Środowiskowe uwarunkowania działalności

Środowiskowe uwarunkowania działalności

!" 551.4
RODOWISKOWE UWARUNKOWANIA DZIA!ALNO CI
CZ!OWIEKA NA OBSZARZE MA!YCH DOLIN
RZECZNYCH W OKOLICACH KRAKOWA
Rafa" Kroczak*, Józef Partyka**, Roman Soja*
* Instytut GeograÞi Uniwersytetu Pedagogicznego w Krakowie
** Ojcowski Park Narodowy, Ojców
Gospodarowanie cz#owieka zawsze jest ingerencj$ w %rodowisku
przyrodniczym – najcz&%ciej zmienia poszczególne jego elementy,
przeobra'a je, zak#óca naturalne procesy. Szczególnie widoczne jest ono w
dynamice zjawisk wodnych i ich przestrzennym zró'nicowaniu na tle innych
elementów %rodowiska. Zmiany te najlepiej rejestrowa( w podstawowej
jednostce przestrzennej jak$ jest zlewnia, czyli naturalna jednostka
przestrzenna, w której nast&puje cykl obiegu wody (sp#yw wód opadowych
do rzeki lub innego zbiornika) wraz z innymi towarzysz$cymi procesami
(Pociask-Karteczka, red. 2003).
Po wst$pieniu Polski do Unii Europejskiej (UE) w 2004 r. przyj&to
Ramow$ Dyrektyw& Wodn$ (RDW) jako obowi$zuj$cy dokument na
obszarze Unii. Jednym z g#ównych celów RDW jest wprowadzenie
gospodarki zlewniowej na terenie pa)stw UE. We wst&pnej cz&%ci
dokumentu stwierdzono, 'e woda nie mo'e by( „przedmiotem handlu, ale
jest dobrem ogólnym, które winno by( bronione, chronione i traktowane
jako dziedzictwo”.
W Polsce, w obszarze o wysokich niedoborach wody zasada gospodarki
zlewniowej jest szczególnie wa'na. Przyj&cie tej podstawowej zasady
zobowi$zuje wszystkich korzystaj$cych ze %rodowiska do racjonalnego
wykorzystywania i ochrony zasobów wodnych, w my%l strategii
zrównowa'onego rozwoju. Zasoby wodne zlewni s$ wynikiem zale'no%ci
mi&dzy klimatem (dostawa wody na obszar zlewni), a sk#adowymi %rodowiska
(geologia, rze*ba, szata ro%linna, gleby) modyÞkuj$cymi obieg wody z
du'ym udzia#em cz#owieka. Zasady gospodarki zlewniowej nie okre%laj$
wielko%ci zlewni jako kryterium decyduj$cego o sposobie wykorzystania i
gospodarowania wod$. Przyjmuje si&, 'e w obr&bie zlewni gospodarowanie
wod$ winno by( racjonalne.
340
W s$siedztwie wielkich o%rodków miejskich gospodarowanie wod$
wymaga szczególnej staranno%ci. Miasta powi&kszaj$ swoje obszary,
ich rozbudowa ma cz&sto charakter 'ywio#owych dzia#a), w których
gospodarowanie wod$ schodzi na dalszy plan. W okolicach Krakowa mamy
do czynienia z du'ym zaburzeniem lokalnych stosunków wodnych, co
wynika z antropopresji wyra'aj$cej si& g#ównie wzrostem zanieczyszczenia
cieków przez nieuregulowan$ gospodark& wodno-%ciekow$. Ta sytuacja
ulega poprawie dopiero w ostatnich latach w zwi$zku z wej%ciem Polski
do Unii Europejskiej w 2004 r., co na#o'y#o obowi$zek budowy lokalnych
oczyszczalni %cieków przez miejscowe gminy.
Na przyk#adzie dwu zlewni, dop#ywów Wis#y uchodz$cych do niej
w Krakowie przedstawiono %rodowiskowe uwarunkowania dzia#alno%ci
cz#owieka. Do analizy wybrano zlewni& Pr$dnika, zasilan$ *ród#ami z
wapiennego obszaru Wy'yny Krakowsko-Cz&stochowskiej i zlewni& Skawinki
zasilan$ z pogórskiego obszaru Karpat. Ich powierzchnia jest ró'na – zlewnia
Pr$dnika ma 193 km2, a Skawinki 354 km2 (tab. 1). W obu przypadkach o
Tabela 1.
U'ytkowanie ziemi w zlewniach Pr$dnika i Skawinki
Kategoria u'ytkowania
Lasy
w tym: li%ciaste
iglaste
mieszane
Grunty rolne
w tym: grunty orne
#$ki i pastwiska
uprawy i dzia#ki
przydomowe
rolnictwo z
ro%linno%ci$ naturaln$
Zabudowa miejska
Tereny przemys#owe,
handlowe i komunikacyjne
Miejskie tereny zielone
i wypoczynkowe
Zlewnia Pr$dnika
Zlewnia Skawinki
powierzchnia [ha] % powierzchnia [ha] %
2 570
13,3
7 365
20,8
917
4,8
2 194
6,2
511
2,6
2 041
5,8
1 142
5,9
3 130
8,8
14 442
74,8
26 813,0
75,6
12 389
64,2
12 759
36,0
221
1,1
725
2,0
1 465
7,6
6 989
19,7
367
1,9
6 340
17,9
1 873
9,7
986
2,8
341
1,8
247
0,8
83
0,4
0
0,0
19 309
100,0
35411,0
100,0
Razem
+ród#o: Obliczenia w#asne na podstawie Programme Corinne Land Cover 2010,
www.eea.europa.eu
341
zasilaniu cieków decyduj$ ich obszary *ród#owe, najbardziej zasobne w
wod&. Poziom antropopresji obydwu zlewni jest zbli'ony, ale zupe#nie ró'na
jest historia zagospodarowania i wspó#czesnego wykorzystania %rodowiska,
wynikaj$ca z odmiennych zasobów wodnych. Analizowano wspó#czesn$
struktur& u'ytkowania obu zlewni, która jest obiciem dzia#a) cz#owieka w
odleg#ej przesz#o%ci. W ostatnich 20 latach w obu zlewniach mia#y miejsce
g#&bokie zmiany wynikaj$ce przemian gospodarczo-spo#ecznych jakie
zasz#y w Polsce po 1989 roku. Wydaje si&, 'e w obu zlewniach zmiany
%rodowiska, zw#aszcza w jego rolniczym u'ytkowaniu, zadecyduj$ o dalszych
przekszta#ceniach w %rodowisku obu zlewni.
Zlewnia Pr#dnika
Charakterystyka ogólna
Zlewnia Pr$dnika le'y na pó#noc od Krakowa, w po#udniowej cz&%ci
Wy'yny Krakowsko-Cz&stochowskiej. Obejmuje swym zasi&giem krasow$
dolin& wy'#obion$ w utworach wapiennych wieku górnojurajskiego.
Jej górny odcinek z dwoma dop#ywami ma skalisty charakter g#&boko
wy'#obionego jaru z p#askimi dnami dolin i stromymi zboczami, otoczony
rozleg#$ powierzchni$ zrównania wieku paleoge)skiego, przykryt$ g#ównie
utworami lessowymi. Jest to lekko falisty teren z formami rze*by typu
roz#ogów stanowi$cymi *ród#owe fragmenty dolin bocznych, zwanych
w$wozami, odwadnianych okresowo lub epizodycznie. Dolny odcinek
zlewni Pr$dnika z trzema mniejszymi dop#ywami znajduje si& ju' w obr&bie
szerokiej doliny Wis#y na przedmie%ciach Krakowa i w obr&bie samego
miasta (ryc. 1). W budowie geologicznej tego fragmentu zlewni dominuj$
utwory ilaste wieku mioce)skiego.
Ca#a zlewnia le'y na wysoko%ci od 200 do 500 m n.p.m. W rozmieszczeniu
wysoko%ci zaznacza si& wyra*na regularno%( i czytelny podzia# na trzy strefy:
200-300, 300-400 i 400-500 m zajmuj$ce po mniej wi&cej jednej trzeciej
powierzchni zlewni (ryc. 2). Nachylenie stoków wyra*nie zaznacza si& tylko
w dolinach i wynosi najcz&%ciej 10-15 stopni, a tylko w niektórych miejscach
przekracza warto%( 20 (ryc. 3). W proÞlu pod#u'nym dzia#u wodnego zlewni
Pr$dnika widoczna jest wyra*na regularno%(; na d#ugo%ci od 20 do 60 km
dzia# wodny le'y na wysoko%ci od 400 do 50 m n.p.m. (ryc. 4).
Wody i ich wykorzystanie
Potok Pr$dnik jest lewym dop#ywem Wis#y, ma 33 km km d#ugo%ci.
Krasowe *ród#a tego potoku o niewielkiej wydajno%ci (kilka litrów na
342
sekund&) oraz trzech jego sta#ych dop#ywów znajduj$ si& w wapiennej cz&%ci
Wy'yny Krakowsko-Cz&stochowskiej. Niemal na ca#ej swej d#ugo%ci potoki
s$ zasilane równie' *ród#ami korytowymi i pozakorytowymi. G&sto%( sieci
rzecznej zlewni Pr$dnika wynosi oko#o 1 km/km2.
W zlewni Pr$dnika mo'na wyró'ni( trzy poziomy wodono%ne
o zró'nicowanym zasi&gu przestrzennym, wydajno%ci i znaczeniu
w zaopatrzeniu ludno%ci w wod&. S$ to: zbiornik wód w utworach
czwartorz&dowych, zbiornik wód w marglach kredowych i w wapieniach
jurajskich (Soja 1997). Najwi&kszy udzia# w hydrologii zlewni Pr$dnika ma
zbiornik wody w wapieniach jurajskich. Poziom ten zasila *ród#a potoków
i decyduje o wielko%ci przep#ywu potoków ca#ej zlewni. Jest to te' g#ówny
poziom wodono%ny dla uj&( wodoci$gów grupowych rozmieszczonych w
ró'nych cz&%ciach zlewni, na ogó# przy wi&kszych miejscowo%ciach. Woda
wyst&puje w nim w wapieniach skalistych i u#awiconych. Jej swobodne
zwierciad#o wyra*nie nawi$zuje do ukszta#towania terenu. Wapienie
jurajskie s$ ma#o porowate lecz silnie uszczelnione, maj$ kawerny i pró'nie
krasowe (Soja 1997).
Ma#a zasobno%( wód zbiornika w marglach wynika z niewielkiej
mi$'szo%ci osadów kredowych. Przed za#o'eniem wodoci$gów wiejskich
zbiornik ten zasila# lokalne studnie do poboru wody. Marginalne znaczenie w
skali ca#ej zlewni ma równie' zbiornik wód w utworach czwartorz&dowych,
odgrywaj$cy dawniej istotn$ rol& w zaopatrzeniu w wod& indywidualnych
gospodarstw, zw#aszcza w dnach dolin. Czwartorz&d tworz$ lessowate
i pylaste gliny, zwietrzelina wapienna przechodz$ce w rumosz na
wierzchowinach i #agodnie nachylonych stokach.
G#&boko%( do zwierciad#a wody jest wybitnie zmienna, zale'na od
ukszta#towania terenu i od stopnia przekszta#cenia naturalnego uk#adu
hydrogeologicznego wskutek odwadniania spowodowanego przez okoliczne
kopalnie cynku i o#owiu oraz pobór wód dla celów gospodarczych. Zbiornik
wód jurajskich zalega na g#&boko%ci od 3 do 40 m, a tylko lokalnie wi&cej
(Zawierucha 1978). O g#&boko%ci zalegania wód jurajskich %wiadczy#y
g#&boko dr$'one dawniej studnie (nawet do 80 m), obecnie ju' nieczynne
lub zniszczone.
Wody zlewni Pr$dnika zasilaj$ce *ród#a s$ podatne na antropogeniczne
wp#ywy, za% skutki oddzia#ywania cz#owieka maj$ swoje odbicie w odp#ywie
rzecznym. W obszarach krasowych, gdzie praktycznie wyst&puje tylko
jeden poziom wód zwi$zany skomplikowanym systemem szczelin i pró'ni
343
krasowych, naruszenie naturalnego uk#adu w nawet odleg#ych rejonach,
skutkuje nieoczekiwanymi zmianami w innych. Taka sytuacja wyst&puje
w zlewni Pr$dnika, czego wymownym przyk#adem s$ zaniki lub widoczne
spadki wydajno%ci *róde#.
Ryc. 1. Po#o'enie obszaru bada)
344
Ryc. 2. Mapa hipsometryczna zlewni Pr$dnika i Skawinki
Przep#ywy charakterystyczne, ich zmienno%( w rocznym cyklu
hydrologicznym nawi$zuj$ do stanów wody. Najni'sze warto%ci przep#ywu
s$ notowane w zimie. Sp#yw jednostkowy rz&du 2,8 l/sek/km2 wskazuje
na du'$ zasobno%( zlewni w wod& tak'e w czasie najg#&bszych ni'ówek.
345
,rednie wysokie przep#ywy wykazuj$ dwie g#ówne kulminacje – roztopow$
przypadaj$c$ na luty i marzec oraz letni$, w lipcu. ,redni miesi&czny
przep#yw dla Pr$dnika wynosi 0,43 m3/sek i jest to parametr o bardzo ma#ej
zmienno%ci. Wyrównanie przep#ywów %rednich Pr$dnika jest wyj$tkowo
du'e wyró'niaj$ce si& najprawdopodobniej najmniejsz$ zmienno%ci$ w
Polsce przep#ywów %rednich (Soja 1997).
Ryc. 3. Mapa nachyle) zlewni Pr$dnika i Skawinki
346
Rosn$ce zapotrzebowanie na wod& spowodowa#o ujmowanie
g#&bokimi studniami wierconymi wód poziomu jurajskiego, co znalaz#o
odbicie w zmniejszaj$cym si& wydatku uj&(. Najwa'niejszym czynnikiem
decyduj$cym o generalnym obni'aniu si& poziomu wód gruntowych jest
wp#yw górnictwa w rejonie Olkusza. Lej depresyjny zwi$zany z olkuskimi
kopalniami si&gn$# ju' %rodkowej cz&%ci du'ej wsi Su#oszowa.
U$ytkowanie ziemi
U'ytkowanie ziemi zlewni Pr$dnika wykazywa#o du'e zmiany
przejawiaj$ce si& do II wojny %wiatowej ubytkami lasu na rzecz gruntów
rolnych i osadnictwa. Z chwil$ utworzenia Ojcowskiego Parku Narodowego
w 1956 r. Nast&powa# stopniowy wzrost powierzchni le%nej, który
wi&ksz$ dynamik& osi$ga obecnie m.in. w zwi$zku z zaniechaniem upraw
rolnych i tworzeniem si& od#ogów podlegaj$cych naturalnej sukcesji le%nej.
Ryc. 4. ProÞle pod#u'ne dzia#ów wodnych zlewni Pr$dnika i Skawinki
W u'ytkowaniu ziemi zlewni Pr$dnika wyra*nie zaznaczaj$ si& trzy
g#ówne kategorie, mianowicie lasy, grunty rolne i tereny zabudowane
(tab. 1; ryc. 5). Niespe#na 75% powierzchni zlewni zajmuj$ grunty rolne,
w tym u'ytki zielone (#$ki i pastwiska) niewiele ponad 1%. Du'y udzia#
maj$ uprawy i dzia#ki przydomowe zajmuj$ce prawie 10% powierzchni
zlewni. W obr&bie ca#ej zlewni, z wyra*n$ dominacj$ w jej po#udniowej
cz&%ci, wyst&puje zabudowa wiejska po#$czona z area#em upraw i ogródków
przydomowych, sadów i dzia#ek, co #$cznie wynosi 7,6%. Pod upraw& roli
zaj&ta jest przewa'nie pó#nocna cz&%( zlewni, w rejonie wyst&powania
lepszych gleb wykszta#conych na lessach.
347
Lasy, z wyra*n$ przewag$ mieszanych, pokrywaj$ niewiele ponad
13% zlewni. Tworz$ one praktycznie jeden zwarty kompleks w %rodkowej
cz&%ci zlewni, przypadaj$cej na Ojcowski Park Narodowy. Tylko niewielkie
fragmenty zbiorowisk le%nych pokrywaj$ zbocza dolin bocznych. Na
zabudow&, tereny przemys#owe, handlowe i komunikacyjne przypada 11,5%
jej powierzchni, zaznaczaj$cej si& g#ównie w po#udniowej cz&%ci zlewni, ju'
na terenie Krakowa. W po#udniowej cz&%ci zlewni, zw#aszcza w s$siedztwie
Ojcowskiego Parku Narodowego wyst&puje równie' silna presja osadnictwa
po#$czona z próbami wyznaczania przez gminy nowych stref osiedle)czych
(Hibszer, Partyka, red. 2005).
Na obszarze zlewni Pr$dnika zaznacza si& wyra*nie ubóstwo
wód powierzchniowych. Poza g#ównym ciekiem i jego trzema sta#ymi
dop#ywami brak tu wi&kszych zbiorników wodnych. Wykorzystanie wód
przez istniej$ce tu niegdy% m#yny i inne zak#ady oparte na energii wodnej
stopniowo zanika. Praktycznie w obr&bie ca#ej zlewni pracuj$ tylko trzy
m#yny wodne wspomagane energi$ elektryczn$.
W obr&bie zlewni Pr$dnika istniej$ cenne obiekty kulturowe, z których
cz&%( ma za#o'enia gotyckie, zw#aszcza niektóre ko%cio#y i zamki. Do
najcenniejszych nale'y zamek w Pieskowej Skale jako przyk#ad dobrze
zachowanej rezydencji magnackiej przebudowanej w drugiej po#owie XVI w.
w stylu pó*nego renesansu. Oprócz tego na uwag& zas#uguj$ pozosta#o%ci
gotyckiego zamku w Ojcowie, odbudowywane obecnie renesansowy zamek
w Korzkwi, kilka zabytkowych ko%cio#ów pochodz$cych z ró'nych okresów,
%wiecka zabudowa drewniana, zw#aszcza uzdrowiskowa w Ojcowie.
Zlewnia Skawinki
Charakterystyka ogólna
Zlewnia Skawinki le'y na po#udniowy zachód od Krakowa w obr&bie
Pogórza Wielickiego i obejmuje swym zasi&giem obszar o rze*bie typu
pogórskiego o szerokich i wyrównanych garbach, wypuk#o-wkl&s#ych
stokach oraz p#askodennych i nieckowatych dolinach (Dru'kowski 1998). Jej
pó#nocny fragment, podobnie jak zlewnia Pr$dnika, le'y w obr&bie szerokiej
doliny Wis#y (ryc. 1). Zasadnicz$ rol& w budowie geologicznej zlewni
Skawinki odgrywaj$ warstwy ßiszowe (piaskowce i #upki) wieku kredowego
i paleoge)skiego, a w dolnym odcinku ilaste utwory mioce)skie.
Zlewnia Skawinki le'y na wysoko%ci od 200 do 700 m n.p.m. (tylko
lokalnie ponad 700 m). Niemal po#owa zlewni jest po#o'ona na wynosi od
200 do 300 m, jedna trzecia w granicach 300-400 m. Wy'sze wysoko%ci
348
– 500-700 m zajmuj$ oko#o 20% zlewni, przy czym najwy'ej (ok. 800 m
n.p.m.) s$ po#o'one tylko niewielkie skrawki po#udniowej cz&%ci zlewni
(ryc. 2). Nachylenie stoków w zlewni Skawinki jest bardzo zró'nicowane
i zaznacza si& najbardziej na pogórskich wzniesieniach mi&dzy dolinami
potoków. Najcz&%ciej wyst&puje przedzia# 10-20 stopni, a tylko na niewielkim
obszarze po#udniowej cz&%ci zlewni przekracza 20 stopni (ryc. 3). W proÞlu
pod#u'nym dzia#u wodnego zlewni Skawinki deniwelacje dochodz$ lokalnie
do 100 m (ryc. 4).
Wody i ich wykorzystanie
Rzeka Skawinka jest prawym dop#ywem Wis#y ma i ma 33 km d#ugo%ci.
+ród#owe cieki Skawinki – Cedron, zwany równie' Skawink$ Zachodni$ i
G#ogoczówka – Skawinka Wschodnia wyp#ywaj$ w Beskidzie Makowskim
i maj$ charakter górskich potoków. Na ca#ej swej d#ugo%ci potoki tworz$
liczne zakola. Do Skawinki uchodzi kilka mniejszych potoków.
Cedron przyjmuje wody potoków: W#osianka, Lutówka, Rzepnik,
natomiast dop#ywami G#ogoczówki (Skalinki Wschodniej) s$:
Krzyszkowianka, Harbutówka, Sieprawka. G&sto%( sieci odwadniaj$cej jest
rz&du 3-4 km/km2.
Zasoby wodne w zlewni Skalinki to g#ównie wody powierzchniowe,
podobnie jak w ca#ych polskich Karpatach. ,redni przep#yw wynosi ok. 3,7
m3/s, przep#ywy maksymalne przekraczaj$ 140 m3/s a minimalne nie si&gaj$
0,4 m3/s. Re'im hydrologiczny jest wybitnie niewyrównany, wezbrania
s$ gwa#towne i krótkotrwa#e. Zasilanie gruntowe w odp#ywie ze zlewni
Skalinki stanowi poni'ej 30% odp#ywu ca#kowitego. Ma#a retencyjno%(
zlewni powoduje, 'e po letnich wezbraniach stany wody szybko spadaj$
poni'ej %rednich rocznych. Wyst&powanie wód gruntowych ograniczone
jest do den dolin z aluwialnymi pokrywami i dolnych partii stoków ze
stosunkowo grubymi pokrywami utworów zwietrzelinowych. Pierwszy
poziom wód gruntowych o ma#ej zasobno%ci i %rednio s#abej jako%ci jest
*ród#em zaopatrzenia w wod& pojedynczych gospodarstw, woda jest
ujmowana studniami, które maj$ du'e wahania poziomu wody i w czasie susz
wysychaj$. Dla wi&kszych skupisk ludno%ci (Skawina, Su#kowice) wodoci$gi
lokalne czerpi$ wod& ze Skawinki lub jej dop#ywów. Brak jest zasobnych
zbiorników wód podziemnych w ca#ej zlewni. Gospodarka wodno-%ciekowa
jest nieuporz$dkowana. Rozproszone osadnictwo wchodz$ce na stoki i
wierzchowiny stwarza powa'ne techniczne problemy przy budowie sieci
wodoci$gowej i kanalizacyjnej. W ostatnich 5 latach prace nad kanalizacj$
349
Ryc. 5. U'ytkowanie ziemi w zlewniach Pr$dnika i Skawinki
1. Zabudowa miejska – Urban fabric; 2. Tereny przemys#owe, handlowe i komunikacyjne – Industrial,
comercial and transport units; 3. Kopalnie, wyrobiska, budowy – Mine, dump and construction sites; 4.
Miejskie tereny zielone i wypoczynkowe – ArtiÞcial, non-agricultural vegetated areas; 5. Grunty orne
– Arable land; 6. Sady i plantacje – Fruit trees and berry plantations; 7. -$ki i pastwiska – Pastures;
8. Z#o'one systemy upraw i dzia#ek – Complex cultivation patterns; 9. Tereny zaj&te g#ównie pod
rolnictwo – Land principally occupied by agriculture; 10. Lasy li%ciaste – Broad-leaved forest; 11. Lasy
iglaste – Coniferous forest; 12. Lasy mieszane – Mixed forest; 13. Zespo#y ro%linno%ci drzewiastej i
krzewiastej – Scrub and/or herbaceous vegetation associations; 14. obszary wodne/ water bodies.
350
zwartych osiedli w zlewni Skawinki s$ powszechne ale poprawa stanu
sanitarnego wód wymaga ogromnych nak#adów Þnansowych. Na zauwa'aln$
popraw& jako%ci wód cieków wp#ywaj$ funkcjonuj$ce oczyszczalnie ale
w dalszym ci$gu, zw#aszcza w okresach jesiennych ni'ówek, parametry
bakteriologiczne i Þzykochemiczne wód Skalinki w odcinku uj%ciowym nie
spe#niaj$ norm unijnej dyrektywy wodnej.
U$ytkowanie ziemi
U'ytkowanie ziemi w obr&bie zlewni Skawinki zaznacza si& du'a
ró'norodno%( w rozmieszczeniu poszczególnych kategorii u'ytków (ryc. 5).
Wyra*n$ przewag$ stanowi$ grunty rolne – 38%, w tym #$ki i pastwiska
zaledwie 2%. Na osadnictwo wiejskie z area#em upraw, ogródków
przydomowych i sadów przypada prawie 20% powierzchni zlewni.
Ta kategoria u'ytkowania wyst&puje g#ównie w szerokich dnach dolin
pogórskich praktycznie na obszarze ca#ej zlewni.
Lasy, w przewadze mieszane, pokrywaj$ jedn$ pi$t$ powierzchni zlewni
i wyst&puj$ w kilku nieregularnych kompleksach po#o'onych zwykle w
wy'szych partiach. Rozmieszczenie lasów wi$'e si& na ogó# z przydatno%ci$
terenu do uprawy rolnej. Ponadto degradacja zbiorowisk le%nych jest na
Pogórzu Karpackim zjawiskiem cz&stym wynikaj$cym z nieprawid#owej
gospodarki le%nej, w tym równie' nadmiern$ eksploatacj$ w czasie II wojny
%wiatowej (Dru'kowski 1998).
Na tereny przemys#owe i komunikacyjne przypada niespe#na 3%. Cieki
i zbiorniki wodne zajmuj$ minimalny area#. G#ówn$ o% hydrograÞczn$
zlewni tworzy potok Skawina z kilkoma dop#ywami.
W obr&bie zlewni Skawinki istnieje szereg obiektów zabytkowych, w%ród
których na czo#o wysuwa si& sakralny zespó# w Kalwarii Zebrzydowskiej z
XVI w., zespó# ma#omiasteczkowej zabudowy w Lanckoronie, drewniany
ko%ció# we wsi Wola Radziszowska i kilka zabytkowych pa#aców.
Podsumowanie
Zaprezentowane wy'ej obydwie zlewnie wykazuj$ ró'nice przyrodnicze
– odmienn$ budow& geologiczn$ i rze*b&. W przypadku zlewni Pr$dnika
mamy do czynienia z wapiennym pod#o'em i – na przewa'aj$cym obszarze
– z krasow$ rze*b$. Natomiast zlewni& Skawinki buduj$ utworzy ßiszowe,
na których ukszta#towa#a si& pogórska rze*ba. Klimat obydwu zlewni
jest w zasadzie podobny – zbli'one warunki termiczne i wilgotno%ciowe
wynikaj$ce z rze*by terenu i stopnia pokrycia.
351
W przypadku niektórych kategorii u'ytkowania ziemi analizowanych
obszarów s$ widoczne zarówno wyra*ne ró'nice jak i analogie. W obydwu
zlewniach najwi&kszy area# zajmuj$ grunty rolne, których powierzchnia jest
podobna i w obu przypadkach wynosi po oko#o 75% (w zlewni Pr$dnika
74,8%) i w zlewni Skawinki –75,6%). Natomiast ró'nice wyst&puj$ w
powierzchni i zasi&gu lasów (ryc. 5). Zlewni& Skawinki lasy pokrywaj$ w
ponad 20%, a Pr$dnika – zaledwie 13,3%. Ma to swoje uwarunkowania
historyczne i przyrodnicze. Na 'y*niejszych glebach zlewni Pr$dnika
szybciej rozwin&#o si& rolnictwo, co poci$ga#o za sob$ wycinanie lasów. Ich
wi&kszy area# jest zachowany w zlewni Skawinki, zw#aszcza na terenach
po#o'onych wy'ej.
Tereny przemys#owe i zabudowa miejska maj$ najwi&ksz$ powierzchnie
w obr&bie dorzecza Pr$dnika – 11,5%, za% w zlewni Skawinki – tylko
3%. W obydwu zlewniach obserwuje si& zaniechanie upraw polowych.
Od#ogowanie ziemi ma pod#o'e spo#eczno-ekonomiczne, wynika bowiem z
nieop#acalno%ci produkcji rolnej i #atwiejszej dost&pno%ci konkurencyjnych
miejsc pracy w przemy%le i us#ugach (Dru'kowski 1998). Mieszka)cy
obydwu zlewni oprócz ornego u'ytkowania gruntów (z których cz&%( le'y
od#ogiem) zajmuj$ si& utrzymywaniem dzia#ek przydomowych. W zlewni
Skawinki jest to prawie po#owa gruntów rolnych, a w zlewni Pr$dnika jedna
siódma, co wynika z 'y*niejszych gleb, zw#aszcza w pó#nocnej cz&%ci tej
zlewni gdzie tradycyjne rolnictwo (grunty orne) zajmuje ponad 60% zlewni
i tylko z nieznacznym ich od#ogowaniem.
W obydwu zlewniach jest odmienny area# zaj&ty pod zabudow&
miejsk$ i przemys#ow$. W zlewni Pr$dnika odsetek ten wynosi prawie 12%
a w zlewni Skawinki tylko 3,6. Wynika to z faktu, 'e dolna cz&%( zlewni
Pr$dnika znajduje si& ju' terenie zwartej zabudowy miasta Krakowa. Na
terenie zlewni Skawinki istnieje tylko jeden zespó# miejski – Skawiny.
Obydwie zlewnie wyró'niaj$ si& bardzo rozproszonym osadnictwem,
typowym dla zasiedlania Karpat i szerzej – po#udniowej Polski. Zabudowa
generalnie skupia si& wprawdzie w dolinach rzek i potoków, ale w miar&
zbli'ania si& do Krakowa nast&puje wyra*ne jej zag&szczenie. Wp#ywa na
to s$siedztwo du'ego miasta i krajobrazowe walory jego okolic atrakcyjne
dla osadnictwa podmiejskiego. Ma to swoje odzwierciedlenie w g&sto%ci
zaludnienia obydwu zlewni (ryc. 6).
352
Ryc. 6. G&sto%( zaludnienia zlewni Pr$dnika i Skawinki
,rodowisko przyrodnicze obydwu zlewni i stopie) jego przekszta#cenia
przez gospodarcz$ dzia#alno%( cz#owieka ma równie' wp#yw na zasoby i
stosunki wodne tych obszarów. Odcinki *ród#owe potoków obydwu zlewni
ró'ni$ si& pod wzgl&dem antropopresji i stopnia przekszta#cenia %rodowiska.
W przypadku zlewni Pr$dnika nast$pi#o uj&cie g#ównego i wydajnego
*ród#a dla celów pitnych du'ej miejscowo%ci. Obszar *ródliskowy zlewni
znajduje si& na terenie intensywnie wykorzystywanym rolniczo. Bezle%ny
353
obszar powoduje szybki dop#yw wód opadowych, sp#ukiwanie gleby i
doprowadzanie zanieczyszcze) rolnych do potoku. Potwierdzaj$ to opady
nawalne i zdarzaj$ce si& okresowo wezbrania wód potoku. Odcinki *ród#owe
Skawinki i jej kilku dop#ywów znajduj$ si& poza terenami zasiedlonymi,
g#ównie w obszarach le%nych i nie s$ poddane tak silnej antropopresji.
Zasadnicza ró'nica mi&dzy dwiema zlewniami w zakresie mo'liwo%ci
wykorzystania zasobów wodnych wynika z budowy geologicznej. W
zlewni Pr$dnika wyst&puj$ obÞte zasoby wód gruntowych, po#o'one na
ogó# kilkadziesi$t metrów pod powierzchni$ terenu, co nie jest dzisiaj ju'
problemem technicznym przy ich ujmowaniu. W tej zlewni nie s$ ujmowane
wody powierzchniowe do celów komunalnych. Skupione osadnictwo sprzyja
kompleksowym rozwi$zaniom gospodarki wodno-%ciekowej. W zlewni
Skawinki brak jest zasobnych zbiorników wód podziemnych i g#ównym
*ród#em zaopatrzenia staj$ si& wspó#cze%nie wody powierzchniowe o s#abej
jako%ci, nieodporne na zanieczyszczenia, o wybitnie zmiennej dost&pno%ci
w rocznym cyklu hydrologicznym. Równocze%nie zlewnia Skawinki
jest obszarem silnej presji budowlanej, a warunkiem ograniczaj$cym s$
problemy gospodarki wodno-%ciekowej.
Obydwa potoki zasilaj$ Wis#& i nie maj$ zbiorników retencyjnych
zaopatruj$cych ludno%( w wod&. Tendencje zmian jakie nast&puj$ w ostatnich
latach, wynikaj$ce z mniejszej aktywno%ci gospodarczej po#$czonej ze
wzrostem %wiadomo%ci u'ytkowników %rodowiska nasuwa korzystn$
perspektyw& ochrony zasobów wodnych na najbli'sze lata.
Literatura
Dru'kowski M., 1998, Wspó#czesna dynamika, funkcjonowanie i przemiany
krajobrazu Pogórza Karpackiego. (Studium geoekologiczne w zlewni
reprezentatywnej), Inst. Botaniki UJ, Kraków.
Hibszer A., Partyka J. (red.), 2005, Konßikty cz#owiek – przyroda na obszarach
prawnie chronionych, Sosnowiec – Ojców.
Pociask-Karteczka J. (red.), 2003, Zlewnia – w#a%ciwo%ci i procesy, Kraków.
Soja R. 1997. Operat hydrologiczny zlewni rzeki Pr$dnik w granicach Ojcowskiego
Parku Narodowego. Kraków. Maszynopis, biblioteka OPN.
Soja R. 2002, Hydrologiczne aspekty antropopresji w Karpatach, Prace GeograÞczne IGiPZ PAN 186, Warszawa.
Zawierucha L. 1978. Charakterystyka hydrograÞczna dorzecza Pr$dnika po potok
Korzkiewski. Praca magisterska, Kraków, Instytut GeograÞi UJ.
354
ENVIRONMENTAL CONDITIONS OF HUMAN IMPACT
IN THE RANGE OF SMALL RIVER VALLEYS NEAR
CRACOW
Rafa" Kroczak*, Józef Partyka**, Roman Soja*
* Institute of Geography Pedagogical University of Cracow
** Ojców National Park, Ojców
Key words: Pr$dnik, Skawinka, anthropopression, land use, Corine Land
Cover
After including Poland to European Union in 2004 the Water Framework
Directive was passed as a document valid in Union’s area deÞning the rules
of catchment management. Water management in areas localized near big
agglomerations require great care. The Cracow neighbourhood has heavy local
water conditions disorders. This is the cause of the human impact, which expresses
itself mainly by the pollution increase in streams and not regulated water and
sewage management system.
On the example of two catchments, the Vistula river side streams reaching
its` mouth in Cracow, environmental conditions of human impact where described.
The researches were led in the Pr$dnik catchment (which is supplied by the springs
localized in limestone areas of Kraków-Cz&stochowa Upland) and in the Skawinka
catchment (supplied Carpathian foothills area). Their area covers respectively 193
km2 (Pr$dnik catchment) and 354 km2 (Skawinka catchment) (tab.1).
Natural environment of both catchments and it’s transformation magnitude,
caused by human activity, has great inßuence on this areas water resources and
conditions. Regarding the human impact and environmental transformation grade,
source parts of both streams are different. The essential difference between this
two catchments` water resource exploitation possibilities results from geological
structures differences. The Pr$dnik watershed is opulent with ground waters,
which are generally situated several dozen meters under the surface. In this
catchment surface waters are not used for municipal needs. Concentrated urban
fabric favours complex water and sewage management system solutions. The
Skawinka catchment has no rich ground water reservoirs and today’s main water
sources are surface waters of low standard, which are not resistant to pollution
and which availability is highly unstable during the year water circulation.
Simultaneously Skawinka watershed is an area of high urban pressure and water
and sewage management system problems as a limit factor.
355