (gúnyos) nyafkaság cierpkawy, -a, -e – fanyarkás (ízű); kissé fanyar, savanykás, kesernyés cierpki, -a, -ie [1. mający kwaskowaty lub gorzkawo-kwaśny smak; 2. o zapachu: ostry, drażniący; 3. zgryźliwy, złośliwy; też: charakterystyczny dla takiej osoby; 4. o przeżyciach, wspomnieniach: sprawiający przykrość, ból] – fanyar; keserű, kesernyés; savanyú cierpka mina – savanyú arc cierpka uwaga – csípős megjegyzés cierpkie słowa – keserű szavak cierpkie wino – karcos bor; savanyú bor v. újbor cierpkość – fanyarság cierpliwie – törelmesen, türelemmel, tűrősen cierpliwość – türelem, törelmesség; béketűrés cierpliwość się wyczerpała – a türelem elfogyott; elfogyott a béketűrése cierpliwość wszystko zwycięża – a türelem mindent legyőz cierpliwy, -a, -e [1. znoszący ze spokojem przeciwności lub przykrości; 2. umiejący wytrwale czekać] – türelmes cierpnąć [1. odczuwać mrowie na skutek strachu, zimna itp.; 2. o częściach ciała: drętwieć wskutek ucisku, nieprzyjemnych wrażeń smakowych itp.] – dermedni, megdermedni; merevedni, megmerevedni; zsibbadni, elzsibbadni; (zęby) vásni, elvásni (fog) cierpnąć ze strachu – megdermedni a félelemtől cierpnięcie – dermedés, megdermedés; zsibbadás, elzsibbadás ciesielka, ciesiołka (pot. ciesielstwo) – ácsmunka, ácsmesterség, ácsolás ciesielstwo – ácsmesterség, ácsmunka ciesielski, -a, -ie – ácscieszący się – örvendező; örvendő cieszący się ogólnym poważaniem a. uznaniem – köztiszteletben álló - Wersja 01 01 2017 cieszący się złą sławą – rosszhírű; rossz hírnévnek örvendő cieszyć [sprawiać przyjemność, radość] – örvendeztetni, megörvendeztetni, örömet szerezni, örömben részesíteni [bardzo mnie to cieszy: ennek nagyon örülök] cieszyć się (cieszę się) [doznawać radości, zadowolenia] – örülni, (z czym) örvendeni; örvendezni (vminek) cieszę się – örülök, örvendek cieszę się z tego – örülök neki v. ennek cieszę się zdrowiem – egészségnek örvend cieszę się że jestem w domu – örülök, hogy itthon vagyok cieszę się że już jesteś – örülök, hogy már itt vagy cieszę się, że jesteś – örülök, hogy itt vagy cieszę się, że jesteś bardzo uprzejmy – örülök, hogy nagyon udvarias vagy cieszę się, że mogę pana/panią poznać – örülök, hogy megismerhetem cieszę się, że pana (panią) poznałem (poznałam) – örülök, hogy megismerhettem cieszę się, że pana (panią) widzę – örülök, hogy látom cieszę się, że się spotkaliśmy! – örülök, hogy találkoztunk! cieszy się dużym uznaniem – nagy elismerésnek örvend cieszyć się autorytetem – tekintélynek örvendeni cieszyć się dobrą kondycją – kitűnő erőnlétnek örvend cieszyć się dobrą opinią – jó híre van; jó véleménnyel vannak róla; jó hírnévnek örvend cieszyć się dobrym zdrowiem – jó egészségnek örvend, jó egészségben van cieszyć się dużą popularnością – nagy népszerűségnek örvend cieszyć się mirem – megbecsülésnek örvendeni, jóhírneve van cieszyć się popularnością – népszerűségnek örvendeni cieszyć się powodzeniem – sikere van; sikernek örvend cieszyć się uznaniem – jó névnek örvend cieszyć się wielkim autorytetem – nagy tekintélynek örvend cieszyć się wielkim poważaniem – nagy tiszteletben áll v. kiemelkedő tiszteletnek örvend cieszyć się względami – vkinek a kegyét élvezni cieszyć się z czego naprzód – előre örülni vminek cieszyć się z czego; cieszyć się z czegoś – örülni, örvendeni, örvendezni (vminek); (autorytetem) örvendeni Copyright © 2006-2016 SAMORZĄD NARODOWOŚCI POLSKIEJ W 17-TEJ DZIELNICY BUDAPESZTU Wydanie poprawione i rozszerzone Polsko Węgierska Encyklopedia 876 cieszyć się z czegoś – örülni vminek cieszyć się zaufaniem – bizalomnak örvendeni, bizalmat élvezni cieszyć się złą renomą – rossz hírnévnek örvend Cieszyn (czes. Těšín, łac. Tessin, niem. Teschen) [miasto powiatowe w województwie śląskim, nad rzeką Olzą, na Pogórzu Śląskim. Historyczna stolica Śląska Cieszyńskiego. Miasto leży na granicy z Republiką Czeską i do czasu wprowadzenia postanowień Układu z Schengen (21 grudnia 2007) było tam zlokalizowane największe drogowe przejście graniczne południowej Polski.] – Cieszyn, Teschen; Tĕšin (cseh-lengyel határváros) Cieszynianka wiosenna (Hacquetia epipactis Neck.ex DC.) [gatunek rośliny z rodziny selerowatych (Apiaceae Lindl.). Gatunek monotypowy – jedyny przedstawiciel rodzaju cieszynianka] – Törpe dundi (Hacquetia epipactis) cieśla [rzemieślnik zajmujący się obróbką drewna, robieniem z niego konstrukcji budowlanych i stawianiem drewnianych domów] – ács, ácsmester (lat. ascarius, ném. Zimmermann) [1. az ősi faragó mesterségből a letelepedéskor kialakult kézműves mesterség, a 14. sz: céhesedett. 2. Munkájukat megszentelte a názáreti Jézus, aki ács volt. Védősztjük Szt József, az ács, de a középkori soproni ácsok Szt Farkast (Wolfgangot) tisztelték pártfogójukként, s céhüket Szt Farkas-céhnek nevezték.] cieśla kopalniany – bányaács cieśla okrętowy – hajóács cieślica [siekiera ciesielska o trójkątnym ostrzu] – vájószekerce, kapacs cieśnina [wąski pas wody łączący dwa rozleglejsze zbiorniki wodne] – tengerszoros, szoros (przesmyk) Cieśnina Bassa (ang. Bass Strait) [cieśnina między Australią (Wiktoria) a Tasmanią. Na zachodzie sąsiaduje z Wielką Zatoką Australijską. Jej powierzchnia to 70 000 km², długość 490 km, szerokość 287 km, temperatura wód powierzchniowych ok. 14C. Zasolenie około 35%. Odkryta w - Wersja 01 01 2017 1798 przez Mateusza Flindersa, który nazwał ją nazwiskiem doktora ze swojego statku (George Bass). W przybliżeniu ma 240 km szerokości w najwęższym miejscu. Znajdują się tu wyspy: Wyspa King, Wyspa Flindersa. U wybrzeży zatoki Port Phillip leży port Melbourne. Cieśnina jest niebezpieczna dla żeglugi z powodu częstych sztormów, silnych prądów morskich i stosunkowo niewielkiej głębokości (ok. 50-90 m) oraz wielkich fal morskich (ponad 15 m wysokości). Cieśnina Bassa uważana jest za jedną z najtrudniejszych tras morskich na świecie. Niebezpieczne są także rafy koralowe przy wyspie King. Zatonęło bądź zaginęło tak wiele statków (ok. 100 udokumentowanych katastrof, głównie w XIX wieku) i samolotów, że wielu porównuje ten akwen do Trójkąta Bermudzkiego, nazywanym Wybrzeżem Wraków. Nigdy nie odnaleziono wielu ładunków złota, co najwyżej drobne skarby jak garść srebrnych monet lub porcelana. Niektóre z miejsc katastrof morskich, n.p. Loch Ard George w parku narodowym Port Campbell National Park, stały się atrakcją turystyczną. Wpływanie od zachodu w tę cieśninę nazywano przeciskaniem się przez ucho igielne. U wybrzeży australijskich wydobywa się ropę naftową i gaz ziemny - złoża Barrakuta i Marlin, przez cieśninę prowadzą podwodne rurociągi dostarczają gaz do zakładu w okolicach Sale.] – Bass-szoros [nyugatról az Indiaióceánt köti össze az onnan keletre fekvő Tasman-tengerrel, amely a Csendes-óceán részét képzi. E tengerszoros az ausztráliai Victoria államot választja el a tőle délre fekvő Tasmaniától.1797-ben fedezte fel George Bass. A Bass-szoros szélessége 130 km és 240 km között van, megközelítőleg 300 km hosszú, átlagosan 50 méter mély. A szigetek száma meghaladja az ötvenet, amelyek közül a Tasmaniához tartozó King Island és a Flinders Island ahol állandó lakosság található. A Dél-Ausztrália és Tasmánia között lévő Bass Strait különleges ufóesetek helyszíne. Paul Norman, a Viktoriánus UFO Társaság (UFORS) képviselője és a kontinens egyik jeles ufókutatója napvilágra hozta a titokzatos ufóeseteket, visszamenőleg az 1900-as évekig. Az első szokatlan jelenségek egyike az Amelia J. nevű hajó eltűnése volt, amely egybeesett az ismeretlen eredetű repülő objektumok megjelenésével a térségben. Emlékezetes továbbá a 19-es járatszámú repülőgép eltűnése a Bermuda- Copyright © 2006-2016 SAMORZĄD NARODOWOŚCI POLSKIEJ W 17-TEJ DZIELNICY BUDAPESZTU Wydanie poprawione i rozszerzone Polsko Węgierska Encyklopedia 877 háromszögben, ahol a kutatására kiküldött légi járműnek ugyancsak nyoma veszett. A legfurcsábbnak azonban Frederick Valentich pilóta esetét tekinthetjük, akinek gépe nyomtalanul köddé vált Bass Strait felett 1978-ban. Egyik pillanatban még beszélt a toronnyal, a következőben megszakadt a vonal, s többet nem hallottak felőle. Bill Chalker ausztrál ufókutató beszámolt arról, hogy a második világháború alatt több mint 17 katonai repülőgép tűnt el, annak ellenére, hogy ezen a területen nem zajlott ellenséges katonai akció. Véleménye szerint Bass Strait egyfajta "ablak", melyen keresztül nagyszámú mozgás érzékelhető az idegen világból.] Bass-szoros cieśnina Gibraltarska – a gibraltári szoros cieśnina Koryncka – korintuszi szoros cieśnina morska – tengerszoros Cietrzew (cietrzew zwyczajny) (Tetrao tetrix, dawniej również Lyrurus tetrix) [duży ptak z rodziny głuszcowatych, zamieszkujący lasy północnej i środkowej Eurazji.] – fajdkakas, nyírfajd (Tetrao tetrix) vagy (Lyrurus tetrix) [a madarak osztályának tyúkalakúak (Galliformes) rendjébe és a fácánfélék (Phasianidae) családjába tartozó faj.] nyírfajd cietrzew głuchy; Głuszec (głuszec zwyczajny) (Tetrao urogallus) – süketfajd (Tetrao urogallus) cietrzewie tokują – a nyírfajdoik dürögnek - Wersja 01 01 2017 cię n. (zob. ciebie hn.) – téged cięcie [1. uderzenie ostrym tnącym narzędziem; 2. powierzchnia przedmiotu w miejscu przecięcia; 3. przecięte miejsce na ciele; 4. zmniejszenie sum przeznaczanych na jakieś cele; 5. usuwanie fragmentów tekstu lub filmu ze względów cenzuralnych lub kompozycyjnych; 6. wycinanie drzew chorych lub zbyt gęsto rosnących; też: odcinanie uszkodzonych lub zbytnio zagęszczonych gałęzi drzew owocowych; 7. proces dzielenia materiałów na dwie lub więcej części za pomocą urządzeń mechanicznych, lasera itp.] – vágás, metszés, csapás cięcie [dobrze opracowany szkic pewnej części sylwetki człowieka, umieszczony na powierzchni jako plan powierzchni lub części stroju na podstawie wycięcia konstrukcji lub modelu. Wyróżniamy cięcia garniturów, płaszczy, rękawów, kołnierzy, itd. Dla najlepszych wyników w produkcji odzieży, c. powinno być zharmonizowane z sylwetką, rodzajem materiału włókienniczego, modelu, celem użytkowania i modą.] – szabás [Az emberi test bizonyos részének magas fokú leképezése, áttétele egy ruhára vagy ruharészletre a kelme megfelelő alakításával. Beszélünk egy ruha, egy ujja, egy gallér stb. „szabásáról”. A szabásnak harmonizálnia kell a ruhadarab viselőjének alakjával, a kelmetípussal, a viselés módjával, körülményeivel és a divattal.] cięcie cesarskie [rodzaj operacji położniczej, otwarcie jamy brzusznej i macicy w celu wyjęcia płodu] – császármetszés cięcie koliste – (orvosi) körvágás cięcie krzyżowe – keresztvágás (vívásnál) cięcie lasu – erdőírtás cięcie płatowe – lebenyes metszés; lobotómia cięcie szablą a. mieczem – kardvágás, kardcsapás cięciwa [1. struna łącząca końce łuku lub kuszy, przeznaczona do wyrzucania strzał; 2. struna z kiszek bydlęcych, rozpięta między dwuma końcami łuku, do Copyright © 2006-2016 SAMORZĄD NARODOWOŚCI POLSKIEJ W 17-TEJ DZIELNICY BUDAPESZTU Wydanie poprawione i rozszerzone Polsko Węgierska Encyklopedia wyrzucania strzały za pomocą natężenia służąca; 3. odcinek łączący dwa dowolne punkty krzywej lub powierzchni, niemający innych punktów wspólnych z tą krzywą lub powierzchnią] – húr, íjhúr; (sport) ideg; (matematika) húr; (repülés) szelvény, szárnyszelvény 878 cięciwa aerodynamiczna – aerodinamikai szelvény cięciwa płatu – szárnyszelvény cięciwa skrzydła – szárnyszelvény cięgatura, cięgaturka, cyngaturka, (z łac. cinctura – pas) [przepaska, przepasanie] – (dawno) öv, kötőszalag; felövezés cięgi [1. mocne bicie; 2. ostra krytyka lub niepowodzenia życiowe dotykające kogoś] – verés, csapás cięgiem, ciygiem [nieustannie] – [Słowniczek języka śląskiego] szakadatlanul, váltig, szüntelenül, mindúntalanul, folytonosan ciętość – éle, élessége vminek cięty, -a, -e [1. umiejący trafnie, ostro, często złośliwie odpowiedzieć lub skomentować coś; też: o takiej wypowiedzi; 2. pot. zły na kogoś, szukający okazji do skrytykowania; 3. o kwiatach: przeznaczony na wiązanki; 4. o ranie: zadany ostrym, tnącym narzędziem] – vágott, levágott; metszett, lemetszett [rana cięta: vágott seb]; vágással okozott, vágásból eredő, vágási; éles, szellemes, csattanómetsző cięta odpowiedź – csattanó válasz cięte bańki – köpöly cięte pióro – éles toll; éles tollú író cięty dowcip – maró gúny, metsző gúny ciężar [1. waga jakiegoś ciała, siła, z jaką Ziemia przyciąga dane ciało; 2. przedmiot, który wiele waży; 3. to, co komuś ciąży, jest trudne do zniesienia; 4. powinność lub obowiązek, zwykle trudny do wypełnienia] – (waga) súly [a fizikában a súly azon erők eredője, amelyekkel a test a környezetére hat], nyűg, teher, tehertétel [być ciężarem: terhére van (vkinek)]; megterhelés; nehézség; súlyosság ciężar atomowy [daw.; zob. masa atomowa (względna)] – atomsúly; viszonyszám, amely azt fejezi ki, hogy az illető elem egy - Wersja 01 01 2017 atomja hányszor nehezebb az oxigénatom súlyának tizenhatod részénél ciężar brutto [ciężar towaru wraz z opakowaniem] – bruttó súly ciężar ciała o tej samej masie jest mniejszy na księżycu niż na ziemi – a testek nehézkedése a holdon kisebb, mint a földön ciężar cząsteczkowy [daw.; zob. masa cząsteczkowa] – molekulatömeg ciężar dopuszczalny – megengedett súly ciężar gatunkowy – fajsúly ciężar gramowy – grammsúly ciężar handlowy – kereskedelmi súly ciężar hipoteczny – telekkönyvi megterhelés ciężar kontrybucyjny – hadisarc ciężar ładunku – töltetsúly ciężar martwy – holtsúly, holtteher ciężar mi spadł z serca – nagy kő esett le a szívéről ciężar molekularny – molekulasúly ciężar netto [ciężar towaru bez opakowania] – nettó súly ciężar objętościowy jednostkowy – térfogategység-súly ciężar ogólny – összsúly ciężar pozorny [ciężar ciała zanurzonego w płynie, zmniejszony o ciężar płynu wypartego przez to ciało] – látszólagos súly ciężar własny – önsúly; saját tömeg ciężar własny pojazdu – jármű össztömege ciężar właściwy – fajsúly Tym czym dla masy jest gęstość, tym dla ciężaru jest ciężar właściwy. Ciężar właściwy definiuje się jako ciężar jednostki objętości danej substancji. Np. w układzie SI ciężar właściwy wyraża się w N/m3 (niutonach na metr sześcienny), co oznacza, że ciężar właściwy jest liczbą mówiącą o tym ile niutonów waży 1 metr sześcienny substancji. Ciężar właściwy możemy obliczyć ze wzoru: P – ciężar ciała (w układzie SI w Niutonach - N) γ – ciężar właściwy substancji z której zrobione jest ciało (w układzie SI w Niutonach na metr sześcienny - N/m3) V – objętość ciała (w układzie SI w metrach sześciennych - m3) ciężarek [1. kawałek metalu służący do obciążania czegoś; 2. pot. odważnik; 3. bryłka metalu z uchwytem na dłoń służąca do ćwiczeń gimnastycznych] – súly; nehezék ciężarek funtowy – egyfontos súly Copyright © 2006-2016 SAMORZĄD NARODOWOŚCI POLSKIEJ W 17-TEJ DZIELNICY BUDAPESZTU Wydanie poprawione i rozszerzone Polsko Węgierska Encyklopedia 879 ciężarek gimnastyczny – súlyzó ciężarek ołowiany – ólomsúly ciężarna (kobieta w ciąży) – terhes (nő) ciężarność – terhesség, másállapot ciężarny, -a, -e [1. o kobiecie lub samicy zwierząt żyworodnych: będąca w ciąży; 2. daw. ciężki, obciążony czymś] – terhes, megterhelt ciężarna kobieta – állapotos, terhes (brzemienna) ciężarowiec (sztrangista) [1. zawodnik uprawiający podnoszenie ciężarów; 2. zawodnik sportowy uprawiający dźwiganie ciężarów] – súlyemelő ciężarowy, -a, -e [1. dotyczący wagi ciał; 2. przeznaczony do przewożenia ciężarów; 3. związany z podnoszeniem ciężarów] – teherciężarówka [samochód ciężarowy] – teherautó, teherkocsi, tehergépkocsi; szállítógépkocsi, kamion (wieźć towary z ciężarówką: árut szállítani; 25-tonowa: 25 tonnás) ciężeć [syn. obciążyć; przeszkadzać; tamować; obarczyć; obdłużyć; zatłoczyć] – elnehezedni, nehézzé válni, súlyossá válni ciężenie – terhelés, megterhelés ciężki, –a, -ie [1. mający duży ciężar lub sprawiający takie wrażenie; 2. poruszający się z trudem; też o ruchach: niezręczny, powolny; 3. zbyt masywny; 4. uszyty z grubego materiału; 5. o ciosach, chwytach: mocny, silny; 6. wymagający dużego wysiłku; 7. trudny do zniesienia; 8. pełen napięcia, niepokoju; 9. o chorobie: niebezpieczny, zagrażający życiu; 10. o czyjejś umysłowości, dowcipie: pozbawiony polotu, finezji; 11. o stylu, utworze: trudny w odbiorze; 12. o głosie, dźwięku: niski i nieprzyjemny; 13. o chmurach, mgle: gęsty, nieprzejrzysty; 14. o powietrzu: gorący, duszny; 15. o pokarmie: trudny do strawienia] – súlyos, nehéz; (trudny) nehéz; otromba; ormótlan; nehézkes, ügyetlen; súlyos, komoly, veszélyes, halálos; küzdelmes ciężka artyleria [artyleria złożona z dział dużego kalibru] – nehéz tüzérség; (tréfás) kövérek, nehéz emberek ciężka atletyka [dyscyplina sportowa obejmująca zapasy, boks i podnoszenie ciężarów] – nehéz atlétika ciężka atmosfera – nyomasztó v. fülledt v. nehéz légkör; kellemetlen hangulat ciężka choroba – súlyos betegség ciężka jazda, kawaleria, konnica [daw. wojsko konne silnie uzbrojone i opancerzone] – nehézlovasság - Wersja 01 01 2017 ciężka kawaleria – nehézlovasság [védő és támadó fegyverekkel fölszerelt, elsősorban közelharcra alkalmas lovasság.] ciężka machina – nagy masina, behemót nagy dög, súlyos gépezet ciężka praca – nehéz munka; (szleng, a német Strapaze szóból) strapa; megerőltető, fárasztó munka; erős igénybevétel ciężka próba – megpróbáltatás; nehéz próbatétel ciężka próba wojenna – háborús megpróbáltatás ciężka robota – nehéz munka ciężka wina – súlyos vétek v. bűn ciężka woda [woda, której cząsteczka składa się z atomu tlenu i dwóch atomów deuteru] – nehézvíz (deutérium-oxid, D2O vagy 2H2O) [tulajdonságai nagyon hasonlítanak a közönséges víz (H2O) tulajdonságaihoz. A különbség abból adódik, hogy a nehézvíz esetében mindkét hidrogénatom a hidrogén nehezebb izotópjára (deutériumra) van cserélve. Emiatt megváltozik a kötési energia a vízmolekulában, maga után vonva más fizikai és kémiai tulajdonságok változását.] ciężka żałoba – mély gyász ciężki błąd – súlyos hiba ciężki chleb – (átv.) nehéz kenyér ciężki chód – nehézkes járás ciężki człowiek – nehéz ember ciężki grzech – súlyos bűn ciężki, jak kłoda – nehéz, mint egy tuskó ciężki jak ołów – nehéz, mint az ólom; ólomsúlyú ciężki karabin maszynowy [karabin maszynowy przeznaczony do strzelania ze specjalnej podstawy ogniem ciągłym] – nehéz géppuska ciężki oddech – nehéz lélegzet; nehéz légzés ciężki poród – nehéz szülés ciężki przech do zgryzienia! – nehéz dió! ciężki przemysł – nehézipar ciężki stan – veszélyes állapot ciężki wodór (zob. deuter) – deutérium ciężki wypadek – nehéz eset, súlyos szerencsétlenség ciężki zawód – nehéz mesterség ciężki znój – verejtékes munka ciężkie dział – nehéz löveg, nehéz ágyú ciężkie jarzmo – nehéz v. súlyos járom v. iga ciężkie obrażenia ciała – súlyos testi sértés ciężkie oskarżenie – súlyos vád ciężkie pieniądze – (átv.) súlyos összegek ciężkie podatki – súlyos adó ciężkie polożenie finansowe – súlyos v. nehéz pénzügyi helyzet ciężkie przejśca – nehéz helyzet, nehéz körülmények Copyright © 2006-2016 SAMORZĄD NARODOWOŚCI POLSKIEJ W 17-TEJ DZIELNICY BUDAPESZTU Wydanie poprawione i rozszerzone Polsko Węgierska Encyklopedia 880 ciężkie przestępstwo – főbenjáró bűntett ciężkie roboty [ciężka praca, np. w kamieniołomach, stosowana dawniej jako kara dla przestępców] – nehéz fizikai munka ciężkie uszkodzenie ciała – súlyos testi sértés ciężko – súlyosan, nehezen; nem könnyen; nehézkesen, ügyetlenül, kínlódva; komolyan ciężko chodzić – nehézkesen járni ciężko chorować – betegségben senyvedni v. sínylődni ciężko chory – súlyosan beteg; nagybeteg; súlyos beteg ciężko idzie – nehezen megy ciężko mi na sercu – nehéz a szívem, fáj a szívem; vmi nyomja a szívemet ciężko mi tę znieść – nehezen bírom ezt el ciężko a. trudno mi to zrobić ― nehezemre esik ezt megtenni ciężko mu to przychodzić – nehezen tudja ezt megtenni; súlyosan érinti ciężko myślący – lassú észjárású ciężko obciążające dowody – súlyosan terhelő bizonyítékok ciężko pracować – sokat dolgozni; robotolni ciężko pracuje na chleb – nehezen keresi a kenyerét ciężko ranny – súlyosan sebesült ciężkoatletyczny – nehézatlétikai ciężkostrawny, -a, -e [ciężki do strawienia] – nehezen emészthető ciężkostrawne danie – nehezen emészthető fogás ciężkość – súlyosság, súly; nehézkesség, nehézség; gravitáció ciężyć [przytłaczać kogoś swym ciężarem, być dla kogoś uciążliwym; ciążyć] – nehezedik, nehézkedik; (przygniatać) nyom ciffon; chiffon – (fr.) chiffon; (dawno) rongy; (kereskedelem) pamutvászon ciga [koza] – [Słowniczek języka śląskiego] kecske cigareta [papieros] – [Słowniczek języka śląskiego] cigaretta (a dohánytermékek közé tartozó élvezeti cikk) cima [ciemno, ciemność] – [Słowniczek języka śląskiego] sötét, sötétség cinerama [sposób szerokoekranowego wyświetlania obrazu. Polega na użyciu trzech zsynchronizowanych projektorów, które wyświetlają obraz na ogromnym, zakrzywionym ekranie o szerokości kątowej 146°. Rejestracja obrazu dla tego systemu również wymaga synchronizacji, stosuje się trzy 35. milimetrowe kamery.] – (gör.) cinerama; a szélesvásznú film egyik, három külön filmszalagra vett és vetített változata (a cine és a rama szavak - Wersja 01 01 2017 összevonásából); szélesvásznú mozi panorámavetítéssel Cineraria grandiflora – csodaszem, Cinerária, Hamvaska (Cineraria grandiflora) [régebbi tudományos, illetve botanikai neve alapján a cinerária (Senecio x hybridus syn. cruentus)] cineratio (kremacja) – cineratio, elhamvasztás, hamuvá égetés (alkémiai művelet) cingulum lub pasek [lniany sznurek służący do przewiązania na biodrach alby. Bywa zbędny, jeśli alba jest tak uszyta, że przylega do ciała.] – Cinqulum, cingulus [1. római katonák öve, amelyen a kardot és tőrt viselték; 2. a r. kat. papi miseöltözet öve; papi öv; a katolikus papok deréköve; a ruhától eltérő színe egyházi méltóságot is jelenthet (a kanonokoké pl. lila); 3. Az albát összekötő, legtöbbször fehér öv. Ha az alba szabása nem teszi szükségessé, használata elhagyható. Így nevezik a klerikusok reverendája felett viselt 10-12 cm széles szalag-övet is, melynek két vége bal oldalt függ, és rojtban végződik. A színe kifejezi a klerikus rangját. Papoké fekete, püspöké lila, bíborosoké vörös, a pápáé fehér.] Cinis et manes et fabula fies [Popiołem i cieniem i wspomnieniem się staniesz. (Persjusz)] Cinis et manes et fabula fies (Pers. 5152) cinkciarz [pot. człowiek pokątnie handlujący obcymi walutami] – valutakereskedő cinkciarski, -a, -ie – valutakereskedő-; valutakereskedői C.I.O. [Międzynarodowy Komitet Olimpijski (MKOl) (fr. Comité International Olimpique CIO) - międzynarodowa organizacja założona z inicjatywy barona Pierre'a de Coubertina 23 czerwca 1894 r. w Paryżu. Kieruje ruchem olimpijskim organizując co 2 lata igrzyska olimpijskie (na przemian zimowe i letnie). MKOl jest stowarzyszeniem mającym międzynarodową osobowość prawną i status organizacji pozarządowej. Stałą siedzibą MKOl jest Lozanna w Szwajcarii.] – C.I.O. [Le Comité international olympique] – Nemzetközi Olimpiai Bizottság (NOB) [angol neve International Olympic Committee (IOC)] ciocia (zob. ciotka w zn. 1.) – nagynéni; néni ciociny, -a, -e – nagynénihez tartozó ciołek [1. obraźl. o człowieku głupim, nierozgarniętym; 2. młody byczek; 3. łow. roczny samiec żubra, łosia, jelenia, daniela] – borjú, bikaborjú; (átv.) barom, marha ciorać [brudzić (zob. → zwroty śląskie), szurać] – [Słowniczek języka śląskiego] piszkítani, Copyright © 2006-2016 SAMORZĄD NARODOWOŚCI POLSKIEJ W 17-TEJ DZIELNICY BUDAPESZTU Wydanie poprawione i rozszerzone Polsko Węgierska Encyklopedia 881 mocskolni, piszkolni, szennyezni; hangot adni, zajongani, zörögni, zajongani cios [1. silne uderzenie; 2. nieszczęście lub zła wiadomość; 3. obrobiony blok kamienny, czasem drewniany, używany jako materiał budowlany; 4. właściwość skał, polegająca na pękaniu ich wzdłuż regularnych płaszczyzn pod wpływem bodźców mechanicznych; 5. blok skalny powstały wskutek tego procesu; 6. siekacz słonia] – 1. ütés, csapás, döfés, szúrás [druzgocący cios: megsemmisítő csapás]; 2. csiszolható kő, homokkő; faragott fa, faragott kő; 3. (elefánt: siekacz słonia) agyar cios decydujący – döntő csapás cios krzywy – ferde vágás cios losu – sorscsapás cios pięścią – ökölcsapás cios poniżej pasa – (boksz) övön aluli ütés cios sierpowy [uderzenie w boksie zadane półkolistym ruchem prawej lub lewej ręki] – (jobb v. bal) horog cios sierpowy prawą w głowę – jobbhorog a fejre cios słonia afrykańskiego – afrikai elefánt agyar cios śmiertelny – halálos csapás ciosa (ryba morska) [1. kuzynka karpia; 2. ryba morska o niezbyt smacznym mięsie, koza, rodzina karpiowate (Morze Bałtyckie, Kaspijskie i Czarne); 3. ryba z rodziny karpiowatych; 4. ryba z rodziny karpiowatych zamieszkująca wody słonawe i słodkie] – pontyféle tengeri hal ciosać (ciosa) [obrabiać kamień lub drewno różnego rodzaju narzędziami»] – (drzewo) faragni, megfaragni; ácsolni [cieśla]; (kamień) csiszolni, (átv.) kicsiszolni; gyalulni, gyalulgatni, faragni, kifaragni; pallérozni ciosać desk – deszkát ácsolni ciosać komu kołki na głowie – fát vágni vkinek a hátán; fát lehetne vágni vkinek a hátán; táncolni vkinek a fejetetején v. fejebúbján ciosanie – faragás; (átv.) csiszolás ciosany, -a, -e – bárdolt, faragott; (átv.) csiszolt, kicsiszolt ciosane drzewe – faragott fa ciosany kamień – faragott kő ciosna, nacięcie, narznięcie, znak herbowy lub inny, jakie pospolicie wycinano na starych drzewach granicznych [Ciosnka – nazwa statku czyli narzędzia żelaznego, służącego - Wersja 01 01 2017 zwłaszcza bartnikom mazowieckim do robiena ciosnek na drzewach bartnych.] – (dawno) bevágás, bemetszés, kivágás; rovás, rovátka Ciosna – wieś w Polsce położona w województwie wielkopolskim, w powiecie słupeckim, w gminie Strzałkowo. Ciosna – osada w Polsce położona w województwie zachodniopomorskim, w powiecie gryfińskim, w gminie Gryfino. cioteczka – nénike, nagynéni cioteczny, -a, -e – (anyai) unokatestvér cioteczna siostra – unokanővér cioteczne rodzeństwo [cioteczni bracia i siostry] – unokatestvérek cioteczny brat – unokafivér cioteczny dziadek [wuj matki lub ojca] – apa v. anya bácsija, nagybácsija, nagybátyja ciotka [1. siostra matki lub ojca albo żona brata matki lub ojca; 2. posp. miesiączka], ciocia – nagynéni; néni ciotuchna, ciotunia – nénike, nagynéni, (tanti) cip-cip [pot. wykrzyknik używany w celu przywołania ptactwa domowego] – (ptak) csip-csip (hangutánzó szó) cipa [1. wulg. żeński organ płciowy; 2. wulg. o kobiecie traktowanej jako obiekt zainteresowań seksualnych; 3. wulg. o kimś niezaradnym lub niezdarnym], cipka [1. pot. kura, zwłaszcza młoda; 2. posp. żeński organ płciowy; 3. posp. o kobiecie, zwłaszcza niezbyt mądrej i traktowanej głównie jako obiekt seksualny] – (wulg.) pina; (átv.) csirke cipuchna – tyúkanyó, tyúkocska, pipike CIR (ang. Committed Information Rate) (Umowny wskaźnik informacji) [1. jest przepływnością jaką usługodawca gwarantuje klientowi przy zachowaniu parametrów jakościowych, takich jak opóźnienie, poziom traconych ramek, itd. Parametr CIR jest uśredniany w czasie (zwykle bardzo krótkim), ponieważ klient najczęściej wysyła ramki do dostawcy usługi z prędkością interfejsu (np. 10 Mbit/s albo 100 Mbit/s), a nie z prędkością ustaloną przez CIR (np 2 Mbit/s). Wartość parametru CIR równa zeru oznacza usługę niegwarantowaną (ang. Best Effort). 2. Umowny wskaźnik informacji (w sieci Frame Relay - średnie obciążenie połączenia). 3. Zobowiązana szybkość przesyłania informacji (przez łącze wirtualne). 2. Wskaźnik CIR określa gwarantowaną minimalną szerokość dostępnego pasma w danym czasie.] – CIR, Committed Information Rate; átviteli sebesség Copyright © 2006-2016 SAMORZĄD NARODOWOŚCI POLSKIEJ W 17-TEJ DZIELNICY BUDAPESZTU Wydanie poprawione i rozszerzone Polsko Węgierska Encyklopedia 882 CIRC (Cross Interleave Reed Solomon Code) [Korekcja Błędów] – (ang.) CIRC (Cross Interleaving Reed-Solomon Coding) [1. a Sony által kifejlesztett hibajavító rendszer PCM-készülékekhez, tehát például a CDjátszókhoz is. Lényege: az adatokat blokkokban csoportosítják, a blokkokat egy speciális rendszer szerint összekeverik, és ebben az új sorrendben rögzítik. Ha tehát egyes adatszavak megsérülnek, az információból csak kisebb részletek fognak hiányozni, s ezeket rekonstruálni lehet a megmaradó információból. 2. Keresztben átszőtt Reed-Solomon kódolás, a CD-k adatstruktúrájánál kialakításra kerülő hibafelismerő és javító kódolás. Egyetlen adatblokk a jobb és a bal hangcsatorna 6-6 mintavételi értékéből képzett 12 db 16 bites adatszót tartalmaz. A 12 db 16 bites kódszót ezután 24 db 8 bites kódszóvá alakítják at. Ez az adatfolyam képezi a C2 kódoló bemenőjelét. A C2 kódoló a 24 db 8 bites kódszavat kiegészíti 4 db Q szimbólumnak nevezett paritáskódszóval. A C2 kódoló kimenetén 28 db 8 bites kódszavak jelennek meg. Ezután a kódszavak sorrendjét összekeverik. Ennek az az értelme, hogy az adatok ne a keletkezésük sorrendjében kerüljenek az átviteli csatornára, hanem időben és térben összekeverve. Ezután az adatblokkok a C1 kódolóra kerülnek. Itt az egyes adatblokkok további 4 db paritáskódszóval egészülnek ki, ezek az ún. P szimbólumok. Így a C1 kimenetén már 32 db 8 bites adatblokkok jelennek meg. A teljes, 24-ről 32 adatszóra való átalakítást nevezik CIRC kódolásnak. A ReedSolomoon-kód olyan blokk-kód, ami a kódolás előtt az adatszavakat mátrix formába rendezi, és a sorok és oszlopok alapján keresztszummákat képez.] circa [wym. c-irka] [około, mniej więcej] – (magyarul: cirka) kb., körülbelül, többkevesebb, megközelítőleg Circuit (obwód) [To zbiór optycznych lub elektrycznych połączeń tworzących połączenie fizycznymi między dowolnymi dwoma punktami sieci WAN.] – (ang.) Circuit; kerület Circuit switched network (sieci z komutacją obwodów) [To taka sieć, w której opakowane dane transmitowane do określonego punktu końcowego przesyłane są za pomocą tych samych przełączników.] – (Circuit Switched Network – SCN) hagyományos vonalkapcsolt hálózat circulus vitiosus [to przeklęte błędne koło się zamknęło] – (lat.) circulus vitiosus; vétkes kör; körben forgó hibás okoskodás - Wersja 01 01 2017 kellemetlen helyzet, amely helyett csak egy másik kellemetlen megoldás kínálkozik; csöbörből vödörbe jutás [Hibás bizonyítás, amely azzal bizonyít, amit bizonyítani kellene (más a neve a logikában: petitio princii vagy idem per idem). Az ok és az okozat végzetes összefüggése, amelyben az okozat növeli az ok hatóerejét.] circumcisio (obrzezanie) – (lat.) circumcisio; körülmetélés Circumcisio Domini ('obrzezanie Pańskie') Circumcisio Domini; az Úr (Krisztus) körülmetélkedésének napja, vagyis január elseje (a zsidó vallás szerint nyolcadnap viszik körülmetélni a gyermeket). cirkumdederunt (Circumdederunt, Septuagesima) – (lat.) cirkumdederunt (körülvevének); halotti ének kezdete; maga a halotti ének [katolikus temetési ének kezdő szava (a. m. körülvevének; ti. a halál fájdalmai, gyötrelmei); az ezzel a szóval kezdődő latin temetési ének. Kkiegészítve: gemitus mortis: Dolores inferni circumdederunt me (lat., körülvettek engem a halál fájdalmai: a pokol fájdalmai megkörnyeztek engem), a 17. zsoltár egy része, melyet a 94. zsoltárral felváltva szokás énekelni a kat. temetési szertartásnál.] Circumdederunt me gemitus mortis, / Dolores inferni circumdederunt me – Circumdederunt me gemitus mortis, / Dolores inferni circumdederunt me [cirkum…gemitusz mortisz…dolóresz…] – ‘Körülvettek engem a halál sóhajtásai, az alvilág fájdalmai vettek körül’. Az ún. halotti zsoltár (Zsolt kezdősorai; katolikus temetésen éneklik. "Circumdederunt me gemitus mortis: Dolores inferni, circumdederunt me. Non omnis moriar." cirkumferentia [obwód koła] – (lat.) cirkumferentia; kerület CIRT - Computer Incident Response Team. – CIRT, Computer Incident Response Team [Nagyobb cégeknél az üzemzavari helyzeteket a helyi CERT (Computer Emergency Response Team) vagy CIRT (Computer Incident Response Team) vizsgálja ki. A termék képes a vállalat szervereinek adminisztratív hozzáféréseit megbízhatóan rögzíteni, az SCB ideális eszköz a szerverekkel kapcsolatos incidensek – mint például a váratlan leállások vagy biztonsági incidensek – kivizsgálásához, mert pontos képet ad arról, hogy a rendszergazdák mit konfiguráltak vagy változtattak a szerveren. Ez különösen üzleti szempontból kritikus szerverek esetén fontos, vagy ha a vállalat egy külső – netán Copyright © 2006-2016 SAMORZĄD NARODOWOŚCI POLSKIEJ W 17-TEJ DZIELNICY BUDAPESZTU Wydanie poprawione i rozszerzone Polsko Węgierska Encyklopedia 883 külföldi – cégre bízta szervereinek adminisztrálását.] CIS (ang. Contact Image Sensor) – CIS (Contact Image Sensor) [Lapolvasó érzékelőjének típusa. Egyetlen lapkát használ, egyszerű optikával és világító diódákkal.] cis [I. krzew lub niskie drzewo iglaste o czerwonawym drewnie; też: drewno tego drzewa; II. [wym. c-is] muz. dźwięk c podwyższony o pół tonu] – tiszafa (Taxus baccata L.); (zene) cisz; a C hangnak egy félhanggal való felemeléséből származó hang Cis-dur [wym. c-is dur] [gama lub tonacja durowa] – (zene) Cisz-dúr cis-moll [wym. c-ismol] [gama lub tonacja molowa] – (zene) cisz-moll Cis pospolity (Taxus baccata L.) Cis pospolity (Taxus baccata L.) [1. gatunek wiecznie zielonego iglastego drzewa lub dużego krzewu z rodziny cisowatych. Pierwotnie cis pospolity rósł w Europie, w górach Atlas w Maroku i w zachodniej Azji (Kaukaz). Największe osobniki znane są z Kaukazu i Anglii (Fortingall), gdzie osiągają do 32 m wysokości i 9 m obwodu pnia. 2. występuje w formie krzaczastej lub drzewiastej. Jest to dwupienna roślina szpilkowa, o brunatnoszarej, bruzdowanej i porozrywanej na szerokie płaty korze. Szpilki są płaskie o długości do 4 cm i szerokości 3 mm, od góry błyszczące i ciemnozielone, od dołu jasno- lub żółtawozielone. Jedyną nietoksyczną częścią tej rośliny jest karminowoczerwona osnówka nasienna. Cis występuje w stanowiskach naturalnych nader rzadko, częściej spotyka się w formie nasadzeń sztucznych] – közönséges tiszafa v. tiszafenyő (Taxus baccata) [a tiszafafélék (Taxaceae) - Wersja 01 01 2017 családjába, a Taxus nemzetségbe tartozó, Magyarországon védett, örökzöld növényfaj. Korábban egyszerűen tiszafának hívták, ám ahogy a nemzetség többi faja is ismertté vált, a „közönséges” előnevet kapta. Nyugat-, Közép- és Dél-Európában, ÉszaknyugatAfrikában, Észak-Iránban és DélnyugatÁzsiában honos. Magyarországon nem őshonos, középhegységi faj; megtalálható például: Bükk – Ómassa, Lillafüred; Bakony – Szentgál, Herend, Bakonybél területén, és még sok helyütt diszperz jelleggel.] CIS skaner – CIS, Contact Image Scanner Cisa (węg. Tisza, ukr. Тиса - Tysa, słow. i rum. Tisa, serb. Тиса - Tisa, niem. Theiß) [rzeka w środkowej Europie, lewostronny dopływ Dunaju. Długość - 966 km (201 km na Ukrainie, 597 km na Węgrzech, 168 km w Serbii; przed regulacją - 1419 km), powierzchnia zlewni - 157.218 km², średni przepływ u ujścia - 776 m³/s.] – Tisza (németül Theiß, szlovákul és románul Tisa, ukránul Тиса) [a Duna leghosszabb mellékfolyója, Közép-Európa legfontosabb folyóinak egyike, amely áthalad Magyarország, Románia, Szlovákia, Ukrajna, valamint Szerbia területén] cisawy, -a, -e [czerwonobrunatny] – gesztenyebarna, dióbarna cisawy koń – gesztenyebarna ló CISC (technologia budowy procesorów) ((ang.) Complex Instruction Set Computers); nazwa architektury mikroprocesorów]; (Complex Instruction Set Computing; przetwarzanie na komputerze z rozbudowaną lista rozkazów) [Które charakteryzuje się dużym zestawem rozkazów i próbuje za pomocą jednego rozkazu wykonać jak największą liczbę zadań i nie kładąca nacisku na szybkość z jaką wykonywane być mogą poszczególne instrukcje. Instrukcje architektury CISC nie są wykonywane tak szybko, jak instrukcje architektury RISC, ale każda z nich wykonuje więcej czynności.] – (kat.: informatyka) CISC, Complex Instruction Set Computer; komplex utasításkészletű számítógép ("összetett utasításkészlettel rendelkező számítógép") [1. olyan processzorokat jelent, melyek utasításkészlete jóval több, bonyolultabb utasítást tartalmaz, mint a RISC processzorok utasításkészlete. A CISC processzorok utasításai általában több elemi műveletet végeznek egyszerre, így a gépi kódú programjaik rövidebbek, jobban átláthatóak egy ember számára (ami nem feltétlenül jelent előnyt, mivel a gépi kódú programok nagy részét manapság fordítóprogramok állítják elő). Bonyolult utasításkészletű számítógép. Változó Copyright © 2006-2016 SAMORZĄD NARODOWOŚCI POLSKIEJ W 17-TEJ DZIELNICY BUDAPESZTU Wydanie poprawione i rozszerzone Polsko Węgierska Encyklopedia 884 utasításhosszt és a processzor által meghatározott végrehajtási sorrendet definiálnak. Jellemző még a sokféle utasítás (100-300) és címzési mód (8-20) használata, valamint a mikroprogramvezérelt utasításvégrehajtás. 2. processzortípus, mely a RISC típusúnál többet tud, de lassabban] ciskać (ciska) – dobni, dobálni, vetni; nyomni ciskać gromy na kogo – lehordani vkit; dörgedelmet tartani vkinek ciskać piorunami v. pioruny – villámokat szórni ciskać się na kogo – haragudni vkire ciskać się ze złości – mérgelődni, dühöngeni, tombolni ciskanie – vetés, dobás, hajítás cisnąć (ciśnie) — ciskać [1. rzucić czymś lub kimś z siłą; 2. wyrzucić coś, pozbyć się czegoś] – (od ciskać) hajítani, lökni, dobni; repíteni; (rzucić) vetni; (gnieść) nyomni, megnomni, lenyomni, nyomkodni; szorítani cisnąć co o ziemię – földhöz vágni vmit cisnąć do piersi – szívéhez szorítani cisnąć kamień, cisnąć kamieniem – követ hajítani cisnąć w kogo ciężkim przedmiotem – nehéz tárgyat vágni vkihez cisnąć się — ciskać się [1. pot. paść na coś albo gdzieś z dużą siłą, gwałtownie; 2. ciskać się: pot. wybuchać gniewem, miotać się w złości] – tolakodni, tódulni; nyomulni cisnąć się gromadą – sodortatja magát a tömeggel cisowy, -a, -e – tiszafából készült, tiszafaCisowe drzewo [W starych pieśniach ludu polskiego, zwłaszcza weselnych, na Mazowszu, Podlasiu i w Lubelskiem, słyszymy o wrotach i stołach cisowych.] – (növ.) tiszafa Cissus rhombifolia - cissus rombolistny [Pochodzi z Afryki Południowej i podobnie jak jego australijski krewny (cissus antarctica) jest rośliną łatwo w uprawie. Jego dekoracyjne listki pięknie połyskują, ponieważ tak jak łodyga pokryte są delikatnymi włoskami. Cissus rombolistny równie dobrze może być traktowany jako roślina pnąca, jak i uprawiana w wiszących pojemnikach. Wczesna wiosna wśród liści pojawiają się małe kwiatki, z których - podobnie jak się to ma w przypadku cissusa australijskiego - tworza się małe, niejadalne jagódki.] – Cissus rhombifolia (Rhoicissus rhomboidea) 'Ellen Danica'; hármaslevelű kúszóka, hármaslevelú délszőlő - Wersja 01 01 2017 cisza [1. stan, w którym nie rozlegają się żadne dźwięki; 2. bezwietrzna pogoda; 3. spokój panujący w jakimś miejscu; 4. równowaga duchowa; 5. brak reakcji na coś; 6. brak wiadomości o kimś; 7. brak łączności radiowej] – csend [érzékileg hang- és zajmentes állapot, amelyben háborítatlanul, nyugodtan lehet pihenni, dolgozni, szórakozni. A nyugodt természet természetes hangjait, neszeit nem szokták a csendet zavaró hangjelenségek közé sorolni. Fizikailag és gyakorlatilag a csend a 30 dBA hangnyomásszint alatti tartományba esik], szótlanság; (brak wichru) szélcsend; nyugalom, hallgatás; némaság cisza! – csendet kérek! csend legyen! cisza grobowa – síri csend; halotti csend cisza morska – a tenger csendje cisza niezakłócona – zavartalan csend cisza nocna – éji v. éjszakai csend cisza przed burzą – vihar előtti csend; cisza przedwyborcza – kampánycsend cisza śmiertalna – halotti csend cisza w powietrzu – szélcsend cisza zaległa na sali – csend üli meg a termet ciszej – halkabban ciszkiem – lopva, titokban, titkon, alattomban ciśnienie [1. wielkość fizyczna równa stosunkowi siły działającej prostopadle na daną powierzchnię do wielkości tej powierzchni; 2. parcie krwi na ściany naczyń krwionośnych; 3. presja wywierana na kogoś lub na coś] – nyomás (fizikai), szorítás A nyomás fizikai mennyiség, az anyagok egyik fizikai jellemzője, állapothatározó. Jele: p. A nyomást a nyomóerő (F) és a nyomott felület (S) hányadosából számítjuk ki, vagyis Copyright © 2006-2016 SAMORZĄD NARODOWOŚCI POLSKIEJ W 17-TEJ DZIELNICY BUDAPESZTU Wydanie poprawione i rozszerzone Polsko Węgierska Encyklopedia - ciśnienie akustyczne – hangnyomás (P): ez a hangrezgések által a közegben keltett váltakozó nyomás [N*m-2 = Pascal (Pa),]. A hangtér közvetlenül mérhető adata a hangintenzitás: 1 P ; ahol 2 I = * 2 d * v' I: hangintenzitásW/m2 P: hangnyomás N/m2 v: a hang terjedési sebessége a hangvezető közegben m/s d: a hangot vezető közeg sűrűsége kg/m3 885 ciśnienie akustyczne na unieruchomionej membranie – erősen csillapított (fékezett) membrán hangnyomása ciśnienie akustyczne promieniowania – hangsugárnyomás ciśnienie akustyczne przesterowania (mikrofon) – túlvezérlési hangnyomás, határhangnyomásszint (mikrofon) ciśnienie akustyczne szczytowe – hangnyomáscsúcs, maximális hangnyomás ciśnienie akustyczne szumu własnego – sajátzajhangnyomásszint ciśnienie atmosferyczne [nacisk, jaki wywiera powietrze na wszystkie znajdujące się w nim przedmioty oraz na powierzchnię Ziemi] – légköri nyomás, légnyomás ciśnienie hydrauliczne – hidraulikus nyomás ciśnienie hydrostatyczne [ciśnienie wywierane przez słup cieczy, zależne od jej gęstości i wysokości słupa] – hidrosztatikus nyomás; a folyadék súlyánál fogva nyomást gyakorol az alatt fekvő rétegre ciśnienie krwi – vérnyomás ciśnienie oleju – olajnyomás ciśnienie powietrza – a levegő nyomása; légnyomás ciśnienie promieniowania dźwięku – hangsugárnyomás ciśnienie statyczne – sztatikus nyomás ciśnienie trzech atmosfer – három atmoszféra nyomás ciśnienie wody – víznyomás ciśnienie z boku; ciśnienie boczne – oldalnyomás [a falazatokra ható ferde nyomás vízszintes eredője] ciśnienie zadęcia (w piszczałkach wargowych) – befújási hang ciśnieniomierz [przyrząd do pomiaru ciśnienia cieczy lub gazu] – (gör.) manométer; nyomásmérő; (med) vérnyomásmérő ciśnieniowy, -a, -e – nyomásciśnieniowy współczynnik odbicia dźwięku – hangtörési (reflexiós) tényező Wersja 01 01 2017 Citius, altius, fortius [Szybciej, wyżej, mocniej (dewiza Igrzysk olimpijskich w 1913r. autor Henri (Didon).] – (lat.) Citius, altius, fortius; az olimpia jelszava: gyorsabban, magasabbra, erősebben. Citius venit periculum cum contemnitur [Szybciej nadchodzi niebezpieczeństwo, gdy się je lekceważy.] – Citius venit periculum cum contemnitur […perikulum kum kontemnitur] – ‘Lebecsült veszély hamarabb utolér’. [Latin bölcsesség Publilius Syrus Szentenciáiból (92).] Citius, altius, fortius (łac. szybciej, wyżej, silniej) – Citius, altius, fortius!; Gyorsabban, magasabbra, erősebben! [az olimpia jelszava: gyorsabban, magasabbra, erősebben] Cito [szybko, pilnie; bez zwłoki,] – (lat.) cito; gyorsan [Kétszer ad, aki gyorsan ad /„Bis dat, qui cito dat”/] Cito, citissime – (lat.) Cito, citissime; gyorsan, leggyorsabban [el kell intézni; hajdan dívott, de a szokásból kiment fölírás leveleken] Cito pede labitur aetes - Szybko ucieka młodość (Owidiusz). – Cito pede labitur aetes. Gyors lábon rohan az idő. (Ovidius) Cytryna (Citrus limon) [kształt cytryny jest jajowaty z jednej strony zakończony spiczasto, skórkę ma twardą koloru żółtego. Pochodzenie cytryny nie jest dokładnie znane, przypuszcza się że pochodzi z Chin, Indii i Birmy. Zawiera bardzo dużo witaminy C, posiada bardzo mało kalorii.] – citrom; európai citromfa (Citrus limon, syn.: Citrus medica ssp. limonum) citrynowy – citromcity [wym. s-ity] [dzielnica wielkich miast, stanowiąca centrum biznesu i handlu] – (ang.) city; (fr.) cité; (ol.) città; város; városközpont, belváros; üzleti és banknegyed (nagyvárosban) ciuchara – ószeresnő ciuchy, -a, -e – ócskaruha; zsibvásár ciuciubabka [1. zabawa dziecięca, w której jeden z uczestników z zawiązanymi oczami łapie innych; 2. pot. sytuacja, w której działa się Copyright © 2006-2016 SAMORZĄD NARODOWOŚCI POLSKIEJ W 17-TEJ DZIELNICY BUDAPESZTU Wydanie poprawione i rozszerzone Polsko Węgierska Encyklopedia 886 bez należytego rozeznania] – szembekötősdi, fogócskázás; (átv.) félrevezetni ciul, ciulik [1. członek męski 2. obraźliwie niedołęga, niedorajda] – hímtag; mamlasz, fajankó, magatehetetlen fráter ciułactwo – fösvénység ciułacz, ciułaczka – fövény, zsugori (ffi/nő) ciułać [pot. zbierać powoli, systematycznie drobne kwoty pieniężne lub jakieś przedmioty] – halmozni; kuporgatni; zsugorgatni ciułać grosze – kuporgatja a garast ciułać grosz do grosza – élére rakni a garast; zsugoriskodni ciułać pieniądze – pénzt kuporgatni ciupa [1. pot. więzienie; 2. pot. małe, ciasne pomieszczenie] – dutyi, fogda ciupać [rąbać] – [Słowniczek języka śląskiego] vágni, hasogatni ciupaga ciupaga (słow. valaška, osekanec, huculsky toporec, czes. valaška; od Wołochów; rum. baltac, baltag) [1. góralska laska z toporkiem lub z rączką w kształcie toporka; 2. laska w formie siekierki o lekkim żeleźcu i wydłużonym stylisku. Posiada mocno okute żeleźce, czasem z „wąsami”, pozwalające na podniesienie się np. w czasie wspinaczki albo zadanie ciosu.] – (gurál) fokos [a baltára hasonlító, de annál kisebb fegyver. Nevét a megnagyobbodott fokról (a fej éllel átellenes oldala) kapta. Feje rézből vagy vasból készülhet, kerek vagy négyzetes gombszerű véggel záródik azért, hogy viselőjének kezét ne sértse.] ciupas – (történelmi) csendőrkíséret, csendőrfedezet ciupasem [pot. pod przymusem, pod strażą] – kényszer, kényszerűség, kötelezettség alatt; őrizettel ciupka – dutyika, fogdácska - Wersja 01 01 2017 [1. pot. o człowieku lekceważonym, zajmującym podrzędne stanowisko; 2. w dawnym wojsku: człowiek należący do czeladzi obozowej; 3. Szlachta idąc na wojnę, a zwłaszcza na pospolite ruszenie, brała z sobą wozy pod broń, chleby i obroki, a przy nich conajdzielniejszych z czeladzi. Stąd za hufcami rycerstwa ciągnęły się liczniejsze od nich tabory, rojne tramem luzaków wojskowych czyli tak zw. czeladników, pachołków, posługaczów, których najwięcej obawiała się ludność wiejska, bo zręcznie chwytali gdzie co mogli, i przezywała ich złośliwie ciurami.] – (dawno) (wojsko) katona-inas, tisztiszolga, csicskás; tökfilkó, mamlasz ciura obozowy – szekerész, (irodalmi) cenk (hitvány ember) ciurkać [1. pot. lać się małą strugą z pluskiem; 2. pot. o ptakach: wywodzić trele] – patakzani, csörgedezni, csorogni, csurgani ciurkiem – patakozva, patakokban, patakzón, csorogva civis [łac., obywatel] – (lat) civis; (hist.) István király korában a várnép megjelölése; (dawno) városi polgár Civis Romanus sum (Jestem obywatelem rzymskim) – Civis Romanus sum [civisz románusz szum] – ‘Római polgár vagyok’. [Cicero büszke kijelentése a Verres elleni beszédéből. Szent Pál apostolnak is tulajdonítják e szavakat, amelyekkel a jeruzsálemi templom előtt tiltakozott a helyőrség ezredesénél az ellen, hogy ítélet nélkül megostorozzák, illetve utóbb Festus helytartónál az ellen, hogy a jeruzsálemi papi bíróságnak kiszolgáltassa, arra hivatkozva, hogy római polgárjoggal bír. A Biblia latin szövegében (ApCsel 22,25-28 és 25,10-11) egyébként ez a kijelentés nem szerepel a fenti szavakkal, csak értelemszerűen.] civis totius mundi [łac., obywatel całego świata; por. z Cycerona] – (lat.) civis totius mundi; világpolgár, kozmopolita civitas – (lat.) civitas, (dawno) vár; (Civitas Kielcensis - Obywatelstwo Kieleckie = kielcei polgárok v. polgárság v. polgárjog) Civitas Dei [łac., państwo boże] – (lat.) Civitas Dei; Isten országa (Szent Ágoston értelmezésében) [Isten városa, birodalma; Augustinus fontos teológiai fogalma. Ellentéte: CIVITAS DIABOLI: Az ördög városa, birodalma. (Augustinus egyik fő műve, De civitata Dei] ciwun, [wym. c-iwun], cywun, tywoń [1. w dawnej Polsce i na Litwie: urzędnik ziemski, rządca dóbr lub sędzia graniczny; 2. szlachecki urzędnik ziemski na dawnej Litwie; 3. wyraz który (podług ciura Copyright © 2006-2016 SAMORZĄD NARODOWOŚCI POLSKIEJ W 17-TEJ DZIELNICY BUDAPESZTU Wydanie poprawione i rozszerzone Polsko Węgierska Encyklopedia 887 Karłowicza) dostał się od Normandów przez Psków na Białoruś i Litwę, pierwotnie oznaczał urzędnika książęcego na właściwej Litwie i Żmudzi, którego głównym obowiązkiem było zarządzanie dobrami panującego i wybieranie podatków.] – (dawno) jószágkormányzó; határbíró; jószágfelügyelő [inspektor, a tiszti kezelés alatt álló birtokok felügyeletével s a kezelő tisztek ellenőrzésével megbizott tisztviselő]; jószágigazgató v. jószágkormányzó [, a tiszti kezelés alatt álló nagyobb birtokok legfelsőbb vezetésével megbizott tiszt. A jószágigazgató a birtokos képviselője, a jószágkezelés középponti organuma, a birtokhoz tartozó összes hivatalok ellenőre.] ciyngiem [ciągle] – (ZL) [Słowniczek języka śląskiego] – folyton, folytonosan ciynszko [trudno] – [Słowniczek języka śląskiego] nehezen, bajosan, aligha, fáradtságosan, üggyel-bajjal ciżba [1. wielka liczba stłoczonych ludzi; 2. tłok, ścisk] – tolongás, tülekedés, tömeg ciżemka, ciżemki [niskie, miękkie obuwie skórzane bez wyodrębnionej cholewki używane w Polsce co najmniej od IX wieku. Cholewka ich sięgała kostki lub wychodziła nieznacznie ponad nią. Ciżmy były szyte z jednej formy na obydwie stopy, kierunek buta wyrabiał się dopiero w trakcie użytkowania. Nosek ciżmy był albo spiczasty (IX – XIII w.) albo zaokrąglony (X-XI w.). Zdobione od - Wersja 01 01 2017 połowy XII wieku w ornamentyce ażurowej i romboidalnej. źródło: Maria Gukowska-Rychlewska „Historia ubiorów”, 1968, str. 273] – (daw) félcipőcske; hegyesorrú cipő; kis cipellő ciżma, ciżmy; ciżemka, ciżemki [1. but z miękkiej skóry, o wydłużonym i lekko podniesionym czubie, noszony powszechnie w XII–XV w.; 2. obuwie płytkie, bez cholew, po litewsku cziżma, po węgiersku csizma, po turecku czisme. Niewątpliwie zatem wyraz turecki przez Ruś i Węgry przybył nad Wisłę i Niemen, a nawet dalej, bo i niemcy mają Tschisme. Pisarze polscy wieku XVII i XVIII używają często tego wyrazu.; 3. rodzaj butów o niezwykle wydłużonych noskach, bardzo popularnych w Europie w XV wieku, znane tam pod nazwą poulaines i cracoves. Buty te były płytkie z krótką cholewką sięgającą maksymalnie kostki. Podeszwę miały płaską, bez obcasa. 4. półbuciki z niską cholewką, bardzo modne za Zygmunta III] – félcipő; csizma Copyright © 2006-2016 SAMORZĄD NARODOWOŚCI POLSKIEJ W 17-TEJ DZIELNICY BUDAPESZTU Wydanie poprawione i rozszerzone