Bajki terapeutyczne

zagadnienia metodyczne
Bajki terapeutyczne
Bajki terapeutyczne majà na celu redukcj´ l´ków. Wspierajà dziecko w trudnych sytuacjach.
■ MARIA MOLICKA
P
nych sposobów myÊlenia. Strategie emocjonalne
pobudzajà
do
powstawania
reakcji przeciwstawnych (np. b∏aznowanie).
Ucieczkowe powodujà koncentracj´ na czynnoÊciach odwracajàcych uwag´ od emocjonalnego problemu (ucieczka w uzale˝nienia,
tak˝e do komputera, gier itp.).
ierwsze negatywne doÊwiadczenia mogà
po∏o˝yç si´ cieniem na dalszych sposobach reagowania dziecka i spowodowaç
wykszta∏cenie si´ patologicznych strategii radzenia sobie, które mogà ustaliç si´ jako taki
w∏aÊnie styl reagowania1.
Niemo˝noÊç wypracowania efektywnych ZBYT SILNE EMOCJE
strategii radzenia sobie z l´kiem powoduje,
Stosowane przez pedagogów, terapeutów
˝e wykszta∏cajà si´ patologiczne, które czy rodziców bajki terapeutyczne odwo∏ujà
utrwalajà si´ dlatego, ˝e w dasi´ w swoich za∏o˝eniach do psychodynym momencie znoszà nienamicznych lub poznawczoprzyjemnà emocj´. Nieradze-behawioralnych teorii rozwoNieradzenie so
bie
nie sobie z dominujàcymi, nieju osobowoÊci. Przedstawiona
z dominujàcym
przyjemnymi reakcjami wegecharakterystyka bajek terapeui,
nieprzyjemnym
tatywnymi prowadzi do tzw.
tycznych opiera si´ na za∏o˝ei
reakcjami weg
ucieczki w chorob´. Dziecko
niach
teorii poznawczo-behaetaw niew∏aÊciwy sposób interwioralnej2. Odwo∏uje si´ zatem
tywnymi prow
adzi
pretuje doznania somatyczdo mechanizmów zwiàzanych
do tzw. ucieczki
ne, bólowe, nie jest Êwiadoz konstruowaniem obrazu siebie,
w chorob´.
me w∏aÊciwych motywów
reprezentacji Êwiata oraz technik
swego zachowania.
behawioralnych; habituacji –
Inne patologiczne strateoswajania, odwra˝liwiania – degie to nawyki ruchowe s∏u˝àce redukcji nasensytyzacji, naÊladownictwa czy
pi´cia motorycznego (obgryzanie paznokci, identyfikacji.
wyrywanie w∏osów, samouszkodzenia), jeszSytuacje trudne, które cz´sto wywo∏ujà
cze inne koncentrujà si´ wokó∏ procesów po- u dziecka l´k, sà nierozerwalnie zwiàzane z jeznawczych skierowanych na zmian´ percep- go rozwojem; to pierwsze dni pobytu w nowym
cji siebie bàdê zmian´ percepcji sytuacji, pro- Êrodowisku: przedszkolu czy szkole, przebywawadzàc do konfabulacji, regresji czy magicz- nie w ciemnym pokoju przed zaÊni´ciem, sytu1
2
M. Molicka, Bajkoterapia. O l´kach dzieci i nowej metodzie terapii, Poznaƒ 2002.
H. Kaduson, Ch. Schaefer, Zabawa w psychoterapii, Gdaƒsk 2002. P. Baker, Metody w psychoterapii, Gdaƒsk
1997. B. Brun, E. W. Pederson, M. Runberg, Symbole duszy, Warszawa 1995. D. Brett, Opowiadania dla twojego dziecka, Gdaƒsk 1998. G. Otner, Bajki na dobry sen, Warszawa 1996. M. Molicka, Bajki terapeutyczne
dla dzieci, Poznaƒ 1999.
2/2004
73
9
zagadnienia metodyczne
Wyodr´bniono bajki relaksacyjne, psychoedukacyjne i psychoterapeutyczne.
Kryterium podzia∏u opiera si´ na dominujàcej technice u˝ytej do jej skonstruowania. Przeznaczone sà dla dzieci w wieku od
czterech do dziewi´ciu lat.
Bajki relaksacyjne
Bajki relaksacyjne wspierajà dziecko
w rozwoju, wizualizujàc pozytywne obrazy
majàce na celu wywo∏anie uspokojenia, odChroni nie tylko przed deszczem
pr´˝enia.
Fot. Bogdan Mazur
Opierajàc si´ na za∏o˝eniach treningu autogennego Schulca, którego celem jest rozacje kompromitujàce: zmoczenie si´, ∏akomluênienie, redukcja napi´cia mi´Êniowego,
stwo lub spowodowanie zniszczenia; pobyt
a przez to oddzia∏ywanie na autonomiczny
w szpitalu, wizyta u dentysty, Êmierç ulubioneuk∏ad nerwowy, wypracowano model bajki,
go zwierzàtka, pojawienie si´ nowego dziecka
która ma za zadanie obni˝enie
w rodzinie, niepowodzenia
napi´cia, zgodnie z modelem
w nauce.
trafi
po
e
ni
ko
tego treningu, poprzez wizualiec
zi
D
Ma∏e dziecko, kiedy znaj,
oc
m
po
o
zacj´3. Wizualizacja, którà
´
si
ç
zwróci
dzie si´ w sytuacji, która wyA. Lazarus nazywa obrazowareÊlanie zna s∏ów ok
zwala silne emocje: strach,
niem wewn´trznym, wyzwala
jo
oc
a póêniej l´k, wstyd, poczucie
jàcych stany em
okreÊlone stany emocjonalefek
winy czy z∏oÊç, zalewane jest
nalne. Nie zna
ne4. W tym wypadku sà one
przez te emocje i w rezultacie
gii ratywnych strate
uspokajajàce, tonizujàce nagwa∏townie reaguje. Nie rozui
w
Tk
e.
bi
so
ia
pi´cie. Sytuacje przedstawiodzen
mie najcz´Êciej przyczyn swego
h
yc
sn
∏a
w
ne w tych krótkich historyje
w pu∏apc
zachowania, które budzi dezkach, jak pisze E. Ma∏kie.
l´ków
aprobat´ otoczenia i te˝ jest barwicz, trwajàce od 3 do 7 midzo przykre do zaakceptowania
nut, powinny wyraênie uspokajaç,
przez samo dziecko. Wtedy cz´sto
nie mogà w nich wyst´powaç elementy dynawypiera je w formie projekcji na innà osob´
miczne5. Nie nale˝y opowiadaç bajek, kiedy
czy zabawk´. Dziecko nie potrafi zwróciç si´
dziecko ma goràczk´, po obfitym posi∏ku, czy
o pomoc, by uzyskaç tak potrzebne wsparcie
te˝ kiedy jest w stanie silnego wzburzenia.
od doros∏ych, nie zna s∏ów okreÊlajàcych staOsoba czytajàca czy opowiadajàca bajk´
ny emocjonalne. Nie zna efektywnych stratemusi byç spokojna, wyciszona. Nie mo˝e
gii radzenia sobie. Tkwi w pu∏apce w∏asnych
deklamowaç utworu, raczej czytaç monotonl´ków.
nie, niezbyt g∏oÊno przemawiaç do wyobraêni dziecka. TreÊç powinna sprzyjaç wywoBajki terapeutyczne
W Êwietle tych rozwa˝aƒ wspieranie po- ∏aniu poczucia bezpieczeƒstwa, akcja zaÊ –
przez bajki terapeutyczne jest dziecku bar- roz-grywaç si´ w miejscach znanych dziecku
i postrzeganych jako spokojne. Przebieg
dzo potrzebne.
3
4
5
10
S. Grochmal (red.), Teoria i metodyka çwiczeƒ relaksowo-koncentrujàcych, Warszawa 1970.
A. Lazarus, Wyobraênia w psychoterapii, Gdaƒsk 2000.
E. Ma∏kiewicz, Bajki relaksacyjno-terapeutyczne w pracy z dzieçmi z problemami emocjonalnymi, [w] Wspomnienia w rozwoju (red. B. Kaja), Bydgoszcz 1997.
74
˚ycie Szko∏y
zagadnienia metodyczne
Prze˝ywane doznania sà najrozmaitsze
Rys. Anna Ekes
wydarzeƒ powinien byç ograniczony do uzasadnienia relaksu i koncentrowaç si´ wokó∏
doznaƒ prze˝ywanych wszystkimi zmys∏ami.
TreÊç w sposób naturalny, niewymuszony, powinna sprzyjaç przyj´ciu wygodnej
pozycji cia∏a, rozluênieniu i wystàpieniu
rytmicznego oddechu.
Bajki te majà okreÊlonà struktur´ wzorowanà na wspomnianym ju˝ treningu autogennym. W cz´Êci pierwszej, poczàtkowej,
wyst´pujà elementy uspokajajàce, rozluêniajàce. W drugiej, Êrodkowej, wyzwalamy stan
bezw∏adu, ci´˝aru i ciep∏a (w∏aÊciwy relaks),
by potem w ostatniej cz´Êci przejÊç do elementów wywo∏ujàcych przyp∏yw energii,
rzeÊkoÊç i radoÊç ˝ycia, poczucie, ˝e Êwiat
jest pi´kny. W koƒcowym momencie dobrze
jest zobrazowaç opowieÊç wyobra˝eniami
zwiàzanymi z wodà, kàpielà, wodospadem,
piciem wody ze êród∏a lub skojarzyç z lataniem. Wià˝e si´ to z metaforycznym znaczeniem tych okreÊleƒ6.
Obrazy powinny zawieraç struktury:
wzrokowà, s∏uchowà, czuciowà, a tak˝e, o ile
to mo˝liwe, zapachowà. Dominujàcymi kolorami tworzonych wyobra˝eƒ powinny byç:
zielony i niebieski, którym przypisuje si´ znaczenie kojàce. Opisywane zdarzenia, jak
i wybór bohatera, dobrze jest kojarzyç ze
Êwiatem roÊlinnym czy zwierz´cym, znanym
dziecku. Elementy zwiàzane ze sferà s∏uchowà dotyczyç powinny np. wolnego, niezbyt
g∏oÊnego szumu fal, czy te˝ podmuchu wia6
7
tru, odg∏osu cichego Êpiewania, wibracji powietrza, jaki wydaje muszla czy echo. Sfera
czuciowa powinna obejmowaç doznania
zmys∏owe zwiàzane z dotykiem, po∏o˝eniem
cia∏a, odczuwaniem wewn´trznego rytmu
cia∏a, a w´chowa – przywo∏ywaç znane i przyjemne zapachy.
J. Stadnicka w bajce o pszczó∏eczce
S∏oduszce koncentruje si´ na powtarzaniu
niektórych elementów, co wyraênie sprzyja
nie tylko uspokojeniu, ale tak˝e usypianiu
dziecka7.
Wydaje si´, ˝e bajki relaksacyjne przy
d∏ugotrwa∏ym stosowaniu pomogà dziecku
samodzielnie przywo∏ywaç obrazy majàce
dla niego znaczenie kojàce. Bajki te znajdujà
zastosowanie w profilaktyce i terapii.
Bajki psychoedukacyjne
Bajki psychoedukacyjne majà na celu redukcj´ nieprzyjemnego napi´cia emocjonal-
Sytuacje trudne ju˝ mnie nie dotyczà
Rys. Anna Ekes
tam˝e.
J. Stadnicka, Terapia dzieci muzykà, ruchem i mowà, Warszawa 1998.
2/2004
75
11
zagadnienia metodyczne
nego spowodowanego sytuacjami trudnymi,
Bajki te pomagajà w procesie zmiany poktórego dziecko doÊwiadcza w ˝yciu realnym, znawczej reprezentacji problemu, poniewa˝
bàdê tym wyobra˝onym, cz´sto „zaszczepio- pojawia si´ w umyÊle dziecka inny sposób
nym” przez filmowe horrory, groêne wyda- myÊlenia, inna interpretacja zdarzeƒ, poznarzenia, których wspó∏czeÊnie nie brakuje.
je ono inne strategie dzia∏ania.
Wspierajà rozwój dziecka g∏ównie
U˝ycie w tekÊcie symboli i metafor pow aspekcie poznawczym.
zwala na samodzielne ich odkrywanie i odOddzia∏ujà na procesy intelektualne po- noszenie do w∏asnych doÊwiadczeƒ. Dziecko
przez:
odnajduje w tych bajkach swój sposób myÊle– oswajanie z sytuacjà zagro˝enia,
nia i zachowania, a jednoczeÊnie poznaje
– zapoznanie z sytuacjà trudnà, tak ˝e staje wzory innego dzia∏ania, innego myÊlenia.
si´ ona zrozumia∏a,
Bajki te konkretyzujà emocje, przypisujàc je
– zapoznajà ze s∏ownictwem pozwalajàcym do zdarzeƒ, stymulujà empati´, pokazujà, jak
etykietowaç doznania, tym samym sprzy- wa˝ne sà dobre relacje z innymi.
jajà ich uÊwiadamianiu, wizualizujà treÊç
i nadajà jej w ten sposób znaczenie emo- Bajki psychoterapeutyczne
cjonalne,
Bajki psychoterapeutyczne majà nie tylko
– wyjaÊniajà zwiàzki przyczynowo-skutko- daç wiedz´ potrzebnà do efektywnego rawe mi´dzy zdarzeniem a doznawaniem dzenia sobie w sytuacji trudnej emocjoemocji,
nalnie, ale tak˝e wsparcie emocjonalne,
– racjonalizujà problem, obrazujà inny spo- a przede wszystkim kompensowaç braki
sób myÊlenia o sytuacji,
w zaspokojeniu podstawowych potrzeb: za– pokazujà wzory skutecznego dzia∏ania,
st´pcze danie bezpieczeƒstwa,
myÊlenia, innego odczuwami∏oÊci, przynale˝noÊci czy
nia (strategie radzenia souznania.
rapeuBajka psychote
bie),
Bajka psychoterapeutyczna
sobie
tyczna ∏àczy w
– przedstawiajà ró˝ne prze∏àczy
w sobie walory bajki psyychoszkody, zach´cajà do dzia∏achoedukacyjnej, czyli wspiera
walor y bajki ps
yli
nia, mówienia o trudnopoznawczo, ale tak˝e emocjoedukacyjnej, cz
czo,
Êciach, poszukiwania sposonalnie, oraz umo˝liwia komwspiera poznaw
jonalbu rozwiàzania,
pensowanie niezaspokojonych
oc
em
e
k˝
ta
e
al
ia
– uczà pozytywnego myÊlenia.
potrzeb. Dlatego bajki te maliw
nie, oraz umo˝
Bajki psychoedukacyjne sà
jà d∏u˝szà fabu∏´, bohater
eie ni
kompensowan
utworami krótkimi (dlatego nie
otrzymuje wiele wzmocnieƒ,
pozaspokojonych
zawsze wszystkie elementy
jest nagradzany za skutecztrzeb.
wsparcia wyst´pujà). Dostarczajà
noÊç i zawsze odnosi sukces.
dziecku nowej wiedzy wp∏ywajàNajwa˝niejsza ich rola
cej na zmian´ percepcji siebie
polega na tym, ˝e dziecko identyfikuje si´
i sytuacji na bardziej optymistycznà, pobu- z bohaterem bajkowym, bo tylko wówczas
dzajàcà do dzia∏ania i dzi´ki temu redukujà zredukuje napi´cie tkwiàce w niezaspokojonapi´cie.
nych potrzebach.
Bajkowy bohater prze˝ywa sytuacj´ trudW bajkach tych wspieranie emocjonalne
nà, analogicznà, w jakiej znajduje si´ lub mo- polega na:
˝e si´ znajdowaç dziecko. Zdarzenia sà prze- – daniu zrozumienia, ˝e nie jestem sam, ˝e
niesione w Êwiat bajkowy, ale podobne do
inni te˝ podobnie czujà, myÊlà i zachowutych, jakie zdarzajà si´ w ˝yciu codziennym.
jà si´,
Sytuacje i zdarzenia sà realne. Bohaterowie – umo˝liwieniu wy˝alenia si´, ekspresji
bajek to ma∏e dzieci, zwierzàtka, zabawki lub
uczuç poprzez wizualizacj´ tekstu, w ten
postacie fikcyjne.
sposób ponowne doÊwiadczenie emocji;
12
76
˚ycie Szko∏y
zagadnienia metodyczne
w rezultacie dokonuje si´ ich redukcja
(wyrzucenie z siebie zalegajàcych emocji
wraz z ich zrozumieniem i wyzwalajàcych
je czynników mo˝e powodowaç trwa∏e ich
obni˝enie),
– doraênej zmianie samopoczucia dzi´ki
pokazaniu, ˝e inni sà w podobnej sytuacji
(cz´sto gorszej).
Wspieranie emocjonalne pomaga odbudowaç pozytywnà samoocen´ poprzez doÊwiadczenie, ˝e inni podobnie post´pujà, obni˝yç
napi´cie emocjonalne poprzez ekspresj´
emocjonalnà i doraênà zmian´ samopoczucia.
Zast´pcze zaspokojenie potrzeb (bezpieczeƒstwa, mi∏oÊci, przynale˝noÊci, uznania)
powoduje:
– odbudowanie pozytywnego obrazu siebie,
– wzbudzenie nadziei, co pozwala odraczaç
natychmiastowà gratyfikacj´.
Mo˝na oczekiwaç, ˝e bajki psychoterapeutyczne, dajàc dziecku poznawcze i emocjonalne wsparcie, sprzyjaç b´dà obni˝aniu
l´ków dzi´ki mechanizmom wewn´trznym,
takim jak: internalizacja, naÊladownictwo,
identyfikacja, odwra˝liwianie czy oswajanie
z sytuacjà trudnà. Pozwoli to na skuteczniejsze adaptowanie si´ i przyj´cie efektywnych strategii radzenia sobie, innego myÊlenia i odczuwania w konfrontacji z sytuacjà
emocjonalnie trudnà. Kompensujàc niezaspokojone potrzeby, bajka terapeutyczna
wp∏ywa na kszta∏towanie si´ poczucia
w∏asnej wartoÊci.
Bajkowy bohater prze˝ywa sytuacj´
trudnà, analogicznà, w jakiej znajduje si´ lub mo˝e si´ znajdowaç dziecko. Zdarzenia sà przeniesione w Êwiat
bajkowy, ale podobne do tych, jakie
zdarzajà si´ w ˝yciu codziennym. Sytuacje i zdarzenia sà realne. Bohaterowie bajek to ma∏e dzieci, zwierzàtka, zabawki lub postacie fikcyjne.
Niezaspokojona potrzeba bezpieczeƒstwa
wyzwala cz´sto l´k przed ciemnoÊcià, po˝arciem przez dzikie zwierz´ta itp. W bajce
kompensacja tej potrzeby b´dzie wyst´powa-
2/2004
Bajki psychoterapeutyczne dajà dziecku emocjonalne wsparcie
Rys. Anna Ekes
∏a w formie budowania poczucia, ˝e dziecku
nic nie zagra˝a, poniewa˝ jest ktoÊ zawsze
gotowy do pomocy, ktoÊ, kto czuwa i nie pozwoli zrobiç krzywdy.
Niezaspokojona potrzeba mi∏oÊci i przynale˝noÊci rodzi l´k przed porzuceniem, odrzuceniem i dlatego bohater bajkowy jest nie
tylko wart mi∏oÊci, ale jà otrzymuje.
Przy niezaspokojonej potrzebie uznania,
akceptacji, rodzi si´ poczucie mniejszej wartoÊci. Dlatego bohater bajkowy nie jest bez
skazy, boi si´ przecie˝, ale dokonuje takich
czynów, które pozwalajà mu zdobyç szacunek, podziw i uznanie.
STRATEGIE RADZENIA SOBIE
Okres przedszkolny i m∏odszy wiek szkolny sà bardzo wa˝ne dla kszta∏towania si´
strategii radzenia sobie i dlatego otrzymane
wsparcie dzi´ki bajce terapeutycznej wydaje
si´ byç istotne.
77
13
zagadnienia metodyczne
Terapeuta mo˝e pos∏ugiwaç si´ bajkà
w celu uwolnienia dziecka od poczucia winy,
„otwierania”, tak by potrafi∏o mówiç o zdarzeniu, pomog∏o wyrzuciç z siebie wszelkie
nagromadzone uczucia, pobudzenia do dzia∏ania, by wyrwaç je z poczucia bezradnoÊci.
S∏u˝à temu bajki, które adresowane sà do
dzieci krzywdzonych (np. alkoholizm jednego z rodziców – Ksi´˝ycowy domek w Bajkach terapeutycznych dla dzieci (Poznaƒ
1999), a w nowej edycji Bajek terapeutycznych
dla dzieci, cz´Êç 2, Poznaƒ 2003; O odwa˝nej
dziewczynce i z∏ym czarowniku – wykorzystywanie seksualne; przemoc fizyczna – Wilczek
i jego przyjaciel króliczek, Kamieƒ i ∏ódka).
W sytuacjach takich jak: Êmierç, zabieg
okaleczajàcy, ale ratujàcy ˝ycie, rozwód rodziców, bajka terapeutyczna pomaga dzieciom zaakceptowaç to, co si´ wydarzy∏o, a na
co nie mia∏y ˝adnego wp∏ywu, i tak postrzegaç te sytuacje, by nie budzi∏y grozy, ale
sprzyja∏y ich zrozumieniu: Êmierç – bajka zatytu∏owana Lustro, zabieg – Per∏a, a w nowej
edycji: problem Êmierci ukochanego zwierzàtka – Domek na drzewie, rozwód rodziców
– ZwaÊnione pory roku. Bajka o rozwodzie
ma na celu pokazanie, ˝e rodzice sà wprawdzie rozdzieleni, ale to nie przeszkodzi ka˝demu z nich kochaç dziecko, byç blisko i dawaç mu poczucie bezpieczeƒstwa. W bajkach dotyczàcych Êmierci – przedstawienie
jej jako naturalnego przejÊcia ze Êwiata znanego do podobnego, gdzie sà bliscy, którzy
ju˝ odeszli.
W bajkach terapeutycznych nie stosuje
si´ techniki opartej na implozji. Terapia ta
polega na wywo∏ywaniu mo˝liwie najwi´kszego l´ku u pacjenta poprzez wyobra˝anie
sobie sytuacji, przedmiotów, których najbardziej pacjent si´ obawia. Zwolennicy implozji twierdzà, ˝e konfrontacja z sytuacjà zagra˝ajàcà, podczas której pacjent doznaje l´ku, a jednoczeÊnie nie doznaje ˝adnej szkody, wygasza reakcj´ l´kowà.
13
14
I rzeczywiÊcie, wiele dzieci, s∏uchajàc czy
oglàdajàc przera˝ajàce historie w obecnoÊci
matek czy innych dzieci, silnie je prze˝ywa
i od tej pory Baba-Jaga czy inne potwory ju˝
im niestraszne. Nie dotyczy to jednak
wszystkich dzieci. Te szczególnie wra˝liwe
mogà w takiej sytuacji nabawiç si´ l´ku czy
nawet doÊwiadczyç traumy. Znany terapeuta
Albert Ellis pisze: „Podobnie jak technika
implozji, strategie paradoksalne mogà zaszkodziç”13.
***
Zalecana jest du˝a ostro˝noÊç przy epatowaniu l´kiem ma∏ych dzieci i dlatego ta technika behawioralna nie zosta∏a zastosowana
w bajkach terapeutycznych.
Terapeuta mo˝e pos∏ugiwaç si´ bajkà w celu uwolnienia dziecka od poczucia winy, „otwierania”,
...by wyrwaç je z poczucia bezradnoÊci.
W artykule pomini´to aspekty nawiàzywania i wzmacniania wi´zów, jakie powstajà
we wzajemnych relacjach mi´dzy opowiadajàcym czy czytajàcym opowiadania a dzieckiem. Skoncentrowano si´ wy∏àcznie na cechach charakterystycznych bajek we wspieraniu i terapii.
Dr MARIA MOLICKA
doktor psychologii, profesor Paƒstwowej
Wy˝szej Szko∏y Zawodowej w Lesznie, pracuje
te˝ w Instytucie Pedagogiki Spo∏ecznej.
Autorka ksià˝ek: Bajki terapeutyczne dla dzieci,
Bajkoterapia. O l´kach dzieci i nowej metodzie
terapii, Bajki terapeutyczne – cz´Êç druga
A. Ellis, Terapia krótkoterminowa – lepiej, g∏´biej, trwa∏ej, Gdaƒsk 1999, s. 167.
78
˚ycie Szko∏y