WIADOMOŚCI ENTOMOLOGICZNE

Transkrypt

POLSKIE
TOWARZYSTWO
POLISH
ENTOMOLOGICZNE
ENTOMOLOGICAL
SOCIETY
ISSN 0138-0737
WIADOMOŚCI
ENTOMOLOGICZNE
(ENTOMOLOGICAL NEWS)
XXIX, Suplement
OCHRONA OWADÓW W POLSCE
Entomofauna górska
– stan aktualny oraz perspektywy jej ochrony w Polsce
Pod redakcją
Janusza N OWACKIEGO, Marka BUNALSKIEGO i Lecha BUCHHOLZA
POZNAŃ
2010
Ogólnopolska Konferencja Naukowa
Entomofauna górska – stan aktualny oraz perspektywy
jej ochrony w Polsce
Huta Szklana, 16–19 września 2010 r.
Zorganizowana przez:
Polskie Towarzystwo Entomologiczne
Świętokrzyski Park Narodowy
Katedrę Ochrony Środowiska Przyrodniczego UP w Poznaniu
Katedrę Entomologii UP w Poznaniu
przy wsparciu finansowym:
Ministerstwa Nauki i Szkolnictwa Wyższego
Regionalnej Dyrekcji Lasów Państwowych w Poznaniu
Regionalnej Dyrekcji Lasów Państwowych w Radomiu
Komitet Programowy Konferencji:
Prof. dr hab. Janusz NOWACKI (Poznań) – przewodniczący
dr hab. Marek BUNALSKI (Poznań)
dr hab. Stanisław HURUK (Kielce)
dr inż. Lech BUCHHOLZ (Bodzentyn)
dr inż. Paweł SIENKIEWICZ (Poznań)
POLSKIE
TOWARZYSTWO
POLISH
ENTOMOLOGICZNE
ENTOMOLOGICAL
SOCIETY
WIADOMOŚCI
ENTOMOLOGICZNE
(ENTOMOLOGICAL NEWS)
XXIX, Suplement
OCHRONA OWADÓW W POLSCE
Entomofauna górska
– stan aktualny oraz perspektywy jej ochrony w Polsce
Pod redakcją
POZNAŃ
2010
Redakcja
Oleg ALEKSANROVIČ (Białoruś), Lech BUCHHOLZ – redaktor naczelny,
Jaroslaw BUSZKO, Janusz NOWACKI , Małgorzata OSSOWSKA – sekretarz,
Paweł SIENKIEWICZ – zastępca redaktora naczelnego
Projekt graficzny znaczka PTEnt. wykonał Tomasz MAJEWSKI
Copyright © by Polskie Towarzystwo Entomologiczne and PRODRUK
Poznań 2010
ISSN 0138-0737
ISBN 978-83-61607-63-2
Wydano z pomocą finansową Ministra Nauki i Szkolnictwa Wyższego
Adres redakcji
ul. Dąbrowskiego 159, 60-594 Poznań, tel. 061 848 79 02
Wydanie I. Nakład 250 egz. Ark. druk. 9,5.
Skład i druk: PRODRUK, ul. Błażeja 3, 61-611 Poznań, tel.: 61 822 90 46
WIADOMOŚCI ENTOMOLOGICZNE T. 29, Suplement
OGÓLNOPOLSKA KONFERENCJA NAUKOWA
„Entomofauna górska
– stan aktualny oraz perspektywy jej ochrony w Polsce”
Huta Szklana, 16–19 września 2010
Pod redakcją
Poznań 2010
Uczestnicy XLVIII Zjazdu Polskiego Towarzystwa Entomologicznego
i Konferencji Naukowej
„Entomofauna górska – stan aktualny oraz perspektywy jej ochrony w Polsce”
– Huta Szklana, 17 września 2010 roku (fot. P. BUCZYŃSKI)
TREŚĆ
Józef B ANASZAK – Przegląd badań nad Hymenoptera gór Polski ze szczególnym
uwzględnieniem owadów zapylających . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
7
Jarosław BUSZKO, Janusz NOWACKI – Fauna motyli (Lepidoptera) polskich gór na tle
pasm górskich Europy . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
27
Stanisław KNUTELSKI, Piotr TYKARSKI – Chrząszcze obszarów górskich Polski (Insecta: Coleoptera) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
39
Halina KUCHARCZYK, Kinga STANISŁAWEK – Wciornastki (Thysanoptera) obszarów
górskich Polski . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
53
Andrzej MAZUR – Chrząszcze kusakowate (Coleoptera: Staphylinidae) Karkonoszy
– stan poznania i perspektywy badań . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
65
Zofia MICHALSKA , Maria MYSSURA, Urszula WALCZAK – Owady minujące gór Polski . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
73
Kinga STANISŁAWEK, Halina KUCHARCZYK – Materiały do poznania wciornastków
(Insecta: Thysanoptera) Sudetów . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
83
Piotr TYKARSKI, Stanisław KNUTELSKI – Chrząszcze Tatr – obecny stan poznania
i perspektywy badań na przyszłość (Insecta: Coleoptera) . . . . . . . . . . . . . . . .
89
Wacław WOJCIECHOWSKI, Piotr WĘGIEREK, Jowita DROHOJOWSKA, Małgorzata KAEwa SIMON – Hemiptera–Sternorrhyncha – fauna górska . . . . . . . . . . .
103
LANDYK,
Komunikaty naukowe
Tomasz BLAIK – Projektowany rezerwat przyrody „Olszak” w Górach Opawskich –
ważna ostoja entomofauny (Lepidoptera, Neuroptera) . . . . . . . . . . . . . . . . .
111
Wit CHMIELEWSKI – Powiązania foretyczne roztoczy (Acarina) ze skorkami, Forficula
auricularia L. (Insecta: Dermaptera) spotykanymi w środowisku pasiecznym . . . . .
115
Wit CHMIELEWSKI – Ochrona trzmieli Bombus LATR. (Hymenoptera: Apoidea: Bombinae) jako temat w filatelistyce światowej . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
119
Emilia GRZĘDZICKA – Preferencje siedliskowe ważek na wybranym obszarze Gór
Świętokrzyskich i Płaskowyżu Suchedniowskiego oraz możliwości ich ochrony . . . .
123
Bartosz KOZAK – Zgrupowania kózkowatych (Coleoptera: Cerambycidae) leśnych
zbiorowisk roślinnych Gór Świętokrzyskich . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
129
Dawid MARCZAK – Stan poznania biedronek (Coleoptera: Coccinellidae) Kampinoskiego Parku Narodowego . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
135
Marek PRZEWOŹNY, Krzysztof LUBECKI, Marek BIDAS – Wstępne dane o chrząszczach wodnych (Coleoptera aquatica) z podrzędu Adephaga Gór Świętokrzyskich . .
141
Agnieszka SOSZYŃSKA-MAJ – Nowe dane o chionobiontach Polski z Beskidu Sądeckiego . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
147
CONTENTS
Józef BANASZAK – A review od studies on the Hymenoptera of Polish mountains,
wit particular reference to pollinating insects . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
7
Jarosław BUSZKO, Janusz NOWACKI – The Lepidoptera of the Polish mountains in relation to other mountain ranges of Europe . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
27
Stanisław KNUTELSKI, Piotr TYKARSKI – Beetles of mountain areas of Poland (Insecta: Coleoptera) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
39
Halina KUCHARCZYK, Kinga STANISŁAWEK – Thrips (Thysanoptera) of mountainous
areas in Poland . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
53
Andrzej MAZUR – Rove beetles (Coleoptera: Staphylinidae) of Karkonosze Mts.
– state of knowledge and perspective of study . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
65
Zofia MICHALSKA , Maria MYSSURA, Urszula WALCZAK – Mining insects of Polish
Mountains . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
73
Kinga STANISŁAWEK, Halina KUCHARCZYK – Contribution to the knowledge of the
Sudety Mountains thrips (Insecta: Thysanoptera) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
83
Piotr TYKARSKI, Stanisław K NUTELSKI – Beetles of the Tatra Mountains – cur
rent state of the knowledge and perspectives for the future research (Insecta: Coleoptera) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
89
Wacław WOJCIECHOWSKI, Piotr WĘGIEREK, Jowita DROHOJOWSKA, Małgorzata KAEwa SIMON – Hemiptera–Sternorrhyncha – mountains fauna . . . . . . . .
103
LANDYK,
Communications
Tomasz BLAIK – A planned nature reserve ”Olszak” in the Opawskie Mountains
– an important refuge of entomofauna (Lepidoptera, Neuroptera) . . . . . . . . . . .
111
Wit CHMIELEWSKI – Phoretic relations of mites (Acarina) with earwigs, Forficula auricularia L. (Insecta: Dermaptera) occurring in apicultural environment . . . . . . . .
115
Wit CHMIELEWSKI – Conservation of bumble bees Bombus LATR. (Hymenoptera:
Apoidea: Bombinae) as a topic in the world philately . . . . . . . . . . . . . . . . . .
119
Emilia GRZĘDZICKA – Habitat preferences of the dragonflies from chosen area of
Świętokrzyskie Mountains and Suchedniów Plateau with its’ conservation abilities . .
123
Bartosz KOZAK – The longhorn beetles (Coleoptera: Cerambycidae) communities in
a forest plant associations of Holy Cross Mountains . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
129
Dawid MARCZAK – Current state of knowledge regarding ladybirds (Coleoptera:
Coccinellidae) in Kampinos National Park . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
135
Marek PRZEWOŹNY, Krzysztof LUBECKI, Marek BIDAS – Preliminary data of water
beetles (Coleoptera aquatica) from suborder Adephaga from the Świętokrzyskie
Mountains . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
141
Agnieszka SOSZYŃSKA-MAJ – New records of chionobionts of Poland from the Beskid Sądecki Mountains . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
147
Wiad. entomol.
29 Supl.: 7-26
Poznań 2010
Przegląd badań nad Hymenoptera gór Polski ze szczególnym
uwzględnieniem owadów zapylających
A review od studies on the Hymenoptera of Polish mountains,
wit particular reference to pollinating insects
Józef BANASZAK
Uniwersytet Kazimierza Wielkiego, Instytut Biologii Środowiska, Al. Ossolińskich 12,
85-093 Bydgoszcz; e-mail: [email protected]
KEY WORDS: Insecta, Hymenoptera, Poland, Mountains species, diversity, zoography,
ecology
Historia badań
Spośród badaczy obszarów górskich należy wymienić już pierwszych faunistów, zarówno polskich jak i niemieckich, działających od połowy XIX stulecia. Pierwsze informacje dotyczące fauny południowo-wschodniej Polski
(w tym Karpat) zawdzięczamy Komisji Fizjograficznej. W roku 1864 założyciel tejże Komisji – prof. M. NOWICKI opublikował wykazy różnych bezkręgowców, m.in. błonkówek z Pienin i Beskidów (NOWICKI 1864, 1870). Kolejne dane o błonkówkach obszarów górskich znajdujemy w wykazach z Galicji
WIERZEJSKIEGO (1868, 1874) i NIEZABITOWSKIEGO (1897, 1899, 1901,
1910), ŚNIEŻKA (1894, 1899, 1910). Na wyróżnienie w tym miejscu zasługuje
praca E. NIEZABITOWSKIEGO z roku 1910 „Materiały do fauny Brakonidów
Polski. 1. Braconidae, zebrane w Galicyi”, najobszerniej, jak dotąd, traktująca o pasożytniczych błonkówkach, z opisami nowych dla wiedzy gatunków.
Z kolei już w pierwszej połowie XIX wieku na Śląsku działała grupa badaczy
niemieckich, związana z ośrodkiem wrocławskim – siedzibą wyższych uczelni
i towarzystw naukowych oraz organizatorem muzeum przyrodniczego profesorem Ludwigiem GRAVENHORSTEM. W jego sprawozdaniach publikowa-
8
J. BANASZAK
nych w „Uebersicht der Arbeiten und Veränderungen der schlesischen Gesellschaft für vaterländische Kultur” dowiadujemy się o wynikach pierwszych wycieczek faunistycznych z lat 30. i 40. XIX wieku odbywanych na obszarze Śląska i Sudetów, takich faunistów jak T. E. SCHUMMEL i S. SCHILING. Trzeba tu wspomnieć też o licznych drobnych doniesieniach R. D ITTRICHA z przełomu XIX i XX wieku, publikowanych w „Zeitschrift für Entomologie”, czy pracy J. R. SCHOLZA o żądłówka Śląska z roku 1912. Około
połowy XIX wieku działa znakomity znawca mrówek Juliusz ROGER, działający na Górnym Śląsku. W roku 1903 i 1911 Rudolf DITTRICH (1850–1922)
publikuje „Verzeichnis der bisher in Schlesien aufgefundenen Hymenopteran” z uzupełnieniem w roku 1909. Jest to jak dotychczas najobszerniejszy
spis błonkoskrzydłych z obszaru Śląska i Sudetów, pomijając późniejsze doniesienia, o charakterze już przyczynkowym. Nie można pominąć monografii PAXA „Die Tierwelt Schlesiens” z roku 1921. O kilku gatunkach pszczół
z rodziny Megachilidae pisał NOSKIEWICZ (1948).
Po pierwszej wojnie światowej badania faunistyczne są kontynuowane na
obszarze całej Polski, również w obu pasmach górskich oraz w Górach Świętokrzyskich. Pojawiają się też coraz obszerniejsze spisy dotyczące poszczególnych rodzin czy nadrodzin błonkówek, co wiąże się z coraz większą specjalizacją autorów. Większość prac dotyczy w zasadzie różnych części Karpat, żeby wymienić publikację NOSKIEWICZA, dotyczącą żądłówek Tatr polskich z roku 1920, najlepszego naszego znawcę tej całej grupy w historii badań błonkoskrzydłych; z innych autorów wymienić należy FUDAKOWSKIEGO
(1920).
Ze współczesnych badaczy największy wkład do poznania fauny obszarów
górskich wniosła prof. Mirosława DYLEWSKA (1927–2007), która opracowała liczne spisy pszczoły Tatr, Pienin, Babiej Góry i Gór Świętokrzyskich.
Trzmiele, zwłaszcza Bieszczadów badał KOSIOR. Badania nad żądłówkami
pogórza i gór kontynuują dziś prof. Waldemar CELARY i dr Bogdan WIŚNIOWSKI.
Ichneumonidae (głównie Pienin) badał prof. Tadeusz KAŹMIERCZAK, natomiast liczne prace na temat mrówek zawdzięczamy Witoldowi KOEHLEROWI (1951), prof. Bohdanowi PISARSKIEMU (1928–1992), prof. Wojciechowi CZECHOWSKIEMU i dr Wiesławie CZECHOWSKIEJ.
Stosunkowo dobrze rozpoznano błonkówki minujące (Tenthredinidae)
Sudetów i Karpat łącznie z Tatrami, dzięki badaniom prof. Marii BEIGER
(1921–2007). Wymienić należy zwłaszcza dwie prace: „Owady minujące Polski. Błonkówki (Hymenoptera)” (1982) oraz pomnikowe dzieło autorki –
„Owady minujące Polski. Klucz do oznaczania na podstawie min” (2004).
PRZEGLĄD BADAŃ NAD HYMENOPTERA GÓR POLSKI [...]
9
Najlepiej rozpoznano do tej pory błonkówki Pienin, głównie dzięki badaczom starszym, jak NOWICKI, NIEZABITOWSKI, WIERZEJSKI, jak i współczesnym: M. D YLEWSKA, W. C ELARY , J. SAWONIEWICZ , T. KAŹMIERCZAK,
W. CZECHOWSKI, W. CZECHOWSKA.
Charakterystyka fauny. Przegląd znajomości taksonów
Stopień rozpoznania poszczególnych owadów błonkoskrzydłych jest bardzo zróżnicowany, tj. od zupełnie wyrywkowych danych, co się tyczy zwłaszcza błonkówek pasożytniczych, do stosunkowo dobrze rozpoznanych, jak
pszczoły – Apiformes, w dodatku w różnych masywach górskich.
W tabeli (Tab. I) zestawiono liczbę gatunków spośród lepiej poznanych
grup Apocrita w wybranych parkach narodowych i w górskich krainach faunistycznych Polski. Niektóre grupy i obszary pozostają dotąd nieopracowane. Dane dotyczące obszaru Polski pochodzą z wykazów poszczególnych
grup błonkówek zamieszczonych w piątym tomie „Wykazu zwierząt Polski”
pod red. J. RAZOWSKIEGO (1997).
Poniżej omówiono główne taksony Hymenoptera, w tym pominięte w tabeli (Tab . I), nieuwzględniono zaś taksonów o których brak jest danych.
Rośliniarki – Symphyta
Znajomość Symphyta w Polsce opiera się na fragmentarycznych danych
z nielicznych regionów. W kraju ogółem znanych jest 636 gatunków zestawionych przez HUFLEJTA (1997a). Rośliniarki badane były w Galicji – w tym
w Karpatach przez najstarszych badaczy, jak NOWICKIEGO (1864, 1870),
WIERZEJSKIEGO (1868, 1874), NIEZABITOWSKIEGO (1897, 1899), później
przez OBARSKIEGO (1931, 1933) i HUFLEJTA (1976). Synonimikę starych
nazw wyjaśniają DYLEWSKA i CELARY (2000). Monograficznego opracowania doczekały się jedynie gatunki minujące z rodziny pilarzowatych – Tenthredinidae (BEIGER 1982).
Stylikowce – Apocrita
Gąsieniczniki – Ichneumonoidea
Reprezentowane są w Polsce przez dwie rodziny: Braconidae oraz Ichneumonidae. Dane w tabeli (Tab. I) odnoszą się wyłącznie do rodziny Ichneumonidae.
Braconidae Polski zestawił HUFLEJT (1997), wykazując 1036 gatunków.
Jest to stosunkowo wysoka liczba, odpowiadająca liczbom gatunków z innych krajów europejskich, gdzie owady te poznano lepiej. Pomimo jednak
tak znacznej liczby stopień poznania Braconidae w Polsce jest bardzo słaby.
Tab. I. Liczba gatunków lepiej poznanych grup Apocrita wykazanych z Polski w wybranych parkach narodowych lub w krainach faunistycznych
Polska
Zach.
Wsch.
Tatry
Babiogórski
Park Narodowy
Pieniny
Magurski
Park Narodowy
Bieszczadzki
Park Narodowy
Góry
Świętokrzyskie
Zach.
Wsch.
Ichneumonoidea
»3000
-
-
-
-
598
-
19
-
-
-
Cynipoidea
-
52
19
-
-
11
-
43
10
54
24
Chrysidoidea
70
15
-
8
8
22
-
25
10
-
-
BANASZAK 1975, 1980;
CELARY 1998;
WIŚNIOWSKI 2000.
Formicoidea
101
(96) 1
40
-
27
-
63
-
41
45
-
-
CZECHOWSKI i in. 2002;
RADCHENKO i in. 2004;
WIŚNIOWSKI 2000.
63
14
49
-
-
-
21
9
12
6
-
10
-
28
13
15
-
-
-
CELARY 1998; WIŚNIOWSKI 2000; WIŚNIOWSKI, WER STAK 2009.
Pompiloidea
81
26
13
12
4
23
21
10
20
30
29
DYLEWSKA, CELARY 2000;
WIŚNIOWSKI 2009; WIŚNIOWSKI, W ERSTAK 2000a.
Sphecoidea
237
69
50
39
31
48
-
39
104
90
37
CELARY 1998; DYLEWSKA,
CELARY 2000; WIŚNIOWSKI 2004; WIŚNIOWSKI 2009.
Apoidea
474
-
-
158
116
192
88 2
90
126
-
-
2
Beskidy
Autorzy
DYLEWSKA, C ELARY 2000;
KAŹMIERCZAK 1992, 2004.
KIERYCH 1979.
CELARY 1998; DYLEWSKA
1958, 1966, 1991; DYLEWSKA,
BĄK 2005; DYLEWSKA, CELARY 2000; KOSIOR i in. 2001.
96 występuje w wolnej przyrodzie, a pięć pozostałych to formy tropikalne lub subtropikalne, żyjące w ogrzewanych zimą pomieszczeniach.
bez Apidae (WIŚNIOWSKI 2000; WERSTAK 2009b).
J. BANASZAK
Vesoidea
Vespidae
Eumenidae
1
10
Takson
Sudety
11
Wiele gatunków znanych jest z pojedynczych stanowisk, a dane są bardzo
rozproszone w licznych artykułach omawiających pasożyty wyhodowane ze
szkodników rolniczych i leśnych. Do podstawowych opracowań należy praca
NIEZABITOWSKIEGO z roku 1910, zawierająca liczne dane o gatunkach występujących w górach (Tatry, Nowy Targ, Zakopane, Krynica, Rytro).
Wykaz Ichneumonidae Polski podał KAŹMIERCZAK (2004), wymieniając
3184 gatunki spośród 34 podrodzin, ale autor ten jest zdania, że fauna gąsienicznikowatych wynosi w rzeczywistości około 4000 gatunków. Opracowania
dotyczące Ichneumonidae gór zawdzięczamy badaniom SAWONIEWICZA
(1976), KAŹMIERCZAKA (1981, 1992a, 1992b, 1993) oraz KAŹMIERCZAKO WEJ i in. (1997). Tylko z Pienin znanych jest 598 gatunków. Liczba wykazanych w Pieninach gatunków stanowi około 20% fauny krajowej Ichneumonidae. Dane odnośnie innych parków i krain są bardziej rozproszone i mniej
rozpoznane.
KAŹMIERCZAK (1992) wykazał bogactwo fauny gąsienicznikowatych na polanach pienińskich korelujące z liczbą gatunków roślin naczyniowych (Tab. II).
Tab. II. Zależność pomiędzy liczbą gatunków Ichneumonidae i roślin naczyniowych na
trzech polanach pienińskich (KAŹMIERCZAK 1992)
Nazwa polany
Liczba gatunków na 100 m2
Ichneumonide
rośliny naczyniowe
Stolarzówka
130
68
Kurnikówka
120
47
Łąka pod Trzema Koronami
92
41
Bleskotki – Chalcidoidea
WIŚNIOWSKI (1997) zestawił z Polski listę 1045 gatunków należących do
17 rodzin. Ostateczna liczba gatunków tej grupy jest zapewne dużo większa,
co mogą przynieść dalsze, systematyczne badania. Zagadnienie jest trudne,
bowiem Chalcidoidea to parazytoidy lub hiperparazytoidy i drapieżcy Homoptera, Lepidoptera, Neuroptera, Thysanoptera, Diptera, Hymenoptera,
Coleoptera oraz pajęczaków. Niektóre (Torymidae) to gatunki fitofagiczne,
żerujące w nasionach drzew i krzewów iglastych oraz z rodziny Rosaceae.
Niektóre gatunki, np. z rodzajów Aphelinus i Encarsia (Aphelinidae), są wykorzystywane do biologicznego zwalczania szkodników (np. mszyc i mączlików). Gatunki z rodzaju Trichogramma są szeroko wykorzystywane w biologicznym zwalczaniu wielu szkodników upraw.
12
J. BANASZAK
Obszary górskie nie były miejscem systematycznych badań nad zróżnicowaniem gatunkowym tej grupy. Niektóre pojedyncze gatunki są znane np.
z Pienin dzięki publikacjom ŻAK-OGAZY (1958, 1961) o pasożytach czerwców.
Galasówki – Cynipoidea
K IERYCH (1979) wymienia z Polski 150 gatunków, należących do pięciu
rodzin: Ibaliidae, Charipidae, Figitidae, Eucoilidae i Cynipidae. Ostateczną
liczbę ocenia się jednak w Polsce na ponad 350 gatunków. Stosunkowo dobrze poznane są galasówki fitofagiczne, głównie w oparciu o kolekcjonowane wyrośla na roślinach. Na obszarach górskich są stosunkowo nieźle poznane, o czym uświadamia nas przede wszystkim katalog K IERYCHA (1979).
Specjalnie w Beskidzie Zachodnim, Bieszczadach i w Sudetach Zachodnich,
gdzie występuje około 30% fauny krajowej.
Złotolitki – Chrysidoidea
Rodzina złotolitkowatych obejmuje w Polsce około 70 gatunków (BANACELARY 1997), chociaż istnieje możliwość wykazania jeszcze kilkunastu gatunków. Na różnych obszarach górskich wykazano dotychczas od
kilku (Tatry, Babia Góra) do 22 (Pieniny) i 25 gatunków (Bieszczady)
(Tab. I), ale Chrysididae są w Polsce jeszcze niedostatecznie poznane, a dotychczasowe badania tej rodziny prowadzono najczęściej przy okazji poszukiwań innych żądłówek, zwłaszcza pszczół (BANASZAK 1975a).
SZAK 1980;
Mrówki – Formicoidea
Mrówki w Polsce, w tym na obszarach górskich, były zbierane i opracowywane przez wielu badaczy. Przede wszystkim doczekały się monograficznego
opracowania CZECHOWSKIEGO i in. (2002), który z kraju wymienia ogółem
98 gatunków. Badania mrówek na obszarach górskich prowadzili już najstarsi fauniści, jak NOWICKI (1864, 1870), WIERZEJSKI (1868, 1874), później
KULMATYCKI (1920), Ł OMNICKI (1931), KUNTZE (1934), URBAŃSKI (1939),
KOEHLER (1951), BEGDON (1954), P ISARSKI (1975), CZECHOWSKA i CZECHOWSKI (1999), RADCHENKO i in. (1999). Liczbę gatunków dla poszczególnych pasm górskich zawiera tabela (Tab. I). Z tabeli tej wynika, że najlepiej
poznane są mrówki Pienin, gdzie wykryto występowanie 63 gatunków, co
stanowi ponad 60% fauny krajowej. Z kolei najuboższą faunę mrówek mają
Tatry – 27 gatunków, czyli około 30%.
13
Osy – Vespoidea
Należą tu przedstawiciele dwóch rodzin – Eumenidae i Vaspidae – liczące
łącznie 63 gatunki w kraju (CELARY 1997). Te z pozoru pospolite i znane
owady, zwłaszcza społeczne, pod względem zróżnicowania gatunkowego są
rzadko badane, stąd nasze informacje o nich są wyrywkowe. Dotyczy to zarówno niżowej części kraju, jak i gór.
Pierwsze informacje o osach gór znajdujemy już w pracach pierwszych
faunistów, później NOSKIEWICZA (1920), chociaż nieliczne. Ponadto pisali
o nich CELARY (1998) oraz DYLEWSKA i WIŚNIOWSKI (1998), WIŚNIOWSKI
(2000). Najlepiej rozpoznano dotąd osy Bieszczadów, gdzie ogółem stwierdzono 28 gatunków (około 30% fauny krajowej) (WIŚNIOWSKI 2000).
Grzebacze – Sphecoidea
WIŚNIOWSKI (2004) wymienia z obszaru Polski 237 gatunków grzebaczy.
Autor ten podaje dla poszczególnych masywów górskich od 39 (Tatry) do
104 gatunków (Góry Świętokrzyskie) (Tab. I). Faunę Sphecidae gór badali
głównie: NOWICKI (1870), WIERZEJSKI (1868, 1874), WIŚNIOWSKI, WER STAK (2003), SCHOLZ (1909, 1913), WIŚNIOWSKI (2000, 2003).
Nasteczniki – Pompiloidea
Dotychczas z Polski wykazano 89 gatunków nasteczników (Wiśniowski
2009). Fauna ta jest poznana słabo, zarówno w nizinnych częściach kraju, jak
i na obszarach górskich, aczkolwiek wstępne rozpoznania zostały przeprowadzone w większości pasm górskich (Tab. I). Przede wszystkim jednak nasteczniki doczekały się monograficznego i krytycznego przeglądu B. W IŚNIOWSKIEGO (2009). Wcześniej nasteczniki w górach badali głównie: NO WICKI (1870), WIERZEJSKI (1868, 1874), DITRICH (1911), później C ELARY
(1998), WIŚNIOWSKI, WERSTAK (2009).
Pszczoły – Apoidea: Apiformes
Na tle innych błonkoskrzydłych, grupa stosunkowo najlepiej rozpoznana
na obszarach górskich, jak i w całym kraju. Pierwsze informacje znajdujemy
w publikacjach NOWICKIEGO (1870), WIERZEJSKIEGO (1868, 1874), DITTRI CHA (1903, 1909), SCHOLZA (1912), ŚNIEŻKA (1919, 1894), NOSKIEWICZA
(1920). Później regularne badania poszczególnych masywów górskich prowadziła głównie DYLEWSKA (1958, 1966, 1991, 1962), DYLEWSKA, N OSKIEWICZ (1963), DYLEWSKA, BĄK (2005), a także BANASZAK (1975b), K OSIOR
14
J. BANASZAK
(1975, 1990, 2002), CELARY i in. (2002), B ILIŃSKI i in. (1990, 1999, 2000),
WIŚNIOWSKI, W ERSTAK (2009), DYLEWSKA, C ELARY (2000). B ANASZAK
(2004) wymienia z kraju 474 gatunki Apiformes, natomiast fauna poszczególnych masywów górskich – lepiej czy gorzej rozpoznana – waha się w granicach od 97 (Babia Góra) po 171 (Pieniny) czyli 20,7–36,5% (Tab. III). Największe zróżnicowanie pszczół cechuje Pieniny. Jak wykazali DYLEWSKA
i CELARY (2000), największą różnorodnością charakteryzuje się rodzina Megachilidae. Poza tym cechą fauny Pienin jest znaczny udział (10,4%) gatunków kserotermofilnych: samedyterraneńskich, subpontyjskich i subpontomedyterraneńskich. Tylko dwa gatunki (1%) Anthidium montanum MORAWITZ i Hoplitis villosa (SCHENCK) reprezentują element górski, zaś 2,2% stanowi element północno-górski. Fauna Pienin charakteryzuje się brakiem gatunków wysokogórskich. Jedyna pszczoła wysokogórska znana z polskich
Karpat, Bombus pyrenaeus P ÉREZ, występuje w Tatrach i w reglu podtatrzańskim, w Gorcach oraz na Hali Krupowej, Babiej Górze, Pilsku, w Beskidzie Żywieckim i w Bieszczadach (DYLEWSKA, CELARY 2000; CELARY
i in. 2002).
Tab. III. Liczba gatunków Apiformes w wybranych parkach narodowych południowej Polski
(wg różnych autorów)
Świętokrzyski
Babiogórski
Tatrzański
Pieniński
Magurski
Parki narodowe
Polska
Colletidae
9
6
11
7
10
42
Andrenidae
38
23
39
39
26
98
Halictidae
23
17
33
31
20
105
Melittidae
2
-
3
3
5
11
Megachilidae
21
16
30
40
11
88
Anthophoridae
10
14
23
24
16
85
Apidae
23
21
27
27
20
40
Suma
126
97
166
171
108
469
%
26,9
20,7
35,4
36,5
23,0
100
Rodzina
15
Długą tradycję badań mają też Tatry, w których dotąd odkryto 158 gatunków (35,4% fauny krajowej). W przeciwieństwie do Pienin, w Tatrach szczególnie liczne są gatunki północno-górskie i górskie. Dane dotyczące liczby
gatunków uzupełniły ostatnio in plus DYLEWSKA i BĄK (2005), co ukazuje
tabela (Tab. IV).
Tab. IV. Elemanty zoogeograficzne w faunie pszczół parków narodowych południowej
Polski (DYLEWSKA, BĄK 2005)
Ojcowski PN
Babiogórski PN
Tatrzański PN
Kosmopolityczny
1
1
1
1
1
Holarktyczny
10
13
7
7
13
Palearktyczny
32
43
29
40
42
Zachodniopalearktyczny
36
53
31
34
59
Europejski
24
44
26
45
51
Europejsko-Kaukaski
8
11
5
6
-
Europejsko-Syberyjski
3
2
-
8
3
Alpejski
-
-
1
1
-
Górski
1
2
2
7
6
Borealno-Alpejski
-
-
1
1
1
Borealno-Górski
4
7
8
14
4
Submedyterraneński
1
4
-
5
3
Subsyberyjsko-medyterraneński
-
-
-
1
-
Subpontyjski
2
3
-
1
6
Subpontyjsko-medyterraneński
4
9
1
2
6
126
192
112
173
195
Element
zoogeograficzny
Suma
Pieniński PN
Świętokrzyski PN
Liczba gatunków w parkach narodowych
16
J. BANASZAK
Specyfika fauny górskiej
Zróżnicowanie
Trudno w artykule przeglądowym o wnikliwą i głębszą charakterystykę fauny górskiej omawianych owadów, tym bardziej, że jak wynika z poprzedniego
rozdziału, jest ona poznana niejednolicie, wyrywkowo, zarówno co do poszczególnych nadrodzin (i rodzin) jak i poszczególnych miejsc (zwłaszcza).
Warto na początku podkreślić, że góry, na co zwrócili uwagę już pierwsi
fauniści – są ogromnie niewdzięczne do badań owadów. WIERZEJSKI (1874)
w swoich wycieczkach entomologicznych do Tatr doznał „niemiłego rozczarowania....” przyzwyczajony do obfitych połowów owadów w czasie wycieczek podolskich. Również zdaniem NOSKIEWICZA (1920) – najlepszego naszego znawcy błonkoskrzydłych minionego czasu – ubóstwo fauny gór żądłówek jest zasadniczym jej rysem.
Zarówno krótki przegląd wybranych i lepiej poznanych grup jak też tabela 1 potwierdzają spostrzeżenia pierwszych faunistów, że fauna górska jest
raczej uboga w gatunki. Zróżnicowanie głównych grup lepiej poznanych obszarów stanowi mniej więcej około 30%. Co to oznacza warto dla porównania podać, że mineralną wyspę pośród łąk na niżu o powierzchni zaledwie
3 ha (sic!) zasiedla fauna Apiformes w liczbie około 100 gatunków, czyli
20% fauny Polski! (BANASZAK i in. 2004). Wyjątkiem są Pieniny, gdzie Apiformes stanowią 36,5%, Formicoidea – 60%. Z kolei w Górach Świętokrzyskich Sphecidoidea stanowią – 43,9%, zaś Formicoidea – 44,5%.
Interesująco przedstawia się porównanie procentowego udziału gatunków poszczególnych rodzin Apiformes w różnych parkach górskich na tle
udziału tychże rodzin w faunie ogólnokrajowej (Ryc. 1). Zwraca uwagę wybitny udział trzmieli i trzmielców, stanowiących w górskich parkach od 14,1
do 21,6% w stosunku do 8,5% ich udziału w faunie krajowej.
Elementy zoogeograficzne
Trudno jest się podjąć nawet próby charakterystyki zoogeograficznej
omawianej fauny, już to z uwagi na odmienne definiowanie elementów zoogeograficznych w obrębie poszczególnych nadrodzin przez różnych autorów
(np. w przypadku Apoidea, Pompiloidea, Formicoidea, Chrysidoidea) lub
przez brak takich analiz. Wyrywkowe analizy dotyczą niektórych obszarów
górskich. Dla przykładu, NOSKIEWICZ i in. (1961) wymieniają z Karkonoszy
gatunki znane u nas tylko z gór, jak: borealno-alpejskie: Bombus mastrucatus G ERSTAECKER , Megachile analis NYLANDER , Crabro lapponicus ZET TERSTEDT, Spilothyrateles fabrici (S CHRANK ) [= Amblyteles truncicola
THOMSON ), Ichneumon extensorius L. [= Ichneumon longeareolatus THOMSON ) czy górskie: Osmia villosa SCHENCK , Rhysaspis rugosus T ISCHBEIN ,
Ichneumon simulans TISCHBEIN [= Ichneumon variolosum HOLMGR.).
17
Ryc. 1. Procentowy udział poszczególnych rodzin pszczół w górskich parkach narodowych
18
J. BANASZAK
Wart uwagi jest artykuł NOSKIEWICZA (1950) dotyczący charakterystyki
faunistycznej Śląska, w którym ten znakomity nasz faunista i zoogeograf
omawia m.in. górską faunę Sudetów, do której zalicza elementy karpackie,
alpejskie i borealno-alpejskie. Zdaniem autora, fauna ta formowała się
w glacjale i prawdopodobnie już po przedostatnim zlodowaceniu (Varsovian I)
była w składzie zbliżonym do obecnej. Jak pisze też wymieniony badacz,
w odróżnieniu od Karpat, mogły jednak Sudety wymieniać gatunki z fauną
arktyczną również w ostatnim glacjale (Varsovian II), gdyż nie były wówczas
oddzielone od bezdrzewnych przedpól lądolodu szerokim pasem lasu, utrzymującym się przez cały czas trwania ostatniego zlodowacenia między górskim piętrem alpejskim Karpat, a polarną granicą lasu na niżu Europy
Wschodniej. W tym prawdopodobnie czasie Sudety zyskały gatunki borealno-alpejskie, brakujące Karpatom, jak np. spośród pszczół – Anthophora borealis MORAWITZ czy Osmia mitis NYLANDER.
Z obszarami podgórskimi i górskimi związane są również gatunki południowe, przeważnie środziemnomorsko-pontyjskie. Największą liczbę gatunków kserotermicznych zaobserwowano w Pieninach i na Sądecczyźnie,
mniej liczne dane pochodzą z Gorców, Tatr i Beskidu Śląskiego, a część gatunków kserotermicznych znana jest wyłącznie z Pienin (DYLEWSKA 1965).
Już K UNTZE (1934) uważał, że gatunki ciepłolubne dotarły do Pienin
podczas postglacjalnego optimum termicznego ze Spiszu przez Dolinę Popradu lub obniżenie Karpat w rejonie Magury Spiskiej. Pieniny, Kotlina Spiska i część Beskidu Niskiego należą do obszarów Karpat, które ROMER
(1949) nazywa obszarami zaciszy śródgórskich. Zacisza śródgórskie odpowiadają częściowo zasięgowi i przypuszczalnym kierunkom rozprzestrzeniania się elementów ciepłolubnych. Niewątpliwie jednak mają w przypadku
Pienin duże znaczenie miejscowe warunki mikroklimatyczne. W Karatach
gatunki kserotermiczne skupiają się raczej na mniejszych wysokościach. W
Pieninach tego typu flora i fauna skupia się w Dolinie Dunajca od poziomu
rzeki (ok. 450 m n.p.m.) do wysokości około 600 m n.p.m. Prawdopodobnie
dzięki stosunkowo małej wysokości nad poziomem morza Pieniny zawdzięczają swoje bogactwo gatunków kserotermicznych (DYLEWSKA 1967). Najbardziej interesujące dla Pienin spośród pszczół są gatunki o pochodzeniu
południowym lub południowo-wschodnim, znane tylko z nielicznych stanowisk w Europie Środkowej, jak: Andrena agillisima (SCOPOLI), A. taraxaci
GIRAUD, A. pancisquama N OSKIEWICZ i Nomada emarginata MORAWITZ
(DYLEWSKA, NOSKIEWICZ 1963).
Z kolei na Pogórzu Sudeckim, na starych ścianach od dawna nieczynnych
kamieniołomów, koło wsi Stolec stwierdzono bogatą faunę naskalną, złożoną głównie z gnieżdżących się w skałach żądłówek i ich pasożytów. Fauna ta
19
obfitowała w gatunki ciepłolubne o zasięgu śródziemnomorsko-pontyjskim,
z najbardziej typowym ich przedstawicielem obrostką murarką Chalicodoma
muraria (RETZIUS). Pszczoła miała tutaj swoje dwa jedyne w Polsce stanowiska. Ma ona też liczne pasożyty, m.in. pszczołę Stelis aterrima PANZER i złotolitkę Chrysis simplex DAHLBOM. W kamieniołomach stoleckich znaleziono
jeszcze sporo innych południowych żądłówek, gdzie indziej w Polsce nieznanych: Ammoplanus perrisi GIRAUD z rodziny grzebaczowatych, dwa gatunki
pszczół – Andrena lepida SCHENCK, Stelis franconica BLÜTHGEN oraz złotolitkę Chrysis analis SPINOLA . Z innych, występujących tutaj gatunków południowych, na uwagę zasługują też: kolejny przedstawiciel grzebaczowatych
Ammoplanus handlirschi G USSAK, pszczoły – Osmia emarginata L EPELETIER, Stelis franconica B LÜTHGEN, Megachile pilidens ALFKEN , Andrena agillisima SCOPOLI i złotolitka Chrisis leachi SCHENCK (MACKO , NOSKIEWICZ
1954, 1959).
Pewien całościowy obraz stosunków geograficznych fauny górskiej daje tabela (Tab. IV), ukazująca udział elementów zoogeograficznych pszczół w pięciu parkach narodowych południowej Polski. Najbardziej interesuje nas w tym
przeglądzie udział gatunków górskich: alpejskich, północno-alpejskich, północno-górskich. Największa ich grupa występuje w Tatrach – łącznie 23 gatunki, ale i na Babiej Górze – 12 gatunków i w Pieninach – 11 gatunków.
Ekologia obszarów górskich
Specyfiką fauny górskiej jest jej zróżnicowanie pionowe. Badania nad żądłówkami prowadzone w Tatrach i na Babie Górze (N OSKIEWICZ 1920; DYLEWSKA 1991) udowodniły ścisły związek tych owadów z klimatem i piętrami
florystycznymi. NOSKIEWICZ (1920) wyróżniał cztery obszary faunistyczne:
1. Obszar podreglowy i najniższa cześć regla dolnego, mniej więcej do wysokości 1000 m. Wybitną cechą tego obszaru – zdaniem autora jest stosunkowo znaczne bogactwo gatunków, z przewagą form pospolicie występujących w środkowej Europie i silną domieszkę gatunków krain górskich
i północnych. Z ostatniej grupy są to Bombus mesomelas GERSTAECKER ,
B. wurfleini RADOSZKOWSKI, B. pyrenaeus P ÉREZ , Panugrus banksianus
(KIRBY), Andrena lapponica ZETTERSTEDT, A. subopaca NYLANDER, Megachile nigriventris SCHENCK, Hoplitis villosa (SCHENCK), Osmia inermis
(ZETTERSTEDT), Halictus cupromicans P ÉREZ, Hyleaus borealis NYLAN DER , Anothyreus lapponicus ZETTERSTEDT , Pompilius tromsoenis SPANG BERG .
W obrębie tej strefy żyje 97% ogółu znalezionych w Tatrach gatunków.
Poniżej górnej jej granicy kończy się jednak większość zasięgów, a rodzaje
Bombus i Psithyrus nie odgrywają tu jeszcze tak wybitnej roli jak na obsza-
20
J. BANASZAK
rach wyżej położonych. Nad dolną partią regla dolnego przebiega wyraźna
g r a n i c a f a u n i s t y c z n a na ziemiach Polski dla fauny żądłówek, która
stając się kresem tak znacznej liczby gatunków jest jedną z najwybitniejszych linii faunistycznych, jaką można przeprowadzić na ziemiach polskich.
Przebiega ona na wysokości pomiędzy 1000 a 1100 m n.p.m.
2. Obszar obejmujący wyższe części dolnego regla i regiel górny (1050–
1500m). Na pierwszy plan wybijają się rodzaje Bombus i Psithyrus. Kończą
tu zasięgi wszystkie pozostałe z wyjątkiem wymienionych i Vespa.
Z gatunków pospolitych NOSKIEWICZ (1920) tutaj obserwował: Evylaeus
albipes (FABRICIUS ), Coelocrabro carbonarius DAHLBOM, Gorytes campestris L EPELETIER, Pompilius nigerrimus SCOPOLI var. concinnus DAHLBOM
[=Anoplias concinnus (DAHLBOM)], Chrysis ruddii S HUCKARD, Bombus
jonellus (K IRBY).
3. Obszar dolny kosodrzewiny (1500–1880m) zamieszkały jest przez nieliczne trzmiele i osy: Bombus hortorum (L.), B. mesomelas GERSTAECKER ,
B. pyrenaeus PÉREZ, B. terrestris (L.), B. wurfleini RADOSZKOWSKI, Psithyrus quadricolor Lepeletier, Vespa norvegica (FABRICUS).
4. Obszar górny kosodrzewiny i roślin alpejskich (1800–2100m). Spotykany
tu dość licznie jeszcze tylko Bombus pyrenaeus PÉREZ i rzadziej B. terrestris (L.). Wyżej zalatuje jedynie Bombus pyrenaeus P ÉREZ.
Strefowanie w rozmieszczeniu pszczół na przykładzie Tatr i Babiej Góry
prezentuje rycina (Ryc. 2).
Rozsiedlenie wysokościowe os społecznych badali D YLEWSKA i W IŚNIOWSKI (1998) udowadniając, że wskaźnik liczebności tych owadów (liczba
złowionych owadów do liczby stanowisk) zmniejsza się ze wzrostem wysokości n.p.m. Tylko dla Dolichovespula norvegica (FABRICIUS) wskaźnik ten rośnie wraz z wysokością i jest najwyższy w piętrze kosodrzewiny. Różne gatunki występują tylko do określonej wysokości: Vespa crabro L. znajdowano
tylko do 3000 m n.p.m., a Dolichovespula media (RETZIUS ) do około 900 m.
Wymienieni autorzy wyróżnili granice faunistyczne dla osowatych w Karpatach:
1. na pogórzu – Vespa crabro L i Polistes biglumis bimaculatus (GEOFFROY);
2. w reglu dolnym – Dolichovespula media (RETZIUS ), Vespa germanica (FABRICIUS), V. austriaca (P ANZER) i prawdopodobnie Polistes biglumis
(GEOFFROY in FURCROY);
3. w reglu górnym – Dolichovespula adulterina (BUYSSON ), D. omissa (BISCHOFF), Vespula vulgaris (L.);
4. w piętrze kosodrzewiny – Dolichovespula saxonica (FABRICIUS), Vespula
rufa (L.) oraz prawdopodobnie Dolichovespula norvegica (FABRICIUS )
i D. sylvestris (SCOPOLI), które zbierano na kwiatach w piętrze hal;
5. hale – Dolichovespula norvegica (FABRICIUS ) i D. sylvestris (SCOPOLI).
21
Ryc. 2. Malejąca liczba gatunków pszczół wraz ze wzrostem wysokości w Tatrach i na Babiej
Górze
Nie bez znaczenia jest również kierunek wystawy stoków górskich. Charakterystyka ekologiczna Apiformes Pienin (D YLEWSKA , NOSKIEWICZ
1963) wykazała ubóstwo zboczy północnych, na których spotykano często
tylko trzmiele i pszczołę miodną. Zbocza południowe Pienin, głównie piargi
i skały oraz łąki i murawy są najbogatsze ilościowo i jakościowo w faunę pszczół. Piargi zboczy południowych gromadzą często na małych powierzchniach gatunki nizinne, tajgowe, kserotermiczne, górskie i borealno-górskie.
Podobne wyniki w przypadku trzmielowatych uzyskali również KOSIOR i in.
(1999). Dodatkowo badacze ci udowodnili wyraźną korelację liczby osobników trzmielowatych od liczby gatunków roślin kwiatowych przez nie oblatywanych.
22
J. BANASZAK
PIŚMIENNICTWO
BANASZAK J. 1975a: Materiały do znajomości złotolitek (Hymenoptera, Chrysidae) południowej Polski. Pol. Pismo ent., 45: 23-32.
BANASZAK J. 1975b: Materiały do znajomości fauny trzmieli (Bombus LATR.) i trzmielców
(Psithyrus LEP.) Bieszczadów. Przegl. zool., 19 (2): 209-210.
BANASZAK J. 1979: Fauna złotolitek (Hymenoptera: Chrysididae) Polski w świetle dotychczasowych badań, Przegl. zool., 20 (4): 440-443.
BANASZAK J. 1980: Błonkówki – Hymenoptera, Złotolitki – Chrysididae. Kat. Fauny Pol.,
Warszawa, XXVI, 3: 1-51.
BANASZAK J. 2004. Apidea [W:] BOGDANOWICZ W., CHUDZICKA E., PILIPIUK I., SKIBIŃSKA E. (eds.): Fauna of Poland – Characteristic and checklist of species. Muzeum i Instytut Zoologii PAN, Warszawa: 346-350.
BANASZAK J., RATYŃSKA H., BANASZAK W. A. 2004: Proponowany rezerwat „Folusz” pod
Szubinem jako ostoja termofilnej szaty roślinnej i fauny żądłówek (Hymenoptera: Aculeata: Apoidea, Scolioidea). Bad. fizjogr. Pol. zach., C, 50: 101-132.
BEGDON J. 1954: Rozmieszczenie i makrotypy gatunków z rodziny Formicidae na terenach
nizinnych. Ann. Univ. Mariae Curie-Skłodowskiej, C, 8: 435-506.
B EIGER M. 1982: Owady minujące Polski. Błonkówki (Hymenoptera). Uniwersytet im.
A. Mickiewicza, Poznań. 98 ss.
BEIGER M. 2004: Owady minujące Polski. Klucz do oznaczania na podstawie min. Bogucki
Wyd. Nauk., Poznań. 894 ss.
CELARY W. 1997a: Chrysididae. [W:] RAZOWSKI J. (red.): Wykaz zwierząt Polski. Tom V.
Wyd. Inst. Syst. i Ewolucji Zwierząt PAN, Kraków: 43-44.
CELARY W. 1997b: Vespoidea. [W:] RAZOWSKI J. (red.): Wykaz zwierząt Polski. Tom V.
CELARY W. 1997c: Sphecoidea. [W:] RAZOWSKI J. (red.): Wykaz zwierząt Polski. Tom V.
CELARY W. 1998: Hymanoptera: Aculeata (excluding Formicoidea) of Babia Góra Mt. and
adjacent area. Acta biol. cracov. 41(2): 207-225.
CELARY W., FIJAŁ J., KOSIOR A. 2002: Bombus pyrenaeus Pčrez, 1879 (Hymenoptera, Apoidea, Apidae) in Poland. Acta zool. cracov., 45 (3): 207-211.
CZECHOWSKI W., C ZECHOWSKA W. 1999: New data on the occurrence of ants of the subfamily Ponerinae (Hymenoptera, Formicidae) in Poland. Frag. faun., 42: 7-10
CZECHOWSKI W., RADCHENKO A., CZECHOWSKA W. 2002: The ants (Hymenoptera, Formicidae) of Poland. MIZ PAS, Warszav. 200 ss.
DITTRICH R. 1903: Verzeichnis der bisher in Schlesien aufgefunden Hymenopteren. I. Apidae. Zeitschr. Entom. N.F, 28: 19-54.
DITTRICH R. 1909: Hymenopterologische Bemerkungen. Jahrosh. Scliles. Ver. Insektenk.,
Heft., 2: 38-46.
23
DITTRICH R. 1911: Verzeichnis der bisher in Schlesien aufgefunden Hymenopteren. III.
Rapacia. Jahr. Ver. Schles. Ins. Breslau, 4: 15-34.
DYLEWSKA M. 1962: The Apoidea of the Pieniny Natinal Park. Part. I. Megachilidae and
Apidae (partim). Acta zool. cracov., 7 (14): 423-481.
DYLEWSKA M. 1965: Fauna kserotermiczna Pienin. Przegl. zool., 9 (2): 160-168.
DYLEWSKA M. 1966: The Apoidea of the Babia Góra Mountain. Acta zool. cracov., 11 (5):
111-175.
DYLEWSKA M. 1967: Pszczołowate w Tatrach i na Babiej Górze. Wszechświat, 10: 242-243.
DYLEWSKA M. 1991: Apoidea of the Tatra Mountains and the adjacent area. Part. I.Colletidae, Andrenidae, Halictidae, Melittidae, Megachilidae, and Anthophoridae. Acta zool.
cracov., 34 (1): 189-265.
DYLEWSKA M., BĄK J. 2005: Apiformes (Hymenoptera, Apoidea) of the Łysogóry Mountains and adjacent area. Acta zool cracov., 48 B (1-2): 145-179.
DYLEWSKA M., CELARY W. 2000: Błonkówki (Hymenoptera). [W:] RAZOWSKI J. (red.):
Flora i Fauna Pienin. Monografie Pienińskie, 1. Pieniński Park Narodowy, Krościenko
nad Dunajcem: 195-208.
DYLEWSKA M., NOSKIEWICZ J. 1963: Apoidea of the Pieniny National Park. Part. II Colletidae, Halictidae, Melittidae, Apidae (Nomada SCOP.). Acta zool. cracov., 8 (13): 477-532.
DYLEWSKA M., WIŚNIOWSKI B. 1998: Osy społeczne (Hymenoptera: Aculeata: Vespinae)
południowo-wschodniej Polski. Część II. Rozsiedlenie wysokościowe. Prądnik, Prace
Muz. Szafera, 11-12: 271-278.
FUDAKOWSKI J. 1920: Materiały do fauny Złotek (Chrysididae) ziem polskich. Część I. Złotki Pienin. Spraw. Kom. Fizjogr., 53/54: 28-29.
HUFLEJT T. 1976: Materiały do znajomości rośliniarek (Hymenoptera, Symphyta) Pienin.
Fragm. faun., 21: 95-114.
HUFLEJT T. 1997a. Symphyta – Rośliniarki (Hymenoptera – Błonkówki). [W:] RAZOWSKI J.
(red.): Wykaz zwierząt Polski. Tom V. Wyd. Inst. Syst. i Ewolucji Zwierząt PAN, Kraków:
7-42.
HUFLEJT T. 1997b. Ichneumonoidea. [W:] RAZOWSKI J. (red.): Wykaz zwierząt Polski. Tom
V. Wyd. Inst. Syst. i Ewolucji Zwierząt PAN, Kraków: 75-117.
KAŹMIERCZAK T 1981: Polskie zgłębce Rhyssini (Hymenoptera, Ichneumonidae) Monogr.
Fauny pol., 12: 1-111.
K AŹMIERCZAK T. 1992: Gąsienicznikowate (Hymenoptera, Ichneumonidae) wybranych
zbiorowisk łąkowych Pienińskiego Parku Narodowego. Pieniny – Przyroda i Człowiek, 2:
71-84.
KAŹMIERCZAK T. 1993: Ichneumonidae (Hymenoptera) of the selected regions of southern
Poland. Acta zool. cracov., 36 (1): 77-120.
KAŹMIERCZAK T. 2004: Checklist of Ichneumonidae (Hymenoptera) of Poland. Electronic
Journal of Polish Agicultural Universities, Forstery, 7 (2): 1-63.
24
J. BANASZAK
K AŹMIERCZKOWA R., KAŹMIERCZAK T., KOSIOR A. 1997: Kwiecistość łąk Pienińskiego
Parku Narodowego i jej związek z fauną trzmielowatych (Bombini) i gąsienicznikowatych (Ichneumonidae). Ochr. Przyr., 54: 27-58.
K IERYCH E. 1979: Galasówkowate (Cynipoidea). Kat. Fauny Pol., Warszawa, XXVI, 2:
1-103.
KOEHLER W. 1951: Fauna mrówek Pienińskiego Parku Narodowego. PWRiL, Warszawa.
55 ss.
K OSIOR A. 1975: Trzmiele (Bombus LATR .) i trzmielce (Psithyrus LEP .) Bieszczadzkiego
Parku Narodowego oraz terenów użytkowych gospodarczo (Bereska, Myczków, Terka)
w Bieszczadach. Przegl. zool., 19 (3): 322-324.
KOSIOR A. 2002: Trzmielowate Bombini, Apidae, motyle dzienne Rhopalocera i krasniki
Zyganidae Bieszczadzkiego Parku Narodowego. Roczniki Bieszczadzkie, 10: 401-410.
KOSIOR A., KRÓL W., P ŁONKA P. 2001a : Trzmielowate (Bombini, Apoidea) Magurskiego
Parku Narodowego i jego otuliny. Parki nar. Rez. Przyr., 20 (1): 39-54.
KOSIOR A., K RÓL W., PŁONKA P. 2001b: Changes in Bumble-bees and cukoo-bees (X) in
the Pieniny National Park and its buffer zone (southern Poland). Nature Conserv., 58:
95-107.
KOSIOR A., PŁONKA P., WITKOWSKI Z. 1999: Zgrupowania trzmielowatych (Bombini, Apidae) w wybranych zbiorowiskach roślinnych Pienin. Ochr. Przyr., 56: 91-107.
KULMATYCKI W. 1920: Mrówki niektórych okolic Małopolski. Spraw. Kom. Fizjogr., 53/54:
157-172.
KUNTZE R. 1934a: Problemy zoogeograficzne Pienin. Kosmos, Ser. B, 59 (4): 217-242.
KUNTZE R. 1934b. Zapiski entomologiczne z wycieczek w Pieninach. Pol. Pismo ent., 13
(1-4): 190-193.
ŁOMNICKI J. 1931: Przegląd mrówek(Formicidae) Tatr polskich. Pol. Pismo ent., 10: 97-101.
MACKO S., NOSKIEWICZ J. 1954: Stanowisko rozchodnika białego (Sedum album L.) na Górze Wapiennej koło Stolca pod Ząbkowicami. Próba charakterystyki florystycznej i faunistycznej. Ochr. Przyr., 22: 1967-194.
MACKO S., NOSKIEWICZ J. 1959: Żywa przyroda. [W:] POPIOŁEK K. i in. (red.): Góry Śląskie. Instytut Zachodni, Poznań: 49-80.
NIEZABITOWSKI E. L. 1897: Przyczynek do fauny rośliniarek (Phytophaga) Galicyi. Spraw.
Kom. Fizyogr., 32: 63-74.
NIEZABITOWSKI E. L. 1899: Materyały do fauny rośliniarek (Phytophaga) Galicyi. Spraw.
Kom. Fizyogr., 34: 3-18.
NIEZABITOWSKI E. L. 1900: Materiały do fauny Złotek (Chrysididae) Galicyi. Spraw. Kom.
Fizyogr., 35: 35-40.
NIEZABITOWSKI E. L. 1910: Materiały do fauny Brakonidów Polski. 1. Braconidae, zebrane
w Galicyi. Spraw. Kom. Fizyogr., 44: 47-105.
NOSKIEWICZ J. 1920: Przyczynek do znajomości fauny żądłówek Tatr Polskich. Kosmos,
Lwów, 45: 145-162.
25
NOSKIEWICZ J. 1948: Uwagi o kilku gatunkach Miesierek Śląska i krajów sąsiednich. Pol.
Pismo ent., 18 (1): 31-59.
NOSKIEWICZ J. 1950: Charakterystyka faunistyczna Śląska. [W:] Gospodarstwo Rolne na
Ziemiach Północnych i Zachodnich. Warszawa: 1-17.
NOSKIEWICZ J., SEMBRAT K., SZARSKI K. 1961: Osobliwości faunistyczne Karkonoskiego
Parku Narodowego. Ochr. Przyr., 27: 27-41.
NOWICKI M. 1864: Przyczynek do owadniczej fauny Galicyi. Kraków: 1-58.
NOWICKI M. 1870: Zapiski faunistyczne. Wiadomości z Pienin. Spraw. Kom. Fizjograf., 4:
20-23.
OBARSKI J. 1931: Materjały do fauny rośliniarek (Tenthredinoidea, Hymenoptera) Polski,
II. Fragm. faun. Mus. zool. pol., 1 (13): 361-370.
OBARSKI J. 1933: Rośliniarki i Trzpienniki (Chalastogastra) polskich lasów. Pol. Pismo ent.,
12 (1-4): 145-172.
PAX F. 1921: Geschichte der Faunistischen Erforschung Schlesiens. [W:] Die Tierwelt Schlesiens. Jena: 1-26.
PISARSKI B. 1975: Mrówki. Formicoidea. Kat. Fauny Pol., Warszawa, XXVI, 23, 1: 1-85.
RADCHENKO A, CZECHOWSKI W, CZECHOWSKA W. 1999: The tribe Formicoxenini (Hymenoptera, Formicidae) in Poland – a taxonomic review and keys for identiffication. Ann.
zool., 49: 129-150.
RADCHENKO A, CZECHOWSKA W, C ZECHOWSKI W. 2004: Błonkówki – Hymenoptera,
Mrówki – Formicidae. Klucze oznacz. Owad. Pol., Toruń, XXIV, 63: 1-138.
RAZOWSKI J. (red.) 1997: Wykaz zwierząt Polski. Tom V, Część XXXII/24, Hymenoptera –
posłowie. Wyd. Inst. Syst. i Ewolucji Zwierząt PAN, Kraków. 260 ss.
ROMER E. 1949: Regiony klimatyczne Polski. Prace Wrocławsk. Tow. Nauk., B, 16: 1-28.
SAWONIEWICZ J. 1976: Przyczynek do poznania gąsieniczników (Hymenoptera, Ichneumonidae) Pienin. Fragm. faun., 21 (9): 201-219.
SCHOLZ E. J. R. 1911 (1912): Hymenoptera aculeata. Seltenere Schlesische Vorkommnisse.
Jahr. Ver. Schles. Insektenk. Breslau, 5: 15-17.
ŚNIEŻEK J. 1894: O krajowych gatunkach trzmieli. Spraw. Kom. Fizjogr., 29: 1-22.
ŚNIEŻEK J. 1899: O krajowych gatunkach trzmielców (Psithyrus), Spraw. Kom. Fizjogr., 34:
86-95.
ŚNIEŻEK J. 1910: Błonkówki pszczołowate (Apidae), zebrane w Galicyi. Spraw. Kom. Fizyogr., 44: 31-35.
URBAŃSKI J. 1939: Mięczaki Pienin ze szczególnym uwzględnieniem terenu polskiej części
Parku Narodowego. Prace Kom. Mat-Przyr. Pozn. Tow. Przyjaciół Nauk, B, 9: 1-240.
WERSTAK K., WIŚNIOWSKI B. 2010: Materiały do poznania społecznych osowatych (Hymenoptera: Aculeata: Vespinae) Gorczańskiego Parku Narodowego. Wiad. entomol., 29
(1): 33-39.
WIERZEJSKI A. 1868: Przyczynek do fauny owadów błonkoskrzydłych (Hymenoptera).
Spraw. Kom. Fizyogr., 2: 108-120.
26
J. BANASZAK
WIERZEJSKI A. 1874: Dodatek do fauny błonkówek (Hymenoptera). Spraw. Kom. Fizyogr., 8: 253-273.
WIŚNIOWSKI B. 1997: Chalcidoidea. [W:] RAZOWSKI J. (red.): Wykaz zwierząt Polski. Tom
V. Wyd. Inst. Syst. i Ewolucji Zwierząt PAN, Kraków: 132-158.
WIŚNIOWSKI B. 2000: Błonkówki (Hymenoptera) polskich Bieszczadów ze szczególnym
uwzględnieniem Parku Narodowego. Monografie Bieszczadzkie, 8: 145-187.
WIŚNIOWSKI B. 2003: Two digger wasps of the genus Pemphredon LATREILLE , 1796 (Hymenoptera: Sphecidae) new to Poland, with an annotated checlist of the Polish species. Pol.
Pismo ent., 72 (2): 185-195.
WIŚNIOWSKI B. 2004: Annotated checklist of the Polish digger wasps (Hymenoptera: Sphecidae). Pol. Pismo ent., 73: 33-63.
WIŚNIOWSKI B. 2009: Spider-hunting wasps (Hymenoptera: Pompilidae) of Poland. Diversity, identificaton, distrbution. Ojców National Park, Ojców. 432 ss.
WIŚNIOWSKI B., WERSTAK K. 2003: Materiały do poznania grzebaczowatych (Hymenoptera: Sphecidae) Pienińskiego Parku Narodowego. Wiad. entomol., 22 (2) 73-80.
WIŚNIOWSKI B., WERSTAK K. 2009: Materiały do poznania nastecznikowatych i osowatych
(Hymenoptera: Aculeata: Pompilidae, Vespidae) Magurskiego Parku Narodowego.
Roczniki Bieszczadzkie, 17: 339-355.
WIŚNIOWSKI B., WERSTAK K. 2009: Wstępne wyniki badań nad pszczołowatymi Hymenoptera: Aculeata: Anthophila (z wyłaczeniem Apidae) w Magurskim Parku Narodowym.
Roczniki Bieszczadzkie, 17: 319-338.
ŻAK B. 1969: Trzmiele (Bombus LATR.) i trzmielce (Psithyrus LEP .) Pogórza Wielickiego oraz przyległych partii Beskidu Średniego. Zesz. Nauk. UJ, Prace zool., 187 (15):
113-129.
ŻAK-OGAZA B. 1958: Materiały do znajomości bleskotek (Hymenoptera, Chalcidoidea) pasożytujących u czerwców (Homoptera, Coccoidea). Pol. Pismo ent. 28 (9): 141-150.
ŻAK-OGAZA B. 1961: Studien über Zehrwespen (Hymenoptera: Chalcidoidea) die auf in
der fauna Polens beakannten schildläusen (Homoptera: Coccoidea) schmarotzen. Pol.
Pismo ent., 31 (26): 349-410.
Wiad. entomol.
29 Supl.: 27-38
Poznań 2010
Fauna motyli (Lepidoptera) polskich gór na tle pasm górskich
Europy
The Lepidoptera of the Polish mountains in relation to other mountain
ranges of Europe
Jarosław BUSZKO 1, Janusz NOWACKI 2
1
Zakład Ekologii Zwierząt, Uniwersytet Mikołaja Kopernika, ul. Gagarina 9, 87-100 Toruń;
e-mail: [email protected]
2
Katedra Ochrony Środowiska Przyrodniczego, Uniwersytet Przyrodniczy w Poznaniu,
ul. Dąbrowskiego 159, 60-594 Poznań; e-mail: [email protected]
ABSTRACT: The present-day Lepidoptera fauna of the Polish mountains is closely related
to post-glacial history of this part of Europe. Current occurrence of moths in the mountains
to a large extent reflects the botanical zones of the area. This results from many migration
waves from various directions. Based on a comparison with other European mountain
ranges it may be assumed that most alpine species came to the Polish mountains during the
Pleistocene from refugia in the Alps or other mountains of southern Europe. Much later, at
the beginning of the Holocene, upper-subalpine species from Siberian refugia appeared and
the species related to deciduous forests came only in the Atlantic period from various areas
of southern Europe.
KEY WORDS: Lepidoptera, faunistics, origin of fauna, Polish mountains.
Wstęp
Góry charakteryzują się specyficzną fauną motyli, która jest odmienna od
fauny występującej na nizinach i wyżynach. Ponadto zasadą jest, że im wyższe góry, tym bardziej specyficzna fauna w nich występuje. Wynika to ze
znacznego wyniesienia nad poziom morza i bogatej rzeźby terenu tych obszarów, co wpływa na silne zróżnicowanie warunków środowiska. Duże wy-
28
J. BUSZKO, J. NOWACKI
niesienie nad poziom morza przy znacznych wysokościach względnych powodują, że w górach występuje znaczne zróżnicowanie klimatyczne w profilu
pionowym, a także duże bogactwo klimatów lokalnych występujących w dolinach, na zboczach, przełęczach czy grzbietach górskich (HESS 1968, 1996).
Przejawia się to w znacznym zróżnicowaniu temperatur oraz bardzo ważnego czynnika klimatycznego jakim są opady, które wyraźnie rosną w miarę
wzrostu wysokości, a największe występują na północnych stokach. Geomorfologiczna budowa, związany z nią chemizm skał oraz wspomniane wcześniej
czynniki klimatu wysokogórskiego wywołują znaczne różnice mikroklimatyczne co prowadzi do rozmaitych warunków siedliskowych. Wpływa to na
charakter występującej tam szaty roślinnej. W górach Europy spotykamy
charakterystyczny piętrowy układ roślinności. Wytworzenie się tych pięter
jest wynikiem rozwoju szaty roślinnej w okresie polodowcowym. Był to proces trwający ponad 10000 lat i charakteryzował się znacznymi zmianami polegającymi na przemieszczaniu się zasięgów całych formacji roślinnych, oraz
składu gatunkowego tworzących je roślin. Obecna postać zbiorowisk roślinnych i ich rozmieszczenie wysokościowe ukształtowało się u schyłku okresu
subborealnego ok. 3600–3000 lat temu (PIĘKOŚ-MIRKOWA, MIREK 1996;
OBIDOWICZ 1996). Wspomniane fakty jednoznacznie wpływają na różnorodność biologiczną motyli występujących w górach. Stąd fauna gór od dawna cieszyła się zainteresowaniem entomologów.
Historia badań i stan poznania motyli polskich gór
Badania lepidopterologiczne w górach mają długą historię sięgającą początków XIX wieku. Literatura dotycząca motyli polskich gór jest bardzo
zróżnicowana. Niewielka część prac obejmujące całość fauny motyli (BŁESZYŃSKI i in. 1965). Podobnie jak w stosunku do innych regionów Polski
większość opracowań dotyczy Macrolepidoptera lub poszczególnych rodzin
motyli. Jest niewiele prac, które analizowałaby motyle pod kątem ekologicznych uwarunkowań determinujących ich rozsiedlenie, zwłaszcza w aspekcie
profili wysokościowych i preferencji środowiskowych (BUSZKO i in. 2000).
Słabe jest także poznanie bionomii gatunków górskich. Najwcześniejsze
dane faunistyczne dotyczące motyli polskich gór pochodzą z pierwszej połowy XIX wieku. Dotyczą one Sudetów (ASSMANN 1847), nieco później rozpoczęto badania w Tatrach (NOWICKI 1868) i Pieninach (NOWICKI 1870). Pozostałe pasma górskie rozpoczęto badać w późniejszym okresie, i tak przykładowo: Beskid Sądecki (SCHILLE 1895), Bieszczady Zachodnie (SCHEFFNER 1925), Góry Świętokrzyskie (KARPOWICZ 1925), a Beskid Śląski (RAEBEL 1931). Pomimo stosunkowo dużej liczby prac dotyczących fauny motyli
polskich gór, jedynie nieliczne obejmują całość fauny, przeważnie przedmio-
FAUNA MOTYLI POLSKICH GÓR NA TLE PASM GÓRSKICH EUROPY
29
tem opracowania były tylko motyle większe lub wybrane rodziny, a często jedynie pojedyncze gatunki. Górami, które posiadają najlepiej poznaną faunę
motyli w Polsce są Pieniny i Tatry. Z Pienin wykazano dotychczas przeszło
1600 gatunków (BŁESZYŃSKI i in. 1965; NOWACKI, WĄSALA 2008), a z Tatr
liczba stwierdzonych gatunków wynosi 871 (B USZKO i in. 2000). Z pozostałych obszarów górskich opracowane są bądź tylko motyle większe, bądź wybrane rodziny. Informacje o motylach większych Bieszczadów zostały podsumowane w opracowaniach BIELEWICZA (1973, 1984). Bardzo liczne dane
o motylach Sudetów znajdują się w wielu publikacjach z okresu przełomu
XIX i XX wieku, m.in. WOCKEGO (1872, 1874) i W OLFFA (1935) oraz
z okresu późniejszego prace BORKOWSKIEGO (1966, 1969) czy NOWACKIEGO (1998) oraz wiele prac o charakterze przyczynkowym o pojedynczych gatunkach. Motyle Gór Świętokrzyskich badane były przez ŚLIWIŃSKIEGO i innych (1991) i MICHALSKĄ (1988). W Beskidzie Śląskim badane były motyle
z grupy Microlepidoptera (TOLL 1950). Z innych pasm górskich opublikowano jedynie fragmentaryczne dane.
Charakterystyka fauny motyli polskich gór w profilu wysokościowym
Występowanie motyli w górach w dużym stopniu zależy od gradientu wysokości i zmieniających się wraz z nim warunków klimatycznych. Czynniki te
wpływają na wykształcenie różniących się strukturalnie i florystycznie pięter
roślinnych. Skład gatunkowy roślin w znacznym stopniu zależny jest także od
warunków geologicznych podłoża. Zazwyczaj bogatsze gatunkowo zbiorowiska roślinne tworzą się na podłożu wapiennym. Istotna jest także topografia
terenu i warunki higryczne. Wszystkie te czynniki mają znaczący wpływ na
kształtowanie się i skład gatunkowy występujących w górach motyli. Mając
świadomość silnych związków troficznych motyli z określonymi gatunkami
roślin oraz faktu powszechnej w górach mozaikowatości i zróżnicowania warunków mikrośrodowiskowych, nie jest zaskoczeniem występowanie w górach wielu gatunków o charakterze stenotopowym. Stąd wiele gatunków
górskich oprócz pionowej strefowości, ma bardzo ograniczony zasięg występowania. Piętra roślinne są najlepiej wykształcone w Tatrach, na Babiej Górze i w Karkonoszach. W typowej postaci są to: piętro regla dolnego (do
1250 m n.p.m.), piętro regla górnego (1250–1550 m), piętro kosówki (1550–
1800 m), piętro halne (1800–2250 m) i piętro turniowe (powyżej 2250 m).
W Tatrach zajmują one przytoczone przedziały wysokości, natomiast w Karkonoszach są one obniżone. W innych górach ze względu na niższą wysokość
piętra roślinne kończą się na reglu górnym lub nawet dolnym, często też są
obniżone wskutek gospodarczego oddziaływania człowieka. Do piętrowych
stref roślinności dostosowały się występujące tam gatunki motyli. Niektóre
30
gatunki są ściśle związane z danym piętrem z uwagi na czynniki klimatyczne
i pokarmowe, natomiast inne mogą występować w różnych piętrach wykazując znacznie większy zakres tolerancji środowiskowej.
Wy s t ę p o w a n i e m o t y l i w p i ę t r a c h r o ś l i n n y c h :
– Piętro halne; większość gatunków związanych z tym piętrem występuje
wyłącznie w Tatrach, nieliczne gatunki znane są również z Karkonoszy i
Babiej Góry. Na obszarze Tatr gatunków takich zarejestrowano 34. Do
najbardziej charakterystycznych należą: Eudonia vallesialis (DUP.), Glacies
noricana (WAGNER), Glacies coracina (ESP.) , które występują tylko w najwyższych partiach Tatr, nie ma ich na poziomie piętra kosodrzewiny, ani
też w innych górach. Pozostałe gatunki spotykane są czasami w niższych
piętrach, w miejscach, gdzie występują środowiska muraw naskalnych. Są
to: Stigmella dryadella (HOFM.), Lampronia splendidella (HEIN.), Coleophora nubivagella ZELL., Argyroploce noricana (H.-S.), Epinotia mercuriana (FRÖL.), Catoptria furcatellus (ZETT.), Boloria pales (DEN. et SCHIFF.),
Erebia pandrose (BKH.), Glacies canaliculata (HOCHW.), Entephria nobiliaria (H.-S.), E. flavicinctata (HBN.), Colostygia austriacaria (H.-S.), Chionodes viduella (FABR.), Sattleria dzieduszyckii (NOW.), Stictea mygindana
(DEN. et SCHIFF.), Catoptria maculalis (ZETT.), Adela albicinctella MANN,
Melasina ciliaris (OCHS.), Kessleria alpicella (STT.), K. zimmermanni NOW.,
K. saxifragae (STT.), Elachistae irenae BUSZ., Scythris fallacella (SCHLAG.),
S. oelandicella M.-R., Phaulernis fulviguttella (ZELL.), Orenaia alpestralis
(FABR.), Erebia epiphron (KNOCH), E. gorge (HBN.), Erebia pharte (HBN.),
Eupithecia undata (FRR.), Standfussiana lucernea (L.).
– Piętro kosodrzewiny; środowisko to jest stosunkowo ubogie pod względem florystycznym i charakterystyczne są dla niego gatunki motyli związane troficznie z kosówką. Do takich należy zwójka Coccyx mughiana
(ZELL.). O wiele bogatsza fauna motyli występuje w środowiskach tworzących mozaikę płatów kosówki i środowisk murawowych. Często spotykane
są tam gatunki związane z piętrem halnym, wśród których do charakterystycznych należą: C. viduella, S. dzieduszyckii, S. mygindana, C. maculalis i
E. pharte.
– Piętro regla górnego; zasadniczo piętro to obejmuje strefę lasów iglastych z dominującym borem świerkowym i roślinnością zielną typową dla
lasów. W piętrze tym występuje około 100 gatunków, z których typowymi
są: Scardia tessulatella (LIEN. et ZELL.), Argyresthia amiantella (ZELL.),
Agonopterix doronicella (WCK.), Cosmiotes exactella (H.-S.), Elachista quadripunctella (HBN.), Chionodes electella (ZELL.), Cydia strobilella (L.),
Udea decrepitalis (H.-S.), Cosmotriche lobulina (DEN. et SCHIFF.), Lasiommata petropolitana (FABR.), Hylaea fasciaria (L.), Elophos vittaria
31
(THNBG.), Colostygia turbata (H BN.), Spargania luctuata (D EN . et
SCHIFF.), Perizoma taeniata (STEPH.), P. obsoletata (H.-S.), Apamea rubrirena (TREIT.), Papestra biren (GOEZE), Xestia speciosa (HBN.), X. rhaetica
(STGR.), X. alpicola (ZETT.). Rhyacia lucipeta (DEN. et SCHIFF.), Epipsilia
latens (HBN.), E. grisescens (FABR.). W piętrze regla górnego obecne są
także środowiska nieleśne o charakterze muraw naskalnych. W takich środowiskach często spotykane są gatunki występujące również w piętrze halnym jak i bardziej ciepłolubne gatunki nie spotykane w wyższych piętrach.
– Piętro regla dolnego; zamieszkiwane jest przez gatunki związane z podgórskimi i górskimi lasami liściastymi i mieszanymi; większość z nich spotykana jest także na nizinach. Grupa ta reprezentowana jest przez ponad
1000 gatunków. W piętrze tym zaznaczają się największe różnice pomiędzy
poszczególnymi pasmami górskimi, wynikające z ich położenia w różnych
częściach kraju. Jako przykłady charakterystycznych gatunków dolnoreglowych można wymienić: Adela congruella F.V.R., Lampronia rupella (DEN.
et SCHIFF.), Agonopterix astrantiae (HEIN.), Stephensia abbreviatella (STT.),
Aethes cnicana (WESTW .), Epinotia fraternana (HAW.), Capperia fusca
(HOFM.), Erebia sudetica STGR., Erebia aethiops (ESP.), E. pronoe (ESP.),
Colostygia collariaria (H.-S.), Perizoma affinitata (STEPH.), Aplocera praeformata (HBN.), Syngrapha ain (HOCHEN.), Calierges ramosa (ESP.), Cucullia campanulae FR., Dasypolia templi (THNBG.), Hydraecia petasitis DOUBLEDAY, Euxoa birivia (DEN. et SCHIFF.), E. decora (DEN. et SCHIFF.).
W piętrze tym występuje również liczna grupa gatunków związanych z środowiskami otwartymi, w tym z typowymi dla niższych położeń górskich
kserotermicznymi środowiskami naskalnymi.
Niżej położone przełęcze górskie stanowią dogodne szlaki migracyjne zarówno dla motyli wędrownych, jak i odbywających loty dyspersyjne z prądami powietrza. Niejednokrotnie obserwowano migracje gatunków motyli,
które nie są związane ze środowiskami górskimi, np. Acherontia atropos (L.),
Hyles livornica (ESP.), Helicoverpa armigera (HBN.), Vanessa atalanta (L.),
V. cardui (L.), Hyphantria cunea (DRURY) czy Totrix viridana L..
Analiza porównawcza fauny motyli polskich gór na tle innych gór Europy
Niewątpliwie współczesny obraz fauny Lepidoptera polskich gór kształtował się na przestrzeni długiego okresu czasu i jest wynikiem wielu fal migracji z różnych kierunków, kolejnych ekspansji zasięgów i kurczenia się zasięgów wcześniej ukształtowanych. W świetle dostępnych informacji nie jest
możliwe jednoznaczne stwierdzenie, czy w polskich górach zachowały się gatunki z poprzednich interglacjałów.
32
Porównanie składu gatunkowego motyli polskich gór z innymi górami
środkowej Europy oraz obszarami północnej Eurazji wykonano w oparciu
o dane literaturowe zawarte w wielu pracach: HUEMER (1998), HUEMER i
TARMANN (1993), KARSHOLT i RAZOWSKI (1996), KONONENKO (1990), KONONENKO i inni (1989), KOSTROWICKI (1965), KROGERUS (1972), KULFAN
i KULFAN (1991), MIKKOLA i inni (1991), RAKOSY (1995, 1998), REZBANYAI-RESSER (1983), SKOU (1991) oraz VARIS i inni (1987).
Aby wyjaśnić współczesne zasięgi motyli w polskich górach należy odwołać się do zmian klimatycznych w holocenie i polodowcowej historii szaty roślinnej Europy. Jednakże wnioskowanie z konieczności opierać się może tylko o dowody pośrednie, a wnioski będą miały charakter hipotez. Motyle jako
fitofagi są ściśle związane z rozmaitymi gatunkami roślin będącymi źródłem
pokarmu gąsienic, natomiast osobniki dorosłe jako formy mobilne mogą być
spotykane w różnych środowiskach. Zatem warunkiem koniecznym występowania poszczególnych gatunków motyli jest obecność odpowiednich gatunków roślin wchodzących w skład właściwych im zbiorowisk roślinnych,
tworzących formacje roślinne wyższego rzędu – leśne i nieleśne. Znajduje to
odbicie w rozmieszczeniu motyli w poszczególnych piętrach roślinnych.
Niewątpliwie najstarsze elementy górskiej fauny Lepidoptera reprezentowane są przez relikty glacjalne. Gatunki te mogą być dwojakiego pochodzenia. Mogą to być właściwe gatunki górskie ograniczone występowaniem
do gór środkowej i południowej Europy, które w okresie ostatniego zlodowacenia mogły występować także lokalnie na niżu w sąsiedztwie gór. W miarę kurczenia się powierzchni lądolodu i lodowców górskich, gatunki te ponownie zasiedlały stopniowo coraz wyższe położenia, ustępując jednocześnie
z terenów nizinnych. Obecnie zasięgi takich gatunków mają postać niewielkich areałów w poszczególnych górach Europy. Do grupy tej należą przedstawiciele rodzaju Erebia DALM., z których w Europie znanych jest 51 gatunków, w Alpach występują 32 (DE PRINS, IVERSEN 1996), w Polsce 11, z których w Tatrach występuje 10, w Sudetach występuje 6, w Bieszczadach 4, a w
Górach Świetokrzyskich jedynie 2 gatunki. Na niżu historycznie spotykane
były 3 gatunki, z których obecnie występuje tylko jeden. Dla porównania
w Fennoskandii występuje zaledwie 5 gatunków, z których 3 są pochodzenia
arktycznego i nie występują w górach środkowej Europy. Inne rodziny posiadają mniej bogaty zestaw gatunków ilustrujących tę zależność np. rodzaj
Kessleria NOW. (Yponomeutidae) reprezentowany jest w Europie przez 24
gatunki (AGASSIS, FRIESE 1996), z których tylko jeden – K. fasciapennella
(STT.) – jest pochodzenia arktycznego i występuje także we wschodniej Polsce (BARANIAK i in. 1999). W polskich górach żyją 3 gatunki – K. alpicella,
K. zimmermanni i K. saxifragae (Tatry 3 gatunki, Babia Góra – 1, Pieniny – 1).
33
Z nich K. zimmermanni znany jest tylko z Polski i Słowacji (B ARANIAK
1988). Z rodziny Geometridae podobny charakter ma rodzaj Glacies MILL.,
reprezentowany w Europie przez 11 gatunków, z których wszystkie występują w Alpach (MÜLLER 1996), a tylko jeden w północnej Europie. W Polsce
występują 4 gatunki: G. alpinata (SCOP.), G. canaliculata, G. noricana oraz
G. coracina. Wszystkie z nich występują w Tatrach, a tylko jeden w Karkonoszach – G. alpinata. Inne przykłady gatunków wysokogórskich obecnych
w górach Europy i Polski, które nie występują w Fennoskandii to: A. albicinctella, L. splendidella, S. dzieduszyckii, Clepsis rogana (GUEN.), Aterpia
andereggana GUEN., Charissa glaucinaria (HBN.), Elophos dilucidaria (DEN.
et SCHIFF.), Elophos operaria (HBN.), Psodos quadrifaria (SULZ.), C. austriacaria, R. lucipeta, E. latens, Apamea platinea (TREIT.).
Drugą grupę stanowią gatunki arktyczne o szerokich zasięgach circumpolarnych, które rozprzestrzeniły się w Europie w ciągu plejstocenu z obszarów północnych, korzystając z ekspansji środowisk tundrowych w okresie
glacjałów. Obecne zasięgi takich gatunków w górach Europy mają charakter
reliktowy i charakteryzują się dużą dyzjunkcją. Dlatego można je określić
jako arktyczno-alpejskie. W przypadku takich zasięgów duży i zwarty areał
występuje na północy, natomiast w górach obszary występowania są niewielkie i rozproszone. Przykłady gatunków o arktyczno-alpejskim typie zasięgu
to: S. dryadella, Incurvaria vetulella (ZETT.), Phiaris obsoletana (ZETT .),
Phiaris schaefferana (H.-S.), A. noricana, Catoptria furcatellus (ZETT.) , Catoptria maculalis (ZETT.), Elophos vittaria (THNBG.), G. coracina, Entephria
nobiliaria (H.-S.) i Entephria flavicinctata (HBN.). Wszystkie z nich występują w Tatrach, a w Karkonoszach tylko nieliczne.
Znacznie szerzej rozsiedlone są gatunki zamieszkujące górskie lasy iglaste. W fazie ekspansji lasów iglastych na początku Holocenu nastąpiło rozprzestrzenianie się borealnych gatunków motyli z ostoi na obszarze Syberii.
Wraz z ocieplaniem się klimatu strefa lasów iglastych uległa rozdzieleniu na
strefę lasów iglastych na północy (tajga) oraz strefę lasów górskich. Strefy te
rozdzielone są szerokim pasem niżu środkowoeuropejskiego, gdzie dominującą formacją są lasy liściaste. W ślad za tym dyzjunkcji uległy także zasięgi
motyli związanych z lasami iglastymi. Ich współczesne zasięgi można zaliczyć
do typu borealno-górskiego. Zasięgi tych gatunków są rozdzielone i izolowane przestrzenie. Gatunki te są charakterystyczne dla regla górnego, niemniej
spotka się je także na niższych wysokościach, gdzie w miejscu regla dolnego
występują bory świerkowe. Jako przykłady takich gatunków można wymienić: Stigmella pretiosa (HEIN.), Lampronia rupella (DEN. et SCHIFF.), Callisto
coffeella (ZETT .), Rhigognostis senilella (ZETT .), Mompha conturbatella
(HBN.), Eana penziana (THNBG.), Gesneria centuriella (DEN. et SCHIFF.),
34
Entephria caesiata (DEN. et SCHIFF.), Colostygia aptata (HBN.), Colostygia
turbata (HBN.), Hydriomena ruberata (FRR.), Coenocalpe lapidata (HBN.),
Horisme aemulata (HBN.), Spargania luctuata (DEN. et SCHIFF.), Rheumaptera hastata (L.), Perizoma taeniata (STEPH.), Perizoma affinitata (STEPH.),
Perizoma minorata (TREIT.), Baptria tibiale (ESP.), Eupithecia veratraria H.-S.,
Aplocera praeformata (HBN.), Venusia cambrica CURT., Photedes captiuncula
(TREIT.), A. rubrirena, Xestia collina (BSD.), X. alpicola, X. rhaetica, X. speciosa. Niektóre z tych gatunków spotykane są na torfowiskach, zarówno
w górach jak i na nizinach. Fauna motyli regla górnego w polskich górach
jest pod wieloma względami uboższa w porównaniu do bardziej rozległych i
wyższych pasmach górskich Europy, jak również w porównaniu do lasów
iglastych północnej Europy. Dobrym przykładem zróżnicowania bogactwa
gatunkowego są przedstawiciele podrodzaju Anomogyna (STGR.) w rodzaju
Xestia (HBN.). Z Fennoskandii znanych jest 10 gatunków, z których w Alpach występuje 5. Natomiast z polskich gór wykazano dotychczas 3 gatunki,
z których wszystkie występują w Tatrach, a tylko jeden – X. speciosa w Karkonoszach.
Niektóre gatunki występujące w piętrze regla górnego nie występują
w strefie północnych lasów borealnych. Gatunki te powstały na obszarach
górskich środkowej Europy, w okresie plejstoceńskim przemieściły się na
południe Europy, a po ustąpieniu lodowca powróciły w środowiska górskie.
Jako przykłady takich gatunków mogą służyć: Micropterix aureoviridella
(HÖFN.), Adela minimella (ZETT .), Scythis fallacella (SCHLÄG.), Scythris
oelandicella M ÜLL., Teleiopsis bagriotella (D UP.), Acompsia tripunctella
(DEN. et SCHIFF.), Epermenia scurella (STT.), Aethes aurofasciana (MANN),
Aethes decimana (DEN. et SCHIFF.), Phiaris scoriana (GUEN.), Catoptria radiella (HBN.), Catoptria petrificella (HBN.), Orenaia alpestralis (FABR.), Charissa intermedia (WEHRLI), Xanthorhoe incursata (HBN.), Entephria cyanata
(HBN.), Entephria infidaria (LA HARPE), Nebula salicata (DEN. et SCHIFF.),
Nebula nebulata (TREIT.), Nebula achromaria (LA HARPE), Melanthia alaudaria (FRR.), Euphyia frustata (TREIT.), Perizoma verberata (SCOP.), Syngrapha ain (HOCHEN.).
Najwięcej gatunków spotykanych jest w reglu dolnym, który jest piętrem
o największym zróżnicowaniu florystycznym. Często są to gatunki o rozległych i zwartych zasięgach obejmujących duże obszary Europy. Jest także
wiele gatunków preferujących obszary niskich gór i pogórzy, a rzadko trafiających się na nizinach. Stąd dość duże podobieństwo składu gatunkowego
motyli w różnych górach Europy. Ponadto w niskich położeniach górskich
spotykane są liczne gatunki kserotermofilne, zasiedlające murawy i zarośla
naskalne. W środowiskach takich z kolei obserwuje się duże różnice w skła-
35
dzie gatunkowym, a wiele z nich to gatunki charakterystyczne wyłączne.
W Polsce takim szczególnym pasmem górskim skupiającym wielką liczbę gatunków kserotermofilnych są Pieniny, które dla wielu gatunków motyli są jedynym miejscem występowania w Polsce. Przykładowo gatunki takie jak:
Alucita desmodactyla ZELL., Carposina berberidella H.-S., Calyciphora nephelodactyla (EV.), Aethes moribundana (DUP.), Phiaris stibiana (GUEN.),
Catocala nymphagogoa (ESP.), Hoplodrina superstes (OCHS.), Auchmis detersa (ESP.), A. platinea.
Należy jednak pamiętać, że piętro regla dolnego w wielu pasmach górskich uległo daleko idącym przekształceniom wskutek gospodarczej działalności człowieka. Z jednej strony, szczególnie w Sudetach przekształcono
ekosystemy dolnoreglowych lasów mieszanych w monokulturowe lasy świerkowe, a z drugiej strony w wielu rejonach przekształcenia polegały na wyrębie lasów i tworzeniu w ich miejsce środowisk wtórnych. Najczęściej spotykanym środowiskiem wtórnym są ekstensywnie użytkowane łąki oraz pastwiska, a w mniejszym stopniu pola uprawne. Nowe środowiska spowodowały
napływ obcych gatunków, często synantropijnych związanych z terenami
otwartymi.
SUMMARY
In southern Poland there are mountain ranges inhabited by specific and varied
Lepidoptera fauna, hence those areas have been the focus of lepidopterologists’ interest
and research for over 150 years. Nowadays we have a wide range of reference and
collection's data that make an evidence of the fauna throughout this period. In spite of the
abundance of information not all the mountain ranges have been sufficiently studied.
Among the best investigated are the Tatras and the Pieniny, for which practically full lists of
species have been compiled. Also the Karkonosze and the Bieszczady are well known. The
Świętokrzyskie Mts are less thoroughly studied.
The occurrence of moths in the mountains to a large extent reflects the levels of
altitudinal plant structure, which can be best seen in the Tatras and the Karkonosze, with
their well-formed subalpine and alpine zones. In lower subalpine zone a definite majority
are forest species, widely spread all over Poland, only with a low share of species
characteristic for piedmont deciduous and mixed forests. Coniferous upper subalpine
forests are inhabited by numerous species of boreal-montane range. The subalpine and
alpine zones are characterised by stenotopic high montane species, whose occurrence in
Poland is limited to the Tatras and the Karkonosze. Some of them are only reported from
the mountains of central and southern Europe, while others are characterized by arcticalpine type of range. The species composition to a large extent is due to the character of
rock substratum. This can be best seen in rock swards, where there are definitely more
Lepidoptera species on lime than crystalline substratum.
The present Lepidoptera fauna of the Polish mountains is closely related to post-glacial
history of this part of Europe. Its present composition results from many migration waves
from various areas. By comparison with other European mountain ranges it may be
36
assumed that most species from the alpine zone migrated to the Polish mountains during
the Pleistocene from refugia in the Alps area or other mountains of southern Europe. Much
later, at the beginning of the Holocene, upper subalpine species from Siberian refugia
appeared, and the species related to deciduous forests came only in the Atlantic period
from various areas of southern Europe.
PIŚMIENNICTWO
ASSMANN A. 1847: Berichtigung und Ergänzung der schlesischen Lepidoptreren-fauna,
Zeit. f. Entom., 1: 1-6.
AGASSIS D., FRIESE G. 1996: Yponomeutidae. [W:] K ARSHOLT O., RAZOWSKI J. (red.):
The Lepidptera of Europe. Apollo Books, Stenstrup: 55-58.
BARANIAK E. 1988: Species of the genus Kessleria NOW. (Yponomeutidae) in Poland, Pol.
Pismo ent., 58: 537-545.
BARANIAK E., HOŁOWIŃSKI M., PAŁKA K.1999: Kessleria fasciapennella (STAINTON, 1849)
(Lepidoptera: Yponomeutidae) w Polsce. Wiad. entomol., 17: 189-191.
BIELEWICZ M. 1973: Motyle Bieszczadów Zachodnich i Pogórza Przemyskiego, cz. I. tzw.
Macrolepidoptera. Roczn. Muz. Górnośl., Przyroda, 7: 3-170.
BIELEWICZ M. 1984: Nowe gatunki motyli większych (Macrolepidoptera) dla fauny Bieszczadów Zachodnich i Pogórza Przemyskiego. Pol. Pismo ent., 54: 407-409.
BŁESZYŃSKI S., RAZOWSKI J., ŻUKOWSKI R. 1965: Fauna motyli Pienin. Acta zool. cracov.,
10: 375-493.
BORKOWSKI A. 1966: Erebia epiphron silesiaca M.-D. (Lepidoptera, Satyridae) aus dem Riesengebirge. Pol. Pismo ent., 36: 85-92.
BORKOWSKI A. 1969: Studien an Stigmelliden (Lepidoptera). Teil I. Zur Verbreitung, Biologie und Ökologie der Stigmelliden in den polnischen Sudeten. Pol. Pismo ent., 39:
95-122.
BUSZKO J., MIKKOLA K., NOWACKI J. 2000: Motyle (Lepidoptera) Tatr Polskich. Część I.
Wstęp, przegląd gatunków, geneza fauny. Wiad. entomol., 19, Supl.: 3-44.
HESS M. 1968: Próba rekonstrukcji klimatu w holocenie na terenie Polski Południowej. Folia quatern., 29: 21-39.
HESS M. 1996: Klimat. [W:] MIREK Z. i in. (red.): Przyroda Tatrzańskiego Parku Narodowego. Kraków – Zakopane: 53-68.
HUEMER P. 1998: Endemische Schmetterlinge der Alpen – ein Überblick (Lepidoptera).
Staphia, 55: 229-256.
HUEMER P., TARMANN G. 1983: Die Schmetterlinge Österreichs (Lepidoptera). Innsbruck.
224 ss.
K ARPOWICZ S. 1925: Spis łuskoskrzydłych Ziemi Sandomierskiej. I. Pol Pismo ent., 4:
106-118.
37
KARSHOLT O., RAZOWSKI J. (red.) 1996: The Lepidoptera of Europe. Apollo Books, Stenstrup. 380 ss.
KONONENKO V. S. 1990: Synonymic Check List of the Noctuidae of the Primorye Territory,
the Fae East of U.S.S.R. Tinea, 13, Suppl. 1: 1-40.
KONONENKO V. I., LAFONTAINE J. D., MIKKOLA K. 1989: An annotades check list of Noctuid moths (Lepidoptera, Noctuidae) of Beringia, Rev. entom. URSS, 68: 549-567.
KOSTROWICKI A. S. 1965: The relations between local Lepidoptera-faunas as basis of the
zoogeographical regionalization of the Palearctic. Acta zool. cracov., 10: 515-583.
KROGERUS H. 1972: The ivertebrate fauna of the Kilpisjärvi area, Finnish Lapland. 14. Lepidoptera. Acta soc. Fauna et Flora fenn., 80: 189-222.
KULFAN J., KULFAN M. 1991: Die Tagfalterfauna der Slovakei und ihr Schutz unter besonderer Berücksichtigung der Gebirgsökosysteme. Oedippus, 3: 75-102.
MICHALSKA Z. 1988: Badania nad owadami minującymi Gór Śriętokrzyskich. Wyd. Naukowe UAM, Poznań. 231 ss.
MIKKOLA K., LAFONTAINE J. D., KONONENKO V. S. 1991. Zoogeography of the Holarctic
species of the Noctuidae (Lepidoptera): importance of the Beringian refuge. Entom.
fenn., 2: 157-173.
MÜLLER B. 1996: Geometridae. [W:] KARSHOLT O., RAZOWSKI J. (red.): The Lepidptera
of Europe. Apollo Books, Stenstrup: 218-249.
NOWACKI J. 1998: Sówkowate (Lepidoptera, Noctuidae) Karkonoszy Polskich. Wiad. entomol., 16: 177-188.
NOWACKI J., WĄSALA R. 2008: The Noctuids (Lepidoptera, Noctuidae) of xerothermic rock
swards in the Pieniny Mts. Pol. entomol. Monogr., 4: 3-60.
N OWICKI M. 1868: Wykaz motylów tatrzańskich według pionowego rozsiedlenia. Spraw.
Kom. fizyogr., 2: 121-127.
NOWICKI M. 1870: Zapiski faunistyczne. Spraw. Kom. fizyogr., 4: 1-28.
OBIDOWICZ A. 1996: Polodowcowa historia szaty roślinnej. [W:] MIREK Z. i in. (red.): Przyroda Tatrzańskiego Parku Narodowego. Kraków – Zakopane: 229-236.
PIĘKOŚ-MIRKOWA H., MIREK Z. 1996: Zbiorowiska roślinne. [W:] MIREK Z. i in. (red.):
Przyroda Tatrzańskiego Parku Narodowego. Kraków – Zakopane: 237-274.
PRINS W. DE, IVERSEN F. 1996: Nymphalidae. [W:] KARSHOLT O., RAZOWSKI J. (red.): The
Lepidptera of Europe. Apollo Books, Stenstrup: 210-217.
RAEBEL H. 1931: Die Grossschmetterlinge des oberschlesischen Hügellandes. Beuth. Abh.
oberschl. Heimatf., 1 (3): 1-101.
RAKOSY L. 1995: Die Noctuiden Siebenbürgens (Transsylvanien, Rumänien) (Lepidoptera:
Noctuidae). Nachr. ent. Ver. Apollo, Suppl. 13: 1-109.
RAKOSY L. 1998: Die endemischen Lepidopteren Rumäniens (Insecta: Lepidoptera). Staphia, 55: 257-280.
REZBANYAI L. 1983: La fauna dei Macrolepidotteri del Monte Generoso, Cantone Ticino 1.
Monte Generoso – Vetta, 1600 m. (Lepidoptera, Macroheterocera). Boll. Soc. Ticin. Sc.
Nat., 70: 91-174.
38
SCHEFFNER J. 1925: Die Schmetterlinge aus der Umgebung von Olchowa. Societas entom.,
Jahrg. 40 (10).
SCHILLE F. 1895: Fauna lepidopterologiczna doliny Popradu i jego dopływów na podstawie
własnych badań. Spraw. Kom. fizyogr., 30: 207-287.
SKOU P. 1991: Nordens Ugler. Apollo Books, Stenstrup. 565 ss.
ŚLIWIŃSKI Z., WIĄCKOWSKI S., MARCINIAK B. 1991: Motyle (Lepidoptera) Świętokrzyskiego Parku Narodowego. Fragm. faun., 35: 123-145.
TOLL S. 1950: Przyczynek do fauny motyli t.zw. drobnych Beskidu Ustrońskiego. Pr. Biol.,
Kraków, 2: 165-205.
VARIS V., JALAVA J., KYRKI J. 1987: Enumeratio Insectorum Feniae Lepidoptera. Helsinki.
117 ss.
WOCKE M. F. 1872: Verzeichniss der Falter Schlesiens. Z. Ent. N. F., Breslau, 3: 1-86.
WOCKE M. F. 1874: Verzeichniss der Falter Schlesiens. II. Z. Ent. N. F., Breslau, 4: 1-107.
WOLF P. 1935: Die Grosschmetterlinge Schlesiens. Breslau, 2: 161-344.
Wiad. entomol.
29 Supl.: 39-51
Poznań 2010
Chrząszcze obszarów górskich Polski (Insecta: Coleoptera)
Beetles of mountain areas of Poland (Insecta: Coleoptera)
Stanisław KNUTELSKI 1, Piotr TYKARSKI 2
1
Zakład Entomologii, Instytut Zoologii, Uniwersytet Jagielloński, ul. Ingardena 6,
30-060 Kraków; e-mail: [email protected]
2
Zakład Ekologii, Wydział Biologii, Uniwersytet Warszawski, ul. Banacha 2,
02-097 Warszawa
ABSTRACT: The paper contains a short overview of species richness and biodiversity of
beetles recorded from mountain areas (Carpathians, Sudetes, Swietokrzyskie Mountains)
on Polish territory (Tab., Fig.). Mountains in Poland are the most suitable areas for 5120
beetle species (85,5% of all Polish coleopterofauna) representing 116 families. However,
the state of knowledge on beetle fauna in particular mountain regions, as well as some
beetle families of Poland is diverse. Some areas with long tradition of research, like Tatra,
Pieniny, Bieszczady and Beskidy Mountains, as well as some regions of Sudetes, are far
better investigated than other regions. Short presentation of species with the highest
faunistic value and general conclusions followed by suggestions for further studies are also
included.
KEY WORDS: Insecta, Coleoptera, inventory research, species richness, biodiversity,
mountain areas, Poland, Carpathians, Sudetes, Świętokrzyskie Mountains,
nature conservation.
Wstęp
Chrząszcze (Coleoptera) są największą i najbardziej różnorodną grupą
zwierząt na świecie, również w Polsce należącą do najbogatszych w gatunki
(K OZŁOWSKI 2008). Zebrane niedawno w bazie danych Krajowej Sieci Informacji o Bioróżnorodności (KSIB) materiały – na podstawie Katalogu
Fauny Polski (KFP), głównie jego 23 części (BURAKOWSKI i in. 1973–1997,
40
S. KNUTELSKI, P. TYKARSKI
2000) – wskazują, że na terytorium Polski liczącym w przybliżeniu 323 000
km2 występuje 5987 gatunków chrząszczy (KSIB, http://coleoptera.ksib.pl;
stan z dnia 26.10.2010). Jednakże prawie co roku odkrywane są nowe, wcześniej nie wykazywane z Polski gatunki i ich liczba aktualnie może być już wyższa. Dla potrzeb niniejszego opracowania skupiono się jedynie na danych
katalogowych, które ukazały się do 2000 roku (BURAKOWSKI i in. 2000). Polska jest głównie krajem nizinnym o średniej wysokości 173 m n.p.m. (Europa
– 330 m), a obszary poniżej 300 m n.p.m. stanowią 91,3% całej powierzchni
kraju (w tym depresje 0,2%). Natomiast obszary górzyste Polski zajmują nieco ponad 8% powierzchni kraju, a samych gór ok. 6%. Stąd nasza krajowa
koelopterofauna ma głównie charakter niżowy i w przeważającej części jest
względnie młoda, napływowa, euro-syberyjska, a tylko na niektórych terenach zachował się stary, autochtoniczny element niżowy fauny europejskiej.
Obydwa elementy są jednak dość zróżnicowane i obejmują zarówno ekologiczne formy leśne, wodne, bagienne oraz torfowiskowe, jak również kserotermofilne, wywodzące się z lasostepów bądź stepów, a także psammofilne,
halofilne, itp.
Powszechnie wiadomo, że najskuteczniejszą formą ochrony fauny
chrząszczy jest zachowanie ich naturalnych środowisk życia. Obecne dane
wskazują, że obok wielu różnych formy ochrony środowiska najlepiej spełniają tę rolę parki narodowe, a wiodącą te położone na obszarach górskich
kraju, których jest większość (BANASZAK i in. 2004). Nasuwało się więc pytanie, jak duże jest bogactwo i różnorodność chrząszczy występujących na obszarach górskich Polski i jaką rolę odgrywają te tereny w zachowaniu różnorodności fauny krajowej Coleoptera.
Tereny górskie ze względu na ogromną heterogeniczność środowisk, piętrowe zróżnicowanie klimatu i roślinności, a także pewną dzikość i niedostępność, są bardzo atrakcyjnymi przyrodniczo. Zasiedlające je chrząszcze
już od początku XIX wieku budziły niemałe zainteresowanie, o czym świadczy bardzo bogate piśmiennictwo liczące ok. 1800 pozycji poświęconych tej
faunie (KFP). Jednak stopień poznania koleopterofauny poszczególnych
„krain” górskich jest niewystarczający i bardzo zróżnicowany. Względnie
najlepiej zbadane są chrząszcze Bieszczadów (NOWICKI 1858; P AWŁOWSKI
i in. 2000), Pienin (PAWŁOWSKI 2000) i Beskidu Zachodniego (PETRYSZAK
1992; K UBISZ, S ZAFRANIEC 2003). Dla pozostałych „krain” górskich brak
jest kompleksowych opracowań ogółu Coleoptera, a publikacje dotyczą tylko niektórych grup z określonych regionów. Dotychczasowe opracowania
faun chrząszczy obszarów górzystych Polski były zbyt ogólne oraz wybiórcze
i dotyczyły głównie parków narodowych (BANASZAK i in. 2004) lub tylko niektórych grup, np.: kózek (GUTOWSKI 1988), czy ryjkowców (PETRYSZAK
CHRZĄSZCZE OBSZARÓW GÓRSKICH POLSKI
41
1982; KNUTELSKI 2005). W niniejszym artykule chcielibyśmy przedstawić
krótki przegląd bogactwa gatunkowego i różnorodności Coleoptera obszarów górskich Polski wykazanych w całości materiału KFP z ośmiu „krain”
(Bieszczady, Beskid Zachodni, Beskid Wschodni, Pieniny, Tatry, Sudety Zachodnie, Sudety Wschodnie i Góry Świętokrzyskie; pominięto Kotlinę Nowotarską ze względu na bardzo mało danych), ze szczególnym uwzględnieniem gatunków najbardziej wartościowych pod względem faunistycznym
i biogeograficznym.
Ostatni, zawierający pełne dane z piśmiennictwa, tom KFP dotyczący
chrząszczy ukazał się w roku 1997. Późniejszy suplement (BURAKOWSKI i in.
2000) nie uwzględnił wielu wcześniejszych uzupełnień faunistycznych. Stąd
najbardziej aktualne informacje obejmują te tomy, które ukazały się w ostatniej dekadzie XX wieku. Natomiast wcześniejsze wymagają korekt. Warto
także dodać, że informacje w KFP podawane są w sposób mniej lub bardziej
ogólny. Tylko w nielicznych przypadkach zamieszczane są konkretne stanowiska (miejscowości, lokalizacja), a w większości dane ujmowane są w obrębie tzw. „krain”, które wyznaczone „tymczasowo do celów roboczych”, przetrwały w niezmienionym stanie do ostatniego tomu. Oczywiście, w każdym
przypadku są odpowiednie odnośniki do publikacji źródłowych, do których
można dotrzeć i odszukać szczegółowe dane. To jednak będzie dopiero następnym etapem naszych prac. Na razie skupiliśmy się na ogólnych informacjach dotyczących poszczególnych „krain” górskich KFP, co pozwoliło nam
zorientować się zarówno co do stanu bogactwa i różnorodności gatunków,
jak również stopnia poznania poszczególnych grup chrząszczy, czy ogółu
faun danych jednostek górskich. Warto również pamiętać, że przy pewnych
zastrzeżeniach i niedoskonałościach KFP jest obecnie jednym z najbardziej
wiarygodnych, pewnych i pełnych źródeł informacji o całej naszej krajowej
koleopterofaunie. Publikacja ta pod względem szczegółów dotyczących rozmieszczenia ustępuje jedynie niewielu opracowaniom monograficznym poświęconym chrząszczom obszarów górskich. Szereg z nich, które ukazały się
po wydaniu ostatniego tomu KFP poświęconemu chrząszczom (BURAKOWSKI i in. 2000) nie zostało tu uwzględnionych ze względu na przyjętą konwencję.
Stan poznania i niektóre walory faunistyczne
Z obszarów górzystych Polski łącznie wykazano 5120 gatunków chrząszczy, co stanowi 85,5% ogółu fauny krajowej Coleoptera. Należą one do 116
rodzin, spośród których najliczniej reprezentowane są Staphylinidae – 1084
gatunki i Curculionidae – 656 gat. oraz Carabidae, Chrysomelidae, Cerambycidae, Scarabaeidae, Elateridae, Nitidulidae i Apionidae, liczące także po-
42
wyżej stu gatunków. Rodziny te są także najlepiej zbadane na terenach górskich, choć stopień ich poznania, a także innych rodzin w poszczególnych
„krainach” jest zróżnicowany (Tab.). Biorąc pod uwagę fakt, że obszary górskie w Polsce zajmują nieco ponad 8% powierzchni kraju, tak duże bogactwo faunistyczne chrząszczy wskazuje na ogromną rolę, jaką one odgrywają
w podtrzymaniu bioróżnorodności, nie tylko krajowej. Choćby z tego względu góry Polski powinny być obszarami priorytetowymi w obecnej strategii
ochrony przyrody. Ponadto chrząszcze obszarów górskich charakteryzują się
najwyższymi walorami faunistycznymi, obejmując gatunki endemiczne, reliktowe, górskie i borealno-górskie, w tym chronione, np. z rodzin: Carabidae – Aechmites terricola, Carabus clatratus, C. fabricii; Scarabaeidae –
Osmoderma eremita; Byrrhidae – Carpathobyrrhulus tatricus; Buprestidae –
Agrilus pseudocyaneus; Cerophytidae – Cerophytum elateroides; Elateridae –
Ctenicera heyeri, Elater ferrugineus, Lacon lepidopterus, Sericus subaeneus;
Trogossitidae – Calitys scabra; Melandryidae – Phryganophilus ruficollis; Tenebrionidae – Blaps mortisaga; Oedemeridae – Ditylus laevis; Boridae – Boros schneideri; Cerambycidae – Cerambyx cerdo, Cornumutila quadrivittata,
Rosalia alpina, Saperda punctata, Tragosoma depsarium; Chrysomelidae –
Argopus ahrensii, Timarcha rugulosa i Curculionidae – Notaris aethiops, Liparus coronatus, Otiorhynchus perdix (GŁOWACIŃSKI , NOWACKI 2004).
Spośród trzech krajowych jednostek górskich Karpaty wyróżniają się największym bogactwem gatunków – 4570 (76,3% ogółu fauny krajowej Coleoptera i 89,3% wszystkich gatunków chrząszczy obszarów górskich Polski)
i rodzin chrząszczy – 110. Karpaty są najważniejszym i najbardziej urozmaiconym pod względem rzeźby i różnorodności biotopów pasmem górskim
w Polsce (SROKA 2008) oraz obejmują największa powierzchnię (19429 km 2,
6,1% ogółu terytorium RP). Ponadto góry te położone są najbardziej na południu naszego państwa i w porównaniu z Sudetami oraz Górami Świętokrzyskimi mają najlepiej zbadaną koleopterofaunę. Nieco uboższe pod tym
względem są Sudety – 3544 gatunki (odpowiednio 59,2% i 69,2%) i 104 rodziny. Natomiast koleopterofauna Gór Świętokrzyskich jest stosunkowo najuboższa – 1027 gatunków (odp. 17% i 20,1%) oraz 71 rodzin. Chrząszcze
tego obszaru są także najsłabiej zbadane. Należy także dodać, że obszar ten
geograficznie zalicza się do wyżyn i nie posiada cech charakterystycznych,
właściwych dla obszarów górskich. Stąd zapewne brak jest także wielu gatunków górskich.
Bogactwo gatunkowe oraz różnorodność chrząszczy są zróżnicowane zarówno w „krainach” karpackich, jak i sudeckich (Tab., Ryc.). Nie we wszystkich przypadkach wynika to jedynie z nierównego stopnia zbadania Coleoptera. W Karpatach Polskich najwięcej gatunków stwierdzono w obydwu Be-
43
skidach, a najmniej w Tatrach, zaś w Sudetach wyraźnie bogatsza jest fauna
chrząszczy zasiedlających ich zachodnią części (Ryc.). Różny jest także
udział gatunków reprezentujących poszczególne rodziny chrząszczy w porównywanych regionach (Tab.). Jednakże w każdej „krainie” występują gatunki zaliczane do najważniejszych walorów faunistycznych naszego kraju,
np.: w Bieszczadach – elementy górskie, w tym endemity wschodniokarpackie i wschodnio-południowo-karpackie, a szczególnie gatunki zagrożone:
Carabus zawadzkii, Deltomerus carpathicus, Pterostichus jurine, Othius transsylvanicus, Ocypus ormayi, Sclerophaedon carpathicus, Psylliodes frivalszkyi,
Asiorestia transsilvanica, Aphthona stussineri i Leiosoma bosnicum; w Beskidzie Wschodnim – Rosalia alpina; w Beskidzie Zachodnim – wschodnio-karpackie gatunki osiągające tu zachodnią granicę areału, np. Duvalius subterraneus i Bryodemon hanaki oraz formy reliktowe: sudecko-karpacki tyrfobiont Trechus montanellus i borealno-górska Pteroloma forsstroeemii, a także
wysokogórskie gatunki, m.in. Carabus fabricii, Leistus montanus pawlowskii
(locus typicus), Pterostichus morio carpaticus, Alpinia carpathica, Gabrius tirolensis i Chrysolina schneideri; w Pieninach – szereg zagrożonych gatunków
chronionych oraz Phyllotreta christinae i Otiorhynchus austriacus; w Tatrach –
endemiczne gatunki zachodniokarpackie, np. Nebria tatrica i Deltomerus ta-
Ryc. Bogactwo gatunkowe chrząszczy (Insecta: Coleoptera) obszarów górzystych Polski:
CPL – razem obszary górskie Polski, BIE – Bieszczady, BWS – Beskid Wschodni,
BZA – Beskid Zachodni, PIE – Pieniny, TAT – Tatry, SWS – Sudety Wschodnie, SZA –
Sudety Zachodnie, GŚW – Góry Świętokrzyskie
44
Tab. Bogactwo gatunkowe poszczególnych rodzin chrząszczy (Insecta: Coleoptera) od najwyższych do najniższych wartości na obszarach górzystych Polski ogółem (CPL) oraz
w kolejnych „krainach” górskich kraju wg „Katalogu Fauny Polski”: BIE – Bieszczady,
BWS – Beskid Wschodni, BZA – Beskid Zachodni, PIE – Pieniny, TAT – Tatry, SWS –
Sudety Wschodnie, SZA – Sudety Zachodnie, GŚW – Góry Świętokrzyskie
Krainy górskie
Rodziny
CPL
BIE
BWS
BZA
PIE
TAT
SWS
SZA
GŚW
Staphylinidae
1084
309
726
674
137
229
623
770
91
Curculionidae
656
194
493
449
282
154
279
353
237
Carabidae
473
127
305
332
165
196
274
279
118
Chrysomelidae
413
150
294
290
71
114
151
211
75
Cerambycidae
166
81
125
123
68
56
74
89
77
Scarabaeidae
126
31
91
90
53
36
39
43
11
Elateridae
116
49
75
89
50
41
70
83
33
Dytiscidae
114
50
20
77
42
45
39
94
8
Nitidulidae
108
3
73
83
13
17
58
88
2
Apionidae
104
44
85
102
58
33
64
71
68
Cryptophagidae
99
1
71
65
4
3
46
74
Scolytidae
91
44
55
60
48
32
42
55
61
Cantharidae
84
7
59
51
23
42
49
63
3
Buprestidae
68
15
45
43
9
13
21
31
16
Histeridae
66
3
53
45
1
4
32
42
4
Hydrophilidae
66
15
3
48
49
18
35
Coccinellidae
65
29
48
52
34
20
34
7
Hydraenidae
65
2
3
30
8
31
40
39
Pselaphidae
60
1
44
41
9
5
23
35
Leiodidae
59
35
34
5
5
43
49
Lathridiidae
51
38
30
1
6
25
39
2
Anobiidae
46
4
27
30
8
11
20
29
5
Ptiliidae
46
3
20
22
8
3
14
34
4
Tenebrionidae
45
3
34
22
7
5
11
18
9
Catopidae
43
19
33
30
12
15
34
35
6
Dermestidae
31
9
27
21
8
7
9
21
8
Melandryidae
31
14
27
23
10
10
13
13
4
15
45
Rodziny
CPL
BIE
BWS
BZA
PIE
TAT
SWS
SZA
GŚW
2
Mordellidae
31
21
20
5
2
8
11
Scydmaenidae
31
23
24
1
3
8
15
Ciidae
30
1
25
21
1
1
15
17
2
Malachiidae
30
6
14
19
11
3
13
14
3
Attelabidae
28
9
24
20
8
2
15
20
17
Silphidae
28
9
17
18
12
8
23
21
3
Byrrhidae
24
9
18
21
9
14
16
17
7
Oedemeridae
23
8
14
20
10
11
12
11
4
2
Alleculidae
19
5
14
16
5
Bruchidae
19
2
10
11
3
4
8
7
3
10
4
Colonidae
19
1
7
9
2
2
15
18
Limniidae
19
6
9
15
1
10
11
Ptinidae
19
13
11
1
1
9
8
1
Cyphonidae
18
2
13
9
2
3
10
12
1
Melyridae
18
6
10
14
10
5
14
14
1
Anthribidae
17
5
14
11
1
6
13
1
Cleridae
16
3
9
13
3
8
8
3
Cucujidae
16
1
9
6
2
2
7
Haliplidae
16
2
6
13
1
3
10
1
Phalacridae
16
14
4
2
7
7
1
Anaspididae
15
10
6
5
3
7
2
3
10
7
Mycetophagidae
14
3
12
10
1
1
7
10
2
Rhizophagidae
14
1
10
14
1
1
10
10
1
Anthicidae
13
1
10
9
1
4
Eucnemidae
13
4
11
7
1
Salpingidae
13
3
8
8
3
Meloidae
12
1
8
8
1
Colydiidae
11
2
8
9
Endomychidae
11
3
6
6
Erotylidae
11
8
10
7
3
Gyrinidae
10
1
7
7
3
Lycidae
10
4
10
9
6
1
1
10
7
2
2
4
1
3
4
1
3
3
6
2
4
6
7
2
4
6
1
5
6
6
3
5
46
Rodziny
CPL
Monotomidae
BWS
BZA
10
6
6
Corylophidae
9
5
3
Parnidae
9
7
9
Heteroceridae
8
7
2
Scaphidiidae
8
8
6
1
Clambidae
7
6
4
2
Lucanidae
7
7
6
4
Silvanidae
7
4
4
Cerylidae
6
Micropeplidae
5
Throscidae
5
Aderidae
4
Bostrichidae
4
Alexiidae
3
Lampyridae
BIE
3
5
3
PIE
TAT
SWS
SZA
3
5
GŚW
6
1
3
2
4
1
1
1
4
4
2
4
3
2
3
5
1
3
3
1
3
4
6
2
3
5
3
3
1
3
4
1
1
3
3
4
1
4
1
1
3
1
1
1
3
2
1
1
1
1
2
1
3
2
3
3
3
3
Limnichidae
3
1
2
2
1
1
Peltidae
3
3
3
3
3
Pyrochroidae
3
2
3
2
Rhinomaceridae
3
2
2
Trogidae
3
2
1
3
Trogossitidae
3
2
3
1
Bothrideridae
2
1
2
Byturidae
2
2
2
Calyptomeridae
2
Derodontidae
2
Diphyllidae
3
2
4
3
3
1
2
2
2
1
2
1
2
1
1
2
1
2
1
1
2
1
1
1
1
1
1
2
2
1
1
1
Drilidae
2
1
1
1
1
Lymexylidae
2
1
2
Pythidae
2
1
1
Rhipiphoridae
2
2
1
Sphindidae
2
2
1
2
Tetratomidae
2
2
2
2
2
1
3
1
1
1
1
1
2
2
1
1
47
Rodziny
CPL
BIE
BWS
Anommatidae
1
Boridae
1
Cerophytidae
1
Cybocephalidae
1
1
Dascillidae
1
1
Eucinetidae
1
Georissidae
1
Homalisidae
1
Hypocopridae
1
Lagriidae
1
Leptinidae
1
Lissomidae
1
Lophocateridae
1
Mycteridae
1
1
Nosodendridae
1
1
Phloeophilidae
1
Phloeostichidae
1
Platypodidae
BZA
PIE
TAT
SWS
1
1
1
1
1
1
1
1
1
1
1
1
1
1
1
1
1
1
1
1
1
1
1
1
1
1
1
1
1
1
1
1
1
1
1
1
1
1
1
1
Prostomidae
1
1
1
Psephenidae
1
1
Rhysodidae
1
Sphaeriidae
1
Sphaeritidae
1
1
1
1
1
1
1
1
1
1
1
1
1
Spercheidae
GŚW
1
1
Scraptiidae
SZA
1
1
1
1
1
1
1
1
1
1
1
1
1
1
1
1
tricus, Pterostichus tatricus, Carpathobyrrhulus tatricus, a także endemity tatrzańskie: Carabus fabricii, C. transylvanicus, Pseudogaurotina excellens i Trachystyphlus beigerae; w Sudetach Zachodnich – Carabus sylvestris i Otiorhynchus arcticus; w Górach Świętokrzyskich - reliktowe gatunki górskie w pobliżu swojej północnej granicy zasięgu, np. Carabus linnaei i Chrysolina marcasitica) oraz borealno-górskie, np. Amora etratica i Otiorhynchus lepidopterus,
48
a także gatunki południowe, np. Cryptocephalus janthinus i Ceutorhynchus
magnini. Warto tu przypomnieć, że jeszcze w połowie XX w. na obszarze
Gór Świętokrzyskich obserwowano Rosalia alpina.
Stopień rozpoznania faunistycznego chrząszczy poszczególnych „krain”
górskich Polski jest bardzo zróżnicowany (Tab., Ryc.). Stąd też różna jest objętość i forma przedstawionych tu informacji. Ze względu na brak danych
z niektórych rejonów górskich lub nierównomierne opracowanie pewnych
grup w tym samym paśmie górskim, nie wszystkie rodziny chrząszczy udało
się jednakowo przedstawić w niniejszym opracowaniu. Wynika to albo z powodu braku tych Coleoptera w pewnych rejonach lub nieodpowiedniego zainteresowania się nimi, bądź braku specjalistów zajmujących się nimi obecnie, a także nie uwzględnienia wielu nowszych niż KFP opracowań faunistycznych. Wkrótce dane katalogowe zostaną uzupełnione o nowsze informacje, a wiele starszych zostanie także zweryfikowanych i z pewnością ostateczne liczby dotyczące gatunków i rodzin poszczególnych regionów górskich będą się różnić od tych przedstawionych w niniejszym opracowaniu
(Tab., Ryc.). Stąd jest ono dalekie od zamierzonego celu, jaki sobie stawiamy
w niedalekiej przyszłości. Jednakże daje pewien ogólny obraz aktualnego
stanu poznania i zróżnicowania fauny chrząszczy tych najbardziej wartościowych przyrodniczo obszarów Polski.
Uwagi ogólne i wnioski
1. Stopień poznania fauny chrząszczy poszczególnych regionów górskich jest
w Polsce zróżnicowany, tylko na niektórych obszarach przeprowadzono
w miarę pełną inwentaryzację tych owadów.
2. Nie wszystkie rodziny chrząszczy są reprezentowane w poszczególnych pasmach górskich, ze względu na różne położenie geograficzne tych jednostek oraz odmienną historię faun i zróżnicowanie środowiskowe, a także
brak badań niektórych grup w analizowanych obszarach lub z powodu
braku specjalistów zajmujących się nimi obecnie.
3. Do grup najlepiej zbadanych na obszarach górskich Polski należą: Staphylinidae, Curculionidae, Carabidae, Chrysomelidae, Cerambycidae, Scarabaeidae, Elateridae, Nitidulidae i Apionidae; inne grupy chrząszczy są poznane słabiej lub dotychczas w ogóle ich nie badano.
4. W wielu przypadkach badania chrząszczy obszarów górskich Polski wymagają aktualizacji oraz uzupełnień o brakujące grupy, a na terenach przygranicznych także weryfikacji starszych danych.
5. Ponieważ obszary górskie stanowią pewnego rodzaju zabezpieczenie dla
większości różnorodności biologicznej (85,5%) krajowych chrząszczy,
w tym elementów reprezentujących najcenniejsze walory faunistyczne, wy-
49
magają one specjalnej troski, a w niedalekiej przyszłości także bardziej intensywnych i gruntownych badań.
6. Istnieje potrzeba stworzenia krajowego programu badań różnorodności
biotycznej Coleoptera obszarów górskich Polski, bardzo cennych pod
względem przyrodniczym oraz obejmujących wiele unikatowych i chronionych gatunków.
7. Pełna ocena koleopterofauny obszarów górskich Polskich powinna obejmować: 1) weryfikację i zestawienie wszystkich danych ze źródeł publikowanych i niepublikowanych; 2) weryfikację informacji zawartych na etykietach istniejących zbiorów oraz w notatkach autorów i uzupełnienie niemi obecnych danych; 3) waloryzację faunistyczną wykazanych gatunków;
4) przeprowadzenie badań uzupełniających; 5) ocenę wieloletnich zmian
w faunie, przynajmniej w przypadku niektórych grup; 6) prowadzenie badań monitoringowych wybranych gatunków oraz niektórych grup chrząszczy.
SUMMARY
The beetles (Insecta: Coleoptera) are a greatest and most various animal group on the
world, also in Poland it is one of the most rich in species. According to the Catalogue of
Fauna of Poland (KFP), and especially a 23-volume series, which summarizing knowledge
of all Polish beetles based on source literature and data from some insect collections,
the Polish Biodiversity Information Network (KSIB) shows 5987 species of Coleoptera
(http://coleoptera.ksib.pl; the state from the day 26.10.2010) recorded from the Polish
territory (approximately 323 000 km 2 ). Mountainous areas (Carpathians, Sudetes,
Swietokrzyskie Mountains) including over 8% of the surface of Poland, with the huge
heterogeneousness of environments, vertical differentiation of the bioclimatic, and also
certain wildness and inaccessibility, are the most suitable areas for 5120 beetle species
(85,5% of all Polish coleopterofauna) representing 116 families of Coleoptera. In that
paper we wanted summarize current state of the knowledge of species richness and
biodiversity of beetles recorded from mountain areas on Polish territory (Tab., Fig.), using
data quoted in the KFP. Short presentation of species with the highest faunistic value and
general conclusions followed by suggestions for further studies are also included.
Beetles living on mountain areas were intensively studied (about 1800 publications on in
the KFP) from the beginning of XIX century. However, the state of knowledge on that
fauna in particular mountain regions, as well as some beetle families of Poland is diverse
(Tab., Fig.). Some areas with long tradition of research, like Bieszczady, Pieniny, Tatra, and
Beskid Mountains, as well as some regions of Sudetes, are far better investigated than other
regions. Not all families of the Polish coleopterofauna are represented in particular
mountain ranges of case of different geographic localization of these areas, environmental
differentiation and different history the faun of these mountains, as well as lack of research
of some groups there or lack specialists providing studies on nowadays. Groups of
mountainous areas of Poland the most studied are: Staphylinidae, Curculionidae,
50
Carabidae, Chrysomelidae, Cerambycidae, Scarabaeidae, Elateridae, Nitidulidae and
Apionidae; other groups are recognized more weakly or up today its did not investigated. In
many cases research of Coleoptera of mountain areas of Poland need actualization and
supplements for lacking groups, and on border areas and older data also verifications.
Because mountain areas guarantee protection for the most (85.5%) Polish biodiversity of
Coleoptera, including species with the highest faunistic values, need special care and more
intensive studies in the not far future. We estimate that it is necessary to create the national
program of research of the beetle biodiversity of mountain areas of Poland, embracing
many unique and protected species. The complex studies should include: 1) verification and
a list of all published and not published source data; 2) verification of information on labels
and author notes of specimens in existing collections, and updating with present data;
3) faunistic valorization of collected species; 4) supplementary research; 5) estimation of
many years changes in the fauna, at least in some groups; 6) monitoring studies of chosen
species and some groups of Coleoptera.
It requires a stable basis of functioning and, what is even more important, a cooperative
approach from the community of specialists. We believe that it could be realized, using
resources and potential of the Polish Biodiversity Information Network (KSIB).
PIŚMIENNICTWO
B ANASZAK J., BUSZKO J., C ZACHOROWSKI S., CZECHOWSKA W., H EBDA G., L IANA A.,
PAWŁOWSKI J., SZEPTYCKI A., TROJAN P., WĘGIEREK P. 2004: Przegląd badań inwentaryzacyjnych nad owadami w parkach narodowych Polski. Wiad. entomol., 23 Supl. 2:
5-56.
B URAKOWSKI B., MROCZKOWSKI M., STEFAŃSKA J. 1973–1997: Chrząszcze Coleoptera.
Kat. Fauny Pol., Warszawa, XXIII, 2–21.
BURAKOWSKI B., MROCZKOWSKI M., STEFAŃSKA J. 2000: Chrząszcze Coleoptera. Uzupełnienia tomów 2-21. Kat. Fauny Pol., Warszawa, XXIII, 22: 1-252.
GŁOWACIŃSKI Z., NOWACKI J. (red.) 2004: Polska czerwona księga zwierząt. Bezkręgowce.
Instytut Ochrony Przyrody PAN, Akademia Rolnicza im. A. Cieszkowskiego. Kraków–
Poznań. 447 s.
GUTOWSKI J. M. 1988: Ocena i stanu poznania kózkowatych (Coleoptera, Cerambycidae)
Parków Narodowych i rezerwatów przyrody w Polsce. Ochr. Przyr., 46: 281-307.
K NUTELSKI S. 2005: Różnorodność, ekologia i chorologia ryjkowców rezerwatu biosfery
„Tatry”. (Coleoptera: Curculionoidea). Monografie Faunistyczne 23. Wyd. ISiEZ PAN,
Kraków. 340 ss.
Krajowa Sieć Informacji o Bioróżnorodności (KSIB). 2010. Coleoptera Poloniae, http://coleoptera.ksib.pl
KOZŁOWSKI M. W. 2008: Owady Polski. Chrząszcze. Multico Oficyna Wydawnicza, Warszawa. 336 ss.
KUBISZ D, SZAFRANIEC S. 2003: Chrząszcze (Coleoptera) masywu Babiej Góry. [W:] WOŁOSZYN B. W., WOŁOSZYN D, C ELARY W. (red.): Monografia fauny Babiej Góry. Publ.
KOP PAN, Kraków: 163-221.
51
NOWICKI M. 1858: Coleopterologisches über Ostgalizien, Jahres-Bericht d. k.k. Obi Gymn.
zu Sambor f. d. Schuljahr 1858, Wien. 24 ss.
PAWŁOWSKI J. 2000: Chrząszcze (Coleoptera). [W:] RAZOWSKI J. (red.): Flora i fauna Penin. Monografie Pienińskie, tom 1, Pieniński Park Narodowy, Krościenko nad Dunajcem: 177-194.
PAWŁOWSKI J., PETRYSZAK B., KUBISZ D., SZWAŁKO P. 2000: Chrząszcze (Coleoptera)
Bieszczadów Zachodnich. Monogr. bieszcz., 8: 9-143.
PAWŁOWSKI J., KUBISZ D., M AZUR M. 2002: Coleoptera Chrząszcze. [W:] GŁOWACIŃSKI Z.
(red.): Czerwona Lista Zwierząt Ginących i Zagrożonych w Polsce. IOP PAN, Kraków:
88-110.
PETRYSZAK B. 1982: Ryjkowce (Coleoptera, Curculionidae) Beskidu Sądeckiego. Prace habilit. UJ, Kraków. 204 ss.
PETRYSZAK B. 1992: Stan badań nad fauną Gorców. Parki nar. Rez. Przyr., 11 (4): 5-24.
SROKA W. 2008: Perspektywy rozwoju obszarów górskich w Polsce i Niemczech. Problemy
zagospodarowania ziem górskich, PAN, Komitet Zagospodarowania Ziem Górskich, 55:
41-53.
Wiad. entomol.
29 Supl.: 53-64
Poznań 2010
Wciornastki (Thysanoptera) obszarów górskich Polski
Thrips (Thysanoptera) of mountainous areas in Poland
Halina K UCHARCZYK, Kinga STANISŁAWEK
Zakład Zoologii Instytutu Biologii UMCS, ul. Akademicka 19, 20-033 Lublin;
e-mail: [email protected], [email protected]
ABSTRACT: The state of knowledge of Thysanoptera in Polish parts of the Sudety Mts.
and the Carpathian Mts. is presented. Up to now 41 thrips species have been noted from the
former and 125 from the latter mountain chain. From among 128 listed species Oxythrips
tatricus is regarded as Carpathian endemic and Thrips trybomi, Haplothrips alpicola,
H. alpestris, H. propinqus are connected with mountainous regions; additionally
T. brevicornis and T. vulgatissimus have Boreo-Montane range.
KEY WORDS: Thrips, Thysanoptera, the Sudety Mts., the Carpathian Mts., distribution.
Wstęp
Wciornastki należą do słabiej poznanych owadów; zarówno wiedza o ich
biologii, jak i rozmieszczeniu jest niewystarczająca. Mimo, że historia badań
Thysanoptera obszarów górskich Polski sięga początku XX wieku, kiedy to
SCHILLE penetrował obszar Beskidu Sądeckiego (SCHILLE 1902, 1905,
1911), to stan ich poznania jest niedostateczny. Systematyczne badania prowadzono jedynie w Beskidzie Małym (POKUTA 1991), polskiej części Masywu Babiej Góry (KUCHARCZYK i in. 2008), Beskidzie Niskim (KUCHAR CZYK – dane niepublikowane) i Górach Sanocko-Turczańskich w okolicach
Leska (WYROZUMSKI 2006, manuskrypt). W Sudetach, Tatrach, Beskidzie
Śląskim, Pieninach i Bieszczadach owady zbierane były podczas krótkich wyjazdów i dane na ich temat mają charakter przyczynkowy, choć nie bez znaczenia dla poznania thysanopterofauny tych obszarów i rozmieszczenia gatunków w kraju. Z pozostałych pasm górskich Karpat brak danych.
54
H. KUCHARCZYK, K. STANISŁAWEK
Wciornastki (Thysanoptera) to drobne owady o wąskim ciele i asymetrycznym ssącym aparacie gębowym. Większość gatunków posiada dwie pary
wąskich skrzydeł zaopatrzonych na brzegach w pojedynczy rząd delikatnych
włosków, mogą występować również formy krótko- lub bezskrzydłe. Te ostatnie posiadają ograniczone zdolności dyspersji. Większość gatunków to roślinożercy, a więc ich rozmieszczenie skorelowane jest z obecnością roślin żywicielskich. Dzielą się na dwa podrzędy – Terebrantia (pokładełkowe), głównie roślinożerne z niewielkim udziałem form drapieżnych oraz Tubulifera
(rurkowe) – roślinożerne bądź mykofagiczne.
W Polsce stwierdzono dotychczas 226 gatunków, głównie przedstawicieli
pierwszego z wymienionych podrzędów (KUCHARCZYK 2007, oraz dane niepublikowane). Stopień poznania wciornastków w poszczególnych regionach
Polski jest nierównomierny, do słabiej zbadanych należą obszary górskie
i podgórskie, szczególnie w południowo-zachodniej części kraju.
Publikowane wcześniej dane SCHILLEGO (1902, 1905, 1911), ZAWIRSKIEJ
(1988) i POKUTY (1991) o 92 gatunkach z polskiej części Karpat wraz z informacjami o 135 gatunkach ze słowackiej części zostały zebrane przez SIERKĘ i FEDORA (2004). Cztery lata później S IERKA i inni (2008) poszerzyli
opublikowaną listę o gatunki znane z rumuńskiej części Karpat (158 taksonów) oraz stwierdzone przez KUCHARCZYK i współautorów (2008) 64 taksony (w tym 14 wcześniej niewykazywanych) z Masywu Babiej Góry. Łącznie
wymienili 205 gatunków Thysanoptera znanych z Karpat. Wśród nich znalazły się informacje o 98 taksonach wykazanych z rezerwatu „Jursky Šur” położonego u podnóża Małych Karpat na Słowacji, a nie uwzględniono danych
JENSERA o 101 gatunkach znanych z węgierskich Gór Bukowych będących
częścią Wewnętrznych Karpat Zachodnich (JENSER 1996). Razem z tymi
ostatnimi liczba wykazanych dotychczas z Karpat wciornastków wzrosła do
211.
Wciornastki Sudetów
Z Sudetów Zachodnich ZAWIRSKA (1988) wymieniła 8 gatunków, wśród
nich uznawany za górski Haplothrips alpicola. Dodatkowe dane o 38 taksonach Sudetów Środkowych i Wschodnich podają S TANISŁAWEK i KUCHARCZYK (w tym tomie) (Tab.). Przyczynkowy charakter tych danych nie może
być podstawą do ich głębszej analizy, jednak należy zwrócić uwagę na dwa
gatunki: Chirothrips ruptipennis i Thrips roepkei. Pierwszy z nich – trawolubny – znany był dotychczas z jednego stanowiska w Polsce oraz z Karpat rumuńskich i węgierskich (ZAWIRSKA 1988; JENSER 1996; SIERKA i in. 2008),
natomiast drugi jest gatunkiem monofagicznym związanym z Solanum dul-
WCIORNASTKI OBSZARÓW GÓRSKICH POLSKI
55
camara, dość rzadko występuje wzdłuż cieków wodnych i na okrajkach torfowisk, a znany jest z kilku stanowisk we wschodniej i centralnej Polsce (KUCHARCZYK 2007; KUCHARCZYK, KUCHARCZYK 2008).
Wciornastki Karpat
Informacje o wciornastkach Karpat są obszerniejsze; uwzględniając publikowane (KUCHARCZYK i in. 2008; POKUTA 1991; SCHILLE 1902, 1905,
1911; SIERKA i in. 2008; ZAWIRSKA 1988) oraz niepublikowane dane ze zbiorów K UCHARCZYK oraz WYROZUMSKIEGO (2006 manuskrypt), z polskiej
części tego łańcucha górskiego dotychczas wykazano 125 gatunków. Stanowi
to blisko 55% fauny Polski. W porównaniu z danymi SIERKI i in. (2008) liczba znanych gatunków wzrosła o 22. Dla poszczególnych pasm górskich
wzrost ten przedstawia się następująco: dla Beskidu Sądeckiego z 46 do 62,
Tatr z 5 do 34, Pienin z 2 do 19, Bieszczad z 9 do 49. Nowe dane pochodzą
z Beskidu Niskiego (62 gat.) i Gór Sanocko-Turczańskich (59 gat.) (Tab.).
Jak wspomniano we wstępie, systematycznymi badaniami objęto jedynie
różnorodne zbiorowiska roślinne Beskidu Małego, Sądeckiego i Niskiego
oraz Masywu Babiej Góry. Informacje na temat wciornastków w innych pasmach są przyczynkowe. Spośród wykazanych w Karpatach gatunków 25%
zebrano tylko na jednym stanowisku, należą tu m.in. opisane przez SCHILLEGO (1911) jako nowe dla nauki i powtórnie nieodnalezione w górach Ankothrips niezabitowskii, Thorybothrips unicolor i Phlaeothrips albovittatus. Ten
ostatni nie został powtórnie znaleziony nigdzie indziej w Polsce.
W granicach Polski pełna strefowość pięter krajobrazowych – od regla
dolnego po piętro subniwalne występuje jedynie w Tatrach, tego ostatniego
brak na Babiej Górze, gdzie najwyżej 1650–1725 m n.p.m. występuje piętro
alpejskie, zaś w Bieszczadach Zachodnich najwyższe partie (1220–1348 m
n.p.m.) zajmuje piętro subalpejskie pokryte przez charakterystyczne zbiorowiska trawiaste (połoniny). Większość pozostałych pasm karpackich pokryta
jest roślinnością typową dla regla dolnego (bukowe lasy liściaste), a w Beskidzie Śląskim i Żywieckim również górnego (lasy świerkowe lub z domieszką
jodły). W Bieszczadach brak jest typowego regla górnego z lasami iglastymi,
jest on zastąpiony przez zarośla olchowe (KONDRACKI 2001) (Ryc.).
Obszerny materiał zebrany w Masywie Babiej Góry pozwolił na prześledzenie zmienności zgrupowań wciornastków w różnych zbiorowiskach i piętrach roślinnych. Największe zróżnicowanie gatunkowe wciornastków zaobserwowano w reglu dolnym zajętym w Karpatach głównie przez lasy bukowe
(Dentario glandulosae-Fagetum). Ze względu na ich specyficzną fenologię
najbogatsza fauna towarzyszyła roślinom żywicielskim obecnym w warstwie
56
Tab. Wykaz gatunków wciornastków (Thysanoptera) znanych z polskiej części Sudetów
i Karpat (1 – Beskid Śląski, 2 – Beskid Mały, 3 – Masyw Babiej Góry, 4 – Tatry, 5 – Pieniny, 6 – Beskid Sądecki, 7 – Beskid Niski, 8 – Bieszczady, 9 – Góry Sanocko-Turczańskie)
Gatunek
Sudety
List of thrips (Thysanoptera) species known from the Polish part of the Sudety Mts.
and the Carpathian Mts. (1 – Beskid Śląski Hills, 2 – Beskid Mały Hills, 3 – Babia Góra
Mts., 4 – Tatra Mts., 5 – Pieniny Mts., 6 – Beskid Sądecki Hills, 7 – Beskid Niski Hills.,
8 – Bieszczady Mts., 9 – Sanocko-Turczańskie Mts.)
Karpaty
1
2
3
Aeolothrips albicinctus HALIDAY, 1836
+
+
+
Aeolothrips ericae B AGNALL, 1920
+
+
+
Aeolothrips fasciatus (LINNAEUS , 1758)
+
Aeolothrips intermedius B AGNALL, 1934
+
+
+
Aeolothrips melaleucus HALIDAY, 1852
4
7
+
+
+
+
+
+
+
+
+
+
Melanthrips pallidior PRIESNER, 1919
+
+
+
Anaphothrips euphorbiae (UZEL, 1895)
+
+
+
+
Aptinothrips elegans PRIESNER, 1924
+
+
+
+
+
+
+
+
+
+
+
+
+
+
+
+
+
+
+
+
+
+
+
+
+
Aptinothrips stylifer TRYBOM, 1894
+
Baliothrips dispar (HALIDAY , 1836)
+
+
+
+
+
+
+
+
+
+
+
+
+
+
+
Belothrips acuminatus HALIDAY, 1836
+
Belothrips morio O. M. REUTER, 1899
+
Bolacothrips jordani UZEL, 1895
+
+
+
+
Chirothrips ambulans BAGNALL, 1927
+
+
+
Chirothrips hamatus TRYBOM, 1895
+
+
+
+
+
+
+
+
Chirothrips aculeatus BAGNALL, 1927
Chirothrips pallidicornis PRIESNER, 1925
+
+
Melanthrips fuscus (SULZER, 1776)
Chirothrips manicatus HALIDAY, 1836
9
+
Ankothrips niezabitowskii (SCHILLE, 1910)
Ceratothrips ericae (HALIDAY, 1836)
8
+
Aeolothrips vittatus HALIDAY, 1836
Aptinothrips rufus HALIDAY, 1836
6
+
Aeolothrips versicolor UZEL, 1895
Anaphothrips obscurus (MÜLLER, 1776)
5
+
+
+
+
+
+
+
+
+
57
Gatunek
Chirothrips ruptipennis PRIESNER, 1938
Sudety
Tab. c.d.
Karpaty
1
2
3
4
5
+
Dendrothrips saltatrix UZEL, 1895
+
Firmothrips firmus (UZEL, 1895)
+
+
+
+
+
Kakothrips robustus (UZEL, 1895)
+
9
+
+
+
+
+
+
+
+
+
+
+
+
+
+
+
+
+
+
+
+
Limothrips consimilis PRIESNER, 1926
Limothrips denticornis HALIDAY, 1836
8
+
Iridothrips iridis (WATSON, 1924)
Limothrips cerealium HALIDAY , 1836
+
+
+
Frankliniella pallida (UZEL, 1895)
Frankliniella tenuicornis (UZEL, 1895)
7
+
Dendrothrips ornatus (JABLONOWSKI, 1894)
Frankliniella intonsa (TRYBOM, 1895)
6
+
+
+
+
+
+
Mycterothrips annulicornis (UZEL, 1895)
+
+
+
Mycterothrips consociatus
(TARGIONI-TOZZETTI, 1886)
+
Mycterothrips salicis (O. M. REUTER , 1897)
Neohydatothrips abnormis (K ARNY, 1910)
+
+
Neohydatothrips gracilicornis
(WILLIAMS, 1916)
+
+
Odontothrips biuncus JOHN , 1921
+
+
Odontothrips loti (HALIDAY, 1852)
+
Odontothrips meliloti PRIESNER, 1951
+
Odontothrips phaleratus (HALIDAY, 1836)
+
+
Oxythrips ajugae UZEL, 1895
Oxythrips bicolor (O. M. REUTER, 1897)
+
+
+
+
+
+
+
+
+
+
+
+
+
+
+
+
+
+
+
+
+
+
+
+
+
+
+
Platythrips tunicatus (HALIDAY, 1852)
+
+
+
+
Prosopothrips vejdovskyi UZEL, 1895
+
Oxythrips tatricus PELIKÁN, 1955
Rhaphidothrips longistylosus UZEL, 1895
+
+
Rubiothrips ferrugineus (UZEL, 1895)
Rubiothrips silvarum (PRIESNER, 1920)
+
+
+
+
+
58
Gatunek
Sudety
Tab. c.d.
Rubiothrips sordidus (UZEL, 1895)
Karpaty
1
2
+
3
4
+
+
5
6
7
+
Rubiothrips validus (K ARNY, 1910)
8
9
+
+
+
+
+
Scolothrips uzeli (SCHILLE, 1910)
+
+
Sericothrips bicornis (KARNY, 1910)
+
Stenothrips graminum UZEL, 1895
+
+
+
+
Taeniothrips inconsequens (UZEL, 1895)
+
+
+
+
+
+
+
+
+
Taeniothrips picipes (ZETTERSTEDT , 1828)
+
+
+
Tenothrips frici (UZEL, 1895)
+
Tenothrips reichardti (JOHN, 1922)
+
Thrips albopilosus UZEL, 1895
+
+
+
Thrips alni UZEL, 1895
+
Thrips angusticeps UZEL, 1895
+
+
Thrips atratus HALIDAY, 1836
+
+
+
+
+
+
+
+
+
Thrips brevicornis PRIESNER, 1920
+
+
+
+
+
+
+
+
+
Thrips conferticornis PRIESNER, 1922
+
+
Thrips crassicornis BAGNALL, 1923
+
Thrips calcaratus UZEL, 1895
+
+
Thrips dilatatus UZEL, 1895
+
+
+
+
Thrips discolor HALIDAY , 1836
+
+
+
+
Thrips fulvipes B AGNALL, 1923
+
+
+
+
+
+
Thrips incognitus PRIESNER, 1914
Thrips juniperinus LINNAEUS , 1758
Thrips major UZEL, 1895
+
+
Thrips flavus SCHRANK, 1776
Thrips fuscipennis HALIDAY, 1836
+
+
+
+
+
+
+
+
+
Thrips montanus PRIESNER, 1921
+
+
+
+
+
+
+
+
+
+
+
+
Thrips mancosetosus PRIESNER, 1964
Thrips minutissimus LINNAEUS , 1758
+
+
+
+
+
+
+
+
+
+
+
+
+
+
Thrips nigropilosus UZEL, 1895
+
Thrips physapus LINNAEUS , 1758
+
+
+
+
+
+
+
+
+
+
+
59
Sudety
Tab. c.d.
1
Thrips pillichi PRIESNER, 1924
+
+
Thrips pini (UZEL, 1895)
+
Thrips roepkei DOEKSEN , 1953
+
Thrips tabaci LINDEMAN, 1889
+
Gatunek
Karpaty
Thrips trehernei PRIESNER, 1927
2
3
+
+
Thrips validus UZEL, 1895
5
6
7
8
+
+
+
+
+
+
+
+
+
+
+
+
+
+
+
+
+
+
+
+
+
+
+
+
+
+
+
+
+
+
Thrips verbasci (PRIESNER, 1920)
+
+
+
+
Thrips viminalis UZEL, 1895
+
Thrips vulgatissimus HALIDAY, 1836
+
+
Tmetothrips subapterus HALIDAY, 1836
+
+
+
+
+
+
+
+
+
+
+
+
+
Bolothrips dentipes (O. M. REUTER, 1880)
+
+
+
+
+
Cryptothrips nigripes (O. M. REUTER, 1880)
Haplothrips aculeatus (FABRICIUS, 1803)
+
+
+
Haplothrips alpester PRIESNER, 1914
Haplothrips alpicola PRIESNER, 1950
+
+
+
+
+
+
+
+
+
Haplothrips angusticornis PRIESNER, 1921
+
+
+
+
+
+
+
+
+
+
+
+
Haplothrips crassicornis (JOHN, 1924)
+
Haplothrips dianthinus PRIESNER, 1924
+
Haplothrips distinguendus (UZEL, 1895)
+
+
Haplothrips kurdjumovi K ARNY, 1913
+
Haplothrips leucanthemi (SCHRANK, 1781)
+
+
+
Haplothrips minutus (UZEL, 1895)
Haplothrips niger (OSBORN, 1883)
Haplothrips phyllophilus PRIESNER, 1914
Haplothrips propinqus BAGNALL, 1933
+
+
Acanthothrips nidicornis
(O. M. REUTER, 1880)
Cephalothrips monilicornis
(O. M. REUTER, 1880)
9
+
+
Thrips trybomi (KARNY, 1908)
Thrips urticae FABRICIUS, 1781
4
+
+
+
+
+
+
+
+
+
+
+
+
+
+
60
Sudety
Tab. c.d.
Gatunek
Haplothrips statices (HALIDAY, 1836)
Karpaty
1
2
3
4
+
+
6
7
8
9
+
+
+
+
Haplothrips setiger PRIESNER, 1921
Haplothrips setigeriformis FÁBIÁN, 1938
Haplothrips subtilissimus (HALIDAY, 1852)
5
+
+
Hoplandrothrips bidens (BAGNALL, 1910)
+
+
+
+
+
Hoplothrips corticis (DE GEER , 1773)
+
+
Hoplothrips pedicularius (HALIDAY, 1836)
+
Hoplothrips semicaeus (UZEL, 1895)
+
Hoplothrips ulmi (F ABRICIUS, 1781)
+
Liothrips setinodis (O. M. REUTER, 1880)
+
+
Notothrips albovittatus (SCHILLE, 1911)
Phlaeothrips coriaceus HALIDAY , 1836
+
+
+
Thorybothrips unicolor (SCHILLE, 1910)
Xylaplothrips fuliginosus (SCHILLE, 1910)
Razem
+
+
+
+
+
41 17 46 64 34 19 62 62 49 59
runa w okresie wiosennym. Do rzadszych w faunie Polski gatunków spotykanych tylko w tym okresie zaliczyć można Thrips crassicornis, który jest monofagiem Euphorbia amygdaloides i Thrips fulvipes, którego rośliną żywicielską
jest Mercurialis perennis. Z liści przytulinki wiosennej (Cruciata glabra) porastającej nasłonecznione okrajki buczyn niezbyt licznie zbierano T. incognitus,
zaś na pniach buków pojedynczo łowiony był Liothrips setinodis. Wiosną natomiast licznie odławiano dwa gatunki dendrofilne: Thrips minutissimus oraz
Taeniothrips inconsequens; przy ich masowym występowaniu żerujące larwy
i imago mogą uszkadzać pączki liściowe i kwiatowe drzew liściastych. W lasach bukowo-jodłowych na Babiej Górze nielicznie występował Thrips pini
związany z drzewami iglastymi. Jałowce rozmieszczone w różnych piętrach
roślinnych były miejscem żerowania drapieżnego Scolothrips uzeli oraz odżywiającego się pyłkiem Thrips juniperinus. Oba gatunki są rzadkie i znane tylko z kilku innych regionów Polski (KUCHARCZYK 2006; KUCHARCZYK, KUCHARCZYK 2008). W okresie kwitnienia Galium odoratum i Stellaria holostea dość licznie znajdowano żerujący na ich liściach Platythrips tunicatus,
którego larwy preferują pierwszą z wymienionych roślin.
61
Najbogatszą fauną charakteryzują się ekstensywnie użytkowane łąki oraz
występujące w różnych piętrach klimatyczno-roślinnych śródleśne polany,
okrajki lasów, ziołorośla wzdłuż cieków wodnych. Związane jest to z dużym
zróżnicowaniem gatunkowym występujących tam roślin, które stanowią bogatą bazę pokarmową dla wciornastków. Dostępność pokarmu ma większy
wpływ na zróżnicowanie gatunkowe niż warunki klimatyczne zmieniające się
wraz z wysokością. Stwierdzono to badając faunę Babiej Góry, gdzie liczba
taksonów w reglu górnym oraz piętrach subalpejskim i alpejskim była podobna (Ryc.), jednak skład gatunkowy zgrupowań wciornastków był odmienny. W niższych piętrach przeważały gatunki kwiatolubne, zaś w wyższych trawolubne (KUCHARCZYK i in. 2008). Podobne zależności obserwo-
Ryc. Piętra klimatyczno-roślinne Tatr, masywu Babiej Góry i Bieszczad wraz z liczbą wykazanych w nich gatunków Thysanoptera (1 – regiel dolny, 2 – regiel górny, 3 – zarośla
Alnus incana, 4 – pietro subalpejskie – kosodrzewiny, 5 – piętro alpejskie, 6 – piętro
subniwalne)
Fig. The climatic-vegetation belts of the Tatra Mts., the Babia Góra Massif and the Bieszczady Mts. with the number of Thysanoptera species recorded there (1 – lower forest
belt, 2 – upper forest belt, 3 – Alnus incana shrubs, 4 – subalpine belt – dwarf pine,
5 – alpine belt, 6 – subnivale belt)
62
wano w Tatrach (MALCZEWSKA 2007, manuskrypt), a także podczas badań
Vasiliu-Oromulu w Karpatach rumuńskich (2001) oraz Pelikána w Alpach
(1996).
W Paśmie Babiogórskim spośród 64 stwierdzonych gatunków 16 łowiono
we wszystkich piętrach, 23 wyłącznie w reglu dolnym, dwa (Oxytrips tatricus i
Thrips juniperinus) były wyłączne dla piętra subalpejskiego, nie stwierdzono
takich gatunków w reglu górnym i piętrze alpejskim. Spośród dwóch powszechnie spotykanych na niżu i w niższych piętrach górskich trawolubnych
gatunków Aptinothrips rufus i A. stylifer tylko ten drugi wystąpił w piętrze alpejskim, co potwierdziło wcześniejsze obserwacje PELIKÁNA z Alp o jego
większej tolerancji na ostrzejsze warunki klimatyczne (KUCHARCZYK i in.
2008; PELIKÁN 1996).
W niższych piętrach licznie występowały gatunki z rodzaju Odontothrips
i Rubiothrips żerujące odpowiednio na roślinach z rodzin Fabaceae i Rubiaceae oraz z rodzajów Thrips i Haplothrips związane z roślinami złożonymi
(Asteraceae). Licznie notowano też gatunki trawolubne z rodzaju Aptinothrips, Anaphothrips i Chirothrips. W piętrach regla dolnego, górnego i kosodrzewiny Tatr i Babiej Góry zbierano górski gatunek Thrips trybomi, zaś we
wszystkich wymienionych i dodatkowo w piętrze alpejskim licznie występował borealno-górski T. vulgatissimus. Innym gatunkiem o zasięgu borealnogórskim, ale notowanym jedynie na roślinach z rodziny Asteraceae w reglu
dolnym i górnym jest T. brevicornis. Dwa ostatnie gatunki znane są również
z Sudetów. Do Asteraceae należą również rośliny żywicielskie uznawanych za
górskie gatunków z rodzaju Haplothrips: H. alpicola, H. alpestris i H. propinqus. Pierwszy z nich notowany był zarówno w Sudetach jak i Karpatach
i dotychczas nie był stwierdzony poza ich polską częścią.
Jedynym przedstawicielem Thysanoptera zebranym w piętrze subniwalnym Tatr (powyżej 2250 m n.p.m.) był gatunek polifagiczny i eurytopowy –
Frankliniella intonsa. PELIKÁN (1996) w piętrze subniwalnym w Alpach (na
wysokości 2300–2600 m n.p.m.) stwierdził obecność dwóch gatunków: A. stylifer i A. rufus, z których pierwszy znacznie odporniejszy na skrajne warunki
był siedmiokrotnie liczniejszy.
Podsumowanie
Z obszarów górskich południowej Polski znanych jest obecnie 128 gatunków (ok. 56% fauny Polski) wciornastków, w tym z Sudetów – 41, a z Karpat
– 125 gat. Większość to przedstawiciele podrzędu Terebrantia, głównie gatunki roślinożerne zbierane na ich roślinach żywicielskich. Do nielicznie notowanych należą mykofagiczne gatunki z podrzędu Tubulifera, zwykle wystę-
63
pują one w dużym rozproszeniu, a ich odłów wymaga zastosowania specyficznych metod. Mimo wykazania dość znacznej liczby gatunków – ponad
połowę wszystkich znanych z Polski (226) i wykazanych dotychczas z całych
Karpat (211 gat.) trzeba stwierdzić, że wiedza na temat wciornastków obszarów górskich Polski jest fragmentaryczna. Niestety, w obliczu braku, zarówno w Polsce jak i krajach ościennych, specjalistów w dziedzinie faunistyki,
taksonomii i ekologii tego rzędu owadów, stan zbadania Thysanoptera obszarów górskich jeszcze długo będzie słaby.
SUMMARY
The aim of this article is to summarise the published and unpublished data about
Thysanoptera collected in mountainous areas of southern Poland. Up to now 128 species of
thrips have been recorded there – 41 from the lower parts of the Sudety Mts. and 125 from
the Carpathian Mts., whereas 211 species are known from all parts of the latter chain in
Europe. Most of the species have been collected using the entomological net or from their
host plants. It is the reason why the mycophagous taxa are represented so poorely.
Fauna of only a few chains: the Beskid Mały Hills, the Beskid Sądecki Hills, the Beskid
Niski Hills and the Babia Góra Massif may be regarded as well known. At the beginning of
the twentieth century SCHILLE was the first who researched Thysanoptera in the Carpathian
Mts. He has noted 46 species in the Poprad river valley, among them five: Ankothrips
niezabitowskii, Scolothrips uzeli, Notothrips albovittatus, Thorybothrips unicolor and
Xylaplothrips fuliginosus have been described as new for the science. Only the last one is
frequently found in other regions of Poland and the third of mentioned has never been
found again in our country. In Polish Carpathian Mts only the Babia Góra Massif, the Tatra
Mts. and the Bieszczady Mts. are characterized by clearly visible phyto-climatic zonation,
the other chains are mainly covered by deciduous or mixed forests, or are partially
deforested.
The richest fauna is characteristic for the lower belt covered by deciduous forest
communities e.g. Dentario glandulosae-Fagetum, of the deforested places which have been
changed into meadows or pastures, along trails and in tall herb vegetations along streams.
One Carpathian endemic species – Oxythrips tatricus has been recorded on its host plant
Pinus mugo in subalpine belt of the Babia Góra Massif. Four other species: Thrips trybomi,
Haplothrips alpicola, H. alpestris and H. propinqus are regarded as montainous and
T. brevicornis and T. vulgatissimus as Boreo-Montane species.
PIŚMIENNICTWO
JENSER G. 1996: Thysanoptera from the Bükk National Park. [W:] MAHUNKA S. (ed.): The
fauna of the Bükk National Park. Natural History of the National Parks of Hungary:
129-145.
KONDRACKI J. 2001: Geografia regionalna Polski. Wyd. Naukowe PWN, Warszawa. 441 ss.
64
KUCHARCZYK H. 2006: Ankothrips niezabitowskii (SCHILLE, 1910) – rzadki gatunek wciornastka (Insecta: Thysanoptera) w Polsce. Wiad. entomol., 25, Supl. 2: 113-116.
KUCHARCZYK H. 2007: Wciornastki (Thysanoptera). [W:] B OGDANOWICZ W., CHUDZICKA E., PILIPIUK I., SKIBIŃSKA E. (red.): Fauna Polski. Charakterystyka i wykaz gatunków, t. II: 391-398.
K UCHARCZYK H., KUCHARCZYK M. 2008: The Red List of Threatened Thrips Species
(Thysanoptera, Insecta) of Middle-Eastern Poland. Acta phytopath. ent. Hung., 43 (2):
297-305.
KUCHARCZYK H., ZAWIRSKA I., MALCZEWSKA E. 2008: Thrips (Thysanoptera, Insecta) of
Babia Góra Massif (Western Carpathians, Poland). Acta phytopath. ent. Hung., 43 (1):
307-315.
MALCZEWSKA E. 2007: Wciornastki (Insecta: Thysanoptera) Tatrzańskiego i Babiogórskiego Parku Narodowego. Manuskrypt w Zakładzie Zoologii Inst. Biologii UMCS, Lublin.
63 ss.
PELIKÁN J. 1996: Vertical distribution of alpine Thysanoptera. Folia entomol. Hung., 57
(Suppl.): 121-125.
POKUTA M. 1991: Materiały do fauny Thysanoptera Beskidu Małego. Acta biol. siles., 18
(35): 155-160.
SCHILLE F. 1902: Materiały do fauny owadów siatkoskrzydłych i szarańczaków doliny Popradu. Część I. Spraw. Kom. fizjogr., Kraków, 36: 83-85.
SCHILLE F. 1905: Materiały do fauny owadów siatkoskrzydłych i szarańczaków doliny Popradu. Część II. Spraw. Kom. fizjogr., Kraków, 38: 8-17, 36-39.
SCHILLE F. 1911: Nowe formy przylżeńców (Thysanopterorum genera et species novae).
Spraw. Kom. fizjogr., Kraków, 45: 3-10.
SIERKA W., FEDOR P. J. 2004: Gatunki wciornastków (Insecta, Thysanoptera) polskiej i slowackiej części Karpat. Thysanopteron, Pismo entomologiczne, 1 (1): 58-72. http://biokor.nspace.pl/thysanopteron/index.php/th/article/view/13/30
SIERKA W., FEDOR P. J., VASILIU -OROMULU L., JENSER G., B ARBUCEANU D. 2008: The
State of Knowledge of Thrips (Insecta: Thysanoptera) of the Carpathian Mountains.
Acta phytopath. et ent. Hung., 43 (12): 355-366.
STANISŁAWEK K., KUCHARCZYK H. 2010: Materiały do poznania wciornastków (Insecta,
Thysanoptera) Sudetów. Wiad. entomol., 29, Supl.: 81-86.
WYROZUMSKI Ł. 2006: Przylżeńce (Thysanoptera, Insecta) wybranych zbiorowisk roślinnych okolic Leska. Manuskrypt w Zakładzie Zoologii Inst. Biologii UMCS, Lublin.
47 ss.
VASILIU-OROMULU L. 2001: Temporal and spatial dynamics of thrips populations in mountainous meadows. [W:] MOUND L., M ARULLO R. (eds): Thrips and Tospoviruses: Proceedings of the 7tn International Symposium on Thysanoptera , e-book: 295-313. (http://
www.ento.csiro.au/thysanoptera/Symposium/Section9/47-Liliana.pdf).
ZAWIRSKA I. 1988: Thysanoptera collected in Poland. Fragm. faun., 31 (13): 361-410.
Wiad. entomol.
29 Supl.: 65-71
Poznań 2010
Chrząszcze kusakowate (Coleoptera: Staphylinidae) Karkonoszy
– stan poznania i perspektywy badań
Rove beetles (Coleoptera: Staphylinidae) of Karkonosze Mts.
– state of knowledge and perspective of study
Andrzej MAZUR
Katedra Entomologii Leśnej Uniwersytetu Przyrodniczego w Poznaniu,
ul. Wojska Polskiego 71c, 60-625 Poznań; e-mail: [email protected]
ABSTRACT: The paper presents study on fauna and ecology of Staphylinidae in the
Karkonosze Mts. since 1989. Further research was advised peat and mountainous areas
especially.
KEY WORDS: Coleoptera, Staphylinidae, faunistic, Karkonosze Mts.
Karkonosze są najwyższym pasmem Sudetów, w którym współwystępują
elementy środowiska przyrodniczego charakterystyczne dla wysokogórskich
obszarów Europy środkowej, obszarów tundrowych i alpejskich (FABISZEWSKI, JENÍK 1994; JENÍK 2000). Jednocześnie są najwyższymi górami Czech.
Również w dawnych Prusach były to najwyższe góry.
Inspirowało to badania koleopterologiczne, które rozpoczęto w Karkonoszach w pierwszej połowie XIX wieku. Do czasu II wojny światowej Karkonosze wraz z całym Śląskiem stanowiły obszar bardzo intensywnych eksploracji koleopterologicznych, mających podłoże głównie kolekcjonerskie.
Przełom XIX i XX wieku przyniósł trzy obszerne podsumowania wiedzy
o występowaniu chrząszczy na Śląsku (LETZNER 1871, 1886; GERHARDT
1910). Publikacje te zawierają dane, które mimo upływu ponad 100 lat wielokrotnie są cytowane i wykorzystywane do analiz entomologicznych. Stanowią one równocześnie doskonałe tło historyczne, w oparciu o które można
określać zmiany zachodzące w faunie Karkonoszy na przestrzeni stulecia.
66
A. MAZUR
Współczesna interpretacja tych danych wymaga jednak uwzględnienia uwarunkowań historycznych i geograficznych.
Po drugiej wojnie światowej zainteresowanie Karkonoszami jako obiektem badań koleopterologicznych przypada na przełom lat 80. i 90. Zainteresowanie to można wiązać z drastyczną zmianą warunków przyrodniczych
Karkonoszy, wynikającą z silnego skażenia środowiska, pociągającego za
sobą zamieranie drzewostanów (głównie monokultur świerkowych) na skalę
klęski ekologicznej.
Przegląd badań w zakresie poznania Staphylinidae Karkonoszy
Po czeskiej stronie Karkonoszy badania nad Staphylinidae w ostatnich latach prowadzili BOHÁČ i FUCHS (1995) oraz BOHAČ (2001). Po stronie polskiej badania ukierunkowane na poznanie kusakowatych rozpoczęto w roku
1989 i trwają one do dziś. Zestawienie badań wraz z osiągnięciami zawarto
w tabeli (Tab.).
Tab. Charakterystyka badań nad chrząszczami kusakowatymi (Staphylinidae) Karkonoszy
w okresie 1989–2008
Study on Staphylinidae of Karkonosze Mts. during 1989–2008
Okres badań
Year of study
Zakres badań i osiągnięcia
Breadth of study and results
1
2
1989–1991
Inwentaryzacja gatunków Staphylinidae na obszarze Karkonoskiego
Parku Narodowego; wykazano 75 gatunków (bez Aleocharinae)
(MAZUR 1993)
1992–2000
Badania składu gatunkowego zgrupowań na tle różnych środowisk
Karkonoszy. Dokonano szerszej inwentaryzacji i pierwszych
podsumowań stwierdzonych gatunków, rewizji oznaczeń i porównania
z materiałami historycznymi. W tym zakresie rozpoznano
zgrupowania Staphylinidae w środowisku podkorowym, na
odchodach zwierząt i na grzybach oraz przy topniejących polach
śnieżnych (MAZUR 1995, 1998, 2001, 2004)
2001–2002
Studia taksonomiczne nad rodzajem Eusphalerum KR.
Przy współpracy w entomologami z Czech zestawiono gatunki
występujące po stronie czeskiej i polskiej. Stwierdzono:
– 6 gatunków wspólnych,
– 2 gatunki tylko po stronie czeskiej,
– 5 gatunków tylko po stronie polskiej,
– 6 gatunków po roku 1945 nie było obserwowanych
(MAZUR, BOHÁČ, MATEJÍČEK 2004)
CHRZĄSZCZE KUSAKOWATE KARKONOSZY – STAN POZNANIA [...]
67
Tab. c.d.
1
2
2003–2004
Inwentaryzacja Staphylinidae na narciarskich trasach zjazdowych
w granicach Karkonoskiego Parku Narodowego. Stwierdzono:
– 42 gatunki Staphylinidae,
– duży udział gatunków reliktowych, niekiedy wyjątkowo rzadkich
w skali kraju: Oxypoda parvipennis FAUVEL, 1891, Liogluta
wüsthoffi (BENICK, 1938),
– wyższą wartość przyrodniczą zgrupowań w rejonie Szrenicy,
a więc na obszarze najsilniej eksploatowanym narciarsko
(ŁABĘDZKI i in. 2008)
2002–2004
Staphylinidae jako element monitoringu ekosystemów leśnych
Karkonoskiego Parku Narodowego. Monitoring przeprowadzono
w oparciu o sieć stałych punktów monitoringowych (630 punktów
w granicach KPN) w trzech kolejnych latach. Uzyskane wyniki
ilościowe były zaskakująco niskie:
– 36 stwierdzonych taksonów Staphylinidae,
– wyróżniono zgrupowania Staphylinidae regla górnego, które
charakteryzuje duża swoistość, wyższe wskaźniki bogactwa
gatunkowego,
– zgrupowania regla dolnego charakteryzuje ubóstwo gatunkowe,
duży udział gatunków borowych (MAZUR i in. 2008)
2004–2008
Zoocenologiczna charakterystyka zgrupowań Staphylinidae borów
górnoreglowych na obszarze Sudetów pod kątem waloryzacji
środowiska przeprowadzona z zastosowaniem pułapek typu Barbera.
W trakcie badań uzyskano bardzo bogaty materiał faunistyczny.
Stwierdzono łącznie w tym środowisku 187 gatunków, a w samych
tylko Karkonoszach – 113. Stwierdzono bardzo dużą swoistość
zgrupowań z dominacją gatunków górskich, w tym alpejskich, prawie
zupełny brak gatunków obcych, duży udział gatunków reliktowych
(MAZUR 2008a, 2008b, 2008c; MAZUR, SCHÜLKE 2009)
Pojedyncze informacje o występowaniu gatunków Staphylinidae w Karkonoszach zawarte są w szerszych opracowaniach N OWOSADA (1990),
GRODZKIEGO (1997), ZERCHEGO (1981, 1990), PACE (1989) oraz KANI i in.
(2005).
Podsumowanie danych
Zestawiając wszystkie dane literaturowe zawarte w Katalogu Fauny Polski (BURAKOWSKI i in., 1979, 1980, 1981) oraz wyniki wymienionych wyżej
prac, uzyskano listę obejmującą łącznie 336 gatunków (lista ta zostanie opu-
68
A. MAZUR
blikowana w oddzielnej pracy). Katalog Fauny Polski oraz publikacje innych
autorów podają z Karkonoszy 114 gatunków Staphylinidae. Prace autora pozwoliły na wykazanie 259 gatunków.
Analiza tych zestawień wskazuje, że w czasie badań autora nie stwierdzono 36 gatunków wykazywanych wcześniej z Karkonoszy przez innych autorów. W tej grupie gatunków jest szereg rzadkich chrząszczy, takich jak: Acrolocha amabilis (HEER, 1838), Atheta contristata (KR., 1856), A. leonhardi
BERNH., 1911, A. procera (KR., 1856), Anthophagus sudeticus KIESW., 1846,
Boreaphilia hercynica (RENN., 1936), Eushalerum luteum (MARSH., 1802),
E. marshami (FAUV., 1868), E. signatum (MÄRK., 1857), Hesperus rufipennis
(GRAV., 1802), Mycetoporus maerkelii KR., 1857, M. monticola FOWL., 1888,
Oxypoda skalitzkyi BERNH., 1902 i inne.
Równocześnie wśród stwierdzonych gatunków są gatunki dotychczas nie
notowane z Karkonoszy, jak np. Liogluta wüsthoffi (BENICK, 1938) i Deliphrum algidum ER., 1840 i nowe dla fauny Polski – Lordithon bimacultaus
(SCHRANK, 1798) (MAZUR, SCHÜLKE 2009).
Wiele gatunków górskich, znanych w Polsce z nielicznych stanowisk, ma
w Karkonoszach bardzo liczne populacje, o czym świadczy dominujący
udział tych gatunków w zespołach i zgrupowaniach. Do tej grupy należą
Atheta tibialis (HEER, 1839) i A. aeneipennis (THOMS., 1856), Quedius punctatellus (HEER, 1839) dominujące w środowisku epigeicznym borów górnoreglowych i Aleochara heeri LIKOV., 1982 bardzo licznie spotykana wokół
topniejących pól śnieżnych.
Dyskusja wyników
Wydaje się, że Karkonosze, w porównaniu do innych pasm górskich Polski, mają nieco uboższą faunę. Przykładowo w Bieszczadach wykazano około
480 Staphylinidae (SZUJECKI 1996; PAWŁOWSKI i in. 2000), a na Babiej Górze – blisko 400 (PAWŁOWSKI 1967; KUBISZ, SZAFRANIEC 2003). Informacje
o kusakowatych Beskidu Małego, zostały opublikowane tylko z częściowym
opracowaniem Aleocharinae (PAŚNIK 1998, 2000). Powyższe liczby stanowią
około 30 % gatunków Staphylinidae spotykanych w Polsce, co stawia te rejony w grupie o stosunkowo dobrze poznanej faunie.
Zagadnieniem szczególnie interesującym autora jest potwierdzenie występowania na obszarze Karkonoszy gatunków wykazywanych w XIX i XX
wieku. Dane katalogowe (BURAKOWSKI i in. 1979, 1980, 1981) obejmują ponad 100 gatunków. Około 1/3 z nich nie udało się stwierdzić ponownie. Przyczyn braku tych gatunków we współczesnych badaniach można dopatrywać
się w:
69
– zmianach środowiskowych Karkonoszy (należy pamiętać, że przyroda tych
gór eksploatowana jest intensywnie od XVII w., a osadnictwo stosunkowo
wcześnie dotarło w wysokie partie gór),
– niskiej liczebności populacji gatunków rzadkich i wynikającej z tego małej
wykrywalności,
– różnej intensywności badań środowisk Karkonoszy – za najlepiej poznane
pod względem występowania Staphylinidae można uznać środowiska leśne, a zwłaszcza środowisko borów górnoreglowych.
Wnioski
Mimo 20 lat studiów nad Staphylinidae Karkonoszy, duże perspektywy
badawcze, zdaniem autora, posiadają badania:
1. Najwyższych partii Karkonoszy, zwłaszcza torfowisk położonych powyżej
górnej granicy lasu i w strefie tundry karkonoskiej,
2. Potoków i rzek górskich w strefie od źródeł po lasy dolnoreglowe,
3. Zgrupowań kusaków podkorowych i związanych z martwym drewnem,
zwłaszcza w środowiskach górnoreglowych.
4. Zgrupowań chrząszczy towarzyszącym mrowiskom.
Gruntowne rozpoznanie tych środowisk pod kątem zamieszkujących je
chrząszczy kusakowatych może zaowocować szeregiem nowych danych i poszerzyć listę gatunków o kolejne pozycje.
PIŚMIENNICTWO
BOHÁČ J. 2001: Epigeic beetles (Insceta: Coleoptera) in mountain spruce forest under longterm synergistic chronic effects in the Giant Mountains (Central Europe). Ekologia, 20,
1: 57-69.
BOHÁČ J., FUCHS R. 1995: The effect of air pollution and forest decline on epigeic staphylinid communities in the Giant Mountains. Acta zool. Fenn., 196: 311-313.
BOHÁČ J., MAZUR A., MARTIŠ M., VANEK J. 2007: Brouci. [W:] FLOUSEK J., HARTMANOVÁ O.,
ŠTURSA J., POTOCKI J. (eds.): Krkonoše. Příroda, historie, život. Nakl. Uhlíř – Baset,
Praha: 253-258.
BURAKOWSKI B., MROCZKOWSKI M., STEFAŃSKA J., SZUJECKI A. 1979: Staphylinidae cz. 1.
Kat. Fauny Pol., Warszawa, XXIII, 6: 1-309.
BURAKOWSKI B., MROCZKOWSKI M., STEFAŃSKA J., SZUJECKI A. 1980: Staphylinidae cz. 2.
BURAKOWSKI B., MROCZKOWSKI M., STEFAŃSKA J., SZUJECKI A. 1981. Staphylinidae cz. 3.
70
A. MAZUR
FABISZEWSKI J., JENÍK J. 1994: Właściwości przyrodnicze i zagrożenia Karkonoskiego Parku Narodowego. Kosmos, 43: 101-115.
GERHARDT J. 1910: Verzeichnis der Käfer Schlesiens preußischen und österreichischen Anteils, geordnet nach dem Catalogus coleopterorum Europae vom Jahre 1906. Dritte,
neubearbeitete Aufgabe, Berlin, XVI. 431 ss.
GRODZKI W. 1997: Parazytoidy, drapieżce, komensale kambiofagów świerka w warunkach
zmniejszonej różnorodności ekosystemów leśnych Sudetów. Pr. Inst. Bad. Leś., ser. A.,
841: 194-213.
JENÍK J. 2000: Geografická a ekologická identita Krkonoš/Karkonoszy. [W:] ŠTURSA J., MAZURSKI K. R., PAŁUCKI A. [eds.]: 2001, Geoecological Problems of the Giant Mountains. Proc. Int. Conf., September 2000, Svoboda nad Úpou. Opera Corcontica, 37: 12-19.
KANIA J., KADEJ M., ŻUK K. 2005: Kolekcja chrząszczy (Coleoptera) w Muzeum Przyrodniczym w Jeleniej Górze. Przyr. Sudetów, 8: 177-190.
KUBISZ D., SZAFRANIEC S. 2003: Chrząszcze (Coleoptera) masywu Babiej Góry. [W:] WOŁOSZYN B., WOŁOSZYN D., CELARY W. (red.): Monografia fauny Babiej Góry: 163-221.
LETZNER K. 1871: Verzeichnis der Käfer Schlesiens. Z. Ent., Breslau, 2, XXIV: 1-328.
LETZNER K. 1886: Fortsetzung des Verzeichnisses der Käfer Schlesiens. Z. Ent. N. F., 11:
69-148.
ŁABĘDZKI A., MAZUR A., RAJ A., SZYMKOWIAK P. 2008: Nartostrady a środowisko przyrodnicze na przykładzie wybranych grup stawonogów w Karkonoskim Parku Narodowym. [W:] MAZUR S., TRACZ H. (red.): Zagrożenia ekosystemów leśnych przez człowieka, rozpoznanie – monitoring – przeciwdziałanie. VIII Sympozjum Ochrony Ekosystemów Leśnych. Wydawnictwo SGGW, Warszawa: 184-192.
MAZUR A. 1993: Kusakowate (Coeloptera, Staphylinidae) wybranych pasm górskich Sudetów Zachodnich. Wiad. entomol., 12, 4: 243-250.
MAZUR A. 1995: Zgrupowania kusakowatych płatów śnieżnych w Karkonoskim Parku Narodowym. Parki nar. Rez. Przyr., 13, 1 (supl.): 43-46.
MAZUR A. 1998: Chrząszcze kusakowate (Col., Staphylinidae) w faunie polskiej części Karkonoszy. Geoekologiczne Problemy Karkonoszy III. Materiały z sesji naukowej w Przesiece 15–18 X 1997. Wyd. Acarus, Poznań: 53-61.
MAZUR A. 2001: Występowanie rzadkich i reliktowych gatunków chrząszczy kusakowatych
(Coleoptera: Staphylinidae) na terenie Karkonoszy i możliwości ich ochrony. [W:] ŠTURSA J., MAZURSKI K. R., PAŁUCKI A. (eds.): 2001, Geoecological Problems of the Giant
Mountains. Proc. Int. Conf., September 2000, Svoboda nad Úpou; Opera Corcontica,
Vrchlabí, 37: 304-306.
MAZUR A. 2004: Występowanie Phymatura brevicollis (KRAATZ, 1856) (Coleoptera: Staphylinidae) w Karkonoszach i na Przedgórzu Sudeckim. Przyr. Sudetów Zach., 6: 131-136.
MAZUR A. 2008a: Przegląd krajowych gatunków z rodzaju Liogluta THOMSON, 1858 (Col.,
Staphylinidae, Aleocharinae) ze szczególnym uwzględnieniem gatunków stwierdzonych
w środowisku górnoreglowych borów świerkowych w Sudetach. Wstępne wyniki badań.
[W:] MAZUR S., TRACZ H. (red.): Zagrożenia ekosystemów leśnych przez człowieka,
rozpoznanie – monitoring – przeciwdziałanie. III Sympozjum Staphylinidae. Wydawnictwo SGGW, Warszawa: 362-367.
71
MAZUR A. 2008b: Górnoreglowa świerczyna sudecka jako środowisko życia chrząszczy –
wstępne wyniki badań. [W:] MAZUR S., TRACZ H. (red.): Zagrożenia ekosystemów leśnych przez człowieka, rozpoznanie – monitoring – przeciwdziałanie. III Sympozjum
Staphylinidae. Wydawnictwo SGGW, Warszawa: 368-377.
MAZUR A. 2008c [mscr]: Zoocenologiczna charakterystyka zgrupowań chrząszczy kusakowatych (Coleoptera, Staphylinidae) w zastosowaniu do oceny stanu środowiska górnoreglowych borów świerkowych w Sudetach. Sprawozdanie z grantu KBN nr 2P06L 013 28.
MAZUR A., BOHÁČ J., MATEJÍČEK J. 2004: Occurrence of species of the genus Eusphalerum
KR. (Col., Staphylinidae, Omaliinae) in the giant mountains area. [W:] ŠTURSA J., MAZURSKI K. R., P AŁUCKI A., P OTOCKA J. (eds.): Geoekologicke problemy Krkonoš.
Sborn Mez. Ved. Konf., listopad 2003, Opera Corcontica, 41: 287-300.
MAZUR A., SKOCZEK A., TKOCZ D., URBAN M. 2008: Chrząszcze kusakowate (Coleoptera,
Staphylinidae) w monitoringu ekosystemów leśnych Karkonoskiego Parku Narodowego.
[W:] MAZUR A., RAJ A., KNAPIK R. (red.): Monitoring ekosystemów leśnych w Karkonoskim Parku Narodowym. Karkonoski Park Narodowy, Jelenia Góra: 128-159.
MAZUR A., SCHÜLKE M. 2009: The first records of Lordithon bimaculatus (SCHRANK, 1798)
(Coleoptera: Staphylinidae) from Poland. Fragm. faun., 52, 1: 17-19.
NOWOSAD A. 1990: Staphylinidae (Coleoptera) gniazd kreta Talpa europaea L. w Polsce.
Wyd. Nauk. UAM, s. zool., 15: 1-254.
PACE R. 1989: Monografia del genere Leptusa KRAATZ (Coleoptera, Staphylinidae). Mem.
Mus. Civico Storia Nat. Verona, 2 (A Biologie), 8:1-307.
PAŚNIK G. 1998: Kusakowate (Coleoptera, Staphylinidae) Beskidu Małego. Rocz. Muz.
Górnośl. Przyr., 15: 57-78.
PAŚNIK G. 2000: Materiały do poznania Aleocharinae (Coleoptera: Staphylinidae) Beskidu
Małego. Materiały Konferencyjne, Pierwsze Sympozjum Staphylinidae, Rogów 10–12 XI
1999: 21-23.
PAWŁOWSKI J. 1967: Chrząszcze (Coleoptera) Babiej Góry. Acta zool. cracov., 12: 419-665.
P AWŁOWSKI J., PETRYSZAK B., KUBISZ D., SZWAŁKO P. 2000: Chrząszcze (Coleoptera)
Bieszczadów Zachodnich. Monogr. Bieszczadzkie, 8: 9-143.
SZUJECKI A. 1996: Kusakowate (Coleoptera, Staphylinidae) Bieszczadów Zachodnich. Fundacja Rozwój SGGW, Warszawa. 224 ss.
Z ERCHE L. 1981: Faunistische Notizen: 81. Zur Verbreitung von Eusphalerum petzi
(BERNH.) (Col., Sptaphylinidae). Ent. Nachr., 25, 5: 77.
ZERCHE L. 1990: Monographie der paläarktichen Coryphiini (Coleoptera, Staphylinidae,
Omaliinae). Akad. Landwirtschaftswiss. DDR, Berlin. 413 ss.
Wiad. entomol.
29 Supl.: 73-82
Poznań 2010
Owady minujące gór Polski
Mining insects of Polish Mountains
Zofia MICHALSKA , Maria MYSSURA 1, Urszula WALCZAK 2
1
Szkoła Mistrzostwa Sportowego, ul. Bydgoska 2a, 62-510 Konin; e-mail: [email protected]
2
Zakład Zoologii Systematycznej, Wydział Biologii, Uniwersytet im. A. Mickiewicza,
ul. Umultowska 89, 61-614 Poznań; e-mail: [email protected]
ABSTRACT: The paper contains a short overview of research on mining insects in Polish
Mountains.
KEY WORDS: Coleoptera, Hymenoptera, Lepidoptera, Diptera, leaf-miners, state of
knowledge.
Badania owadów minujących łuku sudecko-karpackiego i Gór Świętokrzyskich prowadzono w różnych okresach i rejonach oraz z niejednakową
regularnością. Przy opisie stanowisk w Sudetach i Karpatach stosowano
określenia różnej rangi podziału tych gór. Nie wszystkie publikacje poświęcone były wyłącznie owadom minującym. W niektórych pracach wykazywano
gatunki minujące przy okazji prowadzonych badań ogólno-entomologicznych. Problematyka badawcza w pracach również miała zróżnicowany charakter: od fragmentarycznych zapisów faunistycznych do opracowań, zawierających dane z zakresu taksonomii, faunistyki, biologii, ekologii tych owadów a także podsumowania badań niektórych rzędów lub rodzin. Wyniki badań zawarte w niektórych, szczególnie starszych pracach, traktować należy
z ostrożnością, gdyż dane w nich zawarte często wymagają weryfikacji.
74
Z. MICHALSKA, M. MYSSURA, U. WALCZAK
Niniejszy artykuł stanowi podsumowanie danych dotyczących znajomości
owadów minujących polskich gór. Praca została przygotowana w oparciu
o dane literaturowe. Dla Sudetów i Karpat przyjęto podział, zaproponowany
przez K ONDRACKIEGO (2001). Nazewnictwo zweryfikowano w oparciu
o Fauna Europaea (2010) oraz specjalistyczne opracowania zoologiczne
i botaniczne.
Literatura dotycząca owadów minujących gór Polski jest stosunkowo bogata. Trudno wymienić wszystkich badaczy i wszystkie publikacje. W artykule ograniczono się więc z konieczności do zasygnalizowania opracowań,
z początkowego i końcowego okresu bardziej kompleksowych badań.
Początki badań niektórych grup owadów minujących w Sudetach sięgają
XIX wieku. Badania chrząszczy zapoczątkował ZEBE (1853), motyli – WOCKE (1874). Obserwacje pozostałych rzędów rozpoczęto na początku XX wieku. DITTRICH w 1905 roku opublikował pierwszą pracę dotyczącą błonkówek, natomiast SEIDEL w 1924 roku – pracę o muchówkach. Najnowsze
opracowania chrząszczy, błonkówek i muchówek pochodzą z lat osiemdziesiątych ubiegłego wieku (BEIGER 1981,1982, 1984). Pewne informacje o występowaniu chrząszczy znaleźć można w Katalogu Fauny Polski (BURAKOWSKI i in. 1985, 1990, 1991, 1993, 1997). Najnowsze prace dotyczące motyli minujących opublikował BORKOWSKI (2000, 2001, 2002, 2003).
W Karpatach, najczęściej badanych górach, pierwsze informacje o występowaniu przedstawicieli wszystkich rzędów owadów minujących pochodzą
z XIX wieku. W kolejności opublikowano prace dotyczące chrząszczy i motyli (NOWICKI 1867, 1868) oraz muchówek (GRZEGORZEK 1872) i błonkówek (NIEZABITOWSKI 1899). Koniec dotychczasowych badań chrząszczy
i błonkówek minujących przypada na osiemdziesiąte lata XX wieku (BE IGER 1981). Natomiast obserwacje motyli i muchówek trwają nadal. Jedną
z nielicznych, bardziej kompleksowych prac dotyczącą motyli Tatr, opublikowali BUSZKO, MIKKOLA i NOWACKI (2000). Znane są również inne publikacje z ostatnich lat: BARAN (2003), BARAN i RYNARZEWSKI (2008), BARAN
i BUSZKO (2010). Jedną z ostatnich prac, dotyczących muchówek z rodziny
Tephritidae, jest publikacja autorstwa KLASY i P ALACZYKA (2006).
Góry Świętokrzyskie, w porównaniu z łukiem sudecko-karpackim, cieszyły się mniejszym zainteresowaniem entomologów i hyponomologów.
Wzmianki lub fragmentaryczne informacje o występowaniu chrząszczy podał NUNBERG (1947), motyli – RIEDL (1967), muchówek – FISCHER (1969)
i błonkówek – B EIGER (1982). Wyniki kilkuletnich badań (1976–1984), dotyczących w całości owadów minujących zawiera praca MICHALSKIEJ (1988).
W całym łuku sudecko-karpackim i Górach Świętokrzyskich stwierdzono
łącznie występowanie 702 gatunków owadów minujących, co stanowi 60,9%
fauny minowców Polski. Zauważa się zróżnicowaną liczbę gatunków minow-
OWADY MINUJĄCE GÓR POLSKI
75
ców w poszczególnych pasmach, co związane jest m.in. ze stanem ich zbadania. Największą liczbę owadów minujących wykazano w Karpatach (593 gatunki), mniej w Sudetach (428 gatunków), najmniej w Górach Świętokrzyskich (315). W Sudetach Zachodnich i Środkowych odnotowano podobną
liczbę gatunków (275 i 276); najuboższą faunę prezentują Sudety Wschodnie
(37 gatunków). Niska liczba gatunków wykazanych w Sudetach Wschodnich
wynika ze słabszego zbadania tego pasma. Nie bez znaczenia pozostaje fakt,
że tylko niewielka część Sudetów Wschodnich leży na terenie Polski i zajmują one stosunkowo nieduży obszar. W Zewnętrznych i Centralnych Karpatach odnotowano bardzo zbliżoną liczbę minowców (kolejno: 422 i 424 gatunki), w słabiej zbadanych Zewnętrznych Karpatach Wschodnich (Bieszczady) wykazano 152 gatunki. W Karpatach Centralnych, w częściej badanych Tatrach stwierdzono 269 gatunków, w Pieninach o 20 gatunków mniej.
Udział poszczególnych rzędów owadów minujących w górach uwarunkowany był stanem ich zbadania oraz liczbą gatunków minujących wśród
przedstawicieli tych rzędów. We wszystkich górach stwierdzono 75 gatunków
chrząszczy (co stanowi 86,2% fauny minowców Polski), 22 gatunki błonkówek (64,7% fauny), 376 gatunków motyli (67,8% fauny) i 229 gatunków muchówek (47,9% fauny Polski). We wszystkich górach przeważały motyle. Także w badanych pasmach stanowiły na ogół większość. Tylko w Sudetach
Wschodnich i Zewnętrznych Karpatach Wschodnich wykazano większą liczbę muchówek.
W Sudetach i Karpatach zauważa się wyraźną przewagę motyli minujących (Ryc.). W Sudetach szczególnie mało wykazano gatunków z licznego
rzędu muchówek (tylko 68 gatunków). Muchówki, w znacznie dokładniej badanych Karpatach, osiągnęły liczbę 201 gatunków. W Górach Świętokrzyskich odnotowano podobną liczbę motyli i muchówek. Największą liczbę
chrząszczy wykazano w Karpatach (68 gatunków), podobną w Sudetach
i Górach Świętokrzyskich. Błonkówki – to najmniej liczny rząd minowców.
Stwierdzono 15 gatunków błonkówek w Sudetach, 19 – w Karpatach i 20 –
w Górach Świętokrzyskich. Wszystkie błonkówki należą do rodziny Tenthredinidae. Wśród chrząszczy najliczniej reprezentowana była rodzina Curculionidae (38 gatunków), wśród motyli – Gracillariidae (85 gatunków), Nepticulidae (84 gatunki) i Coleophoridae (63 gatunki), wśród muchówek –
Agromyzidae (200 gatunków).
Mimo niejednakowego stopnia zbadania gór, zróżnicowanego nasilenia
obserwacji poszczególnych rzędów owadów minujących, warunków siedliskowych itp. istnieje grupa gatunków wykazywana we wszystkich badanych
górach lub w określonych pasmach. W całym łuku sudecko-karpackim i w
Górach Świętokrzyskich występuje 178 wspólnych gatunków, w tym 17
chrząszczy, 15 błonkówek, 102 motyle i 44 muchówki. Sudety i Karpaty mają
76
Ryc. Udział rzędów owadów minujących w badanych pasmach górskich
Fig. Number of leaf-mining species reported from the Sudetes, The Carpathians and Świętokrzyskie Mts.
293 wspólne gatunki (19 chrząszczy, 15 błonkówek, 209 motyli i 50 muchówek), Sudety i Góry Świętokrzyskie – 169 gatunków (1 chrząszcz, 118 motyli
i 50 muchówek), Karpaty i Góry Świętokrzyskie 197 gatunków (13 chrząszczy, 17 błonkówek, 111 motyli i 56 muchówek).
Wśród stwierdzonych gatunków stosunkowo nieliczną grupę stanowią
minowce znane dotychczas w naszym kraju wyłącznie z gór. Są to 73 gatunki,
w tym jeden gatunek chrząszcza, 2 gatunki błonkówek, 26 gatunków motyli
i 44 gatunki muchówek.
Z materiałów, zebranych w łuku sudecko-karpackim opisano 21 nowych
gatunków dla wiedzy, w tym jeden gatunek chrząszcza, 4 gatunki motyli i 16
gatunków muchówek (Tab.). Nowe gatunki, z wyjątkiem trzech, pochodzą
z Karpat: 16 z Centralnych Karpat (12 – z Tatr, 4 – z Pienin), dwa dalsze - z
Zewnętrznych Karpat Wschodnich. Materiały do opisu trzech gatunków pozyskano w Sudetach. Jedyny gatunek chrząszcza – Trachysoma beigerae opisał Stanisław SMRECZYŃSKI w 1975 roku. Obecnie gatunek ten zaliczany jest
do rodzaju Trachystyphlus (WANAT, MOKRZYCKI 2005). Trzy, spośród czterech motyli nowych dla wiedzy, opisano już w XIX wieku. Tylko gatunek
Elachista irenae został opisany w osiemdziesiątych latach XX wieku (BUSZKO 1989). Opisy muchówek nowych dla wiedzy pochodzą z drugiej połowy
ubiegłego wieku, cztery z nich opisano w latach sześćdziesiątych, pozostałe –
w latach siedemdziesiątych.
77
Tab. Gatunki opisane z polskich gór
Species described from Polish Mountains
COLEOPTERA
LEPIDOPTERA
DIPTERA
Trachystyphlus beigerae
(SMRECZYNSKI, 1975)
Coleophora discordella
ZELLER, 1849
Liriomyza clarae
B EIGER, 1972
Coleophora lithargyrinella
ZELLER , 1849
Liriomyza dendranthemae
N OWAKOWSKI, 1975
Elachista (Elachista) irenae
B USZKO, 1989
Liriomyza gypsophilae
B EIGER, 1972
Kessleria (Kessleria)
zimmermanni
NOWICKI, 1864
Cerodontha (Poemyza)
alpina NOWAKOWSKI, 1967
Cerodontha (Dizygomyza)
carpatica NOWAKOWSKI, 1973
Cerodontha (Dizygomyza)
elbergi NOWAKOWSKI, 1973
Cerodontha (Butomomyza)
rohdendorfi
N OWAKOWSKI, 1967
Chromatomyia griffithsiana
(BEIGER, 1977)
Chromatomyia pseudogentii
(BEIGER, 1972)
Chromatomyia skuratowiczi
(BEIGER, 1972)
Phytomyza alyssi
N OWAKOWSKI, 1975
Phytomyza aphyllae
B EIGER, 1964
Phytomyza aronici
NOWAKOWSKI, 1962
Phytomyza nowakowskiana
BEIGER, 1975
Phytomyza pieninica
N OWAKOWSKI, 1963
Phytomyza zarzyckii
N OWAKOWSKI, 1975
1 gatunek
4 gatunki
16 gatunków
78
Z obszarów górskich wykazano wiele interesujących i rzadkich gatunków
owadów minujących. Na bliższą uwagę zasługują z pewnością gatunki opisane jako nowe dla wiedzy, a także minowce, znane z nielicznych stanowisk
w Polsce. Poniżej omówione zostały niektóre z nich.
COLEOPTERA
Trachystyphlus beigerae – gatunek opisany przez SMRECZYŃSKIEGO na
podstawie okazów znalezionych w polskich Tatrach. Larwa minuje liście Cerastium latifolium L. Występuje w strefie alpejskiej i subalpejskiej (B URAKOWSKI i in. 1995) i jest endemitem Tatr (WANAT, inf. ustna).
HYMENOPTERA
Pseudodineura clematidis (HG .) – błonkówka wykazywana z regla dolnego
Tatr i Pienin. Larwy minują liście Clematis alpina (L.) MILL. (BEIGER 1982).
Fenusella wuestneii (K ON.) – gatunek piętra alpejskiego, który trafia się
też w piętrze subalpejskim. W naszym kraju stwierdzony w Tatrach na Kominach Tylkowych i Giewoncie. Błonkówka ta znana jest także z Alp. Larwy
minują liście Salix silesiaca WILLD. i S. herbacea L. (BEIGER 1981, 1982).
LEPIDOPTERA
Elachista irenae – gatunek opisany na podstawie kilku okazów zebranych
w polskich Tatrach. Poza Polską wykazany ze Słowacji (TOKÁR i in. 1996).
Gąsienice minują liście Festuca versicolor TAUSCH (BARAN , BUSZKO 2010).
Coleophora lithargyrinella – gatunek opisany przez ZELLERA z Karkonoszy. Gąsienice minują liście roślin z rodzajów Cerastium L. i Stellaria L. (RAZOWSKI 1990). Najczęściej podawaną rośliną żywicielską jest Stellaria holostea L. (ELLIS 2010). Gatunek ten znany jest z rozproszonych stanowisk na
niżu i w górach. Po 1960 roku notowany w pięciu województwach: warmińsko-mazurskim, podlaskim, kujawsko-pomorskim, lubelskim i śląskim (RYNARZEWSKI 2000).
Coleophora discordella – gatunek opisany przez ZELLERA z Sudetów. Gąsienice budują koszyczek płatkowy, w którym minują liście roślin z rodzaju
Lotus: L. corniculatus L., L. tenuis WALDST. et KIT. ex WILLD. i L. uliginosus
SCHKUHR (E LLIS 2010). Podawany również z Dorycnium spp. (RAZOWSKI
1990). Gatunek ten znany jest z rozproszonych stanowisk na terenie kraju.
Po 1960 roku wykazany z województw: warmińsko-mazurskiego, lubuskiego
i dolnośląskiego (RYNARZEWSKI 2000).
79
Kessleria zimmermanni – gatunek opisany z Tatr przez NOWICKIEGO .
W literaturze jako rośliny żywicielskie podawane są: Saxifraga caesia L.
i S. biflora ALL. Na terenie Polski gąsienice znajdowano wyłącznie na Saxifraga paniculata MILL. Motyl znany w kraju z Tatr i Babiej Góry, poza Polską
wykazany tylko z Alp. W Tatrach występuje w piętrze alpejskim. W masywie
Babiej Góry związany jest z zespołem skalnicy gronkowej i kostrzewy pstrej
(BARANIAK 1988).
DIPTERA
Liriomyza clarae – gatunek opisany przez BEIGER z piętra alpejskiego
Tatr. Larwy tworzą miny na wierzchniej stronie blaszki i w ogonku liściowym
Saxifraga carpatica STERNB. (BEIGER 2004).
Cerodontha (Poemyza) alpina – muchówka opisana przez NOWAKOW SKIEGO z Tatr. Występuje w reglu górnym, na podłożu wapiennym. Larwy
minują spodnią stronę blaszki liściowej Poa alpina L. i Trisetum alpestre
(HOST) P. BEAUV. (BEIGER 2004).
Chromatomyia skuratowiczi – gatunek opisany przez BEIGER z Tatr Zachodnich, gdzie występuje w piętrze alpejskim i subalpejskim. Larwa, związana troficznie z Gentiana verna L., drąży głębokie, wierzchnie komory, minując w kilku liściach rozety (BEIGER 2004).
Phytomyza nowakowskiana – gatunek opisany przez BEIGER z Bieszczadów. Wykazany z buczyn południowo-wschodniej Polski: Góry Słonne
i Bieszczady. Stwierdzony na Symphytum cordatum W ALDST. et K IT. ex
WILLD. i S. tuberosum L.; zwykle kilka larw minuje wspólnie (BEIGER 2004).
Phytomyza pieninica – muchówka opisana przez NOWAKOWSKIEGO z Pienin. Występuje w siedliskach kserotermicznych na Aster alpinus L. Larwy
tworzą wierzchnią, zielonkawą minę korytarzowo-komorową (BEIGER
2004).
Phytomyza zarzyckii – gatunek opisany przez NOWAKOWSKIEGO z Pienin.
Dotychczas stwierdzony w Pieninach, w Tatrach (na podłożu wapiennym)
i w Ojcowskim Parku Narodowym. Larwy tworzą miny korytarzowo-komorowe w liściach Laserpitium latifolium L. Mina zwykle ograniczona jest do
niewielkiej powierzchni liścia (BEIGER 2004).
Stan poznania owadów minujących poszczególnych pasm górskich jest
niejednolity. Stosunkowo dobrze zbadane są m.in. Tatry i Pieniny. Najmniej
wiemy o minowcach Bieszczadów, w szczególności dotyczy to motyli i muchówek. Słabo poznane są również muchówki minujące Sudetów. Z podsumowanych w pracy danych wynika, że wskazane byłoby podjęcie badań fau-
80
nistycznych w najsłabiej zbadanych górach. Konieczna jest również weryfikacja historycznych danych literaturowych w oparciu o zbiory dowodowe,
o ile takie się zachowały.
SUMMARY
The state of knowledge of leaf-mining insects of Polish Mountains is presented. The
earliest reports of species from the presented area can be found in following papers: ZEBE
(1853) – Coleoptera; NOWICKI (1867, 1868) – Lepidoptera and Diptera; NIEZABITOWSKI
(1899) – Hymenoptera. A total of 702 species have been recorded so far; this constitutes
60.9% of the fauna of those insects known from Poland. 73 species are known in Poland
only from mountains. 21 species, one beetle, 4 moths and 16 flies, have been described from
Polish Mountains (Tab.). Remarks on selected interesting species are included.
PIŚMIENNICTWO
BARAN T. 2003: The second record of Elachista zonulae (SRUOGA, 1992) (Lepidoptera: Elachistidae) in Europe, with redescription of the species. Pol. Pismo ent., 72: 131-137.
BARAN T., BUSZKO J. 2010: Preimaginal stages and life history of Elachista irenae BUSZKO,
1989 (Insecta: Lepidoptera: Elachistidae) – a local montane moth from Central Europe.
Ital. J. Zool., 77: 323-330.
BARAN T., R YNARZEWSKI T. 2008: First record of Coleophora amellivora BALDIZZONE, 1979
(Lepidoptera: Coleophoridae) from Poland. Pol. Pismo ent., 77: 125-131.
BARANIAK E. 1988: Species of the genus Kessleria NOW. (Yponomeutidae) in Poland. Pol.
Pismo ent., 58: 537-545.
BEIGER M. 1981: Studia nad owadami minującymi Tatrzańskiego Parku Narodowego. 12.
Część faunistyczno-ekologiczna. Pr. Kom. biol. PTPN, 57: 1-68.
BEIGER M. 1982: Owady minujące Polski. Część I. Błonkówki (Hymenoptera). Wyd. nauk.
UAM, seria C, Poznań, 11: 1-98.
BEIGER M. 1984: Uwagi o rzadko spotykanych gatunkach owadów minujących stwierdzonych w Polsce zachodniej. Bad. fizjogr. Pol. zach., 34: 98-106.
BEIGER M. 2004: Owady minujące Polski. Klucz do oznaczania na podstawie min. Bogucki
Wyd. Nauk., Poznań. 894 ss.
BORKOWSKI A. 2000: Motyle minujące Sudetów Zachodnich. Część I. Pasynkowate (Lep.,
Nepticulidae). Przyr. Sudetów Zach., 3: 85-100.
BORKOWSKI A. 2001: Motyle minujące Sudetów Zachodnich. Część II. Podrodzina Lithocolletinae (Lep., Gracillariidae). Przyr. Sudetów Zach., 4: 101-110.
BORKOWSKI A. 2002: Motyle minujące Sudetów Zachodnich. Część III. Przyczynki do rodzin Bucculatricidae, Gracillariidae (kontyuacja) i Lyonetiidae (Lepidoptera). Przyr.
Sudetów Zach., 5: 105-118.
81
BORKOWSKI A. 2003: Motyle minujące Sudetów Zachodnich. Część IV. Przyczynki do rodzin Eriocraniidae, Heliozelidae i Tischeriidae (Lepidoptera). Przyr. Sudetów Zach., 6:
109-118.
BURAKOWSKI B., MROCZKOWSKI M., STEFAŃSKA J. 1985: Chrząszcze Coleoptera: Buprestoidea, Elateroidea i Cantharoidea. Kat. Fauny Pol., Warszawa, XXIII, 10: 1-401.
BURAKOWSKI B., M ROCZKOWSKI M., STEFAŃSKA J. 1990: Chrząszcze Coleoptera: Stonkowate – Chrysomelidae, część 1. Kat. Fauny Pol., Warszawa, XXIII, 16: 1-279.
BURAKOWSKI B., M ROCZKOWSKI M., STEFAŃSKA J. 1991: Chrząszcze Coleoptera: Stonkowate – Chrysomelidae, część 2. Kat. Fauny Pol., Warszawa, XXIII, 17: 1-227.
BURAKOWSKI B., M ROCZKOWSKI M., STEFAŃSKA J. 1993: Chrząszcze Coleoptera: Ryjkowce
– Curculionidae, część 1. Kat. Fauny Pol., Warszawa, XXIII, 19: 1-304.
BURAKOWSKI B., M ROCZKOWSKI M., STEFAŃSKA J. 1997: Chrząszcze Coleoptera: Ryjkowce
– Curculionidae, część 3. Kat. Fauny Pol., Warszawa, XXIII, 21: 1-307.
BUSZKO J. 1989: Studies on the mining Lepidoptera of Poland. VI. A new species of Elachista TREIT. from Tatra Mts. (Elachistidae). Pol. Pismo ent., 59: 243-247.
BUSZKO J., MIKKOLA K., NOWACKI J. 2000: Motyle (Lepidoptera) Tatr Polskich. Część I.
Wstęp, przegląd gatunków, geneza fauny. Wiad. entomol., 19, Supl.: 1-44.
DITTRICH R. 1905: Verzeichnis der bisher in Schlesien aufgefundenen Hymenopteren. II.
Chalastogastra, Zschr. Ent. N. F., 30: 23-47.
ELLIS W. N. 2010: Leafminers of Europe. Available online at http://www.bladmineerders.nl/
Fauna Europaea Web Servis, 2010: Fauna Europaea version 2.2. Available online at http://
www.faunaeur.org
FISCHER M. 1969: Über die von Dr. J. N OWAKOWSKI aus Agromyzidae und Ephydridae
gezüchteten Opiinae (Hymenoptera), (Braconidae). Pol. Pismo ent., 39: 369-380.
GRZEGORZEK W. 1872: Wykaz much (Diptera) z okolicy Sądeckiej. Spraw. Kom. Fizjogr.,
6: 28-56.
KLASA A., PALACZYK A. 2006: Materiały do poznania nasionnicowatych (Tephritidae, Diptera) polskich parków narodowych. Parki nar. Rez. Przyr., 25: 65-84.
KONDRACKI J. 2001: Geografia regionalna Polski. PWN, Warszawa. 441 ss.
MICHALSKA Z. 1988: Badania nad owadami minującymi Gór Świętokrzyskich. Wyd. nauk.
UAM, Poznań, 13: 1-231.
NIEZABITOWSKI E. 1899: Materiały do fauny rośliniarek (Phytophaga) Galicji. Spraw. Kom.
Fizjogr., 34: 3-18.
NOWICKI M. 1867: Zapiski fauny tatrzańskiej. Spraw. Kom. Fizjogr., 1: 179-200.
NOWICKI M. 1868: Wykaz motylów tatrzańskich według pionowego rozsiedlenia. Spraw.
Kom. Fizyogr., 2: (121)-(127).
NUNBERG M. 1947: Pierwszy przyczynek do znajomości krajowej fauny owadów minujących
liście. Fragm. faun. Mus. zool. pol., 5 (6): 1-27.
RAZOWSKI J. 1990: Motyle (Lepidoptera) Polski. Część 16. Coleophoridae. Monogr. Fauny
Pol., Warszawa – Kraków, 18: 1-270.
82
RIEDL T. 1967: Matériaux pour la connaissance des Momphidae paléarctiques (Lepidoptera). Partie VIII. Distribution des Momphidae en Pologne. Pol. Pismo ent., 37: 25-46.
RYNARZEWSKI T. 2000: Coleophoridae. [W:] BUSZKO J., NOWACKI J. (red.): The Lepidoptera of Poland. A distributional checklist. Pol. entomol. Monogr., Poznań – Toruń, 1:
38-42.
SEIDEL J. 1924: Zur Kenntnis der Blattminen der Kreise Reichenbach und Frankenstein in
Schlesien. Jh. Ver. schles Ins. K., 14: 1-62.
TOKÁR Z., SLAMKA F., PASTORÁLIS G. 1996. New and remarkable records of Lepidoptera
from Slovakia in 1994. Entomofauna carpathica, 8: 88–107.
WANAT M., MOKRZYCKI T. 2005: A new checklist of the weevils of Poland (Coleoptera:
Curculionoidea). Genus, 16: 69-117.
WOCKE M. F. 1874: Verzeichnis der Falter Schlesiens. II. Zeitschr. Entom., Breslau, N. F., 4:
1-108.
ZEBE G. 1853: Synopsis der bisher in Deutschland aufgefundenen Coleoptera. Ent. Zeit., 2:
173-182.
Wiad. entomol.
29 Supl.: 83-88
Poznań 2010
Materiały do poznania wciornastków (Insecta: Thysanoptera)
Sudetów
Contribution to the knowledge of the Sudety Mountains thrips
(Insecta: Thysanoptera)
Kinga STANISŁAWEK, Halina K UCHARCZYK
Zakład Zoologii Instytutu Biologii UMCS, ul Akademicka 19, 20-033 Lublin;
e-mail: [email protected], [email protected]
ABSRACT: New records of 38 thrips species occurring in the Sudety Mts. are presented.
The data about their host plants are added. The most interesting species were as follows:
Chirothrips ruptipennis, Haplothrips statices and Thrips roepkei which have been recorded for
the first time in Polish mountains.
KEY WORDS: thrips, Thysanoptera, faunistics, Sudety Mts.
Wstęp
Stan zbadania wciornastków gór polskich jest słaby, a systematyczne badania ograniczone były jedynie do Beskidu Małego (POKUTA 1991), Beskidu
Niskiego (K UCHARCZYK – dane niepublikowane), Beskidu Sądeckiego
(SCHILLE 1902, 1905, 1911a) i Babiej Góry (KUCHARCZYK i in. 2008). Pojedyncze dane publikowane były przez ZAWIRSKĄ (1988) z Beskidu Śląskiego,
Bieszczad, Tatr, Pienin i Sudetów, z innych pasm górskich brak danych.
Thysanoptera Sudetów w porównaniu z pasmem Karpat – 125 gatunków
znanych z polskiej części (K UCHARCZYK, STANISŁAWEK 2010; SIERKA i in.
2008) oraz sąsiadującym pasmem Rudaw w Niemczech – 73 gatunki
(SCHLIEPHAKE, K LIMT 1981) są poznane w znikomym stopniu. Prezentowane dane są przyczynkowe, lecz wnoszą nowe informacje dotyczące rozmieszczenia gatunków na obszarach górskich i terenie Polski.
84
K. STANISŁAWEK, H. KUCHARCZYK
Materiał i metody
Wciornastki zbierane były na ośmiu stanowiskach Sudetów środkowych
i wschodnich, głównie wzdłuż szlaków turystycznych w sierpniu 2005 roku
(Ryc.). Większość osobników wybrano z ich roślin żywicielskich, na łąkach
zastosowano również czerpak entomologiczny. W celu identyfikacji z wszystkich osobników wykonano preparaty mikroskopowe, a następnie oznaczono
je przy użyciu kluczy: STRASSEN ZUR (2003), SCHLIEPHAKE, KLIMT (1979)
i VIERBERGEN i in. (2010).
Ryc. Rozmieszczenie stanowisk badawczych.
A – główne drogi, B – stanowiska: 1. Kletno (łąka kośna), 2. Starków (wilgotna łąka),
3. Stara Łomnica (łąka), 4. Góry Stołowe (4a. Małe Torfowisko Batorowskie, 4b. Błędne Skały), 5. Śnieżnik, 6. Torfowisko pod Zieleńcem (próba czerpakowa), 7. Międzygórze (7a. żółty szlak – łąka, 7b. czerwony szlak – las świerkowy), 8. Sienna (łąka przy
drodze, brzeg buczyny)
Fig. The distribution of study sites.
A – main roads, B – study sites: 1. Kletno (meadow), 2. Starków (wet meadow), 3. Stara Łomnica (meadow), 4. Góry Stołowe Mts. (4a. Małe Torfowisko Batorowskie,
4b. Błędne Skały), 5. Śnieżnik, 6. Zieleniec peatbog (net sample), 7. Międzygórze
(7a. yellow track – meadow, 7b. red track – coniferous forest), 8. Sienna (meadow on
the edge of beech forest)
MATERIAŁY DO POZNANIA WCIORNASTKÓW SUDETÓW
85
Wyniki
Zebrano 345 osobników (w tym 63 larwy), które zaklasyfikowano do 38
gatunków. Zdecydowana większość gatunków związana była pokarmowo
z kwiatami, mniej z trawami, a najmniej liczna była grupa wciornastków żerujących na liściach drzew i krzewów oraz gatunków drapieżnych. Najwięcej
osobników i gatunków pozyskano z roślin należących do Asteraceae i Fabaceae występujących na łąkach kośnych, wśród przydrożnych ziołorośli oraz
w zbiorowiskach torfowiskowych.
Najliczniej odławiane to pospolite taksony: Haplothrips aculeatus, Odontothrips phaleratus, Aeolothrips intermedius, Frankliniella intonsa i Thrips validus. Wśród zebranego materiału znalazły się także gatunki nienotowane
dotychczas z polskiej części Karpat, w tym bardzo rzadko spotykane monofagi, takie jak: Chirothrips ruptipennis – ciepłolubny, związany z Poa nemoralis i Thrips roepkei [= T. inopinatus] – wilgociolubny, żerujący na Solanum
dulcamara; oraz taksony bardziej pospolite: Limothrips cerealium – związany
z Poaceae, szkodnik na zbożach; Odontothrips meliloti – monofag na Melilotus albus; Rubiothrips silvarum – gatunek kserotermiczny, spotykany na Galium spp., Haplothrips niger – spotykany na roślinach z rodziny Fabaceae,
zwłaszcza na Trifolium spp. oraz H. statices – monofag na Armeria elongata
(Tab.). Uwzględniając wcześniej opublikowane przez ZAWIRSKĄ dane z Sudetów (8 gatunków, wśród nich trzy niewykazane w 2005 roku: Baliothrips
dispar – gatunek wilgociolubny, żyjący na różnych gatunkach traw; Ceratothrips ericae – oligofagiczny, związany z wrzosowiskami i Haplothrips alpicola
– występujący wyłącznie na obszarach pogórzy i gór, monofag na Senecio
spp., liczba znanych z tego obszaru Thysanoptera wynosi obecnie 41 gatunków (ok. 18% fauny Polski). Wśród zebranego materiału wyróżniają się także 2 gatunki polifagiczne, o zasięgu borealno – górskim: Thrips vulgatissimus
i T. brevicornis. Pozostałe stwierdzone tu gatunki, z wyjątkiem Thrips pini żerującego na liściach drzew iglastych, często i licznie wystepują na roślinach
zielnych w calym kraju.
SUMMARY
Research on the thrips (Thysanoptera) of the Sudety Mountains were carried out in
August of 2005. Most of the insects were collected directly from their host plants or with the
use of entomological net along tourist tracks, on meadows, herb associations and peatbogs.
From 8 study sites 345 specimens of thrips, represented 38 species were collected. For the
first time in Polish mountains following species were recorded: Chirothrips ruptipennis,
Thrips roepkei – very rare species, and most common ones like Limothrips cerealium,
86
Tab. Gatunki Thysanoptera wykazane z Sudetów na stanowiskach 1–8
Gatunek Thysanoptera
Species
Stanowiska
Stations
Species of Thysanoptera recorded from the Sudety Mts. on study sites 1–8
Rośliny żywicielskie
Host plants
1
2
3
Drapieżne (predacious)
Aeolothrips albicinctus (HAL.)
1
Aeolothrips fasciatus (L.)
3
Aeolothrips intermedius (BAGN.)
1 – 4b,
7b, 8
Kwiatolubne (floricolous)
Frankliniella intonsa (TRYB.)
1
Lathyrus pratensis, Anthyllis vulneraria
Neohydatothrips abnormis (KARNY)
1
rośliny z rodziny Fabaceae
Neohydatothrips gracilicornis (WILL .)
5
oligofag na roślinach z rodzaju Vicia
Odontothrips biuncus (JOHN )
1
Odontothrips loti (HAL.)
1, 3, 5
Lathyrus pratensis, Anthyllis vulneraria,
Melilotus officinalis, inne z rodziny
Fabaceae
Odontothrips phaleratus (HAL.)
1, 2, 8
Lathyrus pratensis
Odontothrips meliloti (PRIES.)
1
Melilotus albus
Rubiothrips silvarum (PRIES.)
5
oligofag na roślinach z rodziny
Rubiaceae
Thrips albopilosus (UZEL)
5, 8
monofag na Humulus lupulus
1, 3, 5,
7a, 8
polifag na roślinach z rodziny
Asteraceae
Thrips brevicornis (PRIES.)
1, 4a, 4b,
5, 8
polifag na roślinach z rodziny
Asteraceae
Thrips flavus (SCHR .)
1, 3, 5, 8
polifag na roślinach z wielu rodzin,
głównie z Asteraceae
Thrips atratus (HAL.)
Thrips fuscipennis (HAL.)
Thrips major (UZEL)
2, 4b
Lysimachia vulgaris, Cirsium rivulare,
Filipendula ulmaria, Senecio nemorensis
1, 2, 4a,
8
Filipendula ulmaria, Senecio nemorensis, Sanguisorba officinalis, Molinia
coerulea
MATERIAŁY DO POZNANIA WCIORNASTKÓW SUDETÓW
87
Tab. c.d.
1
Thrips physapus (L.)
Thrips pillichi (PRIES.)
2
3
1, 2, 7a
Filipendula ulmaria
4b
Senecio nemorensis, Cirsium rivulare
Thrips tabaci (LIND.)
1, 4a, 7a
Molinia coerulea
Thrips validus (UZEL)
1, 3, 4b,
7a
Senecio nemorensis, Cirsium oleraceum
Thrips vulgatissimus (HAL.)
8
Senecio nemorensis, Calamagrostis epigeios
Haplothrips niger (OSBORN)
1
Haplothrips statices (HAL.)
1
monofag na Armeria elongata
Trawolubne (graminicolous)
Anaphothrips obscurus (MÜLL.)
4a, 5, 7a,
7b
Molinia coerulea
Aptinothrips rufus (HAL.)
4b, 8
Calamagrostis epigeios, Molinia coerulea
Chirothrips manicatus (HAL.)
5, 6
Calamagrostis epigeios, Molinia coerulea
Frankliniella tenuicornis (UZEL)
4a, 7a
Molinia coerulea, Poa spp.
Haplothrips aculeatus (F ABR.)
1, 2 – 7b
polifag na roślinach z rodziny Poaceae
Limothrips denticornis (HAL.)
4a, 4b,
7a, 7b
Chirothrips ruptipennis (PRIES.)
5
na roślinach z rodziny Poaceae
Limothrips cerealium (HAL.)
4a, 4b
Cephalothrips monilicornis
(O. M. REUT.)
6, 7a
Calamagrostis epigeios, Carex spp.
Rhaphidothrips longistylosus (UZEL)
8
Liściolubne (foliicolous)
Thrips pini (UZEL)
6
Picea alba
Thrips nigropilosus (UZEL)
2
gatunek polifagiczny
Thrips roepkei (DOEKSEN )
4b
monofag na Solanum dulcamara
Tmetothrips subapterus (HAL.)
4a
gatunek wilgociolubny, Molinia
coerulea
88
Odontothrips meliloti, Rubiothrips silvarum, Haplothrips statices and H. niger. Among
obtained material 2 species of Boreo-Montane range were identified: Thrips vulgatissimus
and T. brevicornis. The rest of examined group of specimens were recognized as common
herb-connected herbivores occurring all over the country; among them such species as:
Haplothrips aculeatus, Odontothrips phaleratus, Aeolothrips intermedius, Frankliniella intonsa
and Thrips validus were the most numerous.
PIŚMIENNICTWO
KUCHARCZYK H., STANISŁAWEK K. 2010: Wciornastki (Thysanoptera) obszarów górskich
Polski. Wiad. entomol., 29, Supl.: 51-62.
KUCHARCZYK H., ZAWIRSKA I., MALCZEWSKA E. 2008: Thrips (Thysanoptera, Insecta) of
Babia Góra Massif (Western Carpathians, Poland). Acta phytopath. ent. Hung., 43 (1):
307-315.
POKUTA M. 1991: Materiały do fauny Thysanoptera Beskidu Małego. Acta biol. siles., 18
(35): 155-160.
SCHILLE F. 1902: Materiały do fauny owadów siatkoskrzydłych i szarańczaków doliny Popradu. Część I. Spraw. Kom. fizjogr., Kraków, 36: 83-85.
SCHILLE F. 1905: Materiały do fauny owadów siatkoskrzydłych i szarańczaków doliny Popradu. Część II. Spraw. Kom. fizjogr., Kraków, 38: 8-17.
SCHILLE F. 1911a: Nowe formy przylżeńców (Thysanoptera genera et species novae).
Spraw. Kom. fizjogr., Kraków, 45: 3-10.
SCHLIEPHAKE G., K LIMT K. 1979: Thysanoptera, Fransenflügler. Die Tierwelt Deutschlands, 66. Jena. 477 ss.
SCHLIEPHAKE G., KLIMT K. 1981: Verzeichnis der im Gebiet der DDR bisher festgestellten
Arten der Thysanopteren (umfaßt alle bis 1980 bekannt gewordenen Meldungen einschließlich deren Literaturzitate). Beitr. Entomol., Berlin, 31 (2): 297-318.
SIERKA W., FEDOR P. J., VASILIU -OROMULU L., JENSER G., B ARBUCEANU D. 2008: The
State of Knowledge of Thrips (Insecta:Thysanoptera) of the Carpathian Mountains.
Acta phytopath. ent. Hung., 43 (2): 355-366.
STRASSEN ZUR R. 2003: Die Terebranten Europas und des Mittelmeer-Gebietes. Die Tierwelt Deutschlands, 74 (DAHL F. ed.). Goecke & Evers, Keltern. 277 ss.
VIERBERGEN G., K UCHRACZYK H., K IRK W. D. J. 2010: A key to the second instar larvae of
the Thripidae of the Western Palearctic region. Tijdschr. Entomol., 153: 99-160.
ZAWIRSKA I. 1988: Thysanoptera collected in Poland. Fragm. faun., 31 (13): 361-410.
Wiad. entomol.
29 Supl.: 89-101
Poznań 2010
Chrząszcze Tatr – obecny stan poznania i perspektywy badań
na przyszłość (Insecta: Coleoptera)
Beetles of the Tatra Mountains – current state of the knowledge and
perspectives for the future research (Insecta: Coleoptera)
Piotr TYKARSKI 1, Stanisław KNUTELSKI 2
1
2
Zakład Ekologii, Wydział Biologii, Uniwersytet Warszawski, ul. Banacha 2,
02-097 Warszawa; e-mail: [email protected]
Zakład Entomologii, Instytut Zoologii, Uniwersytet Jagielloński, ul. Ingardena 6,
30-060 Kraków
ABSTRACT: The Tatra Mountains constitute an area of great natural value. They comprise
all bioclimatic zones typical for true alpine environment and play an important role for
conservation of European biodiversity. For almost two centuries, the Tatra nature has been
attracting interest of scientists of many specializations. Although history of investigations on
beetles dates back to the middle of the XIX century, only one monographical work,
concerning Curculionoidea, has been published so far. Other coleopteran groups have been
only partially studied, and recent data are scarce. In this paper, we give an overview of
current data on the fauna of Coleoptera in the Polish part of the Tatra Mts. Summarizing
data from the Catalogue of the Fauna of Poland (KFP) and results of our own studies, we
estimate beetle richness of the Polish part of the Tatras at 1415 species representing 81
families. We also try to answer questions on accuracy and representativeness of data in KFP,
and propose solutions to improve knowledge of this group in the future.
KEY WORDS: beetles, Coleoptera, data quality, mountains, meta-analysis, species
distribution, national park, Tatras, Poland.
Wstęp
Tatry są najwyższym pasmem górskim w Karpatach i w polskiej części
wznoszą się od ok. 900–1000 do 2499 m n.p.m. Górna granica lasu na głównie północnych skłonach Tatr Polskich waha się zwykle pomiędzy 1500
a 1600 m n.p.m. Pełna reprezentacja pięter bioklimatycznych i związane
z tym strefowe rozmieszczenie organizmów, charakterystyczne dla gór wyso-
90
P. TYKARSKI, S. KNUTELSKI
kich świata wskazuje na typowo alpejski charakter tych gór. Ze względu na
dzieje kształtowania się lokalnej fauny i flory oraz bliskie sąsiedztwo obszarów zróżnicowanych przyrodniczo, zarówno w sensie poziomym, jak i pionowym, Tatry stały się północnym centrum europejskiego endemizmu (MIREK
1996; GŁOWACIŃSKI 1996; OBIDOWICZ 1996). Od 1992 roku Tatry mają status Międzynarodowego Rezerwatu Biosfery i uważane są za ośrodek mający
znaczącą rolę w zachowaniu współczesnej różnorodności biologicznej, wpływając na jej kształtowanie się w Karpatach oraz innych częściach Europy
Środkowej (GŁOWACIŃSKI 1996; MIREK, PIĘKOŚ-MIRKOWA 1995; WITKOWSKI 1975). Rolę przyrody tatrzańskiej podkreśla również fakt wpisania Karpat na listę globalnej bioróżnorodności „hot spots”, jako istotnego górskiego
ekoregionu Palearktyki (WITKOWSKI i in. 2003).
Pomimo długiej tradycji badań faunistycznych (GŁOWACIŃSKI 1996; PARYSKI 1996), w wielu aspektach Tatry pozostają obszarem zbadanym niewystarczająco i na ogół fragmentarycznie. Widać to wyraźnie również w sięgających połowy XIX wieku badaniach chrząszczy tatrzańskich (KNUTELSKI
2005), a dotychczasowa aktywność naukowa na tym terenie nie zapowiada
szybkich i znaczących zmian.
W niniejszym opracowaniu chcieliśmy pokrótce przedstawić obecny stan
poznania bogactwa gatunkowego i różnorodności chrząszczy Tatr, wskazując
jednocześnie na potrzebę i kierunki rozwoju dalszych badań w tym zakresie.
Szczególną uwagę zwróciliśmy na (i) analizę dokładności i reprezentatywności informacji zawartych w „Katalogu fauny Polski” (KFP), (ii) ocenę znaczenia i potencjału informacyjnego aktualnych i przyszłych badań oraz (iii)
rozwiązania konieczne do pełnego rozpoznania koleopterofauny Tatr,
a przynajmniej ich polskiej części.
Źródła informacji i metodyka
Podstawowym źródłem informacji do tego opracowania jest XXIII część
KFP dotycząca Coleoptera (BURAKOWSKI i in. 1970–2000). Po roku 2000
(tom 22 – uzupełnienia) pojawiło się niewiele prac dotyczących koleopterofauny Tatr. Poza kilkoma obszerniejszymi tematycznie publikacjami (m.in.
KNUTELSKI 2005; TYKARSKI 2006; KOZIOŁ 2007; STARZYK i in. 2008; K OZIOŁ 2010; WOJAS 2010) ukazało się niewiele artykułów głównie o charakterze przyczynkowym (np. T YKARSKI 2001), przy czym tylko część z nich zawiera dane o gatunkach wcześniej nie notowanych z tych gór. O nikłym zainteresowaniu tematyką fauny tatrzańskiej świadczy fakt, że w tym czasie zarówno w „Polskim Piśmie Entomologicznym”, jak i w „Wiadomościach Entomologicznych” nie ukazała się żadna związana z chrząszczami publikacja
nawiązująca do Tatr w tytule. Chociaż brana przez nas pod uwagę lista publi-
CHRZĄSZCZE TATR – OBECNY STAN POZNANIA I PERSPEKTYWY BADAŃ [...]
91
kacji dotyczących koleopterofauny tatrzańskiej nie jest kompletna, to dane,
które prezentujemy, zasadniczo odpowiadają stanowi faktycznemu. Nie
uwzględnienie nielicznych nowszych publikacji nie obniża znacząco liczby
gatunków, jak też nie ma znaczenia dla pozostałych celów pracy.
Korzystając z danych KFP (także z tomu 22) nie braliśmy pod uwagę gatunków nie zaliczonych do fauny Polski, o numerach katalogowych poprzedzonych myślnikiem. Analizując dokładność danych KFP uwzględniliśmy
wszystkie stanowiska gatunków stwierdzonych na obszarze Tatr w granicach
obecnie przyjmowanych, takie jak np. „Tatry: Dol. Kościeliska (SZUJECKI
1967)”, „Tatry: Suchy Żleb na Giewoncie, Przełęcz Bobrowiecka, Kominiarski Wierch (KUŚKA*)” (w tym drugim przypadku były to trzy lokalizacje).
Każdemu stanowisku wymienionemu w KFP przypisywany był zakres wysokości n.p.m. w oparciu o mapę topograficzną (TRAFAS 1985), który odpowiada zwykle dolnej i górnej granicy danego obiektu (np. doliny, polany, hali)
lub strefie 100–200 m wysokości wokół wierzchołka w przypadku szczytów.
W nielicznych przypadkach możliwa była większa dokładność, gdy wysokość
n.p.m. jest w Katalogu podana, np. „1260 m n.p.m. (WANAT*)”, „Łysanki —
około 1400 m n.p.m. (BURAKOWSKI*)”.
W nazewnictwie rodzin wykorzystaliśmy nowsze źródła (LAWRENCE,
NEWTON 1995), rezygnując ze starszego systemu zastosowanego w KFP.
Aktualność danych KFP
Autorzy KFP starali się uwzględniać całą literaturę dotyczącą chrząszczy
każdego regionu Polski. Ponieważ części „Katalogu” ukazywały się stopniowo w latach 1971–1999, dane na temat grup objętych kolejnymi tomami dotyczyły różnych, coraz dłuższych okresów. W 22 tomie zaktualizowano informacje, ale niemal wyłącznie w odniesieniu do gatunków nie uznanych za
składniki krajowej fauny we wcześniejszych tomach „Katalogu”. Dynamika
badań chrząszczy Tatr, wyrażona liczbą publikacji, ukazuje wyraźnie spadkową tendencję w okresie wydawania 23 części KFP, aż do poziomu poniżej 20
prac w ostatniej dekadzie XX w. (Ryc. 1). Godny odnotowania jest fakt, że
najwięcej publikacji (67 źródeł) w tym zakresie ukazało się w latach 30-tych
XX w. Lata II wojny światowej z oczywistych względów znacząco osłabiły
wszelką działalność naukową, nie tylko w Tatrach.
Dodatkowy obraz ukazujący efektywność badań koleopterologicznych
w masywie tatrzańskim przedstawiają liczby gatunków ujmowanych w szeregu publikacji ukazujących się w kolejnych 10-letnich okresach analizowanego zakresu czasowego (Ryc. 2). Wyniki te wyraźnie wskazują, że najwięcej
taksonów (powyżej 700) wykazywano w latach 70-tych XIX w., a na przełomie wieków nastąpił znaczny spadek i nawet w „najlepszych” pod tym wzglę-
92
dem dekadach XX w. (lata 30-te i 70-te) liczba notowanych gatunków
w okresie jednego dziesięciolecia nie przekraczała 200. Zaznacza się tu oczywiście także spadek intensywności prac związany z latami wojennymi oraz
ponowny, w ostatnich dwóch dekadach XX w. Spojrzenie na tempo poznawania chrząszczy tatrzańskich (Ryc. 3) uświadamia nam wielki udział XIXwiecznych entomologów, którzy w Tatrach stwierdzili ponad 800 gatunków,
czyli dwie trzecie bogactwa gatunkowego znanego nam obecnie. Warto także
odnotować fakt względnie stałego tempa odkrywania nowych dla fauny tatrzańskiej gatunków – ok. 10 co 3 lata, począwszy od lat 80-tych XIX w.
Ryc. 1. Liczba uwzględnionych w KFP publikacji źródłowych dotyczących Tatr, w przedziałach 10 lat, od lat 40-tych XIX w. do 90-tych XX w. Pierwszy słupek – liczba
uwzględnionych w KFP kolekcji (dane „z gwiazdką”, np. „K UŚKA*”)
Ryc. 2. Liczba gatunków wykazanych w publikacjach źródłowych KFP dotyczących Tatr,
w przedziałach 10 lat, od lat 40-tych XIX w. do 90-tych XX w. Pierwszy słupek – liczba gatunków z kolekcji uwzględnionych w KFP (dane „z gwiazdką”, np. „K UŚKA*”)
93
Ryc. 3. Wzrost liczby znanych gatunków chrząszczy Tatr ujętych w KFP, licząc od pierwszej
(1847) do ostatniej publikacji (1997)
Poprawność i dokładność lokalizacji
Pomimo, że KFP uznawany jest za miarodajne i wiarygodne źródło informacji, to wbrew zamierzeniu jego Autorów pojawiła się w nim pewna liczba
błędów i nieścisłości w interpretacji danych źródłowych dotyczących lokalizacji gatunków. Dotyczy to zwłaszcza starszych prac, pisanych często w języku niemieckim, których autorzy wśród stanowisk bez wątpienia położonych
w granicach kraju i w obrębie Tatr, przytaczają lokalizacje z obszaru Słowacji
i spoza Tatr w obecnym ujmowaniu granic fizjograficznych tego masywu
(Ryc. 4).
Pewne wątpliwości w KFP budzą również niektóre informacje o rozmieszczeniu gatunków. Dla znacznej większości chrząszczy podawano jedynie „Tatry”, nie przytaczając dokładniejszych danych o miejscach ich stwierdzenia
(Ryc. 5A). Z kolei tam, gdzie pojawiają się wzmianki o stanowiskach gatunków, informacje o lokalizacji uzyskane z kolekcji różnych entomologów (oznaczanych nazwiskiem z gwiazdką – „*”) są dokładniejsze niż te z publikacji cytowanych przez Autorów „Katalogu” (Ryc. 5B). Czy wynika to z niewielkiej
dokładności informacji podawanych przez autorów cytowanych w Katalogu,
czy też jest to celowe pominięcie dokładniejszych danych przez Autorów KFP,
pomimo ich istnienia, może wykazać jedynie powtórna i szczegółowa analiza
prac źródłowych. Dokładniejsze doniesienia o rozmieszczeniu Coleoptera
Tatr pojawiają się w KFP 429 razy, umożliwiając lokalizację 629 stanowisk
(czasem jedno doniesienie-cytacja informuje o wielu miejscach).
94
Ryc. 4. Przykłady stanowisk niektórych gatunków położonych poza obecnie przyjętymi granicami Tatr, które w starszych publikacjach włączano do fauny tych gór
Ryc. 5. A: Istniejące w KFP różnice w szczegółowości danych dotyczących lokalizacji
chrząszczy na obszarze Tatr: A – proporcje gatunków potraktowanych w KFP ogólnie (lokalizacja typu „Tatry”) oraz podawanych ze stanowiskami; B – porównanie
szczegółowości pojedynczych wzmianek o gatunkach na podstawie danych źródłowych z kolekcji (diagram lewy) i publikacji (diagram prawy)
95
Niezależnie od reprezentatywności danych w KFP i ich dokładności
w stosunku do pierwotnych źródeł może pojawić się pytanie o ich użyteczność do celów naukowych. Jest to, być może, wątek poboczny, gdyż celem
Autorów KFP była zapewne raczej dokumentacja źródeł i nakreślenie ogólnej wiedzy o poszczególnych gatunkach. Niemniej można oczekiwać, że
w przypadkach, w których podawano precyzyjne lokalizacje, analiza danych
KFP mogłaby dostarczyć dodatkowych informacji o występowania gatunków. Ta najbardziej szczegółowa część danych katalogowych dotycząca tylko
niektórych gatunków, obejmuje przedział od ok. 850 do 2300 m n.p.m.
(Ryc. 6). Okazuje się, że w niektórych przypadkach (choć nielicznych) uzyskanie miarodajnych informacji wydaje się możliwe (Ryc. 7). Gdyby wybrane
do ilustracji przykłady odpowiadały rzeczywistości, to tylko na podstawie
uzyskanego obrazu rozmieszczenia pionowego, można by sugerować, że
Bembidion geniculatum jest gatunkiem preferującym niższe położenia (być
może jest gatunkiem nizinnym), a B. glaciale – gatunkiem górskim (może
borealno-górskim), zaś B. bipunctatum – gatunkiem eurytopowym. Tego
typu hipotezy można weryfikować poprzez analizę danych literaturowych
lub wyniki oddzielnych badań.
Ryc. 6. Rozkład rozmieszczenia gatunków chrząszczy w Tatrach w gradiencie wysokościowym na podstawie ujętych w KFP stanowisk na różnej wysokości n.p.m.; widoczne są
jedynie przypadki z czytelnymi informacjami o zakresie wysokości n.p.m.; poszczególne stanowiska uszeregowano zgodnie z gradientem; strzałki ilustrują możliwy
rozkład danych dla jednego gatunku
96
Ryc. 7. Rozkład pionowego rozmieszczenia trzech wybranych gatunków biegaczowatych
w Tatrach na podstawie ich stanowisk podanych w KFP – przykład danych mogących
ułatwić określanie zasięgów pionowych gatunków
Katalog Fauny Polski a nowsze badania
Informacje z KFP wskazują, że na obszarze Tatr Polskich występuje 1275
gatunków, reprezentujących 76 rodzin chrząszczy (Tab.). Z pewnością dane
te nie odzwierciedlają faktycznego stanu poznania tej koleopterofauny, co
potwierdzają wyniki nowszych badań (KNUTELSKI 2005; TYKARSKI 2006).
Wedle naszej wiedzy są to najobszerniejsze prace poświęcone chrząszczom
tatrzańskim, jakie ukazały się po opublikowaniu ostatniego tomu KFP i dlatego zostały one wybrane do zilustrowania przedstawionej tezy. Ze względu
na specyfikę badanych grup chrząszczy różne były metody badań w obu pracach. W przypadku pierwszej (KNUTELSKI 2005), będącej opracowaniem
monograficznym ryjkowców całego obszaru Tatr badania terenowe przeprowadzono od roku 1984 do 1999, głównie metodą ekstensywnego czerpakowania i wysiewania chrząszczy ze ściółki. Natomiast druga praca poświęcona
faunie towarzyszącej kornikom została oparta na materiale zebranym w ciągu dwóch sezonów badawczych na wielu stanowiskach rozlokowanych na
różnych wysokościach n.p.m. w obrębie dwu dolin w Tatrach Polskich, który
był zbierany według określonego schematu (TYKARSKI 2006). Uzupełnienie
danych katalogowych wynikami obu cytowanych publikacji (Tab.), w kontekście stanu poznania analizowanej fauny przekonuje, jak wciąż niewiele wiemy o chrząszczach Tatr i jak wiele gatunków żyjących w tych górach czeka na
odkrycie przy zastosowaniu odpowiedniej metodyki badań. Dzięki zaledwie
tym dwom opracowaniom informacje o bogactwie oraz różnorodności Coleoptera Tatr Polskich znacznie się poprawiły i wzrosła do 1415 liczba gatunków, a rodzin do 81.
97
Tab. Bogactwo i różnorodność chrząszczy wykazanych z Tatr Polskich na podstawie danych
KFP (S – liczba gatunków) oraz nowszych opracowań (SN – nowe dla fauny Tatr) KNUTELSKIEGO (2005) i TYKARSKIEGO (2006); gwiazdką oznaczono taksony nie uwzględnione w KFP
Rodzina
S
SN
Rodzina
S
SN
Rodzina
S
Aegialiidae
1
Dasytidae
5
Meloidae
2
Agyrtidae
1
Dermestidae
7
Melolonthidae
2
Alexiidae
1
Derodontidae
1
Monotomidae
1
Anobiidae
12
Dryopidae
3
Mordellidae
2
Anthribidae
1
Dytiscidae
45
Mycetophagidae
1
Aphodiidae
22
Elateridae
41
Nemonychidae
1
Apionidae
30
+14
Elmidae
1
Nitidulidae
14
Attelabidae
2
+1
Endomychidae
3
Oedemeridae
11
Boridae
1
Erirhinidae
1
Bostrichidae
1
Erotylidae
4
Phalacridae
2
Buprestidae
13
Geotrupidae
4
Psephenidae
1
Byrrhidae
14
Gyrinidae
3
Ptiliidae
3
Byturidae
2
Haliplidae
1
Pyrochroidae
2
Cantharidae
43
Heteroceridae
1
Pythidae
1
Carabidae
200
Histeridae
4
Rutelidae
1
Cerambycidae
56
Hydraenidae
8
*Cerylonidae
Cetoniidae
Chrysomelidae
+1
2
120
13
4
Laemophloeidae
1
Lampyridae
3
+2
*Omalisidae
*Salpingidae
+1
+1
Scarabaeidae
4
Scirtidae
3
Scraptiidae
5
Scydmaenidae
3
Clambidae
3
Lathridiidae
6
+11
Silphidae
8
Cleridae
3
Leiodidae
22
+6
Silvanidae
2
Coccinellidae
15
Limnichidae
1
*Sphindidae
+1
Lucanidae
2
Staphylinidae
+7
Lycidae
5
Malachiidae
Melandryidae
Curculionidae
Dascillidae
Razem gatunki
Razem rodziny
3
212 +55
1
1275 +140
76
+5
+1
+9
+1
+1
1
Cryptophagidae
+6
+1
Ciidae
*Corylophidae
+1
Hydrophilidae
Kateretidae
+1
SN
+1
234 +16
Tenebrionidae
8
3
Tetratomidae
1
9
Trogositidae
2
+1
+1
98
Perspektywy na przyszłość
Dotychczasowe doświadczenie uczy, że jednym z podstawowych problemów utrudniających zarówno analizę dotychczasowych danych, jak i planowanie nowych badań w Tatrach (i nie tylko) jest brak łatwego dostępu do istniejących informacji. Techniczne możliwości poprawy tego stanu rzeczy
przedstawiono już dość dawno (TYKARSKI, K NUTELSKI 2006). Wymaga to
jednak woli współpracy i porozumienia w gronie środowisk badawczych.
W naszym przekonaniu sposobem na to jest budowa i podtrzymywanie stałego systemu gromadzenia i wymiany informacji o gatunkach danego obszaru.
Jeśli zakres działań ograniczyć tylko do stosunkowo niewielkiego obszaru,
jak np. Tatry, utworzenie takiej struktury byłoby tym łatwiejsze, że wiązałoby
się z zaangażowaniem jednorazowo dość wąskiego kręgu specjalistów. System taki musiałby jednak być stale uaktualniany o nowe dane i powinien objąć także dane historyczne, takie jak te cytowane w KFP. Aby zapewnić jak
najwyższą użyteczność i możliwość utworzenia powiązań takiej bazy danych
z innymi obszarami nauki, powinna ona spełniać szereg wymagań związanych z jakością i strukturą informacji (KÖRNER i in. 2007). Najbliżej realizacji takiego systemu jest Krajowa Sieć Informacji o Bioróżnorodności (KSIB 1 ),
skupiająca wiele instytucji naukowych i szereg różnych specjalistów, w tym
znaczną liczbę koleopterologów. Mamy nadzieję, że najbliższe lata przyniosą wzrost współpracy w tym zakresie i zaowocują poprawą obecnych wiadomości o faunie Tatr.
SUMMARY
The Catalogue of Fauna of Poland (KFP) is a 23-volume series, summarizing knowledge
of all Polish beetles based on source literature and data from some insect collections. The
Tatra Mountains constitute a region in the division of the country, used by authors of KFP.
According to KFP, there are 1275 species in the Polish part of the Tatras, representing 76
families. Although it is the biggest source of information on distribution of Coleoptera
species in Poland, it has a number of disadvantages that we discuss here.
Firstly, a considerable part of the information is outdated, reaching back into XIX
century, while new data are often scarce, and in case of the Tatra Mts., the amount of new
information decreases in the last decades of the XX cent. (the last, supplementary volume
of KFP was issued in 2000). XIX explorers of Tatras contributed to the two thirds of the list
of species reported so far and the rate of recording new species from this area (ca. 10
species per 3 years) is more or less stable since the 80. of the XIX century.
Secondly, what is also evident in the context of this article, detailed information on
species occurrences is not common in the KFP text; most of the data refers just to ”Tatra”,
giving no further details. More accurate information on localities from where species were
1
strona internetowa: www.ksib.pl
99
recorded in that book, can be found only for 429 species occurring in the Tatras. Despite of
it, in some cases the data seem to be detailed enough to provide a background for inferring
questions about vertical distributions of species.
With our own data from beetle research in the Tatra Mts. we have shown that when field
works are properly prepared and designed, we can yield a rich material. In this example,
using just two publications the number of beetle species increased to 1415, and number of
families to 81, including also members of 5 families not reported before. We stress the need
for creation of information system covering all existing data on beetles of the Tatras, that
could enhance information flow and catalyze new research. It requires a stable basis of
functioning and, what is even more important, a cooperative approach from the community
of specialists. We believe that it could easily be realized, using resources and potential of the
Polish Biodiversity Information Network (KSIB) – the organization bringing together
scientific institutions and many coleopterists among involved specialists.
PIŚMIENNICTWO
BURAKOWSKI B., M ROCZKOWSKI M., STEFAŃSKA J. 1973: Chrząszcze Coleoptera, Biegaczowate – Carabidae, cz. 1. Kat. Fauny Pol., Warszawa, XXIII, 2: 1-233.
BURAKOWSKI B., M ROCZKOWSKI M., STEFAŃSKA J. 1974: Chrząszcze Coleoptera, Biegaczowate – Carabidae, cz. 2. Kat. Fauny Pol., Warszawa, XXIII, 3: 1-430.
BURAKOWSKI B., MROCZKOWSKI M., STEFAŃSKA J. 1976: Chrząszcze Coleoptera, Adephaga prócz Carabidae, Myxophaga, Polyphaga: Hydrophiloidea. Kat. Fauny Pol., Warszawa, XXIII, 4: 1-307.
BURAKOWSKI B., MROCZKOWSKI M., STEFAŃSKA J. 1978: Chrząszcze Coleoptera, Histeroidea i Staphylinidoidea prócz Staphylinidae. Kat. Fauny Pol., Warszawa, XXIII, 5: 1-356.
BURAKOWSKI B., MROCZKOWSKI M., STEFAŃSKA J. 1979: Chrząszcze Coleoptera, Kusakowate – Staphylinidae, cz. 1. Kat. Fauny Pol., Warszawa, XXIII, 6: 1-310.
BURAKOWSKI B., MROCZKOWSKI M., STEFAŃSKA J. 1980: Chrząszcze Coleoptera, Kusakowate – Staphylinidae, cz. 2. Kat. Fauny Pol., Warszawa, XXIII, 7: 1-272.
BURAKOWSKI B., MROCZKOWSKI M., STEFAŃSKA J. 1981: Chrząszcze Coleoptera, Kusakowate – Staphylinidae, cz. 3: Aleocharinae. Kat. Fauny Pol., Warszawa, XXIII, 8: 1-330.
BURAKOWSKI B., MROCZKOWSKI M., S TEFAŃSKA J. 1983: Chrząszcze Coleoptera, Scarabaeoidea, Dascilloidea, Byrrhoidea i Parnoidea. Kat. Fauny Pol., Warszawa, XXIII, 9:
1-194.
BURAKOWSKI B., MROCZKOWSKI M., STEFAŃSKA J. 1985: Chrząszcze Coleoptera, Buprestoidea, Elateroidea i Cantharoidea. Kat. Fauny Pol., Warszawa, XXIII, 10: 1-401.
BURAKOWSKI B., MROCZKOWSKI M., STEFAŃSKA J. 1986: Chrząszcze Coleoptera, Dermestoidea, Bostrichoidea, Cleroidea i Lymexyloidea. Kat. Fauny Pol., Warszawa, XXIII,
11: 1-243.
BURAKOWSKI B., MROCZKOWSKI M., STEFAŃSKA J. 1986b: Chrząszcze Coleoptera, Cucujoidea, cz. 1. Kat. Fauny Pol., Warszawa, XXIII, 12: 1-266.
100
BURAKOWSKI B., MROCZKOWSKI M., STEFAŃSKA J. 1986c: Chrząszcze Coleoptera, Cucujoidea, cz. 2. Kat. Fauny Pol., Warszawa, XXIII, 13: 1-278.
BURAKOWSKI B., M ROCZKOWSKI M., STEFAŃSKA J. 1987: Chrząszcze Coleoptera, Cucujoidea, cz. 3. Kat. Fauny Pol., Warszawa, XXIII, 14: 1-309.
BURAKOWSKI B., MROCZKOWSKI M., S TEFAŃSKA J. 1990: Chrząszcze Coleoptera, Cerambycidae i Bruchidae. Kat. Fauny Pol., Warszawa, XXIII, 15: 1-312.
BURAKOWSKI B., M ROCZKOWSKI M., STEFAŃSKA J. 1990b: Chrząszcze Coleoptera, Stonkowate – Chrysomelidae, cz 1. Kat. Fauny Pol., Warszawa, XXIII, 16: 1-279.
BURAKOWSKI B., M ROCZKOWSKI M., STEFAŃSKA J. 1991: Chrząszcze Coleoptera, Stonkowate – Chrysomelidae, cz 2. Kat. Fauny Pol., Warszawa, XXIII, 17: 1-227.
BURAKOWSKI B., MROCZKOWSKI M., STEFAŃSKA J. 1992: Chrząszcze Coleoptera, Ryjkowcowate prócz ryjkowców – Curculionoidea prócz Curculionidae. Kat. Fauny Pol., Warszawa, XXIII, 18: 1-324.
BURAKOWSKI B., M ROCZKOWSKI M., STEFAŃSKA J. 1993: Chrząszcze Coleoptera, Ryjkowce
– Curculionidae, cz. 1. Kat. Fauny Pol., Warszawa, XXIII, 19: 1-324.
BURAKOWSKI B., MROCZKOWSKI M., STEFAŃSKA J. 2000: Chrząszcze Coleoptera, Uzupełnienia tomów 2–21. Kat. Kat. Fauny Pol., Warszawa, XXIII, 22: 1-252.
GŁOWACIŃSKI Z. 1996: Znajomość i ogólna charakterystyka fauny. [W:] MIREK Z. (red.):
Przyroda Tatrzańskiego Parku Narodowego. Kraków–Zakopane: 415-434.
K NUTELSKI S. 1999: Materiały do poznania fauny z nadrodziny ryjkowców (Coleoptera:
Curculionoidea) Tatr Polskich. Wiad. entomol., 18 (4): 233-241.
KNUTELSKI S. 2005: Różnorodność, ekologia i chorologia ryjkowców Rezerwatu Biosfery
„Tatry” (Coleoptera: Curculionoidea). Monogr. faunistyczne, Kraków, 23: 1-340.
KOZIOŁ M. 2007: Zróżnicowanie entomofauny szyszek świerka pospolitego Picea abies (L.)
K ARST. w aspekcie zmiennego obradzania drzewostanów świerkowych w Tatrzańskim
Parku Narodowym. Leśne Prace Bad., 4: 29-46.
KOZIOŁ M. 2010: Variability of Norway spruce (Picea abies [L.] KARST .) cone entomofauna
in the Tatra National Park in association with the development of cones. Journ. forest
Sci., 56 (4): 154-164.
KÖRNER Ch., DONOGHUE M., F ABBRO T., HÄUSER Ch., N OGUÉS-B RAVO D., KALIN ARROYO M. T., SOBERÓN J., SPEERS L., SPEHN E. M., SUN H., T RIBSCH A., TYKARSKI P.,
ZBINDEN N. 2007: Creative Use of Mountain Biodiversity Databases: The Kazbegi Research Agenda of GMBA-DIVERSITAS. Mountain Research and Development, 27 (3):
276-281.
LAWRENCE J. F., NEWTON A. F. 1995: Families and subfamilies of Coleoptera (with selected
genera, notes, references and data on family-group names). [W:] PAKALUK J., SLIPINSKI
S. A. (red.): Biology, Phylogeny, and Classification of Coleoptera. MIZ PAN, Warszawa:
779-1006.
101
MIREK Z. 1996: Tatry i Tatrzański Park Narodowy – wiadomości ogólne. [W:] MIREK Z.
(red.): Przyroda Tatrzańskiego Parku Narodowego. Kraków–Zakopane: 17-26.
MIREK Z., PIĘKOŚ-MIRKOWA H. 1995: Szata roślinna Tatr Polskich. [W:] MIREK Z., WÓJCICKI J. J. (red.): Szata roślinna parków narodowych i rezerwatów Polski południowej.
Polish Bot. Stud., Guidebook Series, 12: 73-150.
OBIDOWICZ A. 1996: Polodowcowa historia szaty roślinnej. [W:] MIREK Z. (red.): Przyroda
Tatrzańskiego Parku Narodowego. Kraków–Zakopane: 229-236.
PARYSKI W. 1996: Z dziejów naukowego poznania przyrody Tatr Polskich. [W:] MIREK Z.
(red.): Przyroda Tatrzańskiego Parku Narodowego. Kraków–Zakopane: 43-50.
STARZYK J. R., GRODZKI W., KOSIBOWICZ M., MICHALCEWICZ J., ROSSA R. 2008: Stare
i martwe drzewa jako miejsce występowania chrząszczy ksylobiontycznych i dendrofilnych. Roczn. Bieszczadzkie, 16: 325-348.
TRAFAS K. (red.) 1985: Tatrzański Park Narodowy – Atlas. Wydawnictwo Tatrzański Park
Narodowy, Polskie Towarzystwo Przyjaciół Nauk o Ziemi O. w Krakowie, ZakopaneKraków.
TYKARSKI P. 2001: Cryptolestes abietis (WANKOWICZ, 1865) (Coleoptera: Laemophloeidae)
in Poland. Pol. Pismo ent., 70: 51.
TYKARSKI P. 2006: Beetles associated with scolytids (Coleoptera, Scolytidae) and the elevational gradient. Diversity and dynamics of the community in the Tatra National Park, Poland. For. Ecol. Manage., 225: 146-159.
TYKARSKI P., KNUTELSKI S. 2006: System informacji o bioróżnorodności Tatr. [W:] KRZAN Z.
(red.): Tatrzański Park Narodowy na tle innych górskich terenów chronionych. Tom III.
Człowiek i środowisko. Wydawnictwa Tatrzańskiego Parku Narodowego, Zakopane:
167-170.
WITKOWSKI Z. 1975: Stan i perspektywy rozwoju sieci parków narodowych w Polsce. Chrońmy Przyr. Ojcz., 31 (1): 8-20.
WITKOWSKI Z., KRÓL W., SOLARZ W. (red.) 2003: Carpathian List of Endagered Species.
Carpathian Ecoregion Initiative. WWF and Instutute Nature Conservation Polish Acad.
Sci., Vienna–Kraków. 64 ss.
WOJAS T. 2010: Materiały do poznania chrząszczy (Insecta: Coleoptera) torfowisk i młak
Tatr Polskich. Parki nar. Rez. Przyr., 29 (3): 49-75.
Wiad. entomol.
29 Supl.: 103-110
Poznań 2010
Hemiptera–Sternorrhyncha – fauna górska
Hemiptera–Sternorrhyncha – mountains fauna
Wacław WOJCIECHOWSKI, Piotr WĘGIEREK, Jowita DROHOJOWSKA,
Małgorzata KALANDYK, Ewa SIMON
Katedra Zoologii, Uniwersytet Śląski, 40-007 Katowice, ul Bankowa 9;
e-mail: [email protected], [email protected],
[email protected], [email protected], [email protected]
ABSTRACT: The paper concerns Sternorrhynchas collected in the mountainous regions of
Poland. There is a small group of species found only in that areas, which consists of nine
species of the Psylloidea, six species of the Coccoidea and fourteen of the Aphidoidea .
KEY WORDS: Hemiptera, Sternorrhyncha, Poland, mountains fauna.
Piersiodziobe (Sternorrhyncha) to grupa pluskwiaków zaliczanych w randze podrzędu do Hemiptera. Do tego podrzędu ze współczesnych grup pluskwiaków należą: koliszki (Psylloidea = Psyllomorpha), mączliki (Aleyrodoidea = Aleyrodomorpha), mszyce (Aphidoidea = Aphidomorpha) i czerwce
(Coccoidea = Coccomorpha). Ranga wymienionych grup jest bardzo różnie
traktowana przez różnych autorów, obecnie dominować zaczyna pogląd by
nadać im kategorię międzyrzędów (infraordo) (WEGIEREK 2002).
Liczba Strernorrhyncha w świecie sięga około 17000 gatunków, w Europie jest ich około 2250, a w Polsce ponad 1000 gatunków. Najbardziej zróżnicowane gatunkowo piersiodziobe występują w tropikach i subtropikach. Wyjątkiem, nie tylko wśród Sternorrhyncha ale i również wśród innych owadów,
są mszyce, grupa ta największą różnorodność wykazuje w strefie umiarkowanej półkuli północnej (HEIE 1994).
104
W. WOJCIECHOWSKI, P. WĘGIEREK, J. DROHOJOWSKA, M. KALANDYK, E. SIMON
Piersiodziobe są bez wyjątku fitofagami ssącymi, zazwyczaj bardzo ściśle
związanymi z roślinami żywicielskimi. Przystosowaniem do żerowania na roślinach są ich niewielkie rozmiary 2–5 mm, złożony cykl życiowy i polimorfizm.
Badania nad piersiodziobymi w naszym kraju koncentrują się przede
wszystkim na ich znaczeniu jako bezpośrednich lub pośrednich (wektory wirusów) szkodnikach roślin użytkowych i ozdobnych. Pomimo takiego ukierunkowania badań nad tą grupą oraz uwzględniając położenie geograficzne
Polski, należy uznać stan poznania fauny za zadowalający. Świadczą o tym
proporcje pomiędzy liczbą wykazanych gatunków na naszym kontynencie
i stopniem poznania Sternorrhyncha w Polsce. U nas, w zależności od grupy,
odnotowano od 14% (czerwce) do 49% (mszyce) fauny europejskiej. Zupełnie odmienne wrażenie można odnieść oceniając całościowo stopień poznania fauny naszego kraju z uwzględnieniem znajomości fauny poszczególnych
krain zoogeograficznych. Dane o występowaniu pluskwiaków w znakomitej
większości pochodzą z prac przyczynkowych lub o charakterze ogólnym,
praktycznie brak jest opracowań monograficznych. Taka ocena odnosi się
również do stanu poznania fauny górskiej. Przypadkowe, w większości, gromadzenie danych o piersiodziobych, powielanie dawno uzyskanych informacji znajduje odzwierciedlenie w wykazach gatunków. Dominują gatunki pospolite, kosmopolityczne, bardzo rzadko spotykamy gatunki charakterystyczne i unikatowe.
Mączliki są w naszym kraju jedną z najsłabiej poznanych grup Sternorrhyncha, zarówno pod względem rozpoznania składu gatunkowego jak i rozsiedlenia poszczególnych taksonów (SZELEGIEWICZ 1979), mimo że 46% gatunków wykazanych z Europy odnotowano również w Polsce (K LASA, PALACZYK 2008). Stwierdzono występowanie 17 gatunków mączlików a liczba
faktycznie występujących mieści się najprawdopodobniej pomiędzy 20–25
gatunkami (KLASA, PALACZYK 2009). Trudno więc analizować rozmieszczenie geograficzne tej grupy w Polsce, posiadamy jedynie bardziej szczegółowe
informacje o występowaniu mączlików w 15 parkach narodowych (KLASA,
PALACZYK 2008). Nie należy spodziewać się szczególnego bogactwa gatunkowego mączlików w obszarach górskich, ze względu na dość małą tolerancje termiczną i wilgotnościową tej grupy pluskwiaków (K LASA 2000). Udało
się jednak potwierdzić w Tatrzańskim PN występowanie mączlików – Aleyrodes lonicerae (WALKER, 1852) powyżej 1000 m n.p.m. oraz Aleyrodes proletella (LINNAEUS, 1758) na wysokości 900 m n.p.m. w PN Gór Stołowych
(KLASA, PALACZYK 2008).
HEMIPTERA–STERNORRHYNCHA – FAUNA GÓRSKA
105
W Polsce badania faunistyczne nad koliszkami maja stosunkowo skromne tradycje, sięgające swymi początkami dopiero połowy lat 50-tych XX w.
kiedy to SMRECZYŃSKI (1954, 1955) opublikował „Materiały do fauny pluskwiaków Polski”. W latach 60-tych wieloletnie badania nad tą grupa owadów rozpoczął KLIMASZEWSKI (1961, 1967, 1968, 1971, 1975a, 1975b) i jego
współpracownicy (DROHOJOWSKA, KLIMASZEWSKI 2000; GŁOWACKA 1979,
1989; GŁOWACKA, MIGULA 1996; KLIMASZEWSKI, PŁACHTA 1969). Dzięki
tym badaniom Polskę można zaliczyć do krajów, których fauna jest stosunkowo dobrze poznana, mimo że wykazano z terenu Polski tylko 31% gatunków znanych z Europy. Z krain zoogeograficznych wyróżnianych przy podziale naszego kraju najlepiej poznane są Beskidy Zachodnie (odnotowano
67 gatunków – 61% gatunków znanych z Polski) i Tatry (58 gatunków co stanowi 53% fauny Polski) oraz Sudety (odnotowano 53 gatunki to jest 48%
fauny Polski). Niewiele wiemy o koliszkach Gór Świętokrzyskich i Beskidu
Wschodniego, gdzie odnotowano odpowiednio 3 i 4 gatunki. Z terenu Bieszczadów wykazano 50 gatunków a z Pienin tylko 28 gatunków.
Typowe dla obszarów górskich piętrowe rozmieszczenie roślinności znajduje także odbicie w zróżnicowaniu fauny koliszków poszczególnych pięter
(GŁOWACKA 1989). Pogórze (do 500 m n.p.m.) zasiedlają gatunki pospolite
i liczne na terenie całej Polski, w reglu dolnym (500–1000 m n.p.m.) odławia
się największą liczbę gatunków – np. Aphalara calthe (LINNAEUS, 1761) ,
Cerna subpunctata (FÖRSTER, 1848), Bactericera femoralis (FÖRSTER, 1848),
Trioza rotundata FLOR, 1861, Trioza anthrisci BURCKHARDT, 1986), w reglu
górnym ( 1000–1250 m n.p.m.) gatunki typowo górskie – np. Cerna flavipennis (FÖRSTER, 1848), Cerna sonchii (FÖRSTER, 1848), Cerna nebulosa (ZETTERSTEDT , 1828), Cacopsylla myrtilii (W AGNER , 1947) – gatunek, który
w Polsce występuje tylko powyżej 1000 m n.p.m.), natomiast w piętrze subalpejskim i alpejskim (powyżej 1250 m n.p.m.) mimo występowania roślin żywicielskich gatunków jest niewiele bądź nie ma ich wcale (GŁOWACKA 1989).
Jednym z typowo alpejskich gatunków koliszków w Polsce jest Trioza coriacea HORVÁTH, 1895. We wszystkich strefach górskich Polski najliczniej występują koliszki zaliczane do elementów: eurosyberyjskiego (30–38%), palearktycznego (20–28%), europejskiego (9–15%), kosmopolitycznego (4–6%),
holoarktycznego (8–16%). Natomiast nieliczne są gatunki zaliczane do elementów borealno-alpejskiego (4–11%) czy alpejskiego (4–10%).
Istnieje nieduża grupa gatunków które odnotowano tylko w górach np.
Trioza coriacea, czy Trioza tatrensis KLIMASZEWSKI, 1965. Ten ostatni klasyfikowany jest jako gatunek rzadki, zebrany dotąd jedynie w Tatrach przez KLIMASZEWSKIEGO (1965) oraz przez GŁOWACKĄ (dane jeszcze nie opublikowane). Do gatunków górskich zaliczyć można także Psylla alpina FÖRSTER,
106
1848 – gatunek żerujący na Alnus viridis, dotychczas łowiony tylko w Alpach
i Karpatach. W górach zebrać można także Heterotrioza pallida (HAUPT,
1935), oraz Cerna nebulosa którego rośliną żywicielską jest Chamaenerion
angustifolium i jest to jedyny przedstawiciel tego rodzaju, który ma 2 pokolenia rocznie na obszarze naszego kraju (KLIMASZEWSKI 1975a). Z wierzb
w górach naszego kraju odłowić można rzadki gatunek Cacopsylla nigrita
(ZETTERSTEDT, 1828) oraz Cacopsylla elegantula (ZETTERSTEDT, 1840).
Rzadko łowionym gatunkiem jest także Cerna subpunctata z Chamaenerion
angustifolium. Cacopsylla myrtilli z Vaccinium myrtillus to gatunek o mało
poznanej bionomii. Znany jest ze stanowisk w górach środkowej Europy
i na Półwyspie Skandynawskim, reprezentowany prawie wyłącznie przez samice (na kilka tysięcy złowionych samic tylko 1 samiec). W Polsce na wszystkich stanowiskach odłowiono wyłącznie samice, za wyjątkiem Bieszczadów
gdzie KLIMASZEWSKI złowił i samce i samice w proporcjach 1:1. Przypuszcza
się, że ten gatunek, jako jedyny wśród koliszków, rozmnaża się także partenogenetycznie (KLIMASZEWSKI 1975a).
Czerwce są owadami stref gorących – ku północy i na północny wschód
liczba gatunków maleje. Preferują klimat ciepły i suchy. W Polsce odnotowano 143 rodzime gatunki czerwców. Zamieszkują one głównie siedliska oligotroficzne, zdecydowanie zaś unikają wilgotnych siedlisk eutroficznych. Zaawansowanie badań faunistycznych w poszczególnych regionach Polski jest
bardzo nierównomierne. Mimo wielu lat badań tylko kilka krain – Wyżyna
Krakowsko-Wieluńska, Roztocze, Góry Świętokrzyskie, Górny Śląsk – wyróżnia się zadowalającym stanem poznania fauny czerwców (tj. w obrębie
tych regionów stwierdzono ponad połowę gatunków występujących w Polsce) (ŁAGOWSKA 2004). Z obszarów górskich Polski znanych jest 101 gatunków (co stanowi ponad 70% krajowej fauny i obejmuje przedstawicieli
wszystkich rodzin wykazanych w Polsce), jednak kompleksowe, kilkuletnie
eksploracje prowadzone były jedynie w Pieninach (zanotowano 60 gat., co
stanowi 42% krajowej kokcidofauny) (ŻAK-OGAZA, KOTEJA 1964; KOTEJA,
ŻAK-OGAZA 1966; KOTEJA 2000) i w Górach Świętokrzyskich (rezultatem
badań była lista aż 83 gatunków – 58% kokcidofauny krajowej) (KOTEJA,
ŻAK-OGAZA 1989). Najmniej (jedynie 8 gatunków – 5,6%) stwierdzono
w Tatrach, dokładnie w obrębie Tatrzańskiego Parku Narodowego, jednak są
to informacje z lat 30-tych XX wieku (KAWECKI 1938).
Większość gatunków zarejestrowanych w górach występuje też w innych
regionach Polski. Jedynie 6 wykazano wyłącznie z terenów górskich. Są to
przedstawiciele 4 rodzin:
– Pseudococcidae: Boreococcus ingricus DANZIG, 1960 – G. Świętokrzyskie,
pochewki liściowe – Carex sp. (KOTEJA, ŻAK-OGAZA 1989); Dysmicoccus
107
multivorus (KIRITSHENKO, 1936) – Pieniny (KAWECKI 1985); Rhodania occulta SCHMUTTERER, 1952– Pieniny (KAWECKI 1985), pochewki liściowe
Festuca sp. i Agrostis capillaris;
– Eriococcidae: Kaweckia laeticoris (TEREZNIKOVA, 1965) – G. Świętokrzyskie, pochewki liściowe Festuca rubra (KOTEJA , ŻAK-OGAZA 1989);
– Coccidae: Eulecanium sericeum (LINDINGER, 1906) – Góry Świętokrzyskie
(KOTEJA, ŻAK- OGAZA 1989), Sudety Zachodnie, Beskid Zachodni, Pieniny, Tatry; na jodłach (KAWECKI 1985);
– Diaspididae: Diaspidiotus perniciosus (COMSTOCK, 1881) – Beskid Zachodni, drzewa owocowe w okolicach Wadowic (KAWECKI 1985).
W obrębie kokcidofauny europejskiej za elementy prawdziwie górskie
można uznać tylko dwa gatunki, należące do rodziny miseczników (Coccidae): Eulecanium sericeum i Nemolecanium graniformis (WÜNN, 1921). Eulecanium sericeum żyje na cienkich jodłowych gałązkach. W Polsce został wykazany wyłącznie z obszarów górskich. Drugi z gatunków – Nemolecanium
graniformis – żeruje na spodniej stronie igieł jodły, rzadko na pędach (K OSZTARAB, KOZAR 1988). W Polsce gatunek ten został wykazany z terenów górskich oraz Roztocza (ŁAGOWSKA, KOTEJA 1996).
Mszyce różnią się od pozostałych piersiodziobych bardzo złożonym cyklem życiowym z przemianą pokoleń i związanym z nim polimorfizmem.
Przemianie pokoleń często towarzyszy zmiana roślin żywicielskich. Uważa
się że cykl życiowy mszyc jest przystosowaniem tej grupy pluskwiaków do klimatu umiarkowanego z wyraźnie zaznaczonymi porami roku. Potwierdza to
różnorodność gatunkowa mszyc – w Europie 1500 gatunków, w świecie 4500.
Również w Polsce mszyce są najliczniejszą gatunkowo grupą Sternorrhyncha. Obecnie stwierdzono występowanie w naszym kraju 739 gatunków
i podgatunków (OSIADACZ, HAŁAJ 2009). Mszyce są grupą która spośród
piersiodziobych jest najbardziej równomiernie poznana na terenie Polski.
Jedne z największych zoogeograficznych krain – Pojezierze Mazurskie (460
gat. – 62%), Nizina Wielkopolsko Kujawska (511 gat. – 69%), Nizina Mazowiecka (384 gat. – 52%), Wyżyna Krakowsko-Wieluńska (458 gat. – 62%),
mają faunę mszyc reprezentowaną przez ponad połowę gatunków odnotowanych w naszym kraju. Są również białe plamy do nich należą Wzgórza
Trzebnickie – 9 gat., Góry Świętokrzyskie – 32 gat.. oraz Sudety Wschodnie –
10 gat. Spośród terenów górzystych najlepiej poznane są: Beskidy Zachodnie (320 gat. – 43%), Sudety Zachodnie (237 gat. – 32%) oraz na wschodzie
Bieszczady (225 gat. – 30%). Z Pienin znamy 52 gatunki (7%), z Tatr – 50
(WOJCIECHOWSKI, IMIOLCZYK, dane niepublikowane: z Tatr 136 gatunków
– prawie 20%, z Kotliny Nowotarskiej – 42 gatunki). Lista gatunków mszyc
znanych jedynie z gór jest stosunkowo długa i obejmuje 16 gatunków: Erio-
108
soma anncharlotteae DANIELSSON, 1979 (Beskid Wschodni*), Pachypappella
lactea (TULLGREN, 1909) (Beskid Zachodni), Boernerina depressa BRAMSTEDT, 1940 (Beskid Zachodni, Bieszczady), Chaitophorus pentandrinus
OSSIANNILSSON, 1959 (Bieszczady), Aphis clematidis KOCH, 1854 (Beskid
Zachodni), Aphis funitecta (BÖRNER, 1950) (Pieniny), Aphis veratri WALKER, 1852 (Beskid Zachodni), Dysaphis chaerophylli BÖRNER, 1940 (Beskid
Zachodni), Hyadaphis bupleri BÖRNER, 1939 (Pieniny), Macrosiphum knautiae HOLMAN, 1972 (Bieszczady), Macrosiphum oredonense REMAUDIÈRE,
1952 et REMAUDIÈRE ex BÖRNER, 1952 (Beskid Zachodni, Bieszczady), Macrosiphum prenanthidis BÖRNER, 1940 (Sudety Zachodnie, Beskid Zachodni, Bieszczady, Pieniny), Metopeurum enslini (BÖRNER, 1933) (Sudety Zachodnie), Cinara cembrae SEITNER, 1936 (Tatry – Pinus cembra), Eulachnus
alticola BÖRNER, 1940 (Beskid Zachodni – Pinus mugo). Istnieje również
szereg gatunków, które mimo że występują sporadycznie w innych regionach
naszego kraju są uważane za gatunki związane z górami: Pineus cembrae
(CHOLODKOVSKY, 1888) (Beskid Zachodni, Kotlina Nowotarska), Cinara
pectinatae (NÖRDLINGER, 1880) (Nizina Wielkopolsko-Kujawska, Puszcza
Białowieska, Wyżyna Krakowsko-Wieluńska, Wyżyna Małopolska, Nizina
Sandomierska, Beskid Zachodni, Kotlina Nowotarska, Beskid Wschodni,
Bieszczady, Pieniny, Tatry), Eulachnus cembrae BÖRNER, 1950 (Kotlina Nowotarska – Pinus cembra).
Podsumowanie
Stopień poznania fauny piersiodziobych w Polsce jest bardzo nierównomierny. Bardziej zależy od położenia ośrodka w którym pracują specjaliści
niż od planowych badań.
Istnieje grupa gatunków w obrębie każdej z grup Sternorrhyncha, które
dotychczas wykazano z gór, część z nich przy dokładniejszym zbadaniu innych krain zoogeograficznych może być wykazana również z terenów nizinnych.
Tylko nieliczne gatunki można uznać za typowo górskie większość z nich
jest związana z roślinnością typową dla gór.
Badania faunistyczne i zoogeograficzne w Polsce będą prowadzone coraz
rzadziej ponieważ w kryteriach oceny pracowników naukowych zajmują one
miejsce poślednie. Ponadto brak źródeł ich finansowania a trudności z publikowaniem tego typu prac zniechęcają do prowadzenia badań o takim charakterze.
* Wykaz krain zgodny z podziałem Polski na krainy zoogeograficzne przyjętym w serii „Katalog Fauny Polski”.
109
SUMMARY
The level of knowledge on Sternorrhyncha fauna in Poland is still very unequal. It is
more dependent on location of a centre in which the specialist works than planned
investigations. Within each group of Sternorrhyncha there is a group of species evidenced as
montane. More detailed studies of other zoogeographical regions can give positive results
for lowland areas.
Only few species can be considered to be typically montane, because the majority of
them is connected with vegetation characteristic for mountains.
Faunistic and zoogeographical research in Poland will be carried out more and more
seldom, because in the evaluation of scientific work this kind of studies are recognized as
not having priority. Moreover, there is a lack of financial sources for them and a publishing
this kind of papers is rather difficult, which discourages scientist from conducting such
a research.
PIŚMIENNICTWO
DROHOJOWSKA J., KLIMASZEWSKI S. M. 2000: Koliszki (Sternorrhyncha: Psyllodea) Bieszczadów. [W:] PAWŁOWSKI J. (red.): Bezkręgowce Bieszczadów Zachodnich ze szczególnym uwzględnieniem Bieszczadzkiego Parku Narodowego. Monografie Bieszczadzkie,
7: 217-222.
GŁOWACKA E. 1979: Koliszki (Psylloidea ) Beskidu Śląskiego i Żywieckiego. Acta biol., Katowice,7: 45-52.
GŁOWACKA E. 1989: Koliszki (Psylloidea) Sudetów. Acta biol. Siles., 13 (30): 21-30
GŁOWACKA E., MIGULA P. 1996: Koliszki Psylloidea Gorców. Parki nar. Rez. Przyr.,15 (3):
59-71.
HEIE O. E. 1994: Why are tere sa few aphid species In the tempera te areas of the southern
hemisphere? Europ. J. Ent., 91: 127-133.
KAWECKI Z. 1938: Czerwce (Coccidae) Tatr. Przyczynek do poznania fauny Tatrzańskiego
Parku Narodowego. Część 1. Spraw. Kom. fizjogr. PAU, 71: 199-208.
KAWECKI Z. 1985: Czerwce, Coccoidea. Kat. Fauny Pol., Warszawa, XXI, 5: 1-108.
KLASA A. 2000: Pluskwiaki równoskrzydłe (Homoptera). Mączliki (Sternorrhyncha: Aleyrododea) Bieszczadów. [W:] PAWŁOWSKI J. (red.): Bezkręgowce Bieszczadów Zachodnich
ze szczególnym uwzględnieniem Bieszczadzkiego Parku Narodowego. Monografie
Bieszczadzkie, 7: 223-224.
KLASA A., PALACZYK A. 2008: Nowe dane o mączlikach (Hemiptera: Aleyrodidea) polskich
parków narodowych. Wiad. entomol., 27: 23-32.
KLASA A., PALACZYK A. 2009: Asterobemisia paveli (ZAHRADNIK, 1961) (Hemiptera: Aleyrodidae) – a whitefly New to the fauna of Poland with some New information about biology of the species. Pol. Pismo ent., 78 (2):.
110
KLIMASZEWSKI S. M. 1961. Koliszki (Homoptera, Psyllidae) Doliny Nidy. Fragm. faun.,
9 (8): 75-85.
KLIMASZEWSKI S. M. 1967: Koliszki – Psyllodea. Kat. Fauny Pol., Warszawa, XXI, 2: 1-51.
KLIMASZEWSKI S. M. 1968: Przyczynek do znajomości koliszków (Homoptera, Psyllodea)
Lubelszczyzny. Fragm. faun., 15 (2): 9-20.
KLIMASZEWSKI S. M. 1971: Koliszki (Homoptera,Psylloidea) Bieszczadów. Fragm. faun.,
17: 161-178.
KLIMASZEWSKI S. M. 1975a: Psylloidea – Koliszki (Insecta:Homoptera). Fauna Polski, Warszawa, 3: 1-294.
KLIMASZEWSKI S. M. 1975b: Regionalizacja zoogeograficzna Polski na podstawie fauny koliszków (Homoptera, Psylloidea). Acta biol., Katowice, 1: 145-163.
KLIMASZEWSKI S. M., PŁACHTA J. 1969: Uzupełnienie do znajomości koliszków (Homoptera, Psyllodea) Pojezierza Pomorskiego. Ann. UMCS, 24 (14); 227-237.
KOSZTARAB M., KOZÁR F. 1988: Scale Insects of Central Europe. Akademiai Kiado, Budapest. 456 pp.
KOTEJA J. 2000: Czerwce (Hemiptera: Sternorryncha: Coccinea). Flora i Fauna Pienin. Monografie Pienińskie, 1: 169-173.
KOTEJA J. , ŻAK-OGAZA B. 1966: Investigations on Scale Insects (Homoptera, Coccoidea)
of the Pieniny Klippen Belt. Acta zool. cracov., 11 (9): 305-332.
KOTEJA J., ŻAK-OGAZA B. 1989: Czerwce (Homoptera: Coccinea) Gór Świętokrzyskich.
Fragm. faun., 32 (12): 243-258.
ŁAGOWSKA B. 2004: Czerwce (Coccoidea), Zabielicowate (Ortheziidae), Czerwcowate
(Margarodidae), Czerwce mączyste (Pseudococcidae), Pilśnikowate (Eriococcidae),
Kermesowate (Kermesidae), Miłkowate (Cerococcidae), Misecznikowate (Coccidae),
Gwiazdosze (Asterolecaniidae), Tarczniki (Diaspididae). [W:] BOGDANOWICZ W., CHUDZICKA E., PILIPIUK I., SKIBIŃSKA E. (red.): Fauna Polski – charakterystyka i wykaz gatunków, 1. MiIZ PAN, Warszawa: 240-252, 266-269.
ŁAGOWSKA B., KOTEJA J. 1996: Czerwce (Homoptera, Coccinea) Roztocza. Fragm. faun.,
39: 29-42.
OSIADACZ B., HAŁAJ R. 2009: The Aphids (Hemiptera: Sternorrhyncha: Aphidinea) of Poland. A distributional checklist. Polish entomol. Monogr., Poznań, 6: 1-96.
SMRECZYŃSKI S. 1954: Materiały do fauny pluskwiaków Polski. Fragm. faun., 7: 1-146.
WEGIEREK P. 2002: Relationships within Aphidomorpha on the basis of thorax morphology.
Prace nauk. Uniw. Śląskiego, Katowice, 2101: 1-106.
SZELEGIEWICZ H. 1979: Mączliki – Aleyrododea. Kat. Fauny Pol., Warszawa, XXI, 3: 1-19.
ŻAK-OGAZA B., KOTEJA J. 1964: Investigations on Scale Insects (Homoptera, Coccoidea)
of the Pieniny Mountains. Acta zool. cracov., 9 (6): 417-439.
Wiad. entomol.
29 Supl.: 111-114
Poznań 2010
KOMUNIKATY NAUKOWE
COMMUNICATIONS
Projektowany rezerwat przyrody „Olszak” w Górach Opawskich
– ważna ostoja entomofauny (Lepidoptera, Neuroptera)
A planned nature reserve ”Olszak” in the Opawskie Mountains
– an important refuge of entomofauna (Lepidoptera, Neuroptera)
Tomasz BLAIK
Zakład Zoologii Bezkręgowców, Katedra Biosystematyki, Uniwersytet Opolski, Oleska 22,
45-052 Opole; e-mail: [email protected]
ABSTRACT: Southern slope of Mt. Olszak (453 m) in the Opawskie Mts. (Eastern Sudety
Mts., SW Poland) is planned to be protected as an entomological-and-phytocenotic reserve.
The main objectives of the protection are acidophilous oak forest and maple-linden slope
forest being habitats of many rare species of moths and lacewings known from not
numerous localities in Poland. Out of them, the populations of two unique in native
lepidopteran fauna, saproxylic and phytosaprophagous species: Alabonia staintoniella
(Z ELL.) and Zanclognatha zelleralis (W CK.), are preserved here at their northernmost
locality in Europe.
KEY WORDS: Lepidoptera, Neuroptera, protection, nature reserve, Mt. Olszak, Sudety
Mts.
Owady Gór Opawskich należą do słabo zbadanych na tle innych obszarów górskich Polski. Zainteresowanie entomologów tym niewielkim pasmem Sudetów Wschodnich wzrosło dopiero w połowie lat 90. zeszłego wieku. Obiektem badań były tu wybrane rodziny chrząszczy (Coleoptera) (KUŚKA 1998; MAZUR 2008) i szczególnie pluskwiaki różnoskrzydłe (Heteroptera) (LIS B., LIS J. A. 2002; HEBDA, LIS 2007), a w ostatnim dziesięcioleciu
także motyle (Lepidoptera) i owady siatkoskrzydłe (Neuroptera), będące
obecnie w końcowej fazie opracowania (dane własne autora). Dotychczaso-
112
T. BLAIK
we badania nad dwoma ostatnimi grupami owadów wykazały znaczne bogactwo tutejszej fauny oraz obecność bardzo rzadko spotykanych w Polsce gatunków (BLAIK 2007, 2010; BLAIK , KOREK 2008). Miejscem szczególnie
ważnym jako ostoja entomofauny o znaczeniu ponadregionalnych jest masyw Olszaka (453 m).
Projektowany rezerwat entomologiczno-fitocenotyczny „Olszak” jest położony w sąsiedztwie miejscowości Pokrzywna, w gminie Głuchołazy w województwie opolskim. Obejmuje fragment południowego stoku góry Olszak.
Cel ochrony stanowi podgórska dąbrowa acydofilna (Luzulo luzuloidis-Quercetum petraeae) i swoisty dla obszaru Sudetów, Pogórza i Przedgórza Sudeckiego, zespół zboczowego lasu klonowo-lipowego (Aceri-Tilietum) wraz z ich
cenną entomofauną. Postulat wprowadzenia rezerwatowej formy ochrony
tego obszaru został podniesiony wraz z odkryciem tutejszego stanowiska
rzadkich motyli saproksylicznych i fitosaprofagów, w tym dwóch wyjątkowo
cennych gatunków: Alabonia staintoniella (ZELL.) (Oecophoridae) i Zanclognatha zelleralis (WCK.) (Noctuidae). Zachowanie siedlisk i populacji tych
owadów jest głównym zadaniem projektowanego rezerwatu.
Odnalezienie A. staintoniella w Górach Opawskich jest pierwszym udokumentowanym przypadkiem występowania tego gatunku w Polsce (dane
własne autora; osobna publikacja w przygotowaniu). Według TOLLA (1964),
miał on być znany z polskiego Śląska, jednak informacja ta ma charakter
wtórny i dotyczy historycznego notowania gatunku na obszarze dzisiejszego
kraju morawsko-śląskiego w Republice Czeskiej (W OCKE 1872; SKALA
1936). Dla Z. zelleralis góra Olszak jest drugim znanym stanowiskiem w Polsce (BLAIK 2010), obok góry Ostrzyca na Pogórzu Kaczawskim (WOCKE
1874; MALKIEWICZ 2002). Oba gatunki są rozsiedlone głównie w Europie
Południowej, natomiast w części środkowoeuropejskiej ich areał jest silnie
rozproszony. Stanowisko w Górach Opawskich należy do najdalej wysuniętych na północ w całym ich zasięgu (BLAIK 2010; TOKÁR i in. 2005). W Europie Środkowej A. staintoniella zasiedla rzadkie dąbrowy z udziałem grabu
(Carpinus betulus L.), gdzie jego gąsienica rozwija się w obumarłym drewnie
(TOKÁR i in. 2005; TOLL 1964). Na obszarze projektowanego rezerwatu motyle tego gatunku obserwowano ściśle w obrębie podgórskiej dąbrowy acydofilnej, obfitującej w zmurszałe kawałki pni i gałęzi. Kwaśna dąbrowa Olszaka jest także potencjalnym środowiskiem bytowania Z. zelleralis. Wiadomo, że zasiedla on lasy z przewagą dębu (Quercus spp.), porastające strome
stoki z pokrywą skalną, a jego gąsienica rozwija się m.in. na opadłych liściach
drzew (BERGMANN 1954; STEINER 1997). Wstępne obserwacje z Sudetów
wskazują także na możliwe przywiązanie gatunku do zespołu zboczowego
lasu klonowo-lipowego (BLAIK 2010; MALKIEWICZ 2002), zagadnienie to
wymaga jednak wyjaśnienia w oparciu o dalsze badania.
PROJEKTOWANY REZERWAT „OLSZAK” – WAŻNA OSTOJA ENTOMOFAUNY [...]
113
Omawiany obszar jest miejscem występowania szeregu innych rzadkich
gatunków motyli, m.in. znanych z nielicznych stanowisk w Polsce: Agonopterix senecionis (NICKERL) (Depressariidae) – na podstawie okazów z Gór
Opawskich, potwierdzono jego występowanie w Sudetach i w Polsce po ponad 100 latach (BLAIK 2007), Metalampra cinnamomea (ZELL.), Batia lambdella (DON.), Oecophora bractella (L.), Hypercallia citrinalis (SCOP.) (Oecophoridae), Phyllodesma tremulifolia (HBN.) (Lasiocampidae), Isturgia roraria
(FABR.) (Geometridae), Autographa jota (L.), Hoplodrina respersa (DEN. et
SCHIFF.), Agrochola laevis (HBN.), Dichonia convergens (DEN. et SCHIFF.),
Eugnorisma depuncta (L.) (Noctuidae) i Dysauxes ancilla (L.) (Arctiidae).
Interesująca jest grupa gatunków o podgórskim, górskim oraz borealno-górskim typie rozsiedlenia, m.in.: Cosmotriche lobulina (DEN. et SCHIFF.) (Lasiocampidae), Alcis bastelbergeri (HIRSCH.), Pungeleria capreolaria (DEN. et
SCHIFF.), Colostygia olivata (DEN. et SCHIFF.), Spargania luctuata (DEN. et
SCHIFF.), Eupithecia expallidata DOUBL., Aplocera praeformata (HBN.), Nothocasis sertata (HBN.) (Geometridae) i Chersotis cuprea (DEN. et SCHIFF.)
(Noctuidae).
Przewidziane do objęcia ochroną rezerwatową zespoły leśne góry Olszak są
również środowiskiem rozwoju rzadkich gatunków owadów siatkoskrzydłych.
Na szczególne podkreślenie zasługuje występowanie Nothochrysa fulviceps
(STEPH.) (Chrysopidae) i Micromus lanosus (ZELENÝ) (Hemerobiidae), znanych dotychczas z zaledwie kilku stanowisk w Polsce (B LAIK 2007a, 2008).
Owady te zasiedlają ciepłe, ale nie suche środowiska leśne i leśno-zaroślowe.
N. fulviceps preferuje lasy dębowe z udziałem grabu i klonu polnego – Acer
campestre L. (ASPÖCK i in. 1980). Na omawianym stanowisku gatunek był łowiony w bezpośrednim sąsiedztwie tutejszej dąbrowy. Nieliczne obserwacje
M. lanosus z południowej Polski wskazują na jego związek z lasami i zaroślami
z udziałem klonu (Acer spp.) i lipy (Tilia spp.), prawdopodobnie także buka
(Fagus sylvatica L.) (BLAIK 2008). W granicach projektowanego rezerwatu gatunek został znaleziony w płacie zboczowego lasu klonowo-lipowego.
Aktualnie oba wymienione zespoły leśne góry Olszak podlegają ochronie
w ramach ostoi siedliskowej SOO „Góry Opawskie”, jako siedliska przyrodnicze Natura 2000 (kody siedliskowe: 9180-1 i 9190).
PIŚMIENNICTWO
ASPÖCK H., ASPÖCK U., HÖLZEL H. 1980: Die Neuropteren Europas. Goecke & Evers,
Krefeld. Band I: 495 ss., Band II: 355 ss.
BERGMANN A. 1954: Die Groâschmetterlinge Mitteldeutschlands. Band 4: Eulen. Verbreitung, Formen und Lebensgemainschaften. Urania-Verlag, Jena. XX + 1060 ss.
114
T. BLAIK
BLAIK T. 2007: Materiały do znajomości Microlepidoptera (Gelechioidea: Ethmiidae, Depressariidae, Chimabachidae, Oecophoridae) Polski południowo-zachodniej – nowe
dane z województwa opolskiego. Nature Journ., 40: 35-48.
BLAIK T. 2007a: Nowe stanowiska Nothochrysa fulviceps (STEPHENS, 1836) i Myrmeleon bore
(TJEDER, 1941) (Neuroptera: Chrysopidae, Myrmeleontidae) w południowej Polsce.
Acta ent. siles., 14-15 (2006–2007): 83.
BLAIK T. 2008: New data and remarks on the occurrence of Micromus lanosus (ZELENÝ,
1962) (Neuroptera: Hemerobiidae) in Poland. Nature Journ., 41: 49-52.
BLAIK T. 2010: Zanclognatha zelleralis (WOCKE, 1850) i Conisania luteago ([DENIS & SCHIFFERMÜLLER], 1775) (Lepidoptera, Noctuidae) w Sudetach na tle rozsiedlenia i zmian
zasięgu w Europie Środkowej. Przyroda Sudetów, 13: 117-124.
BLAIK T., KOREK A. 2008: Trzecie stwierdzenie Hypochrysa elegans (BURMEISTER, 1839)
(Neuroptera: Chrysopidae) w Polsce. Acta ent. siles., 16: 90.
HEBDA G., LIS B. 2007: Nowe stanowiska pluskwiaków różnoskrzydłych (Hemiptera: Heteroptera) w Górach Opawskich (Sudety Wschodnie). [W:] LIS J. A., MAZUR M. A. (red.):
Przyrodnicze wartości polsko-czeskiego pogranicza jako wspólne dziedzictwo Unii Europejskiej. Centrum Studiów nad Bioróżnorodnością, Katedra Biosystematyki Uniwersytetu Opolskiego, Opole: 189-206.
KUŚKA A. 1998: Ryjkowce (Anthribidae, Attelabidae, Apionidae, Curculionidae) Parku
Krajobrazowego „Góry Opawskie”. Roczn. Muz. górnośl. (Przyr.), 15: 136-153.
LIS B., LIS J. A. 2002: Pluskwiaki różnoskrzydłe (Hemiptera: Heteroptera) Gór Opawskich
(Sudety Wschodnie). Wiad. entomol., 21 (2): 87-95.
MALKIEWICZ A. 2002: Zanclognatha zelleralis (WOCKE, 1850) (Lepidoptera: Noctuidae) –
odnaleziony motyl pogórza Sudetów. Przyroda Sudetów Zachodnich, 5: 119-122.
MAZUR M. A. 2008: Uzupełnienie do wykazu ryjkowców (Coleoptera: Curculionoidea:
Apionidae, Curculionidae, Rhynchitidae) Parku Krajobrazowego Gór Opawskich. Parki
nar. Rez. Przyr., 27 (4): 127-130.
SKALA H. 1936: Zur Lepidopterenfauna Mährens und Schlesiens. Verlag des Landesmuseums, Brünn. 197 ss. [= Acta Mus. Morav., Sci. nat., 30, Supl.: 1-197 (1931-1932)].
STEINER A. 1997: Polypogon zelleralis (WOCKE, 1850). Felsflur-Spannereule. [W:] EBERT G.
(red.): Die Schmetterlinge Baden-Württembergs, Band 5: Nachtfalter III. Eugen Ulmer
Verlag, Stuttgart: 404-406.
TOKÁR Z., LVOVSKY A., HUEMER P. 2005: Die Oecophoridae s. l. (Lepidoptera) Mitteleuropas. Bestimmung – Verbreitung – Habitat – Bionomie. Slamka, Bratislava. 120 ss.
TOLL S. 1964: Motyle – Lepidoptera. Oecophoridae. Klucze oznacz. Owad. Pol., Warszawa,
XXVII, 35: 1-174.
Wocke M. F. 1872: Verzeichniss der Falter Schlesiens. Z. Ent., N. F., 3: II + 1-86.
WOCKE M. F. 1874: Verzeichniss der Falter Schlesiens. II. Microlepidoptera. Z. Ent., N. F.,
4: 1-107.
Wiad. entomol.
29 Supl.: 115-118
Poznań 2010
Powiązania foretyczne roztoczy (Acarina) ze skorkami, Forficula
auricularia L. (Insecta: Dermaptera) spotykanymi w środowisku
pasiecznym
Phoretic relations of mites (Acarina) with earwigs, Forficula auricularia L.
(Insecta: Dermaptera) occurring in apicultural environment
Wit CHMIELEWSKI
Oddział Pszczelnictwa, Instytut Sadownictwa i Kwiaciarstwa, Kazimierska 2,
24-100 Puławy; e-mail: [email protected]
ABSTRACT: Stationery private apiary localized in Pulawy was the area, where the samples
of European earwig (Forficula auricularia L.) were collected for this study. Acarological
analyses of insects settled with external mites were conducted during the summer-autumn
seasons (2004–2006). Results of microscopic examinations of 211 collected adult earwig
specimens show that majority of them, i.e. 81.5% were settled with phoretic forms of
astigmatid mites (Astigmata). They were phoretic hypopodes belonging mainly to
superfamilies Anoetoidea (fam. Histiostomatidae: Histiostoma polypori, H. feroniarum) and
significantly rare to Acaroidea (fam. Acaridae: Acarus farris, Caloglyphus berlesei,
Rhizoglyphus echinopus); infestation of earwigs with mites belonging to other systematic
groups was very rare or sporadic only. The number of mites per one insect varied from
a single to over 100 hypopi (at average: 8.4). They were located mainly in the anterior part
of lateral side of thorax, on the surface of posterior end (cerci) of abdomen, rare on ventral
side of body, sometimes also on the legs but very rare on distal, movable body parts (tarsi,
mouth parts, antennae).
KEY WORDS: Acarina, Acaroidea, Anoetoidea, European earwig, Forficula auricularia,
hypopi, infestation, phoresy, phoretic mites.
Wstęp
Ule zamieszkałe przez pszczoły są siedliskiem także wielu gatunków stawonogów towarzyszących tym owadom. Należą do nich m.in. roztocze, a z
owadów częstymi „gośćmi” i intruzami pszczół bywają m.in. skorki – Forficula auricularia L. Fakt częstego występowania skorków w pasiekach jako niemal stałego elementu entomofauny towarzyszącej pszczołom potwierdzają
badania przeprowadzone już wcześniej w ulach i w produktach pasiecznych
116
W. CHMIELEWSKI
(CHMIELEWSKI 1992, 1996, 2001, 2002, 2003, 2005). Skorki jako zwierzęta
wielożerne, znajdują zarówno w ulach jak i w ich sąsiedztwie różne odpadki
pochodzenia organicznego, resztki pokarmu gospodarzy (pyłek, pierzga,
miód), okruchy woszczyny, martwy czerw i pszczoły, na których żerują. Są
także drapieżcami, wrogami naturalnymi drobnych stawonogów (roztoczy,
skoczogonków, mrówek i innych owadów) występujących w pasiece. Prowadzą aktywny tryb życia penetrując ule, poławiacze pyłku i ich otoczenie głównie nocą, natomiast w dzień wykorzystują szczeliny w ulach i różne zakamarki jako kryjówki, zwłaszcza pod daszkami, poławiaczami pyłku, za matami
i pod poduszkami ocieplającymi na powałkach uli. W czasie przeglądów pasiek, stwierdzano wielokrotnie obecność tych owadów w wielu rodzinach
pszczelich, często np. w komórkach plastrów nie obsiadanych przez pszczoły.
Wśród wielu odławianych przy tej okazji skorków spotykano często osobniki
z przyczepionymi na powierzchni ich ciała licznymi roztoczami, głównie
w stadium hypopus. W piśmiennictwie spotyka się dane na temat foretycznych powiązań niektórych roztoczy z tymi owadami (BEHURA 1950; CHMIELEWSKI 1977a, 1977b, 1984).
Informacje te i obserwacje własne skłoniły do podjęcia dalszych badań
nad foretycznymi powiązaniami między tymi dwoma grupami stawonogów
i ich znaczeniem w rozprzestrzenianiu się roztoczy.
Materiał i metodyka
Obserwacje prowadzono i dorosłe skorki odławiano przy okazji przeglądów gniazd pszczół (Apis mellifera L.) w liczącej 12 rodzin pszczelich prywatnej pasiece stacjonarnej, zlokalizowanej w sadzie owocowym położonym
w pobliżu lasu i upraw rolnych, w okolicy Puław, głównie w okresie od lipca
do października, w latach 2004–2006. W sumie zebrano 15 prób liczących
średnio po 14 (1–28) dorosłych skorków. Materiał ten uzupełniono pewną
liczbą owadów zebranych już wcześniej, przy okazji badań akaro-entomofauny w środowisku pasiecznym (CHMIELEWSKI 2002, 2003). Zebrane skorki
umieszczano w lodówce (temperatura poniżej 0° C), a następnie sukcesywnie badano na obecność roztoczy pod mikroskopem stereoskopowym. Ustalano liczbę znalezionych na nich roztoczy, które po wyizolowaniu konswerwowano w 75% alkoholu, a następnie przed spreparowaniem i oznaczaniem
prześwietlano w roztworze kwasu mlekowego (50%). Część materiału wykorzystano także do wykonania zdjęć (SEM). Preparaty mikroskopowe wykonywano z użyciem płynu Oudemansa. Identyfikację roztoczy przeprowadzono za pomocą mikroskopu kontrastowo-fazowego, korzystając z dostępnej
literatury, opisów i kluczy do oznaczania (m.in. BEHURA 1959; HUGHES
1976).
POWIĄZANIA FORETYCZNE ROZTOCZY ZE SKORKAMI [...]
117
Wyniki
Łącznie zebrano i przebadano na obecność roztoczy 211 imagines F. auricularia. Część skorków w poszczególnych próbach – 37,5% (0–62,5%) była
wolna od roztoczy, ale były też próby, w których na wszystkich owadach znajdywano roztocze. Na 172 owadach (81,5%) znaleziono w sumie 1440 roztoczy, głównie były to osobniki w stadium hypopus. Najczęściej i najliczniej reprezentowane były roztocze nadrodzin Anoetoidea i Acaroidea z podrzędu
Astigmata, głównie gatunki z rodzin Histiostomatidae: Histiostoma polypori
(OUD.) (ok. 80% opanowanych owadów) i inne – H. feroniarum (DUF.), Histiostoma sp., a także Anoetidae (Myianoetus sp.) oraz stosunkowo rzadko
i nielicznie Acaridae – Acarus farris OUD., Caloglyphus berlesei (Michael),
Rhizoglyphus echinopus FUMOUZE et ROBIN, Caloglyphus sp., Calvolia sp.
Najrzadziej spotykano osobniki Mesostigmata, z reguły pojedynczo i tylko
sporadycznie Trombidiformes (pasożytnicze larwy Trombiculidae).
Liczebność roztoczy na skorkach była zróżnicowana i wahała się od 1 do
85 (średnio – 8,4) osobników na ciele jednego osobnika; zdarzały się jednak
przypadki, kiedy liczba roztoczy na jednym skorku przekraczała 100 hypopusów. Roztocze tworzyły zwykle liczne skupienia osobników, przeważnie blisko i ściśle usadowionych jeden obok drugiego. Ich rozmieszczenie na powierzchni ciała owada było dosyć charakterystyczne. Najliczniejsze kolonie
obserwowano zwykle na tułowiu, na odwłoku (na granicy z tułowiem), a także na końcu ciała, w okolicy przysadek odwłokowych (cerci). Stosunkowo
nielicznie, zwykle pojedynczo, spotykano je na odnóżach (coxa, femur)
i rzadko na głowie (oczy). Końcowe, ruchliwe segmenty nóg (tarsus) i głowy
(aparat gębowy, czułki) oraz gładkie i nieosłonięte powierzchnie ciała, były
zwykle wolne od roztoczy.
Dyskusja i wnioski
Foretyczne powiązania roztoczy ze skorkami są zjawiskiem dosyć częstym. W przeprowadzonych i prezentowanych tu obserwacjach na każde 10
przebadanych skorków, prawie 8 miało na powierzchni swego ciała przyczepione foretyczne formy roztoczy.
Należały one głównie do gatunków z 2 nadrodzin; najczęściej były to liczne hypopusy Anoetoidea, rzadziej i nielicznie obserwowano natomiast hypopusy z nadrodziny Acaroidea. Przedstawicieli innych grup systematycznych
roztoczy spotykano najrzadziej, raczej sporadycznie i jedynie jako pojedyncze ich osobniki.
Foretyczne formy roztoczy, a zwłaszcza hypopusy rozkruszków, dysponują szeregiem przystosowań ułatwiających im odnalezienie owada-przenosiciela, przyczepienie się do niego i utrzymywanie na powierzchni jego ciała
118
W. CHMIELEWSKI
oraz umożliwiających im przetrwanie w tym stanie niesprzyjających warunków życiowych. Wymienić tu należy przede wszystkim obecność na odnóżach
szczecinek dotykowych, pałeczek zmysłowych (chemoreceptory, sensilla),
przylg i pazurków na stopach, silnych przyssawek na tarczy przyssawkowej
położonej w tylnej części ciała po jej brzusznej stronie, redukcję aparatu gębowego – gnatosomy (roztocze w stadium hypopus nie pobierają pokarmu),
silną sklerotyzację osłon ciała zabezpieczającą je przed wysychaniem, oraz
grzbietowo-brzusznie spłaszczony kształt, co umożliwia im ścisłe przyleganie
do powierzchni ciała owada.
Z przeprowadzonych obserwacji wynika, że pasieki (ule pszczele i ich
otoczenie) stanowią środowisko sprzyjające występowaniu roztoczy i skorków, które są ich przenosicielami.
Uzyskane tu wyniki badań pozwalają stwierdzić, że skorki odgrywają ważną
rolę w przenoszeniu niektórych gatunków roztoczy, wskazują na duże znaczenie w ich rozprzestrzenianiu w środowiskach penetrowanych przez te owady
i mogą stanowić przyczynek do prowadzenia dalszych badań na ten temat.
PIŚMIENNICTWO
BEHURA B. K. 1950: A Little-known Tyroglyphoid Mite, Histiostoma polypori (OUD.) and its
Association with the Earwig, Forficula auricularia Linn. Nature, 165: 1025-1026.
CHMIELEWSKI W. 1977a: Powstawanie i znaczenie stadium hypopus w życiu roztoczy z nadrodziny Acaroidea. Prace Nauk. Inst. Ochr. Roślin, 19 (1): 5-94.
CHMIELEWSKI W. 1977b: Wyniki obserwacji powiązań roztoczy z owadami (Acari-Insecta).
Pol. Pismo entomol., 47: 59-78.
CHMIELEWSKI W. 1984: Histiostoma polypori (OUD., 1914) (Acarina, Anoetinae) – gatunek
nowo stwierdzony na terenie Polski. Prace Nauk. Inst. Ochr. Roślin, 26 (1): 87-91.
CHMIELEWSKI W. 1992: Skład gatunkowy i liczebność akarofauny w osypie naturalnym zimujących rodzin pszczelich. Pszczeln. Zesz. Nauk., 36: 74-90.
CHMIELEWSKI W. 1996: Species composition of acaro-entomofauna of honey. Pszczeln.
Zesz. Nauk., 40 (2): 205-212.
CHMIELEWSKI W. 2001: Skład gatunkowy szkodliwej akaro-entomofauny świeżych obnóży
pyłkowych. [W:] Mat. XXXVIII Nauk. Konf. Pszczel., Puławy 2001: 13-14.
CHMIELEWSKI W. 2002: Acaro-entomological contaminations of propolis. J. apic. Sci., 46:
17-23
CHMIELEWSKI W. 2003: Insects and mites – pests of bee-bread stored in honeycombs.
J. apic. Sci., 47 (2): 87-92.
CHMIELEWSKI W. 2005: Results of investigations on infestation and contamination of propolis with arthropods. J. apic. Sci., 49 (2): 59-67.
HUGHES A. M. 1976: The mites of stored food and houses. Min. Agric. Fish. Food, Her Majesty’s Stationery Office, London, Tech. Bull. 9. 400 ss.
Wiad. entomol.
29 Supl.: 119-122
Poznań 2010
Ochrona trzmieli Bombus LATR. (Hymenoptera: Apoidea:
Bombinae) jako temat w filatelistyce światowej
Conservation of bumble bees Bombus LATR. (Hymenoptera: Apoidea:
Bombinae) as a topic in the world philately
Wit CHMIELEWSKI
Oddział Pszczelnictwa, Instytut Sadownictwa i Kwiaciarstwa, Kazimierska 2,
24-100 Puławy; e-mail: [email protected]
ABSTRACT: The study presents review of postage stamps and other philatelic values
showing bumble-bees issued by post offices in various countries. Results were based on own
author’s philatelic collection containing stamps showing protection and biocenotic and
economic significance of these useful apoid insects as effective pollinators of agricultural
cultivars and wild of plants.
KEY WORDS: Bombinae, Bombus, bumble bees, conservation, pollinators, popularization
method, postage stamps, protected insects, world philately.
Wstęp
Trzmiele należą do najbardziej efektywnych zapylaczy roślin uprawnych,
polowych i szklarniowych oraz dziko-rosnących w przyrodzie. Jednakże intensywny rozwój przemysłu i transportu, postępująca urbanizacja, technizacja i chemizacja rolnictwa (chemiczna ochrona roślin, intensywna agrotechnika i nawożenie upraw rolnych) sprawiają, że na skutek zanieczyszczenia
i niekorzystnych zmian środowiska od wielu już lat ich liczebność w przyrodzie ma tendencję malejącą. Sytuacja ta sprawiła, że znalazły się one wraz
z innymi ginącymi lub rzadko spotykanymi owadami na liście gatunków entomofauny prawnie chronionej. Niektóre ich gatunki jako zagrożone wyginięciem umieszczone zostały też w tzw. „Czerwonej Księdze”.
W wielu krajach prowadzi się zakrojoną na szeroką skalę akcję upowszechnieniową na temat tych pożytecznych owadów i idei ich ochrony. Celowi temu służą m.in. edycje znaczków pocztowych i innych walorów filatelistycznych, jako jedna z najbardziej komunikatywnych i skutecznych form tej
działalności.
120
W. CHMIELEWSKI
Przegląd dotychczasowych edycji znaczków pocztowych prezentujących
trzmiele, ich znaczenie i ochronę w różnych krajach, jako jednej z atrakcyjnych i efektywnych metod popularyzacji wiedzy z tego zakresu i edukacji
ekologicznej społeczeństwa na ten temat, jest celem obecnego opracowania.
Materiał i metodyka
Materiał do pracy stanowiła własna kolekcja tematyczna walorów filatelistycznych, gromadzona przez autora od wielu lat. Złożyło się na nią m.in. kilkadziesiąt znaczków pocztowych pokazujących określone do gatunku
i bliżej niezidentyfikowane błonkówki pszczołowate z rodzaju Bombus. Do
identyfikacji poszczególnych pozycji posłużyły krajowe i zagraniczne katalogi
filatelistyczne oraz opisy i wykazy znaczków w publikacjach przeglądowych dotyczących tematu owadów w filatelistyce (CHMIELEWSKI 1977; DEWOS 1968;
FISK i in. 1962; PRUESS 1973; SHAW, STUART CHING 1994; WRIGHT 1967).
Wyniki
Zebrano łącznie ponad 80 znaczków pocztowych, które ukazały się w ponad 30 krajach. Lista gatunków trzmieli (Bombus LATR.) prezentowanych na
wydanych dotychczas znaczkach przez pocztę w różnych krajach przedstawia
się następująco (kraj, rok edycji serii):
Bombus americanorum FABR. (Vietnam 1986);
Bombus anachoreta SKORIKOV (Rosja 2005);
Bombus armeniacus RADOSZKOWSKI (Rosja 2005);
Bombus bimaculatus CRESSON (Bułgaria 2002);
Bombus czerskii SKORIKOV (Rosja 2005);
Bombus fragrans (PALLAS) (Rosja 2005);
Bombus hortorum (L.) (Węgry 1980);
Bombus jonellus (KIRBY) (Rosja 2000);
Bombus lucorum (L.) (Białoruś 2004, Czechosłowacja 1961, Finlandia
1954, Islandia 2004, Polska 1961, W. Man 2001);
Bombus modestus EVERSMANN (Rosja 2000);
Bombus morrisoni CRESSON (USA 2007);
Bombus muscorum (L.) (Rosja 2000);
Bombus pascuorum (SCOP.) [= B. agrorum (F.)] (Angola 2000, Rosja
2000);
Bombus pomorum (PANZ.) (Litwa 1999);
Bombus proteus GERSTAECKER (Rosja 2000);
Bombus (Megabombus) ruderatus (FABR.) (Gwinea Równikowa 1974,
Portugalia – Azory 1984, Rosja 2000);
Bombus soroeensis (FABR.) (Rosja 2000);
OCHRONA TRZMIELI JAKO TEMAT W FILATELISTYCE ŚWIATOWEJ
121
Bombus sporadicus NYLANDER (Rosja 2000);
Bombus subterraneus (L.) (Angola 2000, Rosja 2000);
Bombus terrestris (L.) (Azerbajdżan 2006, Belgia 1996, Czechy 1995,
Dominikana 2002, Jersey 2008, Jugosławia 1978, Mongolia 1979,
Niemcy – Berlin Zachodni 1984, Niger 1977, Norwegia 1997, Sharjah 1972, Szwajcaria 1954, Wielka Brytania 1985);
Bombus unicus MORAVITZ (Rosja 2005);
Bombus sp. (Antiqua i Barbuda 2005, Brazylia 1979, Finlandia 1993,
Gwinea-Bissau 2001, Kolumbia 1967, Korea Płn. 2000, Monako
1988, 1989, Mozambik 1989, Nikaragua 1979, Niemcy – Berlin Zachodni 1985, NRD 1980, 1982; Paragwaj 1974, Rosja 1994, Rosja –
Rep. Chuvashia, Rep. Komi 2000, St. Vincent 1976, Szkocja – W.
Staffa 1982, Umm-Al-Qiwain 1973).
Dyskusja i wnioski
Od ukazania się pierwszych znaczków pocztowych związanych tematycznie z trzmielami (Bombus LATR.) minęło już ponad 50 lat. Były to znaczki
Szwajcarii i Finlandii (1954), a w kilka lat później znaczki o podobnej tematyce wydano w Polsce i byłej Czechosłowacji (1961). Polski znaczek z trzmielem, B. lucorum (w serii: owady chronione) jest jak dotychczas jedyną pozycją z tym motywem, wydaną w naszym kraju. Później ukazały się edycje
w wielu innych krajach na całym świecie. Wydawano je przy różnych okazjach, jak np. „Pro Juventute” (Szwajcaria 1954), „I Exposicion Nacional de
Orquideas” (Kolumbia 1967), „Maurice Maeterlinck Prix Nobel De Litterature 1911” (Niger 1977), „Für die Jugend” (Niemcy 1984), „Krasnaja Kniga” (Rosja 1994), „Evropsky Rok Ochrany Přírody” (Czechy 1995), „Šmeli
zanesennye v Krasnuju knigu Rossijskoj Federacii” (Rosja 2005), „Insect
des Jahres 2005 Bombus lapidarius” (Niemcy 2005), „National Pollinator
Week” (USA 2007) i in.
Z przedstawionego wykazu wynika, że obok stosunkowo dużej liczby starszych znaczków pokazujących pospolite i od dawna powszechnie znane gatunki trzmieli, jak np. B. terrestris, czy też B. lucorum, na szczególną uwagę
zasługują te, które ukazały się pod koniec ubiegłego i w pierwszym dziesięcioleciu XXI wieku. Wiele z nich poświęcono również gatunkom mniej znanym, bardzo rzadkim i zagrożonym wyginięciem, lub też o ograniczonym zasięgu występowania, jak np. B. americanorum, B. anachoreta, B. armeniacus,
B. czerskii, B. fragrans, B. jonellus, B. modestus, B. morrisoni, B. soroeensis,
B. sporadicus, B. unicus.
Wśród kilkudziesięciu wydanych na świecie znaczków o tej tematyce wiele pozycji poświęconych jest trzmielom określonym do rodzaju, a ponad 20
zidentyfikowanym gatunkom rodzaju Bombus i te z reguły stanowią ich
122
W. CHMIELEWSKI
pierwszoplanowy motyw główny; natomiast na niektórych znaczkach trzmiele traktowane są jako motyw uboczny i często pokazywane w otoczeniu innych pożytecznych owadów i przedstawicieli chronionej fauny i flory, pokazywane zwykle jako elementy krajobrazu przyrodniczego i symbole ochrony
tego środowiska.
Łączna liczba znaczków o tej tematyce wraz z innymi walorami filatelistycznymi tj. kartami pocztowymi, kopertami Pierwszego Dnia Obiegu
(FDC) i stemplami okolicznościowymi z motywem trzmiela jest prawie dwukrotnie większa. Pokazano na nich wiele powszechnie występujących i znanych, jak też rzadko spotykanych gatunków trzmieli, często o ograniczonym
zasięgu występowania, zarówno tych o określonej przynależności systematycznej, jak też bliżej niezidentyfikowanych gatunków z rodzaju Bombus, ich
znaczenie biocenotyczne i gospodarcze jako zapylaczy odwiedzanych przez
nie roślin oraz ich ochronę.
Znaczki o tej tematyce mają więc poza walorami edukacyjnymi i poznawczymi, także dużą wartość naukową i artystyczną, są bowiem nie tylko źródłem informacji z zakresu entomologii i szeroko pojętej ekologii, lecz także
estetycznymi mikroplakatami i miniaturowymi dziełami sztuki.
W podsumowaniu można stwierdzić, że prezentacja trzmieli poprzez filatelistykę, ich biocenotycznej roli w środowisku i gospodarczego znaczenia
jako zapylaczy roślin, jest godną polecenia, atrakcyjną i skuteczną metodą
popularyzacji idei ochrony tych pożytecznych owadów, przyczyniającą się
jednocześnie do edukacji ekologicznej społeczeństwa.
PIŚMIENNICTWO
CHMIELEWSKI W. 1977: Trzmiele na znaczkach pocztowych różnych krajów. Pszczelarstwo,
28 (2): 19.
DEVOS R. 1968: Postzegels en bijen . Maandbl. Vlaam. Imkersb., 54 (3): 79-81.
FISK F., MONTGOMERY B. E., PRUESS K. P., RIEGEL G. T., RINGS R. W. 1962: A checklist of
„entomological” stamps. Proc. N. Centr. Br. Ent. Soc. Amer., 17: 160-169.
MOULTON M. A. 1971: A „beeline” approach to stamp collecting. Glean. Bee Cult., 99 (8):
290-291.
PRUESS K. P. 1973: Postage stamps showing bees and hives. Bee World, 54 (2): 53-56.
SHAW E., STUART CHING J. 1994: Bee and bee interest postage stamps of the world. Supplement 1. Bee World, 75 (4): 181-193.
WRIGHT D. R. Jr. 1967: A checklist of insects on stamps. Part. III. Orders Diptera and Hymenoptera. Bio-Philately, 17 (2): 74-81.
Wiad. entomol.
29 Supl.: 123-128
Poznań 2010
Preferencje siedliskowe ważek na wybranym obszarze
Gór Świętokrzyskich i Płaskowyżu Suchedniowskiego
oraz możliwości ich ochrony
Habitat preferences of the dragonflies from chosen area of Świętokrzyskie
Mountains and Suchedniów Plateau with its’ conservation abilities
Emilia GRZĘDZICKA
Instytut Ochrony Przyrody PAN, Al. Mickiewicza 33, 31-120 Kraków;
ABSTRACT: In the years 2009–2010 there were research on chosen sites in Świętokrzyskie
Mountains and near Suchedniów Plateau, to check if dragonflies show strong habitat
preferences on this area. Moreover, it was tested which species live there and if protected
areas are correlated with higher diversity of these insects. It was found out that protected
habitat does not mean more species of dragonflies nor conservation status of them.
KEY WORDS: dragonflies, biodiversity, species’ diversity, habitat preferences, nature
conservation, Świętokrzyskie Mts., Poland.
Wstęp
Ważki wykazują preferencje siedliskowe (SHOUTEN i in. 2009; BRIED i in.
2007). Wyróżniamy gatunki eurytopowe oraz stenotopowe. Przykładem specjalisty jest szklarnik leśny, a gatunku wszędobylskiego – łunica czerwona.
Ważki są wskaźnikami siedlisk, ponieważ każde z nich ma własny skład ważek (SHOUTEN i in. 2009). Heterogeniczność siedlisk pozytywnie wpływa na
bioróżnorodność ważek. Różnorodność gatunkowa na danym obszarze nie
zawsze jest jednak skorelowana ze statusem ochronnym gatunków (BELLMANN 2010). Różnorodność gatunkowa zależy od wielkości zbiorników,
stopnia zeutrofizowania wody, oraz rodzaju roślinności (KADOYA i in. 2004).
124
E. GRZĘDZICKA
Przeprowadzone obserwacje opierały się na wykonaniu waloryzacji ważek
na siedmiu wybranych stanowiskach w gminie Zagnańsk (leżących w obrębie
Gór Świętokrzyskich oraz Płaskowyżu Suchedniowskiego), scharakteryzowaniu siedlisk oraz porównaniu różnorodności gatunków z cennością miejsc.
Celem badań było sprawdzenie, czy cenniejsze środowisko przyrodnicze jest
skorelowane z występowaniem rzadkich gatunków ważek oraz czy chronione
siedliska pod względem głównie szaty roślinnej, wiążą się z większym zróżnicowaniem gatunkowym ważek.
Materiały i metody
Badania prowadzono w latach 2009–2010 na wybranych stanowiskach
w gminie Zagnańsk. Na każdym z miejsc wykonano 3–6 kontroli równomiernie rozłożonych w czasie, w sezonie wiosenno-letnim (maj – sierpień)
w okresie dwóch lat. Spisy gatunków wykonano na podstawie obserwacji postaci dorosłych, wykonywano fotografie pomagające w diagnostyce. Na każdym stanowisku opisano siedlisko występowania ważek. Ze względu na różne przedziały czasowe okresu rozrodczego i występowania poszczególnych
gatunków, waloryzacje nie odzwierciedlają populacji lęgowej, ale różnorodność gatunkową stanowisk. Spis stanowisk badawczych począwszy od siedliska najcenniejszego ze względu na szatę roślinną i sprzyjającego ważkom
(jak się spodziewano), do najmniej interesującego:
1. Jezioro w Lekominie: jezioro eutroficzne (kod wg klasyfikacji siedlisk Natura 2000: 3150-1) z fragmentami torfowiskowymi i towarzyszącą wełnianką (Poradniki ochrony siedlisk i gatunków Natura 2000, MŚ);
2. Starorzecze Bobrzy: eutroficzne starorzecze (3150-2);
3. Zbiornik Umer: sztuczny staw rybny, nawiązujący do jeziora eutroficznego (3150-1), z obecnymi roślinami o pływających liściach ze związku Nymphaeion (grążel żółty);
4. Staw w Zachełmiu: sztuczny staw rybny, nie stwierdzono chronionych siedlisk;
5. Źródła rzeki Bobrzy: brak jednoznacznej klasyfikacji, nawiązują do nizinnych i podgórskich rzek z włosienicznikiem (3260);
6. Wzgórza Kołomańskie: suche wrzosowiska (4030) w okolicach doliny rzeki Krasnej i lasów łęgowych;
7. Polana Jaworznia: zmiennowilgotne łąki trzęślicowe z klasy Molinio-Arrhenathereta (kod 6410).
125
PREFERENCJE SIEDLISKOWE WAŻEK NA WYBRANYM OBSZARZE [...]
Wyniki
Na każdym ze stanowisk stwierdzono inną liczbę gatunków. Najwięcej –
tak jak przewidywano – było w okolicach jeziora w Lekominie (24 gatunki);
na starorzeczu Bobrzy obserwowano 19 gatunków – niespodziewanie prawie
tyle samo, co przy zbiorniku Umer (18). Na sztucznym stawie w Zachełmiu
potwierdzono zaledwie 9 gatunków, przy źródle Bobrzy widziano zaledwie
2 gatunki, natomiast na obszarze Wzgórz Kołomańskich: 8. Polana Jaworznia to stanowisko 5 gatunków. Zbiorcze zestawienie składu gatunkowego zawiera tabela (Tab.).
Tab. Skład gatunkowy ważek stwierdzonych na poszczególnych stanowiskach, numery zachowano według opisu w metodyce; × oznacza stwierdzenie gatunku ważki
Nr stanowiska
Gatunki ważek
0
1
2
3
4
5
6
7
1
2
3
4
5
6
7
×
×
×
×
×
×
×
×
×
×
×
Zygoptera (ważki równoskrzydłe)
Calopteryx virgo (świtezianka dziewica)
Calopteryx splendens (świtezianka błyszcząca)
Lestes sponsa (pałątka pospolita)
×
Lestes dryas (pałątka niebieskooka)
×
Lestes virens (pałątka mała)
×
Lestes viridis (pałątka zielona)
×
Platycnemis pennipes (pióronóg zwykły)
×
×
×
×
Pyrrhosoma nymphula (łunica czerwona)
×
×
×
×
Ischnura elegans (tężnica wytworna)
×
×
Ischnura pumilio (tężnica mała)
×
Enellagma cyathigerum (nimfa stawowa)
×
Coenagrion puella (łątka dzieweczka)
×
Coenagrion pulchellum (łątka wczesna)
×
×
×
Erythromma najas (oczobarwnica większa)
×
Anispotera (ważki różnoskrzydłe)
Aeshna affinis (żagnica południowa)
×
Aeshna jacea (żagnica torfowa)
×
×
126
E. GRZĘDZICKA
0
1
2
Aeshna cyanea (żagnica sina)
×
×
Aeshna grandis (żagnica wielka)
×
×
3
4
5
×
×
×
×
×
×
Anax ephippiger (husarz wędrowny)
×
Cordulia aenea (szklarka zielona)
×
×
×
×
Libellula quadrimaculata (ważka czteroplama)
×
×
×
×
Sympetrum vulgatum (szablak zwyczajny)
×
×
×
×
Sympetrum striolatum (szablak późny)
×
×
×
Sympetrum sanguineum (szablak krwisty)
×
×
×
Sympetrum danae (szablak czarny)
×
×
×
Sympetrum fonscolombii (szablak wędrowny)
×
Sympetrum flaveolum (szablak żółty)
×
Orthetrum cacellatum (lecicha pospolita)
×
Leucorrhinia dubia (zalotka torfowcowa)
×
Leucorrhinia rubicunda (zalotka czerwonawa)
×
Leucorrhinia pectoralis (zalotka większa)
×
×
×
×
×
×
Leucorrhinia caudalis (zalotka spłaszczona)
×
×
×
8
5
×
×
Cordulegaster boltonii (szklarnik leśny)
Liczba gatunków
7
×
Aeshna isoceles (żagiew ruda)
Anax imperator (husarz władca)
6
×
24
19
18
9
2
Stanowiska różnią się między sobą istotnie liczbą gatunków ważek (test
Kruskala-Wallisa Chi = 33,58; df = 6; P<0,001). Większa liczba gatunk
ów tych owadów nie oznaczała natomiast wyższej frakcji gatunków rzadkich chronionych, współczynnik korelacji Spearmana okazał się nieistotny:
r=0,18; N=7, P>0,05. Do okazów zasługujących na uwagę należy zaliczyć
szklarnika leśnego stwierdzonego jedynie u źródeł Bobrzy (jeden z zaledwie
dwóch gatunków na tym stanowisku), jak również cztery gatunki zalotek na
jeziorze w Lekominie (spłaszczona, torfowcowa, czerwonawa oraz większa –
ta ostatnia objęta siecią Natura 2000), których nie obserwowano nigdzie indziej. Warto podkreślić także obserwację szablaka wędrownego na trzech
stanowiskach, późnego na czterech oraz husarza wędrownego ze Wzgórz
PREFERENCJE SIEDLISKOWE WAŻEK NA WYBRANYM OBSZARZE [...]
127
Kołomańskich. Jednokierunkowa analiza wariancji ANOVA potwierdziła
zróżnicowanie udziału gatunków rzadkich i chronionych między stanowiskami (F=8,22; df=1, P<=0,05). Wbrew przewidywaniom, chronione siedlisko
nie oznacza większej różnorodności ważek – przykładowo mało interesujący
pod tym względem zbiornik Umer ma prawie tyle samo gatunków, co chronione starorzecze, a źródło rzeki to zaledwie dwa gatunki, chociaż jeden bardzo cenny.
Dyskusja
Przeprowadzone badania opierają się na obserwacjach osobników dorosłych i nie dają pełnego obrazu populacji lęgowej ważek, tylko informacje na
temat różnic w bioróżnorodności. W liczeniach nie uwzględniono przykładowo różnic fenologicznych między gatunkami. Wyniki badań pokazują jednak, że stanowiska różnią się między sobą liczbą gatunków ważek, ale więcej
owadów z tego rzędu nie jest skorelowane z ich statusem ochronnym. Miejsca badawcze mają różny udział gatunków cennych i chronionych, ale chronione siedlisko nie oznacza występowania tam proporcjonalnie większej ich
liczby. Bioróżnorodność i status ochronny środowiska przyrodniczego nie są
skorelowane na badanym terenie jeżeli chodzi o dobór gatunkowy ważek, co
potwierdza wyniki innych autorów (SHOUTEN i in. 2009; BELLMANN 2010).
Na istniejący stan mogą mieć wpływ inne czynniki poza zbiorowiskami roślinnymi: stopień zeutrofizowania wody, czy nawet jej powierzchnia (KADOYA i in. 2004). Każde miejsce przeprowadzonych obserwacji różni się bliskością ludzkich osiedli, ale badania innych autorów wskazują, że różnorodność gatunkowa ważek nie zależy od stopnia zurbanizowania, na przykładzie
21 terenów podmokłych (LUBERTAZZI, GINSBERG 2010).
Brak zależności pomiędzy cennością siedlisk a występowaniem gatunków
rzadkich ważek może utrudniać ochronę obu elementów środowiska przyrodniczego. O ile jezioro w Lekominie jest godne ochrony pod każdym względem,
o tyle przy źródle rzeki Bobrzy, czy zbiorniku w Umerze zabiegi konserwatorskie (np. zapobieganie zarastaniu) będą już znacznie trudniejsze.
SUMMARY
Dragonflies (Odonata) are insects which shows strong habitat preferences. In the years
2009–2010 there were research on chosen sites in Świętokrzyskie Mountains and
Suchedniów Plateau, to check if dragonflies show strong habitat preferences on this area.
Moreover, it was tested which species live there and if protected areas are correlated with
higher diversity of these insects. It was found out that protected habitat does not mean more
species of dragonflies nor conservation status of them. Although the most valuable was the
128
E. GRZĘDZICKA
lake in Lekomin, species diversity was also high on the site in Umer, while Bobrza river’s
fountain means only two species, but one really precious. Collected data should be used in
conservation, but detected dissimilarities can be problematic for choosing best protected
areas.
PIŚMIENNICTWO
BELLMANN H. 2010: Przewodnik entomologa: Ważki. Multico, Warszawa. 280 ss.
BRIED J. T., HERMAN B., ERVIN G. N. 2007: Umbrella potential of plants and dragonflies
for wetlands conservation: a quantitative case study using the umbrella index. J. appl.
Ecol., 44: 833-842
KADOYA T., SUDA S., WASHITANI I. 2004: Dragonfly species richness on man – made ponds:
effects of pond size and pond age on newly established assemblages. Ecol. Research., 19:
461-467
LUBERTAZZI M. A., GINSBERG H. S. 2010: Emerging dragonfly diversity at small Rhode Island (USA) wetlands along an urbanization gradient. Urban Ecosyst. [w druku]
SHOUTEN M. A. VERWEIJ P. A., BARENDREGT A., KLEUKERS R. M. J. C., KALKMAN V. J.,
DE R UITER P. C. 2009: Determinants of species richness patterns in the Netherlands
across multiple taxonomic groups. Biodivers. Conserv., 18: 203-217
Poradniki ochrony siedlisk i gatunków Natura 2000. Ministerstwo Środowiska, Warszawa.
Wiad. entomol.
29 Supl.: 129-133
Poznań 2010
Zgrupowania kózkowatych (Coleoptera: Cerambycidae) leśnych
zbiorowisk roślinnych Gór Świętokrzyskich
The longhorn beetles (Coleoptera: Cerambycidae) communities in a forest
plant associations of Holy Cross Mountains
Bartosz KOZAK
Zakład Entomologii Leśnej, Ekologii i Ekoturystyki, Katedra Ochrony Lasu i Ekologii SGGW,
ul. Nowoursynowska 166, 02-787 Warszawa; e-mail: [email protected]
ABSTRACT: In the article entomofauna of longhorn beetles in Holy Cross Mts. (Góry
Świętokrzyskie) was characterized. A participation of zoogeographical elements and results
of phenological observation were described. Ten forests plant associations were subjected to
a detailed analysis. In frames of separate units a species richness and a fidelity of particular
species were characterised. Similarity of forests plant associations communities was
compared.
KEY WORDS: Coleoptera, Cerambycidae, Holy Cross Mountains, Leiopus linnei.
Wstęp
Obszar Gór Świętokrzyskich odznacza się dużą różnorodnością występujących tu zbiorowisk roślinnych (SZAFER, ZARZYCKI 1972). Celem badań
autora było poznanie struktury zgrupowań kózkowatych wybranych leśnych
zbiorowisk roślinnych Gór Świętokrzyskich, rozpoznanie udziału gatunków
borealno-górskich oraz górskich i podgórskich w zgrupowaniach kózkowatych omawianego terenu, a także wytypowanie zbiorowisk roślinnych szczególnie cennych z punktu widzenia zachowania biologicznego bogactwa Cerambycidae.
130
B. KOZAK
Metody
Badania terenowe przeprowadzono w latach 2008–2009, w okresach od
wiosny do wczesnej jesieni. Oprócz oryginalnych wyników wykorzystano
również dane z badań KOLiE SGGW. Analizie poddano wyniki odłowu z 18
powierzchni własnych oraz z 8 powierzchni z badań KOLiE SGGW z 2006 r.
Powierzchnie próbne zlokalizowane zostały na terenie Świętokrzyskiego
Parku Narodowego (16) oraz Nadleśnictwa Daleszyce – rez. „Białe Ługi”
(8), rez. „Cisów” (1) oraz w lesie gospodarczym (1). Oryginalne dane uzyskano z odłowu w pułapki entomologiczne (Geolas, IBL-2, Netocia, Biocenometr oraz Moeriecke’go) na powierzchniach próbnych. Materiał pozyskiwano też metodą „na upatrzonego” oraz w drodze hodowli stadiów preimaginalnych.
Szczegółowej analizie poddano zgrupowania Cerambycidae 10 różnych
leśnych zbiorowisk roślinnych. Dla każdego z tych zgrupowań obliczono
wskaźnik bogactwa gatunkowego Margalefa (d). Następnie dokonano analizy podobieństwa faunistycznego zgrupowań, przy czym wykorzystano metodę analizy skupień Warda. Analizie poddano tutaj skład i liczebność zgrupowań. Za miarę powinowactwa przyjęto odległość euklidesową. Obliczenia
przeprowadzono przy użyciu programu komputerowego Statistica.
Wyniki
Ogólna charakterystyka
W czasie badań terenowych prowadzonych w latach 2008–2009 z omawianego terenu pozyskano łącznie 1453 osobniki reprezentujące 51 gatunków
Cerambycidae. Łącznie z danymi KOLiE analizie poddano występowanie
2371 osobników należących do 64 gatunków. W wyniku badań udało się wykazać nowy dla Gór Świętokrzyskich gatunek – Leiopus linnei WALLIN, NYLANDER et K VAMME , 2009, który został odłowiony w lipcu 2008 roku na
Chełmowej Górze. Oficjalną informację na temat jego występowania w Górach Świętokrzyskich opublikowano w 2010 roku (GUTOWSKI i in. 2010).
Na całym obszarze badań największą liczbę gatunków odnotowano
w czerwcu (42) i lipcu (40), nieco mniej w maju (23) i sierpniu (14), zaś najmniej w kwietniu (6), wrześniu (3) i październiku (1). Udział elementów
zoogeograficznych wśród gatunków przedstawia się następująco: palearktyczny (31,3%), euro-kaukaski (15,6%), górski i podgórski (14,1%), europejski oraz borealno-górski (po 9,4%), eurosyberyjski (7,8%), holarktyczny
(6,3%), submediterraneński (3,1%), atlantycki oraz subponto-mediterraneński (po 1,6%).
ZGRUPOWANIA KÓZKOWATYCH [...] GÓR ŚWIĘTOKRZYSKICH
131
Po d o b i e ń s t w o f a u n i s t y c z n e z g r u p o w a ń
Na rysunku (Ryc.) przedstawiono wyniki analizy podobieństwa faunistycznego zgrupowań kózkowatych leśnych zbiorowisk roślinnych Gór Świętokrzyskich.
Wyróżnione zostały tu dwa główne skupiska faunistyczne. W skład skupiska pierwszego wchodzą zgrupowania kózkowatych zasiedlające zbiorowisa
lasowe. Drugie skupisko stanowią zgrupowania Cerambycidae występujace
w zbiorowiskach borowych.
Ryc. Dendrogram podobieństwa faunistycznego zgrupowań Cerambycidae leśnych zbiorowisk roslinnych Gór Świętokrzyskich. Analiza skupień metodą Warda, odległość euklidesowa jako miara podobieństwa. Opis: Tilio-Carp.typic. – grąd subkontynentalny, Tilio-Carp.abiet.v.t. – wariant typowy grądu jodłowego, Pino-Querc.v.A.a. – środkowopolski bór mieszany, wariant z jodłą, Pino-Querc.v.L.p. – środkowopolski bór mieszany,
wariant z modrzewiem polskim, Tilio-Carp.abiet.v.L.p. – grąd jodłowy, wariant z modrzewiem polskim, D.glanulosae-Fag. – żyzna buczyna karpacka, Abietetum pol. – wyżynny jodłowy bór mieszany, C.villosae-Pin. – wilgotny bór trzcinnikowy, V.uliginosiPin. – bór sosnowy bagienny, A.alba-S.girgens. – mszysty mieszany bór jodłowy.
132
B. KOZAK
Podsumowanie
Według dotychczasowych danych literaturowych (BIDAS, 2002a, 2002b,
2005, 2007; BOROWSKI, M AZUR 2007; ŚLIWIŃSKI, N OWAKOWSKI 1990) z terenu Mezoregionu Gór Świętokrzyskich (sensu K ONDRACKI 2009) zebrany
przez autora materiał reprezentuje 43% miejscowej fauny kózkowatych. Porównując zebrany materiał ze ich strukturą zoogeograficzną w skali całego
kraju uwagę zwraca większy udział w miejscowej entomofaunie gatunków
górskich i podgórskich, zaś mniejszy – gatunków subponto-mediterraneńskich. Największy udział elementu borealno górskiego odnotowano w zbiorowisku Abietetum polonicum oraz Vaccinio uliginosi-Pinetum, natomiast
elementu górskiego i podgórskiego – w Vaccinio uliginosi-Pinetum, a także
Abies alba-Sphagno girgensohnii oraz Dentario glandulosae-Fagetum. Wskaźnik bogactwa gatunkowego Margalefa najwyższe wartości osiągnął dla boru
sosnowego bagiennego, wyżynnego jodłowego boru mieszanego oraz żyznej
buczyny karpackiej. Wyniki badań przemawiają za koniecznością ochrony
tych zbiorowisk w skali całych Gór Świętokrzyskich, w szczególności rzadko
reprezentowanych powierzchni ze świerkiem: boru sosnowego bagiennego
i mszystego mieszanego boru jodłowego.
Analiza podobieństwa poszczególnych zgrupowań wskazuje na stosunkowo niewielką odrębność faunistyczną zespołów roślinnych z grupy siedlisk
lasowych i borowych (interesujące jest tutaj większe podobieństwo Abietetum polonicum względem skupiska lasowego niż borowego). Wytłumaczenia
tego faktu należy szukać w powiązaniach troficznych – w zebranym materiale większość gatunków rozwojowo związana jest z co najmniej kilkoma gatunkami drzew. Ponadto poszczególne gatunki drzew występują w większej
liczbie zespołów roślinnych. Wskazuje to na potrzebę prowadzenia badań
w tym zakresie na dużo większą skalę, co umożliwiłoby statystyczne uchwycenie zależności między strukturą zgrupowań kózkowatych a wspomnianymi
zespołami roślinnymi.
Podziękowania
Autor dziękuje dr inż. A. BYKOWI, dr inż. T. MOKRZYCKIEMU i dr inż.
A. RUTKIEWICZOWI za udostępnienie wyników badań z 2006 roku.
SUMMARY
During the author’s research, conducted in 2008–2009, 1453 specimens representing 51
species of longhorn beetles were collected. Data were collecting by entomological traps,
sweeping-net and the breeding method. Including KOLiE research data, occuring of 2371
ZGRUPOWANIA KÓZKOWATYCH [...] GÓR ŚWIĘTOKRZYSKICH
133
specimens of 64 species were analysed. Gathered material is representing 43% of local
fauna. As a result of similarity analysis two faunistic agglomeration were singled out boronal and deciduous forest. The findings shows, that the area with a spruce – Vaccinio
uliginosi-Pinetum and Abies alba-Sphagno girgensohnii should be preserved in particular.
PIŚMIENNICTWO
BIDAS M. 2002a: Kózkowate (Cerambycidae, Coleoptera) Gór Świętokrzyskich. Roczn.
świętokrz., Ser. B, 28: 19-38.
BIDAS M. 2002b: Kózkowate (Coleoptera: Cerambycidae) nowe dla Gór Świętokrzyskich.
Wiad. entomol., 20 (3-4): 173-174.
Bidas M. 2005: Nowe stanowiska interesujących Cerambycidae (Coleoptera) w Górach
Świętokrzyskich. Wiad. entomol., 24 (1): 53-54.
BIDAS M. 2007: Pogonocherus ovatus (GOEZE, 1777) (Coleoptera: Cerambycidae) w Górach
Świętokrzyskich. Wiad. entomol., 26 (2): 127-128.
BOROWSKI J., MAZUR S. (red.) 2007: Waloryzacja ekosystemów leśnych Gór Świętokrzyskich metodą zooindykacyjną. Wydawnictwo SGGW, Warszawa. 237 ss.
GUTOWSKI J. M., HILSZCZAŃSKI J., KUBISZ D., KURZAWA J., M IŁKOWSKI M., MOKRZYCKI T.,
PLEWA R., PRZEWOŹNY M., WEŁNICKI M. 2010: Distribution and host plants of Leiopus
nebulosus (L.) and L. linnei WALLIN, NYLANDER et K VAMME (Coleoptera: Cerambycidae) in Poland and neighbouring countries. Pol. Pismo ent., 79: 271-282.
KONDRACKI J. 2009: Geografia regionalna Polski. PWN, Warszawa.
SZAFER W., ZARZYCKI K. (red.) 1972: Szata roślinna Polski. T.2. PWN, Warszawa. 614 ss.
ŚLIWIŃSKI Z., N OWAKOWSKI E. 1990: Kózkowate (Coleoptera, Cerambycidae) Gór Świętokrzyskich. Fragm. faun., 33 (16): 261-284.
Wiad. entomol.
29 Supl.: 135-139
Poznań 2010
Stan poznania biedronek (Coleoptera: Coccinellidae)
Kampinoskiego Parku Narodowego
Current state of knowledge regarding ladybirds (Coleoptera: Coccinellidae)
in Kampinos National Park
Dawid MARCZAK
Kampinoski Park Narodowy, ul. Tetmajera 38, 05-080 Izabelin.
Wyższa Szkoła Ekologii i Zarządzania w Warszawie, Wydział Ekologii, ul. Wawelska 14,
02-061 Warszawa; e-mail: [email protected]
ABSTRACT: The work contains the current state of knowledge concerning ladybirds in
Kampinos National Park and shows the results of research conducted in the eastern part of
the park in the years 2008–2010. Two species are new to the Mazovian Lowland:
Hippodamia notata (LAICH.) and Harmonia axyridis (PALL.).
KEY WORDS: Coleoptera, Coccinellidae, literature data, new records, faunistic,
Kampinos National Park, Mazovia Lowland.
Pomimo dużej powierzchni i silnego zróżnicowania siedlisk, Kampinoski
Park Narodowy wciąż pozostaje jednym z najsłabiej zbadanych pod względem entomofauny, polskim parkiem narodowym (BANASZAK i in. 2004).
Mozaika siedlisk, które możemy znaleźć na obszarze KPN – od suchych
muraw, wrzosowisk, wydm i borów po wilgotne łąki, turzycowiska, pobrzeża
kanałów i rowów melioracyjnych, grądy i olsy oraz obszary wiejskie odgrywa
znaczącą rolę w kształtowaniu entomofauny tego terenu. Tak duża ilość siedlisk przekłada się na ogromne bogactwo gatunkowe biedronek, pośród których wiele gatunków jest silnie związana z określonym typem siedliska.
136
D. MARCZAK
Informacje o biedronkach Kampinoskiego Parku Narodowego możemy
odnaleźć w 8 publikacjach naukowych (BIELAWSKI 1962; CZECHOWSKA,
BIELAWSKI 1981; CZECHOWSKA 1989; KUBISZ i in. 2000; JĘDRYCZKOWSKI
2006; RUTA i in. 2009; MARCZAK 2010; JĘDRYCZKOWSKI 2010).
W latach 2008–2010 prowadzono obserwacje terenowe w różnych siedliskach parku, w celu potwierdzenia dawnych danych bibliograficznych oraz
podjęto próbę odnalezienia kolejnych gatunków, wcześniej na obszarze
KPN nie notowanych.
Spośród 76 gatunków Coccinellidae występujących w Polsce, z obszaru
KPN wykazano dotychczas występowanie 47 gatunków biedronek (BURAKOWSKI i in. 1986, 2000; STĄCZEK, PIETRYKOWSKA 2003; KRÓLIK 2006;
PRZEWOŹNY i in. 2007; RUTA i in. 2009).
Pierwsze dane o biedronkach z terenu KPN pochodzą z pracy BIELAWSKIEGO (1962) poświęconej uaktualnieniu danych faunistycznych dotyczących tej rodziny chrząszczy. Podaje on 9 gatunków z różnych stanowisk na
obszarze parku: Coccidula rufa (HERBST) (Zaborów – DC79), Scymnus ater
KUG. (Zaborówek – DC79, Palmiry – DD80), S. auritus THUNB. (Debły –
DC79), S. ferrugatus (MOLL.) (Kampinos – DC69, Zaborów – DC79), S. haemorrhoidalis HERBST (Nowe Budy – DC69, Przykop – DC79), S. suturalis
THUNB. (Sieraków – DC89), Nephus quadrimaculatus (HERBST) (Debły –
DC79, Palmiry – DD80), N. redtenbacheri (MULS.) (Nowe Budy – DC69,
Debły – DC79, Łuże – DC99), Stethorus punctillum WEISE (Debły, Leszno –
DC79).
Kolejne dane zawarte są w pracy CZECHOWSKIEJ i BIELAWSKIEGO (1981)
dotyczącej fauny biedronek Mazowsza i Warszawy. Z obszaru KPN podają
oni bliżej nieokreślone stanowiska 4 nowych gatunków: N. bipunctatus
(KUG.), Sospita vigintiguttata (L.), Calvia decemguttata (L.), Vibidia duodecimguttata (PODA).
CZECHOWSKA (1989) w swojej pracy poświęconej grądom i świetlistym
dąbrowom podaje stanowiska 14 gatunków odłowionych w Obszarze Ochrony Ścisłej Cyganka (DC89). Wśród nich jest 10 gatunków nowych dla parku:
Brumus quadripustulatus (L.), Adalia bipunctata (L.), A. decempunctata (L.),
Coccinella septempunctata L., Coccinula quatuordecimpustulata (L.), Oenopia impustulata (L.), Myrrha octodecimguttata (L.), C. quatuordecimguttata
(L.), C. quindecimgutatta (FABR.), Anatis ocellata (L.).
KUBISZ i in. (2000) w trakcie badania chrząszczy Obszarów Ochrony Ścisłej Czerwińskie Góry I i II (DC59) wykazali dwa gatunki, w tym jeden nowy
dla obszaru KPN – Propylea quatuordecimpunctata (L.).
STAN POZNANIA BIEDRONEK KAMPINOSKIEGO PARKU NARODOWEGO
137
Następne dane o rozmieszczeniu biedronek w granicach parku zawarte są
w pracy JĘDRYCZKOWSKIEGO (2006). Prowadził on badania nad sprężykami
i biedronkami na gruntach wykupywanych na rzecz Skarbu Państwa przez
Kampinoski Park Narodowy, jednak praca nie zawiera dokładnej lokalizacji
tych powierzchni. Wykazał on 20 gatunków biedronek, w tym 9 nowych dla
KPN: C. scutellata (HERBST), S. frontalis (FABR.), Chilocorus renipustulatus
(SCRIBA), Exochomus nigromaculatus (GOEZE), Hippodamia variegata (GOEZE), H. trdecimpunctata (L.), Tytthaspis sedecimpunctata (L.), O. conglobata
(L.), Psyllobora vigintiduopunctata (L.).
RUTA i in. (2009) podają w swojej pracy przeglądowej poświęconej biedronkom Polski dwa nowe dla KPN gatunki: S. pallipediformis apetzoides
CAPRA et FURSCH (Bromierzyk – DC69) i S. nigrinus KUG. (Bromierzyk –
DC69).
Kolejne dane zawarte są w pracy MARCZAKA (2010). Podaje on w swojej
pracy poświęconej rzadkim gatunkom chrząszczy KPN stanowiska 5 gatunków biedronek, z czego trzy są nowe dla KPN: S. femoralis (GYLL.) (Obszar
Ochrony Ścisłej Sieraków – DC89), C. magnifica REDT. (Długie Bagno –
DC89), C. hieroglyphica L. (Truskaw – DC89).
Ostatnie dane literaturowe o biedronkach KPN zawiera praca JĘDRYCZKOWSKIEGO (2010). Na terenie parku prowadził on badania w Lipkowie
(DC89). Stwierdził tam 24 gatunki biedronek, w tym 5 nowych dla KPN:
Rhyzobius chrysomeloides (HERBST ), Hyperaspis campestris (HERBST ),
H. reppensis (HERBST), C. quinquepunctata (L.) i H. quadripunctata (PONTOPP.).
W trakcie badań prowadzonych w latach 2008–2010, głównie we wschodniej części parku (kwadraty UTM: DC79, DC89), potwierdzono występowanie 31 gatunków wcześniej notowanych. Odnaleziono także 3 nowe dla KPN
gatunki:
Hippodamia notata (LAICHARTING, 1781)
Gatunek borealno-górski znany z gór, Pojezierza Mazurskiego i Puszczy
Białowieskiej (BURAKOWSKI i in., 1986; BOROWIEC, KANIA 1995; JADWISZCZAK 2001; RUTA i in. 2009). Zasiedla miejsca wilgotne, często spotykany na
pokrzywach.
Na terenie KPN bardzo pospolity, znajdowany na obrzeżach bagien i wilgotnych lasów. Osobniki tego gatunku znajdowano w Obszarze Ochrony Ścisłej Żurawiowe (DC79), okolicach wsi Wiejca (DC69) i Brzozówka (DC79).
Gatunek nowy dla Niziny Mazowieckiej.
138
D. MARCZAK
Harmonia axyridis (PALLAS, 1773)
Ekspansywny gatunek, w Polsce po raz pierwszy stwierdzony przez PRZEWOŹNEGO i in. (2007) na Nizinie Wielkopolsko-Kujawskiej, a ostatnio przez
RUTĘ i in. (2009) na Wzgórzach Trzebnickich. Mimo małej liczby stwierdzeń
w literaturze gatunek ten zasiedla zapewne cały obszar kraju.
Na terenie KPN licznie obserwowany, zarówno na zimowiskach (Leszno
– DC79, Izabelin, Pociecha – DC89), jak i w siedliskach naturalnych, głównie miejscach suchych (Pociecha, Truskaw – DC89).
Na Nizinie Mazowieckiej, pomimo że niepodawany w literaturze, jest pospolity i licznie napotykany (P. CERYNGIER, inf. ustna) .
Myzia oblongoguttata (LINNAEUS, 1758)
Gatunek leśny, związany z lasami iglastymi, poławiany głównie na sośnie
i świerku (BURAKOWSKI i in. 1986). Znany z prawie całego kraju.
Na terenie KPN odłowiono jednego osobnika do światła w pobliżu Obszaru Ochrony Ścisłej Sieraków (DC89), 14 V 2009.
Faunę biedronek KPN można uznać za dość dobrze zbadaną, w porównaniu do innych rodzin, o których dane są bardzo fragmentaryczne. Na obszarze parku odnajdujemy gatunki rzadkie, waloryzujące siedliska parku –
O. impustulata, S. vigintiguttata czy C. hieroglyphica. W ciągu najbliższych lat
będą prowadzone badania ukierunkowane na odnalezienie pozostałych gatunków wcześniej wykazywanych, a nie odnalezionych w latach 2008–2010:
R. chrysomeloides, S. pallipediformis apetzoiodes, S. nigrinus, S. auritus, S. ferrugatus, N. bipunctatus, N. quadrimaculatus, N. redtenbacheri, S. punctilium,
E. nigromaculatus, H. campestris. H. reppensis i H. quadripunctata.
Wydaje się także prawdopodobne odnalezienie innych gatunków notowanych na Mazowszu: R. litura (FABR.), S. rubromaculatus (GOEZE), Platynaspis luteorubra (GOEZE ), Ch. bipustulatus (SCRIBA ), Aphidecta obliterata
(L.), Anisosticta novemdecimpunctata (L.), Halyzia sedecimguttata (L.) (BIELAWSKI 1961; CZECHOWSKA, BIELAWSKI 1981; CZECHOWSKA 1989).
SUMMARY
The paper contains the current state of knowledge concerning ladybirds in Kampinos
National Park. 8 articles, mentioning 44 species, focused on these beetles. In the years 2008–
2010 research was conducted, during which many species previously noted in the park were
found and three species new for this area. Two of them: Hippodamia notata (LAICH.) and
Harmonia axyridis (PALL.) are new to the the Mazovian Lowland. Currently the ladybird fauna
of KNP counts 47 species and this group can be considered as well researched in this area.
STAN POZNANIA BIEDRONEK KAMPINOSKIEGO PARKU NARODOWEGO
139
PIŚMIENNICTWO
BANASZAK J., BUSZKO J., CZACHOROWSKI S., CZECHOWSKA W., HEBDA G., LIANA A.,
PAWŁOWSKI J., SZEPTYCKI A., TROJAN P., WĘGIEREK P. 2004: Przegląd badań inwentaryzacyjnych nad owadami w parkach narodowych Polski. Wiad. entomol., 23, Suppl. 2: 5-56.
BIELAWSKI R. 1961: Cocinellidae (Coleoptera) w zbiorowisku roślin zielnych i młodnika sosnowego w Warszawie na Bielanach. Fragm. faun., 8: 485-525.
BIELAWSKI R. 1962: Materiały do poznania Coccinellidae Polski. I. (Coleoptera).Pol. Pismo
ent., 32: 191-205.
BOROWIEC L., KANIA J. 1995: Uwagi o niektórych krajowych gatunkach chrząszczy (Coleoptera). Wiad. entomol., 13: 217-225.
BURAKOWSKI B., MROCZKOWSKI M., STEFAŃSKA J. 1986. Chrząszcze Coleoptera – Cucujoidea, część 2. Kat. Fauny Pol., Warszawa, XXIII, 13: 1-278.
BURAKOWSKI B., MROCZKOWSKI M., STEFAŃSKA J. 2000: Chrząszcze Coleoptera – Uzupełnienie tomów 2–21. Kat. Fauny Pol., Warszawa, XXIII, 22: 1-252.
CZECHOWSKA W. 1989: Coccinellidae (Coleoptera) of linden-oak-hornbeam and thermophilous oak forests of the Mazovian Lowland. Fragm. faun., 32 (8): 157-182.
CZECHOWSKA W., BIELAWSKI R. 1981: Coccinellids (Coleoptera, Coccinellidae) of Warsaw
and Mazovia. Memorab. zool., 34: 181-197.
JADWISZCZAK A. 2001: Coccinellidae. [W:] GUTOWSKI J. M., JAROSZEWICZ B. (red.): Katalog fauny Puszczy Białowieskiej. IBL, Warszawa: 175-176.
JĘDRYCZKOWSKI W. 2006: Różnorodność gatunkowa chrząszczy (Coleoptera: Elateridae,
Coccinellidae) środowisk antropogenicznych Kampinoskiego Parku Narodowego. Wiad.
entomol., 25, Supl. 2: 95-98.
JĘDRYCZKOWSKI W. 2010: Ekologiczne uwarunkowania występowania chrząszczy drapieżnych (Coleoptera: Coccinellidae) w aglomeracji warszawskiej. [W:] Ekologiczne problemy XXI wieku: 235-240.
KRÓLIK R. 2006: Potwierdzenie występowania w Polsce Clitostethus arcuatus (P. ROSSI,
1794) (Coleoptera: Coccinellidae). Wiad. entomol., 25 (2): 126.
KUBISZ D., HILSZCZAŃSKI J., GARBALIŃSKI P. 2000: Chrząszcze (Coleoptera) rezerwatów
Czerwińskie Góry I i II i ich otuliny w Puszczy Kampinoskiej. Parki nar. Rez. Przyr., 19
(4): 83-89.
MARCZAK D. 2010: Rzadkie gatunki chrząszczy (Insecta: Coleoptera) Kampinoskiego Parku Narodowego. Parki nar. Rez. Przyr., 29 (2): 81-91.
PRZEWOŹNY M., BARŁOŻEK T., BUNALSKI M. 2007: Harmonia axyridis (PALLAS, 1773) (Coleoptera: Coccinellidae) new species of ladybird beetle for Polish fauna. Pol. Pismo ent.,
76: 177-182.
RUTA R., JAŁOSZYŃSKI P., KONWERSKI S., MAJEWSKI T., BARŁOŻEK T. 2009: Biedronkowate (Coleoptera: Coccinellidae) Polski. Część 1. Nowe dane faunistyczne. Wiad. entomol., 28 (2): 91-112.
STĄCZEK Z., PIETRYKOWSKA E. 2003: Scymnus doriai CAPRA, 1924 (Coleoptera: Coccinellidae) new to the Polish fauna. Pol. Pismo ent., 72: 223-227.
Wiad. entomol.
29 Supl.: 141-145
Poznań 2010
Wstępne dane o chrząszczach wodnych (Coleoptera aquatica)
z podrzędu Adephaga Gór Świętokrzyskich
Preliminary data of water beetles (Coleoptera aquatica) from suborder
Adephaga from the Świętokrzyskie Mountains
Marek PRZEWOŹNY 1, Krzysztof LUBECKI 2, Marek BIDAS 3
1
Zakład Zoologii Systematycznej, Wydział Biologii, Uniwersytet im. Adama Mickiewicza,
ul. Umultowska 89, 61-614 Poznań; e-mail: [email protected]
2
ul. Modrzewiowa 5, 66-004 Racula; e-mail: [email protected]
3
ul. Mazurska 64/91, 25-345 Kielce; e mail: [email protected]
ABSTRACT: The paper contains new faunistic records about water beetles from the
suborder Adephaga of the Świętokrzyskie Mts. Authors recorded 65 species, new for this
region of Poland, belonging to four families: Gyrinidae, Haliplidae, Noteridae, Dytiscidae.
Information about most interesting species are given.
KEY WORDS: Coleoptera, Adephaga, Gyrinidae, Haliplidae, Noteridae, Dytiscidae, new
records, Świętokrzyskie Mts., Central East Poland.
Góry Świętokrzyskie są nadal „białą plamą” pod względem poznania
chrząszczy wodnych na tle innych krain środkowo-wschodniej Polski (BUCZYŃSKI, PRZEWOŹNY 2006), jedynie kałużnice Hydrophiloidea i Hydraenidae doczekały się wstępnego opracowania. BIDAS i P RZEWOŹNY (2003)
w swej pracy wykazują aż 46 nowych dla tej krainy gatunków chrząszczy wodnych, z tych dwóch rodzin. Natomiast wodne chrząszcze z podrzędu Adephaga nadal nie doczekały się żadnego opracowania w Górach Świętokrzyskich. Z terenu tego do tej pory zostało podanych zaledwie 10 gatunków z tej
grupy (na 176 wykazanych z całego kraju) (BURAKOWSKI i in. 1976), co sta-
142
M. PRZEWOŹNY, K. LUBECKI, M. BIDAS
wia Góry Świętokrzyskie na pierwszym miejscu wśród najsłabiej poznanych
krain, nawet przed równie słabo poznanymi Wzgórzami Trzebnickimi i Kotlina Nowotarską (z obu tych krain wykazano więcej gatunków). Dodatkowo
wszystkie te gatunki były wykazane do czasu opublikowania odpowiedniego
tomu „Katalogu fauny Polski”, a po jego ukazaniu się, nie pojawiła się żadna
publikacja dotycząca wodnych Adephaga z tej krainy. Wśród tych 10 wykazanych gatunków, 1 należy do rodziny Gyrinidae, 1 do Haliplidae a pozostałe do Dytiscidae. W trakcie badań terenowych znacząco uzupełniono wiedzę
na temat chrząszczy wodnych z tego rejonu Polski. Łącznie stwierdzono aż
65 gatunków nowych dla Gór Świętokrzyskich (Gyrinidae – 3 gat., Haliplidae – 5 gat., Noteridae – 2 gat., Dytiscidae – 55 gat.). Razem z wcześniej wykazanymi daje to 37,5 % fauny krajowej wodnych Adephaga i z całą pewnością nie wyczerpuje jeszcze możliwych do stwierdzenia chrząszczy wodnych
z tej krainy.
Poniżej podajemy wykaz stwierdzone podczas badań gatunków nowych
dla Gór Świętokrzyskich.
GYRINIDAE: Gyrinus marinus GYLLENHAL, 1808; Gyrinus natator (LINNAEUS, 1758); Orectochilus villosus (O. F. MÜLLER, 1776).
HALIPLIDAE: Haliplus varius NICOLAI, 1822; Haliplus fluviatilis AUBÉ,
1836; Haliplus immaculatus GERHARDT , 1877; Haliplus ruficollis (D E
GEER, 1774); Haliplus flavicollis STURM, 1834.
NOTERIDAE: Noterus clavicornis (DEGEER, 1774); Noterus crassicornis
(O. F. MÜLLER, 1776).
DYTISCIDAE: Agabus congener (THUNBERG, 1794); Agabus fuscipennis
(PAYKULL, 1798); Agabus sturmii (GYLLENHAL, 1808); Agabus uliginosus
(LINNAEUS, 1761); Agabus undulatus (SCHRANK, 1776); Agabus bipustulatus (LINNAEUS, 1767); Agabus guttatus (PAYKULL, 1798); Agabus paludosus (FABRICIUS, 1801); Agabus striolatus (GYLLENHAL, 1808); Ilybius ater
(DE GEER, 1774); Ilybius fenestratus (FABRICIUS, 1781); Ilybius fuliginosus
(FABRICIUS, 1792); Ilybius guttiger (GYLLENHAL, 1808); Ilybius neglectus
(ERICHSON, 1837); Ilybius quadriguttatus (LACORDAIRE, 1835); Ilybius
subtilis (ERICHSON, 1837); Colymbetes fuscus (LINNAEUS, 1758); Colymbetes striatus (LINNAEUS, 1758); Rhantus bistriatus (BERGSTRÄSSER, 1778);
Liopterus haemorrhoidalis (FABRICIUS, 1787); Acilius canaliculatus (NICOLAI, 1822); Acilius sulcatus (LINNAEUS , 1758); Graphoderus austriacus
(STURM, 1834); Graphoderus bilineatus (DE GEER, 1774); Cybister lateralimarginalis (DEGEER, 1774); Dytiscus dimidiatus BERGSTRÄSSER, 1778;
Hydaticus continentalis BALFOUR-BROWNE, 1944; Hydaticus seminiger (DE
GEER, 1774); Hydaticus transversalis (PONTOPPIDAN, 1763); Hydroglyphus
WSTĘPNE DANE O CHRZĄSZCZACH WODNYCH [...] GÓR ŚWIĘTOKRZYSKICH
143
geminus (FABRICIUS, 1792); Deronectes latus (STEPHENS, 1829); Graptodytes granularis (LINNAEUS, 1767); Graptodytes pictus (FABRICIUS, 1787);
Hydroporus angustatus STURM, 1835; Hydroporus incognitus SHARP, 1869;
Hydroporus melanarius STURM, 1835; Hydroporus memnonius NICOLAI,
1922; Hydroporus nigrita (FABRICIUS, 1792); Hydroporus palustris (LINNAEUS , 1761); Hydroporus planus (FABRICIUS, 1781); Hydroporus striola
(GYLLENHAL, 1826); Hydroporus tristis (PAYKULL, 1798); Hydroporus umbrosus (GYLLENHAL , 1808); Nebrioporus canaliculatus (LACORDAIRE,
1835); Porhydrus lineatus (FABRICIUS, 1775); Scarodytes halensis (FABRICIUS, 1787); Suphrodytes dorsalis (FABRICIUS, 1787); Hygrotus impressopunctatus (SCHALLER, 1783); Hygrotus decoratus (GYLLENHAL, 1810); Hygrotus inaequalis (F ABRICIUS, 1777); Hygrotus versicolor (S CHALLER,
1783); Hyphydrus ovatus (LINNAEUS , 1761); Laccophilus hyalinus (D E
GEER, 1774); Laccophilus minutus (LINNAEUS, 1758); Laccophilus poecilus KLUG, 1834.
Do najbardziej interesujących gatunków, ze względu na rozmieszczenie
w Polsce i częstość występowania, należały:
Haliplus varius NICOLAI – w Polsce gatunek bardzo rzadko spotykany
znany z zaledwie 7 krain (BURAKOWSKI i in. 1976), ostatnio wykazywany tylko z trzech wschodnich krain: Podlasia (BUCZYŃSKA, BUCZYŃSKI 2006),
Wyżyny Lubelskiej (BUCZYŃSKI, KOWALIK 2004) i Roztocza (BUCZYŃSKI,
KOWALIK 2005). Umieszczony na „Czerwonej liście zwierząt ginących i zagrożonych w Polsce” w kategorii EN (P AWŁOWSKI i in. 2002).
Agabus fuscipennis (PAYK.) – chrząszcz w Polsce bardzo rzadko poławiany i wykazywany, znany z 14 krain, prawie wyłącznie nizinnych i wyżynnych
(BURAKOWSKI i in. 1976).
Agabus striolatus (GYLL.) – gatunek w Polsce bardzo rzadko spotykany
i notowany, znany tylko z sześciu krain, głównie na podstawie starych i bardzo starych danych. W ostatnich latach z naszego kraju nie wykazywany (BURAKOWSKI in. 1976). Umieszczony na „Czerwonej liście zwierząt ginących
i zagrożonych w Polsce” w kategorii NT (PAWŁOWSKI i in. 2002).
Graphoderus bilineatus (DE GEER) – gatunek w Polsce rozpowszechnionym, choć wykazywany jest raczej pojedynczo. W zachodniej Europie ginący,
stąd umieszczony w Konwencji Berneńskiej i załączniku Dyrektywy Siedliskowej, w związku z tym umieszczony na liście owadów chronionych w Polsce (Rozporządzenie 2004). Populacje polskie obecnie nie są zagrożone,
a Polska stanowi ważną ostoję tego gatunku w Europie.
Deronectes latus (STEPH.) – gatunek reofilny (KOCH 1989), związany ze
środkowymi, piaszczystymi i piaszczysto-żwirowymi odcinkami strumieni
i potoków. W Polsce znany dotychczas z 13 krain, głównie z gór i pogórzy, na
144
M. PRZEWOŹNY, K. LUBECKI, M. BIDAS
nizinach znany z Pobrzeża Bałtyku, Pojezierza Pomorskiego, Pojezierza Mazurskiego, Roztocza i Niziny Wielkopolsko-Kujawskiej (BURAKOWSKI i in.
1976; PRZEWOŹNY, GEMBARZEWSKA 2009).
Nebrioporus canaliculatus (LACORD.) – gatunek osiągający u nas wschodnią granicę zasięgu. W „Katalogu fauny Polski” (BURAKOWSKI i in. 1976)
wymieniony z krain zachodnich i środkowych: Pojezierze Pomorskie, Nizina
Wielkopolsko-Kujawska, Nizina Mazowiecka i Śląsk Dolny oraz w Pieninach (najdalej na wschód wysunięte w Polsce stanowisko). Stanowisko koło
Łodzi (Wyżyna Małopolska) ze względu na zachodni zasięg gatunku było
podane w wątpliwość. Później gatunek ten został wykazany z Pojezierza
Olsztyńskiego na Pojezierzu Mazurskim (PAKULNICKA 2003), z Gór Stołowych (Sudety Zachodnie) i ponownie z Niziny Wielkopolsko-Kujawskiej
(PRZEWOŹNY, LUBECKI 2006). Obecne stanowisko z Gór Świętokrzyskich
jest obecnie najdalej na wschód wysuniętym stanowiskiem tego gatunku,
a niedawne wykazanie go także z Pojezierza Mazurskiego może świadczyć
o jego ekspansji w kierunku wschodnim. W związku z tym występowanie
tego gatunku koło Łodzi i na Wyżynie Małopolskiej jest bardzo prawdopodobne.
SUMMARY
Species of water beetles at the area of Świętokrzyskie Mountains are poorly know.
Recently only data about Hydrophilidae and Hydraenidae were published B IDAS and
P RZEWOŹNY (2003). From suborder Adephaga only 10 species of water beetles were
recorded from this region so far. During the faunistic studies 65 new species of water
beetles from 4 families (Gyrinidae – 3 spp., Haliplidae – 5 spp., Noteridae – 2 spp.,
Dytiscidae – 55 spp.) were recorded from Świętokrzyskie Mountains.
Most interesting species were:
Haliplus varius NICOLAI is endangered species in Poland, category EN on Red list of
threatened animals in Poland (PAWŁOWSKI et all. 2002), known only from 7 regions of the
country (BURAKOWSKI in. 1976).
Agabus fuscipennis (PAYK.) is very rare collected species in Poland, known only from 14
regions of the country (B URAKOWSKI et all. 1976).
Agabus striolatus (G YLL.) is also very rare collected species in Poland, recently not
recorded, known only from 6 regions(B URAKOWSKI et all. 1976). It is also endangered
species in Poland, category NT on Red list of threatened animals in Poland (P AWŁOWSKI et
all. 2002).
Graphoderus bilineatus (DE GEER) is protected species by polish law (Rozporządzenie
2004). This species is collected rather singly, but it is not so rare in Poland as it is in western
European countries.
Deronectes latus (STEPH.) is rare reophilous species, from Poland known from 13 regions
mainly mountains, but it is also known from few lowland localities (BURAKOWSKI et all.
1976; PRZEWOŹNY, GEMBARZEWSKA 2009).
WSTĘPNE DANE O CHRZĄSZCZACH WODNYCH [...] GÓR ŚWIĘTOKRZYSKICH
145
Nebrioporus canaliculatus (LACORD.) has in Poland eastern border of its geographical
range, it is known mainly from western and central Poland. Locality in the Świętokrzyskie
Mountains is probably the most eastern In Poland.
PIŚMIENNICTWO
BIDAS M., PRZEWOŹNY M. 2003: Materiały do poznania kałużnic (Coleoptera: Hydrophiloidea) Gór Świętokrzyskich. Wiad. entomol., 22 (1): 5-12.
BUCZYŃSKA E., BUCZYŃSKI P. 2006: Aquatic insects (Odonata, Coleoptera, Trichoptera) of
the central part of the „Krowie Bagno” marsh: the state before restoration. Annals
Univ. M. Curie-Skłodowska, Lublin, Sectio C, 61 (2): 71-88.
BUCZYŃSKI P., KOWALIK K. 2004: Nowe dane o wodnych chrząszczach (Coleoptera) obszarów chronionych lubelszczyzny. [W:] Parki Narodowe i rezerwaty przyrody w Polsce jako
naturalne ostoje europejskiej fauny owadów. Konferencja Naukowa Białowieża
17–19 września 2004, materiały zjazdowe. Wiad. entomol., 23, Supl. 2: 123-124.
BUCZYŃSKI P., KOWALIK W. 2005: Aquatic beetles (Coleoptera) in the collection of Zoological Department of University of Agriculture in Lublin. Annals Univ. M. Curie-Skłodowska, Lublin, Sectio C, 60: 19-39.
BUCZYŃSKI P., PRZEWOŹNY M. 2006: Stan poznania chrząszczy wodnych (Coleoptera: Adephaga, Hydrophiloidea, Byrrhoidea) Polski środkowo-wschodniej. Wiad entomol., 25
(3): 133-155.
BURAKOWSKI B., MROCZKOWSKI M., STEFAŃSKA J. 1976: Chrząszcze – Coleoptera: Adephaga prócz Carabidae, Myxophaga, Polyphaga: Hydrophiloidea. Kat. Fauny Pol., Warszawa, XXIII, 4: 1-307.
K OCH K. 1989: Die Käfer Mitteleuropas. Ökologie. Band 1. Goecke & Evers, Krefeld.
440 ss.
PAKULNICKA J. 2003: Wstępne dane na temat chrząszczy wodnych (Coleoptera) zasiedlających zbiorniki powyrobiskowe Pojezierza Olsztyńskiego. Przegl. Przyr., 14 (1-2): 84-94.
PAWŁOWSKI J., KUBISZ D., MAZUR M. 2002: Coleoptera Chrząszcze. [W:] GŁOWACIŃSKI Z.
(red.): Czerwona lista zwierząt ginących i zagrożonych w Polsce. Polska Akademia Nauk
Instytut Ochrony Przyrody, Kraków: 88-110.
PRZEWOŹNY M., GEMBARZEWSKA Z. 2009: Nowe stanowiska Deronectes latus (STEPHENS,
1829) i Oreodytes sanmarkii (C. R. SAHLBERG, 1826) (Coleoptera: Dytiscidae) w północnej Polsce. Wiad entomol., 28 (3): 196-198.
PRZEWOŹNY M., LUBECKI K. 2006: Nowe stanowiska rzadziej spotykanych przedstawicieli
chrząszczy wodnych z rodziny pływakowatych (Coleoptera: Dytiscidae) w Polsce. Wiad.
entomol., 25 (3): 157-163.
Rozporządzenie Ministra Środowiska z dnia 28 września 2004 r. w sprawie gatunków dziko
występujących zwierząt objętych ochroną. Dziennik Ustaw Nr. 220, pozycja 2237.
Wiad. entomol.
29 Supl.: 147-150
Poznań 2010
Nowe dane o chionobiontach Polski z Beskidu Sądeckiego
New records of chionobionts of Poland from the Beskid Sądecki Mountains
Agnieszka SOSZYŃSKA-MAJ
Katedra Zoologii Bezkręgowców i Hydrobiologii UŁ, ul. Banacha 12/16, 90-237 Łódź;
ABSTRACT: The paper presents detailed information about the new records of snow flies
(Diptera: Limoniidae) and snow scorpionflies (Mecoptera: Boreidae) from Beskid Sądecki
Mountains.
KEY WORDS: chionobionts, snow activity, faunistics, new records, Boreus, Chionea.
Choć ogromna większość bezkręgowców spędza zimę w stanie nieaktywnym, stałym elementem cyklu życiowego pewnych gatunków jest aktywność
naśnieżna. Większość tych taksonów kolonizuje powierzchnię śniegu, przenikając ze ściółki i gleby, a w przypadku owadów wodnych (Plecoptera, Trichoptera, Diptera – Chironomidae) wylatując zimą z otwartej toni rzek
i strumieni (AITCHISON 2001; HÅ GVAR 2010). Fauna naśnieżna to grupa
ekologiczna, która dzieli się na gatunki ściśle związane biologią z zimą i śniegiem (chionobionty), gatunki występujące też w innych porach roku, ale zimnolubne (chionofile) i gatunki przypadkowe (chionokseny) (PRUIT 1978).
Warunki atmosferyczne gwarantujące stabilność pogody – temperatura około 0° C, wysoka wilgotność, niskie ciśnienie – sprzyjają aktywności fauny naśnieżnej, która przed niską temperaturą chroni się pod śniegiem, w glebie
i ściółce, załamkach kory czy spróchniałych pniakach (SOSZYŃSKA 2004;
HÅ GVAR 2010).
148
A. SOSZYŃSKA-MAJ
Najbardziej znanymi przedstawicielami fauny naśnieżnej są należące do
grupy chionobiontów: pośnieżki – bezskrzydłe wojsiłki z rodzaju Boreus
(Mecoptera: Boreidae) oraz ponowce – bezskrzydłe muchówki z rodzaju
Chionea (Diptera: Limoniidae). Okres aktywności imagines tych owadów
przypada na okres zimowy, ich pojawy na śniegu związane są z migracją i kopulacją (HÅ GVAR 2010).
Choć przedstawiciele tej fauny nie są taksonami szczególnie rzadkimi,
brak badań w sezonie zimowym oraz duża zależność występowania tej fauny
od warunków atmosferycznych skutkuje niewielką liczbą ich stwierdzeń na
terenie Polski. Dlatego ta ciekawa grupa owadów jest w Polsce słabo zbadana. Nieliczne dane istniejące w literaturze obejmują Wielkopolski Park Narodowy (SZULCZEWSKI 1947), okolice Łodzi (SOSZYŃSKA 2004; SOSZYŃSKA-MAJ 2008, 2010) oraz ostatnio Kampinowski Park Narodowy (TROJAN
2009), natomiast muchówki z rodzaju Chionea stwierdzono również w Tatrach i Beskidzie Żywieckim (KRZEMIŃSKI 1984).
Badania prowadzono podczas kilku zim w latach 1994/95, 1998/99, 2002/03,
2005–2007 na terenie Popradzkiego Parku Krajobrazowego, który obejmuje
większą część Beskidu Sądeckiego. Fauna naśnieżna zbierana była „na upatrzonego” wprost ze śniegu. Zbierano tylko osobniki aktywnie poruszające
się. Ogółem zebrano 78 osobników. Okazy dowodowe znajdują się w kolekcji autorki.
Serdeczne podziękowania kieruję do Bogusława SOSZYŃSKIEGO i Grzegorza SOCHY za przekazanie materiałów.
Zastosowano następujące skróty: BS – Bogusław S OSZYŃSKI; ASM –
Agnieszka SOSZYŃSKA-MAJ; GS – Grzegorz SOCHA.
DIPTERA: Limoniidae
Chionea (Chionea) araneoides DALMAN, 1816
– Beskid Zachodni: Krynica, Góra Parkowa (DV97), 18 I 1999, 0° C, 1 & ;
27 I 1999, 1&, na śniegu, leg. BS; Czarny Potok (DV97), 13 II 2006, -1° C,
3&&; 17 II 2006, 2° C, 3&& 4%%; 18 II 2006, -2° C/3° C, 1& 1%, na śniegu,
leg. ASM; Przełęcz Krzyżowa (DV97), 18 II 2006, 2° C, 2&&, na śniegu,
leg. ASM.
Chionea (Sphaeconophilus) botosaneanui (BURGHELE-BALACESCO, 1969)
– Beskid Zachodni: Krynica, Góra Parkowa (DV97), 11 XII 1994, -4° C, 1 &
3%% ; 16 I 1999, 2° C, 1% ; 17 I 1999, 2° C, 2&& ; 28 I 1999, -2° C, 1& ;
28 I 2003, -3,5° C, 1& 2%%; 29 I 2003, 1° C, 1&; 30 I 2003, 1° C, 1& 1%, na
NOWE DANE O CHIONOBIONTACH POLSKI Z BESKIDU SĄDECKIEGO
149
śniegu, leg. BS; Czarny Potok (DV97), 13 II 2006, -1° C, 3&&; 17 II 2006,
2° C, 8&& 4%%, na śniegu, leg. ASM.
Chionea (Sphaeconophilus) lutescens LUNDSTRÖM, 1907
– Beskid Zachodni: Krynica, Góra Parkowa (DV97), 11 XII 1994, -4° C,
4&& 1%; 16 I 1999, 2° C, 1%; 27 I 1999, 0° C, 1& 1%; 29 I 2003, 1° C, 1%;
30 I 2003, 1° C, 1& 1%, na śniegu, leg. BS; Wierchomla Mała, nad Popradem (DV97), 16 III 2006, -1° C, 1% , na śniegu, leg. GS; Czarny Potok
(DV97), 10 II 2007, 2,5° C, 1&, na śniegu, leg. ASM.
MECOPTERA: Boreidae
Boreus hyemalis (LINNAEUS, 1758)
– Beskid Zachodni: Czarny Potok (DV97), 15 II 2007, 1° C, 1&, na śniegu,
leg. ASM.
Boreus westwoodi HAGEN, 1866
– Beskid Zachodni: Krynica, Góra Parkowa (DV97), 11 XII 1994, -4° C,
3&& 4%%; 16 I 1999, 2° C, 2&& 1%; 27 I 1999, 0° C, 1&; 27 I 2003, 0° C,
1%; 30 I 2003, 1° C, 1&, na śniegu, leg. BS; Wierchomla Mała, nad Popradem (DV97), 16 III 2006, -1° C, 1& , na śniegu, leg. GS; Czarny Potok
(DV97), 10 II 2007, 2,5° C, 2&&; 13 II 2007, 1° C, 1&, na śniegu, leg. ASM;
Jaworzyna Krynicka (DV97), 12 II 2007, 1° C, 1& 1%, na śniegu, leg. ASM.
SUMMARY
Chionobionts are the most specialized insects to snow activity and winter reproduction.
The most characteristic species of this fauna in Poland are two species of snow scorpionflies
– Boreus hyemalis and B. westwoodi as well as three snowflies: Chionea araneoides,
Ch. botosaneanui and Ch. lutescens. Snow active fauna is poorly recognized in Poland
because of their strongly weather dependence are very rare winter investigations. The paper
provides new information of five species of chionobionts in Poland, new to Beskid Sądecki
Mountains.
PIŚMIENNICTWO
AITCHISON C. W. 2001: The effect of snow cover on small animals. [W]: J ONES H.G., POMEROY J., W ALKER D.A., HOHAM R. (red.): Snow ecology. Cambridge University Press:
229-265.
150
A. SOSZYŃSKA-MAJ
HÅ GVAR S. 2010: A review of Fennoscandian arthropods living on and in snow. Eur. J. entomol., 107: 281-298.
K RZEMIŃSKI W. 1984: Limoniidae of Poland (Diptera, Nematocera). Part I: subfamily
Eriopterinae. Acta zool. cracov., 27 (20): 437-518.
PRUIT W. O. Jr 1978: Boreal ecology. Edward Arnold, London. 73 ss.
SOSZYŃSKA A. 2004: The influence of environmental factors on the supranivean activity of
Diptera in Central Poland. Eur. J. entomol., 101 (3): 481-489.
SOSZYŃSKA-MAJ A. 2008: Znaczenie kompleksów leśnych dla zachowania różnorodności
gatunkowej fauny naśnieżnej miasta Łodzi. [W]: INDYKIEWICZ P., JERZYK L., BARCZAK T.
(red.): Fauna miast. Ochronić różnorodność biotyczną w miastach. SAR „Pomorze”,
Bydgoszcz: 78-82.
SOSZYŃSKA-MAJ A. 2010: Wojsiłki (Mecoptera). [W]: JASKUŁA R., TOŃCZYK G. (red.):
Owady (Insecta) Parku Krajobrazowego Wzniesień Łódzkich. DPKWŁ, M-ŚTO, Łódź:
125-128.
SZULCZEWSKI J. 1947: Fauna naśnieżna Wielkopolskiego Parku Narodowego. Pr. monogr.
Przyr. Wielkop. Parku. Nar., Poznań, 2: 1-17.
T ROJAN P. 2009: Two species of supranivale insects new for Kampinos National Park.
Fragm. faun., 52 (2): 207-208.

WIADOMOŚCI ENTOMOLOGICZNE

Transkrypt

Podobne dokumenty

(ROSSI, 1790) (Coleoptera: Staphylinidae: Staphylininae) w Polsce