Październik 2013
Transkrypt
Październik 2013
ROK KS. JANUSZA ST. PASIERBA CENA 5,00 ZŁ (w tym 5% VAT) NR 10 (469) PAŹDZIERNIK 2013 www.miesiecznikpomerania.pl MIESIĘCZNIK SPOŁECZNO-KULTURALNY ROK ZAŁOŻENIA 1963 Czë Kaszëbi czëtają? s. 3 Pszczołë wrôcają do lasu s. 8 Chojnicki Kuba Rozpruwacz s. 60 Numer wydano dzięki dotacji Ministra Administracji i Cyfryzacji oraz Samorządu Województwa Pomorskiego. Dofinansowano ze środków Miasta Gdańska W NUMERZE: 2 Od redaktora I–VIII NAJÔ ÙCZBA 3 Chto chce czëtac pò kaszëbskù? Dariusz Majkòwsczi 35 Śladami Obrońców Poczty Polskiej Marta Szagżdowicz 4 Òdkriwóné na nowò. Wiérztë Idë Czajiny 36 Pod opiekę Matki Boskiej Leśnej (część 2) Jowita Kęcińska-Kaczmarek, Konrad Kaczmarek 6 Pływający ambasadorzy regionu (wald) 37 Marsz Śledzia Ryszard Struck 8 Nazôd do lasu Pioter Dzekanowsczi 38 Piesnie wanodżi Tómk Fópka 10 Wiele mòżna, jak sã chce Katarzëna Główczewskô 40 Sąsiedzi Kazimierz Ostrowski 12 Ludzki wymiar paragrafów Marek Adamkowicz 40 Sąsedzë Tłóm. Bògùsława Gòłąbk 14 ZRK nadal skrywa tajemnice (część 1) Bogusław Breza 42 Z Remusem na kółku Edmund Szczesiak 16 Smoki, gryfy i Graal Jacek Borkowicz 46 Goręczyno. Od najdawniejszego osadnictwa do 1650 r. (część 3) Krzysztof Kowalkowski 18 Rok 1945: szło nowe? Stanisław Salmonowicz 19 Działo się w październiku 20 Òd Kaszëbsczi Królewi do amerikańsczégò Jackson Eùgeniusz Prëczkòwsczi 22 Antoni Chołoniewski w Kościerzynie Tadeusz Linkner 23 Paczki z Kartuz w oflagu Murnau Jerzy Nacel 24 Bądkowski na dziś MSK 25 Gdańskim tropem dzieła z Sierakowic Jerzy Samp 27 Kaszëbskòsc mają we krwi Karolëna Serkòwskô 30 Gôdka ò kaszëbsczich kòwbòjach (dzél 2) Maya Gielniak 48 Tyle się dzieje Maria Pająkowska-Kensik 49 Wspòminczi, wzrëszenia i łizë ks. Sławòmir Czalej, tłóm. dm 50 Wigor nasion Kazimierz Jaruszewski 51 Soyka i dobra poezja Maciej Stanke 52 Lektury 59 Wiedno Kaszëbë w kanadijsczim radio ezb 59 Barń na czerwònégò kùra rb 60 Szlachã krëjamnégò mòrdarztwa Róman Drzéżdżón 63 Klëka 32 Ùczba 26. Najô historiô Róman Drzéżdżón, Danuta Pioch 67 Klnienié przesnité Tómk Fópka 34 Działo się w Gdańsku Teresa Juńska-Subocz 68 Jesénné gôdczi ò pëlckòwsczi pismieniznie Rómk Drzéżdżónk POMERANIA RUJAN 2013 Od redaktora Za sprawą kaszubsko-gdańskiego Salonu Małe Ojczyzny podczas tegorocznych, XVII Targów Książki w Krakowie literatura pomorska zyska okazję do szczególnej promocji. Podczas największej w Polsce imprezy związanej z czytelnictwem wielu ludzi być może po raz pierwszy przekona się naocznie, że istnieją książki napisane po kaszubsku. Podczas licznych debat i dyskusji krakowianie i goście z całego kraju dowiedzą się, że Gdańsk jest kaszubskim miastem, że Kaszubą jest prymas Henryk Muszyński, zapoznają się z historią naszego piśmiennictwa od Floriana Ceynowy do czasów najnowszych, wezmą do ręki komiksy w naszej rodny mòwie, tłumaczenia z greckiego, japońskiego, polskiego na język kaszubski… Do Krakowa pojadą też pomorscy naukowcy ze swoimi pracami oraz artyści, a wśród nich Olo Walicki, który wystąpi w trakcie gali wręczenia prestiżowej nagrody im. Jana Długosza. Mamy nadzieję, że to wydarzenie zainteresuje naszą literaturą polskich – w tym pomorskich – czytelników. Na zachętę publikujemy w październikowej „Pomeranii” recenzje kilku ciekawych książek, m.in. wracamy do Tajnej Organizacji Wojskowej Gryf Pomorski Andrzeja Gąsiorowskiego i Krzysztofa Steyera, która stała się w skali Pomorza prawdziwym bestsellerem. Miłośnikom kaszubskiej poezji przypominamy utwory Idy Czaji i proponujemy przygotowany przez Tomasza Fopke przegląd tekstów piosenek poświęconych wędrowaniu, a do wszystkich Czytelników „Pomeranii” apelujemy: czytajmy pomorską literaturę. Dariusz Majkowski PRENUMERATA Pomerania z dostawą do domu! PRENUMERATA OGŁOSZENIE Koszt prenumeraty rocznej krajowej z bezpłatną dostawą do domu: 55 zł. W przypadku prenumeraty zagranicznej: 150 zł. Podane ceny sa cenami brutto i uwzględniają 5% VAT. Kaszëbë spiéwają Aby zamówić prenumeratę, należy • dokonać wpłaty na konto: PKO BP S.A. 28 1020 1811 0000 0302 0129 35 13, ZG ZKP, ul. Straganiarska 20–23, 80-837 Gdańsk, podając imię i nazwisko (lub nazwę jednostki zamawiającej) oraz dokładny adres • zamówić w Biurze ZG ZKP, tel. 58 301 27 31, e-mail: [email protected] • Prenumerata realizowana przez RUCH S.A: zamówienia na prenumeratę (...) można składać bezpośrednio na stronie www.prenumerata.ruch.com.pl. Ewentualne pytania prosimy kierować na adres e-mail: [email protected] lub kontaktując się z Infolinią Prenumeraty pod numerem: 22 693 70 00 – czynna w dni robocze w godzinach 7–17. Koszt połączenia wg taryfy operatora. ADRES REDAKCJI 80-837 Gdańsk ul. Straganiarska 20–23 tel. 58 301 90 16, 58 301 27 31 e-mail: [email protected] REDAKTOR NACZELNY Dariusz Majkowski ZASTĘPCZYNI RED. NACZ. Bogumiła Cirocka ZESPÓŁ REDAKCYJNY (WSPÓŁPRACOWNICY) Danuta Pioch (Najô Ùczba) Karolina Serkowska Maciej Stanke (redaktor techniczny) KOLEGIUM REDAKCYJNE Edmund Szczesiak (przewodniczący kolegium) Andrzej Busler Roman Drzeżdżon Piotr Dziekanowski Aleksander Gosk Wiktor Pepliński Tomasz Żuroch-Piechowski TŁUMACZENIA NA JĘZYK KASZUBSKI Bogusława Gołąbek Dariusz Majkowski Iwona i Wojciech Makuratowie FOT. NA OKŁADCE pressmaster www.fotolia.pl WYDAWCA Zarząd Główny Zrzeszenia Kaszubsko-Pomorskiego 80-837 Gdańsk ul. Straganiarska 20–23 DRUK Rôczimë Czëtińców „Pomeranii” do zgłosziwaniô sã do kònkùrsowégò przezérkù festiwalu „Cassubia Cantat”. Je òn namieniony dlô karnów, co grają kaszëbską mùzykã. Warënkã ùdzélu je przërëchtowanié nômni 3 dokazów, jaczé nalazłë sã na platce „Cassubia Incognita”, chtërny zamkłosc to sztëczczi zaregistrowóné òb czas pòwòjnowi Akcji Zbieraniô Fòlkloru. Kònkùrsowé dokazë mògą dostac rozmajitëch sztôłtów – baladowëch, jazzowëch, rockòwëch i jinëch. Chãtny mògą sã zgłosziwac do 14 rujana 2013 r. Kònkùrsowé przesłëchania òdbãdą sã 19 rujana w zalë Bëtowsczégò Centrum Kùlturë. Òrganizatorama „Cassubia Cantat” są: Zôpadnokaszëbsczé Mùzeùm w Bëtowie, bëtowsczi part KaszëbskòPòmòrsczégò Zrzeszeniô i Bëtowsczé Centrum Kùlturë. Lësta dokazów i nagrania z platczi Cassubia Incognita nalôżają sã na starnie www.skarbnicakaszubska.pl . DRUKARNIA Waldemar Grzebyta Redakcja zastrzega sobie prawo skracania i redagowania artykułów oraz zmiany tytułów. Za pisownię w tekstach w języku kaszubskim, zgodną z obowiązującymi zasadami, odpowiadają autorzy i tłumacze. Redakcja nie ponosi odpowiedzialności za treść ogłoszeń i reklam. Wszystkie materiały objęte są prawem autorskim. red. 2 POMERANIA PAŹDZIERNIK 2013 NAJÔ LËTERATURA Chto chce czëtac pò kaszëbskù? Tôrdżi ksążczi w Krakòwie, òb czas jaczich òsoblëwie mòcno bãdzemë mielë starã promòwac kaszëbską lëteraturã, są leżnoscą do szëkaniô òdpòwiescë na pitania, czë mómë dlô kògò pisac w rodny mòwie i czë mómë aùtorów, chtërny są w sztãdze twòrzëc dobré dokazë dlô kaszëbskòjãzëkòwégò czëtińca. D A R I U S Z M A J KÒ W S C Z I Czej latos w strëmiannikù w Òstrzódkù Kaszëbskò-Pòmòrsczi Kùlturë w Gdini òdbëwała sã debata pòswiãconô prawie naji lëteraturze, przedstôwcowie wëdôwców, aùtorów i ùczałëch pòdczorchiwelë, że jednym z nôwiãkszich najich jiwrów je felënk czëtińców. Wiele piszącëch gôdô, że nie twòrzą pò kaszëbskù, bò ni ma dlô kògò. Ti, co nie òprzestelë pisac, mają swiądã, że karno czëtińców je môłé. To prôwda, że lëdzy, co sygają pò kaszëbsczé tekstë, nie je wiele, ale skòrno procent tëch, co nie czëtają ksążków pò pòlskù, je tak wësoczi, to ni mòżemë miec nôdzeji, że ù nas bãdze lepi. Tec jesmë w jesz gòrszi stojiznie. Wikszosc ùczącëch sã kaszëbsczégò w szkòle, czëtô le to, co jima zabédëją szkólny òb czas ùczbë. Wëjątczi na szczescé są, ale jaczi òni mają wëbiér? Młodzëznowi lëteraturë do czësta ni mómë. Nôczãscy dzysô młodi lëdze wëbiérają kòmiksë, bò – jak pòwiôdają – je w nich mało tekstu, a wiele òbrôzków – gôdô Ana Glëszczińskô, szkólnô i aùtorka kaszëbsczich dokazów. Chcemë zarô równak dodac, że tëch kòmiksów pò kaszëbskù mómë leno pôrã. Mòże tej mô prôwdã prof. Daniél Kalinowsczi, chtëren je dbë, że Kaszëbóm przédno felëje dokazu przez wiôldżé „d”. Mòże dobrô lëteratura zwikszëłabë nama wielënã czëtińców… Jaczé równak warënczi mùszimë miec na Kaszëbach, żebë pòkazywałë sã bëlné ksążczi? Jeżlë jidze ò stwòrzenié Dokazu, to nôwiãcy do zrobieniô mają tu sami ùtwórcë. To jima przënôlégô napisac Dokôz, a tej dopiérkù bãdze mòżna szëkac wspòmóżczi w jaczis spòłeczny kaszëbsczi òrganizacji, jakô POMERANIA RUJAN 2013 dopòmògłabë w wëdanim pùblikacji. Gwës dzysdniowémù aùtorowi nie je letkò prezentowac swòje ùsôdzczi abò diskùtowac ò nëch, co wëszłë spòd jinégò pióra. Ni ma téż lëteracczich warkòwëch zéńdzeniów systemòwò prowadzonëch, felô lëteracczich kònkùrsów zagwësniwającëch nôdgrodë jak sã słëchô (czë chãc do pisaniô mògą kòmùs dac jaczés smiészné wëapartnienia pò 500 PLN?), do te lëteraturoznôwczé seminaria, jaczé sã òdbiwają, są czerowóné do spòlëznë akademicczi, a nié artisticzny. Ni ma téż jedny prowadny wëdôwiznowi wëcmaniznë – klarëje prof. Kalinowsczi. Pioter Dzekanowsczi, aùtór midzë jinyma kaszëbsczich kòmiksów czë kriminału Kòmùda, je dbë, że nie felëje nama blós Dokazu, ale wszelejaczégò ùtwórstwa, jaczé lëdze chcelëbë czëtac. Rozmieje òn, że piszącym w rodny mòwie nie je letkò twòrzëc wiôlgą lëteraturã. Przecã ti, co klepią na przëtłoczniczi z kaszëbsczima lëtrama, to amatorzë, lëdze, jaczi normalno robią za szkólnëch, gazétników, mùzealników i co tam jesz. Dzysô ni mómë niżódnégò warkòwégò ùtwórcë. A jesz naszi lëteracë czãsto jimają sã rozmajitégò kaszëbsczégò pisaniô niesparłãczonégò z lëteraturą, bò tak cos je pòtrzébné do szkòłë, dlô turistów. Temù piszemë krótszé dokazë i nié tak wiele. To je pôrã dniów, jak jem gôdôł z jedną warkòwą pisôrką, chtërna ùsadzywô pò pòlskù. Rozprôwielë jesmë, jak wiele lëdzy w naszim kraju pisze warkòwò abò tej-sej, ale na dosc taczi wiżawie. Bëlno nicht tegò ni mô pòrechòwóné, kò tak z wiksza dô 200, a blëżi prôwdë pewno le 100 taczich ùtwórców. Pò tim jem so tã wielënã przërównôł do kòl 38 mln, jaczi żëją w Pòlsce. To dôwô jednégò lëterata na 190 tës. abò nawetka na 380 tës. nëch, co pòlaszą. Kaszëbów, chtërny kaszëbią, wedle Òdj. Maciej Stanke slédnégò spisënkù je kòle 100 tës. Wedle taczi statisticzi më mómë szansã na jednégò pò prôwdze bëlnégò lëterata leno co 2–3 pòkòlenia! Jo, pewno chtos rzecze: To le taczé statisticzné wëstwôrzanié. Jô mù òdrzekã: jo, to wëstwôrzanié, bò są taczé kraje, gdze ta statistika wëzdrzi jinaczi, a warkòwëch lëteratów mają wiele wiãcy, równak tam czësto jinaczi wëzdrzi stojizna lëteraturë, achtnienié, promòcjô do czëtaniô i do pisaniégò. Kò w Pòlsce òglowò z tą promòcją je baro lëchò, a żlë jidze ò kaszëbską lëteraturã, to jesz gòrzi. Brëkùjemë nowëch ùdbów na pòdskacenié pismieniznë. Tuwò wôrt pòdsztrichnąc, że wrócenié kònkùrsu miona J. Drzéżdżona jawi sã dobrą stegną, tec to wcyg wiele, wiele za mało. Gwës jeden kònkùrs z dosc bëlnyma nôdgrodama dlô piszącëch, to mało. Jedne Tôrdżi Ksążczi w Krakòwie téż nie zmienią wërazno wielënë czëtińców i piszącëch. Òd czegòs równak mùszi zacząc… 3 Òdkriwóné òd nowa Za miesąc 45. roczëznã mdze òbchòdza IDA CZAJINÔ, szkólnô (i córka szkólnëch), recytatorka, tłomaczka (m.jin. Lesmiana, Szekspira) i pòétka, aùtorka szterzëch zbiérków pòézje: Mòjim mùlkã je kam (Kartuzë 1994), Przechlastłô idila (Gduńsk 1999), Kropla krëwi. Dërgnienié (Kartuzë – Banino – Pelplin 2007) i Czôrny kléd (Gdiniô 2012). W tim numrze bédëjemë Czëtińcóm dwa pòématë z przedòstatnégò tomikù piesniodzejczi, ò chtërnym tak gôdô we wstãpie Mirella Kòmkòwskô: „Nibë nick nowégò, kò jinak. Nibë wszëtkò znóné, równak niejedno òdkriwóné dërch òd nowa”. Rôczimë Czëtińców do lekturë i sprôwdzeniô tegò òbsądu. Dërgnienié Snôżé są twòje òczë w parmieniach widã są w mòjëch stegnach ùsmiéchã w dniach blôskã są twòje lëpë w ùsmiéchach spiéwą wëtesknioną czej wszepcą kòchôj w mòje lëpë lëtëpelką mòją są twòje pôlce czej malëją w mòje cało szczescé *** Rôj nalôzł swój plac wejle 4 w sztërzëch scanach naji chëczë w mòdrëch wezdrzeniach najëch òczów niebò mô swòjã chëcz doch nama zapisóny sztëk nieba rôj co sã zmiescył w naji chëczë a nalôzł swój plac w najëch wezdrzeniach w najim raju rosce drzewò jaczé mô pòmieszóny bëlny a lëchi brzôd „òpasujta tu sã krący padalc...!“ *** Wejle nié dëtk dôł nama niebò nie wëdzerlë më gò zemi nie gôdelë „hewò tuwò hewò tam“ doch w nym raju szpacérëje Bóg co dzéń òd nowa gôdô nie scyskelë gò ti cëzy w chcëwëch rãkach Wejle rozswiécëło sã w ùsmiéchach dzecy najim wezdrzenióm darowało farwë mòdri sztëk „niechle je wid niechle je cemżô“ mòże nalezlë më gò w kwiatach co roscą przed chëczą POMERANIA PAŹDZIERNIK 2013 mòże przëniosłë gò dzecë òtmikającë wszëtczé dwiérzë mòże niebò przëchôdô na swiat czej rodzą sã dzecë mòże cëcô nënczëną piers nawetk sã nie òbezdrzôł a z dzecama wejle wërosło niebò *** Co zrobimë z najim niebã żlë mdze spiewac ò miłoce òtemknijmë òkna na całowny swiat żlë rozswiécy naje òczë mdzemë zdrzelë skróm na wstid żlë niebã je dzeckò mdzemë gò hockac jaż zamknie òczka *** pãcają òksepë czegò nie rozmiejã pòwiedzec czedë jes krótkò mie zdrzisz w òczë tëli mëslów czejbë grzëmòtë w trzôskawicach łisk za łiskã wseczëc cmùlã sã do drzéwiãtów zdrzącë w brzôd czëjã szeptë widzący z kùlë samégò dna „Nie chróń sã do drzewa czedë w blónach cemnëch tacy sã grzëmòt“ cebie fùl w mòjëch mëslach jaż pò gruńt *** miłota mô zamkłé òczë zëmnô ë cëchô zark ji zrobiã z brzadnégò drzewa zdrzã jak leżi pòcuszkù bez lateczné lata òczë wëpłakóné na pùstą noc nie rôczã ni rodzëznë ni drëcha samòtnosc w testameńce mie òstawia miłota mòja sama chcã bëc jednégò nie jem gwës że tam za progã smiercë na mie bãdze żdac abò téż przińdze za mną z ùsmiéchã na pëskù żelë je z ùmarłëch wstónié... co zrobic z nym żëcym jaczé zbôłdowało sã mie brzôd ùrodzy zark z jabłónczi cmùlã sã do drzéwiãtów w lese rãce wëteskniałé wësëszoné lëpë czej szukóm brzadu ni ma dlô mie mòdlëtwë nie chcã przeklãcô kò mòże serce pãkłé zamieniwô sã w kam abò tak cwiardé jaż pãcô strzód kwiatów biôłëch miodnëch jabków strzód wietew sadnie so mùlk Diôbelsczi Kam nad jezorã pãkłi na pół w òksep pãkłi zdrzã POMERANIA RUJAN 2013 5 KASZUBY NA MORZACH Pływający ambasadorzy regionu Dzięki temu masowcowi nazwa Kaszuby wciąż jest obecna na morzach i oceanach. Fot. archiwum PŻM Masowiec Kaszuby, który od 22 grudnia 2008 r. pływa dla Polskiej Żeglugi Morskiej, to ostatni – na razie – statek rozsławiający na morzach i oceanach świata region pieczętujący się gryfem. Nie jest jednak pod tym względem debiutantem: w historii polskiej floty miał dwóch poprzedników, a że nie tak dawno minęła 30. rocznica opuszczenia biało-czerwonej bandery na jednostce, która jako pierwsza stała się Kaszubami – warto chyba przypomnieć tę „dynastię”… Cztery nazwy, trzy bandery Palma pierwszeństwa bezsprzecznie należy się statkowi, który w swej 43-letniej historii nosił cztery nazwy i bandery trzech państw. Oryginalne były zresztą już same okoliczności jego powstania: zbudowano go w niemieckiej stoczni Bremer Vulcan w ramach reperacji wojennych, jakie pokonane Niemcy zobowiązane były świadczyć zwycięskiej Francji. Zwodowany 27 listopada 1929 r. w Bremie drobnicowiec o nazwie Wisconsin przejęła Compagnie Generale Transatlantique z Havru – i w barwach tego armatora obsługiwał linię łączącą Francję z portami Stanów Zjednoczonych. Służba ta trwała do 1941 r., kiedy Petainowska Francja podporządkowała się Niemcom. Statek został aresztowany przez rząd Stanów Zjednoczonych i wcielony do US Navy jako transportowiec. Wisconsin miał 150,5 m długości, 18,65 szerokości, 8,05 zanurzenia. W 5 ładowniach, rozlokowanych pod trzema pokładami, mieścił 10460 ton towarów, 6 w kabinach mógł przewozić 38 pasażerów – po przebudowie na transportowiec wojskowy liczba miejsc wzrosła do 456. Czy jednak w 1945 r., kiedy Stany Zjednoczone zwróciły go Francji, zachował takie przeznaczenie – źródła milczą; wiadomo tylko, że 20 września 1951 r. został zakupiony od francuskiego właściciela przez Centralę Handlu Zagranicznego Centromor z przeznaczeniem dla Polskich Linii Oceanicznych. Przejęty w listopadzie tegoż roku pod polską banderę otrzymał nazwę Fryderyk Chopin i skierowano go na linię dalekowschodnią. Długie rejsy odbywał jednak niezbyt długo: pod koniec 1953 zapadła decyzja o kolejnym przekształceniu – miał się stać bazą rybacką dla polskiego rybołówstwa dalekomorskiego. Po przebudowie zleconej stoczni Deutsche Werft w Hamburgu uległy zmianie parametry drobnicowca – jego ładowność zmniejszyła się do 10021 ton, wzrosła za to liczba miejsc dla członków załogi, których przewidziano aż 210! Taki sam został natomiast silnik parowy o mocy 6200 KM, dzięki któremu statek mógł rozwijać prędkość 14 węzłów (aczkolwiek po przebudowie maksymalną szybkość ograniczono oficjalnie o 2 węzły). Jego armatorem zostało Przedsiębiorstwo Połowów Dalekomorskich Dalmor z Gdyni. W dziewiczy rejs w nowej roli wyruszył w kwietniu 1954 r. na Morze Północne. Po trzech latach – m.in. na skutek głośnej dyskusji prasowej, w której podnoszono, że nie wypada, aby statek rybacki był Fryderykiem Chopinem! – otrzymał nazwę Kaszuby. W tym samym 1957 r. Dalmor oddał bazę bliźniaczemu przedsiębiorstwu Gryf ze Szczecina, 3 lata później stała się własnością firmy Dalekomorskie Bazy Rybackie. Zmodernizowany po raz kolejny w 1965 r., wyruszył dwa lata później na północno-wschodnie krańce Oceanu Atlantyckiego, gdzie obsługiwał polską flotyllę łowczą, operującą na łowisku Georges Bank. Służbę morską – kontynuowaną od 1 stycznia 1970 r. znów POMERANIA PAŹDZIERNIK 2013 KASZUBY NA MORZACH w barwach Gryfa, z którym połączono DBR – statek pełnił do czerwca 1973. Kiedy wycofano go z eksploatacji, trafił pod banderę Polskiej Żeglugi Morskiej, na której rachunek przeszedł (w Szczecińskiej Stoczni Remontowej) remont połączony z adaptacją na stacjonarny statek szkolny – siedzibę Liceum Morskiego. Służący za dom dla 300 uczniów leciwy już frachtowiec otrzymał wtedy ostatnią w swej historii nazwę – imię jednego z twórców polskiej floty handlowej, kpt. ż.w. Konstantego Maciejewicza – i jako Kapitan K. Maciejewicz został przycumowany do Wałów Chrobrego w Szczecinie. Niestety, ten etap służby parowca nie trwał zbyt długo. W 1981 r. zapadła decyzja o likwidacji coraz mniej szczelnego kadłuba. Jak podaje znawca historii PŻM Krzysztof Gogol, niezbyt logiczna koincydencja – brak zainteresowania krajowych stoczni złomowaniem wysłużonej jednostki oraz zakaz wywozu złomu za granicę! – doprowadziła do niebezpieczeństwa, że szczycący się bogatą historią drobnicowiec zostanie odholowany na jakiś głębszy zakątek Zalewu Szczecińskiego i spalony. Na szczęście do tak barbarzyńskiego rozwiązania problemu nie doszło: 18 kwietnia 1982 r. Kapitana K. Maciejewicza odprowadzono z honorami do Landskrony w Szwecji, gdzie – jak relacjonuje Gogol – w sposób godny został pocięty na żyletki. Na pamiątkę zachowano dwa elementy: nadbudówkę, przekazaną do użytku Sekcji Żeglarskiej MKS Pogoń (służyła do jesieni 2011, kiedy zniszczono ją jako złom), oraz maszt, eksponowany do dziś w centrum Szczecina Rybak Kopciuszkiem Trzy lata po wycofaniu z listy baz rybackich Kaszuby zyskały następcę: w Stoczni Gdańskiej im. Lenina rozpoczęto budowę serii czterech jednostek, których zadaniem miała być kompleksowa obsługa statków łowczych operujących na odległych od Polski łowiskach. Jednostki nazwane Żuławy, Wineta, Kaszuby II i Mazury miały dostarczać im paliwa, wody i żywności, pełnić funkcję śródmorskiego ośrodka rekreacyjno-usługowego, a także odbierać ryby i produkty powstałe z ich przetwarzania, które następnie transportowały do portów. Dodatkową usługą świadczoną przez bazy było umożliwianie dokonania wymiany załóg łowiących statków. Kaszuby II zostały zwodowane w Gdańsku 29 listopada 1975, do eksploPOMERANIA RUJAN 2013 Pierwsze Kaszuby – eks-Wisconsin, eks-Fryderyk Chopin – w ostatnim wcieleniu jako Kapitan K. Maciejewicz, siedziba Liceum Morskiego w Szczecinie. Fot. archiwum PŻM atacji pod banderą szczecińskiego Przedsiębiorstwa Przemysłowo-Usługowego Rybołówstwa Morskiego Transocean weszły 30 kwietnia 1976. Statek miał 146,9 m długości, 20,6 szerokości, 7,4 zanurzenia. Napędzany dieslowskim silnikiem ZgodaSulzer (9600 KM) kadłub rozwijał prędkość 19 węzłów – obsługiwała go 179-osobowa załoga. Jego ładowność wynosiła 8344 t (z uwagi na rolę statku ładownie wyposażono w system chłodniczy o dużej wydajności), na pokładzie mieścił się m.in. szpital z izolatką, kino, biblioteka, sala sportowo-rekreacyjna, a nawet basen pływacki. Baza mogła obyć się bez zawijania do portu przez aż 120 dni! Zastosowanie dziobowego steru strumieniowego oraz zaawansowanej automatyki (siłownia zdalnie kontrolowana z mostku) powodowało, że marynarze chwalili sobie pracę na Kaszubach II. Służba tej jednostki pod polską banderą (znaczona podróżami m.in. na wody Antarktydy i Morze Beringa, a także przejściami Kanałem Panamskim z Atlantyku na Pacyfik i odwrotnie) trwała do 21 maja 2001 r. Bankrutujący Transocean sprzedał wtedy bazę armatorowi rejestrującemu swoje statki w barwach Kambodży, który nadał jej nazwę… Cinderella (czyli Kopciuszek; port macierzysty Phnom Penh), zamienioną 28 sierpnia 2003 r. na Cinderella I (kraj rejestracji: Wyspy St. Vincent i Grenadyny, port macierzysty Kingstown). Co działo się z transportowcem później, wiadomo o tyle, że w rejestrach przy nazwie Cinderella I znaleźć można złowrogo brzmiące słowo „Dead”, gdyż do złomowania doszło najprawdopodobniej w 2004 r. na indyjskiej plaży Alang, czyli na jednym z największych morskich złomowisk świata. Masowiec o chińskim rodowodzie Trzecie Kaszuby to pierwsza oceaniczna jednostka o tej nazwie, która nie ma – i ponad wszelką wątpliwość mieć nie będzie – nic wspólnego z rybołówstwem. Masowiec ten został zbudowany dla PŻM w chińskiej stoczni Xingang Shipbuilding Heavy Industries w Tianjinie. Ze względów finansowych zarejestrowano go na Wyspach Bahama – jego portem macierzystym jest więc Nassau. W ostatnich miesiącach na liście portów, które odwiedził, widniały: Gibraltar, Yarimca, Rotterdam, Sankt Petersburg i brazylijskie Vitoria oraz Sergipe; w nieodległej przeszłości woził m.in. kukurydzę z Urugwaju do Algierii czy fosforyty z Tunezji do Polic. Statek ma 190 m długości, 28 szerokości i 9,4 zanurzenia – jednorazowo może przewieźć 38056 ton. Bezpieczeństwo żeglugi podnoszą podwójne burty i poszycia kadłuba, załadunek i wyładunek przyspiesza zainstalowanie na pokładzie 4 własnych dźwigów o nośności 30 t. Załogę tworzy 21 osób. Silnik YMT Sulzer zapewnia mu prędkość 15,2 węzła. Statek ma liczne rodzeństwo: wcześniej do eksploatacji weszły Podlasie, Pomorze i Roztocze, później zaś jeszcze 6 – Mazowsze, Orawa, Kurpie, Kociewie, Polesie i Wadowice. Ale czy noszący zwyczajowe barwy PŻM (czarny kadłub i komin, biała nadbudówka) statek będzie ostatnim „ambasadorem” Kaszub w polskiej flocie? To już pokaże czas… (wald) 7 PIOTER DZEKANOWSCZI Nazôd do lasu Pòd grëbą chòjną stoji drôbka. Na ji stãpniach òpiérô sã Profesór. Dlô bezpiekù mòcnym pòwrozã je zrzeszony z drzewã. Trzëmac sã ni mòże. Tec jak sã robi kòl pnia, mùsz miec wòlné rãce. To pierszi òd dłudżich lat pszczelk w naszich stronach. 8 POMERANIA PAŹDZIERNIK 2013 TRADICYJNÔ GÒSPÒDARKA Bez całé stalata miód z pòmòrsczich lasów redowôł pësznym szmakã i bògacył bartné rodë. Na zaczątkù XIX w. prësczi król zakôzôł równak pszczelarzeniô w bòrach. Prôwdac tej-sej na Pòmòrzim jesz chto krëjamno trzimôł miodné òwadë w stôrëch chòjnach, ale to béł kùńc prôwdzëwëch bartników. W zabëté szłë zwëczi, bartné prawa i ùwôżanié, jaczé westrzód Kaszëbów òni mielë. Do dzys w kaszëbiznie z jich stôri bòkadny spôdkòwiznë wëbëło le pôrã słów, wëstrzód jaczich òstôł sóm bartnik, chòc ju nié jakno pszczelk, to je lesny pszczelôrz, ale jakno chtos bògati. Pò richtoscë mô to cwëk, kò ta słodkô profesjô dôwała dobri wzątk. W pòłowie XVIII w. na Gôchach za bór, to je 60 pniów (lesnëch „ùlów”), pszczelk płacył jaż 18 florenów pòdatkù na rok! Żebë przërównac, za taczi dëtk w tim czasu mógł kùpic 4 òwce. Tec to nié wedle dëtka Romùald Wiczk ùdbôł wrócëc bëtowsczim lasóm jich dôwnëch mieszkańców. Nemù bëtowsczémù pszczelôrzowi nigdë nie je za wiele doznawaniô sã co nowégò ò robòtnëch òwadach, próbòwaniô, pòdezdrzëwaniô, żebë le zlepszëc swòjã wiédzã. Temù nie je dzywné to, że wëstrzód pszczelôrzów nazywają gò „Profesorã”, ani to, że z wiôlgą cekawòscą dwa lata dowsladë òbzérôł program ò Kazachach, co w daleczich bòrach mają starã ò lesné pszczołë. Przëjachalë do naszégò kraju ùczëc swòjégò fachù lëdzy òd Spałë (wòj. łódzczé). Dlôcze i ù nas tak cos nie zrëchtowac, jem tedë pòmëslôł – wspòminô bëtowión. Tak jął czëtac a sznëkrowac pò internece. Trafił téż na młodégò lesnégò Michała Sudoła, chtërnémù ùdba wróceniô bartników w zôpadnokaszëbsczé bòrë sã ùwidzała. Łońsczégò maja chłopi zaczãlë zazerac do rëmnégò lasu, co kòscérzi sã nad Słëpią wkół Gòłãbi Górë, szëkającë za pasownyma chòjnama. Drzewa, jak chcôł pszczelk, miałë stojec dobrze do słuńca, a w naddôwkù mùszałë bëc jak nôgrëbszé. Sóm jem pòmëslôł, żebë rosłë w bòrze, jaczi je chroniony, bò tedë tak chùtkò nicht jich nie spùscy – dolmaczi M. Sudoł. Kùreszce nalezlë trzë chòjnë. Wësok na 30 métrów, grëbé, stojałë niedalek se na pôłniowim ùchile rzeczny dolëznë. Lesny wëkrojił w nich niewiôldżé jamë, do jaczich R. Wiczk sprowadzył pszczołë. Wëbrôł jem specjalné ôrtë. Jednã familiã Aùgùstówczi i dwie Nordowé. Prawie te są nôłożné POMERANIA RUJAN 2013 [12:52:29] Dariusz Majkowski: Romùald Wiczk kòle pnia w lese niedalek Słëpie. Òdj. K. Rolbiecczi naszégò zëmnégò kaszëbsczégò klimatu – klarëje pszczelk. I pò prôwdze, chòc jich pierszô zëma w kaszëbsczim lese bëła srogô, òwadë strzimałë. W czerwińcu R. Wiczk zgòdzył są wząc nas do pniów. Aùtołë òstawilë më na Gduńsczi Szasëji, stôri lesny drodze, co w dôwnëch czasach prowadzëła z Pòmòrsczi na wschód. Stamtądka jesz dobré dwasta métrów piechti i jesmë stojelë pòd grëbą szlagùtą òd chòjnë, co rosce na ùchile. Pszczelk ùstawił drôbkã, òbrzesził sã mòcnym pòwrozã, jaczi dôł wkół drzewa, i jął sã trekac. Trzë métrë òd zemi wzął cenczi drót, jaczi trzimôł małi déleczk, tak że wëzdrzôł, jakbë béł dzélã kórë. Dopiérze jak jesmë sã lepi przëzdrzelë, widzelë më, że wkół ti zakriwczi sedzałë wcësnioné mechë. Délk na westrzódkù miôł jesz wëkùmóną malinką szparã. Dôwni bartnicë zwelë jã òcznikã. To przez to plaskaté „òczkò” pszczołë wchôdałë do pnia. Za sztót pszczelk òdjął déleczk òd drzewa. Tedë dało widzec, że bënë stoją pszczelëznowé (wòskòwé) plôstrë, a na nich robòcé òwadë. Ùczëlë jesmë téż cëché bãczenié, równo jak kòl normalnégò ùla. Chòc chłop do robòtë specjalno sã nie òblekł – wszëtkò robił gòłima rãkama – pszczołë gò nijak nie grëzłë. Më równak mielë kąsk strachù. Równak chùtkò jesmë zmerkelë, że to jałowi ùrzas. Tak jakbë pszczołë wiedzałë, że bëlë jesmë jima drëszny i nijak na nas sã nie gòrzëłë. Jesmë pitelë, wiele miodu mòżna dostac z jednégò lesnégò pnia. Te domôcé wòzymë tam, gdze mògą zebrac wiele nektaru. Lesné tak ni mają, sedzą doch w jednym môlu. Temù miodu dôwają mni. Wedle mie nié wiãcy jak pôrã kilo – klarëje R. Wiczk. To czile do dzesãc razów mni jak jich domôcé półsosterczi. Równak pszczelk sã za tim nie czerëje. Przez bartnictwò chce jesz lepi zmądrzëc òsoblëwòscë pszczołów, przërównac ne lesné z tima, jaczé trzimô w ùlach w Gòstkòwie. A te drëdżé, chòc lepi ùkarmioné, przecã trôfiają tej-sej na kwiatë òpriskóné chemicznyma strzodkama. To jima baro nie zlubi. Chòc rok w rok prosymë gbùrów i sadowników, żebë òpasowelë z priskanim, nié wszëtcë mają starã robic to bez szkòdzeniô pszczołóm – gôdô pszczelk. Z pszczołów w lese rôd je téż lesny. Prôwdac w bòrach żëją téż te dzëwé, to je pùszczéle, kò tëch nie je wiele, bò ni mògą pòradzëc waroze – nôwiãkszémù wrogòwi miodnëch òwadów. Jak pszczołów bãdze wiãcy w lese, to lepi dlô niegò. Stónie sã òn barżi òbrodny – dolmaczi M. Sudoł. Prôwdac to dopiérze rok i leno trzë rodzëznë òwadów. Temù R. Wiczk òstróżno gôdô ò richtich wrócenim bartnictwa na zôpadné Kaszëbë... równak pszczelôrz nie przékùje, czej pitómë, czë mô òskòmã na pòstawienié pòstãpnëch lesnëch pniów. 9 NAJÔ GÒSPÒDARKA Wiele mòżna, jak sã chce Jakno dzeckò chcała bëc przedôwôczką w krómie, pózni mëslała ò robòce szkólny. Równak òstała przë warkù sparłãczonym ze spòlëznową pòmòcą i lëdzama niefùlsprawnyma, to rozmieje robic i w tim sã nôlepi czëje. Drëdżim swiatã, òkróm warkòwégò, je ten priwatny, pòswiãcony kaszëbiznie. KATARZËNA GŁÓWCZEWSKÔ Z Kaszëbską òd dzecka Bòżena Ùgòwskô – laùreatka Òrmùzdowi Skrë za 2012 rok, dzejôrka, pòétka, tłomaczka i lektorka kaszëbsczégò jãzëka – ùrodzëła sã w latach 70., czej kaszëbizna òglowò bëła ùznôwónô za jãzëk lëdzy primitiwnëch i mało wësztôłconëch. Wstidzelë sã tedë kaszëbsczégò jãzëka, a w wiele szkòłach na Kaszëbach bëło robioné wnet wszëtkò, żebë dzecë nie gôdałë w rodny mòwie. Bòżena miała to szczescé, że chòdzëła do szkòłë w Łebińsczi Hëce, w jaczi pòłowa pedagògiczny kadrë rozmiała gadac pò kaszëbskù. Direktór nié leno sóm kôrbił z dzecama w tim jãzëkù, le jesz, co wôżniészé, ùcził je kaszëbsczich pies10 niów. A ùczniowie codzénno widzelë na kòritarzu nôdpis w rodny mòwie: „Ni ma Kaszëb bez Pòlonii a bez Kaszëb Pòlsczi” (z kaszëbsczim wësziwkã) i jezdzëlë na kònkùrsë Rodny Mòwë do Chmielna. W taczim klimace rosła Bòżena, dlô chtërny kaszëbizna bëła czims normalnym. Pewno dlôte nigdë sã ji nie wstidzëła, czë to w liceùm, czë na studiach. Wiele téż ji dało, jak gôdô, bëcé w Karnie Sztudérów Pòmòraniô. Chòc studia Bòżenë nie bëłë sparłãczoné z kaszëbizną, to z Kaszëbama rzeszëło ją to karno. Ùgòwskô czãsto pòdczorchiwô, że kaszëbiznie zawdzãcziwô to wszëtkò, co dzysô mô: Òna wiedno bëła we mie i jô nigdë ni mùszała sã ji wëzbëc, ni mùszała jem téż ò niã sã biôtkòwac. Tak pò prôwdze kaszëbizna mie wiele dała, bò dzãka ni pòznała jem wspaniałëch lëdzy. Swiat sã stôł szerszi, a nasze wanodżi z pòmòrańcama dałë mie mòżnosc pòznaniô Kaszëb z różnëch strón. Tak sã téż stało, że napisała magisterską robòtã ò starszich lëdzach w dodomach spòlëznowi pòmòcë ù znónégò kaszëbsczégò dzejôrza, prof. Brunona Synaka. Pòdzywiała jegò pòstawã, dzejanié i to, co òpòwiôdôł na seminariach ò sobie (gdze wëjéżdżô, co robi, czim sã zajimô). Widzec bëło, że żił kaszëbizną w robòce i pòza nią. Jegò dzejanié bëło dlô Bòżenë znakã, że kaszëbizna je wôrtną tegò, żebë sã dlô ni pòswiãcëc. Niewarkòwô szkólnô Bòżena nie òstała szkólną, ale czasã wchòdzy w tã rolã. Zaczãło sã w 1996 r. – òd bédënkù ùczeniô kaszëbsczégò w Dëchòwnym Seminarium w Klubie Jutrzniô. Bëłë to ji pierszi kroczi dôwającé POMERANIA PAŹDZIERNIK 2013 ÒRMÙZDOWÔ SKRA 2012 redosc i satisfakcjã z brzadu wiédzë swòjich ùczniów. Pózni òd Akademii Warkòwégò Sztôłceniô we Gduńskù dostała propòzycjã prowadzeniô 120 gòdzënów kùrsów rodny mòwë dlô dozdrzeniałëch; bëło to tedë, czej kaszëbizna wchòdzëła dosc mòcno do szkòłów i bëlë pòtrzébny szkólny, co rozmieją dobrze pisac i czëtac, cobë mòglë ùczëc dzôtczi. Do dzysô z niechtërnyma z tëch szkólnëch lektorka mô kòntakt i pòmôgô jima dali, żebë mòglë bëc jesz sprawniészi w swòji robòce. Z taczim doswiôdczenim przez trzë lata prowadzëła lektorat kaszëbsczégò òrganizowóny przez karno Pòmòraniô na Gduńsczim Ùniwersytece i jesz pózni na pòdiplomòwëch studiach. Do wszëtczich tëch ùczbów Bòżena mùszi sã bëlno przërëchtowac. Jeżlë chtos mie zawierził i dôł jaczés zadanié do wëkònaniô, to trzeba sã starac. To nie je taczé prosté, bò to są lëdze, chtërny przëchôdają z rozmajitima doswiôdczeniama i rozmajitą wiédzą, tej ni mògã jich wszëtczich ùczëc wszëtczégò òd pòdstaw ani wëzwëskiwac wcyg tëch samëch materiałów – gôdô Bòżena Ùgòwskô. Stegna pòézji Czëtanié przigòdowëch ksążków Wiesława Wernica miało cësk na ji pierszą wiérztã, chtërnã pòswiãcëła Indianóm. Bëłë to 24 sztrofczi napisóné pò pòlskù ze swiądą, że chòc pisze pò pòlskù, mësli pò kaszëbskù, leno ni mòże tegò wërazëc. Dopiérze w Pòmòranii, czej naùczëła sã pisac w rodny mòwie, bëła szczeslëwò, że mòże w ni zapisëwac swòje mëslë. Nigdë nie mëslała ò tim, że to je pòézjô, leno jaczés mëslë czë sentencje do zapamiãtaniégò. Ò tim, że pisze pò kaszëbskù, jiny sã dowiedzelë z cządnika „Pomerania” w 1994 r. Òdbiér ji wiérztów, tikającëch sã refleksji nad swiatã, człowiekã i żëcym, béł baro pòzytiwny. A ji jesz barżi niżlë pisanié widzało sã przekłôdanié dokazów z pòlsczégò na kaszëbsczi, żebë w tim drëdżim jãzëkù to téż brzëmiało – bò to jinszi jãzëk, jinô dësza, ale wôrtnoscë są te same. Tłomacz to (téż) pierszi interpretatór Robòta przë tłomaczenim nie je letkò, bò jak mie rzekła Bòżena, nie dô sã przekładac słowò w słowò, bò tedë wińdą nama jaczis hibridë, fùturizmë i tekst niezrozmiałi dlô òdbiércë. Czãsto je drãgò zapisac idiomatikã jinszégò jãzëka w swòji mòwie, chtërna ni mô taczich samëch POMERANIA RUJAN 2013 zwrotów, kònwencji czë bùdowë zdaniô. Bòżena szukô rozmajitëch teòrii przekłôdaniô, z chtërnëch nôbarżi ji sã widzą ùdbë Karla Dedeciusa. Wedle tegò niemiecczégò tłomacza na tëlé, jak to je mòżlëwé, trzeba sã pòsłużëc interpretacją tekstu, ale na tëlé, jak to je mòżlëwé, zadbac ò wiérnotã tekstu. I jô téż wëchôdóm z tegò założeniô, żebë tekst kaszëbsczi béł jak nôbarżi wiérny pòlsczémù tekstowi, ale béł òddóny w stilistice kaszëbsczi. Czasã nie dô sã zastąpic słowa wprost i lepi ùżëc òpisënkù, bò tedë bãdze to barżi zrozmiałé. Żóden jãzëk nie je wiérną kalką jinégò, trzeba jakbë na nowò stwòrzëc klimat, tã òsoblëwą atmòsferã, wseczëca, kreacje bòhaterów, pòeticką stilistikã narracji – gôdô Bòżena Ùgòwskô. Pierszim i wiãkszim ji dokazã, żlë jidze ò tłomaczenia, béł przekłôd na kaszëbsczi Winnie The Pooh A. A. Milne’a, jaczi nazwała „Miedzwiôdk Pùfôtk”. To je dlô ni wcyg pòczëcé niespełnieniégò, bò jesz sã nigdze nie ùkôzôł jakò ksążkã (leno dzélëczi bëłë pùblikòwóné w cządnikù „Kurier Bytowski” i czëtóny w Radio Gdańsk), dlôte że prawa aùtorsczé do te ùsôdzka za wiele kòsztëją. Bòżena chcałabë jesz skaszëbic dokôz St. Exupéry’ego Mały Książę, przetłómaczony na pòlsczi przez Jana Szweykòwsczégò. Z tim téż je jiwer, jeżlë jidze ò prawa aùtorsczé, ale ju niedługò, bò w 2017 rokù, sã skùńczi, tedë minie 70 lat òd smiercë St. Exupéry’ego. Òglowò i jegò proza, i proza Alberta Camus, i téż Prorok Kahilia Gibrana baro sã Bòżenie widzą i gwësno sã za nie niedługò weznie. Robòta z jãzëkã Jinszim dzélã ji prôcë dlô kaszëbiznë je bëcé nôlëżnikã Radzëznë Kaszëbsczégò Jãzëka. Òd zôczątkù Bòżena zdrzała na wszëtczé bédënczi Radzëznë, bò jak gôdô: mùszałam sã z tim wszëtczim zapòznac, bò to bëła wiédza, chtërna mògła sã mie przëdac. Jak sã skùńczëła drëgô kadencjô, zabédowelë ji ùczãstniczenié w robòtach Radzëznë. Zgòdzëła sã i òd 2010 r. do dzysô tam robi, np. piszącë artikle i redagùjącë biuletin. Tak jak jinszi nôleżnicë RKJ mô starã ò to, co sã ùkazëje w szkòłowëch ùczbòwnikach. Z jedny stronë wôżnô je jednorodnô kaszëbizna, ale z drëdżi chce chronic kaszëbiznã dialektalną, chtërną gôdô sã doma. Jeżlë nie mdzemë sã pòsługòwelë tą „dialektowòscą”, to ta mòwa zdżinie, a tec ne òdmianë kaszëbiznë nas ùbògacywają. Żódnô òdmiana kaszëbiznë nie je lëchò; felëje taczi swiądë, że mòja kaszëbizna òd twòji (chòc sã różni) nie je wcale gòrszô – tłomaczi. Jak miałabë wëzdrzec kaszëbizna dzysô? Wedle Bòżenë nié leno w szkòłach, ale sparłãczonô z naszim żëcym: tim, jak më żëjemë, co robimë. Tak żebë kaszëbizna bëła wiedno z nama, takô zwëczajnô – tej nie mdze to wcale ani smiészné, ani dzywné dlô wszëtczich, że są tôblëce z pòzwama môlëznów czë tôfle z nôdpisama np. na krómie. Przédnictwò w parce Nowô Karczma Czej przecygła do Nowi Karczmë, razã ze swòjim chłopã Mirekã, wrócëła do żëcégò part Kaszëbskò-Pòmòrsczégò Zrzeszeniô w ti wsë. Na zôczątkù bëło wiele lëdzy, ale jak òbôczëlë, że je to czësto spòlëznowô robòta – że trzeba wiele òd sebie dac: i czas, i pieniãdze – to ju przestało sã widzec. Òstelë ti, chtërny pò prôwdze chcą dzejac. Nie bëło letkò w tim placu robic, bò part dzejô na grańcë Kaszub a Kòcewiô. Wiele lëdzy ni mô swòji tożsamòscë. Nôwiãkszim problemã dlô przédniczczi Bòżenë bëło nalézenié lëdzy do robòtë. Wedle Bòżenë chòcbë dlô tegò karna, jaczémù sã chce dzejac, je wôrt robic, bò je widzec, że kògòs to interesëje. Part w Nowi Karczmie wespółrobi z jinszima òrganizacjama, tj. z Caritasã, kòłã wiejsczich gòspòdëniów i z Mùzeùm Nôrodnégò Himnu w Bãdominie. Razã z jinszima zòrganizowôł wiele rézów na Kaszëbë i Kòcewié, a latos do Józwë Chełmòwsczégò – jegò nôleżnicë są z tegò baro rôd, jesz zdążëlë sã z nim pòtkac. Réze i robòta ùbògacywają człowieka Bòżena razã ze swòjim chłopã czãsto wëjéżdżô za grańce Kaszëbsczi. Nigdze nie wstidzą sã tegò, co jima w dëszë grô. Lëgòtka na rézowanié nie przeszkôdzô tej sławic Kaszëbë, chòcbë przez to, że gôdają pò kaszëbskù i są òblokłi w kòszulczi z grifã. Tam, gdze miała bëté – we Wiedniu, w Sinaja (w Rumùnii) czë w jinszich môlach – wiedno z kaszëbizną „w se i na se”. Rézë dają jinszi pòzdrzatk na swiat, ale téż jinszé wëzdrzenié na swòjã domôcëznã. A co je dlô ni nôwôżniészé? Dokładnosc w swòji robòce, trzëmanié sã wëznaczonëch terminów i robienié tegò, co sã ùwôżô za pòtrzébné dlô drëdżich. 11 PORADNICTWO PRAWNO-OBYWATELSKIE Ludzki wymiar paragrafów Kiedy zastanawiamy się nad tym, w jaki sposób podnieść poziom życia mieszkańców regionu, w pierwszej kolejności przychodzi nam na myśl gospodarka. Im więcej miejsc pracy, tym większy dobrobyt. Zapewne jest w tym sporo racji, tyle że na jakość życia składają się również inne czynniki, jak choćby dostępność i poziom oświaty czy opieki medycznej. Podobnie jest zresztą z dostępem do porad prawnych, o czym chyba mało kto pamięta. M A R E K A D A M KO W I C Z Warto przypomnieć głosy z II Kongresu Prawników Wielkopolski, który w listopadzie ubiegłego roku odbył się w Poznaniu. Minister sprawiedliwości Jarosław Gowin zwrócił wtedy uwagę, że edukacja prawna to wyzwanie cywilizacyjne, a tematyka kongresu to jeden z najważniejszych punktów wskazujących kierunek reform wymiaru sprawiedliwości i zmian podejścia Polaków do prawa. Podobnego zdania byli pozostali uczestnicy spotkania, którzy w specjalnej uchwale stwierdzili, że „młodzi ludzie, wchodząc w dorosłe życie, mają niedostateczną wiedzę prawniczą nie tylko w zakresie kwestii ustrojowych, ale także podstawowych unormowań regulujących rynek pracy, zachowania w urzędach czy zawierania umów. Za niewystarczającą uczestnicy kongresu uważają także podstawową wiedzę młodzieży w zakresie prawa karnego i rodzinnego”. Słowa te można adresować i do osób doświadczonych życiowo, dlatego w tej samej uchwale stwierdzono, że „dostrzegając wysiłki ze strony organów Państwa w zakresie realizacji powyższych celów”, uważa się za konieczne „podejmowanie inicjatyw obywatelskich, które będą je wspomagać i dopełniać”. Porada dla każdego Mieszkańcy powiatu kartuskiego mają to szczęście, że na ich terenie Kaszubski Uniwersytet Ludowy z Wieżycy wespół ze Starostwem Powiatowym w Kartuzach realizują trzyletni program poradnictwa prawno-obywatelskiego. Dzięki temu we wszystkich miejscowościach gminnych powiatu (Chmielno, Kartuzy, 12 Doradcy obywatelscy i zespół projektowy: (od lewej) Maciej Kempa, Jacek Fopke, Monika Rolbiecka, Julia Majkowska. Fot. z archiwum KUL Przodkowo, Sierakowice, Somonino, Stężyca, Sulęczyno, Żukowo) istnieją punkty doradztwa, w których jeden lub dwa razy w tygodniu dyżurują eksperci. Ich porady są bezpłatne. Informacji udziela dwóch prawników oraz sześciu doradców obywatelskich, posiadających przygotowanie merytoryczne do tego rodzaju pracy – mówi Sulisława Borowska, koordynatorka projektu. W większości przypadków poradę można otrzymać od razu, ale czasami trafiają się sprawy skomplikowane, i wtedy prosimy o odrobinę czasu na konsultacje. Problemy, z którymi zwracają się mieszkańcy, dotyczą przeważnie spraw majątkowych i rodzinnych, chociaż pojawiają się też pytania odnośnie praw społeczności kaszubskiej. Wprawdzie Zrzeszenie Kaszubsko-Pomorskie od lat prowadzi kampanię informacyjną, niemniej wciąż jeszcze konieczne jest poszerzanie wiedzy w tym zakresie. Dotyczy to chociażby nauczania języka kaszubskiego w szkołach czy wprowadzania dwujęzycznych tablic z nazwami miejscowości. Ważne jest to, że z doradcami można o problemach rozmawiać po kaszubsku – podkreśla Jacek Fopke, doradca obywatelski. Jeśli jest taka potrzeba, to po kaszubsku jest też udzielana odpowiedź. Takie podejście pozwala wielu petentom zrozumieć istotę problemu, ale też skraca dystans między ludźmi. Zaufanie jest najważniejsze Uczestniczący w projekcie doradcy akcentują, że w swojej pracy przestrzegają stan- POMERANIA PAŹDZIERNIK 2013 PORADNICTWO PRAWNO-OBYWATELSKIE dardów, jakie wiążą się z profesją prawniczą, poczynając od zasady poufności. Ochronie podlegają nie tylko przekazane przez klienta informacje, ale sam fakt jego zwrócenia się po pomoc (wyjątkiem jest oczywiście sytuacja, w której ujawnienie informacji nakazuje bezwzględnie obowiązujący przepis prawa). Jednocześnie ważne jest to, że doradcy kierują się zasadą bezstronności. Nie oceniają klienta ani jego działań, jak również sami nie kierują się własnymi opiniami, przekonaniami czy wartościami. Podają ścieżkę wiodącą do rozwiązania sprawy, ale kolejne ruchy zależą już od klienta i jego aktywności. O potrzebie realizacji programu poradnictwa najlepiej mówią liczby. W 2011 r., kiedy przedsięwzięcie rozpoczynano, udzielonych zostało 841 porad. W roku następnym było ich 2311, a w roku 2013 – już blisko 2100! Mamy oczywiście świadomość, że za każdą sprawą kryje się jakaś historia, niekiedy dramat, taki chociażby jak rozpad rodziny – zgodnie przyznają doradcy. W niczym nie zmienia to faktu, że sprawę rozwodową trzeba przeprowadzić sądownie, a dziecku zapewnić alimenty. Jesteśmy po to, żeby pomóc ludziom pokonać trudności. Kaszubom, którzy zgłaszają się do punktów konsultacyjnych, doradcy tłumaczą krótko: „Wiedno naléze sã radã, leno mùszi so dac pòmòc. Òd te prawie jesmë më!”. Osoby zaangażowane w projekt mają poczucie, że ich praca wybiega poza cytowanie numerów artykułów i paragrafów. Niekiedy wręcz można odnieść wrażenie, że to forma psychoterapii. Klienci opowiadają o tym, co ich boli, bo czasem jakoś łatwiej pożalić się obcemu człowiekowi. Rodzina i tak nie zrozumie... Dla tych, którzy z różnych powodów nie chcą czy nie mogą spotkać się z doradcami osobiście, przewidziano możliwość uzyskania porady prawnej drogą inter- Doradca obywatelski Sylwia Kryszewska (pierwsza od prawej) podczas promocji poradnictwa. Fot. z archiwum KUL netową. Wystarczy wejść na stronę projektu ppo.kul.org.pl/porady i wypełnić stosowny formularz. Każda okazja jest dobra Po dwóch latach realizacji projektu dyżury doradców stały się już częścią powiatowego krajobrazu. Nie znaczy to, że spowszedniały i że nie ma spraw do załatwienia. Przeciwnie, do poszczególnych punktów wciąż zgłaszają się nowe osoby. Inne przychodzą po raz kolejny, bo znów coś poszło nie tak albo przypomniały sobie, że jeszcze wszystkiego nie załatwiły. Fakt ponownych odwiedzin sprawia doradcom dużo radości, zwłaszcza że klienci opowiadają wówczas, jak ich sprawa się potoczyła, nierzadko też wyrażają zadowolenie z uzyskanej pomocy. „Starych znajomych” doradcy spotykali również na organizowanych w powiecie dożynkach, gdzie okazjonalnie przygotowano punkty informacyjne. Budujący dla mnie jest pozytywny odbiór projektu poradnictwa prawno-obywatelskiego – przyznaje Maciej Kempa, doradca obywatelski, którego można było spotkać na święcie plonów w Przodkowie. Zaczynałem rozmowy od wręczenia ulotki albo od zwykłego uśmiechu. Często byłem już kojarzony z prowadzonym doradztwem, a rozdając materiały promocyjne, słyszałem zza pleców niewymuszone oceny naszej pracy. Nie skłamię, jeśli powiem, że serce rosło! Program poradnictwa prawno-obywatelskiego w powiecie kartuskim będzie realizowany do końca czerwca 2014 r. Będziemy się starali o przedłużenie realizacji projektu – zapowiada Sulisława Borowska. Zamierzamy rozmawiać z władzami gminnymi o wsparciu finansowym na funkcjonowanie punktów doradztwa, jak również będziemy szukać funduszy w kolejnym okresie unijnego programowania na lata 2014–2020. Projekt pn. „Poradnictwo prawno-obywatelskie dla mieszkańców powiatu kartuskiego” realizowany w ramach Programu Operacyjnego Kapitał Ludzki Priorytetu V Dobre rządzenie, Działania 5.4. Rozwój potencjału trzeciego sektora, Poddziałania 5.4.2 Rozwój dialogu obywatelskiego, „Tworzenie i wdrażanie programów z zakresu poradnictwa prawnego i obywatelskiego”. Punkty poradnictwa czynne są w następujących terminach: MIEJSCOWOŚĆ MIEJSCE GODZINY OTWARCIA Kartuzy Chmielno Przodkowo Stężyca Sulęczyno Somonino Sierakowice Żukowo Urząd Gminy, GOK Biblioteka Publiczna Biblioteka Publiczna GOK GOK GOK GOPS/UG pon. 8.00–12.00 wt. 14.00–18.00 czw. 14.00–18.00 pon. 14.00–18.00 czw. 13.00–17.00 śr. 14.00–18.00 wt. 14.00–18.00 śr. 14.00–18.00 śr. 14.00–18.00 czw. 8.00–12.00 wejście od ul. 3 Maja POMERANIA RUJAN 2013 13 Z HISTORII RUCHU REGIONALNEGO ZRK nadal skrywa tajemnice (część 1) O Zrzeszeniu Regionalnym Kaszubów (ZRK) można przeczytać w wielu opracowaniach. Uderza w nich, że znaczna część zawartych tam informacji stanowi powielenie wcześniejszych publikacji, inne natomiast są pomijane przez kolejnych autorów. Powoduje to, że historia tej organizacji ciągle osnuta jest mgłą tajemnicy. To jeden z powodów, z których chciałbym się podzielić z Czytelnikami kilkoma refleksjami nasuwającymi się po przejrzeniu archiwalnych przekazów w części dotąd niewykorzystywanych. B O G U S Ł AW B R E Z A Wszystko zaczęło się na początku 1929 r., kiedy na łamach „Gazety Kaszubskiej” (i na pewno innych regionalnych czasopism) ukazało się następujące, górnolotnie sformułowane, ogłoszenie: „Duchu Kaszubski! Obudź się z letargu! Rzuć okiem na tą piękną naszą ziemię, zroszoną krwią i potem ojców naszych – na nasze morze! Spójrz dalej! Tam wróg czyha, aby nas zagarnąć w swe szpony! Wróg to nieugięty i wyrafinowany. Wie o tem, jakie znaczenie ma ta połać – ta ziemia nasza! Siedm wieków przetrwaliśmy! Przez siedm od śmierci ostatniego naszego księcia Mszczuja II przechodziliśmy wszystkie burze dziejowe – kiedy na gwałt nam chciano wydrzeć naszą wiarę i nasz język. […] Śpieszmy pod jeden sztandar – stańmy pod jednym hasłem – zwiążmy się jedną ideą – jednem zrozumieniem sprawy – jednem silnem postanowieniem i jednem poczuciem wzajemnej solidarności! Wiąże nas krew, serce i wiara – do walki z wrogiem stańmy zbrojni sercami! Czuj w sobie Ducha Przodków! Więc drodzy koledzy i koleżanki, kto jeszcze nie stracił wiary i szanuje to, co nasi Ojcowie szanowali i nam przekazali, to niech to czynem potwierdzi i stawi się na zjeździe organizacyjnym »Zrzeszenia Regjonalnego Nauczycieli Kaszubów«, który się odbędzie w dniu 18 sierpnia r. b. w Kartuzach. Bliższe dane o zjeździe będą ogłoszone. Komitet Główny Z. R. N. K”.* Rzeczywiście w kolejnych numerach pisma ukazały się dalsze informacje o zjeździe, w tym o jego programie, możliwości nabywania na niego biletów, wezwanie 14 do osób, które nie będą mogły przybyć na zjazd, by składały datki „na rozwój języka kaszubskiego”. Do języka kaszubskiego (oczywiście nie gwary!) – co znamienne – nawiązywano w tych ogłoszeniach w mocnych słowach i to kilkakrotnie, a dla „każdego prawego Kaszuby” udział w zjeździe miał być „świętym obowiązkiem”. Nie najgorszy początek Pierwsi czytelnicy tych słów, którzy przewidzieli, że stanowią one przełom w dotychczasowym kaszubskim (pomorskim) ruchu regionalnym, mogli poczuć satysfakcję. Były to przecież narodziny kaszubskiej organizacji w niepodległej Polsce, początek samodzielnej drogi grupy zrzeszyńców, do dzisiaj wzbudzających kontrowersje i mających zarówno swoich zagorzałych zwolenników, jak i przeciwników. Nie będę tutaj opisywał przebiegu zjazdu i pełnej historii założonej na nim organizacji, Zrzeszenia Regionalnego Kaszubów (ZRK). Pisało o tym już – chociaż niewyczerpująco – kilkunastu autorów, i każdy zainteresowany łatwo znajdzie publikacje na te tematy. We wszystkich zaznacza się, że na skutek przeciwdziałania polskiego państwa, w tym różnorodnych kartuskich władz oraz Chrześcijańsko-Narodowego Stowarzyszenia Nauczycieli Szkół Powszechnych i stojących za nim niektórych – nie najniższego szczebla – polityków zjazd ten zakończył się co najwyżej połowicznym sukcesem, bo nie udało się zrealizować wszystkich zamierzeń jego organizatorów, w tym szczególnie powołano organizację o innej nazwie i innym profilu, niż planowano. Jednak zwróćmy też uwagę na to, że zarówno podkreślanie w ogłoszeniach przedzjazdowych znaczenia (oddzielnego) języka kaszubskiego, jak i pewna dwuznaczność w określeniu sprawców wielowiekowych krzywd, jakich doznali Kaszubi (nie mówi się w nich, że byli to Niemcy, ale raczej wszystkie nacje, które po Mściwoju II władały Pomorzem, a więc także Polacy), nie przeszkodziły, żeby zamieścić je w polskiej – można nawet powiedzieć nacjonalistycznej – prasie. Nie wywołało to też ostracyzmu wobec zrzeszyńców. Przeciwnie, w zjeździe wzięło udział sporo osób, a co najmniej niektóre uroczystości zorganizowane później przez ZRK odbywały się przy licznym udziale publiczności. Na przykład przygotowane przez nie w Kartuzach obchody 50-lecia śmierci F. Ceynowy były – jak to ujęto w sprawozdaniu kartuskiego starosty – w „zapełnionej po brzegi sali”. Znamienne też, że w zjeździe wziął udział i został członkiem ZRK Stefan Dąbrowski z Donimierza w powiecie wejherowskim, należący wówczas do najwyżej postawionych Kaszubów w polskiej polityce. Nie przeszkodziło mu to w dalszej karierze (może wręcz pomogło!?), bo w 1930 r. został ponownie posłem do Sejmu. Co to oznacza? Sądzę, że można z tego przede wszystkim wyciągnąć dwa wnioski. Po pierwsze organy polskiego państwa i przedstawiciele jego władz najprawdopodobniej nie mieli jednolitej, krytycznej opinii o inicjatywie zrzeszyńców i o ZRK. Nie wykluczałbym, że bardziej pogłębione badania historyków ujawnią wręcz, że zarówno zjazd, jak i powstanie organizacji były wynikiem nie tylko regionalnej pasji i społecznikowskiego zaangażowania twórców tego stowarzyszenia, lecz także rozdźwięków, rywalizacji POMERANIA PAŹDZIERNIK 2013 Z HISTORII RUCHU REGIONALNEGO pomiędzy ugrupowaniami politycznymi i ich poszczególnymi członkami. Po drugie zrzeszyńcy trafili w autentyczne odczucia i zapotrzebowanie części kaszubskiej społeczności. Na pewno szczególnie dotyczyło to przekonania o krzywdzeniu miejscowej ludności i o jej wyjątkowości, ale też odczuwanej przez nią potrzeby docenienia rodzimej, specyficznej kultury. Łączyło wszystkie kaszubskie warstwy W tym kontekście warto powiedzieć trochę więcej o rozwoju organizacyjnym ZRK, w tym głównie o powstałych w jego ramach kołach. Moim zdaniem niesłusznie przytacza się je jako potwierdzenie słabości tego stowarzyszenia. Miały one bowiem powstać – według założeń twórców ZRK – na całych Kaszubach, a w rzeczywistości utworzono je tylko na terenie powiatu kartuskiego, co najmniej w Hopowie, Goręczynie, Kartuzach, Niepoczołowicach, Sianowie, Sierakowicach (znaczna część autorów nie ma wiedzy nawet o tych kołach). W nich jednak najbardziej uwidocznił się przełom w dotychczasowym kaszubskim ruchu regionalnym. Do tej pory bowiem jego aktywnymi działaczami byli niemalże wyłącznie przedstawiciele szeroko pojętej inteligencji. Teraz zaczęli do nich dołączać przedstawiciele innych grup i warstw społecznych, w tym – co szczególnie ważne – rolnicy, którzy w międzywojennej strukturze zawodowej na Kaszubach dominowali. Dobrze oddaje to skład zarządu koła w Hopowie, prezesem był badacz mięsa Franciszek Wroński, a sekretarzem i skarbnikiem rolnicy: Bernard Węsiora i Bronisław Węsiora (w sumie do tego koła na zebraniu organizacyjnym w 1932 r. zapisało się 15 członków). Z kolei prezesem koła w Goręczynie był rolnik Jan Widrowski. Aktywne Goręczyno Do najaktywniejszych w całej organizacji na pewno należało koło w Goręczynie. Znany jest przebieg trzech zebrań, spotkań tego koła z tegoż 1932 r. W styczniu było na nim obecnych 60 osób. Przemawiał wówczas Jan Trepczyk, nauczyciel w pobliskim Miszewie, oraz kartuski kolejarz Leon Richert, obaj bardzo aktywni w ZRK. Pierwszy mówił o historii Pomorza, drugi o traktowaniu Kaszubów „jako ludzi drugiej klasy”. Jednogłośnie wszyscy zebrani przyjęli treść protestu przeciwko prezesowi Związku Obrony Kresów Zachodnich, Janowi Olechowi, ten bowiem postulował POMERANIA RUJAN 2013 zlikwidowanie pisma „Gryf Kaszubski” (prowadzonego przez Aleksandra Labudę), które jako redagowane w języku kaszubskim jego zdaniem „może się przyczynić do szerzenia się wśród Kaszubów nastrojów separatystycznych”. W zakończeniu tego protestu napisano: „Jesteśmy przekonani, że osoby, występujące przeciw nam Kaszubom, są szkodnikami Polski, wobec czego żądamy stanowczo usunięcia p. Olecha w Toruniu ze stanowiska dyrektora ZOKZ na Pomorzu”. W marcu odbyło się – oprócz posiedzenia zarządu – jedno „zwyczajne zebranie” ogólne, na którym było sto osób. Wystąpił na nim ten sam L. Richert, co na poprzednim zebraniu. Tym razem jednak wygłosił referat o historii klasztoru w Żukowie. Wybrano też dwóch delegatów na jubileuszowy zjazd Polskiego Towarzystwa Krajoznawczego do Warszawy (według J. Borzyszkowskiego udział ZRK w tym zjeździe należał do największych jego osiągnięć). Podjęto również decyzję, by w maju 1932 r. „urządzić obchód oraz akademię ku uczczeniu 650-rocznicy zgonu Mestwina II”. W tym ostatnim policyjny sprawozdawca się pomylił. Według wszelkiego prawdopodobieństwa nie chodziło w tym przypadku o rocznicę śmierci pomorskiego księcia, lecz podpisania układu w Kępnie łączącego Pomorze z Wielkopolską, które to obchody również zaliczane są do sukcesów ZRK. Na trzecim, lipcowym zebraniu – w obecności czterdziestu pięciu osób – „postanowiono wziąć udział w Święcie Morza”, jednej ze sztandarowych uroczystości II Rzeczypospolitej, promującej zagadnienia morskie i osiągnięcia Polski na morzu. Nie było społecznej pustki... Nieprzypadkowo trochę szczegółowiej przedstawiłem informacje o zabraniach goręczyńskiego koła ZKR, ich analiza doprowadza bowiem do ciekawych wniosków. Liczba osób biorących w nich udział przeczy tezie, że początek działalności zrzeszyńców odbywał się w społecznej pustce. Nawet dzisiaj, kiedy kaszubska organizacja (organizacje) liczy kilka tysięcy osób, na przygotowywane przez nią (nie) spotkania poświęcone historii regionu czy jego aktualnym problemom często przychodzi mniej osób, niż było to w Goręczynie (współcześnie – z tego, co wiem – nie ma w w tej wsi żadnego oddziału czy koła kaszubskiego stowarzyszenia!). Zwraca też uwagę, że w styczniu 1932 r., kiedy na zebraniu ZRK było sześćdziesiąt osób, na spotkaniach innych organizacji w całym powiecie kartuskim często frekwencja była mniejsza od dwudziestu! Większość dotychczas opublikowanych danych i opinii o ZRK, także w niniejszym artykule, pochodzi ze sprawozdań organów władzy II Rzeczpospolitej (sprawozdań policyjnych oraz sporządzanych przez starostów, przechowywanych w archiwach w Bydgoszczy i Gdańsku), siłą rzeczy więc jest jednostronna. Natomiast działalność tej organizacji w Goręczynie ujawnia, że możliwe jest też spojrzenie na nią bardziej od środka, poprzez informacje zachowane u jej byłych szeregowych członków i ewentualnych sympatyków. Jestem pewien, że w rodzinnych zbiorach, na przysłowiowych „strychach”, zachowały się zaproszenia na organizowane przez nią zebrania (może też protokoły z ich przebiegu?), zdjęcia z wyjazdu na Święto Morza itp. Aż dziw, że dotychczas nie trafili na nie współcześni zwolennicy i obrońcy działalności zrzeszyńców (i inni znawcy oraz pasjonaci regionalnej historii), także w sporej części wywodzący się z powiatu kartuskiego i w nim działający. Jest ponadto możliwe, że żyją jeszcze ludzie, którzy pamiętają te wydarzenia. Dokończenie w następnym numerze * Zachowano oryginalną pisownię, także w zakresie ortografii. 15 FENOMEN POMORSKOŚCI Smoki, gryfy i Graal (część 14) Pierwsze pojawiają się niespodziewanie. Na leśnej polanie, po prawej stronie wąskiej szosy, którą nadjeżdżamy z kierunku Vannes, stoją w niemym szeregu szarawe głazy. Jakiś kilometr dalej druga polana – i znowu rzędy białoszarych kamieni. Potem trzecia i czwarta, już na rogatkach miasteczka. Im dalej na zachód, tym więcej tych dziwnych pomników, tym okazalsze mają rozmiary. Największe wrażenie robią ostatnie stanowiska. Tutaj też najchętniej zatrzymują się turyści. J A C E K B O R KO W I C Z Menhiry w Carnacu to wizytówka Bretanii. Nazwa menhir oznacza po bretońsku „długi kamień”. Stawiało się je na sztorc na grobie zmarłego, kapłana lub wojownika. Kto je tutaj postawił? Na pewno nie Bretończycy, ani nawet ich celtyccy poprzednicy na tej ziemi, Galowie. Menhiry, dolmeny i kromlechy – kamienne kręgi, podobne do tych w Odrach – są znacznie starsze. Mają kilka tysięcy lat. Święty kraj Carnac leży w samym środku historycznej krainy zwanej przez Bretończyków Gwened, której terytorium odpowiada rozmiarom dzisiejszego francuskiego departamentu Morbihan. Rdzeń gwen, gwyn w kilku językach celtyckich znaczy „biały”, ale też „czysty” lub „święty”. Mamy więc wyjaśnienie nazwy: to święty kraj, ziemia nieskalana doczesnymi pragnieniami zwykłych ludzi. Zapewne też tutaj, wokół Carnacu, mieściło się kultowe centrum pradawnych mieszkańców Bretanii. Cały półwysep usiany jest megalitami, ale nigdzie nie ma ich tak wiele, nigdzie nie występują tak gęsto, prawie nigdzie indziej nie są też tak imponujące – jak właśnie w Carnacu. Po drugiej stronie morza, na północy brytyjskiej Walii, leży kraina o bardzo 16 podobnej nazwie: Gwynedd. Nazwa znaczy to samo, co miano jej bretońskiej odpowiedniczki. Walijski Biały czy Święty Kraj był także religijnym centrum dla miejscowych Celtów – zaświadczają to zapiski z czasów rzymskiego podboju. Tutaj też znajdziemy dolmeny, menhiry i kromlechy. We wczesnym średniowieczu brytyjscy Celtowie, mieszkańcy Kornwalii i Walii, przepłynęli kanał La Manche i zasiedlili Bretanię. Wydawałoby się więc, że to oni przenieśli na kontynent imię kraju, wraz z całym jego sakralnym znaczeniem. Ale tak nie było. Nazwę Gwened zastali na miejscu. Pochodzi ona od... plemienia Wenedów. Słyszał o nich już Juliusz Cezar, gdy wojował z Galami. Bretońscy Wenedowie uchodzą za plemię galijskie, ale wiele wskazuje na to, że jego celtycko-galijska szata skrywała relikty jeszcze starszego etnosu. Podczas gdy inne plemiona podbitego przez Rzym półwyspu uległy romanizacji, a ich resztki rozpuściły się w masie brytyjskich przybyszów, Wenedowie z Gwened zachowali – przynajmniej w jakimś stopniu – swoją plemienną odrębność. To właśnie dzięki tej odrębności ich nazwa przetrwała do dziś. Przy okazji: bretońskie Gwened i francuskie Vannes to jedno i to samo. Można więc przyjąć, że Wenedowie z Bretanii byli krewniakami Wenedów walijskich. Dwie nadmorskie krainy znaczą ślad pradawnej wędrówki ludu żeglarzy. Wyobraźnia podpowiada, że przewodzili im w tej wędrówce wodzowie-kapłani. Białowłosi patriarchowie – a może „biali” ze względu na respekt, jakim otaczali ich współplemieńcy? Zwrócona ku morzu Bretanię i okoliczne ziemie zwano w starożytności Armoryką. Ta nazwa znaczy z kolei „zwrócona ku morzu” lub też „nad morzem leżąca”. Tak przynajmniej rozumieli ją Galowie. Armoryka to zatem nic innego, jak Pomorze. W rzeczy samej, na Półwyspie Bretońskim nie ma miejsca, z którego po godzinie jazdy samochodem nie dojechałoby się do morskiego brzegu. Obecność morza czuje się tutaj wszędzie. Także za horyzontem. Przybysze zza Kanału La Manche dali nowe imię tej krainie: Bretania to inaczej Mała Brytania, odróżniana od tej dużej, leżącej na północy. Legenda mówi, że zdobywcy, biorąc sobie za żony miejscowe kobiety, ucinali im języki – aby nie uczyły potomstwa niepożądanej już mowy. Czy tak było naprawdę, trudno powiedzieć; tak czy inaczej język bretoński, którym do dzisiaj posługuje się kilkanaście procent mieszkańców Bretanii, wykazuje wyraźne pokrewieństwo z kornwalijskim i walijskim. Razem z wojownikami przybyli na tę ziemię księża. Prastara bretońska opoPOMERANIA PAŹDZIERNIK 2013 FENOMEN POMORSKOŚCI wieść głosi, że pierwszych Siedmiu Ojców rozeszło się po półwyspie, walcząc w jego różnych stronach z demonicznymi stworami: a to z wężami, a to z wilkiem, a to znów ze smokiem. Ostatnia z bestii jest tu ważnym elementem lokalnej heraldyki. Skądinąd równie często spotykanym herbowym symbolem jest tutaj... gryf. Bretończycy długo zachowali niezależność. Kontynentalna Europa od czasu Karola Wielkiego próbowała ujarzmić nadmorską krainę. Odrywała ją po kawałku, tworząc marchie i pograniczne kasztelanie, uzależniała przez dynastyczne związki oraz polityczne sojusze. W końcu, w połowie XVI wieku, cała Bretania na dobre stała się częścią Francji. Polityczna odrębność szła w parze z odrębnością kulturową. Mieszkańcy półwyspu obyczajem byli znacznie bliżsi swoim krewniakom z Wysp Brytyjskich niż sąsiadom zza francuskiej miedzy. Nawet po wchłonięciu Bretanii, Francja przez kilka stuleci nie była w stanie wygładzić jej celtyckich konturów. Tutejszy lud zachował swoją mowę i bogaty folklor. W bretońskich pieśniach, w stopniu nieznanym w innych regionach Francji, stopiły się w jedno elementy chrześcijaństwa i starych pogańskich wierzeń. Niektóre z tych pieśni sto lat temu przetłumaczył na polski Edward Porębowicz. Oto próbka jednej z nich: Menhiry w Carnacu. Fot. Snjeschok / www.commons.wikimedia.org Belgia Niemcy Bretania Carnac Francja Szwajcaria Zatoka Baskijska Włochy Gdyby byli mieszkańcy Treguieru zamykali drzwi swego kościoła, nie ochrzczono-by w nim dziecka z wosku, nie ochrzczono przy świetle księżyca. Bretończycy zachowali również specyficzną, patriarchalno-konserwatywną mentalność. Jej wyrazem było przywiązanie do Kościoła, do króla i do miejscowych panów feudalnych. Dziś słowo „szuan” powszechnie kojarzone jest z antyrewolucyjnymi rojalistami, walczącymi w innej francuskiej prowincji, Wandei – a przecież w szeregi szuanów najliczniej wstępowali właśnie Bretończycy. Oni też najdłużej trwali w oporze przeciw nowej, burżuazyjnej władzy: ostatni powstańcy złożyli broń dopiero w 1832 r. – po czterdziestu latach od chwili rozpoczęcia walki. Jej świadkiem były również menhiry Carnacu. W czerwcu 1795 r. na plaży tego miasteczka wylądowały oddziały rojalistów, przybyłe z Anglii. W kościele Świętego Michała wywieszono biały sztandar Burbonów. Kościół istnieje do dziś, dobrze widoczny z oddali: zbudowano go na wzgó- POMERANIA RUJAN 2013 Hiszpania rzu, które w istocie jest prehistorycznym kurhanem. Inna, leżąca na północ od Carnacu świątynia, wzniesiona podobnym sposobem na pogańskim grobowcu, stała się ostatnią redutą bretońskich szuanów, broniących się przed wojskami rewolucyjnej Francji. Był jednak czas, w którym to Bretania podbiła Europę. Podbiła nie w sensie politycznym, lecz kulturowym. To właśnie za jej pośrednictwem przeniknęły z Wysp Brytyjskich w głąb kontynentu opowieści, które nadały ton estetyce feudalnego Zachodu: historie o królu Arturze, o Lance- Morze Śródziemne locie i Świętym Graalu, wreszcie romans o Tristanie i Izoldzie. Do dziś stanowią one część kanonu europejskiej kultury. Jako Europejczycy, wszyscy jesteśmy więc dziś po trosze Bretończykami. Niejednokrotnie wspominałem w tym cyklu o fenomenie pomorskości, przedziwnie łączącym w sobie zachowawczość i zamiłowanie do tego, co swojskie – z otwartością na wpływy z zewnątrz oraz gotowością do przekazywania dalej tego, co samemu otrzymało się w kulturowym darze. Bretania jest owego fenomenu najlepszym przykładem. 17 GAWĘDY O LUDZIACH I KSIĄŻKACH Rok 1945: szło nowe? STANISŁAW SALMONOWICZ Pierwszą wojnę światową nazwano kiedyś „wielką wojną białych ludzi”. Druga wojna światowa była wojną niemal wszystkich ras, narodów, krajów. Dla Europy formalnie się zakończyła 8 lub 9 maja. W Polsce, a więc i na Pomorzu, nadal trwał chaos i nie brakowało tragicznych wydarzeń. Sprawy i wydarzenia, które opisuje w swej książce Wielka Trwoga. Polska lat 1944–1947 Marcin Zaremba (Wyd. Znak, Kraków 2012, ss. 694), odczytuje się dziś jak sensacyjną powieść, np. z amerykańskiego Dzikiego Zachodu, gdzie nieliczni uczciwi szeryfowie borykają się z bandytami, szulerami, złodziejami. Poszczególne „wielkie trwogi”, piórem Zaremby połączone w opis ludzkich trudnych egzystencji pierwszych lat po „wyzwoleniu” od jednych, by doświadczyć uciemiężenia przez drugich, nie są to, oczywiście, kwestie zapomniane przez żyjących jeszcze świadków tych lat. Pamiętają o nich także historycy, którzy w różnych kontekstach i w ramach różnych tematów, w każdym razie po upadku cenzury komunistycznej, opisywali wiele faktów określających klimat pierwszych lat pod rządami władzy ludowej. Także i autor tego felietonu nieraz już wskazywał na przedziwne nieraz sploty sytuacji, na trudne wybory polityczne, jakie niosły lata po zagładzie Warszawy, po klęsce Polskiego Państwa Podziemnego i legalnego polskiego rządu w Londynie. Mniej 18 lub bardziej nad gruzami Warszawy, Gdańska czy Elbląga oraz wielu innych miast i miasteczek rzeczywistą władzą była wówczas Armia Czerwona i jej sołdaci, którzy nie oszczędzali nikogo – ani swoich, ani wrogów, ani kogokolwiek, jeżeli była to kobieta, właściciel zegarka, roweru lub innego dobra, którego owi reprezentanci najlepszego na świecie ustroju nigdy dotąd w rękach nie mieli… Były oczywiście w latach 1945–1947 regiony szczęśliwsze, oazy nieraz przypadkowe, w których życie toczyło się spokojniej, bezpieczniej, w miarę się normalizowało (Kraków, Łódzkie, Zielonogórskie, może i Lublin?). Jedyny mój żal do autora omawianej książki, że zabrakło indeksu geograficznego, co by ujawniało w jakiejś mierze miasta i regiony szczęśliwsze, o których autor wiele nie pisze. M. Zaremba opisuje formalnie sytuacje ogarniające całą Polskę w ówczesnych nowych granicach, ale – oczywiście nie w każdej kwestii – plagi epoki nie dotykały jednakowo różnych regionów kraju. Losy Warmii i Mazur, kaszubskich czy kociewskich wsi były nieraz szczególnie tragiczne i kłopoty z nową rzeczywistością trwały długie lata. Autor też podkreśla, że dla wielu najważniejszą rzeczą był fakt, iż groza okupacji niemieckiej minęła, wracali ludzie z obozów i prac przymusowych, z oflagów do kraju, do rodzin, cieszono się więc uratowanym życiem, ulegano także, zwłaszcza początkowo, licznym złudzeniom co do nowej, komunistycznej władzy. Stąd zwłaszcza lata 1945–1946 były pełne sprzeczności: cieszono się, dość naiwnie, z przybycia do Polski Stanisława Mikołajczyka, odreagowywano ponurą przeszłość, chowano zmarłych i zamordowanych, najczęściej nie wiedziano, jaka czekała nas przyszłość. Marcin Zaremba skoncentrował się jednak na ukazaniu nowych obaw, nowych trudności, braku stabilizacji, bezpieczeństwa, wielu nowych tragedii politycznych czy tragedii zwykłych ludzi. Tu nie sposób streszczać książki obszernej, pełnej faktów i sytuacji różnorodnych. Konsekwencje II wojny i okupacji długo trwały nie tylko w realiach, ale i w zbiorowej pamięci: „Odbudowa więzi społecznych, normalizacja i stabilizacja, procesy zapominania musiały potrwać. Wojenny styl życia, polegający na zawieszeniu na czas okupacji norm obyczajowych, moralnych i prawnych, tak się zakorzenił w ciągu tych blisko sześciu lat, że przetrwał długo po zakończeniu wojny. Niektóre lęki, urazy i nawyki, zachowania weszły na długo w krwiobieg kulturowy narodu” (s. 140). Jakie to były „trwogi”? Przede wszystkim panował chaos: przez Polskę w nowych granicach w różnych kierunkach i z różnymi konsekwencjami przemieszczać się będą miliony ludzi: Armia Czerwona, wyzwoliciele, których należało się bać, najpierw maszerowali na Zachód, ku mitycznemu celowi – „na Berlin”. Później stawali się stałym a niebezpiecznym elementem polskiego pejzażu: grabili planowo polskie już ziemie zachodnie, a byli równie niebezpieczni jako chwilowe garnizony czy jako upo- POMERANIA PAŹDZIERNIK 2013 GAWĘDY O LUDZIACH I KSIĄŻKACH / WAŻNE DATY jone zwycięstwem wojska wracające do swego kraju, nie bez grabieży wszelakich. W sumie był to swego rodzaju bezpośredni czy pośredni, niebezpieczny nowy okupant. Wędrówka ludów po Polsce to były także ucieczki czy wywózki ludności niemieckiej czy niekoniecznie niemieckiej, ale zmuszanej do wyjazdu bądź uciekającej i porzucającej swój dobytek byle dalej od nowych porządków. Ze wschodu płynęła, zwłaszcza przez pierwsze dwa lata, fala Polaków wygnanych zza Bugu, także setki tysięcy ludzi ze skromnym dobytkiem, ale z przeżyciami, o których niebezpiecznie było nawet mówić w drodze do nowych, nieznanych siedzib. Wędrować będzie czas dłuższy niemal cały naród: wracający z wojennych spraw na Zachodzie, z niemieckiej niewoli i prac przymusowych, inwalidzi i żołnierze z demobilu LWP, już niepotrzebni, a także szukający rodzin, domu, pracy. Polskę południową opuszczali liczni „żołnierze wyklęci”, uciekający przed represjami na Dolny Śląsk czy do Trójmiasta. Wspomnijmy jeszcze warszawiaków bez domu, żebraków i wreszcie ludzi z marginesu społecznego, rabusiów czy złodziei, dla których nastąpił czas łatwych zdobyczy. W wielu regionach, zwłaszcza na wsi, nie istniała żadna godna uwagi administracja. Policja ludowa – Milicja Obywatelska – składała się z ludzi przypadkowych, nieraz groźniejszych od zawodowych bandytów, a wykonujących przede wszystkim zlecenia polityczne nowej władzy: nie była to fachowa policja zapewniająca obywatelowi bezpieczeństwo życia i mienia. Przytoczę tu anegdotę z kwietnia czy maja 1945 r.: do pociągu do Miechowa wsiada wracający do rodziny prawnik i pyta się podróżnych, czy w Miechowie spokojnie, czy nie ma bandytów. Odpowiedź naiwnie prawdziwa chłopa z okolicy: „Nie, panoczku, bandyci wszyscy w milicji!”. Powiedzmy za Zarembą, że cudze, a zwłaszcza porzucone bezpańskie mienie kusiło wszystkich. W obszernym rozdziale pt. „Gorączka szabru” autor to opisał. Młodym pokoleniom należy tu wyjaśnić, że słowo „szaber”, które weszło w użycie gdzieś w lecie 1945 r., wywodziło się z przedwojennego słownika złodziejskiego, a oznaczało wówczas masowe podróże Polaków na Ziemie Zachodnie dla dokonywania zaboru mienia poniemieckiego, co formalnie było POMERANIA RUJAN 2013 zakazane, ale nikt nie był w stanie tego upilnować. W szerszym rozumieniu tego słowa szaber oznaczał przywłaszczenie sobie mienia w gruzach warszawskich czy bezpańskiego mienia pożydowskiego. Najpewniej i najsprytniej szabrowali ci, którzy byli już w Generalnym Gubernatorstwie specjalistami od czarnego rynku i grabienia mienia pożydowskiego, najczęściej na spółkę z przekupionymi Niemcami. Teraz znów w chaosie „nowego” wszystko było możliwe. Równocześnie, mimo prób opanowania sytuacji aprowizacyjnej (w tym i pomocy z zewnątrz: UNRRA), część Polaków, zwłaszcza w miastach, była na krawędzi głodu, a choroby i epidemie ogarniały różne rejony kraju. Nie wyliczam wszystkich obaw epoki, ale dodajmy rzecz podstawową: w kraju toczyła się sui generis wojna domowa z nową władzą komunistyczną, wspieraną przez Armię Czerwoną. „Chłopcy z lasu” od jesieni 1946 r. będą już u kresu sił i możliwości: coraz częściej rozbijane oddziały leśne pozbawione bezpiecznego zaplecza będą bliskie cienkiej granicy, w której zaciera się rozróżnienie między walką z instytucjami nowego ustroju a aktami bandytyzmu czy brutalności, dokonywanymi, by przetrwać. Nie jesteśmy w kraju sami: problem stosunku do Niemców po 6 latach okupacji, gwałty Armii Czerwonej, krwawa rozprawa UPA z Polakami i odwet w postaci wysiedleń Ukraińców z Rzeszowskiego. Trudno pominąć liczne, czasem może prowokowane przez władze, przejawy zbrodniczego antysemityzmu. W sumie chaos i zagrożenia: jedni boją się „leśnych” lub Armii Czerwonej, inni katów z MO i UB. Próby stabilizacji, odbudowa oświaty, instytucji kulturalnych, teatrów czy wydawnictw to także inna strona medalu. Ciągle jednak nie wiadomo, kto „wygra”, czy będzie III wojna, czy trzeba raczej na dziesiątki lat szukać dla siebie miejsca w nowym ustroju. Każdy niemal musiał podejmować trudne decyzje egzystencjalne, choć rzadko mógł przewidzieć ich konsekwencje… Polecam książkę Marcina Zaremby, lektura trudna, bolesna, ale i ciekawa, istotna dla zrozumienia, jak skomplikowane były nasze ówczesne losy i wybory, także na Pomorzu gdańskim, na Kaszubach, gdzie Rosji i komunizmu nie znano, a szukano różnych dróg ocalenia przed nowymi dyskryminacjami. DZIAŁO SIĘ w październiku • 2 X 1503 – w Lipsku zmarł (i tam został pochowany) pochodzący z Chojnic Marcin Fuhrman vel Marcin Chojnicki, humanista, profesor i rektor Uniwersytetu w Lipsku. • 6 X 1893 – w Pręgowie k. Gdańska urodził się Bronisław Bukowski, profesor Politechniki Gdańskiej, twórca polskiej szkoły technologii betonu, działacz kaszubski, społeczny oraz polonijny w Wolnym Mieście Gdańsku, gdzie prowadził chór Lutnia. Zmarł 11 maja 1965 w Gdańsku, pochowany został w rodzinnym Pręgowie. • 7 X 1683 – w bitwie pod Wiedniem poległ hrabia Władysław Denhof, wojewoda pomorski, podskarbi Prus Królewskich, starosta kościerski. Na wojnę z Turkami wystawił chorągiew husarii i regiment piechoty. • 11 X 1943 – w Halle zginął ppor. WP Klemens Wicki, oficer sieci wywiadu KG ZWZ-AK w Gdyni, skazany przez hitlerowców na śmierć przez ścięcie. Urodził się 8 października 1911 w Kielnie. • 13 X 1903 – w Wejherowie otwarto Seminarium Nauczycielskie. • 16 X 1873 – w Piasecznie k. Gniewa urodził się ks. Paweł Wojciech Nagórski, muzyk, kompozytor pieśni kaszubskich, działacz społeczny. Został zamordowany 19 kwietnia 1940 w Sachsenhausen. • 16 X 1903 – w Sławoszynie urodził się dr med. Alojzy Stanisław Jagalski, filomata pomorski, działacz społeczny i kaszubski, wybitny chirurg, ordynator i dyrektor wejherowskiego szpitala. Zmarł 20 listopada 1983. Został pochowany na Cmentarzu Śmiechowskim w Wejherowie. • 20 X 1893 – w Wejherowie zmarł dr Jan Seemann, organizator i pierwszy dyrektor gimnazjum wejherowskiego (1857–1886). Źródło: Feliks Sikora, Kalendarium kaszubsko-pomorskie 19 KASZËBI ZA „WIÔLGĄ WÒDĄ” Òd Kaszëbsczi Królewi do amerikańsczégò Jackson Mòje kroczi kòle szukaniô kaszëbskòscë za òceanã sczerowałë mie razã ze Sławòmirã Dudalsczim, przédnikã pòlonijnégò karna Ludowa nuta z Kanadë, do Jackson, miasta wiôlgòscë kaszëbsczi Kòscérznë, leżącégò w stanie Michigan w Zjednoczonëch Stanach Nordowi Americzi. EÙGENIUSZ PRËCZKÒWSCZI Z Mirochòwa do Sztéców W 1997 rokù ùkôzôł sã w „Pòmeranii” articzel mieszkańca Jackson Alfónksa Bladowsczégò ò Kaszëbach mieszkającëch w tim miesce. Kò wejle dokònôł jem sã, że aùtór negò artikla żëje i ceszi sã dosc mòżlëwim zdrowim, chòc mô ju 88 lat żëcégò za sobą. Ùdostôł jem adresã Bladowsczégò òd jegò bratowi z Kartuz, në i tak më rëgnãlë z Dudalsczim Słôwkã w rézã. Z Hamilton w Kanadze do Jackson je kòl pół tësąca kilométrów. Më dojachelë czësto letkò na plac, ale gòspòdarza doma nie bëło. Sąsôd nama wëdolmacził, że gwësno je dzes krótkò, mòże kòl doktora. Dzãka dzysdniowim mòżnoscóm elektroniczny łączbë më sã pò trzech gòdzënach żdaniégò kùreszce zeszlë ù niegò doma. Znajomòsc kaszëbsczégò baro mie pòmògła z ùdostanim zaùfaniégò. Alfónks Bladowsczi sã ùrodzył w Mirochòwie. Do dzys mieszkô tam wiele pòtómków rodzeństwa jegò òjca. Zôs z mëmczëny stronë krewny mieszkają nôwicy w òkòlim Swiónowa i Stajszewa. Je to baro szeroczi ród Cerocczich. W młodëch latach Alfónks przecygnął z familią do Serakòjc, dze jegò òjc robił na pòczce. Tam chòdzył do szkòłë, tam téż béł przëjãti do I Kòmónii swiãti, tam jimôł sã pierszich robòtów i ùcził za elektrika. I tam naszła gò wòjna. Jegò òjc ùstëgòwanim òstôł przëmùszony do pòdpisaniô trzecy grëpë niemiecczi. Zrobił to, chòc miôł strach ò to, co sã stónie z szesc sënama. Béł rëchli biti, ùcemiãżony, przesłëchiwóny, a nawetka wsadzony do prizë. W sôdzë bëła téż, 20 Alfónks Bladowsczi (w czôpce) i Eùgeniusz Prëczkòwsczi. Ze zbiérów E.P na szczescé krótkò, mëmka Alfónksa i jedinô sostra. Jeden z bracynów szedł do partizantczi, drëdzë szlë na wòjnã, w tim Alfónks. Zajisconô mëmka doradza mù, żebë próbòwôł nawiązac łączbã z ji sostrama, co mieszkałë ju òd pòczątkù XX wiekù w Sztécach (Zjed- noczonëch Stanach), dokładno w miesce Jackson w stanie Michigan. Pò straszlëwëch przeżëcach wòjnowëch i służbie w Pòlsczim Wòjskù na Zôpadze pòd dowództwã gen. Bronisława Maczka, wëjachôł kùreszce w 1950 rokù do Sztéców. POMERANIA PAŹDZIERNIK 2013 KASZËBI ZA „WIÔLGĄ WÒDĄ” Ze zbiérów E.P Zéńdzenia na farmie W Jackson zamieszkôł ze swòją białką, chtërnã pòznôł w Walii. Jegò môl béł bliskò dodomów kaszëbsczich emigrantów. W 1911 rokù przëjachało tam kòl dwadzesce familii z òkòlégò Swiónowa, Stajszewa i Mirochòwa. Do dzys są tam taczé nôzwëska, jak: Kónkòl, Miszkòwsczi, Miotk, Brzezyńsczi, Janke, Cerocczi i jinszé. Nôpierwi Kaszëbi robilë tam na sztrece. Tima, co kąsk wicy przëzarobilë, ùdało sã kùpic gruńt i szlë na swòje gòspòdarczi. Tak zrobił przikładowò Alfréd Kónkòl. Kaszëbi bëlë tam równak tej lëchò traktowóny. Pierszi emigrancë nie znelë anielsczégò jãzëka, temù môlowi lëdze zagrôdzelë jima drogã do wëższich niwiznów w spòleczny hierarchii. Przez to nastãpné pòkòlenia baro chùtkò òdchôdałë òd kaszëbskòscë. Nawetka jeden z nich ò nôzwëskù Miotk zmienił je na szerzi znóné Miller. Dzys w rãkach ti familii je tam wiôlgô fabrika. Kaszëbskô swiąda zmieniła sã na lepszé, czej do głosu doprzëszła drëgô fala emigracji, jakô tam òsadła pò wòjnie. To prawie Bladowsczi ùdbôł so zacząc rëchtowanié zéńdzeniów Kaszëbów. Dobrim môlã bëła farma Kónkòla, a nôlepszim dniã niedzela pò 8 séwnika. Kò tegò dnia je w Swiónowie òdpùst Matczi Bòsczi Séwny. Temù że przëbëcznicë bëlë POMERANIA RUJAN 2013 rodzynnie sparłãczony z kaszëbsczim sanktuarium, zaczãlë òni rëchtowac òdprôwianié òdpùstowëch mszów pòłączonëch z festinã na farmie Kónkòla. Baro to wszëtkò òżëło, czej przëjachôł tu ks. prałat Francëszk Grëcza. To béł prima ksądz. Òn nama wëdolmacził, chto më tak richtich jesmë, i jak to je wôżné, żebë dozerac swòjich wôrtnotów kaszëbsczich, òsoblëwie jãzëka. Kò jô jesz znajã kaszëbsczi, chòc z Pòlôchama, a tu je jich dosc tëli, jô mògã le gadac pò pòlskù, a terô colemało blós pò anielskù – wëjasniwô Alfónks Bladowsczi. Zéńdzenia na farmie sã skùńczëłë pòd kùńc 90. lat, czej ùmarł Kónkòl. Nastãpné pòkòlenia nie znałë ju dëcht nick kaszëbsczégò, temù téż nie czëłë pòtrzebë, żebë sã spòtëkac. Kaszëbi sã jãzëkòwò dëcht czësto zrównelë z anielskòjãzëczną spòlëzną stanu Michigan. Dzél z tëch, co chcą dozerac w se pòlskòsc, trzimô dërch łączbã z pòlonijnyma òrganizacjama. Tak téż je z Bladowsczim, chtëren przez lata przédnikòwôł jedny z nich. Stanica – kaszëbsczi szlach w Jackson Kaszëbi z Jackson mielë téż swòjã stanicã. Na awersu bëła tobaczéra, jakô swiôdcza ò baro pòpùlarnym zwëkù zażiwaniô tobaczi. Òdjimk stanicë béł wsadzony w 1997 rokù do „Pòmeranii”. To przëniosło ùdbã rogòwnikòwi Rudolfòwi Krãcczémù, żebë zrobic specjalnie jima jednã kùtą tobaczérkã. Darënk nen béł baro miłi dlô Bladowsczégò, chtëren jak jã dostôł, rzekł: Mój òjc wiedno zażiwôł, a tej przërôcził wszëtczich do pòspólnégò zażëcô. Co bëło na rewersu stanicë, Bladowsczi ju nie pamiãtôł. Më to baro pragnãlë sprôwdzëc, temù më rëgnãlë na farmã Kónkòlów, dze mieszkô jedna z córków Alfreda. Òb drogã më òdwiedzelë katolëcczi smãtôrz, na jaczim je baro wiele kaszëbsczich i pòlsczich nôzwësków, midzë jinszima më òdwiedzëlë grób cotczi Alfónksa, Cecylii Miszkòwsczi z d. Cerocczi ze Stajszewa, jakô bëła w pierszim karnie przëbëczników. Równak córczi Kónkòla më nie dostelë doma, co nijak nie zmiészëło redoscë z bëcégò na dzélëczkù zemi, na jaczim bëłë òdprôwióné msze na tczã Królewi Kaszëb i na jaczim przódë biło kaszëbsczé żëcé. Kónkòlowã córkã jô na gwës spòtkóm w przińdną sobòtã. Mòże ùdô sã nalezc tã fanã. Żelë òna sã w całoscë zachòwa, tej gwës tuwò òna mdze. Jô bãdã miôł starã, żebë jã przekazac na Kaszëbë – zagwësniôł Bladowsczi. Kò to béłbë piãkny szlach bëcégò Kaszëbów za òceanã, w Sztécach. Pòdsztrichiwôłbë jich kaszëbsczi patriotizm, przëwiązanié do wiarë mët, òsoblëwie do Kaszëbsczi Królewi w Swiónowie, jaczich czile wizerënków miôł Bladowsczi w swòjich chëczach. Òn sóm ùdbôł sobie spisac swòje dzeje, w pierszi rédze wòjnowé przeżëca. Czilënôsce lat temù pòwstôł tej dosc zachtny maszinopis w dwùch mòwach: pòlsczi i anielsczi. Òba są bògato dotëgòwóné òdjimkama, téż tima sprzed wòjnë. Je tam dichtich òpisënków żëcégò w Mirochòwie, Swiónowie i wierã nôwicy w Serakòjcach. Pòlskô wersjô òsta przekôzónô na Kaszëbë. Wierã bądze wnet rëchtowónô do wëdaniégò. Je to baro czekawô historiô Kaszëbë, jaczi ùrodzył sã i wëchòwôł na rodny zemi westrzód wiôldżi familii i sąsadów, przedërchôł czãżczi wòjnowi szlach tipòwi dosc dlô kaszëbsczich knôpów, në i kùreszce òsôdł na daleczi zemi, dze wiedno miôł starã dozerac kaszëbskòsc i pòlskòsc. To prawie dzãka niemù pamiãc ò Kaszëbach w Jackson w stanie Michigan òstónie na wiedno. PS. Mómë wiédzã, że stanica sã nalazła. Je ju w drodze na Kaszëbë. 21 KASZUBY W OCZACH PRZYBYSZÓW Antoni Chołoniewski w Kościerzynie Lwowski i krakowski publicysta i dziennikarz Antoni Chołoniewski (1872–1924), piszący w okresie zaborów i międzywojennym do „Przeglądu Lwowskiego”, „Słowa Polskiego”, „Kraju”, „Świata”, „Głosu Narodu” czy „Dziennika Polskiego”, znany był z tekstów patriotycznych i wędrówek po Kaszubach, Pomorzu i Gdańsku. TA D E U S Z L I N K N E R Nad naszym morzem bywał w wakacyjnym czasie już przed rokiem 1914 i tak sobie ten region upodobał, że w okresie międzywojennym zamieszkał najpierw w Sopocie (od 1919 roku), potem w Gdańsku i wreszcie w Bydgoszczy, gdzie rozpoczął współpracę z „Dziennikiem Bydgoskim” i „Dziennikiem Poznańskim”. Następnie w 1922 roku założył wedle zamysłu Stanisława Jasińskiego i Ludwika Stasiaka Instytut Narodowy w Wąbrzeźnie, a w lipcu 1922 wydał pierwszy numer miesięcznika „Zmartwychwstanie”, w którym problematyka ziem kresowych, nie tylko wschodnich, ale także pomorskich, bo określenie „kresy”, oczywiście zachodnie, przeszło w młodopolskim czasie także na germanizowane Pomorze i najpewniej za sprawą tragedii Słowińców również na Kaszuby, zajmowała go najbardziej. „Bolał nad ginącą kaszubską mową” Chociaż Antoniego Chołoniewskiego znała ówczesna Polska najlepiej z jego książki Duch dziejów Polski (1917), której historiozoficzna treść pokazywała pozytywne kwestie naszej polskości, to jak uznał Artur Hutnikiewicz, był on „jednym z najżarliwszych orędowników praw Polski do Pomorza i Śląska” (Słownik biograficzny Pomorza Nadwiślańskiego, t. 1, Gdańsk 1992, s. 213). A bronił tych ziem w wielu artykułach i pracach, których tytuły dowodziły tego najlepiej, jak chociażby Nad morzem polskiem (1912), Gdańsk i Pomorze Gdańskie (1919), a także bogaty w tego rodzaju tematykę tekst Taniec wśród mie22 czów (1920) czy drukowany 18 czerwca 1921 roku w „Świecie” artykuł o Sopocie „Na polską Riwierę”, gdzie m.in. wskazywał, by nazywać to miasto „Sopot”, a nie „Sopoty”. Nie tylko dzięki książeczce Bernarda Chrzanowskiego Na kaszubskim brzegu (1910), która wtenczas Polskę z Kaszubami najlepiej zapoznawała, ale dzięki swojemu zamiłowaniu do turystycznych eskapad Chołoniewski poznał cały ten region, łącznie z ziemiami Słowińców, i bolał nad ginącą kaszubską mową oraz niezrozumieniem jej wagi i znaczenia, czego dowodem był dla niego m.in. ten fakt, że kiedy tylko „Gazeta Gdańska” poczęła bezpłatnie redagować dodatek pisany po kaszubsku, „zaczęła tracić czytelników”, co rzeczywiście musiało mieć miejsce, jeżeli podawano to również w innym źródle: „Gazeta zaś Gdańska straciła przed paru laty naraz niemało abonentów z tej przyczyny, iż poczęto dołączać do niej bezpłatny dodatek napisany gwarą kaszubską” (L.W., Niektóre wiadomości o Gdańsku, o Sopotach i kwestia kaszubska, nakładem Towarzystwa Ludowego w Sopotach, Gdańsk 1909, s. 54). „Tutaj nie czuje się już kresów” Nie było przypadkiem, że podczas swoich wędrówek po kaszubskiej i pomorskiej ziemi trafił do Kościerzyny i opowiedział swoje wrażenia w pierwszej wskazanej wyżej pracy Nad morzem polskiem. Zainteresowało go natomiast to miasto nie tylko z racji zorganizowanej tam w 1911 roku kaszubskiej wystawy, ale także ze względu na zjazd, który odbył się 20–21 czerwca 1912 roku w Gdańsku, a z którego „młodokaszubskiego” charakteru i mia- na Antoni Chołoniewski w swoim tekście zdawał sprawę. Gdyby jednak nie uważał Kościerzyny z racji swej polskości za tak znaczące na terenie ówczesnych Prus Królewskich miasto, na pewno by nie starał się go poznać. Co prawda, nie opowiadał jak inni dość szczegółowo jego wyglądu, ale widział jego specyficzny charakter nie tylko w istniejącym tutaj „Domu Polskim” czy rozwijającej się społeczno-politycznej działalności oraz w wysokiej kulturze Aleksandra Majkowskiego, z którym się przyjaźnił, chociaż jak wynika z jego słów, kiedy do Kościerzyny trafił, autor Remusa już mieszkał w Sopocie, ale także w silnym od kilku lat kupieckim żywiole, co dzisiaj też tak bardzo rzuca się w oczy każdemu z odwiedzających to miasto, w umiejętnej gospodarce okolicznych gburów pieniądzem zarobionym „na wychodźstwie”, co też na swój sposób widoczne jest dzisiaj, nie mówiąc już o przepięknym krajobrazie tego regionu, jak chociażby tego „jeziora Osuszne”, jak zwał wtenczas Szarlotę, dokąd najpewniej Majkowski go zawiódł. Na koniec zaś swej wycieczki po Kościerzynie i okolicy podawał, że „tutaj nie czuje się już kresów”, i tutaj bowiem przy okazji słów o kaszubskiej i pomorskiej ziemi to określenie właśnie się pojawiło. „Romantyczna ziemia borów i lasów” Czy wycieczkę do Kościerzyny Antoni Chołoniewski odbył w wiosenno-letnim czasie roku 1912, trudno powiedzieć, ale w każdym razie w mieście niedźwiedzia (z racji swego herbu tak nazwanym) był, co potem w roku 1912 w wydanej w WarPOMERANIA PAŹDZIERNIK 2013 KASZUBY W OCZACH PRZYBYSZÓW / Z DZIEJÓW II WOJNY ŚWIATOWEJ szawie swojej książce, zatytułowanej Nad morzem polskiem, tak opisał: „Na zadanie, jakie Polska powinna tu spełnić, niedawno (1911) zwróciła uwagę »wystawa kaszubsko-pomorska« w Kościerzynie, piękne wydawnictwo »Ziemi«, książka Bernarda Chrzanowskiego (Na kaszubskim brzegu) i odbyty w Gdańsku zjazd młodokaszubski (czerwiec 1912). Wystawa kościerska była pierwszym popisem pracy południowej części Kaszub. Ogniskiem jej jest mała kilkutysięczna mieścina, która w odrodzeniu tej części naszego kraju, podobnie jak Cieszyn na południu, zdobywa sobie chlubną kartę. Ktokolwiek z Warszawy, lub Krakowa, zabłądzi w te strony Prus Królewskich, a przywykł uważać je za placówkę właściwie straconą, ze zdumieniem spostrzega, jak głęboko wrosła tu w ziemię i jak jeszcze silna jest polszczyzna. Stolica Kaszub południowych, Kościerzyna, wysunięta daleko na zachód, sąsiadująca z Pomeranią, jest miejscowością w znacznej przewadze polską. Po stu latach panowania Prus można tu spotkać zjawisko nieprawdopodobne: patriotów polskich o niemieckich nazwiskach. Miasteczko ma szereg instytucji narodowych; nie tylko organizacje gospodarcze i stowarzyszenia dla oświaty i życia towarzyskiego, ale i okazały »Dom Polski« z ogrodem kilkumorgowym, z hotelem, z najpiękniejszą w mieście salą na zebrania. Tu pracował twórca młodokaszubskiego ruchu, dr A. Majkowski, tym różny od działaczy, czynnych wśród budzących się społeczeństw, że łączy entuzjazm czynu z wysoką, wykwintną kulturą. Żywioł polski, mimo szalonego ucisku nie ustępuje z placu, czasem nawet pomnaża swój stan posiadania. (...) Piękny kraj nie przestał wcale być naszym. Spoza rogatek miejskich stolicy południowych Kaszub wjeżdża się w szczerą polszczyznę; jeżeli droga wiedzie przez niemiecką kolonię, to w wielu wypadkach będzie to osada, powstała nie pod opieką pruskiego orła, lecz pod skrzydłami nieopatrznej Rzeczypospolitej, która żywiła i chroniła obcych przybyszów, stwarzając podwaliny dzisiejszej siły Niemców. Godna obronnego wysiłku jest romantyczna ta ziemia borów i jezior. Cudne jezioro Osuszne pod Kościerzyną srebrzy się wśród lasów i, jak przed wiekami, kaszubski rybak zarzuca w jego głębiach swą sieć, chciwą połowu”. POMERANIA RUJAN 2013 Paczki z Kartuz w oflagu Murnau W roku bieżącym w „Pomeranii” znajdujemy sporo tekstów nawiązujących do 90. rocznicy nadania Kartuzom praw miejskich. Ciekawym i prawie nieznanym epizodem czasu okupacji niemieckiej lat 1939–1945 w tym mieście było dobrze zorganizowane wysyłanie paczek (głównie żywnościowych) do polskich oficerów, którzy przebywali w obozach jenieckich. JERZY NACEL Generałowie w Bawarii W wyniku wydarzeń wojny 1939 roku w niemieckich obozach jenieckich znalazło się ok. 400 tys. polskich więźniów. Wśród nich ponad 17 tys. oficerów. Dużym ich skupiskiem był Oflag VII A Murnau, ulokowany w górnej Bawarii. Stan liczebny obozu we wrześniu 1942 roku wynosił ponad 4 tys., a w dniu wyzwolenia przez amerykańskie wojska generała Bradleya (29 kwietnia 1945) było w nim 5114 jeńców. W oflagu Murnau przebywało 29 polskich generałów. Byli tam m.in.: Józef Unrug, Władysław Bortnowski, Tadeusz Kutrzeba i Juliusz Rommel. W tym obozie znalazł się również obrońca Pomorza we wrześniu 1939 roku, autor monografii ruchu kaszubskiego Regionalizm kaszubski, późniejszy profesor Uniwersytetu Gdańskiego Andrzej Bukowski. Polskie społeczeństwo nie zapomniało o swoich synach. Już w połowie roku 1940 w I Oddziale Komendy Głównej Związku Walki Zbrojnej powołano specjalną komórkę do spraw jeńców wojennych, która m.in. organizowała wysyłanie paczek do oflagów. Kierownictwo Czerwonego Krzyża posłało do obozów ponad 77 ton żywności. O jeńcach oflagów pamiętała również ludność cywilna. Powszechnie znany jest fakt wysyłania paczek przez mieszkańców Miechowa, którzy w latach 1941–1944 wysłali do Murnau kilkadziesiąt ton żywności. Miłość silniejsza niż wojna Po 148 latach niewoli pruskiej, 8 lutego 1920 roku do Kartuz wkroczyło Wojsko Polskie. Był to witany owacyjnie pierw- szy Pułk Ułanów Krechowieckich, w którym służył 18-letni ochotnik Jan Bielicki, członek Polskiej Organizacji Wojskowej. Na kartuskim rynku znalazła się też młodziutka i śliczna panna Brygida (Gitka) Goetzówna, która wpadła w oko młodemu kawalerzyście. Po kilku latach została jego żoną. Zamieszkali w Grudziądzu. Podczas kampanii wrześniowej rotmistrz Jan Bielicki dowodził 4. szwadronem Pułku Strzelców Konnych. Walczył pod Kockiem, a po kapitulacji dostał się do niewoli niemieckiej. Przebywał w Oflagu VII A w Murnau aż do jego wyzwolenia. Żona Jana Bielickiego Brygida utrzymywała z nim stały kontakt. W miarę posiadanych środków finansowych wysyłała mu paczki. Kiedy jej zasoby pieniężne się prawie wyczerpały, zwróciła się o pomoc do swojej rodziny w Kartuzach, gdzie jej kuzynka Helena Wysocka prowadziła mały zakład krawiecki, a jej młodsza siostra Stefania, absolwentka gimnazjum tczewskiego, działaczka Żeńskiego Związku Strzeleckiego w powiecie kartuskim w latach 30., zajmowała się prowadzeniem gospodarstwa domowego. Prośba kuzynki znalazła pełne zrozumienie. Zaczęto organizować wysyłanie paczek. Najpierw do rotmistrza Jana Bielickiego oraz do jego kolegów z obozu VII A Murnau, później również do innych jeńców. Zorganizowana pomoc Duszą i animatorką całego przedsięwzięcia była Stefania Wysocka (od 1947 Bączyńska). Potrafiła ona zmobilizować wiele kartuskich rodzin (Sibilskich, Kruczyńskich, Łebińskich, Wika-Czarnowskich, Miotków, Miesikowskich i innych) do przynoszenia różnych wiktuałów do mieszkania przy ulicy Gdańskiej 24 w Kartuzach, skąd jako 23 Z DZIEJÓW II WOJNY ŚWIATOWEJ Bądkowski na dziś W przyszłym roku będziemy obchodzić trzydziestą rocznicę śmierci Lecha Bądkowskiego. Z tej okazji warto sobie zadać pytanie: Czy jego myśli wciąż są aktualne, mogą zainteresować współczesnych? 5-kilogramowe paczki wysyłano je do oflagów. Dużą rolę w dostarczaniu żywności odegrały kaszubskie wsie. Z Klukowej Huty wielką ofiarnością wykazały się rodziny Matyldy i Jakuba Reiterów (rodzina Józefa Dambka, przywódcy Gryfa Pomorskiego), Omernikowie i Bronisława Wysocka – siostra Stefanii, która rowerem zawoziła żywność do Kartuz, oraz ich brat Jan, który „wypiekał chleb, by im Polskę przypominał”. W Stężycy żywność organizowały rodziny Szmytów i Piekarskich, w Sierakowicach państwo Kaliszewscy, w Mściszewicach Wickowie. Oprócz żywności wysyłano również bieliznę i części ubrania. Te paczki musiały być sygnowane czerwonym napisem, żywnościowe niebieskim. W przeciągu trzech lat (1942–1944) wysłano około 130 paczek. Każdy oficer po otrzymaniu paczki wysyłał do darczyńcy Postkarte (kartkę pocztową), na której umieszczał 24 swoją rangę wojskową, imię i nazwisko, numer obozowy oraz określony symbolem obóz z nazwą miejscowości. Na odwrocie wolno było skreślić tylko parę zdań, które w zasadzie ograniczały się do podziękowań, niekiedy utyskiwań na zdrowie. Zdarzały się również sformułowania typu: „wiemy, że zbliżamy się do rozstrzygających o naszym bycie wypadków” (kpt. Jakób Prośba z 8 II 1944). Do dziś zachowało się około 30 takich kartek. Oflagi otoczone drutami były zamkniętym światem, przedłużający się w nieskończoność pobyt w nich stawał się dla oficerów męczarnią, a każda paczka, każdy kontakt z zewnątrz były ulgą w cierpieniu. Tą publikacją chciałbym złożyć hołd moim już dawno nieżyjącym ciociom – Bronisławie, Helenie i Stefanii – za ich szczególną życzliwość dla ludzi. Wygląda na to, że tak. Jeszcze w tym roku odbędą się dwa duże wydarzenia stanowiące część rocznicowych obchodów. Pierwszym z nich będzie nowatorska wystawa „Lech Bądkowski – obrazy z życia”, dofinansowana ze środków Miasta Gdańska, na którą złożą się komiksowe kolaże przedstawiające tytułowego bohatera. Sześciu rysowników, wiele koncepcji artystycznych. Autorzy i organizatorzy wystawy nie ukrywają, że będzie ona skierowana głównie do ludzi młodych. Młode pokolenie najlepiej porozumiewa się obrazami, zatem o historii życia i dokonaniach bohatera przemówią obrazki. Warto też wspomnieć, że wśród młodszego pokolenia pojawiło się grono interesujące się Bądkowskim i badające jego prace, idee, osiągnięcia – są to tak zwani bądkolodzy. Piszą prace magisterskie i doktorskie, jest już ich sporo. Zobaczymy, jak im się spodoba pomysł ukazania Bądkowskiego jako bohatera komiksu. W tym samym czasie i miejscu odbędzie się drugie duże wydarzenie: promocja wznowionej książki Lecha Bądkowskiego Połów nadziei, zawierającej obok tytułowego utworu Legendę o pustelniku, tak jak to było zamiarem autora. Połów nadziei ukazał się dotąd dwukrotnie: w 1959 i 1974 roku, do żadnego z tych wydań nie dołączono jednak Legendy. Publikacja jest zagadkowa, pełna metafor, wręcz sama stanowi metaforę. Autor pokazał w niej własne dylematy, swoją wewnętrzną walkę ze zwątpieniem, z przeciwnościami. Jest to dojrzała proza, chociaż pisana przez autora w młodym wieku. Oba wydarzenia: wernisaż wystawy i pierwsza promocja książki odbędą się tego samego dnia w Klubie Żak, 7 listopada 2013 roku. Początek o godzinie 18. MSK POMERANIA PAŹDZIERNIK 2013 WĘDRÓWKI W CZASIE Gdańskim tropem dzieła z Sierakowic Historia krucyfiksu z kościoła Wniebowzięcia NMP w Gdańsku jest jedną z najczęściej powtarzanych legend mariackich tego miasta. Jakieś pięć i pół wieku temu kto żyw pragnął nad Motławą ujrzeć ostatnie w życiu dzieło tutejszego rzeźbiarza, który przybił do drewnianego krzyża własnego ucznia, a zarazem niedoszłego zięcia. Ludzie przekonani byli, że twórca dopuścił się owej zbrodni z dwóch powodów. Przede wszystkim aby jak najwierniej oddać mękę i śmiertelny grymas bólu ukrzyżowanego Chrystusa. I to mogłoby go jeszcze jakoś usprawiedliwiać. Ale podejrzewali ponadto, że o tej tragedii przesądził również pewien wątek osobisty. JERZY SAMP Niektórzy z gdańszczan dopatrywali się związku między zbrodnią a niespodziewaną wizytą w mieście Żyda Wiecznego Tułacza, zwanego Ahaswerusem, który dotarł tu drogą morską. Jego odwiedziny nigdy bowiem, wedle prastarej tradycji, nie wróżyły niczego dobrego. Domyślano się również, że jest jakiś związek między tą tragedią a ożenkiem z piękną córką starego rzemieślnika planowanym przez jego nieszczęsnego ucznia. Młodego mężczyznę, dodajmy: przybyłego jakiś czas temu, podobnie jak wspomniany Żyd-tułacz, z Królewca. Ojciec niedoszłej panny młodej, doświadczony gdański artysta, odkrył podobno, że zdolny czeladnik to nieślubny syn jego byłej żony. Niewiasta owa przed wielu laty opuściła go, by właśnie w Królewcu połączyć się z innym człowiekiem, jego zaś pozostawiła w Gdańsku z ich maleńką wówczas córeczką. Tak czy inaczej, coraz to liczniejsze rzesze zwiedzających gromadziły się w kaplicy Jedenastu Tysięcy Dziewic kościoła Mariackiego, by patrząc na nowo powstały krucyfiks, rozpatrywać niewymowną mękę konającego na krzyżu. Kolejny przybysz z Królewca Wieść o tym, do czego doszło w mieście nad Motławą, szybko zaczęła się rozchodzić. Roznieśli ją po świecie tutejsi snycerze, wędrowni rzemieślnicy i kupcy, a także marynarze. Nic dziwnego, że sensacyjna wiadomość wkrótce dotarła również do niezbyt odległego Królewca, gdzie mieszkał i tworzył bliźniaczy brat przybitego do POMERANIA RUJAN 2013 krzyża ucznia. Jego istnienia stary gdański rzeźbiarz, a tym bardziej jego piękna córka nawet nie podejrzewali. Królewiczanin uprawiał tę samą dziedzinę sztuki, co ukrzyżowany brat-bliźniak. Miał nie lada talent i wiązał spore nadzieje z kunsztem malarskim. Obaj podobni byli do siebie niczym dwie krople wody. Niestety w rodzinnym mieście nie mogli sobie pozwolić na uruchomienie własnej, choćby najskromniejszej pracowni, tym bardziej, że mniej ludny Królewiec miał już od dawna wystarczającą liczbę malarzy i snycerzy. Toteż bliźniak, wiedząc, że brat udał się jakiś czas temu do Gdańska, sam także postanowił odwiedzić to zamożne i ceniące kunszt artystów miasto, a przy okazji obejrzeć rzeźbę, o której okolicznościach powstania tyle ostatnio mówiło się w jego środowisku. Trudno wyrazić, co przeżył, gdy znalazłszy się we wspomnianej kaplicy kościoła Mariackiego, ujrzał naturalnej wielkości wizerunek człowieka wyrzeźbiony w drewnie, przytwierdzony trzema stalowymi gwoźdźmi do krzyża i tak bardzo przypominający mu samego siebie. Dowiedział się też od gdańszczan, że tym, który podstępnie został przez artystę przybity pewnej nocy do krzyża, miał być jakiś przybysz z Królewca, od pewnego czasu pomagający rzeźbiarzowi przy polichromowaniu figur powstających w jego pracowni. Oczywiście bez trudu rozpoznał w wyrzeźbionej postaci swego bliźniaczego brata, po czym odszukał kamienną płytę w posadzce świątyni, pod którą złożono ciała ukrzyżowanego ucznia i jego narzeczonej – córki sprawcy całego nieszczęścia. Krucyfiks z kościoła św. Marcina w Sierakowicach. Fot. Christian Samp Rozpaczy, która go wówczas ogarnęła, przybysz omal nie przypłacił własnym życiem. Widać jednak nie taka była wola niebios. W kaszubskiej pracowni Wkrótce królewiecki artysta opuścił Gdańsk i udał się do rodzinnej wioski swojej matki, a mianowicie do kaszubskich Sierakowic, o których słyszał w domu jako dziecko. Tam zamieszkał na stałe i z czasem otworzył własny warsztat rzeźbiarski. Żył samotnie z dala od miejskiego gwaru. Miał wśród znajomych opinię człowieka, z którym los obszedł się wyjątkowo okrutnie. 25 WĘDRÓWKI W CZASIE Ukrzyżowany z kaplicy Jedenastu Tysięcy Dziewic w gdańskim kościele pw. Wniebowzięcia NMP (bazylice Mariackiej). Fot. Christian Samp Którejś nocy silna wichura wyrwała z korzeniami wielkie stare drzewo rosnące przy drodze wiodącej w stronę Bytowa. Powalonego okazu nikt specjalnie nie żałował, drzewo nie cieszyło się bowiem dobrą sławą, podobnie zresztą jak wszystko, co spotkać można na rozstaju dróg. Za drobną opłatą rzeźbiarz otrzymał zgodę na sprowadzenie wiatrołomu do swojej pracowni, gdzie go umiejętnie pociął i przez dłuższy czas starannie suszył okorowane kloce. Choć nikomu o tym nie mówił, jednak oczami wyobraźni widział w nich najważniejsze dzieło swojego życia. Każdy odtąd wyjazd do Gdańska wykorzystywał po to, by w kaplicy Mariackiego kościoła, której patronowały zamęczone w okresie prześladowań pierwszych chrześcijan dziewice, wykonywać jakieś rysunki i dokładne pomiary. Nieznany mieszkańcom nadmotławskiego grodu, odwiedzał to miejsce będące mogiłą brata, a zarazem uwiecznieniem jego prawie nagiego wizerunku sprzed lat. Ból nie mijał wraz z upływem lat, lecz zdawał się jeszcze bardziej w nim potęgować. Chociaż nie zwierzał się z tego nikomu, rzeźbił w swoim kaszubskim warsztacie dokładną kopię figury gdańskiego Chrystusa. 26 Ukończone po latach dzieło, wprawiające w zachwyt wszystkich, którzy zaglądali do jego samotni, zdobiło ją aż do końca życia artysty. Dopiero krótko przed śmiercią dowiedział się, kim naprawdę była jego matka, co łączyło ją w przeszłości z gdańskim rzeźbiarzem. Wtedy usłyszał też o tym, że córka starego artysty, który widać postradał zmysły, zmarła wkrótce po tym, do czego w Gdańsku doszło. Była więc jego przyrodnią siostrą. Wówczas dopiero wybaczył gdańszczaninowi jego haniebny czyn. A gdy i on odszedł z tego świata, przeczytano w testamencie, że przeznacza najważniejsze dzieło, jakie stworzył, świątyni w Sierakowicach, pod której murami spoczęły jego szczątki. Bliźniacze krucyfiksy? Oba krzyże, gdański i sierakowicki, należą do tych nielicznych gotyckich dzieł, których człowiek, ujrzawszy je choćby raz w życiu, nigdy już nie zapomina. Nadzwyczajna jest uchwycona przez artystów, i to w sposób genialny, apoteoza cierpienia człowieka w ostatnich chwilach jego życia. Pozostaje w pamięci osadzona na szyi zapadającej się w głąb klatki piersiowej, nieco tylko odchylona od pionu głowa z przymkniętymi oczami, lekko rozwarte wargi, pod którymi widać rząd zębów. Trudno też oderwać wzrok od przymkniętych powiek, od czoła, po którym sączą się, spod niewielkiej korony najeżonej cierniami, krople krwi, od korpusu z dopiero co przebitym włócznią bokiem oraz od czytelnych pod warstwą skóry kości żebrowych klatki piersiowej. Zwracają uwagę rozciągnięte na krzyżu ramiona i konwulsyjnie wygięte palce przebitych żelazem dłoni. Nabrzmiałe zastygającą krwią, niebieskie żyły obu przedramion, a także nóg. Przede wszystkim zaś przytwierdzone do głównej belki krzyża stopy. Dbałość o najmniejszy choćby szczegół anatomiczny tudzież wierność, z jaką został odtworzony moment śmierci, z całą pewnością przesądziły o rozpowszechnianym wśród ludu przekazie na temat okoliczności powstania gdańskiego dzieła. Ci, którzy oglądali w przeszłości krucyfiks z kościoła Mariackiego, a nie brakowało wśród nich ludzi światłych i wykształconych, gotowi byli przyznać autorstwo tej rzeźby nawet samemu Michałowi Aniołowi. Trudno oprzeć się wrażeniu, że oba dzieła odpowiadające rozmiarami dorosłemu człowiekowi, przeznaczone zostały przez ich twórców do oglądania z niewielkiej odległości. Ściana niezbyt dużej, choć bardzo wysoko sklepionej kaplicy ogromnego gdańskiego kościoła, czy też niewielka kruchta starej sierakowickiej świątyni doskonale się do tego nadawały. Kto nie wierzy, niech sam się przekona o tym, jak wielką wagę przykładali obaj twórcy do szczegółów w zasadzie nieznanych osobom „niewtajemniczonym”. Trzeba zwrócić uwagę choćby na wewnętrzną część naprężonej od bólu lewej stopy Ukrzyżowanego i policzyć wyrzeźbione tam fałdy skórne. W obu przypadkach ich ilość jest identyczna, a przecież mowa o szczególe, którego patrząc z przodu, w ogóle nie dostrzeżemy. Podobnie jak nikomu bodaj poza wąskim gronem fachowców nie przyjdzie do głowy, że korpusy jednej i drugiej figury zostały przez ich twórców wydrążone i nakryte w części plecowej odpowiednim drewnianym zabezpieczeniem. Tak oto powstały tajemne przestrzenie, do których przez wieki nikt nie zaglądał. Swoiste gotyckie schowki – chciałoby się powiedzieć. To była zresztą jedna z najsolidniej utrzymywanych w sekrecie tajemnic dawnych rzeźbiarzy. Dopusz- POMERANIA PAŹDZIERNIK 2013 WĘDRÓWKI W CZASIE / WIELŻIŃSCZI PART KPZ czali do nich jedynie najzdolniejszych swych i najbardziej zaufanych uczniów, i to tuż przed swym odejściem w zaświaty. Mistrzowie wiedzieli, że dotarcie do tych miejsc w przypadku krzyży byłoby równoznaczne ze świętokradztwem. Musiałoby się też wiązać z wyrwaniem wielkich stalowych gwoździ, którymi mocno przytwierdzone były do drzewa krzyża gotowe i pięknie polichromowane figury Ukrzyżowanych. Tego, co znajdowało się w przeszłości pod pokrywami strzegącymi tajemnicy wnęk w owych najmniej spodziewanych, gotyckich kapsułach czasu, nigdy zapewne się nie dowiemy. Zaufajmy wszakże prastarej prawdzie, że legendy (osobliwie zaś te o średniowiecznym rodowodzie) zawierają w sobie ziarenka prawdy. Załóżmy, że swoistym rachunkiem sumienia znakomitych twórców przywołanych tu dzieł było to, co setki lat temu obaj nanieśli maczanymi w inkauście gęsimi piórami na pożółkłym pergaminie, a co piszący te słowa starał się najwierniej, jak tylko potrafił, przekazać. Pusty krzyż w kaplicy Jedenastu Tysięcy Dziewic Mijały stulecia a wykonane zgodnie z zasadami średniowiecznego rzemiosła dzieła nie wymagały szczególnej konserwacji. (Niektóre z zachowanych dotąd na Pomorzu nie doczekały się zresztą takich zabiegów do dziś). Oba krzyże, o których tu mowa, w mniej lub bardziej odległej przeszłości zostały jednak poddane takim właśnie pracom. Gdański krucyfiks Mariacki z wieku XV po raz przedostatni poddano renowacji w 1987 roku, ten zaś z kościoła św. Marcina w Sierakowicach (powstały w tym samym, co tamten stuleciu) – całkiem niedawno, bo w roku 2004. Budząca od wieków zrozumiałe zainteresowanie postać Ukrzyżowanego zniknęła niedawno z gdańskiej świątyni. Rzeźba zdobiąca wspomnianą kaplicę Jedenastu Tysięcy Dziewic nie miała widać po wojnie szczęścia do mistrzów od renowacji, skoro w ostatnich latach od głównego korpusu drewnianej figury coraz bardziej oddzielały się ramiona. Obecnie oglądać tu możemy jedynie pusty krzyż oraz adorujące go po bokach postacie Matki Boskiej i apostoła Jana. Kto wie, jakie jeszcze tajemnice ukaże to dzieło dzisiejszym jego konserwatorom, oraz czy w ogóle zostaną one kiedykolwiek ujawnione. POMERANIA RUJAN 2013 Kaszëbskòsc mają we krwi Slédny czwiôrtk lata. Trzecô pò pôłnim, słuńce spòkójno dotikô sztrasów i bùdinków. Téż tegò – Dodomù Rëbôka we Wiôldżi Wsë. W jegò westrzódkù, w bibliotece, spòtikóm sã z Tomaszã Herrmanna, Grażiną Szimańską i Albinã Krellą – nôleżnikama môlowégò Kaszëbskò-Pòmòrsczégò Zrzeszeniô. Białka tej-sej wëchôdô z jizbë, żebë pòmòc tim, co szukają ksążczi do wëpòżëczeniô. Sedzymë przë stole i kôrbimë ò dzejnoce KPZ we Wiôldżi Wsë. K A RO L Ë NA S E R KÒ W S KÔ Albin Krella Béł jednym z trzech òrganizatorów imprezë pòd titlã Kaszëbsczé Bôtë pòd Żôglama, chtërna pierszi rôz òdbëła sã w 1978 rokù. Do Zrzeszeniô we Wiôldżi Wsë zapisôł sã dwa lata pózni. I chòc nie nôleżi do niegò òd samégò pòczątkù, dosc dobrze znaje jegò historiã i pamiãtô lëdzy, chtërny przez nie przeszlë. Wspòminô, że prawie w tim czasu jich part zaczął wëdawac biuletin, jaczi nazéwôł sã „Merk – komunikat oddziału Zrzeszenia Kaszubsko-Pomorskiego we Władysławowie”. Wëdóné òstałë trzë numrë tegò niezanôleżnégò pismiona. Part pòwstôł w 1977 rokù. A swòją stanicã, z jaką pòkazëje sã na ùroczëznach, mô ju przeszło dwadzesce lat. W latach 1993–1994 òdbiwôł sã ù nich Rëbacczi Sejmik. Òb czas niegò rëbôcë mielë mòżlëwòsc wëpòwiedzeniô sã na wôżné dlô nich témë. Białka Albina Krelli téż je w Zrzeszenim. Dała sã do niegò wcygnąc na swiãto trzëdzescë lat istnieniô partu – smieje sã chłop. To nie je wëjimk. Wiele lëdzy zachãcywô swòje drëdżé pòłowë, żebë wstąpiłë do kaszëbsczégò karna. Czãsto nawetka jich dzecë rozwijają dzejnotã swòjich starszich. W parce KPZ we Wiôldżi Wsë są wnet całé rëbacczé familie Zawadzczich abò Neclów. Z tëch drëdżich nômłodszi syn znónégò pisôrza Agùstina Necla, Francëszk, wëdôł w slédnym czasu ksążkã ò bôtach z naszégò òkòlégò – chwôlą sã zrzeszeńcë. Grażina Szimańskô Wiele terô je nôleżników wajégò partu Zrzeszeniô? – pitóm. Òdpòwiédz chùtkò dôwô skôrbniczka Grażina Szimańskô, chtërna przënôszô wiôldżi zesziwk, w jaczim wszëtkò je napisóné czôrno na biôłim. W tim sztërkù je nas sto sédemdzesąt piãc. Strzédno na rok przëchôdô dzesãc sztëk lëdzy. Terô dopiselë sã téż młodi, co nas baro ceszi – gôdô Szimańskô. Nômłodszô nôleżniczka je dwadzesce lat stôrô, a nôstarszi wielżińsczi zrzeszeńc mô òsmëdzesąt òsmë lat. Skôrbniczka pòchòdzy z Mazowiecczégò. Na Kaszëbë przëszła za chłopã, chtëren je Kaszëbą. Wiedno widzôł ji sã fòlklor, tej chùtkò pòczëła sã jak ù se doma. W KPZ je òd 2007 rokù pò namòwie ùszłi skarbniczczi, Lénë Glëszczińsczi. Wespółrobòta z jinyma stowôrama KPZ we Wiôldżi Wsë je drëgą z nôwiãkszich, pò stowôrze emeritów, òrganizacjów w gardze. Są w ni lëdze ò rozmajitëch warkach – rëbôcë, ùrzãdnicë, szkólny, pòdjimcowie. Wszëtcë dzejają pòdług swòjich rozmiałosców i doswiôdczeniô. I chòc są to lëdze ò różnëch pòliticznëch zdaniach, rozmieją sã dogadac. Do lat 90. Zrzeszenié bëło jediną òrganizacją w gardze. Terô je jich dosc wiele i zrzeszeńcë czãsto nôleżą do czile z nich, dzãka czemù midze nima a KPZ narzesziwô sã wespółrobòta, a jak je wiedzec: razã mòżna wiãcy zdzejac. Przëmiarã je Kòło Wiejsczich Gòspòdëniów, chtërno rëszno angażëje sã 27 WIELŻIŃSCZI PART KPZ w wëdarzenia sparłãczoné z KPZ, czë sprawa sedzbë partu we Wiôldżi Wsë. Donëchczas nôleżnicë partu ni mielë swòjégò placu do pòtkaniów, zéńdzenia bëłë òrganizowóné przédno w bibliotece. W planach je zwëskanié jinszi jizbë na pòtkania. Gardowô Radzëzna wëdzerżawiła Stowôrze Rozwiju Dzélnicë Szotland barak przë sztrasë Niepòdległoscë. Mô w nim bëc sedzba Kaszëbsczégò Dodomù Lëdowégò Ùtwórstwa „Wielżon”, Towarzëstwa Lubòtników Historii i Kaszëbskò-Pòmòrsczégò Zrzeszeniô we Wiôldżi Wsë. Dzejarze Zrzeszeniô żałują, że ni ma ju w jich gardze Radia Kaszëbë. Chùdzy, czej kaszëbsczé radio miało tu swòją sedzbã, mòglë wespółrobic na przëmiar przë òrganizacji mszów swiãtëch z kaszëbską liturgią słowa, z jaczich bëła transmisjô na żëwò. Mielë jesmë tedë leżnotã do pòtkaniów z jinszima partama KPZ, chtërne jesmë rôczëlë do ùdzélu we mszë – gôdają przedstôwcë KPZ we Wiôldżi Wsë. Równak, jak przëznôwają, całi czas, gdze le mògą, słëchają radia, chtërno ù nich miało swòje pòczątczi, i wiedno rôczą je do òbjãcô patronatu nad imprezama, chtërne òrganizëją. Zygmùnt Òrzéł Do jizbë wchôdô wiceprzédnik partu. Zygmùnt Òrzéł, bãdący téż nôleżnikã Òglowégò Zarządu KPZ. Przëjachôł prosto z robòtë. Dołącziwô sã do gôdającëch ò Zrzeszenim. Wspòminô swòje w nim pòczątczi. W KPZ je ju przeszło trzëdzescë lat. Przëszedł zarô pò studiach, w 1981 rokù. Ale nôpierwi dzejôł w Pùckù, bò tam prawie mieszkôł. Namówilë gò Józef Bùdzysz, Rómùald Łukòwicz, Stanisłôw Cygiert i Paweł Tarnowsczi. Dwa lata pózni òstôł przédnikã pùcczégò partu. Jak gôdô, béł w tim czasu nômłodszim przédnikã w KPZ. Béł dwadzesce òsmë lat stôri. W 1989 rokù, pò slëbie, przeniósł sã do partu we Wiôldżi Wsë. W latach 1992– 1994 robił jakno bùrméster tegò gardu. Przez dwie kadencje Òrzéł béł téż przédnikã partu we Wiôldżi Wsë. Jô nôleżôł do karna niepòkòrnëch, chtërny czasama nie zgôdzelë sã z jinszima i głosno ò tim gôdelë, ale wiedno ùdało sã duńc do zgòdë – wspòminô. Kaszëbsczé Bôtë pòd Żôglama Zrzeszeńcë są bùszny z imprezów, jaczé wiedno òrganizëją i jaczé ùdało sã jima zòrganizowac latos. Wszëtcë òni w nôwiã28 Zygmùnt Òrzéł, Grażina Szimańskô i Tomôsz Herrmann wspòminają pòczątczi swòjégò dzejaniô w Kaszëbskò-Pòmòrsczim Zrzeszenim. Òdj. K. Serkòwskô Nôleżnicë KPZ we Wiôldżi Wsë razã z marszałkã Mieczësławã Strukã òb czas latosëch Kaszëbsczich Bôtów pòd Żôglama. Òdj. z archiwùm wielżińsczégò partu KPZ kszi wielënie pòtikają sã na òpłatkòwëch zéńdzeniach. Biorą ùdzél w parłãcznëch zëmòwëch rozegracjach, majówkach, rézach, pielgrzimkach, leżnoscowëch ùroczëznach. Kòżdégò rokù òrganizëją dlô dzôtków mikòłajczi z darënkama. Stałą wiôlgą rozegracją, w chtërną téż sã angażëją, je wspòmniany ju nôwiãkszi festin w Chałëpach „Kaszëbsczé Bôtë pòd Żôglama”, chtëren latos òdbéł sã 35. rôz. Przëbôczoné òstałë tegò dnia stôré bôtë, pòmòrénczi. Kòżdégò rokù òrganizatorzë mają starã ùfarwniwac taczé imprezë wëstãpama môlowëch karnów, kònkùrsama i niespòdzajnotama. Ju sã przëjãło, że swiãto bôtów òdbiwô sã w slédną niedzelã lëpińca. To dlôte, że jak jesmë przódë lat szlë do Ùrzãdu Gardu z prosbą ò pòzwòlenié na zrëchtowanié taczi rozegracji, jedna kòbiéta, chtërna tam robiła, pòwiedza: „O! Je impreza na dwadzesce drëdżégò lëpińca!”. To wiedno béł wòlny dzéń i dlôte mielë jesmë bëlną leżnotã – wëjasniwô Albin Krella. Wiãkszosc nôleżników KPZ w latnym czasu mô robòtã, ale kòżdi pòmôgô, jak le mòże. Niechtërny téż wëstôwiają swòje prôce, jak chòcbë lëdowi dokôzca, Wincãt Kònkòl z Chałëpów, chtëren robi mòdelë kaszëbsczich bôtów. Jak gôdô Albin Krella, zbieranié dëtków òb czas ti rozegracji pòmògło przóde lat w bùdowie môlowégò kòscoła. POMERANIA PAŹDZIERNIK 2013 WIELŻIŃSCZI PART KPZ ków wprzódk – je dbë Tomôsz Herrmann, przédnik partu. Wstąpił do òrganizacji w 2000 rokù za namòwą Zygmùnta Òrzła, z chtërnym pòznôł sã òb czas òbëwatelsczich dzejaniów. Chùdzy béł zastãpcą burméstra Wiôldżi Wsë. Albin Krella, Z. Òrzéł i T. Herrmann w bibliotece Dodomù Rëbôka. Òdj. K. Serkòwskô Stanica Nôleżnicë Zrzeszeniô niżódny rôczbë nie òstôwiają bez òdpòwiedzë. Chòdzą na wszëtczé ùroczëznë ze stanicą. Są z ni baro bùszny. Gôdają, że je jedną z nôpiãkniészich, jaczé widzelë. Ju dzesãc lat minãło òd zmianë herbù Wiôldżi Wsë, le dopiérze terô ùdało sã jima zwëskac stanicã z tim nowim wëzdrzatkã herbù. Na latosym Zjezdze Kaszëbów mòglë sã nią pòchwalëc. Wiedno jak sã pòkazëją ze stanicą, òblôkają téż szlipsë z kaszëbsczim wësziwkã. Jeżlë ni mògą jic lëdze òd stanicë, to jidze przédnik. Rëszno ùczestniczą w żëcym swòji parafii i gardu. Biorą téż ùdzél w fatimsczich ùroczëstoscach w lëpińcu i zélnikù. Białczi z KPZ jidą tedë w kaszëbsczim òbleczënkù w procesji, co baro dzëwùje turistów. Òkróm tegò jeżdżą do wiele môlów w Pòlsce i na swiece. Slédno promòwelë Kaszëbë na jednym z warszawsczich òsedlów. Chòdzą na pielgrzimczi do Czãstochòwë, bëlë w Lewoczë (na Słowacje, w 2011 r.) i na Giewonce (w kaszëbsczi piechtny pielgrzimce z ks. Janã Perszonã w 2006 r.). A pò ti wëprawie Górale zrobilë nama òdgòscenié – wspòminają nôleżnicë KPZ. Szlë nad mòrzé, do Swôrzewsczi Pani. Gôdelë, że zmilëlë drodżi, jak szlë do Czãstochòwë. Prezydent na Zjezdze Ten rok je dlô partu we Wiôldżi Wsë baro wôżny. To prawie òni òdpòwiedzalny bëlë za przëszëkòwanié latoségò Zjazdu Kaszëbów. Jesmë swiądny tegò, co nie wëszło nôlepi, le równoczasno ceszimë sã, że òglowò wszëtkò dobrze wëpadło – gôdô Zygmùnt POMERANIA RUJAN 2013 Òrzéł. Na swiãtowanié kaszëbsczi juwernotë, chtërno òdbëło sã szóstégò lëpińca, przëjachôł prezydent Pòlsczi Bronisłôw Kòmòrowsczi. Przëjôzd głowë państwa zaplanowóny béł ju łoni. Pòd kùńc zélnika ùszłégò rokù prezydent pòtkôł sã w Hélu z przedstôwcama KPZ we Wiôldżi Wsë, chtërny rôczëlë gò na XV Zjôzd Kaszëbów. Sławòmir Ribicczi zapisôł tedë datã w kalãdôrzu i Bronisłôw Kòmòrowsczi òbiecôł, że jeżlë nie wëpadnie mù nick jinszégò, to na gwës przëjedze. I tak téż zrobił. Chòc bëło przë òrganizacji imprezë fùl robòtë, part we Wiôldżi Wsë je z ni baro rôd. Nôleżnicë są téż wdzãczny wszëtczim, chtërny pòmòglë jima w òrganizacji. Jak gôdają, jich gard miôł tegò dnia swòje piãc minut. Razã zrëchòwónëch bëło òsmë tësący lëdzy, z Pòlsczi i z zagrańcë. Chcelë jesmë téż przez to swiãto òddac czesc wszëtczim nieżëjącym ju, a baro zasłużonym zrzeszeńcóm – gôdają nôleżnicë wielżińsczégò partu. Razã z rozegracją òbchòdzony béł jubileùsz 50-lecô gardu. Na tã leżnosc, na wspòmink Zjazdu, i téż generała Józefa Hallera, chtëren mòcno wpisôł sã w historiã Wiôldżi Wsë, zrobioné òstałë dwa dëtczi. Tomôsz Herrmann Bëlné skùtczi zrëchtowaniô imprezë je ju widzec. Part òstôł pòproszony przez Grańczną Starżã ò pòkôzanié sã òb czas zawòdów w łowienim pòmùchla. Mòże dzãka dónym dlô dobiwców kònkùrsu nôdgrodóm wiãcy lëdzy bãdze nas rozpòz-nawac. To nick wiôldżégò, ale jeden z wiele môłëch kro- Planë i snienia Kaszëbskò-Pòmòrsczé Zrzeszenié we Wiôldżi Wsë ni mô prawny òsobòwòscë, tej szukô dëtków, gdze le mòże. Zwëskiwô je z grantów, projektów, prosbów do firmów. Bò ze skłôdków nie je wiele. Le nôleżnicë nie jiwrëją sã tim. Chcą jesz wiãcy robic, a w planach mają, òkróm zwëskaniô placu do zéńdzeniów, zachãcywanié do ùczbë kaszëbsczégò jãzëka w szkòłach i zagwësnienié dzecóm materiałów do ùczbë. Òd tegò rokù w spòdleczny szkòle w gardze ju sã ùczi rodny mòwë. Chcelëbë téż nalezc wiãcy młodëch, chtërny cygnãlëbë dali Zrzeszenié, bò ò nich corôz cãżi. Dzejanié w Kaszëbskò-Pòmòrsczim Zrzeszenim to dlô jegò nôleżników téż patrioticzny òbrzészk. Chcemë chronic dzél ti eùropejsczi kùlturë, jaką mómë, ùróbk naszich starszich i starków. Chcemë tegò pilowac, chòc nie je letkò – gôdô Zygmùnt Òrzéł. Kaszëbskòsc mómë we krwi, dlô nas to nie je nick nadzwëkòwégò, że robimë wiele dlô naszi tatczëznë. Zrzeszeńcë jesz pòkazëją swòje kroniczi i gazétë, w jaczich je ò nich napisóné. Zdrzimë na zégarczi. Gôdómë ju trzë gòdzënë! Jesz pôrã òdjimków i kùńczi sã pòtkanié, chòc nôleżnicë hewòtnégò KPZ gwësno jesz wiele mòglëbë gadac ò swòjim parce, kò to je wiôldżi dzél jich żëcô. TARGI KSIĄŻKI W KRAKOWIE SALON MAŁE OJCZYZNY: KASZUBY I GDAŃSK 24-27 października 2013 r. Hala TwK, ul. Centralna 41A KRAKÓW 29 Gôdka ò kaszëbsczich kòwbòjach (dzél 2) Òdj. K. Wengerek W òkòlim Kalisza kòl Dzemianów mòże ùzdrzëc ridowników w kòwbòjsczich kapeluszach i bùtach z òstrogama. Kò mô tam swòjã sedzbã Baltic Ranch, w jaczim trzimie sã kònie rasë American Quarter Horse. M AYA G I E L N I A K Pin – kóń czerowóny przez mëszlenié Òdżér WE Kila Pine Poco (WE to przedrostk zrëchtowóny òd pierszich lëtrów pòzwë hòdowlë – White Eagle), dlô drëchów Pin, a téż klacz Precious N Golden docarłë do Pòlsczi w 2002 r. Jiwrë, jaczé w sparłączenim z jich transpòrtã mielë Karpińscë, zrównało miłé zaskòknienié. Kònie òkôzałë sã lepszé, niżlë sã spòdzéwalë! Klaczkã, co bëła czësto sërowô, naùczëlë wszëtczégò bez niżódnëch jiwrów! A Pin? Ten òdżér òkôzôł sã klasą samą w sobie. Ani jô, ani Krësztof, më nie rozmielë jesz ridowac westernowò. Mało chto w Pòlsce rozmiôł – wdarziwô so Aldona Karpińskô. Wiele pòdpòwiôdelë nama drëszë z zôpadu, jaczi zjôwielë sã co rôz w Pòlsce. Jednakò nôlepszim szkólnym béł Pin. Pò prôwdze to òn nas ùcził, a nié më jegò. AQH to kònie ò nadzwëkòwim charakterze. Są nastawioné na wespółrobòtã z człowiekã i jak to òkresla Aldona – czerowóné przez mëszlenié. Łagódné i zrównoważoné. Scygôł drzewò w lese, béł reniferã sw. Mikòłaja, brôł ùdzél w slëbnëch òdjim30 kòwëch sesjach, biwôł w restaùracjach. To je piãkné ù tëch kòni, że są do wszëtczégò. Më robilë z nima nawetka òdbiór weterinarijnégò terminala w Gdinie. Bëło nót sprawdzëc, czë je richtich zrobiony, to znaczi, czë kóń wléze bënë, czë sã zmiescy. Në i më zaczãlë na nim startowac w miónkach – gôdô Aldona. Pin, pòd Aldoną Karpińską, wëgrôł wiele miónków, w 2006 r. dobéł mésterstwò Pòlsczi w Reining Limited Open, a w 2007 wicemésterstwò w Super Horse. Baltic Ranch Z czasã mielë corôz wiãcy kòniów. Kùpilë klacze, rodzëłë sã zgrzébiãta. Aldona i Krësztof òstelë hòdowcama AQH i trenerama kòniów. Klacze i zgrzébce bëłë na pastwiszczach za Trójgardã, a w Sopòce bëłë trenowóné. Przez czile lat taczi ùkłôd fónksénerowôł bëlno. Tak pòwstôł Baltic Ranch. Pòzwa ta mia wskôzywac na nordã kraju i sparłączenié z ridowanim na westernowé mòdło. Przebùdowa hipòdromù w Sopòce i tragiczny wëpôdk, czej na pastwiszczu zdechła cennô klacz, zbiegłë sã w czasu. Karpińscë udbelë wëszukac môl, w jaczim wszëtczé jich kònie bë bëłë mët. Przez jaczis czas Baltic Ranch bëło wãdrownym ranczã. Jegò pierszą sedzbą béł Sopòt. Pózni na krótkò zamieszkelë pòd Gduńsczim Starogardã, przez rok bëlë w Bòrczu, a łoni òsedlë w Kaliszu kòl Dzemianów. Czë na długò? Ùzdrzimë. Wiôldżim dobëcym negò môla są pastwiszcza. Gòrzi wëzdrzi sprawa szkòleniégò kòniów. Felënk halë i błoto na ùjeżdżalnie nie pòmôgają profesjonalnémù treningòwi. Szampańskô Serotka Czuł chtos, bë òdżér pò smiercë klaczë chòwôł swòje zgrzébiã? Takô historia zdarza sã wiãcy jak dwa lata dowsladë w Baltic Ranch, òb czas czej kònie bëłë dzél na pastwiszczach, a dzél w Sopòce. Ten przëtrôfk òstôł nawetka òpisóny, jakno apartné wëdarzenié, w amerikańsczim pismionie wëdôwónym przez związk hòdowców AQH. Reno na pażãcë nalezlë zdechłą klacz, a przë ni òseroconą 2-tigòdniową zróbkã. To béł dlô naji szok – òpòwiôdô Aldona. Matkã më scygnãlë ze Stónów specjalno przez wzgląd na ji apartną, szampańską masc. Je òna nawetka ù AQH rzôdkô i cennô. Më rëchòwelë, że zgrzébiã dostanie w spòsobie tã masc i më sã nie zmilëlë. Co wiãcy, to bëła klaczka! Snôżô szampańskô POMERANIA PAŹDZIERNIK 2013 KÒNIE – ÙLUBIENIÉ NA CAŁÉ ŻËCÉ klaczka! I narôz matka leżi zdechłô, a doktór òd zwiérzãt, co przëszedł na môl gôdô: „Zgrzébiã nie przeżëje. Mô zero szansów. Pò 7–8 gòdzënach zgrzébiãta tracą òdruch sësaniégò. Mògã gò òd razu ùspic, skòrno ju tu jem”. Më sã przëzdrzelë na snôżą zdrową klaczkã i ùdbelë, że nie dómë ji zdechnąc. Na szczescé je terô do dostaniô proszkòwé mlékò dlô zgrzébców, jidze dostac nawetka sarã. Jiwer béł w tim, że òna fakticzno zabôcza sësac. Wzãlë jã do Sopòtu i zamieszkelë w stani. Pilowelë przë ni jak przë môłim dzeckù. Co 4 gòdzënë dôwelë ji cëcã mlékò, jaczé wëpłiwało z môłégò pëseczka na słomã. Bëlë krótkò zwątpieniégò. Klaczka dżinã w òczach. Tëlé staraniégò miało jic précz? Kù reszce zwątpiałi Krësztof wlôł mlékò w wãbórk i ju bez przekònaniô pòdsënął serotce pòd nos. Òna òbwącha, liznãła i jak sã zacygnãła, to ni mògła skùńczëc! Òd te czasu jadła i rosła w òczach. Òdetchlë z ùlgą. Z czasã nalôzł sã jinszi jiwer. Wiele mòże kóńsczé dzeckò trzimac zamkłé w stani? Òno brëkùje rëchù. Towarzeniô jinszich kòniów, kògòs, chto mù pòkôże swiat z kóńsczégò pòzdrzatkù. Zaczãlë mù szukac nënczi. Zrobielë próbã ze specjalno scygniãtą ze Słëpska klaczą, chtërna straca zgrzébiã. Nie ùdało sã. Klacz atakòwa môłą. Sytuacjô sta sã patowô. Ani ni mòglë ji pùscëc z jinszima kòniama, ani ni mògła stojec całi czas w bòksu. Aldona pierszô mia ùdbã, żebë tatk (Trix Chex) sã nią zajimnął – òpòwiôdô Krësztof. Na zôczątkù wszëtcë mëslelë, że zgłëpia. Òdżér i zgrzébc. Doch òn gò zabije! Ale Aldona ùpiéra sã, żebë spróbòwac. Doch ten pòchôdający z Kanadë òdżér całé żëcé béł w karnie razã ze zgrzébnyma klaczama, zgrzébcama i jinszima òdżerama. Tam wszëtczé kònie są wiedno razã. I stało sã tak, że òdżér zajimnął sã swòjim dzéwczãcã. W pierszim sztóce béł zadzëwòwóny, ale chùtkò zrozmiôł, ò co jidze, i òd te czasu stelë sã sparłączony. Òpiekòwôł sã nią jak nënka, chòdzył z nią, pòkazywôł swiat, ùcził, że czej padô, to je nót sã pòd drzewã schòwac, gwôsnym całã zakriwôł jã òd wiatru. Czej malinkô kładła sã na słuńcu, to ùstôwiôł sã tak, żebë jegò céń pôdôł na niã. Pòkazywającë, gdze sã szukô bëlniészi trôwë, wiele razy wprowôdzôł jã na miónkòwi tor. Nie zrëszało gò nawetka, czej dzecątkò przëbôczało so, że gdzes tam je wëmiã, i zaczãło szukac mléka w nôtërze. Do te stopnia czuł sã za niã òdpòwiedzalny, że drãgò gò bëło samégò nawetka POMERANIA RUJAN 2013 Aldona Karpińskô, serotka i tatk – òdżér Trix. Òdj. K. Karpińsczi na 5 minut wëprowadzëc – wdarziwô so Aldona. Terô to zgrzébiã, chtërno pòdobno ni miało szansów, je ju staré 2,5 rokù i na zymkù bãdzemë na niã delikatno wsadac. Miono nadało ji żëcé – Baltic Champagne Huerfanos, co znaczi Bôłtowô Szampańskô Serotka. Zwënéga Krësztofa W 2011 r. Krësztof dobéł w kònkùrsu trenerów młodëch kòniów „Mëslącë ò kòniu”. To pòlskô wersjô znónégò amerikańsczégò turnieju „zaklinaczów kòniów” The Way Of The Horse, jaczégò ùczestnikama bëlë taczi znóny lëdze, jak Pat Parelli czë Clinton Anderson. Kònkùrs ùjeżdżiwającëch to béł dlô mie sprôwdzënk, wiele naùczëło mie wiãcy jak 20 lat robòtë z kòniama i robòtë z rozmajitima trenerama – gôdô Krësztof Karpińsczi. Na zôczątkù ùcził leno gwôsné zwierzãta. Pózni zaczãlë sã do niegò zgłaszac zwątpiałi miéwcë drãdżich kòniów. Czej w jegò rãkach dostôwałë nazôd zaùfanié do człowieka, zaczãło do niegò docerac, że mô do te talent, że gôdô jãzëkã tëch zwierząt. Kąsk krëjamnotów dogôdiwaniô sã z kòniama zdradzył we filmie, jaczi ò Karpińsczich zrobia TVP. Prôwdac, radzã so z kòniama, ale dalek mie je do trenerów ze Zjednónëch Stónów. To je czësto jinszô klasa. Amerikańsczi trenerzë mają pòd sobą pò czile tësący kòniów na rok. Jô – wiele, wiele mni. Do wëstąpieniô w kònkursu namówia mie mòja białka, nawetka za mie wësła zgłoszenié. Jô miôł wiele wątplëwòtów, czë mie sã dô chòcle cos zrobic z cëzym kòniã, ò jaczim nick nie wiém. Kònkùrs béł w Zbrosławicach, òb czas trzëdniowi, nôwiãkszi w Pòlsce, edukacyjny imprezë dlô ridowników „Mëszlącë ò kòniu”. Midzë ùczestników rozdóné òstałë czësto sërowé, mni jak trzëlatné kònie. Przez trzë dnie kòżdi trener miôł leno trzë półtoragòdzynné sesje na to, cobë z młodégò kònia, co nick nie rozmieje, zrobic kònia chòdzącégò pòd sodłã. Dozwòlóné bëłë blós tzw. naturalné metodë, to je bezstresowò i bez przemòcë. Wëdôwô sã to niemòżebné. Òbsãdzëcelowie i kibice ùwôżno wzérelë na robòtã trenerów. Òbsãdzëcelowie òceniwelë na bieżąco jich dzejanié, brelë doch pòd rozwôgã stopiéń drãgòtë sparłączony z wëcygniãtim kòniã. Krësztof Karpińsczi béł jedurnym trenerã, chtëren w finałowim kònkùrsu sadnął na przëszëkòwónégò przez se kònia i wiérzchã pòkònôł tor z przeszkòdama! Czej jô ju wiedzôł, że jem dobéł, jô ni mógł sã pòwstrzimac i z redotë jô stanął na sodle. Na kòniu, chtëren trzë dnie dowsladë jesz ni miôł ridownika na se! Te miónczi bëłë dlô mie pòtwierdzenim mòjich ùmiejãtnotów, słusznoscë wëbiéru żëcowi stegnë – gôdô Krësztof Karpińsczi. Pòstawic na dobrégò kònia Ceszã sã, że më pòstawilë na Quarter Horse – gôdô dali. To są kònie do wszëtczégò. Do zaprziganiô i pòd sodło, do skòków i do ùjeżdżiwaniô, do miónków i do jachtowaniô, bëlno radzą so w długòdistansowëch rajdach. A są jesz spòrtë, do jaczich Quarterë òstałë stwòrzoné i są w nich bezkònkùrencyjné – to wszëtczé discyplinë western i rodeò. Jeżlë dodac do te snôżą psychikã, to nie je dzywné, że bëlno nadôwają sã do ridowaniô tak dlô ranczera, jak i dlô spòrtowca, a téż dlô kògòs, chto pierszi rôz sôdô na kònia. W Americe sã gôdô, że „Quarter wëżëje za 10-centówkã i jesz copnie cë 9 centów”. Tłómaczenié Iwóna i Wòjcech Makùrôcë 31 KASZËBSCZI DLÔ WSZËTCZICH ÙCZBA 25 Najô historiô RÓMAN DRZÉŻDŻÓN, DANUTA PIOCH Historiô to pò pòlskù historia. Mòże téż ùżëc archajiczny fòrmë historëjô. Dzeje to dzieje. Historicznô wiédzô to wiedza historyczna. Badérowanim historii zajimô sã historik, to je historyk. Cwiczënk 1 Cwiczënk 3 Ùstalë gramaticzné fòrmë jistników wëpisónëch niżi. Wszëtkò zapiszë w zestôwkù. (Ustal gramatyczne formy zapisanych niżej rzeczowników. Wszystko zapisz w tabelce). Przeczëtôj gôdkã i przełożë jã na pòlsczi jãzëk. Wëzwëskôj do te słowôrz kaszëbskò-pòlsczi. (Przeczytaj rozmowę i przetłumacz ją na język polski. Wykorzystaj do tego słownik kaszubsko-polski). – Cëż të tam zôs czëtôsz? – Ksążkã Aleksandra Majkòwsczégò Historia Kaszubów. – Të le chłopie mùdzysz czas, tec to są stôré dzeje. – Nie jes të cekawi, skądka më sã tuwò na Pòmòrzim wzãlë, jak długò më tu żëjemë, co naji prastarkòwie robilë? – Kò òglowò jô wiém, co to je Pòmòrzé i Kaszëbë. – Tej rzeczë, jak długò më, Kaszëbi, tuwò na Pòmòrzim sedzymë? – Niech pòmëszlã… Dożdżë le! Ju wiém! Kaszëbi są tuwò òd wiedna. – Òd wiedna, to znaczi òd czedë? – Trzësta, mòże piãcset lat… Rôz pòd Pòlôchama, rôz pòd Niemcama… Jo, jo a jesz Prësowie… Nié, nié, Prësôcë, tuwò bëlë… Zresztą nie wiém za wiele ò Kaszëbach. Co tu wiele gadac – skądka jô móm znac historiã Kaszëb, czedë mie w szkòle tegò nie ùczëlë. Le tëli, co jô tam-sam ùczuł. – Tej mòże bë bëło wôrt jaką ksążkã ò naji historëji przeczëtac. Bédëjã cë chòcbë ną Majkòwsczégò abò jesz lepi – napisóną przez profesora Gerata Labùdã. – Kògóż? – Profesora Gerata Labùdã – ùczałégò historika. – Ju wiém! Gôdôsz ò tim szpòrtownym Gùczów Mackù? Jo, jo, jô móm czedës jegò wice czëtóné. Nawetka mie sã widzałë. – Kùńc swiata z tobą. Të jes jak nen mack czësto pòmilony. Spróbùjã cë to wëdolmaczëc. Gerat Labùda béł historikã, a Aleksander Labùda – to naji kaszëbsczi pisôrz, gazétnik, aùtor zbiéru felietonów Gùczów Mack gôdô. Chòc nen pierszi pisôł pò pòlskù, a drëdżi pò kaszëbskù, równak òbëdwaji bëlë Kaszëbama. – Je to wszëtkò zapëzglóné… Kò mòże pò prôwdze wôrt bë bëło co przeczëtac. Mie sã terô wstid zrobiło, że jô, Kaszëba, tak mało wiém ò Kaszëbach. Czedë të tã ksążkã skùńczisz czëtac? – Jesz trochã mie òstało, ale dóm cë dokôz Labùdë Kaszubi i ich dzieje. – Negò Gerata, jo? – Jo, jô widzã, że pòmale cë sã w głowie zaczinô rozwidniac. Cwiczënk 2 W teksce je gôdka ò dwùch regionach Pòlsczi. Pòdsztrëchnij te pòzwë i wëpiszë jich wszëtczé zanôleżné fòrmë. (W tekście mówi się o dwóch regionach Polski. Podkreśl te nazwy i wypisz z tekstu wszystkie ich formy zależne). 32 Kaszëba – Kaszëbë – Kaszëbskô Pòmòrzôk – Pòmòrzé – Pòmòrskô jistnik Kaszëba Pòmòrzôk Kaszëbë Kaszëbskô Pòmòrzé Pòmòrskô przëpôdk lëczba ôrt przëpôdczi: nazéwôcz, rodzôcz, dôwôcz, winowôcz, nôrzãdzôcz, môlnik, wòłôcz lëczbë: pòjedińczô, wielnô ôrtë: chłopsczi, białczi, dzecny, chłopskòpersonowi, niéchłopskòpersonowi Cwiczënk 4 Nie dosc, że jistniczi wëpisóné z tekstu mają cekawą gramaticzną strukturã – mògą wëstãpòwac w dwùch ôrtach – to jesz do tegò jeden z nich mòże bëc òdmieniwóny wedle jistnikòwi abò znankòwnikòwi deklinacji, co je pòkôzóné niżi na mòdle. (Nie dość, że wypisane z tekstu rzeczowniki mają ciekawą gramatycznie strukturę – mogą występować w dwóch rodzajach – to w dodatku jeden z nich może być odmieniany według rzeczownikowej lub przymiotnikowej deklinacji, co pokazano poniżej we wzorze). Nz. R. Dw. Wn. N. Ml. W. Pòmòrzé / Pòmorzé Pòmòrzégò / Pòmòrzô Pòmòrzémù / Pòmòrzu Pòmòrzé / Pòmòrzé Pòmòrzim / Pòmòrzim Pòmòrzim / Pòmòrzim Pòmorzé / Pòmòrzé Pòmòrskô Pòmòrsczi Pòmòrsce Pòmòrską Pòmòrską Pòmòrsce Pòmòrskò Kaszëbë Kaszëb Kaszëbóm Kaszëbë Kaszëbama Kaszëbach Kaszëbë Kaszëbskô Kaszëbsczi Kaszëbsce Kaszëbską Kaszëbską Kaszëbsce Kaszëbskò Ùwôga: na Pòmòrzim, ale w Pòmòrsce; na Kaszëbach, ale w Kaszëbsce Pòdczorchnij w mòdle te fòrmë, chtërne mają znankòwnikòwé kùnôszczi. (Podkreśl we wzorze odmiany te formy, które mają przymiotnikowe końcówki). POMERANIA PAŹDZIERNIK 2013 KASZËBSCZI DLÔ WSZËTCZICH Cwiczënk 5 Przełożë na kaszëbsczi nôslédné zdania. Starôj sã w nich ùżëc rozmajitëch fòrmów pòdónëch wëżi pòzwów. (Przetłumacz na j. kaszubski następujące zdania. Staraj się w nich użyć różnych form podanych wyżej słów). Nie mogłem znaleźć na mapie Pomorza. Mieszkam na Kaszubach. Koledzy wypoczywają na Pomorzu. Zbieram informacje o Pomorzu. Pomorzu potrzeba wielu dobrych dróg. Ukochanym Kaszubom poświęcę kolejną książkę. Cwiczënk 6 Taczé pòstace, jak pòzwë Kaszëbskô i Pòmòrskô – w białczim ôrce – mògą téż przëjimac pòzwë krajów, np. Anielskô, Rëskô, Szpańskô, Òlãdzkô, Dëńskô, Szwédzkô, Francëskô, Czeskô. (Takie postaci, jak nazwy Kaszëbskô i Pòmòrskô – w rodzaju żeńskim – mogą także przyjmować nazwy krajów, np.…) Przełożë na pòlsczi jãzëk (przetłumacz na polski): Kaszëbi mieszkają na Pòmòrzim òd dôwna. (Chto…) Òd dôwna na Pòmòrzim mieszkają Kaszëbi. (Jak długò…) Na Pòmòrzim òd dôwna mieszkają Kaszëbi. (Gdze…) Do ti sami infòrmacji mòże zadawac czile pëtaniów. Wszëtkò zanôlégô òd intencji mówiącégò, chtëren mùszi leno zmieniwac pòsobicã słów w zdanim i na pierszi plac stawiac to, co je w tim sztóce dlô niegò nôwôżniészé do przekôzaniô. Do tej samej informacji można zadać kilka pytań. Wszystko zależy od intencji mówiącego, którego zadaniem jest tylko zmieniać szyk wyrazów w zdaniu i na pierwszym miejscu stawiać to, co jest w danym momencie najważniejsze do przekazania. - Wëbierzë z tekstu jiną infòrmacjã i zadôj do ni czile rozmajitëch pëtaniów. (Wybierz z tekstu inną informację i zadaj do niej kilka różnych pytań). Cwiczënk 11 Rozrzeszë krzëżną tãgódkã. Z pògrëbionëch pòlów òdczëtôj hasło. (Rozwiąż krzyżówkę. W pogrubionych polach odczytaj hasło). Anielskô je krajã pòłożonym na òstrowach. Naszim sąsadã z pòrénkù je Rëskô. W Szpańsczi mieszkają Katalończicë. Òlãdzkô je nôniżi pòłożonym krajã w Eùropie. Do Dëńsczi nôleżi płënąc przez Bôłt. Szwédzkô leżi na Skandinawsczim Półòstrowie. Francëskô bùszni sã wielnyma zabëtkama. Czeskô je najim pôłniowim sąsadã. Cwiczënk 7 W teksce są trzë nôzwëska wôżnëch dlô Kaszëbów pòstaców. Wëpiszë nôzwëska a dopiszë kòl nich titlë dokazów, jaczé ti ùtwórcë napiselë. (W tekście znajdują się trzy nazwiska ważnych dla Kaszubów postaci. Wypisz nazwiska i dopisz przy nich tytuły dzieł, które ci twórcy napisali). Cwiczënk 8 Aùtorã ksążczi Historia Kaszubów je Aleksander Majkòwsczi. Profesor Gerat Labùda je ùznónym historikã. Felietónë Aleksandra Labùdë mają titel Gùczów Mack gôdô. Wôrt je przeczëtac dokôz G. Labùdë Kaszubi i ich dzieje. Cwiczënk 9 Przë ùżëcym internetu spòrządzë spisënk ksążków, w jaczich mòże nalezc wiédzã ò historii Kaszëb i Pòmòrzégò. (Za pomocą internetu sporządź spis książek, w których można znaleźć wiadomości na temat historii Kaszub i Pomorza). Cwiczënk 10 Zdrzë na nôslédné zdania i namëslë sã, jaczé bë mógł do nich zadac pëtania (popatrz na następujące zdania i zastanów się, jakie pytania można by było do nich zadać): POMERANIA RUJAN 2013 1. krôj, do jaczégò mùszimë płënąc przez Bôłt 2. miono Labùdë – historika 3. krôj, chtëren bùszni sã wiele zabëtkama 4. za pòréńczną grańcą Pòlsczi 5. Kaszëbë wchôdają w rëmią tegò regionu 6. krôj pòłożony na òstrowach 7. miono Majkòwsczégò i Labùdë 8. lud zajimający zemie na pòrénk òd Pòmòrsczi (nié Prësôcë) 9. krôj na Skandinawsczim Półòstrowie 10. jedno z zajãców A. Labùdë 11. krôj w Eùropie stojący na kanałach 12. lud mieszkający „òd wiedna” na Pòmòrzim 13. krôj za pôłniową grańcą Pòlsczi 14. napisôł ksążkã Historia Kaszubów 15. gatënk lëteracczi pòwiôstków Gùczów Mack gôdô SŁOWÔRZK Zapiszë pëtania do taczich òdpòwiedzów (zapisz pytania do takich odpowiedzi): bédowac – proponować; bùsznic sã – szczycić się, chwalić się; czësto – tu: całkowicie, całkiem; dokôz – dzieło; mùdzëc czas – tracić czas; òd wiedna – od zawsze; òstrów – wyspa; pòrénk – wschód; półòstrów – półwysep; rëmiô – obręb, obszar; rozwidniac – rozjaśniać; tec – przecież; ùczałi – uczony; wic – kawał, dowcip; wôrt – warto; zapëzglóné – zasupłane, pogmatwane; zôs – znowu 33 WIEŚCI Z GDAŃSKIEGO ODDZIAŁU ZKP Działo się w Gdańsku TERESA JUŃSKA-SUBOCZ 9 czerwca – w kościele Opatrzności Bożej na gdańskiej Zaspie diecezjalny kapelan Kaszubów ks. dr Leszek Jażdżewski odprawił mszę świętą z kaszubską liturgią słowa. Uczestniczyli w niej Kaszubi od św. Janów, z gdańskiej Moreny, z Matarni, Przymorza oraz z Remusowego Kręgu z Borzestowa. Spotkanie było okazją do odwiedzenia cmentarza na Zaspie, którego historię opisał ks. Leszek Jażdżewski w książce Nekropolia Męczenników II wojny światowej. Cmentarz jest miejscem pochówku m.in. Franciszka Kręckiego, zamordowanego w Stutthofie wybitnego działacza polonijnego w Gdańsku, urodzonego w Borzestowie. Kapelan gorąco zaapelował do uczestników, aby zainteresowali młodzież szkolną historią cmentarza ofiar hitleryzmu. 12 czerwca – z okazji 26. rocznicy pobytu Ojca św. Jana Pawła II na gdańskiej Zaspie, na odpustową mszę św. pod przewodnictwem bp. Tadeusza Lityńskiego przybyły poczty sztandarowe ZKP z Gdańska, Kolbud i Żukowa. 4 lipca – w Galerii Świętojańskiej w Gdańsku odbył się wernisaż wystawy Bożeny Kręcisz „Moje Kaszuby – akwarela i piórko”. Malarka urodziła się w Gdyni w rodzinie Kossak-Główczewskich. Kurator wystawy Teresa Panejko w słowie wstępnym pięknie oddała klimat 16 obrazów: „Piórko-tusz, pędzel-akwarela… Pejzaż przez szosę, dwa krzyże przydrożne, ich szczyty z jasną kapliczką i polami po horyzont. Pejzaż sięga w dal, by połowę miejsca oddać niebu. Pejzaże, choć traktowane tak poetycko, mają w sobie rozpoznawalne realia. Garnki na płocie w drodze do Muzeum Necla w Chmielnie, trakcje elektryczne; naturalnych rozmiarów motyle na kwiatach, jakieś jeziorne rośliny, truskawki, borówki, figuracje pejzaży”. 34 Fot. Maciej Stanke 28 lipca – delegacja naszego oddziału ze sztandarem uczestniczyła, wraz z 20 tysiącami pielgrzymów, w uroczystościach odpustowych w Sianowie. 15 sierpnia – w zaspiańskim kościele Opatrzności Bożej otwarta została wystawa „Błogosławiony Jan Paweł II w rzeźbie, hafcie i malarstwie”. Ekspozycję sfinansowaną przez miasto Gdańsk zorganizował ZKP Oddział w Gdańsku wspólnie ze Stowarzyszeniem Twórców Ludowych Oddział w Gdańsku i Zarządem Stowarzyszenia „Moja Wspólnota”. Aranżację wykonała etnolog Barbara Maciejewska. Wystawa prezentuje prace trzydziestu czterech artystów zrzeszonych w gdańskim oddziale Stowarzyszenia Twórców Ludowych oraz ludzi z nimi zaprzyjaźnionych, osób, które w hołdzie Ojcu Świętemu spróbowały, zgodnie ze swoimi talentami i umiejętnościami, utrwalić z pamięci wydarzenia związane z papieżem. 21–25 sierpnia – Wspólnota Kaszubów i przyjaciół Kaszub przy parafii pw. NMP Królowej Różańca Świętego, z prezeską Haliną Piekarek, kolejny już raz zorganizowała wycieczkę integracyjną, tym razem na ziemię wielkopolską i lubuską. 31 sierpnia – w kościele Opatrzności Bożej odprawiona została uroczysta msza święta koncelebrowana, poświęcona ofiarom II wojny światowej. Inicjatorem i organizatorem mszy oraz drogi krzyżowej na cmentarzu na Zaspie był ks. dr Leszek Jażdżewski. We mszy świętej, oprócz parafian, uczestniczyli również członkowie Zrzeszenia Kaszubsko-Pomorskiego oraz Stowarzyszenia Civitas Christiana z Czerska, Chojnic, Człuchowa, Gdańska, Kartuz, Kolbud, Kościerzyny, Lęborka, Pruszcza Gdańskiego, Słupska i Wejherowa. Członkowie Stowarzyszenia, w ramach pracy formacyjnej, zdobywają wiedzę i umiejętności w Ośrodku Formacji Katolicko-Społecznej, a rok pracy zaczynają nabożeństwem drogi krzyżowej na pomorskich kalwariach i w miejscach uświęconych męczeństwem Pomorzan. 1 września – poczet sztandarowy oddziału gdańskiego uczestniczył w obchodach 72. rocznicy wybuchu II wojny światowej przed pomnikiem Obrońców Poczty Polskiej w Gdańsku. 6 września – z inicjatywy Marzeny Lachowskiej członkowie ZKP Oddział w Gdańsku pojechali na wycieczkę autokarową „Szlakiem zamków, dworów i pałaców Kaszub”. Odwiedziliśmy północne Kaszuby i poznaliśmy ich historię. POMERANIA PAŹDZIERNIK 2013 GDAŃSK MNIEJ ZNANY Śladami Obrońców Poczty Polskiej 5 października 1939 roku rozstrzelano ludzi, którzy bronili Poczty Polskiej w Gdańsku. Pokazujemy miejsca, w których pamięć o nich jest wciąż żywa. M A RTA S Z A G Ż D O W I C Z Dziewczynka z poczty Erwina Barzychowska miała prawie 10 lat. Właśnie skończyły się wakacje i szykowała się do szkoły – Macierzy Szkolnej w Domu Polskim przy dzisiejszej ulicy Wałowej. Ale 1 września obudziły ją strzały. Zaczęła się wojna, a ona znajdowała się dokładnie na linii ognia. Była wychowanką dozorcy Poczty Polskiej Jana Pipki i jego żony Małgorzaty. Erwinka została poparzona miotaczem płomieni. Jej agonia trwała siedem tygodni. Zmarła 20 października 1939 roku. Dziś spotkamy ją w gdańskim Zespole Szkół Łączności. Jej rzeźbę można dojrzeć od ulicy Podwale Staromiejskie. Wystarczy wejść po schodach pod nieczynne wejście. Za szybą stoi dziewczynka z misiem w ręku. Szkoła nosi imię Obrońców Poczty Polskiej w Gdańsku, a figura Erwinki przypomina o najmłodszej ofierze obrony. Pomnik odsłonięto w 2005 roku. Rzeźbę wysokości 172 cm zaprojektowała studentka gdańskiej Akademii Sztuk Pięknych – Hanna Kostecka. Plac pamięci Nasz spacer kontynuujemy, udając się w stronę gmachu Poczty Polskiej Wolnego Miasta Gdańska. Budynek powstał w latach 1838–1844 i pełnił funkcję szpitala wojskowego. Został on zamknięty wraz z nastaniem Wolnego Miasta Gdańska. W 1925 roku otwarto w nim Polski Urząd Pocztowo-Telegraficzny. Dziś mieści się tu Muzeum Poczty Polskiej – oddział Muzeum Historycznego Miasta Gdańska. Przed wejściem zobaczyć można odcisk pocztowej pieczęci oraz datownik z 1 września 1939 roku. Uwagę przykuwa monumentalny pomnik. Stanął na placu przed gmachem poczty po czterdziestu latach od pamiętnej obrony. Konstrukcja zachwyca swą POMERANIA RUJAN 2013 treścią i rozmiarem. Widzimy rannego pocztowca. Z jego torby wysypują się listy. Ostatkiem sił wyciąga rękę po karabin, który wręcza mu bogini zwycięstwa Nike. Nad nimi gołębie – ptaki pocztowe, które lecą w świat, by rozesłać wiadomość o bohaterskiej obronie. Autorem pomnika jest Wincenty Kućma, twórca m.in. Pomnika Powstania Warszawskiego w Warszawie. Wyrok Obrona poczty miała trwać sześć godzin. Pocztowcy mieli trzy karabiny maszynowe, około 40 pistoletów i granatów. W czasie ostrzału zginął dowodzący podporucznik Konrad Guderski. Mimo to obrońcy dotrwali aż do godziny 19. Niemcy grozili podpaleniem budynku, więc zdecydowano o kapitulacji. Z gmachu wyszedł Jan Michoń – dyrektor poczty. Choć niósł białą flagę, jednak został zastrzelony. To samo stało się z naczelnikiem Józefem Wąsikiem. Dziś na zapleczu Urzędu Pocztowego i Zespołu Szkół Łączności na wielkim zdjęciu można zobaczyć, co działo się dalej: pocztowców wyprowadzono i ustawiono pod murem. Prócz fotografii na ścianie zawieszono odlewy odcisków palców. Dokładnie w tym miejscu, gdzie znajdowały się dłonie pocztowców. Mężczyźni przetrzymywani byli w Victoria-Schule, na Biskupiej Górce, a także w więzieniu na ul. Kurkowej. Czekali na wyrok niemieckiego sądu. I choć nie zezwalało na to ówczesne prawo, jednak zostali skazani na śmierć za działalność partyzancką. Egzekucja odbyła się 5 października 1939 roku na Zaspie. Ale miejsce kaźni znane jest dopiero od 1991 roku. Wtedy to podczas prac budowlanych natknięto się na zbiorową mogiłę pocztowców. Ich ciała ekshumowano i pochowano na gdańskim Cmentarzu Ofiar Hitleryzmu. Obrońcy Poczty Polskiej udekorowani zostali pośmiertnie krzyżem Virtuti Militari. W 1998 roku otrzymali tytuł Honorowych Obywateli Miasta Gdańska. Fot. M.S. 35 NA KRAJNIE Pod opiekę Matki Boskiej Leśnej (część 2) Leśna Panna z Nim maleńkim borem wędrowała, Miłość, Wiarę i Nadzieję wokół rozsiewała. JOWITA KĘCIŃSKA-KACZMAREK KONRAD KACZMAREK Ustawianie kolosa Jeszcze potrzeba kamieniarza, który wykonałby schody, koniecznie właśnie kamienne. Tu kłaniać się trzeba Przemysławowi Kurdziece, wójtowi gminy Lipka, i jego pracownikom. To też były dwa dni pracy, ale wykonanej już przez fachowca, który rozłupane głazy ułożył w lesie tak, że wyglądały, jakby leżały tam od zawsze. Dwa dni przed uroczystością jedziemy po figurę. Jak tego kolosa ustawić? I znów – prosto z podwórka, przerywając zajęcia gospodarskie, Zygmuś Martyn, z Adasiem Wojaczkiem i Krzysiem Kęcińskim, jedzie, aby wszystko umieścić tam, gdzie być powinno. Kiedy ustawiali na stromej skarpie tę ogromną figurę, ważącą kilkaset kilogramów, patrzącym zapierało dech. Teraz już możemy przygotować się do uroczystości, która ma się odbyć 25 maja. Nie udało się wprawdzie przyjechać księdzu arcybiskupowi Tadeuszowi Gocłowskiemu, jednak mieliśmy wspaniałego gościa, jego przedstawiciela – ks. dra prałata Bogusława Głodowskiego. Deszczowa uroczystość Przed wyruszeniem do lasu Krajniacy, Komitet Honorowy oraz wszyscy uczestniczący w uroczystości podpisują się – moczoną w tuszu stalówką w obsadce – na przygotowanym dokumencie. Umieszczony w glinianym naczyniu, zalakowany, jedzie z nami do lasu, by tam znaleźć się w przygotowanym wcześniej, wyłożonym kamieniami miejscu. Po la36 Z archiwum autorów tach potomni dowiedzą się, kto uczestniczył w naszym wydarzeniu. Dzień uroczystości przywitał nas ulewnym deszczem. Zjeżdżali się kolejni goście, także ci z Gdańska (profesor z księdzem prałatem). Czekała bryczka, którą najważniejsi goście mieli pojechać, ale deszcz, wcale nie drobny, padał dalej... Ruszyliśmy więc samochodami. Przed naszą rzeczką Stołunią wysiadamy z pojazdów. Las parasoli! Krajniacy śpiewają hymn naszej wsi, bo jego pierwsze słowa brzmią przecież: Gdzie Stołunia falą błękitną lśni, / Pośród łąk i borów, i drzew, / Gdzie Łobżonka aż do Noteci mknie, / Leży Buczek, prastara wieś... Goście pomagają, bo dzięki Wydziałowi Promocji Starostwa w Złotowie wszyscy otrzymali śpiewniczki. Małgorzata Chołodowska, wiceprezeska Stowarzyszenia „Przyjazna Edukacja”, które jest współorganizatorem całego przedsięwzięcia, odczytuje Litanię do Matki Boskiej Królowej Lasów Krajeńskich. Następuje uro- POMERANIA PAŹDZIERNIK 2013 NA KRAJNIE / OD NASZEGO KORESPONDENTA Z JASTARNI czyste poświęcenie kapliczki. Krajniacy odśpiewują pieśń napisaną specjalnie na tę uroczystość: Leśna Panna z Nim maleńkim borem wędrowała, Miłość, Wiarę i Nadzieję wokół rozsiewała. Marsz Śledzia Sarny, wilki i zające z Nimi wędrowały, Miłość w czerwonych jagodach pośród mchu zbierały. Wśród poziomek i leszczyny ślad Jej się odcisnął, Pośród złotych pni sosnowych jasny warkocz błysnął I już wiemy, że na zawsze pośród nas została, By Jej mądra, dobra radość wszystkich wspomagała. Gdy się wsłuchasz w szmery leśne, doznasz Jej radości I z zapachem macierzanek w sercu twym zagości. Uczestniczymy w pierwszym w tym miejscu nabożeństwie majowym. Potem jeszcze pamiątkowe fotografie (m.in. autorki rzeźby Barbary Pikulik z Zakrzewa i Emilii Glugli), wracamy przemoczeni i pełni radości. Jest, już jest między nami i – jak mówią słowa pieśni – pozostanie już tu, by wspomagać nas swoją dobrą radością. Matka Boska Leśna zostanie W naszym Domu Kultury siadamy do stołu. Przy gorącej herbacie, przy smacznym poczęstunku, w który tyle serca włożyły Krajnianki, trwają rozmowy. Wrażenia, wspomnienia, podziękowania... I dopiero tutaj Krajniacy prezentują swój program, pieśni maryjne, które miały być śpiewane po drodze na uroczystość. Prezes Stowarzyszenia Adam Pulit wskazuje na możliwości występowania o fundusze z różnych środków. A to przy okazji upominku od profesora Józefa, który ofiarowując nam niezwykle piękne wydanie albumu Boże Męki. Krzyże i kapliczki przydrożne na Kaszubach, podkreśla, że takiego wydawnictwa Krajna jeszcze nie ma. Jest więc przed nami nowe zadanie. Czas się rozstać... Jeszcze przyjaciele nasi najwierniejsi, wśród nich Kazimierz Bieluszko z Lipki oraz Katarzyna i Jerzy Podmokły, wspierają nasz fundusz. To laureaci Złotego Buka, odznaczenia, które dostali za wierną i mądrą przyjaźń z Krajniakami. Żegnamy się z gośćmi. Zostaje z nami nasza Matka Boska Leśna, przy której, to pomysł profesora Józefa, za rok się spotkamy. Zapraszamy wszystkich. POMERANIA RUJAN 2013 Pomiędzy Kuźnicą na Mierzei Helskiej a Rewą położoną już na stałym lądzie rozpościera się – w poprzek Zatoki Puckiej – pas mielizn z wystającymi ponad powierzchnię wody wysepkami, których liczba zależy od aktualnego stanu wody. Nosi on nazwę Rybitwia Mielizna (bywa też nazywany Ryfem Mew, Rewą Mew lub Mewią Rewą), po kaszubsku to Sëchô Rewa. RY S Z A R D S T R U C K Istnieją przekazy historyczne, a nawet relacje naocznych świadków, że w latach międzywojennych i wcześniej korzystano z tego połączenia mierzei z lądem. Od czasu wykonania przekopów przez te mielizny w okolicy Kuźnicy i Rewy owo połączenie zostało przerwane. Najnowsza historia Rewy Mew odnotowuje, że był tam poligon Układu Warszawskiego: samoloty bombardowały pozostawione tam w tym celu wraki kutrów rybackich. Po roku 1989 zlikwidowano poligon. Od tego czasu Sëchô Rewa jest celem wycieczek wczasowiczów i mieszkańców okolicznych miejscowości. Począwszy od 2002 roku, atrakcyjność Rybitwiej Mielizny znacznie wzrosła. Stało się tak za sprawą organizowanego tu raz w roku Marszu Śledzia, który polega na pokonaniu całej trasy z Kuźnicy do Rewy, przemieszczając się w wodzie. Na początku brało w nim udział kilkanaście osób, obecnie zaś trzeba ograniczać liczbę uczestników do stu, głównie ze względów bezpieczeństwa. Marsz Śledzia 2013 odbył się w sobotę 24 sierpnia. Ponad sto osób przeszło przez Zatokę Pucką z Kuźnicy do Rewy (ok. 10 km). Pierwszy odcinek, tzw. etap wiary, polega na wejściu do zatoki i marszu przez coraz głębszą wodę do ciągu wysp, do których podobno jest ponad kilometr, tylko że nikt z uczestników Marszu, rozpoczynając wędrówkę, ich nie widzi. Wreszcie robi się już tak głęboko, że wszyscy muszą płynąć. Co prawda, każdy ma piankę i kamizelkę asekuracyj- ną, a na dziesięciu uczestników przypada jeden ratownik, więc utonięcie nikomu nie grozi, ale jest to męczące. Po pół godzinie można w końcu poczuć grunt pod nogami i stopniowo robi się coraz płycej. Na horyzoncie widać obiecane wyspy. Wreszcie wszyscy wychodzą na ląd (w tym roku na skutek stanu wody była tylko jedna wyspa, ale strasznie długa, mająca chyba z 7 km) i zbierają się w miejscu, gdzie następuje pasowanie każdego uczestnika na śledzia. Jeszcze tylko trzeba zjeść solonego śledzia, popić go wodą burtową, przejść przez symboliczną bramę i już klepnięcie płetwą po tyłku kwituje pasowanie. Ale to nie koniec, jest jeszcze etap trzeci – znowu wejście do wody, a łodzie ciągną uczestników do Rewy na linie, po kilkunastu, przez pogłębiony odcinek długości ok. 2 km. Wydaje się łatwe? Jednak wcale takie nie jest. Trzeba się starać ze wszystkich sił, żeby usta były nad wodą, a ciało leżało równo z liną. Pomimo że wszyscy mają na sobie pianki, zaczyna się robić chłodno, ponieważ woda, na skutek cyrkulacji powstającej przy ciągnięciu przez łodzie, dość znacznie się wychładza. Po 2 km uczestnicy znowu mają grunt pod nogami. Grunt jest, ale iść wodą trzeba z pół kilometra, co też kosztuje trochę sił. Wreszcie można wyjść na brzeg. Tutaj posiłek regenerujący siły oraz wręczenie pamiątkowych dyplomów i odznak. A potem powrót do domu. Do Kuźnicy wracają pomeranki i łodzie z uczestnikami marszu. Po drodze widać, że kormorany wróciły na Rewę Mew i znowu ją zasiedliły, tak jakby nic się tu wcześniej nie działo. 37 NÓTAMA PRZËKRËTÉ Piesnie wanodżi TÓMK FÓPKA Czej gôdóm „wanoga”, tej mëszlã nôprzódkã ò jednym przëbëtkù w Chwaszczënie, krótëchno ronda. Mòżna tam zjesc i wëpic. Jednym z dostãpnëch napitków je piwò. Mómë téż bòdôj jedno kaszëbsczé, jaczé nosy miono pierszégò, pò pónie Czôrlińsczim, wanodżi z arcëdokôzu Aleksandra Majkòwsczégò. W òpisënkù piwa czëtómë: „Remùs, nôbarżi znóny kaszëbsczi wanożnik, wãdrowôł pò Kaszëbach òd wsë do wsë. Jegò célã bëło rozkòscyrzanié kaszëbiznë, bòkadny jãzëkã i tradicją starków”. Chcemë jic na wanogã-przezérk szlachã wanogów i wanożeniô w kaszëbsczi piesni. Z prawie taczim titułã nalôzł jem dwie platczi: pielgrzimkòwô „Wanoga do Bòga” i „Wanodżi kòl mòrza” karna Fucus. Òbie wëszłë w 2009. Platczi z bòżónkama... Pòzwa „Wanoga do Bòga” pòchòdzy z dokôzu z mùzyką Wacława Kirkòwsczégò napisónégò dlô negò projektu, jaczi równak na platce sã nie nalôzł... Pòdobno bëło z sztëczkã „Do Cebie jidzemë”, ze słowama Kazmierza Jastrzãbsczégò: Chto żëje i czëje, niech flot sã rëchtëje Bë z nama dzys rëgnąc mët w drogã A czej sã zéńdzemë – ze spiéwą pùdzemë Na tã òsoblëwą wanogã Są za to na platce jiné, dze to słowò je. Chòcle „Na pielgrzimkã!”: Ga sã skùńczi ta wanoga Przińdze miłé òdpòcznienié Wnetk zabôczisz, że krziż, noga... Kò pewniészé mdze zbawienié! Je kùreszce, z mùzyką Karola Kreftë, „Przed latów stama”: Przed latów stama miôł Christus Król pò Palestinie wanożny tur Głosył, co robic nóm je nót Cobë doprzińc do nieba wrót ...i z kòzyma piesniama „Wanodżi kòl mòrza” Fùcusa mają na se trzënôsce dokôzów i… sztãpel Radë Kaszëbsczégò Jãzëka, co wskôzywô platkã jakno bëlną jãzëkòwą wspòmóżkã do ùczbë w szkòłach. No karno lubi spiéwac ò wanodze na szkòcką/irlandzką nótã. Czile przikładów: „Balada ò Héweltów Mackù” Za tã gôdkã z mòwą mie kùsznąc dze, wiész! Mój swiat to Kaszëbskô – flot, karuj mie z tim! Nóm dróg krãtów-wãtów przeturzëc nie nót Nié w cëzënë szérze wanożëc... „Kòlibiónka ò Dżonie i Mery” Ùsniéwô mòrze, zéwie swiat Hewò miesądz Dżon – nocë brat, Co wanożi òd stalat Nimò karnów chmùr Na przódk dnia... „Rozbitk”, ze słowama Rafała Rómpcë: I przëszedł dzéń ten szczãslëwi Lëdze wëratowalë mie Całi zdrów płënã ju dodóm Ta wanoga kùńczi sã... „Na ùszkò” Pùdzemë dróżką, dze dulczi lata céń Na psotã mrówkóm przejdzemë jima przék Lica mùjkają wietwie żëcznych drzew Tegò wanożeniô nie przerwie żóden ptôch... Abò „Chcemë jic”, z mùzyką Stachùrsczégò: Spiéwónô pòézjô Hewò je dzélëk dokôzu z rëchtowóny platczi, z mùzyką Szëmona Kamińsczégò: „Dorada na drogã” Chtërną drogą mùszã jic, bë duńc do Ce...? Jakô długô je wanoga naszich serc...? Kùli kroków trzeba zrobic, bë rzec: stop!? Wiele lëdzy tądka ju przed nama szło...? Pòjkôj, Synkù, pòkôżã Cë stegnã, Tã, co prosto prowadzy na swiat Pòtkôsz lëdzy tam, biédã niejednã I niejeden mdze wanożny czap... 38 W tim samim dëchù brzëmi jedna z nônowszich spiéwów z mùzyką Wéróniczi Kòrthals: „Jesz mògã wrócëc” Jesz mògã wrócëc Mògã to rzucëc Òkrãt òstatny nie je òdpłëniony jesz… To sã nie zmieni Że na ti zemi Pò wanożenim dodóm wiedno je... W tim czerënkù jidze z mùzyką Karól Krefta: „Żdanié pò wanodze” Dze dlô stopë kòżdi żëczny kam Dze drëszny wiatru wiéw Słowa jak chléb Tak dobré, taczé swiãté są... Tam twòja chëcz Tam starków zwëk Tam mòwa, spiéw Tam le biôj Tam cebie wiedno żdają pò wanodze... Wérónczëné je téż „Pòkòchac Cã” z platczi z miłotnyma duetoma „MIŁOTA”: Znajã Cã pôrã dobrëch lat Slôdë nas wspólnëch stegnów sta Tam-sam wanożą mejle, słowa Tej-sej jaczi wspòmink... Frantówczi dlô nômłodszich Trójno je wanożeniô w piesniach dlô dzecy i młodzëznë, tec „òd wanodżi roscą môdżi”. Zaczniemë òd tëch, co jesz nie ùzdrzałë dzénnégò widu. Jerzi Stachùrsczi napisôł tekst „Grétce, Kaszi, Marili”: Czedë lato grô pògòdë spiéwã Nótów tësące drogą wanożi W piątczi, wtórczi, strzodë – tak biwô, Że szczeré żëczbë szczescô cë złożą A to jinégò aùtora, z nowégò spiéwnika dlô môłëch dzôtk, jaczé sã ùkôże jesz latos: „Zabiéróm na wanogã” Zabiéróm na wanogã ną pùpkã, co jã lubiã W bùdelce cepłé pitkù i żélczi sobie wpùrgnã... Zabiéróm na wanogã do graniô „w nogã” balã I aùtkò, i trzë ksążczi... Nie strasznô jimra wcale... POMERANIA PAŹDZIERNIK 2013 NÓTAMA PRZËKRËTÉ Zabiéróm na wanogã sztërnôsce lopów smiéchù I w grochë ten sznëpelduk, czej bãdã mùsza czichnąc... Zabiéróm na wanogã skòpicą bëlnëch ùdbów Piãc wiatrów szadzy włosë – wanoga mie sã ùdô! Klasyka – Jana Trepczika – „Majewô wanoga”: Dzys jidzemë wanogą pòrene wczas La, la, la... Z mùzyką, ze spiéwą w naj majewi las La, la, la... Co na to Fópka? Napisôł „Czerwińcową wanogã”: Czerwińcowô wanoga – na cebie czekô swiat! Czerwińcowô wanoga – je mëmka, tatk i bratk! Czerwińcowô wanoga – przigòda wòłô nas! Czerwińcowô wanoga – dze słuńce, wòda, las... Do nótów J. Stachùrsczégò Genk Prëczkòwsczi napisôł „Wanogã”: Róbzak chwôc, ruchna wrzuc, Na wanogã chcemë jic. Słuńce wczas szło nad las przëchłoscywô lubno nas Ten sóm aùtór mùzyczi z aùtorã słów „Czerwińcowi...” zrobilë: „Do ùzdrzeniô” Òblecz róbzak, szëkùj kòło Rëgnij na wanogã Wprzódk tej smiało! Swiat naj wòłô! Wiodro wez na drogã! Téż dlô dzecy, leno z hip-hopòwi stegnë: „Jidã” Jidã, z ti rézë dzysô nick nie wëdô Wa biôjta! Wama sã wanoga przëdô! Jidã... „Trzë krze na rzmie” Dzôtków karna wanoga prawie tã wëbra drogã Jidze, redotã niese, spiéw i młodoscë wiéw (…) Leno trzë krze na rzmie znają prôwdã – jak je. A hewò je rapòwóny tekst Wandë Lew-Czedrowsczi, jaczi pòchòdzy z platczi „Pò wid sygóm”: „Jiwrë Remùsa” Remùs z karą Remùs wanożi Remùs kòchô. Królewiónkã i zómk, Zómk i królewiónka W jegò maroczeniach Wcyg są. Ò drãdżim wstôjanim do szkòłë (z aùtopsje aùtora): POMERANIA RUJAN 2013 „Tómkòwé wstôjanié” Wczasno reno òdeckł Tómk Béł nôpierszi w chëczi Jak na skrzidłach z górë w dół Dzys wanoga – krzëczi... Ten sóm ùsôdzca: „Nipòcé lata pòmiónë” Na wanogã! -ogã, nogã Weznã kòło, -òło, wëło I gitarã, -arã, karã I zagrajã, -ajã, gnajã A to dokôz aùtorów „Do ùzdrzeniô”, z platczi wëdóny przez Spòdleczną Szkòłã w Bòrkòwie: „Mëmie – chòranka w pòdzãkã” Dalek, w żëcô wanodze tej-sej smùtk, tam-sam górz Dze je chëcz? Dze je Matka? Dze sã pòdzôł dzecny czas? Dze je z bratã przecywianié? Chto na pôłnié wòłô nas? I naléwô fùl talérz, ùrznie chleba – kòchô nas... Z „lasnëch” piesniczków dlô dzôtk: „Czej trzeba grzëba...” Jem ju nazôd z ti wanodżi Wlazło w krziże, mòkré nodżi Jedna mësl mie cëszi baro – Zjém na pôłnié grzëbë zarô! I jesz „Wanóżka” z mùzyką W. Kirkòwsczégò: Reno wczas rëszmë w las ùzdrzëc lasną chòwã! Są tam: zajc, rudi lës – chòwią sã za drzewa... Pòjmë stegną w céni céń pòznac krãtë-wãtë Wejle! Dzëk. Sarnë trzë. Żdają za zôkrãtã. A „Czuder!” znaczi: „W drëgą stronã biôj!” To nawetk zgrzébiã znô – ze smiéchù rżi... „Curiko!” – to je „Copnij, Lotta!” Kòżdé „Nëże!” – to jakbë bicz trzasł... Dostóną mòje kònie ówsa w krëp Pò czãżczim dniu, wanożnym – òdpòcznienié... Do zortu kabaretowëch nôleżi téż „Frantówka stôrégò kawalera” z mùzyką W. Kirkòwsczégò: Tak przez lat szterdzescë ni móm biédny szczescô. Wiedno jiną drogã bierzesz na wanogã. Bënë dëszë gòrô rozszôlałi òdżin – Të leno pòzérôsz, co sã dzeje – nie wiész. ...i leżnoscowò-môlowé Na zjôzd Kaszëbów w Bëtowie, szterë lata dowsladë, Tadéùsz Kòrthals napisôł piesniã „W Bëtowie” z taczim tekstã: Òd Bôłtu, z wejrowsczich przëszlë strón, Z Brus i Kartuz téż tu są! Zez Gdini, ze Gduńska wanożą – Kòżdi naszińcã, swój! Kaszëbskô stolëca – Gduńsk – téż mô swòjã piesniã z wanogą: „Stolëczny mój gard” Òdpòcznã pò dłudżi wanodze Czej z Bòrów wëkùknã na swiat I bãdã jak nen sztótów złodzéj W òliwsczi katedrze czas krasc... Lëfórczi do smiéchù W repertuarze Kaszëbsczégò Duo Artisticznégò We Dwa Kònie, jaczé latos fejrëje swòje 5-lecé, je „Kùczrowô balada”: Wanożenié naji spiéwóny mùzyczi... Sznëkrëjącë pò platkach wszelejaczich z kaszëbską mùzyką, trafił jem jesz na dwa wanożné dokôzczi: „Wanożnicë” z dżezowi platczi „Kaszëbë” Olo Walicczégò, dze czëjemë recytatiw Damroczi Kwidzyńsczi, i „Wanoga” Édmùnda Lewańczika w walôszkòwim metrum z refrenã spiéwónym przez Redzanów na jich „zybiąco- hajmatowi” platce „Tatczëzna”. „Wanożnô lutnia” je przekôzywónô pòsobnyma òrganizatoroma (téż wanożącëch) Zjôzdów Kaszëbsczich Spiéwôków – przédny rozegracji Radë Kaszëbsczich Chórów. Latosy béł w Żelëstrzewie na Nordze. Jak widzec (i czëc), tegò wanożeniô je dosc tëli. Tim jednym słowã mòże pòdczorchnąc rësznosc i pòkrocznosc naszi spiéwóny mùzyczi w całoscë kùlturë. Kò wcyg jidzemë nowima ji stegnoma. Równak nigdë nie je tak dobrze, żebë nie bëło lepi. Tej na sóm kùńc sztëczuszk-zôchãcba z platczi „Zôczątk”, lëzyńsczégò karna C.Z.A.D.: „Na wanogã!” Rôz przëszło w prawò mòcno skrącëc Mój Fóks wié, że to bądze „Hùjt – je!” Tej pòj na wanogã! Dôj mie rãkã, róbzak wez! Ju za nogą noga stegnã nową deptac chce... Spiéwë mni abò barżi „bòżé” Òkróm pielgrzimkòwëch do barżi „bòżich” z wanogą zaliczëc mùszi piesniã ò JPII „Ni ma Gò”: Jak swiãti mòże bëc człowiek? Dze nalezc kùńc mądrëch słów? Kądka nóm jic? Płakac w niebò pò Tobie? Czë wspòmnąc nôùczi, wanożny strój... Ni ma Gò z nama ju tu... I drëgą sztrófkã terôczasny gòdowi spiéwë „Ùrodzył sã Jezësk”: Òd Bôłtu, ze Stołpë, z kaszëbsczi stolëcë Wanożi z redotą lud Je Môrcën i Wanda, są starszi i dzecë Gwiôzdë prowadzy jich wid 39 Z POŁUDNIA Sąsiedzi KAZIMIERZ OSTROWSKI Na promie Scandinavia, kursującym z Gdańska do Nynäshamn, dzięki ciotecznej babce Małgorzacie został królem Danii, Szwecji sklep wolnocłowy okupują głównie Szwedzi wracający z wypa- i Norwegii, ale niewiele korzyści z tego faktu odniosło jego własdu do Polski; zaopatrują się w nim w znacznie droższe i trudniej ne księstwo; gdy zmuszony został do złożenia korony w skandydostępne w ich kraju alkohole. nawskich królestwach, powrócił Swobodna atmosfera na promie do Słupska (zm. 1459). Podczas sprawia wrażenie przyjaznych wojny 30-letniej Szwedzi panostosunków między Polakami Trudno się pogodzić szyli się na Pomorzu Zachodnim, a Szwedami. Polską zaś toczyli w XVII w. z utratą skarbów zwojny Z sąsiadami zza morza przez o panowanie nad Bałtycałe wieki mieliśmy na pieńku. kultury zrabowanych kiem, głównie jednak chcieli raz Najeżdżali i bezlitośnie łupili zawsze pozbawić polskich Polsce w czasie na Pomorze skandynawscy wikinWazów złudzeń w kwestii odzygowie. Podbijał, zhołdował i (do „potopu” (...). skania korony szwedzkiej. Rozlaczasu klęski) okupował ziemie li się wówczas na całą Polskę. pomorskie duński władca WalÓw „potop szwedzki” jest demar II. W niekończącej się ryzapewne najstarszym wydarzewalizacji wokół Bałtyku, często zbrojnej, o dominację polityczną niem istniejącym jeszcze w zbiorowej pamięci historycznej na i gospodarczą rzadko kiedy mieliśmy przewagę i odnosiliśmy naszej ziemi. Mocno zapadły w pamięć doznane od najeźdźców sukcesy. Wprawdzie książę słupski Eryk (po zmianie imienia) krzywdy, tułaczka z dziećmi i inwentarzem po lasach, spalone Sąsedzë Na promie Scandinavia, chtëren kùrsëje ze Gduńska do Nynäshamn, króm wòlny od cła òbsôdzają przede wszëtczim Szwédzë wrôcający z wëpadu do Pòlsczi. Nabiwają w nim ò wiele drogszé i cãżi dostãpné w jich kraju napitczi alkòhòlowé. Swòbódny klimat na promie sprôwiô wrażenié przëjaznëch stosënków midzë Pòlôchama a Szwédama. Z sąsadama zeza mòrza przez całé wieczi jesmë mielë cos na na pionkù. Skandënawsczi wikingòwie najéżdżelë i bezlitosno rabòwelë Pòmòrzé. Duńsczi panownik Waldémôr II pòdbijôł, zhòłdowôł i (do czasu, czej sóm òstôł pòbiti) òbsôdzôł zemie pòmòrsczé. W niekùńczący sã riwalizacji ò panowanié nad krajama naòkół Bôłtu, czãsto zbrojny, ò dominacjã pòliticzną i gòspòdarczą, rzôdkò czej jesmë mielë przewôgã i òsygelë zwënégã. Prôwdac ksążã słëpsczi Érik (pò zmianie miona) dzãka coteczny starce Małgòrzace òstôł królã Danii, Szwédów i Norwegii, ale mało profitów z tegò faktu òdniosło jego włôsné ksãżstwò; czej zmùszony òstôł do złożeniô kòronë w skandënawsczich królestwach, pòwrócył do Słëpska (ùmarł w 1459 r.). Òbczas wòjnë 30-latny Szwédzë panoszëlë sã na Pòmòrzim Zôchòdnym, zôs z Pòlską toczëlë òni w XVII wiekù wòjnë o panowanié nad Bôłtã. Przede wszëtczim jednak chcelë rôz na wiedno pòzbawic pòlsczich Wazów próżnëch nôdzeji w sprawie òdzwëskaniô szwédzczi kòronë. Szwédzë rozlelë sã tej na całą Pòlskã. 40 Ten „pòtop szwédzczi” je pewno nôstarszim wëdarzenim jistniejącym jesz w zbiorowi pamiãcë historiczny na naszi zemi. Mòcno zapadłë w pamiãc krziwdë doznóné òd najezdników, pòtłukanié sã z dzecama i jinwentarzã pò lasach, spôloné wse, przëwlokłé przez wòjska zarazë. W pòtocznym jãzëkù przetrwałë pòwiedzenia: „Tu wëzdrzi jak pò Szwédach” i „Czedë? Jak bëlë Szwédë”, to znaczi: baro dôwno. W gminie Lëpùsz pamiątką pò nieproszonëch przëbëczach je òsada pòd nazwą Szwédzczi Òstrów. A zôs w Môłi Kòmorzi kòl Tuchòlë je pòmnik sw. Jana Nepòmùcena z tôblëcą pòswiãconą pòległim w pòbitwie ze Szwédama, stoczony pòd Wòzëwòdą w 1659 r. przez òddzél sławnégò rótméstra Michałczi. Pòmnik wzniósł w 1882 r. Józef Janta Pòłczyńsczi, w 1939 r. hitlerowcowie nã tôblëcã zniszczëlë, a ùmiescelë jã na nowò w 1989 r. nôleżnicë tuchòlsczégò partu KPZ. Nietrudno je nalezc téż w Szwecji szlachë drãdżich – co sã rozmieje – relacji pòlskò-szwédzczich w òdległi przeszłoce. Na rënkù w Malmö przed zabëtkòwą radnicą stoji pòmnik Karola X Gùstawa, chtëren nóm òsoblëwie zalôzł za skórã. W Sztokhòlmie jedną z głównych atrakcji turisticznëch je òkrãt Vasa, zbùdowóny na pòlecenié Gùstawa Adolfa. W 1628 r., to je rok pò klãsce Szwédów w bitwie mòrsczi pod Òlëwą, òkrãt z 450-òsobòwą òbsadą, wëpòsażony w 64 kanónë, wërësził w rejs na wòjnã procëm Pòlsce, ale z przëczënë POMERANIA PAŹDZIERNIK 2013 Z PÔŁNIA wsie, zawleczona przez wojsko zaraza. W potocznym języku przetrwało żartobliwe powiedzenie: „Kiedy? Jak byli Szwedy”, czyli bardzo dawno. W gminie Lipusz pamiątką po nieproszonych przybyszach jest osada pod nazwą Szwedzki Ostrów. Z kolei w Małej Komorzy k. Tucholi znajduje się pomnik św. Jana Nepomucena z tablicą ku czci poległych w potyczce ze Szwedami, stoczonej pod Woziwodą w 1659 r. przez oddział słynnego rotmistrza Michałki. Pomnik wzniósł w 1882 r. Józef Janta Połczyński, w 1939 r. hitlerowcy tablicę zniszczyli, a umieścili ją na nowo w 1989 r. członkowie tucholskiego oddziału ZKP. Nietrudno także w Szwecji, co oczywiste, znaleźć ślady niełatwych polsko-szwedzkich relacji w odległej przeszłości. Na rynku w Malmö przed zabytkowym ratuszem stoi pomnik Karola X Gustawa, który szczególnie dał się nam we znaki. W Sztokholmie jedną z głównych atrakcji turystycznych jest okręt Vasa, zbudowany na polecenie Gustawa Adolfa. W 1628 r., a więc rok po klęsce Szwedów w bitwie morskiej pod Oliwą, okręt z 450-osobową załogą, wyposażony w 64 działa, wyruszył w rejs na wojnę przeciwko Polsce, lecz z powodu konstrukcyjnego błędu zatonął po przepłynięciu zaledwie 300 m, jeszcze w rejonie sztokholmskiego portu. Śmieć poniosło ok. 50 marynarzy. Doskonale zachowany wrak odkryto w 1956 r., kilka lat później przeprowadzono skomplikowaną operację wydobycia na powierzchnię. Zrekonstruowano go i utworzono muzeum okrętu Vasa; jest oryginalny w 95% i dzięki temu unikatowy w skali globu. Galeon budzi podziw, jest ozdobiony znakomitymi rzeźbami, ale jednocześnie jest świadectwem szwedzkiej kònstrukcyjnégò błãdu zatonął pò przepłëniãcym leno 300 m, jesz w rejonie sztokhòlmsczégò pòrtu. Smierc pòniosło kòl 50 òkrãtników. Baro dobrze zachòwónô òkrãcëzna òsta nalazłô w 1956 r. Czile lat pózni bëła przeprowadzonô skòmplikòwónô òperacjô wëdobëcô òkrãta na pòwiérzchniã. Pò zrekònstruòwanim jegò òstało ùtwòrzoné mùzeùm òkrãta Vasa. Òkrãt je òriginalny w 95% i dzãka temù je wëjątkòwi w skalë globù. Galeón bùdzy pòdzyw, je òzdobiony pësznyma rzezbama, ale zarazã je téż swiadectwã szwédzczi bùchë – miôł bëc nôwikszi, nôwspanialszi, niedôbëti, a nie zdążił wëstrzelëc z ani jedny kanónë. Cãżkò je pògòdzëc sã ze stratą skarbów kùlturë zrabòwónëch Pòlsce òbczas „pòtopù”, chtërne Szwédze ùwôżają za prawnie nabëtą wòjnową zdobëcz. Nimò kònfliktów midzë Pòlską a Szwecją nigdë równak nie ùstôwôł proces integracji pòprzez przemikanié kùlturë, przepłiw deji i wëmianã towarową. Pònad 5 tësący lëdzy w Pòlsce nosy nôzwëskò Szwéda i to wierã nie je leno skùtkã wòjnowëch zwadów – na Pòmòrzim nôwicy w pòwiatach wejrowsczim (pònad 200), pùcczim, starogardzczim, tëchòlsczim i we Gduńskù. Dzys żëjemë w Eùropie bez wòjnów i bez grańców. Pò zmianach pòliticznëch w latach 1989–90 wnet równoczasno westrzód pòlitików i dzejarzów gòspòdarczich w pôłniowò-wschòdny Szwecji i nordowò-wschòdny Pòlsce zawiązała sã idea współprôcë, chtërny brzadã je Eùroregión Bôłt. Nôleżi dzys do niegò 8 regionów z 5 państwów: Pòlsczi (Pòmòrzé i pòdregion elbląsczi), Danii, Szwecji, Lëtwë i Rusëji (òbéńda kaliningradzkô). W 1991 r. 32 miasta założëłë Związk Miast Bôłtëcczich, dzys dnia grëpùje òn kòl 100 miastów z 10 krajów, w tym z Pòlsczi: Gduńsk, Gdiniã, Sopòt, Słëpsk, Pruszcz Gduńsczi, Krinicã Mòrską, Redã, POMERANIA RUJAN 2013 pychy – miał być największy, najwspanialszy, niezwyciężony, a nie zdołał wystrzelić z ani jednego działa. Trudno się pogodzić z utratą skarbów kultury zrabowanych Polsce w czasie „potopu”, które Szwedzi uważają za uprawnioną zdobycz wojenną. Pomimo konfliktów nigdy jednak nie ustawał proces integracji poprzez przenikanie kultury i przepływ idei, wymianę towarową. Ponad 5 tys. ludzi w Polsce nosi nazwisko Szweda i to zapewne nie jest tylko skutkiem wojennych zatargów – na Pomorzu najwięcej w powiatach wejherowskim (ponad 200), puckim, starogardzkim, tucholskim i w Gdańsku. Dziś żyjemy w Europie bez wojen i bez granic. Po zmianach politycznych w l. 1989–1990 prawie równocześnie wśród polityków i działaczy gospodarczych w południowo-wschodniej Szwecji i północno-wschodniej Polsce zakiełkowała idea współpracy, której owocem jest Euroregion Bałtyk. Należy dziś do niego 8 regionów z 5 państw: Polski (Pomorze i podregion elbląski), Danii, Szwecji, Litwy i Rosji (obwód kaliningradzki). W 1991 r. 32 miasta założyły Związek Miast Bałtyckich, obecnie skupia ok. 100 miast z 10 krajów, w tym z Polski: Gdańsk, Gdynię, Sopot, Słupsk, Pruszcz Gdański, Krynicę Morską, Redę, Malbork, Chojnice, Łebę, Ustkę, Elbląg, Koszalin, Szczecin, Międzyzdroje. I w Szwecji, i w Danii co krok spotykamy rodaków. W Kopenhadze w restauracji (prowadzonej przez Pakistankę) pracuje polska kelnerka, na głównym deptaku Frederiksberggade wodę mineralną sprzedaje dziewczyna z Gdańska, a opodal na podeście stoi złoty mim – polski student zbierający datki na dalszą edukację... Grobnica Érika Pòmòrsczégò w Mariacczim kòscele w Darłowie. Òdj. Maciej Stanke Malbòrk, Chònice, Łebã, Ùstkã, Elbląg, Kòszalëno, Szczecëno, Midzëzdroje. Tak w Szwecji, jak i w Danii co krok pòtikómë domôków z Pòlsczi. W Kòpenhadze, w restaùracji (prowadzony przez Pakistankã) prôcëje pòlskô kelnerka, na głównym deptakù Frederiksberggade wòdã mineralną przedôwô dzéwczã ze Gduńska, a niedalek na pòdnożënie stoji złoti mim – pòlsczi sztudent, chtëren zbiérô dëtczi na dalszą ùczbã... Tłómaczenié Bògùsława Gòłąbk 41 Z Remusem na kółku Trasa tegorocznego, już dwudziestego ósmego, Kaszubskiego Spływu Kajakowego Śladami Remusa wiodła głównie kółkiem jezior raduńskich. Ten szlak o długości około 40 kilometrów przewodniki określają jako jeden z najatrakcyjniejszych w Polsce. I wiele za tym przemawia. EDMUND SZCZESIAK Przebiega poprzez urokliwe tereny Kaszubskiego Parku Krajobrazowego, prowadzi urzekającym wianuszkiem jezior. Wbrew jednak zapewnieniom zawartym w niektórych folderach, że „nie wysiadając prawie z kajaka, można opłynąć cały opisany teren”, kajakarze muszą się liczyć z kilometrowymi przerwami i uciążliwymi przeszkodami. Aby je ominąć, przemieściliśmy się pod koniec spływu na rzekę Reknicę, aby następnie popłynąć Graniczną, Trzebiochą i Wdą. A i jezior po drodze nie brakowało. 42 Szansa na perłę Wyruszyliśmy, jak przed czteroma laty, ze Stężycy, z Jeziora Raduńskiego Górnego. Pierwszy dzień, sobotę, spędziliśmy jednak w Pażęcach, w gościnnym gospodarstwie agroturystycznym działaczy kaszubskich Wandy i Franciszka Lew-Kiedrowskich. Tam też odbyło się otwarcie spływu. Później niż jest to w zwyczaju, bo dopiero o godz. 20, ale było to podyktowane udziałem niektórych spływowiczów w XV Zjeździe Kaszubów we Władysławowie. Uroczyste otwarcie rozpoczęło odczytanie – po kaszubsku i po polsku – początku powieści Aleksandra Majkowskiego, w którym to fragmencie jest mowa o rozsiadłych po obu brzegach Raduni Stężycach – Królewskiej i Szlacheckiej (kiedyś były to odrębne wsie). Na otwarciu byli obecni gospodarze gminy: wójt Tomasz Brzoskowski, przewodniczący Rady Gminy Stefan Literski oraz radni Mirosław Formela i Grzegorz Zwara, a także Bernard Hinz, prezes Klubu Turystycznego ZKP Wanożnik będącego głównym organizatorem spływu, jak również uczestnicy wcześniejszych spływów, wśród nich zasłużeni dla Remusowego pływania Sabina i Marek Chomiccy oraz Adam Kak. Przybyła ponadto sekcja motocyklowa Klubu Wanożnik, która przyjechała wprost z Władysławowa, POMERANIA PAŹDZIERNIK 2013 XXVIII KASZUBSKI SPŁYW KAJAKOWY gdzie zamykała paradę Zjazdu, jadąc na swoich rumakach. Po powitaniu przeze mnie, jako przewodniczącego Komitetu Spływowego (który kierował przygotowaniami), gości i po wprowadzeniu w charakter naszej imprezy, kaszubską flagę na maszt wciągnął poczet weteranów spływowych: Eugeniusz Gutfrański, Henryka Mułkowska i Bogusława Piechocka. Oficjalnego otwarcia dokonał komandor Stefan Gorajek, a zarazem właściciel firmy Glada, która od trzech lat jest – na zlecenie Wanożnika – realizatorem spływu Śladami Remusa. Z wystąpień gości szczególnie ucieszyły słowa wójta Brzoskowskiego, który poinformował, że powstała już koncepcja zagospodarowania szlaków wodnych w województwie pomorskim, w tym kółka jezior raduńskich, tak że w nieodległej przyszłości ono rzeczywiście powinno się stać perłą w koronie najpiękniejszych szlaków kajakowych. Przewidziano urządzenia i obiekty pozwalające na wygodne i bezpieczne pokonywanie szlaku. Będzie oznakowany, powstaną stanice i pola namiotowe, urządzone zostaną miejsca ułatwiające zwodowanie kajaków i wyciąganie ich z wody, a także pokonywanie przeszkód typu młyny, niskie mosty. Rocznica święceń naszego kapelana Na miejsce właściwego startu odwiozły nas nazajutrz rano wozy drabiniaste. Na łące działacza kaszubskiego Jerzego Cyrzana czekały złożone tam poprzedniego dnia kajaki Glady. Także dla grupy motocyklowej, która postanowiła ten jeden etap przepłynąć z nami. Pokonawszy Jezioro Raduńskie Górne i część Dolnego, wylądowaliśmy na dwudniowy biwak w Łączyńskiej Hucie, na łące nad zatoką Moczadło (moczono tu kiedyś len) będącej własnością niezwykle życzliwego nam od lat Huberta Lewny, radnego Sejmiku Województwa Pomorskiego. Była niedziela, więc nasz wieloletni kapelan, ostatnio już tylko odwiedzający spływy, ks. Roman Skwiercz odprawił polową mszę św. z liturgią i kazaniem w języku kaszubskim. Ponieważ obchodził w tym roku 20. rocznicę święceń kapłańskich, wyrazy wdzięczności za wieloletnie sprawowanie posługi kapłańskiej na spływach przekazali mu prezes Wanożnika Bernard Hinz i ja. Przypomniałem, że na pierwsze trzy spływy jubilat przyjeżdżał jako nauczyciel. Był lektorem, czytającym po mistrzowsku fragmenty POMERANIA RUJAN 2013 Na kółku raduńskim bywa komfortowo… … ale i groźnie. „Remusa” (z tego powodu dosłużył się przydomka Remus), raczył także swymi gawędami. W 1988 roku zaskoczyła wszystkich wiadomość, że wybiera się do seminarium. Miał wówczas 33 lata. Wiele wskazuje na to, że właśnie na spływach, na szlakach, które wcześniej przemierzał Karol Wojtyła, poczuł powołanie. Święcenia kapłańskie przyjął w roku 1993. Przez wszystkie lata pobytu w seminarium pływał z nami, a po wyświęceniu był już nie tylko naszym lektorem i gawędziarzem, ale i kapelanem, tak że skończyły się problemy z pozyskiwaniem co roku kapłana, który przybyłby na spływ i odprawił mszę z liturgią w języku kaszubskim. W podziękowaniu za wszystko, co dla nas uczynił, wręczyliśmy mu prezent opatrzony tabliczką z napisem: „X. Kanonikòwi Rómanowi Skwierczowi z leżnotë 20 lat kapłaństwa – wdzãczlëwi czôłenkarze z Wanożnika”. We mszy św. i późniejszym spotkaniu uczestniczyło wielu gości, wśród nich mieszkający latem w pobliżu profesor Józef Borzyszkowski z żoną Anną, ongiś gorliwą spływowiczką. Obecne były siostry Huberta Lewny – Elżbieta i Irena, także biorące kiedyś udział w naszych spływach. Z Borzestowa przybyła grupa członków Remusowego Kręgu, bliskiego nam fascynacją powieścią Aleksandra Majkowskiego. Przygrywała kapela kaszubska Kazimierza z Borzestowskiej Huty, a kùcha i kawę ufundował Andrzej Młyński z firmy, także nam bliskiej nazwą, Remus w Szymbarku (Młyński karmił nas potem przez cały spływ, dowożąc na biwaki smaczne polowe posiłki). Kiełbaskami i nalewką częstował syn Huberta Lewny, Wojciech, który był przed laty ratownikiem na naszym spływie. Przy ognisku o działalności istniejącego od 2000 roku, a skupiającego 50 osób, Remusowego 43 XXVIII KASZUBSKI SPŁYW KAJAKOWY Kręgu opowiadał jego inicjator Brunon Cirocki. Raz w miesiącu, wyłączając wakacyjną przerwę, w szkole w Borzestowie czyta się, podobnie jak na naszym spływie, fragmenty powieści Żëcé i przigòdë Remùsa, a rytuał ten poprzedza spotkania z twórcami, działaczami kaszubskimi i osobami, które mają coś ciekawego do powiedzenia o Kaszubach. Gościem był m.in. Donald Tusk, który mówił o swoich kaszubskich korzeniach i o tym, jak postrzegani są Kaszubi w Warszawie. Jubileuszowo o „Pomeranii” Nazajutrz wyprawiliśmy się kajakami do Chmielna, a oprowadzał nas ze znawstwem po tej atrakcyjnej miejscowości Bernard Hinz, który od kilku lat mieszka w pobliskich Zaworach. Z Chmielna wróciliśmy na biwak w Łączyńskiej Hucie i tam wieczorem odbyło się tradycyjne spotkanie z redakcją „Pomeranii”. Reprezentowała ją zastępczyni redaktora naczelnego Bogumiła Cirocka. Przyjechał także członek Kolegium Redakcyjnego Andrzej Busler; przewodniczący tego gremium (czyli ja) był uczestnikiem spływu. Redakcja miesięcznika zainicjowała w 1986 roku spływ Remusowy i przez pierwsze lata była jego głównym organizatorem, a potem długo współorganizatorem, obecnie sprawuje patronat prasowy. Ponieważ „Pomerania” obchodzi w tym roku jubileusz 50-lecia istnienia, na spotkaniu była mowa o roli, jaką spełniała i nadal odgrywa jako pismo regionalne, kontynuujące najlepsze tradycje piśmiennictwa kaszubsko-pomorskiego, służące idei regionalnej, wzmacnianiu świadomości etnicznej Pomorzan. Uczestnicy spotkania otrzymali na zachętę do stałej lektury pisma nowy, podwójny (lipcowo-sierpniowy) numer „Pomeranii”. We wtorek popłynęliśmy dalej. Zatrzymaliśmy się na jednym z nielicznych urządzonych na kółku biwaków – nad jeziorem Brodnem Małym. Tu z kolei odwiedzili nas działacze ZKP z Kartuz i Chmielna. Prezes oddziału w Kartuzach Kazimierz Formela, mający tego dnia do dokończenia pilną pracę zawodową, wpadł na krótko, przywożąc obiecany pienisty napój. Ale pozostała z nami członkini zarządu Mirosława Kazana. Drëchòwie z Chmielna, z prezeską Gabrielą Jóskowską oraz jej poprzednikiem Antonim Czają (sprawował tę funkcję 35 lat!), uraczyli nas pyszną zapiekanką ziemniaczaną. Opowieści i śpiewy przy ognisku trwały do późna. 44 Najgorsze te przenoski. Na swoją kolej oczekują burmistrz Kościerzyny Zbigniew Czucha i dyrektor Wojewódzkiego Sądu Administracyjnego Andrzej Kospał-Pawłowski. W Kaszubskim Świecie Bajek W środę dotarliśmy w pobliże Gołubia, gdzie na wybudowaniu znajduje się gospodarstwo Daniela Miąskowskiego, u niego na łące rozstawiliśmy namioty. Tu odbyła się interesująca lekcja kaszubskiego, wymyślona i prowadzona przez wicekomandora ds. programowych Sławomira Klasa. Uczestnicy – wspomagani przez niego – wypisywali na kartkach pocztowych, w języku kaszubskim, pozdrowienia skierowane do swoich bliskich. W czwartek udaliśmy się pieszo do Centrum Edukacji i Promocji Regionu w Szymbarku. Po zwiedzeniu CEPR-u zostaliśmy zaproszeni przez właściciela Daniela Czapiewskiego do browaru Kaszëbskô Kòruna na degustację gatunków o kaszubskich nazwach, opartych na tradycyjnych recepturach. Pan Daniel oprowadził nas następnie po swoim nowym obiekcie: Kaszubskim Świecie Bajek. Na dużym obszarze, zaraz za „domem do góry nogami”, wyrosło kilkanaście bajkowych domków, w których zamieszkują bohaterowie wyjęci z kart książek. Postacie ruszają się, a z głośnika płyną słowa baśni. Pośrodku tego niezwykłego osiedla stoi imponujące magiczne drzewo, które potrafi... mówić. Ma usta, które się ruszają, gdy prezentuje legendę o powstaniu Kaszub. Stamtąd udaliśmy się do centrum Szymbarka, gdzie w obiekcie o nazwie Stodoła (taką rolę kiedyś spełniał), należącym do Andrzeja Młyńskiego, zjedliśmy w sali bankietowej obiad, aby zaraz potem – niejako na deser – obejrzeć prezentację multimedialną o księciu Świętopełku Wielkim, przygotowaną przez wicekomandora Sławomira Klasa. Nazajutrz rano zaczęło intensywnie padać. Ulewa trwała niemal do samego południa. W tej sytuacji, mimo wcześniejszych planów przemieszczenia się autobusem na dwudniowy biwak w Grzybowskim Młynie, pozostaliśmy w Gołubiu Wybudowaniu. Gdy tylko się rozjaśniło, uczestnicy zostali przewiezieni do Częstkowa i po przepłynięciu etapu do Grzybowskiego Młyna, wrócili na biwak w Gołubiu. Kajaki pozostały. Tego dnia wieczorem w Grzybowskim Młynie było przewidziane spotkanie z członkami Oddziału ZKP w Kościerzynie. Odnaleźli nas w Gołubiu i mimo deszczu, który znowu padał, spotkanie, pod naprędce sporządzonym zadaszeniem, było bardzo udane. Nasi goście, a byli wśród nich prezes Beata Jankowska, wiceprezes Sławomir Szkobel i sekretarz Katarzyna Knopik, przywieźli coś rozgrzewającego do herbaty. Nazajutrz znowu deszcz, więc na kolejną dobę pozostawiliśmy namioty w Gołubiu, a uczestnicy zostali przewiezieni do Grzybowskiego Młyna, skąd popłynęli do Czarliny nad Jeziorami Wdzydzkimi. Pożegnaliśmy się w niedzielę przed południem w Gołubiu Wybudowaniu, w przekonaniu, że również na następnym spływie, który będzie prowadzić w całości rzeką Wdą, należy dążyć do ograniczenia liczby biwaków i zamiast bagaży wozić uczestników, oszczędzając sobie wyczerpującego codziennego zwijania i rozstawiania namiotów. Zdjęcia Wojciech Komkowski POMERANIA PAŹDZIERNIK 2013 widzałé radio na Kaszëbach 800 000 słëchińców na Pòmòrzim dzéń w dzéń wôżné wiadła twòja òblubionô mùzyka pòzdrówczi ë kònkùrsë POMERANIA RUJAN 2013 45 GORĘCZYNO – Z BADAŃ NAD HISTORIĄ WSI Od najdawniejszego (część 3) osadnictwa do roku 1650 KRZYSZTOF KOWALKOWSKI Hutnicze zagłębie Pojezierze Kaszubskie, głównie dzisiejszy powiat kartuski, północna część kościerskiego i okolice Przywidza, na przełomie XVI/XVII w. stało się zagłębiem hutniczym. Lasy, duża ilość wód i piaski oraz bliska odległość do rynku zbytu, jakim był Gdańsk, sprawiły, że zaczęły się pojawiać liczne huty szkła. Większość hutników działających na tym terenie to mistrzowie sprowadzani z północnych Włoch, Flandrii i Lotaryngii, środkowych Niemiec i północnych Czech. Okres największego rozkwitu hutnictwa przypadał na pierwszą połowę XVII w. Ze względu na ograniczenia surowcowe (dostępność drewna) okres funkcjonowania huty był krótki, wynosił 20–30 lat. Na polanie powstałej w wyniku wycinania lasów zakładano osady rolnicze, które często przejmowały nazwę od znajdującej się tam wcześniej huty. W ten sposób 46 utworzono wiele nowych osad. W dobrach klasztoru kartuskiego powstały: Grzybno, Lisno, Kolano, Kolańska Huta, Nowe Czaple, Patuły, Jegemuc, Polusino; w dobrach szlacheckich: Hopowo i Ossowa Karczma – niem. Flissenkrüg, dziś osada Trątkownica w sołectwie Wyczechowo; w dobrach starostwa skarszewskiego: Starkowa Huta, Egiertowo, Kamela, Roztoka Nowa Wieś, Czarna Huta, Kaplica, Częstocin. W dobrach starostwa kościerskiego Szönberg – Piękna Góra (dziś Szymbark). Działania te spowodowały, że zwiększyła się ilość wsi należących do parafii w Goręczynie. Do 1600 r. do parafii przynależały stare wioski Kartuzy, Kiełpino, Goręczyno, Ostrzyce, Rąty, Sławki, Somonino, Wyczechowo i Borcz. Po tym roku w miarę zakładania kolejnych wsi do parafii doszło do 1749 r. 19 wsi, przez co znacznie wzrosły dochody parafii. Z powodu braku miejscowych rąk do pracy w wielu nowych wsiach osadzano kolonistów ewangelickich. 16 luteranom z Pomorza Zachodniego starosta kościerski Dymitr Wejher udzielił pozwolenia na budowę świątyni ewangelickiej, która została postawiona w 1610 r. w Szymbarku. Zbór ten stał się centrum wiary ewangelickiej dla bardzo rozległych terenów, obejmujących swym zasięgiem również wsie należące do parafii goręczyńskiej. Jednak ewangelicy musieli płacić meszne – opłatę na kościół katolicki, za którą ksiądz odprawiał w niedziele i święta msze św. za parafian. Nieudana dzierżawa W 1603 r. cała wieś Goręczyno, która miała powierzchnię 60 włók, przyniosła dochodu 26 zł i 20 gr. Zapewne dochody zapewniały także karczmy, choć z trzech istniejących działały tylko dwie. Chłopi mieszkający w Goręczynie byli zobowiązani do świadczenia szarwarku na rzecz klasztoru. Były to dwa dni pracy w każdym tygodniu. W tymże 1603 r. konwent, pragnąc widocznie złożyć niePOMERANIA PAŹDZIERNIK 2013 GORĘCZYNO – Z BADAŃ NAD HISTORIĄ WSI co ciężaru gospodarczego na inne barki, wydzierżawił razem z folwarkiem somonińskim wsie czynszowe Goręczyno, Ostrzyce i Gołubie oraz opustoszałe Patuły jednej osobie – Hansowi Albrechtowi Krachtowi, niestety na swoją szkodę. Kracht otrzymał wiele przywilejów w zakresie rybołówstwa, wyrębu drzewa oraz browarnictwa na własny użytek. Miał też obowiązki, do których należało rżnięcie dla klasztoru drzewa w somonińskim tartaku, dostarczanie proboszczowi po jednym korcu żyta, jęczmienia i owsa z każdej włóki. Musiał też opłacać kontrybucję królewską, nie obciążać podwładnych pańszczyzną ponad miarę, ani sołtysów, karczmarzy i młynarzy ponad zwyczaj. Ponadto musiał utrzymywać budynki w należytym stanie i odnawiać podupadłe gospodarstwa, potrącając sobie koszty tych prac z kwoty dzierżawy, wynoszącej 800 zł rocznie. Musiał także oddać przejęty inwentarz żywy w niezmienionej ilości po zakończeniu dzierżawy. Hans Albrecht Kracht jednak umarł przed upływem terminu zwrotu dzierżawy. Jak pisze ks. Paweł Czaplewski, brat Hansa Albrechta, Hans Ernst, który przejął po nim dzierżawę wspomnianych wsi, nie poradził sobie z gospodarzeniem z tak wielkim majątkiem i po trzech latach zalegał klasztorowi 3000 zł. Ponieważ nie mógł spłacić długu, majątek powrócił we władanie klasztoru. Długi sołtysa i wojny szwedzkie Inne informacje o losach dzierżawy Goręczyna po śmierci Hansa Albrechta podaje w swojej pracy Willi Heiden. Pisze on, że po śmierci Krachta dzierżawę Goręczyna przejęli jego synowie, którzy odsprzedali prawa do niej Feliksowi Konarskiemu, jednak ten zmarł wkrótce potem, już w 1614 r. I wówczas wieś powróciła w nadzór do klasztoru. Jak pisze Heiden, z 1624 r. pochodzi dokument w języku niemieckim, w którym mówi się o rozprawie w sołectwie w Goręczynie. Ponieważ sołtys narobił długów, został wezwany na przesłuchanie przez Abt Prokurator (prokurator opactwa?) oraz wójta. Autor nie napisał jednak, jak skończyło się postępowanie. Ale zapewne sołtys został usunięty z urzędu, bo w imieniu klasztoru sołectwem w Goręczynie zajął się przeor Jan Ulrich Repf. On to wydał dla sołectwa w Goręczynie w 1624 r. swoją dyspozycję, a w 1635 r. zaopatrzył je w nowy przywilej. POMERANIA RUJAN 2013 Należy w tym miejscu dodać, że już w 1613 r. w Goręczynie i sąsiednim Somoninie kartuzi założyli wapiennik, gdzie kopano kamień wapienny i wypalano wapno, głównie na potrzeby klasztoru. Wapno to było na pewno produkowane jeszcze w 1733 r. Poczas wojny polsko-szwedzkiej z lat 1626–1629 walki toczyły się na terenie ówczesnych województw pomorskiego i malborskiego. W trakcie tych walk ucierpiało wiele pomorskich miast i wsi, wśród nich także dobra kartuskie. Sprofanowany został klasztor i spustoszone wsie zakonne. Z klasztornego kościoła zabrano m.in. trzy dzwony. W ich miejsce, w 1629 r., zawieszony został dzwon wypożyczony z Goręczyna. W 1635 r. część gruntów w Goręczynie (4 włóki) klasztor wydzierżawił za roczną opłatą na zasadzie emfiteuzy (dzierżawy wieloletniej bez możliwości nabycia gruntu) Maciejowi Maguli. W 1639 r. kartuzi – opiekunowie parafii – wybudowali w Goręczynie nową murowaną świątynię, nawiązującą architektonicznym kształtem do stylu gotyckiego. Inicjatorem budowy kościoła był ówczesny komandor – proboszcz parafii goręczyńskiej, prokurator klasztoru kartuskiego o. Kacper Kochelius oraz przeor Jan Ulrich Repf. Na zewnętrznej wschodniej ścianie kościoła zachowa- ła się do dziś tablica z krzyżem i postacią budowniczego. Umieszczono na niej napis Haec ecclesia exstrukta est in honorem SS. Trinitates et Omnimum Sanctorum a fratre Casparo Cochelio Proc. Cartusie Trivinensi Anno 1639 inchoata et prefecta. Józef Borzyszkowski tekst ten tłumaczy następująco: „Ten kościół wybudowano na chwałę Trójcy Przenajświętszej i Wszystkich Świętych za brata Kaspera Kocheliusa prokuratora kartuzji w Trewirze w roku 1639, zapoczątkowano i dokończono”. Być może wówczas powstał ołtarz główny datowany na połowę XVII wieku, darowany przez wojewodę pomorskiego Piotra Działyńskiego. W centralnym miejscu ołtarza umieszczony jest obraz przedstawiający zgromadzony u stóp krzyża zastęp świętych z fundatorem ołtarza na planie pierwszym. Ks. Augustyn Hildebrandt główne zasługi budowy kościoła przypisuje Janowi Ulrichowi Repfowi, przeorowi kartuskiemu w latach 1622–1645. Oczywiście kościół ten był mniejszy od tego dzisiejszego, rozbudowywanego w kolejnych wiekach. Kościół konsekrowany został jednak dopiero 21 września 1772 r. przez biskupa Cypriana Wolickiego, włocławskiego sufragana pomorskiego. Około 1650 r. we wsi Goręczyno było 9 osiadłych włościan i 14 ogrodników (komorników). Źródła i literatura • Biskup Marian, Tomczak Andrzej, Mapy województwa pomorskiego w drugiej połowie XVI w., „Roczniki Towarzystwa Naukowego w Toruniu za rok 1953”, zeszyt 1, Toruń 1955. • Borzyszkowski Józef, Z dziejów Goręczyna, „Pomerania”, 1989, nr 5. • Breza Edward, Nazwy geograficzne gminy Somonino, Somonino 1999. • Czaplewski Paweł, Kartuzja Kaszubska, Gdańsk 1966. • Diecezja chełmińska, zarys historyczno-statystyczny, Pelplin 1928. • Dzieje Kartuz, tom I, pod red. Wacława Odyńca i Rajmunda Kuppera, Kartuzy 1998. • Dzieje Towarzystwa Naukowego w Toruniu 1875–1975, tom II, pod red. Mariana Biskupa, Toruń 1978. • Grzędzicki Łukasz, Dzieje wsi Szymbark, Kartuzy 1999. • Heiden Willy, Die Ortschaten des Kreises Karthaus/Westpr. In der Vergangenheit, Marburg/Lahn 1965. Tłumaczenie na potrzeby artykułu Małgorzata Drobnik. • Janowski von Siegfried Johann, Studia z dziejów rodów kaszubskich. Michał Janowski – wójt klasztoru Kartuzów w Kartuzach, „Studia Pelplińskie”, tom XXXVI, Pelplin 2005. • Odyniec Wacław, Dzieje Prus Królewskich 1454–1772, Warszawa 1972. • Pradzieje ziemi kartuskiej, „Kartuskie Zeszyty Historyczne”, zeszyt 3, O. Florczak, M. Kochanowski, M. Fudziński, Kartuzy 1993. • Raepke Kazimierz, Kościół dawnej kartuzji kaszubskiej w Kartuzach, Wejherowo 1992. • Słownik Geograficzny Królestwa Polskiego i innych krajów słowiańskich, tom II, Warszawa 1881. • Słownik Geograficzny Państwa Polskiego i ziem historycznie z Polską związanych, pod redakcją Stanisława Arnolda, tom I, zeszyt 13, Warszawa 1937–1939. • Szulist Władysław, Przeszłość obecnych obszarów diecezji pelplińskiej do 1772 r., Pelplin 2000. • Śliwiński Błażej, Kasztelania goręczyńska, Pelplin 2001. • Tusk Ewa, Zarys dziejów Goręczyna, Goręczyno 2002. • Wartości Kaszubskich Pokoleń, Gmina Somonino (praca zbiorowa), Somonino 1995. 47 Z KOCIEWIA Tyle się dzieje MARIA PA J Ą KO W S K A - K E N S I K Oczywiście mam na myśli sprawy i zdarzenia, które regionalistkę muszą cieszyć. Najpierw, pod koniec udanych w tym roku wakacji, kolejny Przegląd Zespołów Folklorystycznych w Piasecznie. W sobotę – kociewskich, w niedzielę z Polski północnej. I w tej drugiej kategorii zwyciężyli Kaszubi z Chojnic. Imponujące są dokonania Marii Wróblewskiej. Z Kociewia wyróżniła się (według jury wyraźnie) Frantówka z Tczewa. Zespół Oj to to, który poznałam w Pelplinie, też okazał się dobry. Nieoceniony Jan Ejankowski szykuje opracowanie o przeglądach. Już na to czekamy. Na początku września w Pinczynie odbyła się promocja książki Jeszcze zaświeci słoneczko…, której autorką jest bliska mi Katarzyna Sturmowska (obiecująca doktorantka). Podtytuł odpowiada treści: Wokół pamiętnika Franciszki Powalskiej. Sam Pamiętnik – wierszowany – już od dawna krążył wśród miłośników Kociewia. K. Sturmowskiej udało się przygotować go do druku. Jednocześnie opracowała biogram ludowej poetki, dotarła do rodziny, zdobyła radiowe nagrania z Gdańska. Są takie miejscowości, gdzie wyrasta sporo talentów. Niepospolici twórcy związani z tą dużą kociewską wsią to: Konstanty Bączkowski (jego pełne humoru Gawędy Kuby z Pinczyna), Anna Juraszewska (autorka 48 wyboru gawęd i widowisk w gwarze kociewskiej Między nami na Kociewiu), Ks. Stanisław Hoffman, który podejmował właśnie w Pinczynie wiele inicjatyw społecznych. No i jeszcze chlubą gminy jest Małgorzata Hillar – znana w całej Polsce poetka. I znowu miody. Niedawno na Festiwalu Smaku w Grucznie i też podczas Spotkania Kociewiaków w Pelplinie. Podczas XX Wojewódzkich Dni Pszczelarza zorganizowanych właśnie w Świeciu nad Wisłą razem z gminnymi dożynkami, wśród regionalnych smakołyków był „miód Kociewski”. Cz.Wejner (przewodniczący koła pszczelarzy w Świeciu) wytrwale dopominał się, by wpis do pięknie prowadzonej kroniki był „po kociewsku”. Wcześniej miałam okazję przygotowywać opowieść Jak dawni piekło się pierniki (oczywiście z gwaryzmami) do kulinarnej książeczki o potrawach z miodem. Jeszcze z jednego powodu było mi słodko. Kolega z czasów licealnych podarował mi niezwykle dla mnie ciekawe Wspomnienie o kilku rodach z Kociewia. Autor od lat mieszka w Chojnicach, ale wie, że korzenie jego rodziny wrosły w Kociewie. Z bijącym żywiej sercem wędrowałam z bohaterami od Osieka przez Gacki koło Drzycimia do Świecia. Jest to na tyle interesująca pozycja, że muszę zainteresować nią bliskich mi regionalistów. Tyle zdarzeń, postaci, wyraźnie umiejscowionych przeżyć z przestrzeni ciągle jeszcze za mało utrwalonej na kartach historii pomorskich (w tym kociewskich) rodów. Tej kwestii powinnam poświęcić odrębny tekst i pewnie to zrobię. Na moim Uniwersytecie Gdańskim (zaimek dzierżawczy nie jest tu oznaką zawłaszczenia, a utożsamiania się) 17 września podczas konferencji poświęconej „Językowemu, literackiemu i kulturowemu obrazowi Pomorza dawniej i dziś” miałam okazję wygłosić referat na temat „Kulturowego obrazu regionu w książce B. Pawłowskiej U nas na Kociewiu”. Tym, których to interesuje, przypominam, że w Skórczu w 2011 r. wydano napisane w całości gwarą scenki. Już pierwszy rozdział, tzn. jego tytuł „Jak tu żyjim na Kociewiu”, brzmi zachęcająco. W najbliższym czasie (ale się tego nazbierało) będziemy świętować srebrny jubileusz „Kociewskiego Magazynu Regionalnego”, wielce zasłużonego dla naszego regionu kwartalnika. Dzień później zespół Błękitna Wstęga będzie miał swoje 10-lecie w Gniewie. Z przykrością muszę zrezygnować z zaproszenia, by dobrze opracować swój referat, który wygłoszę podczas ogólnopolskiej konferencji organizowanej w Krakowie przez Uniwersytet Jagielloński. A tematem będą zamieszczane właśnie w „Pomeranii” pisane kociewską gwarą teksty Marii Block i Zyty Wejer. Jakby radości było jeszcze za mało, kolejną dorzucił Wojciech Cejrowski, wypowiadając w telewizji zdanie: „Ciotka Jadzia z Kociewia mówiła…”. Właściwie ważne jest to, co mówiła, ale mnie cieszy sama nazwa regionu… POMERANIA PAŹDZIERNIK 2013 GÒLGÒTA WSCHÒDU Wspòminczi, wzrëszenia i łizë Ju dzesąti rôz zeszlë sã w Szimbarkù sybiracë, młodzëzna, wòjskò i lubòtnicë historie. W pòstãpną roczëznã sowiecczi agresji na Pòlskã w 1939 r. i w 20 lat pò wëprowadzenim radzecczich òddzélów z kraju, przëjachôł tuwò téż prezydent Lech Wałãsa. K S . S Ł AW Ò M I R C Z A L E J Chòc lëdzy, co doswiôdczëlë „Gòlgòtë Wschòdu” je corôz mni, 17 séwnika do Szimbarka przëjéżdżiwają wcyg wiãkszé rzmë. Latos na ùroczëznie bëło wiãcy jak 50 aùtokarów, a wielëna ùczãstników to przez 2500. Ùczba historie i patriotizmù Wszëtkò zaczãło sã òd sprowôdzeniô tuwò dodomù pierszich pòlsczich zesłańczików, barsczich kònfederatów, zbùdowónégò na przełómanim lat 1772/73 w môlëznie Zapleskino, 350 km na nordowi wschód òd Irkùcka. Na zôczątkù chëcz mia bëc zmienionô w swiãtnicã, równak kùńc kùńców pòwstôł òsóbny kòscółk pw. sw. Rafała Kalinowsczégò, bòségò karmelitë, chtëren brôł ùdzél w stëcznikòwim pòwstanim i przeżił 10 lat zesłaniégò, m.jin. w Nerczińskù, Ùsolu, Irkùckù i Smòleńskù. Rok w rok Dzéń Sybiraka w Szimbarkù to wôżnô ùczba historie i patriotizmù dlô nômłodszich Pòlôchów. Na zéńdzenié przëjachalë dzéwczãta i knôpi ze spòdlecznëch szkòłów i gimnazjów ze Strzépcza, Lëni i Niepòczołejc. To brzôd robòtë m.jin. Tadéùsza Lecha, szkólnégò z Niepòczołejc, chtëren béł swójnym spiritus movens wëjôzdów z nordowëch Kaszub do Szimbarka. Mùszã rzeknąc, że czej ks. abp Lenga zaczął swòje kôzanié, niejeden gimnazjalësta miôł w òczach łizë. To bëlnô nôùka historie i jem gwës, że zrozmielë, co wiele starków mùszało przeńc – pòdczorchiwô Jan Trofimòwicz, czerownik Gminowégò Òstrzódka Kùlturë w Lëni. Òdj. Sławòmir Czalej nióny emeritowóny abp Jan Paweł Lenga, apòsztolsczi administrator Kazachstónu i Westrzédny Azji. Òprawã nôbòżeństwa zagwësniła m.jin. Capella Gedanensis. Pò prôwdze nimò deszczu mòcno zabrzëmiałë słowa hierarchë z kazachsczich stepów. Colemało sã gôdô, że bëła to „nielëdzkô” zemia. Ale kò ta zemia je piãknô! Stwòrzonô przez Bòga! To sóm człowiek jã òdczłowiecził i zmienił w piekło dlô jinëch – pòdczorchiwôł wiele razy. Dôwny pasturz zemiów, na jaczé wëwòzëlë Pòlôchów, rzekł téż, że człowiek, chtëren ni mô pasowny hierarchie wôrtnotów, mòże wiele miec, ale równoczasno nosëc „Syberiã”, rozmióną jakò zniewòlenié, bënë se, w swòjim sercu. Dodôł jesz, że niżódnô wòjna nie zastąpi dialogù, nawetka cãżczégò i pòwòlnégò. „Niżódnô wòjna nie zastąpi dialogù” Ùroczësti mszë swiãti, jakô bëła òdpra- Pòmnik Wòjka i snôżé kòncertë wionô w ten dzéń, przédnikòwelë abp Pò mszë sw. òstôł òdkrëti pòmnik brusenior Tadéùsz Gòcłowsczi i wëżi wspòm- négò miedzwiedza Wòjka, jaczi przez przëPOMERANIA RUJAN 2013 trôfk trafił do żôłniérzów gen. Andersa w 1942 r. w Syrie. Stôł sã nié leno òficjalnym „żôłniérzã” 2. Pòlsczégò Kòrpùsu, ale wzął nawetka ùdzél w bitwie pòd Monte Cassino. Nosył m.jin. artilerijsczé patrónë na lëniã frontu. Òsoblëwim przeżëcym dlô ùczãstników zéńdzeniô béł kòncert Capella Gedanensis, jakô wëkòna „Ave Verum Corpus” Mòzarta, „Maria Mater Gratiae” Prospera Guidiégò i „Panis Angelicus” Césara Francka. Na òrganach grôł Mark Wiãcławek, tenor i direktor karna, a towarzëłë mù kòncertmésterka Katarzëna Kòwacz na skrzëpicach i Ana Asmùs, sopran. Wôrt téż nadczidnąc ò bëlnym kòncerce Kameralny Òrkestrë Reprezentacyjnégò Artisticznégò Karna Pòlsczégò Wòjska. Wëstąpił téż chłopsczi chór Bel Canto z Trąbków Wiôldżich. Tłómaczenié. dm 49 Z DZIEJÓW POMORSKIEJ GOSPODARKI Wigor nasion Tuż przed I wojną światową na południu Kaszub powstał obiekt, który wkrótce stał się największą i najbardziej nowoczesną wyłuszczarnią w Europie. W setną rocznicę postawienia budynku tzw. starej wyłuszczarni nasion w Klosnowie k. Chojnic warto przypomnieć sobie jej historię. KAZIMIERZ JARUSZEWSKI Szyszki transportowane koleją Koszt budowy wyłuszczarni wyniósł ok. 300 tysięcy marek. Powstały w czasie zaboru pruskiego obiekt rozpoczął intensywną działalność w 1920 r., kiedy ziemia chojnicka przeszła w polskie ręce. Szyszki przywożono do Klosnowa wagonami kolejowymi (linia Chojnice – Kościerzyna) z wielu krajów. Dzięki bocznicy transport docierał pod sam zakład. W sezonie trwającym nierzadko od listopada do lipca wydajność łuszczarska sięgała nawet tysiąca ton szyszek (dziesięciokrotnie więcej niż obecnie w nowej wyłuszczarni). Jak podaje obecny kierownik zakładu Witold Prabucki, w ciągu doby można było wyłuszczyć ok. sześciu ton. Czterostopniowy cykl suszenia w sporym stopniu zabezpieczał nasiona przed przegrzaniem i sprzyjał podtrzymaniu ich „wigoru”, czyli wysokiej jakości oraz wydajności materiału rozmnożeniowego. Konieczny w działalności zakładu opał stanowiły wyłuszczone szyszki. Dorodne drzewa z rodzimych nasion W okresie poprzedzającym wybudowanie wyłuszczarni nasiona sprowadzano i wysiewano, nie troszcząc się o ich pochodzenie. Nie obowiązywała wówczas, tak jak obecnie, regionalizacja nasienna. Na południe Kaszub docierał nierzadko materiał siewny z Bawarii czy z Francji. Nasiona pochodziły ze zdrowych, nawet doborowych drzew (dziś istnieje nawet krajowy rejestr takich drzew!), lecz na tym terenie nie przyjmowały się należycie. Co ciekawe, współcześni mieszkańcy Klosnowa i okolic używają nazwy topograficznej Las Francuski, będącej pamiątką po tworzeniu drzewostanów z nasion sprowadzonych z odległych stron. 50 Okazały budynek wyłuszczarni. Fot. Maciej Stanke Kierownik wyłuszczarni Witold Prabucki prezentuje stuletni silnik Diesla. Fot. Maciej Stanke Dzięki wieloletnim doświadczeniom pruskich i polskich leśników wiemy, że aby z nasion wyrosły dorodne, odporne na choroby i szkodniki drzewa i krzewy, muszą one zostać posiane tam, skąd pochodzą. Przygotowywanie materiału rozmnożeniowego Na szczególną uwagę podczas zwiedzania zabytkowego obiektu zasługuje stuletni silnik Diesla niemieckiej firmy Otto. Ma on imponujący rozmiar z powodu potężnego POMERANIA PAŹDZIERNIK 2013 Z DZIEJÓW POMORSKIEJ GOSPODARKI cą zgrzewarki, trafiają do odpowiedniego kartonu. Tak zabezpieczone nasiona składane są na regałach w chłodni. Dawniej materiał nasienny przechowywano w takich butlach. Fot. Maciej Stanke koła zamachowego. Drugim unikatowym mechanizmem jest szczotkowa odskrzydlarka nasion. W urządzeniu tym sprawnie odskrzydlano wszystkie gatunki iglaste (poprzez ocieranie przy użyciu specjalistycznych szczotek). Przez lata nastąpiły znaczące zmiany w branży nasienniczej i w technologii łuszczarskiej. W 1998 r. do obiektu starej wyłuszczarni dobudowano nową część. W zakładzie zainstalowano nowoczesną linię technologiczną szwedzkiej firmy NOMEKO. Po przyjęciu szyszki są starannie oczyszczane, a następnie wstęp- nie podsuszane w magazynie. Później w szafie łuszczarskiej odbywa się proces otwierania szyszek. Po wydobyciu nasion w wyłuszczarce bębnowo-taśmowej następuje ich odskrzydlanie i oczyszczanie w separatorze wibracyjnym. Kolejnym etapem nowoczesnego procesu łuszczarskiego jest oddzielenie nasion pełnych od nasion pustych w separatorze pneumatycznym. Nasiona suszy się następnie do wilgotności 5–6%. Proces przygotowania materiału rozmnożeniowego kończy się spakowaniem nasion do worków próżniowych, które szczelnie zamykane za pomo- Stacja badawcza i ścieżka dydaktyczna W sezonie wydajność klosnowskiej wyłuszczarni oscyluje w granicach 100 ton. Ze stu kilogramów sosnowych szyszek można pozyskać 1,5 kg nasion sosny. W nowoczesnym zakładzie łuszczy się gatunki iglaste: sosna, świerk, modrzew, daglezja. Dzięki zautomatyzowanej linii produkcyjnej w ciągu doby można wyłuszczyć ok. 800 kg szyszek. Do obsługi całego procesu technologicznego wystarczy jedna osoba! Materiał nasienny z Klosnowa jest wysokiej jakości, cenią go leśnicy w wielu nadleśnictwach w kraju, dokąd trafia od lat. W Klosnowie funkcjonuje również Stacja Oceny Nasion, jedna z siedmiu w Polsce. W miejscu tym bada się nasiona różnymi metodami (np. kiełkowania, krojenia czy barwienia zarodków) i ocenia je pod względem wartości siewnej (wspomnianego już wigoru). Warto też wiedzieć, że zabytkowy zakład łuszczarski i stacja oceniająca nasiona przed wysiewem stanowią przystanki leśnej ścieżki dydaktycznej Nadleśnictwa Rytel. Autor składa serdeczne podziękowania panu leśniczemu Witoldowi Prabuckiemu – kierownikowi Wyłuszczarni Nasion w Klosnowie – za szczegółowe informacje i oprowadzenie po zabytkowym obiekcie. Soyka i dobra poezja MACIEJ STANKE Noc Poetów w Chojnicach to impreza z długą tradycją, z jej okazji chojniczanie mają możliwość gościć artystów sceny literackiej, aktorskiej i muzycznej. 3 sierpnia, przy licznie zgromadzonej publiczności, zaprezentowali się Agata Rymarowicz, Katarzyna Żak, Andrzej Mastalerz, Cezary Morawski, Artur Nowaczewski, Marek Kazimierz Siwiec oraz Magdalena Zuk. Ukoronowaniem imprezy był koncert Stanisława Soyki. Wydarzeniem towarzyszącym Nocy Poetów był Ogólnopolski Konkurs Poetycki Jednego Wiersza. Spośród 170 wierszy jury wyróżniło pierwszą nagrodą wiersz POMERANIA RUJAN 2013 Różaniec Fot. Maciej Stanke pt. „Hotel Lambert” autorstwa Czesława Markiewicza z Zielonej Góry. Nagrodę specjalną, ufundowaną przez redakcję naszego pisma, otrzymał Mirosław Puszczykowski z Mogilna. Jego dzieło prezentujemy obok. Mój dziadek co rano wstaje by nakarmić ukochane konie krząta się po klepisku poszukuje pozostałości po Niemcach zostawili tu wiele narzędzi i przedmiotów przy każdej okazji opowiada jak to upił Hansa i zabrał jego pistolet babcia o twarzy„Pomarańczarki”Gierymskiego też w każdej wolnej chwili dzierga coś na drutach od dziecka uczy mnie dekalogu codziennie robi zakupy i zawsze piecze więcej chleba wydaje się jej że nadal ukrywa w stodole Żyda gdy pytam po co im tyle chleba ona milczy gdy pytam o jej brata który nie wrócił z wojny wyciąga z fartucha różaniec 51 „Gryf Pomorski” Niewątpliwie książka Andrzeja Gąsiorowskiego i Krzysztofa Steyera o Tajnej Organizacji Wojskowej Gryf Pomorski należy do wzbudzających największe zainteresowanie wśród czytelników na Kaszubach. Świadczą o tym liczne jej promocje organizowane w naszym regionie. Nie może to dziwić, bo ta publikacja ma charakter wielowątkowy, można na nią patrzeć z różnych perspektyw, znaleźć w niej liczne odniesienia nie tylko do pomorskiego, kaszubskiego podziemia z lat II wojny światowej, ale również do innych okresów historycznych i kwestii bezpośrednio niezwiązanych z dziejami regionu. Na niektóre z tych zagadnień zwrócę uwagę w niniejszym artykule. Na pewno jednym z czynników, które spowodowały zintensyfikowanie badań nad historią Gryfa, było rozpoczęcie – przez niektóre osoby związane z Gryfem bądź dążące do upamiętnienia jego „etosu” – nagonki na część byłych jego członków, których oskarżano między innymi o współpracę agenturalną z gestapo, a później ze służbami specjalnymi PRL-u. Wśród najmocniej o to posądzanych był Aleksander Arendt, współzałożyciel i pierwszy prezes Zrzeszenia Kaszubskiego, oraz kilku innych członków naszej organizacji (od roku 1964 noszącej nazwę Zrzeszenie Kaszubsko-Pomorskie). Wywołało to burzę w całej społeczności zrzeszonej, a w ich obronę mocno zaangażowali się czołowi nasi działacze. Pewnie większość nas przyjęła, że zarzuty te godzą w organizację jako całość i we wszystkich jej członków. Niestety, omawiana książka (tak samo, jak poprzednie opracowanie A. Gąsiorowskiego o gestapowcu J. Kaszubowskim oraz prace innych historyków) nie pozwala na złudzenia. W Zrzeszeniu czy szerzej: w kaszubskim ruchu regionalnym było znacznie więcej osób – agentów tajnych służb, niż dotąd przypuszczano. Zaznaczmy, że ustalenia te nie potwierdzają na- 52 tomiast zarzucanej naszym przyszłym członkom współpracy z gestapo, chociaż – i tutaj drugie niestety – jej też nie wykluczają. Najmocniej trzeba podkreślić, że nawet te potwierdzone zarzuty wcale nie muszą źle świadczyć o naszej organizacji. Przede wszystkim dlatego, że wciąż niewiele wiemy o charakterze współpracy ze służbami poszczególnych osób, w tym czy współpraca ta była rzeczywista (zapewne w znacznej części tak), czy wręcz pomogła (tak też mogło być!) w pozytywnych działaniach, a prowadzący te osoby oficerowie zostali wyprowadzeni w pole. Szkoda natomiast, że początek publicznej dyskusji na ten temat, próby wyjaśnienia wszystkich okoliczności z nim związanych, nie wyszedł od nas, od Zrzeszenia, lecz od perfidnie działającej grupy osób spoza naszego środowiska. Myślę, że jednym z postulatów nasuwających się po lekturze książki o Gryfie jest pójście krok dalej i podjęcie starań, by – w takim stopniu, w jakim jest to możliwe – w pełni wyświetlić te nieprzyjemne, często smutne kwestie. Oby inicjatywy w tej sprawie nie przejął nikt inny, także w pozostałych dla nas niewygodnych sprawach! Nie bez przesady wyżej określiłem jako „perfidne” działania grupy osób, które jako pierwsze publicznie oskarżyły A. Arendta i innych o współpracę z tajnymi służbami, chociaż formalnie miały rację. Nie tylko dlatego, że w ogóle się nie zastanawiały nad tym, jaki miała ona charakter, pod wpływem jakich okoliczności została podjęta itp. Dochodzimy tutaj do najsmutniejszych refleksji, jakie pojawiają się po lekturze książki. Działania gestapo i późniejszych tajnych służb były takie (nie zawsze były to tortury), że doprowadzały do załamania najtwardszych, zasłużonych konspiratorów. Jak stwierdza współautor książki, A. Gąsiorowski, to często były autentyczne wybory egzystencjalne, pomiędzy życiem a śmiercią. Po zaznajomieniu się z treścią opracowania pomiędzy bajki można włożyć filmowe i książkowe opowieści o niezłomności bojowników podziemia i osób ich wspierających. Tylko niektórym z nich udało się wybronić, wytrzymać nacisk funkcjonariuszy. Niekiedy byli pewni, na co w książce za słabo zwrócono uwagę, że przekazują mało znaczące, bezwartościowe informacje, i wygrywają swoisty pojedynek z przesłuchującymi, gdy w rzeczywistości – z perspektywy historycznej – podali istotne dla służb dane. Dlaczego powojenni oskarżyciele formułowali zarzuty wobec jednych, a zapominali o niechlubnych fragmentach życiorysów innych? Niektórzy uczestnicy podziemia skutecznie bronili się przed załamaniem wobec gestapo, ulegali jednak funkcjonariuszom bezpieki, często byli agentami obu reżimów. Skala zjawiska była na tyle duża, że uzasadnia przypuszczenie, że większość osób aresztowanych przez gestapo, które przeżyły gehennę śledztwa, w mniejszym lub większym stopniu przyczyniła się do postępu dochodzenia. Po wojnie każdy awans (czy nawet w miarę normalne funkcjonowanie) byłych członków niezwiązanych z lewicą organizacji podziemnych, w tym Gryfa, rodzi mniej bądź bardziej uzasadnione podejrzenie, że byli oni wykorzystywani w pracach operacyjnych służb specjalnych. Stąd postulat autorów, by przeprowadzić bardziej szczegółowe badania tego zagadnienia, także po to, żeby w przyszłości w biogramach osób niewątpliwie zasłużonych otwarcie pisać o ich postawie wobec perfidii, okrucieństwa funkcjonariuszów nieludzkich systemów. Sami jednak nie odważyli się tego zrobić. W życiorysach zamieszczonych na końcu książki pominięto w zasadzie informacje o postawie opisywanych osób po zatrzymaniu ich przez organy policji. Kto jednak uważnie wczyta się w podane przez autorów dane, także opublikowane w innych pracach, stosunkowo łatwo domyśli się negatywnych przejawów ich działalności. Nie jest to jednak wiedza pocieszająca, którą się łatwo dzieli z innymi. POMERANIA PAŹDZIERNIK 2013 LEKTURY Na przykład o nazwisku księdza, niewątpliwie zasłużonego dla okupacyjnej konspiracji i powojennego duszpasterstwa, który – na pewno do tego przymuszony – był wykorzystywany przez gestapo do wyciągania interesujących go informacji podczas spowiedzi. W tym kontekście tym większym szacunkiem należałoby otaczać osoby, które nie poddały się presji żadnego z systemów politycznych. Niestety, tak wcale nie było (i zapewne nie jest). Przykładowo można wymienić – z tego, co mi jest wiadome – losy Jana Rompskiego, który oparł się zarówno gestapo, jak i bezpiece, co nie ułatwiło mu funkcjonowania nawet w naszej organizacji. Autorzy książki musieli się zmierzyć z wyjaśnieniem wielu zagadek związanych z dziejami Gryfa, które nadal wzbudzają ogrom emocji. Do nich w szczególności należą okoliczności zastrzelenia, dla niektórych zabójstwa, Józefa Gierszewskiego, komendanta organizacji. Od razu należy powiedzieć, że udało im się zgrupować i przedstawić wiele faktów pozwalających na pełniejsze poznanie i ocenę tego wydarzenia. Jednak – jak sądzę – nie postawili kropki w tej sprawie, w części pozostaje ona nadal otwarta. W świetle ich rozważań jest pewne, że to sąd organizacyjny wydał wyrok śmierci na J. Gierszewskiego. Jednak dotąd nie znamy ani treści tego wyroku, ani składu orzekającego i dokumentów, na których się oparł, w tym notatki – według niektórych relacji – przekazanej przez łączniczkę J. Gierszewskiego funkcjonariuszowi gestapo. Zadam tylko dwa pytania: Czy wobec tego w ogóle można ten wyrok oceniać? Dlaczego tak mało wiemy o działalności konspiracyjnej Władysława Ostrowskiego, prawdopodobnego przewodniczącego sądu, który skazał J. Gierszewskiego na śmierć, i jednocześnie przyszłego sędziego Sądu Najwyższego (jak pośrednio wynika z książki, nie wzbudził on większego zainteresowania esbecji, co jest ewenementem w porównaniu do innych członków organizacji spełniających w niej wyższe funkcje)? Pytania w odniesieniu do przyczyn i przebiegu konfliktu J. Dambek – J. Gierszewski można mnożyć. Coraz mniej badaczy i osób zainteresowanych historią regionu kwestionuje fakt, że główny twórca Gryfa, J. Dambek, prowadził zbyt rozbudowaną dokumentację personalną członków organizacji (i jej dokonań w walce z III Rzeszą), co przyczyniło się do ich dekonspiracji. Jednocześnie POMERANIA RUJAN 2013 podkreśla się, że samo dokumentowanie prowadzonej działalności nie było niczym zaskakującym, robiły tak również inne organizacje podziemne. Warto jednak mocno podkreślić, że w Gryfie miało to swoją specyficzną przyczynę. Chciano przez to bardziej uchronić Kaszubów, Pomorzan przed posądzeniem przez rodaków z głębi kraju o separatyzm, nieprzeciwstawianie się Niemcom czy wręcz o współpracę z nimi. Obawiano się powtórki z okresu międzywojennego, w którym to nie doceniano mieszkańców Kaszub i Pomorza za przerosty regionalizmu i uleganie Niemcom, czy wręcz nimi pogardzano. Nie będę w tym miejscu rozstrzygał, czy rzeczywiście Pomorzanie, Kaszubi byli krzywdzeni przed wojną. Natomiast zwraca uwagę, że losy Gryfa mocno potwierdzają taką ich samoświadomość, co znacząco przyczyniło się do tragicznego końca organizacji. Także więc przez taki pryzmat trzeba patrzeć na działania polskich władz na Pomorzu w międzywojniu! Wszystkim kwestionującym udział Kaszubów w walce przeciwko hitlerowskiemu najeźdźcy i mówiącym o znikomości miejscowego ruchu oporu szczególnie polecam ówczesne oceny formułowane przez oficerów Armii Krajowej, w ogólnopolskiej prasie konspiracyjnej i powojennych wspomnieniach, o masowym sprzeciwie tutejszej ludności wobec okupanta i wsparciu przez nią konspiracji do tego stopnia, że konspiratorzy mogli wchodzić bezpiecznie do domów, w których było słychać język kaszubski. Nie kwestionując masowego antyhitlerowskiego nastawienia Kaszubów, można wyrazić żal, że autorzy książki zbyt mało miejsca poświęcili obecności ruchu oporu w życiu codziennym społeczności kaszubskiej, wzajemnym odniesieniom pomiędzy ludnością cywilną a konspiratorami. Nie były one czarno-białe, występowały w nich różne odcienie, zmieniały się w zależności od sytuacji ogólnej i osobistej danych osób. Niekiedy były też niejednoznaczne. Na przykład niektórzy gospodarze, nawet ci podlegający wysiedleniu przez okupanta, pozwalali na krótkotrwałe pobyty w ich zabudowaniach osób ukrywających się, wspomagali partyzantów żywnością, a jednocześnie oceniali ich jako „darmozjadów”, nagminnie pijących alkohol, zabijających czas grą w karty i szukających „damsko-męskich przygód”. Wydaje się, że nie zawsze dokonywane przez partyzantów „rekwizycje w domach Niemców” dotykały rzeczywiście przedstawicieli tego narodu, oceny etniczne dokonywane przez rekwirujących na pewno nie były precyzyjne. Autorzy książki tylko zasygnalizowali problem występującego wśród uczestników ruchu oporu bandytyzmu, którego skali nie znamy. W jakiejś mierze jest to uwarunkowane brakiem materiałów źródłowych. Mimo to poruszam go, bo wcześniej lub później będzie trzeba go pełniej przedstawić. Mocno tkwi mi w pamięci sytuacja, gdy przed kilkudziesięciu laty dwie osoby – niezależnie od siebie – przekazały mi relację (jej prawdziwości nie sprawdzałem) o tragedii jednej z kaszubskich rodzin, wymienionej z nazwiska i miejsca zamieszkania. Jej ojciec blisko współpracował z konspiracją, pomagał partyzantom. Kiedy przyjął III grupę niemieckiej listy narodowościowej i został powołany do Wehrmachtu (w obawie przed ukaraniem jego bliskich przez hitlerowców), odmówił sugestii partyzantów, by schronił się „w lesie”. Ci w odwecie dotkliwie pobili jego rodzinę, kobiety także gwałcąc... W książce nie uniknięto powtórzeń, literówek i błędów merytorycznych. Do nich m.in. zaliczam przyjęcie (s. 426), że Jan Pillar był „od 1921 r. królem kurkowym Zarządu Bractwa Kurkowego”. Królem kurkowym zostawało się za dany rok w wyniku zwycięskiego strzelania i nie było się przez to członkiem zarządu. Nie udało się też autorom wykorzystać w całości źródeł i literatury. Można tutaj na przykład wymienić akta wyższego dowódcy SS i policji z archiwum państwowego w Gdańsku, gdzie są nieznane im informacje o partyzancie M. Drobińskim, któremu poświęcili osobny podrozdział, czy drugie wydanie Historii Brus i okolicy. To ostatnie pośrednio pokazuje, że przy współczesnym ogromie mniejszych i większych wydawców oraz wielości publikacji coraz trudniej być z nimi na bieżąco. Praca A. Gąsiorowskiego i K. Steyera stanowi ważną, żeby nie powiedzieć pomnikową pozycję, ukazującą największą regionalną organizację konspiracyjną, Gryfa Pomorskiego, w okupowanej Polsce na szerokim tle realiów okupacyjnych i działalności innych podziemnych stowarzyszeń. Stanowi znaczący krok naprzód w poznaniu jej dziejów, do którego będą musieli się odwoływać kolejni badacze, popularyzatorzy i miłośnicy dziejów regionu. Z pewną satysfakcją można dodać, że stało to się możliwe także dzięki wysiłko- 53 LEKTURY wi Zrzeszenia, od wielu lat zabiegającego o upamiętnienie i docenienie Gryfa, czego jej autorzy nie ukrywają. Bogusław Breza Andrzej Gąsiorowski, Krzysztof Steyer, Tajna Organizacja Wojskowa Gryf Pomorski, Wydawnictwo Oskar, Gdańsk 2010. Klucz czy wytrych? Wreszcie coś ambitniejszego? Takie westchnienie pojawia się u czytelnika, który bierze do ręki książkę Artura Jabłońskiego Namerkôny wydaną w tym roku przez oficynę Region. To w końcu 185 stron druku, prosta, ale trafna graficznie okładka, profesjonalne akcje promocyjne, wreszcie: bardzo dobrze znany animator kultury kaszubskiej i jednocześnie autor. Od dłuższego czasu nie było w kaszubskojęzycznej literaturze większej linearnie powieści, nie było propozycji, która miałaby szersze dążenia artystyczne i nie poprzestawała na chęci adaptowania jakiejś techniki pisania (np. kryminał lub science fiction) lub na snuciu kolejnej historii rodzinnej. Teraz wydaje się, że przyszedł moment zmiany, bo oto powieść Jabłońskiego ma konsekwentny i fikcyjno-środowiskowy pomysł narracyjny, dopracowany zestaw bohaterów literackich, nawet stylizację na bëlôcką odmianę języka kaszubskiego. Poza tym Namerkôny jest utworem atrakcyjnym ze względu na zawartą w nim prawdę obyczajową, niektóre (lecz nie wszystkie) aspekty instancji opowiadacza, nawet ciekawą formę fabularną (np. listy pochodzące z korespondencji internetowej)… Czyżby więc pojawiło się dla literatury kaszubskiej dzieło przełomowe, powieść otwierająca nowe przestrzenie eksploracji artystycznej? Odpowiedź nie jest łatwa… Na wstępie całościowej interpretacji utworu Jabłońskiego należałoby określić jego status stylistyczno-genologiczny. To bowiem niezwykle ważna sprawa, czy tę powieść będziemy analizować jako autobiografię z elementami fikcji czy jako dzieło fikcjonalne z elementami autobiografii. W pierwszym przypadku będziemy dopatrywać się w narracji czynników prywatnych po stronie autora, odszukiwać rzeczywistych ludzi będących pierwowzorami dla postaci z Namerkônego, analizować, jak dalece opisane wydarzenia mają swoje zakorzenienie w świecie zewnętrznym czy 54 historycznym Kaszub (np. praca głównego bohatera powieści w kaszubskim periodyku lub radiu). W drugim przypadku analizie będzie poddawana struktura świata przedstawionego w powieści (koncepcja czasu, wizja przestrzeni, typ narratora i narracji, rodzaj postaci). W tym typie analizy ważna będzie artystyczna pomysłowość autora, nie zaś jego egzystencjalna czy historyczna prawdomówność. Te teoretycznoliterackie kwestie mają swoje konsekwencje w czytelniczych konkretyzacjach utworu. Kim bowiem w istocie jest tytułowy Namerkôny? Czy jest to Amandus vel Artur Jabłoński, jeden z liderów stowarzyszenia Kaszëbskô Jednota, nie tak dawny prezes Zrzeszenia Kaszubsko-Pomorskiego, polityk, samorządowiec, animator, osoba z zawirowaniami rodzinnymi i człowiek z określonym nastawieniem do świata i ludzi? Jeśli tak, to czy nie za szybko na podsumowanie swego życia? Czy pisanie miałoby być tutaj formą autokomentarza (momentami nieskromnego), tłumaczącego motywacje działań na polu kaszubszczyzny? A może to rodzaj patetycznego i natchnionego testamentu formułowanego przez odchodzącego od świata człowieka, który stawia przed potomnymi (niczym kombatant) zadania do realizacji? Jeśli jednak Namerkôny to nie jest wciąż działający w środowisku kaszubskim Artur Jabłoński, lecz postać fikcyjna, to pojawia się przed czytelnikiem zdecydowanie bardziej frapująca perspektywa. Wtedy bowiem widać w powieści próbę stworzenia sagi rodzinnej, z opisem kilkupokoleniowych zmagań „naznaczonego” Amandusa i jego potomków z własnymi i środowiskowymi ograniczeniami. Przy fikcjonalnym odczytywaniu dzieła możemy z przejęciem (czasami z podziwem, czasami zaś z irytacją) zapoznawać się z partiami poetyckimi, erotycznymi, ideologicznymi oraz futurystycznymi, w których zajmująco przedstawiona została jedna z wielu możliwych do zaistnienia rodzin kaszubskich. W odczytywaniu powieści poprzez pryzmat czynników artystycznych najciekawiej chyba wyglądają partie dotyczące sfery zmysłowości. Literatura kaszubska, kiedy przywołać jej przykłady liryczne, prozatorskie czy dramaturgiczne, nie zawiera wielu prawdziwie oryginalnych ujęć erotyki. Autorzy i autorki przejawiają w tym zakresie rodzaj autocenzury, zadowalając się ujęciami mglisto-poetyckimi albo ludowo-biesiadnymi. Jabłoński potrafi pisać o sferze seksualności w sposób otwarty, nieunikający dosłowności, lecz jednocześnie nieprzechodzący na stronę pornografii. Jego opisy zbliżeń zawierają świetnie zaznaczoną atmosferę emocjonalnej tęsknoty i pragnienia, a także biologicznej potrzeby i fizjologicznego spełnienia. W ujęciach tego typu aktywną stroną jest nie tylko mężczyzna, także kobiety wyrażają tutaj swoje potrzeby, co czyni erotyczne pasusy powieści jeszcze atrakcyjniejszymi oraz przekonującymi. Innymi bardzo urokliwymi elementami powieści są partie narracyjne z figurami ptaków-dusz. Ten rodzaj motywu przewodniego występuje kilkakrotnie, nadając losom bohaterów wymiar ponadziemski i przekazując tym samym sugestię, że życie ludzkie na stałe jest powiązane z losami całego świata. Taka baśniowa aura, którą się odczuwa w powieści Jabłońskiego, nadaje utworowi uniwersalny charakter, przywołując szczególną atmosferę dzieciństwa, czasu prostoty i ontologicznego ładu. Owo poczucie odwiecznego sensu życia na Kaszubach potwierdzane jest w utworze partiami obyczajowymi z opisami dyngowania, męskiego, knajpianego życia towarzyskiego, ostatnich chwil życia czy ceremonii żałobnych. Szkoda, że obyczajowość nie pojawia się zbyt często w Namerkônym, bo wraz z partiami erotycznymi mogłaby być silniejszym składnikiem wobec nachalnego nieco aspektu ideologicznego powieści. Tym bardziej, że etos kaszubski w postaci walorów pracy, szlachetności, uczciwego życia, budowania bezpieczeństwa oraz umiłowania przestrzeni geograficznej Kaszub nie został przez Jabłońskiego szczególnie rozwinięty w nowych egzemplifikacjach. A może właśnie pochylenie się nad kondycją współczesnego przeciętnego Kaszuby, nad jego uczestnictwem w kulturze regionalnej, popularnej i powszechnej byłoby bardziej twórcze aniżeli opis dojrzewania intelektualnego oraz ideowego kaszubskiego intelektualisty. Czyż bowiem dzisiaj dla Kaszubów liczą się jako autorytety Melchior Wańkowicz i Hieronim Gołębiewski – wymienieni jako pierwsze tożsamościowe lektury kaszubskie Amandusa – czy raczej Ceynowa, Derdowski i Majkowski? Akcentowanie ideowej strony utworu zawsze wzbudza w odbiorze podejrzenie o instrumentalizowanie literatury dla celów politycznych czy moralistycznych. Oczywiście każde dzieło literackie mniej lub więcej jest nasycone określonym sy- POMERANIA PAŹDZIERNIK 2013 LEKTURY stemem wartości i nie może istnieć bez odwoływania się do przestrzeni przekonań, filozofii czy wiary. Problem polega jednak na tym, aby literatura nie stałą się trybuną aktywisty albo tubą propagandzisty. Wydaje się, że w Namerkônym Jabłoński za bardzo poświęcił walory literatury na rzecz publicystyki czy dyskusji tożsamościowej okraszanej partiami subiektywnych ocen i opinii. Naznaczenie powieści ideologicznym głosem pojawia się tutaj wielokrotnie, czasami przyjmując postać prowokacyjnych tez, które podawane są niczym powszechnie akceptowane sądy. Oto dwie z nich o dość wąskim znaczeniu: po pierwsze, nie istnieje dotąd dobrze napisana historia Kaszub, ponieważ nie było autora, który rzeczywiście byłby częścią kultury kaszubskiej (s. 159), po drugie, założona na początku XXI wieku kaszubistyka na Uniwersytecie Gdańskim prowadzona była przez osoby mało inspirujące, czy wręcz niekompetentne (s. 62). Występują również w powieści tezy dotyczące kwestii ogólniejszych: pierwsza – tak jak przed rokiem 1920 Niemcy, tak teraz we współczesności Polacy są największym niebezpieczeństwem dla tożsamości kaszubskiej, gdyż narzucają regionalnej społeczności pomorskiej swój język czy organizację państwową (np. s. 37, 60), druga – wybory życiowe dokonywane przed II wojną światową przez młodych Kaszubów kierujących się do jednostek Kriegsmarine wynikały z niedoświadczenia i chęci przeżycia przygody (s. 41), trzecia – Antoni Abraham był sceptykiem co do obecności Polski nad Bałtykiem i rzecznikiem poglądu „Trzimta POMERANIA RUJAN 2013 sã Kaszëbi, bo Pòlôszë was zjedzą” (s. 154), czy wreszcie czwarta – Jan Paweł II był podczas jednej ze swych wizyt na Pomorzu odbierany przez Kaszubów nie tyle jako namiestnik Kościoła powszechnego, lecz „papiéż z Pòlsczi” (s. 69). Taki sposób przedstawienia faktów ma niewątpliwie piętno indywidualnego oraz osobistego postrzegania spraw kaszubskich, choć w powieści sugeruje się, że takie ich doświadczanie miało charakter pokoleniowy czy środowiskowy. Jabłoński jako autor utworu fikcjonalnego w ten sposób daje przykład odmiennego rozumienia historii Kaszub i Kaszubów aniżeli przyzwyczajony jest do tego czytelnik prac dyskursu akademickiego. Autor powieści liczy się chyba z tym, że takie rozumienie świata może wywołać sprzeciw. Jabłoński w Namerkônym nie jest tylko interpretatorem przeszłości, lecz daje również wizję przyszłości, która stanowi zapis optymistycznych i idealistycznych marzeń o Europie z unią narodów, nie zaś – tak jak obecnie – z unią państw (s. 136, 163). W takim świecie jest miejsce na decyzyjne spotkania narodów Europy w Sopocie, podczas których dyskutuje się nad prawem, które gwarantuje dostęp wszystkich wspólnot etnicznych do jednakowych praw politycznych, ekonomicznych czy administracyjnych (s. 173). W wizji Jabłońskiego na Kaszubach pracują koncerny pozyskujące gaz łupkowy, doskonale działa transport lotniczy oraz naziemny, wreszcie wszędzie podkreśla się etniczną kaszubskość tych ziem. Nie ma tutaj miejsca na działania pozorne i ogólnie dla miejscowej społeczności szkodliwe, jak w przypadku Kaszubskiego Instytutu Kultury (s. 177, 181), brak również podejrzliwości wobec działań gruntujących tożsamość kaszubską, jaką objawiali polscy urzędnicy-kontrolerzy (s. 123). Kaszuby przyszłości to kraina narodowego spełnienia, szczęśliwości społecznej, dostępności do pracy i bezkonfliktowości. Naznaczenie, które miało dla Amandusa oprócz pozytywnego także i negatywny wymiar samotności, braku społecznego zrozumienia (nawet u pierwszej żony bohatera, s. 82), w późniejszych pokoleniach staje się raczej typem posłannictwa, które można wypełniać z radością i bez przeszkód. Namerkôny Jabłońskiego jest powieścią, która może być traktowana jako klucz do odkrycia kaszubskiej odmienności kulturowej. Dzięki fragmentom opisującym zmysłowość, obyczajowość czy mityczność otwiera ona światy wieloznaczne, a nawet nacechowane pewną egzotyką. Książka może jednak zostać użyta jako wytrych do snucia tez o kaszubskich kompleksach etnicznych, cierpiętnictwie i megalomanii. Przez fragmenty wybijające na plan pierwszy poczucie dziejowej krzywdy (najpierw ze strony Niemców, później Polaków) czy środowiskowo-polityczne mrzonki (krytyka działań niektórych liderów kaszubskiego kręgu kulturowego) może stać się instrumentem złośliwej, tendencyjnej oceny Kaszubów. Co się stanie z powieścią Namerkôny zadecydują czytelnicy. Po takiej książce apetyt rośnie i chce się czytać więcej... Tym bardziej, że partie wierszowane utworu zapowiadają, że Jabłoński nie powiedział swojego ostatniego artystycznego słowa. Daniel Kalinowski Artur Jablońsczi, Namerkôny, Wydawnictwo Region, Gdiniô 2013. Kaszubsko-rosyjski słownik Jermoły Wzmianka o wydaniu w 2011 r. 500 egzemplarzy tego słownika pojawiła się w „Pomeranii” (2013, nr 3, s. 45) jako zapis rozmowy M. Świerczyńskiej-Dolot z autorem w Magazynie Kaszubskim Radia Gdańsk (16.02.2013). W.J. Jermoła informuje, że robił doktorat na Uniwersytecie w Petersburgu pod kier. W.M. Mokijenki (autora książki Славянская фразеология, Moskwa 1980), a słownik jest aneksem do jego pracy doktorskiej (1983). Próbował go wydać jeszcze w ZSRR, potem w Niemczech, a także w Gdańsku, dokąd w tym celu przyjechał bodaj w 1985 r. Wydał go Instytut Polski w Sankt-Petersburgu. Autor zgodził się z rozmówczynią, że na Kaszubach „niewiele osób wie, że taki słownik powstał”. Podaje, że jego słownik zawiera 3000 jednostek frazeologicznych, podkreślając: „przetłumaczyłem wszystko, co było u Sychty”. Wiedziałem od dawna o istnieniu tego słownika. Miałem nawet w rękach jego maszynopis, gdy autor był w Gdańsku. Niestety, były to czasy niesprzyjające wydawaniu książek, w tym prac kaszubologicznych. Próbowałem słownikiem zainteresować ZKP i W. Kiedrowskiego. O pracy doktorskiej W.J. Jermoły, znanej mi z autoreferatu pt. Kašubskaja frazeologija 55 LEKTURY (Leningrad 1983), wspomniałem w swej rozprawie pt. Ze studiów nad frazeologią kaszubską (na tle porównawczym) (1986), pisząc: „autor, przyjmując tradycyjne rozumienie frazeologizmu (np. bez przysłów), wybrane wyłącznie z Sychty frazeologizmy przedstawił w 158 polach semantycznych, mieszczących się w 6 makropolach: a) emocje, uczucia i myślenie, b) stosunki między ludźmi, c) człowiek, jego cechy i właściwości, d) działalność człowieka, e) różne stany i obrazy życia człowieka, f) ruch i przemieszczanie w przestrzeni. Jermoła uważa, że analiza onomazjologiczna i osiągnięcia radzieckiej frazeologii w tej dziedzinie umożliwiają opracowanie ideograficznych słowników frazeologicznych, a więc poza zbadaniem semantycznej natury kaszubskiej frazeologii i wyjaśnieniem jej specyfiki w sferze składu leksykalnego stawia sobie za cel ułożenie słownika tejże frazeologii. W aneksie do pracy zamieścił krótki kaszubsko-rosyjski słownik frazeologiczny według układu gniazdowego”. Po przeczytaniu wiadomości w „Pomeranii” napisałem na adres mejlowy autora, ale nie otrzymałem odpowiedzi, wobec czego drogą mejlową zwróciłem się do Instytutu Polskiego w Sankt-Petersburgu, skąd szybko otrzymałem 6 egzemplarzy słownika. Jego okładkę zaprezentowano w „Pomeranii”. Cała publikacja liczy 147 stron, sam słownik znajduje się na s. 11–125, a resztę wypełniają: na początku przedsłowie i bibliografia, a po słowniku dwa indeksy (drukowane w dwóch kolumnach): 1. wyrazów-komponentów (ok. 700) frazeologizmów kaszubskich; niektóre występują wiele razy, np. czôrny, głowa, głupi, noga, rãka, np. czôrnô krowa ‘biéda’, miec mak w głowie ‘ni miec wszëtczich doma’, scëskac jak głupi zajca ‘mòcno kògòs òbjimac’, dostac pajiczé nodżi ‘ò pijanym’, wëchòwac sã w sétmë rãkach ‘bëc serotą’; 2. rosyjskich ekwiwalentów do frazeologizmów kaszubskich: razem ok. 650, w tym część się powtarza, m.in. wiele razy не все дома (np. miec bąka w głowie, miec le co drëgą bietkã), 15 razy носить воду решетом (np. na zëmné dmùchac, rãbac gówno seczerą), 11 razy глуп как пробка (np. głupi jak bëdło, głupi jak bót z lewi nodżi), po 8 razy бить баклуши (np. Panu Bògù dzéń/ czas krasc, łazëc pò gãsëch górach) i не с той ноги встать (np. brzmôl je w niegò wlazłi, wstac dupą do górë). Według mojego szacunku słownik zawiera ok. 2500 frazeologizmów, gdy Jermoła informuje o 3000 i że mają to być 56 wszystkie występujące w Słowniku Sychty, natomiast według moich danych u Sychty jest ok. 8000 frazeologizmów! Nie liczę przy tym ok. 4000 przysłów. (Opisałem to dokładnie w przytoczonej wyżej rozprawie). Większość frazeologizmów została w Słowniku przez Sychtę wyróżniona i opisana, ale niemało ich tkwi nadto w cytatach ilustrujących życie zarejestrowanych wyrazów. U Sychty wyraźnie dominują zwroty (np. jachac na ówsnym gazu ‘o woźnicy szybko jadącym’; u Jermoły tego brak), po nich zaś dopiero następują porównania frazeologiczne, które zdecydowanie dominują w słowniku Jermoły, np. pod baba aż 4, ale brak 4 dalszych zapisanych przez Sychtę: baba jak pierzna/ stolem/ szlópa/ wierzeje. Z wyrazów na literę A w Słowniku Sychty u Jermoły nie ma m.in. frazeologizmów: wzerac do Abrama ‘być ciężko chorym’ (pn.), ani pies za darmò nie łaje, ani nôgòrszémù wrogòwi/ psowi czegòs nie żëczëc, ani mùk, ani przez głowã kòmùs nie przeszło, ani pò złoscë, ani pò dobrémù; ani mądri, ani głupi; ważëc jak aptékôrz. Z innych miejsc w tym Słowniku, zawierających frazeologizmy z wyrazami na literę A, u Jermoły brakuje np. zazerac do Ôbrama ‘być senny’ (Puckie) Sy VII 1, jic w alelujã ‘źle się prowadzić’ (Karwia) Sy II 103; dëblec/ knëpczëc kòmùs jak aptékôrz ‘skąpić, wydzielać’ Sy I 192. Słownik Jermoły przytacza wyłącznie frazeologizmy, nierzadko nieco zmienione i dopasowane do przyjętej koncepcji ich zapisu, pomijając z oryginału cytaty, w których Sychta zwykle je umieścił, i też wszystkie inne informacje, np. kwalifikatory iron., żart., także geograficzne: pn., Puckie itd. Słownik zatem przedstawia się jako prosty wykaz: frazeologizm kaszubski i odpowiednik rosyjski czy tłumaczenie. Jermoła zachowuje pisownię półfonetyczną Sychty, np. jic v alelują. Błędów jednak popełnia wiele, np. adwokat za: advokåt, ajkuła za: ajkula, skon’cëc za: skóńčëc, głup’e za: głupė, an’oł za ańół, apoštoł za apoštół, aptekař za aptėkåř itp. To można było zrobić lepiej! Poważniejszej natury są nierzadkie zmiany formy frazeologizmu czy też definicji znaczeniowej, np. razem robic amen (делать вместе амин) – делать одно и то же дело za: před Bogą xłop z panem rob’o razem amen ‘wszyscy równi przed Bogiem’; bëc aptekařem (быть аптекарем) – быть скрягой za: bëc aptėkåř ‘o skąpym człowieku’. Podane wyżej przykłady ilustrują przy okazji realizację informacji autora ze wspo- mnianego wywiadu: „Jeżeli jakieś hasło kaszubskie nie miało odpowiednika rosyjskiego, to robiłem dosłowne tłumaczenie opisowe”. Obok zapisu kaszubskiego przytacza w nawiasie dokładny zapis cyrylicą kaszubskiego frazeologizmu, a potem po myślniku podaje odpowiednik rosyjski czy tłumaczenie. I przy tym zabiegu rodzą się dwie istotne wątpliwości: 1. czy autor wykazał dostateczną determinację w poszukiwaniu ekwiwalentów rosyjskich, niekoniecznie funkcjonujących w słownikach ogólnego (!) języka rosyjskiego, wiele bowiem kaszubskich frazeologizmów takich ekwiwalentów – i zarazem tłumaczeń – w jego słowniku w ogóle nie ma, np. mądri jak adwòkôt, ani tak, ani sak; głupi jak baran; 2. na ile dokładne są – bez dodatkowych informacji – definicje znaczeniowe autora, tłumaczone ze Słownika Sychty, np. zgrëzlëwi jak ajkùla ‘stara panna’, gdy do wyrazu kasz. ajkùla podaje ros. акула ‘rekin’, a jako odpowiednik daje ros. злой как собака ‘zły jak pies’; òstac jaż do amen ‘zostać do końca’ – пробыть до победного конца ‘pobyć do zwycięskiego końca’; notabene, czy użytkownik słownika rozezna ekwiwalent od definicji, np. iron. skóńczëc akademiã ‘wyjść z więzienia’ – выйти из тюрмы; spac jak bas – спать мёртвым сном. (Nawiasem mówiąc, Jermoła uczy polskiego w petersburskim uniwersytecie i jest tłumaczem, np. z rosyjskiego przewodnika pt. Sankt-Petersburg, Wyd. „Jarkij Gorod”, S. Peterburg, 2006). Niestety, wyliczenie tego rodzaju niedostatków zajęłoby tu sporo miejsca. Oczywiście, słownik Jermoły z tego powo- POMERANIA PAŹDZIERNIK 2013 LEKTURY du wiele traci, nierzadko bowiem wręcz dezinformuje. Podobnie powiedzieć trzeba o przedsłowiu, z którego dowiadujemy się, że po kaszubsku mówi od 50 do 150 tys. ludzi na północny zachód (!) od Gdańska, w woj. pomorskim, zachodniopomorskim i kujawsko-pomorskim (!), w nauce zaś interesowano się nimi do końca XIX w., a „w krajowym językoznawstwie XX w., niestety, nadzwyczaj mało prac o języku kaszubskim”; wymienia tu m.in. badania A.D. Duliczenki (1979, 1981). Nie wspomina o badaniach slawistów w Polsce (np. Atlas językowy kaszubszczyzny, W. Boryś, H. Popowska-Taborska, Słownik etymologiczny kaszubszczyzny), na świecie (np. F. Hinze, G. Stone) i na Kaszubach, nie pisze o współczesnej sytuacji języka kaszubskiego na samych Kaszubach, o jego funkcjonowaniu w Kościele, w szkole, w literaturze pięknej, w tłumaczeniach (np. Biblii) i np. z rosyjskiego na kaszubski. Nieco szerzej prezentuje tylko Słownik Sychty, z którego czerpał materiał frazeologiczny, ale nawet nie napomknął o pracach na temat tego Słownika i z jego wykorzystaniem w badaniach, m.in. frazeologicznych J. Tredera, któremu na koniec – z nazwiska tylko obok W.M. Mokijenki – wyraża podziękowanie za pomoc; szkoda, że nie miałem żadnego udziału w powstaniu tej pracy. Oczywiście, słownik ma swoją wartość! Nie wszystko wypada źle. Jako kaszubsko-rosyjski powinien się znaleźć przede wszystkim w rękach Kaszubów, a więc trzeba by go sprowadzić z Petersburga. Z racji sporego zainteresowania kaszubskim wśród slawistów szkoda, że nie ma on wersji rosyjsko-polskiej, wtedy silniejszy w praktyce mógłby być wydźwięk faktu, że regionalny język kaszubski „współfunkcjonuje” z rosyjskim jako językiem kongresowym; to mimo wszystko nobilitacja. Nie ma przecież jeszcze osobnego słownika frazeologicznego języka kaszubskiego, ale powiedzieć warto, że sporo miejsca frazeologia zajmuje w Słowniku polsko-kaszubskim J. Trepczyka (1994) i w najnowszym Wielkim słowniku polsko-kaszubskim E. Gołąbka (t. I, ZKP, 2012). Dodam przy sposobności, że mimo braku czasu powoli postępuje moja praca nad takim słownikiem, do którego materiał, włącznie ze Słownikiem Sychty, został zgromadzony i pogrupowany już dość dawno. Jerzy Treder В.И. Ермола, Кашубско-русский фразеологический словарь, Санкт-Петербург 2011. POMERANIA RUJAN 2013 Bociany na Zaborach Poważna nazwa zobowiązuje, dlatego Zaborskie Towarzystwo Naukowe, prócz różnorodnych działań organizacyjnych, podjęło ambitną próbę wydawania Zeszytów Naukowych. Bruskie stowarzyszenie funkcjonuje w regionalnym środowisku dopiero kilka lat, jednak przez ten czas jego członkowie zrealizowali już wiele pożytecznych zamierzeń. Aktywność i pasje badawcze ZTN znakomicie dokumentuje strona internetowa www.ztn.com.pl, do której odsyłamy zainteresowanych Czytelników „Pomeranii”. Pierwszy numer „Zeszytów”, poświęcony bocianom i ich środowisku, charakteryzuje się niewielką objętością i autorskim opracowaniem, twórcą wszystkich tekstów jest bowiem prezes ZTN Zbigniew Gierszewski. Zainteresowania bocianami na południu Kaszub nie są ani nowe, ani zaskakujące. Kilkunastu mieszkańców gminy Brusy bada od 1997 r. populację tych ptaków, systematycznie obserwuje ich siedliska, pomaga im przetrwać na tym terenie. W gronie bocianich pasjonatów znajduje się Z. Gierszewski, który tę problematykę popularyzuje również podczas prelekcji tak w Brusach, jak i poza tym ośrodkiem świętującym niedawno ćwierćwiecze nadania praw miejskich. Na przykład w marcu br. prezes ZTN wygłosił wykład podczas spotkania Chojnickiego Towarzystwa Przyjaciół Nauk (drugim prelegentem był Edmund Hapka informujący o działaniach energetyków w kwestii zakładania bocianich gniazd). Trudno nie zgodzić się z autorem publikacji, który we Wstępie napisał: „Bociany należy uznać za wyjątkowy gatunek, który cieszy się sympatią, chociaż nie przynosi nam szczególnych korzyści, czasem jest uciążliwy i pozostaje dziki, niezależny. Bociany nie są gatunkiem czysto przyrodniczym, bo są od dawna nieodłącznym elementem ludzkiej kultury, bez której (…) w takiej kondycji nie mogłyby istnieć” (s. 4). Rzeczywiście, Z. Gierszewski o bocianach opowiada z pasją, a jego wiedza jest w tym zakresie imponująca. Omawiany numer Zeszytów Naukowych ZTN składa się z dwóch rozdziałów, pierwszy traktuje o bocianach w środowisku przyrodniczym, drugi – w środowisku kulturowym. W obrębie tych dwóch jasno zarysowanych działów tematycznych autor opisał m.in. systematykę i wystę- powanie tych zwierząt, kalendarz ich wędrówek, konstrukcję gniazd, pokarm, liczebność, ale także symbolikę, obecność w literaturze (np. w Biblii i w Chłopach Reymonta), paremiologii czy w sztukach plastycznych (np. słynny obraz Józefa Chełmońskiego). Zaciekawić mogą też podrozdziały „Bocian w dobie Internetu” (zob. www. bocianopedia.pl) czy „Bocian u Kaszubów”. Dowiadujemy się, że ptaki te na Kaszubach otaczane są czcią i nie wolno ich zabijać, „kto by to uczynił, nie tylko ściągnie na siebie nagłą śmierć, ale również nieszczęście na całą wieś” (s. 31). A mieszkańcom zagrody, w której osiadł, bocian przynosi szczęście. Na szczególną uwagę zasługuje fragment publikacji dotyczący bociana białego jako gatunku synantropijnego (s. 21). Autor ukazał w nim tego ptaka jako współgospodarza na polach, łąkach i pastwiskach, tudzież żywy symbol krajobrazu rolniczego w Polsce. Tekst ubogacają liczne fotogramy i wykresy będące dziełem Z. Gierszewskiego i jego współpracowników. Początki nierzadko bywają trudne, jednak tę próbę unaukowienia działalności wydawniczej ZTN można ocenić pozytywnie jako wytwór pasji badawczej prezesa i niektórych członków dynamicznie rozwijającego się stowarzyszenia. Kazimierz Jaruszewski „Zeszyty Naukowe Zaborskiego Towarzystwa Naukowego”, 2012, nr 1: Bociany i środowisko, red. Zbigniew Gierszewski, Brusy 2012. 57 ZEZA „WIÔLDŻI WÒDË” / ZACHË ZE STÔRI SZAFË Wiedno Kaszëbë w kanadijsczim radio Tëch, co gôdają, że wszëtkò wiedzą, jô sã prosto rzec, bòjã – piãkną kaszëbizną gôdô Stanley Piechòwsczi (Pecoski) z Round Lake. No zdanié òstało wërzekłé w sobòtnym (7 séwnika) programie ò nazwie „Radio Kashub” w Valley Heritage Radio, stacji dzejający w Renfrew w prowincji Òntario w Kanadze. Renfrew je pòwiatowim miastã dlô Kaszëbów, co mieszkają w dwùch gminach: Madawaska Valley ze stolëcą w Barry’s Bay i Killaloe Hagarty Richards ze stolëcą w Killaloe. Centralnym miastkã Kaszëbów je Wilno, jaczé je pò pòłowie w kòżdi z tëch gminów. Jegò mieszkańcã (pò stronie gminë Madawaska) je midzë jinszima Dawid Szulëst (David Shulist), òd czile lat bùrméster ti gminë, a piérwi przez wiele lat przédnik stowôrë, co dzejô dlô zachòwaniô kaszëbsczi spôdkòwiznë, a nazéwô sã Wilno Heritage Society. Òn je téż – na zmianã z Rayã Czapiewsczim – prowadnikã w „Radio Kashub”, kaszëb-sczim programie, chtëren je emitowóny w kòżdą sobòtã w gòdzënach òd 8 do 10. Gòscama radiowégò zéńdzeniô, jaczé òdbëło sã 7 séwnika, bëlë Eùgeniusz Prëczkòwsczi z córką Wéróniką. Program béł prowadzony pò anielskù i pò kaszëbskù. Òbëdwòje gôdelë ò swòjich doswiôdczeniach, jaczé mielë òbczas dwùch niedzel bëcégò w Kanadze. Më mielë kòl piãtnôsce zéńdzeniów z Kaszëbama. Mómë pòrobioné nagrania telewizyjné. To czasã nie je do wiarë, jak bëlno òni gôdają w rodny mòwie. Wierã nôlepi rozmieje gadac Alojzy Lorbiecczi. Òn robi téż wiele na kòmpùtrze. Mô zrobioné dokôz, w chtërnym mô ùjãté kòl 26 tësący lëdzy, co w dzejach i terô mieszkają w Wilnie. Są w nim podóné datë żëcégò, rodzynné łączbë i jesz wiele jinszi wiédzë ò nich. Tak jak òn, piãkno téż gôdają: Aloysius Blanc, Stanley Piechòwsczi, Danny Etmańsczi, Benny Kùczkòwsczi i czile jinszich – gôdôł w radio Prëczkòwsczi. Przë ti leżnoscë jô ùczëła wiele słów, chtërnëch ù nas sã ju mało ùżiwô abò nijak nie ùżiwô, przikładowò: płôtny – wôżny, juńc – młodi biczk – dodôwa Wérónika. W programie prezentowóné bëło téż wiele sztëczków kaszëbsczich i to tëch, co pòwstałë piérwi, i tëch czësto nowëch. Òsoblëwie pòpùlarnô je tam platka karna Młodzëzna. Kòżdi mój program kùńczi sã piesnią „Wiedno Kaszëbë” z ti platczi – wëjôsniôł Dawid Szulëst. Nen sztëczk pòwstôł ekstra na tczã kaszëbsczich emigrantów. Je òn dzys corôz barżi achtniony za wiôlgą wòdą. Prawie terô rëchtëje gò na swòjã pierszą kaszëbską platkã karno Ludowa nuta z Hamilton, jaczé jesz latos mësli skùńczëc nagriwanié do ni. Ò tim karnie téż bëło gôdóné w programie. Grëpã twòrzą nôwicy pòlsczi przëbëcznicë. Dzys je òna nôbëlniészim kùlturalnym promòtorã kaszëbiznë w Kanadze. Za rok mô przëjachac na Kaszëbë w Pòlsce. Më bë baro chcelë zaspiéwac na bëlny pòczątk na òdpùsce w Swiónowie, na jaczim – żlë zdążimë – më bë mòglë pòswiãcëc swój nowi propòrc – rzekł przédnik karna Sławòmir Dudalsczi. Propòrc robi sã ju na Kaszëbach. Mdze to nastãpné dzeło Indżi Mach z Mądrzechòwa kòle Bëtowa, co pòwstôwô przë wspòmóżce Gabrielë Recë z Tëchòmia. Na westrzódkù propòrca bãdze sztatura Matczi Bòsczi Swiónowsczi. ezb Barń na czerwònégò kùra W wejrowsczim mùzeùm je na pòszëkù stôrô barń na czerwònégò kùra. Na szczescé ju òd wiela lat nie je brëkòwónô. Na pierszé wezdrzenié to bë so mëslôł, że je to jakô drzewianô, toczonô noga òd stołu abò mòże jakô mãgla. Ale nié! Je to szprëca abò jinaczi sykówka do gaszeniô ògnia. Kònstrukcëjô baro prostô – skłôdô sã z dwùch drzewianëch elemeńtów: rurë ë wchôdającégò bënë ni tłoka, jaczi zakùńczony je rączką. Taczich szprëców ùżiwelë przódë lat ògniarze a bëłë téż kòl niejednëch gbùrów – kò czedës czerwòny kùr czãscy atakòwôł krëté słomą czë 58 rurã (strzëną) chëcze. Szprëcą nabiérało sã wòdë, a z całi mòcë nacëskało na tłok – mùszôł miec do ti robòtë kraft. Strëmiéń lecôł na czile métrów, gaszącë pôlący sã dak. Na môłi òdżiń bëła to pewno dobrô barń, ale ju na wiôldżi… Uffff, strach mëslec, co bë to bëło, czejbë lëdze nie wëmëslëlë bëlniészich pómpów do gaszeniô! rd POMERANIA PAŹDZIERNIK 2013 MËSLË PLESTË Ò brzëchach A N A G L Ë S Z C Z I Ń S KÔ Chòdzą so pò swiece môłé, pãkaté, plaskaté abò wëdãté, do skrzéla przërosłé abò krëjamnotë partu dolnégò przed górą zakrëwającé. Na cenczich, dłudżich jaż do bróm Swiãtégò Piotra, abò grëbëch, czãsto na beczkach toczonëch, szpérach sëną stateczno przed se. W westrzédnym môlu je jima pò prôwdze dobrze – dosc tëli òd rządzącëch i dosc tëli, żebë sã pò zemi nie szlapac a plëtów nie mierzec. Spòkójno do czasu przëjimają wszëtkò, co sã jima zabédëje. Do czasu. Czej jima dotëga pasëje – ùsmiéwają sã do flaków i sélają dali pòzdrówczi z kùskama. A czej góra dostarcziwô fùl skòpicą nie je wiedzec w czim, z czim, na czim i bez kògùm robionégò galop-żercô, tej wichódkòwé atrakcëje môsz załatwioné. Brzëchë a brzuszczi, żótë a żótczi, kałdunë a kalãdczi. Dlô niejednëch pôrã kilo redoscë, dlô jinëch pôrã dekò za wiele do nieseniô i dietowi jiwer bez całé żëcé. Pòwiôdają, że stądka wele jidze całô nasza òdpòrnosc. Ù dosc dobrze znónégò zortu gòspòdo-chłopów mòżna dozdrzec, jak baro òni mają starã ò nen part cała a swòjã piwno-brzëchòwą òdpòrnosc. Ù nich widzec je téż nadzwëkòwò wësoką rówiznã napiwnieniô, òsoblëwie kòl wieczora, chòcô dô sã przëùważëc taczé òtmianë w nym gatënkù, co ju òd samégò rena ò dobré napiwnienié (w znaczënkù iloscowym, nié jakòscowym) dbadzą. Jich znanką je téż pòstãpùjãcô zdrzadlëzna (pol. lustrzyca) – tipòwò chłopskô chòrosc, jakô mòże bëc dosc wiôlgą ùcemiãgą, a w chtërny znajôrze wskôzywają na trzë fazë zaawansowaniô. Scwierdzenié zdrzadlëznë je dosc prosté – sygnie miec doma môłé zdrzadło, białka téż mòże dopòmòc. Pòstãpné fazë òpisëją w fachòwëch pismionach. Cotka Wiki dlô zgniłëch téż w tim doradzy. Są téż jinszé brzëchë. Bez niejedné mòżna nawetka jic w naszim kraju do sôdzë, bez jiné wiedno sã lądëje w wëlãgarnie. Tegò zortu brzëchë wëstãpiwają tej-sej blós ù białków (jedinym ùdokaznionym chłopsczim wëjimkã je Arnold Schwarzenegger). Taczi brzëch je téż dosc POMERANIA RUJAN 2013 krótkòtrwałi, bò pò dzewiãc miesącach zôs je wek (abò i nié – to zanôlégô òd intensywnotë hòdowlë). Në i jesz jaczis czas temù do jich produkcje brëkòwny béł chłop. Terôzka sygnie niejednym nowòmódnym białkóm do s-bankù pògnac. A jaką te białczëné brzëchë mają wôrtnotã! Na czas dzewiãc miesãcy są òbmòcnioné całą gromadą babczów, mëmów, cotków i pòcotków i jich prastarëch doradów – nakazów i zakazów niepisónëch, a bëlno znónëch. To je takô brzësznô kònstitucjô, jakô òkresliwô òglowé zasadë noszeniô brzëcha, kòmpetencje wszëtczich wkół niegò a pòdstawòwé prawa i òbòwiązczi brzëchòwi nôblëższich i tëch dalszich téż. I to doch nie są niżódné gùsła! Tec jesmë katolëkama, a do te Kaszëbama, a jesz miec na czim sedzec kòżdi z naju bë chcôł. Pò prôwdze medicznégò zagwësnieniô richtoscë jich wëstãpiwaniô ni ma, ale chto bë ò tim mëslôł. Tec medicyna wcyg sã rozwijô, tej mòże za jaczis czas ti wszëtcë doktorzë duńdą do tegò, co naszi wiedzelë ju òd stalatów. I tak wej, jeżlë białka bë chcała, żebë z ji brzuszka wëszło pëszné a zdrowé dzecuszkò, tej mùszi dawac wiôldżé bôczenié na to, na co wzérô. Nie je mòżno zdrzec na ksãżëc, bò môłi abò môłô bãdze łësé. Tak samò sã stónie, jak brzëchatô mdze włosë na szpérach depilowac. Lepi nié! A jakbë òna chcała, cobë na dzecynny główce wërosłë piãkné, kruzlowóné klatë, tej mùszi kònieczno nalezc jaczégòs barana (ò zwierza tuwò jidze), a sã do niegò fëjn przëcësnąc. Na gãsté włosë dobré są téż kùdłaté psë, jaczé pòtraktowac trza jak barana. Nôlepi przë tim wcale na ne zwierzãta nie wzerac, bò dzeckò mòże miec kąsk mni rozëmkù. Nie je téż mòżno zdrzec na słuńce, cobë òn abò òna za wiele nie rëczało. Nie je za dobrze, jak sã takô białka malëje, bò pòtómk mòże chùtkò wlezc na złą drogã. Jedny gôdają nawetka ò grozbie òstaniô transwestitą! Nôlepi bë téż bëło, jakbë przińdny tatk zarôzka na zôczątkù brzëcha rosnieniô pònëkôł za jednym z bëlnëch drëchów dzysdniowëch kòbiétów – to je za zmiwarką do statków. I tu wcale nie jidze ò òbszczãdnosc wòdë a sztrómù! To zagwësni, że dzecuszkò na gwës nie mdze w przińdnoce pijôkã, bò mëmka pierwi ni miała leżnotë òchlapac brzëcha wòdą przë statków zmiwanim. A niech le nen tatk abò chto jinszi spróbùje chòc rôz ji òdmówic. Mëszë ju pòd dwiérzama żdają, cobë nipòcëch dorwac... 59 Szlachã krëjamnégò mòrdarztwa Nasz cicerone prowadzy naju karno stegnama Chòniców. Pòkazywô swój gard ë òdkriwô przed nama jegò zataconé w dôce czasu historëje. Równak nié na wszëtczé wëzgódczi dôwô òdpòwiésc. Rozrzeszeniô ti jedny, krëjamny sprawë straszlëwégò mòrdarztwa sprzed wicy jak 100 lat, mùszi szëkac dze jindze. Mòże kòl pisôrza kriminałów? W Wejrowie. RÓMAN DRZÉŻDŻÓN Pëtania bez òdpòwiescë Z kòscołów dochôdają głosë mòdlëtwë, szasą jadą aùta, tam-sam jaczi niecerpliwc nacësnie klaksón, knôp z dzéwczãcem jidą òbjãti przez rënk, grzejącë sã swòją miłotą, czile młodëch sedzy kòl latowégò baru, zgniło pòpijającë piwkò, chtos, pewno jaczi letnik, zdrzi rôz na fòntannã, rôz na rôtësz. Zwëkłi, niedzelny, słunkòwi dzéń. Wnenczas tak spòkójno na gwës nie bëło… Naju karenkò – ùczãstników warkòwniów dlô piszącëch pò kaszëbskù – jidącë za głosã prowadnika Kazmiérza Jaruszewsczégò, copô sã razã z nim w czasu 60 – do 1900 rokù. Jô prawie że czëjã midzë kamiéńcama cwiardą niemiecką gôdkã. Widzã nëch pòdskôconëch lëdzy, ùscëgùjącëch na ùrzasłëch Żëdów. W ùszach hòlëje mie pòmión żôłniérsczich kroków wëbijónëch na flastrowónëch szasëjach. Żôłniérze mają zadanié ùspòkòjic rozjarchòloną lëdzką hùrmã. Czëjã nen strach, niedowiérzanié, szëkanié òdpòwiescë na pitania: docz, zó co, a chtëż zabił? Zemsta, zôzdrosc, afekt, przëtrôfk, a mòże ritualné mòrdarztwò? Sto trzënôsce lat temù, bëło to w strëmiannikù, mieszkeńców Chòniców pòrëszëło nalezenié kòl Zôkònnégò Jezora òwinionégò w papiór lëdzczégò srąbù. Nôleżôł òn do zadżinionégò, 18 lat stôrégò ùcznia gimnazjum, Ernsta Win- tera z Przechlewa. Pózni, w rozmajitëch môlach, nalazłé òstałë dólny dzél cała z òdcãtima nogama, remiã, ùd a głowa òfiarë zawinionô w gazétã „Taegliche Rundschau”. Wezwóny na plac, w jaczim leżôł srąb, chònicczi doktór Mueller scwierdzył, że tak co mógł le zrobic flészer abò chirurg. Blós człowiek, jaczi znôł sã na anatomie, béł w sztãdze tak precyzyjno pòcąc lëdzczé cało. Je wiedzec, chtëż to zrobił? – pitajã. Tegò nigdë nie ùdało sã wëjasnic. Pòdezdrzónëch bëło czilë mieszkeńców Chòniców – pòwiôdô wasta Kazmiérz. Midzë jinszima flészer Hòffmann, z chtërnégò córką Aną òfiara mia miec romans. Kò młodi Ernst swiãti nie béł – smiejącë sã, pòwiôdô naj’ prowadnik. Winter nié blós rôd chôdôł do môlowégò POMERANIA PAŹDZIERNIK 2013 KRIMINALNÔ WËZGÓDKA dodomù ùcechów, ale pòwiôdają, że romansowôł téż z żeniałima białkama. Miôł nen knôp téż jaczé cemné kòńtaktë z môlowima przestãpcama. Winny są Żëdzë! Ò mòrdarztwò òskarżony òstalë Żëdzë. Pò miesce rozniosło sã wiadło – to òni zabilë Ernsta, bë jegò krwiã zbrëkòwac do zrobieniô macë! Jednym z pòdezdrzónëch béł flészer Lewi. W miesce bëlë taczi, co pòdskôcywelë a wëzwëskiwelë procëmżëdowską atmòsferã – jak na przëmiar fòtograf Maks Heyn. Wëdôwôł òn pòcztowé kôrtczi z òdjimkã Ernsta a môlama, dze òstałë nalazłé sztëczczi jegò cała. Jesz dzysô mòże ne kôrtczi kùpic na rozmajitëch internetowëch aùkcjach. Rozgòrzonô lëdzka hùrma rëszëła wëbijac rutë w żëdowsczich dodomach, zaatakòwa téż synagògã a miesczi rôtësz, żądającë ùkôraniô sprôwców. Chònice, wnenczas Konitz, miałë swòje niesławné piãc minut. W donëchczôs spòkójnym, rzec mòże spiącym na zberkù wiôldżégò swiata, gardze pòjawilë sã repòrtérzë, chtërny sélalë wiadła do redakcjów nôwikszich niemiecczich gazétów, m.jin. „Berliner Tageblatt”. Gòrącé sprawòzdania z tegò, co dzeje sã w Chònicach, drëkòwałë téż pòlsczé cządniczi, chòcbë „Gazeta Toruńska”. Pòmión ny sprawë czëc bëło w wiele eùropejsczich krajach. Rozgòrzëło to niemiecczégò cesarza Wilhelma II, chtëren rozkôzôł wprowadzëc do miasta wòjskò. Tak tej żôłniérze z grëdządzczégò batalionu bez czile miesący pilowelë w miesce pòrządkù. Równak jejich bëtnosc nie zakùńczëła sprawë. Co wicy, czej za wskôzanié sprôwcë władze òbiécałë 20 tësący marków nôdgrodë, pòjawilë sã swiôdkòwie, chtërny skùszony wiôldżima dëtkama, skłôdelë nieprôwdzëwé a czasã fantasticzné zeznania. Szledztwò z pòczątkù prowadzoné bëło przez chònicczé władze. Òkróm tegò zarzesził sã òbiwatelsczi kòmitet, chtëren prowadzył gwôsné dochòdzenié, chcącë ùdokaznic, że winnyma bëlë Żëdowie. Kù reszce w sprawã włącziłë sã pòlicyjné władze z Berlëna. Przësłóny ze stolëcë inspektór Braùn òdrzucył wersjã ritualnégò mòrdarztwa, a szukôł sprôwcë westrzód chrzescyjańsczi spòlëznë. Pewno z ti przëczënë a niechãcë môlowi POMERANIA RUJAN 2013 Kazmiérz Jaruszewsczi (w biôłi kòszlë) z bëtnikama warkòwniów chòdzył szlachama mòrdarztwa. Òdj. Maciej Stanke władzë, bòjący sã nowëch rëchawów, nie ùdało sã jemù rozpëzglëc ny wëzgódczi ani w 1900 rokù, ani sétmë lat pózni, czej próbòwôł wznowic dochòdzenié. Szlachã chònicczégò Kùbë Rozpruwacza Jaruszewsczi prowadzy naju òd ceńtrum Chòniców, pòkazëjącë môle, z jaczima parłãczi sã sprawa Ernsta Wintera. Tu chôdôł do szkòłë, a tã béł dodóm ùcechów, w jaczim nen młodi człowiek béł czãstim gòscã. Tuwò żëlë klôsztornicë, a tu na gwës mieszkôł flészer Adólf Lewi, chtërnégò jegò kòńkùreńt, Hòffmann, òskarżił ò nã zbrodniã. Trôfiómë nad ùbrzég Zôkònnégò Jezora. Ni ma strachù, nie wpadniemë do wòdë – jezoro ju dôwno òstało òsëszoné a zasëpóné. W jegò môlu je terô widzałi Park Tësąclecégò. Je w nim plac do zabawë a ekòlogiczny ùczbë. Widzec je wiele szpacérëjącëch lëdzy z dzecama. Tam-sam drawò jidze chtos pòmôgającë so czijama – takô terô móda. Nawetka mòże so tu w specjalno zrëchtowóny altanie zrobic grilla a w bezpiekù pòsedzec pòd pilëjącym òkã Wiôldżégò Bracynë, co z wësokòscë pòdzérô na naju wielnyma kamérama. Je zelono ë czësto – jak w całim miesce widzec je rãkã bëlnégò gòspòdôrza. Jidzemë kòle chònicczégò Dodomù Kùlturë. Sztôłt bùdinkù a wëmalowóné na nim zéwiszcze „Czyn 25-lecia PRL” przëbôcziwô nié tak dôwno minioné czasë Lëdowi Pòlsczi. Dochôdómë na plac, dze pò roscącëch w równëch régach drzéwiãtach mòże zmerkac, że czedës chòwelë tu lëdzy. Pò II swiatowi wòjnie pòlsczé władze, jistno jak w jinëch gardach Pòmòrzégò, nikwiłë wszëtkò, co niemiecczé. Ju w wòlny Pòlsce pòstawionô òstała sztatura, na chtërny mòżemë w niemiecczi a pòlsczi gôdce przeczëtac, że béł tuwò ewanielëcczi smãtôrz. Na jegò zberkù prowadnik pòkazëje nama môl, dze mógł bëc grób Wintera. Stoproceńtowi gwësnoscë ni ma, ale doch òstałë òpisënczi wëdrëkòwóné w pismionach z tamtëch lat, òdjimczi a pòcztowé kôrtczi z fòtograficzny warkòwnie Heynégò. Prôwdã rzec, kąsk mier’zy mie pòzywanié mòrdarza „Chònicczim Kùbą Rozpruwaczã”. Dze Chònice? Dze Londin? Kò cëż, nibë rozmiejã marketingòwé chwëtë, jaczé mają przëcygnąc lubòtników kriminałów do Chòniców, równak… Sprawë inspektora Braùna Pò przëjezdze z Chòniców spòtikóm sã w Wejrowie z Piotrã Szmandtã – człowiekã nadzwëk spòkójnym a kąsk krëjamnym. Mało chto bë zmerkôł, że je òn aùtorã kriminałów retro. Jednym z jegò czekawszich romanów je Pruska zagadka. Jegò przédnym bòhatérą je inspektór Ignac Braùn, chtëren przëjéżdżiwô z Berlëna, bë w Swiãtim 61 KRIMINALNÔ WËZGÓDKA Miesce Kaszëbów rozpëzglëc wëzgódkã mòrdarztwa. Òfiarą je młodi, nieòbëczajny gimnazjalësta, chtërnégò pòsztëkòwóné cało… Tec to ju znajemë z Chòniców! Pitajã Piotra, czemùż zajął sã sprawą Ernsta Wintera z Chòniców. Przëczëtôł jô ò tim czedës w gazéce „Dziennik Bałtycki”, a że lubiã taczé „klimatë”, ùdbôł jem so napisac na spòdlim ti głosny sprawë kriminalny roman – wëjasniwô. Pòtemù pòsznëkrowôł jem za tim kąsk wicy – kò òpracowaniów dało dosc wiele. Czemùż Piotr przeniósł akcjã z Chòniców do Wejrowa? Kò z tim gardã je mòcni zrzeszony. Chòc z Chònicama kąsk téż – jegò òjc, Wacłôw, tã sã wëchòwiwôł. Do te ne dwa miasteczka baro za sobą szlachùją – jedno a drëdżé bëło w XIX stalatim w gduńsczi rejencji, pòdobnô bëła jich wiôlgòsc a wielëna niemieckò-pòlsczi spòlëznë. W jegò ksążce bòhatérowie òglowò noszą wëmëszloné miona a nôzwëska. Le czile historicznëch pòstacëjów je pòzwónëch zgódno z prôwdą. Prôwdzëwé je téż miéństwò inspektora Braùna, ale jegò miono brzëmi Ignac – na wdôr Piotrowégò ópë. Inspektór Braùn je przédną pòstacëją nié le w romanie Pruska zagadka. W jiny ksążce Schmandta, Fotografia, jesz rôz zjôwiô sã w Wejrowie, bë rozpëzglëc pòstãpną wëzgódkã. Piotr planëje jesz jeden dzél przigòdów Ignaca Braùna, ale dopiérze nie chce zdradzywac, z jaką krëjamnotą inspektór mdze mùszôł sã zmierzëc. Prôwdzëwémù inspektorowi Braùnowi, chòc pewno béł ju krótkò dobëcô, nie ùdało sã nalezc tegò, chto zabił Ernsta Wintera. Timczasã lëteracczi Braùn mòrdarza chwacył. Béł nim… Żebë sã tegò dowiedzec, to ju mùszi sygnąc pò kriminał Pruska zagadka. Mòże téż zajachac do Chòniców a samémù jidącë szlachã zbrodnie z 1900 rokù, spróbòwac òdkrëc, nié le sprôwcã, ale czekawą historëjã negò pësznégò gardu. Tekst je brzadã zéńdzeniô dlô piszącëch pò kaszëbskù, jaczé dérowało w dniach 22–23 czerwińca 2013 rokù w Chònicach i òstało ùdëtkòwioné przez Minysterstwò Administracji i Cyfrizacji. 62 Leżnoscowô pòcztowô karta a wiadła z gazétów. POMERANIA PAŹDZIERNIK 2013 KLËKA SŁËPSK. PIKNIK PÒ KASZËBSKÙ Na Rëbnym Tôrgù w Słëpskù 11 zélnika tameczny part Kaszëbskò-Pòmòrsczégò Zrzeszeniô zòrganizowôł kaszëbsczi piknik. Zrzeszeńcë chcelë pòkôzac nôczekawszé dzéle kùlturë i tradicji najégò regionu. Mieszkańcóm miasta i turistóm pòkôzelë m.jin. wësziwk i rozmajité jiné dokazë kaszëbsczich ùtwórców. Béł téż chléb ze swójsczim szmôłtã i kaszëbsczé piwò z jednégò z henëtnëch browarów. Na binie wëstãpòwałë młodzëznowé karna i słëpskô kaszëbskô kapela Zgoda. Dodôwkòwą atrakcją béł kòncert Anë Pòzlewicz z Wilna i gôdczi, jaczé prawił ks. Róman Skwiercz. Piknik baro widzôł sã mieszkańcóm Słëpska i letnikóm. Pòjawiło sã na nim kòl dwùch tësący lëdzy. j.b. (na spòdlim wiadomòsców òd Jana Dobrzynia, przédnika słëpsczégò partu), tłóm. Dm Na òdjimkù: ùczãstnicë piknikù mòglë téż zażëc tobaczi. Òdj. z archiwùm słëpsczégò partu KPZ PELPLIN. FOLKLORYSTYCZNY FESTIWAL XX Przegląd Kociewskich Zespołów Folklorystycznych odbył się 24 sierpnia w Pelplinie. Do sanktuarium Królowej Pomorza przybyły liczne zespoły z całego regionu oraz gościnnie wystąpiły dwie grupy z Białorusi. Festiwal uroczyście otworzyli samorządowcy z Gniewa, Pelplina i Morzeszczyna wraz z głównymi organizatorami ze Stowarzyszenia Piaseczno Folklor Festiwal, z prezesem Krzysztofem Luchowskim i wiceprezesem Janem Ejankowskim. W tego- rocznym przeglądzie wzięło udział 15 zespołów ocenianych w dwóch kategoriach: pieśni i tańca oraz wokalnej. W pierwszej kategorii wygrał niedawno powstały tczewski zespół Frantówki (wspierany od narodzin przez ZKP). Drugie były Piaseckie Kociewiaki, a trzecie, ex aequo, Brzady z Pińczyna oraz Gzuby z Pelplińskiej Dwójki. W konkursie wokalnym najlepszy okazał się zespół Oj To To z Pelplina, na drugim miejscu uplasowali się Subkowiacy, a na trzecim Kociewska Familija z Pińczyna. Osobna nagroda ufundowana przez Zrzeszenie Kaszubsko-Pomorskie, jako wyróżnienie w kategorii pieśni i tańca, powędrowała do Kapeli Kociewskiej ze Starogardu Gdańskiego. Po występach muzycznych odbył się jeszcze konkurs na wyc kociewski oraz recital wspomnianych zespołów z Białorusi. M.K. WEJROWÒ. ÙDBA NA INTEGRACJÃ MÔLOWËCH ARTISTÓW W séwnikù w Wejrowsczim Centrum Kùlturë (WCK) rësził projekt Platfòrma Kùńsztu Wejrowò (Platforma Sztuki Wejherowo). Mô òn prezentowac nôwiãkszé dobëca ùtwórców z wejrowsczégò krézu w rozmajitëch òbrëmieniach kùńsztu. Przédnym célã Platfòrmë je stwòrzenié pasownëch warënków do integrowaniô artisticznëch òkrãżów. Pierszim wëdarze- nim tegò projektu béł òtemkłi 7 séwnika w galerii WCK wëstôwk, jaczi pòkazywôł ùróbk wejrowsczich ùtwórców. j.b., tłóm. dm Òdj. www.facebook.com/ WejherowskieCentrumKultury KISZEWSCZÉ WDZYDZE. „Z MÒTIKĄ NA BÙLWË” Ta rokrocznô rozegracjô miała plac 15 séwnika w Mùzeùm – Kaszëbsczim Etnograficznym Parkù we Wdzydzach. Ùczãstnicë tegò „swiãta bùlwë” mòglë òbezdrzec wëstôwk, jaczi prezentowôł POMERANIA RUJAN 2013 historiã i rozmajitosc ôrtów ti roscënë. W programie festinu béł téż pòkôzk ji zbieraniégò, szmakaniô jestkù z bùlwama, kònkùrsë sparłãczoné z tą roscëną. Òkróm te òdbéł sã kermasz lëdowégò kùńsztu i tôrg, na jaczim dało sã kùpic brzôd, ògardowiznã, naléwczi, soczi, miód i jiné wërobinë pszczolników. j.b., tłóm. dm 63 KLËKA DAMNICA I PÒTÃGÒWÒ. PIERSZÉ TIDZENIE ÙCZBË KASZËBSCZÉGÒ 1 séwnika w pôrã môlëznach na zôpadnëch Kaszëbach zaczãła sã pierszi rôz ùczba kaszëbiznë. W Zrzeszë Szkòłów w Damnicë szkólnyma òd rodny mòwë òstałë Małgòrzata Mòdzelewskô i Izabela Brzëskô. W klasach I–III kaszëbsczégò ùczi sã 33 dzecy, a w gimnazjum 16. Zôczątczi nie są letczé, ni mómë jesz ùczbò- wników, ale nôwôżniészé, że dzecë rôd chòdzą na zajimniãca i wcyg są nowi chãtny. Jesmë kùpilë përznã didakticznëch pòmòców i barżi doswiôdczoné drëszczi prosymë ò doradë i wskôzë, jak nôlepi ùczëc – gôdô M. Mòdzelewskô. W Zrzeszë Szkòłów w Pòtãgòwie na kaszëbsczi zapisało sã kòl 90 ùczniów. Wespół z Barbarą Kòchańską ùczimë dzecë ze wszëtczich klasów spòdleczny szkòłë i gimnazjum. Żdajemë jesz na ùczbòwniczi, terô mùszimë kserowac rozmajité pòmòce do ùczbë – gôdô szkólnô Magdaléna Tracewicz. Zbigórz Bëczkòwsczi, tłóm. dm SZËMÔŁD. MÒC BASZCZI W Spòrtowi Halë Gminowégò Centrum Kùlturë, Spòrtu i Rekreacji w Szëmôłdze 1 séwnika òdbëłë sã II Mésterstwa Eùropë – Baszka Méster Spòrt. Do biôtczi stanãłë 62 karna, nôwiãcy z Kaszub i Pòmòrzô, ale nie zafelowało téż przedstôwców Wiôlgòpòlsczi (Energetyk Trzcianka, Victoria Miały, Gniezno), a téż Lubùsczégò (Kontra Gorzów Wielkopolski, jakô wëstawiła 2 karna). Kùjawë reprezentowałë Chok Chełmża i Łoza Chełmża. Mésterstwa Eùropë òdbiwałë sã w 3 kategòriach: karna, chłopi i białczi. Titel karnowëch méstrów dobëła Kontra I Gorzów, za nią nalazłë sã Dragon Gdynia i Orły Klawkowo. Mésterką westrzód białków òstała Éwa Jendernal (Ali Pub Kościerzyna). Nowi méster Eùropë to Roman Kùlas (Orły Klawkowo). Hònornyma patronama rozegracji bëlë: przédnik Sejmikù Pòmòrsczégò Wòjewództwa Jan Klein-szmidt, przédnik Kaszëbskò-Pòmòrsczégò Zrzeszeniô Łukôsz Grzãdzëcczi i wójt Gminë Szëmôłd Riszard Kalkòwsczi. jb, tłóm. Dm Òdj. http://pomorskisport.eu BËTOWÒ. PROMÒCJÔ ÙCZBÒWNIKA W Zôpadnokaszëbsczim Mùzeùm w Bëtowie 9 séwnika òdbëła sã promòcjô kaszëbskòjãzëkòwégò ùczbòwnika Bëtowskô Zemia. W ksążce nalézemë m.jin. wiadomòscë ò geògrafie, nôtërze, archeòlogie, historie i kùlturze bëtowsczi zemi. Wielné òdjimczi, kartë i czekawô grafika mést bãdą bëlną pòmòcą w ùczbie rodny mòwë i pòznôwaniô tegò regionu. Òb czas promòcji słëchińcowie doznelë sã, jak pòwstôwôł ùczbòwnik. Jegò aùtorzë rzeklë téż ò planach sparłãczonëch z kòntinuacją projektu. jb, tłóm. Dm Òdj. T. Fópka GDINIÔ. MŁODI SPÒRTOWCË Z PÒMÒRZÔ W FINALE Reprezentacje pòmòrsczégò wòjewództwa zagrałë w wiôldżim finale turniéru „Z Podwórka na Stadion o Puchar 64 Tymbarku”, jaczi òdbéł sã na sztadionie klubù Arka Gdynia w dniach 13–15 séwnika. Młodi balôrze i balôrczi biôtkòwelë sã ò titel méstrów Pòlsczi w kategòrie U-10 i ò przédną nôdgrodã, to je bilietë do Londinu, gdze na sztadionie Wembley bãdą mòglë kibicowac reprezentacji Pòlsczi w meczu z Anielską. W tim spòrtowim swiãce wzãłë ùdzél 32 nôlepszé karna dzéwczãtów i knôpów ze wszëtczich wòjewództwów. Dzecë wspiérelë jich starszi, drësze i drëszczi. Specjalnyma gòscama bëlë m.jin. David Petriashvili (przedstôwca UEFA), Macéj Sawicczi (Generalny Sekretéra PZPN), Krësztof Pawińsczi (przédnik zarządu karna Maspex Wadowice i wespółmiéwca firmë Tymbark. Trenerzë pòmòrsczich karnów: Arkadiusz Janor (knôpi) i Mark Szczecyńsczi (dzéwczãta) bëlë rôd z rezultatów, a jesz barżi z rówiznë òrganizacji turniéru. W kùńcowi klasyfikacje karno dzéwczãtów zajimnãło 8. plac, a knôpów 12. red. Òdj. A. Kraszewsczi POMERANIA PAŹDZIERNIK 2013 KLËKA CHWASZCZËNO. FESTIN PÒ KASZËBSKÙ Ju czwiôrti rôz w Chwaszczënie òdbéł sã Kaszëbsczi Festin. 1 séwnika na binie wëstąpiło môlowé wòkalno-instrumentalné karno Stolem. Zbigórz Kluczka przezeblokłi za Kaczora Donalda przëcygnął pòd binã môłé dzôtczi. Swòje spòsobnoscë pòkôzało szerok Kòło Wiejsczich Gòspòdëniów w Chwaszczënie, chtërno m.jin. dało pòkôzk szpańsczégò tuńca. Karno Kaszubki, téż z ti wsë, zaspiéwało m.jin. dokazë Kazmierza Jastrzãbsczégò, chtërnégò ksążkã Nasz môl promòwelë òb czas festinu. Swòjã robòtã prezentowało téż kòło wësziwkù. A chór Strzelenka z Tëchómia dôł czekawi kòncert. Chto chcôł, mógł téż pòdzëwiac krómë z rãczno robionyma dokazama. T.F., tłóm. dm Òdj. T.F. ŻUKÒWÒ. CZEKAWÔ ÙDBA PROMÒCJI MIASTA I GMINË Chwaszczińsczi part Kaszëbskò-Pòmòrsczégò Zrzeszeniô mô stwòrzoné planszową jigrã „Szlachã wòja Żuka”. Grający wanożą pò karce gminë Żukòwò, copającë sã w czasu do rokù 960 i wrôcającë do dzysdnia. Ta jigra òsta zrobionô, żebë zainteresowac i najich mieszkańców, i turistów bòkadną historią gminë Żukòwò. Miôł jô starã, żebë kòżdô môlëzna naji gminë nalazła swój plac w jigrze – gôdô Tomôsz Fópka, ùdbòdôwôcz i aùtór. W projekce wzãlë téż ùdzél: Henrik Stachùrsczi i Mariusz Stopòwsczi z kòła KPZ we Gduńskù-Òsowi. Zrëchtowelë òni kòncepcjã òpisënkù szlachù. Pierszô promòcjô jigrë òdbëła sã 1 séwnika òb czas Kaszëbsczégò Festinu w Chwaszczënie. jb, tłóm. dm Òdj. T.F. GDUŃSK. BARWY KASZUB NÔLEPSZÉ Rozrzeszony òstôł kònkùrs na nôlepszi film z cyklu „Wirtualne Kaszuby”. Jegò òrganizatorã je Òglowi Zarząd Kaszëbskò-Pòmòrsczégò Zrzeszeniô i Fùndacjô Wëdôwizna KPZ. Kònkùrs zanôlégôł na stwòrzenim materiału, jaczi pòkôże kùlturalny ùróbk Pòmòrzô i Kaszub, a téż przëchłoscy do badérowaniô regionalnëch témów. W welowanim na facebookòwim profilu KPZ nôlepszim filmã òstałë wëbróné „Barwy Kaszub”, jaczich aùtorã je Tomôsz Wòzniôk [Woźniak]. Òbzérôcze mògą pòznac historiã kaszëbsczégò wësziwkù Dokôz ùwidzôł sã téż juroróm kònkùrsu i dobéł pierszą nôdgrodã. j.b., tłóm. dm Òbrôzk z filmù „Barwy Kaszub” KROKÒWÒ. W NOWI SEDZBIE Krokòwsczi part KPZ mô ju òficjalno nową sedzbã. Ji ùroczësté òtemkniãcé òdbëło sã w niedzelã 22 séwnika. Ùroczëzna zaczãła sã òd mszë swiãti w tuwòtészim kòscele sw. Katarzënë. Kôzanié, je wiedzec pò kaszëbskù, wëgłosył ks. Marión Miotk, chtëren m.jin. dzãkòwôł krokòwsczim zrzeszeńcóm za jich robòtã. Na zakùńczenié mszë pòsélc Kazmiérz Plocke wrãcził przedstôwcóm partu hònorny medal „Zasłużony dla kultury” przëznóny przez minystra kùlturë i nôrodny spôdkòwiznë Bògdana Zdrojewsczégò. WWW.KASZUBI.PL POMERANIA RUJAN 2013 Westrzód gòscy nie felowało przedstôwców samòrządzënowëch wëszëznów gminë Krokòwò i pùcczégò krézu, a téż zdrëszonëch nordowëch partów Kaszëbskò-Pòmòrsczégò Zrzeszeniô. Móm nôdzejã, że dzãka ti nowi sedzbie nasza robòta bãdze jesz lepszô – rzekła przédniczka partu Éwa Kùr, chtërna pòdzãkòwała téż zastãpcë wójta gminë Krokòwò Jarosławòwi Białkòwi za òsoblëwą starã ò przekôzanié partowi nowi sedzbë. d.m., òdj. d.m. wiadomości / komunikaty / fotorelacje 65 KLËKA KÒSCÉRZNA. NOWÔ PLATKA I BÔJKÒWÔ ROZEGRACJÔ Pòwsta pòstãpnô (ju trzecô) plata z serii „Najpiękniejsze bajki i baśnie kaszubskie”. Tekstë czëtelë i recytowelë m.jin. marszôłk pòmòrsczégò wòjewództwa Mieczësłôw Struk, spiéwôrka Nataliô Schroeder, wiceprezydeńt Gduńska Macéj Lisycczi, prezes Radia Gduńsk Lech Parell, prof. Cezari Òbracht-Prondzyńsczi i gduńsczi fòtograf Macéj Kòsycôrz. Za zwãkòwą òprawã wzãło sã karno Zagan Acoustic. Promòcjô platczi òdbëła sã 15 séwnika na kòscersczim rënkù. Òb czas bôjkòwi rozegracji nie zafelowało jigrów, zabawów, kònkùrsów dlô dzecy, a przede wszëtczim wëstãpów dzecnëch karnów. Gwiôzdą dnia bëlë Czarodzieje z Kaszub – rockòwé dzecné karno, jaczé pòkôzało swòje aùtorsczé dokazë (aùtorã mùzyczi i tekstów, a téż realizatorã zwãkù je Mark Tetericz). j.b., tłóm. dm Òdj. Edita Jankòwskô-Giermek SŁËPSK I BËTOWÒ. NOWI AKADEMICCZI ROK, NOWÉ SZTUDIUM Sztudérowie III edicji Pòdiplomòwégò Kwalifikacyjnégò Metodiczno-Kùlturoznajôrsczégò Sztudium Kaszëbsczégò Jãzëka zaczãlë didakticzné zajimniãca. Òficjalné rozpòczãcé pierszégò zjazdu òdbëło sã 20 séwnika. Òrganizatorã Sztudium je Pòmòrskô Akademiô w Słëpskù. Meritoriczno wspiérô jã Òglowi Zarząd Kaszëbskò-Pòmòrsczégò Zrzeszeniô, a òd logisticzny stronë Ùrząd Miasta Bëtowa. Zajimniãca w akademicczim rokù 2013/2014 bãdą na tere- nie Spòdleczny Szkòłë nr 2 w Bëtowie (2 semestrë) i w bùdinkach Pòmòrsczi Akademie w Słëpskù (1 semester). j.b., tłóm. dm SYBERIÔ. NA WDÔR ZESŁÓNËCH KASZËBÓW Éwa Pòpiel, Pioter Bejrowsczi, Łukôsz Kalocëńsczi, Grégór König – to je Kaszëbë Team – skùńczëlë wiôlgą rézã na Syberiã. Chcelë na ten ôrt ùczestnic mieszkańców Pòmòrzô zesłónëch na wschód i promòwac Kaszëbë. Rëgnãlë 21 zélnika. Òficjalné òddzãkòwanié òdbëło sã przed Marszôłkòwsczim Ùrzãdã we Gduńskù. Pierszi dzél rézë, to je start w rajdze „The Bamako Summer”, zaczął sã 22 zélnika w môlëznie Nyíregyháza we wschòdnëch Wãgrach i skùńcził 1 séwnika w Taszkience, stolëcë Ùzbekistónu. Pózni Kaszëbë Team docerlë do Karłagù pòd Karagandą – jednégò z nôwiãkszich lagrów w dôwnym Sowiecczim Związkù. W môlëznie Dolinka nawiedzëlë mùzeùm pòswiãconé pamiãcë òfiarów sowietów w Kazachstónie. Bëlë téż w Czkałowie, Kùrganie, Czelabińskù, Ùfie – miastach, dokądka trôfiałë transpòrtë z Pòmòrzô w 1945 r. Rézownicë zapôlëlë symbòliczny znit m.jin. na pòlsczim wòjnowim smãtôrzu w Katiniu. Trzëtidzeniowô wanoga skùńczëła sã 13 séwnika. j.b. tłóm. d.m. Na òdjimkù: Karno Kaszëbë Team nad wëschłim Mòrzã Aralsczim. Òdj. z archiwùm Kaszëbë Team GDUŃSK. PROMÒCJÔ SŁOWÔRZA Wielki słownik polsko-kaszubski. Tom I: A–K òstôł òpùblikòwóny przez wëdôwiznã Kaszëbskò-Pòmòrsczégò Zrzeszeniô. Jegò aùtór to znajôrz kaszëbiznë Eùgeniusz Gòłąbk. Promòcjô ti ksążczi òdbëła sã 17 séwnika na Filologicznym Wëdzélu Gduńsczégò Ùniwersytetu. Nowi słowôrz mô zbùdzoné wiôldżé zainteresowanié, òsoblëwie westrzód jãzëkòznajôrzów, szkól- 66 nëch kaszëbiznë i jich ùczniów. Ò robòce nad swòjim dokazã i sparłãczonëch z nią jiwrach kôrbił E. Gòłąbk. Laùdacjã rzekł prof. Mark Cybùlsczi. Pòstãpnô promòcjô pierszégò tomù słowôrza òdbãdze sã 17 rujana w Mùzeùm Kaszëbskò-Pòmòrsczi Pismieniznë i Mùzyczi w Wejrowie. j.b., tłóm. i òdj. dm POMERANIA PAŹDZIERNIK 2013 SËCHIM PÃKÃ ÙSZŁÉ Klnienié przesnité TÓMK FÓPKA – Matkò elektricznô! – zagrzmiôł basã Édk z lëzyńsczégò chóru Lutnia. Nick sã pò prôwdze nie stało a chórziscë sã z panaédkòwą „elektriczną” znają. Wëkrziknienia, gôdkòwé protezë, przekléństwa i rozmajité wspòmóżczi słowã są taką zwãkòwą wizytówką człowieka. Sygnie krótëchnô rozmòwa i ju wiémë, czë człowiek znô sã na szpòrtach, czë mòże miôł drãdżé dzecyństwò abò zle spôł ùszłi nocë. Wiémë, czë je rozëmny z nôtërë, czë leno wëùczony. Letkò jidze pòznac artistã, mùzykeńta abò prosto w łeb chlapłégò. Żlë chto nadużiwô szpetnégò słowa na „k”, co to òd łacyńsczégò „zôkrãtu” pòchòdzy, bënômni wcale nie znaczi, że jegò matka miała z tim jaczi ùczink. Mòże prosto mù jaczégò słowa felëje… A to „r” bënë bëlno cësnienié lózëje i krew zez głowë òdpómpòwiwô. Na jutiubie je filmk, dze jeden wòjskòwi Andrzéj mòckò kùr…ùje, bò mù czołg nadczidlë, ò jaczi „lepi jak ò swòjã białkã dbô”. Në, chto bë sã tej nie wk… znerwił? Wspòmnióné słowò w pòlsczim wëkònanim zrobiło prôwdzëwą karierã za greńcą. Biwô, że na pitanié ò Pòlską, cëzyńcë wëcygają prawie nã kùr…ã, jaką czãsto czëlë òd Pòlôchów. I to, i jiné: na „ch” i „p”. Òb lato, jadącë z familią aùtołã, pùscył jem platkã z pòlsczim hip-hopã, cobë sã përznã pòspólno pòzybac. Białka kôza mie jã chùtkò wëłączëc a dzecë i tak flot złapiłë, bò dzecë tak mają, że czëją to, co nie trzeba. Pamiãtóm, czej jem z przedszkòlô przëniósł dodóm no na „ch” z nôpiartim do mëmë pitanim: Co to je? Mëma mie pòwiedza, że takcos stôri pijôcë mają… I na chwilã pitania sã skùńcza. Ti, co za wiele piją, czãsto klną, nié? A czemù? Bò chcą tim wierã przëkrëc swòjã słabòsc. Nié leno ti zresztą, co za wiele piją. Colemało szpetną mòwą pòmôgają so ti, co ni mògą wlezc na szczebel wëżi. Na internetowi starnie sjp.pl nalôzł jem, że „lepi je klnąc niżlë bic”. A tzw. „kibòle”, czë pò mòjémù „kibùce”, pòtrafią i jedno, i drëdżé narôz. Òstatno mielë leżnosc sã ò tim dokònac òkrãtnicë z Meksykù. Naszi z pôłniowi Pòlsczi zrobielë pòrządk z pôłniowò-nordowò-amerikańsczim desantã na gdińsczim sztrądze. Bòdôj pòszło ò białczi. A białczi jakbë mni przeklinają… A mòże prosto tëli gôdają, że NE słowa sã topią pòmidzë jinyma? Młodi sobie taką brzëdką gôdką dodôwają wôżnoscë. Gimnazjaliscë i ti kąsk starszi. Kò priszcze ju mają. Piwkò ju piją i cygaretã dze w nórce zakùrzą. Jak taczi sarcësto zaklnie abò „rzucy miãsã” – blëżi mô do chłopa jak do knôpa. Testosterón. Są taczi, co klną z premeditacją. Nie są ani słabi, ani głupi. Ùżiwają „tëch słów”, bò wiedzą, jaką òne mają mòc. Rozstrojiwają drëdżégò i dobijają w gôdce. I dobiwają. Taczi tej-sej lubią jic przék kùlturowima żochama. Nie lëdają gôdaniô: „bò co lëdze pòwiedzą”. Ni mògą zgarac na tzw. spòlëznową pòprawnosc. Czë są warczi, dze sã czãscy klnie? Bòdôj szewce. Gôdô sã „klnie jak szewc”. To je pewno zrzeszoné z wbijanim w pòdeszwã gòzdzyków i robòtą szëdłã. Ani mòwë ni ma, żebë òd czasu do czasu tim młotuszkã czë jigłą dze nimò nie trafił… Nadużiwómë „jo”. To jedno słówkò sygô chòcle do pòdtrzëmaniô rozmòwë: – Môta wa ju bùlwë wëbróné? – Jo. – Më jesz nié. – Jo? – Ale wnetkã wëbierzemë. – Jo, jo… – Në jo, to mdze czas ju jic. Czãsto wspòmôgómë sã samòzwãkama „a”, „e” i „y”. – Òddóm cë te dwa tësące, mòże aaaaaaaaa w przińdnym miesądzu, co? – Eeeeeee, në nie wiém. Chłopie, mòże to tak bëc? – Yyyyyyyyyy, në mòże jo… Abò yyyyyyyy, në wez sama co yyyyyyyyyyy pòwiédz… Znajã chłopa, co czãsto a gãsto wlëmiwô „hewò”: – Jak më tã, hewò, drogã bùdowelë, tej, hewò, w projekce bëło, hewò hewò, skrziżowanié z widoma, a terô, hewò, je, hewò, rondo. I dobrze, że hewò je rondo. Z jinëch przëczënów niechtërnëch lëtrów za wiele je kòl jąkałów. Tuwò ni ma sã co wëszczérzac, tec òni za to ni mògą. Cekawé, że czej spiéwią – nie zajikają sã. To sã wiąże z lepszim òddichanim. Miôł jem kòlegã na rokù w mùzyczny akademii, co sã w gôdanim mòckò zacynôł, a spiéwôł jak jaczi janiół, conômni serafin. Z janielsczégò wmikô w nasz jãzëk słówkò, co sã zaczinô na „f” a kùńczi na „k”. Krótczé, wigódné, módné. A jaczé jiné, apartné kaszëbsczé słowa, wërażenia, wëkrziknienia? Alana! Ala weter jo! Wejle! A matizer noga! A mariczné bùksë! Niech to szwernót! Do diôchła… Matkò elektricznô! Colemało szpetną mòwą pòmôgają so ti, co ni mògą wlezc na szczebel wëżi. POMERANIA RUJAN 2013 67 Z BÙTNA Jesénné gôdczi ò pëlckòwsczi pismieniznie RÓMK DRZÉŻDŻÓNK Sedzącë so wëgódno kòle piécka, napôlonégò swiéżo narąbó– Jo! nym drzéwkã, kò wãdżel mùszi òbszczãdzac na zëmã, czëtôł – Z mlékã? jem nônowszé dokazë pëlckòwsczi pismieniznë. Wiele tegò nie Je nen chłop nôpiarti jak baba! bëło, le czilenôsce òpòwiescy, na wszelaczi ôrt a wszelejaczé – Jo! témë napisónëch. Niwizna, rówizna, czë jak jesz jinaczi bë to Minãło piãc minut, czej brifka wlôzł w jizbã z dëmiącyma pòzwôł, rozmajitô. taskama. Pôch kawë rozlôł sã pò jizbie, a kawa pò stole. Kò Nie jem kritikã, leno zwëkłim czëtińcã – abò mie sã co czitra! widzy, abò nie widzy. Czej to – Pòj na kôwkã – zarôcził drëdżé, tej wëbaczta, dzél z nëch drëch. kôrt czôrnym tińtã zadrëkò– Jo, jo. Bòkadnô pismienizna, wónëch, zbrëkùjã do zrobieniô – Z ce to je czëtajk. Dôj sa, ògnia w piéckù. Òdżiń pòdskôa biédny, niedoùczałi mòże jô téż jaczé òpòwiôdanié cony lëteraturą mòże nie je za so przezdrzã. czëtińcowie – nie je to zdrów dlô lëdzy, ale dlô pisaWząn pôrã kôrtków, co rzów czasã jo. Czejbë taczi nasz znanką ùmiéraniô naju leżałë kòl mie, rozsôdł sã kòle Jón Drzéżdżón nie spôlił swòstołu a zaczął głosno czëtac. kùlturë? Ala weter jo! Do pùrtka! Leno jich pierszich òpòwiescy, tej chto wié, czë pózni òn bë co bëljedna strona mie òstała! négò napisôł. Równak są téż Wtim brifka òprzestôł czëtaczi piszący, dlô chtërnëch nawetka grëzący òczë dim z żôlą- tac. Wezdrzôł nó miã a pòwôżno rzekł: cégò sã jejich ùtwórstwa wònieje za kadzëdłã. – Wiész të co, czëtającë naszą rodną pismieniznã, jem Tak zazdrzóny w ne lëtrë, co òstałë rãką jednégò z dzys- rôd, że naju mòwa je bòkadnô w słowiznã a rozmajité fòrmë. dniowëch pisôrzów zaczarzoné w słowa, nie ùczuł jem mòjégò Równak widzã téż, jaczi më czëtińcowie, òsoblëwie jô, jesmë nôbëlniészégò drëcha. Nie wiém, jak długò stojôł w dwiérzach biédny. Rzeczë, chtëż je w sztãdze bez słowôrza zrozmiec a nó miã pòdzérôł. Zmerkôł jem jegò bëtnosc dopiérze tedë, wszëtkò, co na tëch kôrtach mają napisóné naju pisarzowie? czej trãpnął òn nogą a ze smiéchã rzekł: Chtëż mòże zrozmiec cwëk jejich pisaniô bez klucza, jaczim je – Pùk, pùk, pòchwôlony, je tã chto? wiédza ò ùszłoce, zwëkach a wierze Kaszëbów? Bòkadnô pisJô nawetka nie pòdniósł głowë, le cziwnął na niegò, bë mienizna, a biédny, niedoùczałi czëtińcowie – nie je to znanką sôdł. Mariczënë bùksë jo! Jak jô nie lubiã, czej mie chto prze- ùmiéraniô naju kùlturë? szkôdzô w czëtanim! Niech sã pôli, niech kradzélce przińdą – Chto nie żëje? – zawòłôł òd dwiérzów lesny. – JÔ CZËTAJÃ! – Jô, të, më – òdrzeklë më z brifką wëcmanim. Czej jem przerzucôł stronã, miôł jem leno tëli czasu, bë rzec Lesny, za wiele nie rozmiejącë, wezdrzôł na naju zataconé do niegò: w mëslach mùnie. Pòdeszedł krócy, przewrócył pôrã kôrtków – Na wieczi wieków, zrobi so kôwkã abò co. leżącëch kòl brifczi na stole, a wzdichającë, mie nic, tobie nic, Brifka szedł w kùchniã, skądka dało sã czëc naléwanié pòwiedzôł: wòdë w grôp, stôwianié gò na gazu, trzôsk sztrëchólcë… jed– Në jo, wa czëtôta jaczé smãtné pòwiôstczi. Tej nie mdã ny… drëdżi… trzecy…, tej hòlëjące „ałłłaaaa” a głosné susa- wama przeszkôdzôł. Jidã w las czëtac… z lëstów. Z nich to nié pôlca. Matizer noga! Mùszi òn tak trzôskòwac? Kò jô tuwò mòże wiele wëczëtac! Tec to nôbëlniészô ksãga swiata – ksãga czëtajã! rodë. Ta nigdë do nédżi nie ùmiérô, leno sã zmieniwô. Nie – Zrobic cë téż? – zagrzëmiôł jegò głos. jiscëta sã – przeńdze jeséń, przeńdze zëma, przińdze zymk, Kùńc swiata z nim! Kòl kropczi kùńczący zdanié, zawòłôł a z nim wrócy chãc do żëcégò. jem rozgòrzony: Lesny szedł w las, brifka na pòcztã, a jô mógł spòkójno – Jo! dali czëtac. – Kawa czë arbata? 68 POMERANIA PAŹDZIERNIK 2013 EDUKACYJNY DODÔWK DO „PÒMERANII”, NR 8 (70), RUJAN 2013 WËDAN IÉ ÙDË ADMINPRZEZ MINTYKÒWIONÉ ISTRAC STRA JI I C YF RIZAC J I Janusz Mamelsczi Wdôrë z ùszłëch lat Zéńdzenié szósté: z Janã Karnowsczim – Jacha të czedës baną? – spëtôł Mónikã Szimk. – Czedës jo, kò to bëło baro dôwno – òdrzekła Mónika. – Tej sã rëchtuj, bò pòjedzemë do Krostkòwa, do Jana Karnowsczégò. – Do Karnowsczégò? Jenë! Jô wiedno chcała sã z nim pòtkac! Żebë të wiedzôł, jak jô sã ceszã! (…) Jón Karnowsczi żdôł na nich na banowiszczu. Béł to chłop w dozdrzelałëch latach, skarń miôł òkrãgłą, głowã wëłësałą, prosti nos, nié za wiôldżé lëpë, nad nima krótëchny, môłi wąsk. Òczë wiôldżé, ùmãczoné i përznã smùtné. Kò jak le òne ùzdrzałë Szimka i Mónikã, zarô sã ùsmiałë. – Witóm waju serdeczno! Jakże jô sã ceszã, że wa tu do mie przëjacha! Terô przënômni jô bãdã miôł z kim pògadac ò kaszëbiznie! – Witómë! Më téż jesmë baro rôd! – rzekł Szimk. – Baro sã ceszã z tegò zéńdzeniô z pierszim prôwdzëwim kaszëbsczim pòétą! – rzekła Mónika. – Në në, przede mną bëlë jesz jiny. Bëlë Cenôwa i Derdowsczi, béł Majkòwsczi – przecywiôł sã Karnowsczi. – Jo, jô wiém, òni wiele zrobilë dlô kaszëbiznë, leno żóden z nich nie rozmiôł pisac taczich wiérztów, jak Wë. Sóm Majkòwsczi tak rzekł, a téż Lorentz. – Në, wiéta wa! Dôjtaże ju pòkù. Chcemë jic do mie dodóm. Òb drogã bãdzeta mia snôżi widzënk na dolëznã Notecë – rzekł i òni rëszëlë z banowiszcza. – Ten widzënk përznã mie przëbôcziwô Kaszëbë. Ech, Kaszëbskô! Nigdze na swiece mie nie bëło tak dobrze, jak na Kaszëbach. Jak le mògã, tej jô zarôzka jadã na Kaszëbë! Kaszëbie gwësno nôlepi w òjczëznie. Kò cëż! Chòroba mie trzimie tu, kòl mòji sostrë Żbiétczi. Tej jak jô so móm pòmòc? – gôdôł Karnowsczi. – A mògã jô spëtac, skądka kòl Was taczé wiôldżé ùmiłowanié Kaszëbiznë? Wë je wënioslë z dodomù czë ze szkòłów? – rzekła Mónika. – Mòji starszi to bëlë prôwdzëwi Kaszëbi. Òni mielë gòspòdarkã w Czôrnowie, krótkò Brusów. Òni mie delë kaszëbsczé serce, kaszëbską mòwã, kaszëbską rodzëznã. Òd nich jô sã ùcził kaszëbsczich zwëków, do nich jô przëjéżdżôł, żebë zaznac kaszëbsczégò dëcha. Tu ùczëc sã kaszëbiznë przëjéżdżelë Majkòwsczi, Lorentz i jiny. Leno to mùszi rzec, że swiądë kaszëbsczi òni mie nie delë, chòc pòzwòlëlë mie jic do szkòłów, nôprzód w Czôrnowie, pózni w Collegium Marianum w Pelplinie, dali w Chònicach, znôwù w Pelplinie... – Tej jak kòl Was sã nalazła ta kaszëbskô swiąda? – przerwa Karnowsczémù Mónika. – Swiądë kaszëbsczi starszi mie nie delë, bò jak wiãkszi dzél Kaszëbów, òni sami ji ni mielë. Tã mie dôł Sztefón Ramùłt. Jo, Ramùłt, a pò prôwdze jegò Słownik języka pomorskiego czyli kaszubskiego, jaczi wpôdł mie w rãce w seminarium w Pelplinie. Jak jô przeczëtôł wstãp do te słowarza, przez pôrã dni jô chòdzył jak òczarzałi, jak w snicym! Wa le mia widzec! Tej dopiérkù jô zrozmiôł, co to jistno je Kaszëbskô! Jak òna je wspaniałô! Jakô bògatô i pësznô! Jak tczëwôrtné mô dzeje! To nie je do òpòwiedzeniô! To mie nie dało pòkù i sedzy we mie do dzysdnia. To dlô ni jô dzejóm, jak le mògã. Dlô ni jô w Pelplinie założił kòłò Kaszëbòlogów. Dlô ni jô pisôł tëli lat do „Grifa” i jinëch gazétów. Dlô ni terô piszã do „Zrzeszë”. – Tej czemù Wë sã nie òżenilë i nie zamieszkelë na Kaszëbach? NAJÔ ÙCZBA, NUMER 8 (70), DODÔWK DO „PÒMERANII” I WDÔRË Z ÙSZŁËCH LAT – Në jo. Letkò rzec, cãżkò zrobic. Widzysz, dzeckò, człowiek strzélô, Pón Bóg kùle nosy. (…) Wierã to mùszi bëc prôwda, że szczescé mô blészcz na slépiach. A mòże to zrobia ta wòjna? Chtëż to wié? Jak dlô mie béł czas sã żenic, jic do robòtë, zakładac familiã, tej jô prawie mùszôł jic do wòjska, a tedë zarô téż wëbùchła wòjna. Jô òstôł żôłnérzã i béł na fronce. A jesz pò wòjnie jô béł dali wòjskòwim. W mùndurze jô chòdzył kòl sédmë lat! To bëło, mëszlã, nôgòrszé sédmë lat w mòjim żëcym. Nie do pòmësleniô! – A pózni abò rëchli? – pëta dali Mónika. – Czejbë to chto wiedzôł! Rëchli jô sztudérowôł, nôprzód teòlogiã w Pelplinie, pózni we Fribùrgù. Tej we Fribùrgù jô sã béł przeniósł na prawò, chtërno jem skùńcził we Wrocławiu. Kò to sã tak rzecze. Jak człowiek sztudérëje, tej ni mô czasu na żeńbã. Dëtków jô tej wnet ni miôł, wcyg jô kòrzëstôł ze wspòmóżków. Nawetka jak jô ju miôł wszëtczé szkòłë dërch, jô nie wiedzôł, za co jô bãdã dali żił. Jô ju nie wiedzôł so radë. A cëż mie pòmòże dóm, czej wëżëwieniô ni móm? Temù z pòczątkù ta wòjna mie sã zdała szczescym. (…) – Ta sómnota Wami nie przeszkôdza? – spëtôł Szimk. – Jô nie béł sóm! Nigdë na swiece, nié! – òstro przékòwôł Karnowsczi. – Jô wiedno miôł szczescé do dobrëch drëchów. Chòc mówią, że diôbeł prãdzy pôrã skòrzni pòdrze, niż pôrã lëdzy do grëpë dostónie, doch jô w żëcym spòtkôł wiele dobrëch i mądrëch lëdzy. Jo. W seminarium béł Wòjcechòwsczi i Heyke. Tej jô téż pòznôł Majkòwsczégò, mòjégò méstra. Òn prawie mie wskôzôł nowé kaszëbsczé drodżi, nowé deje, dlô jaczich je wôrt òddac żëcé. A we Fribùrgù nibë òjc béł mie Biészk. Jo, do drëchów jô miôł wiôldżé szczescé, bò jak to gôdają, lepi bëc sóm, jak w złi kómpanii. – To Majkòwsczi dôł Wami pòdskôcënk do pisaniô wiérztów? – spëta Mónika. – Kò pewno, że jo. To je doch widzec chòcbë w samim nôdpisu. Chòcô tak pò prôwdze, to jô do dzys nie wiém, co mie pchnãło do pisaniô wiérztów, bò za pòétã jô sã nie ùznôwôł. Jô pewno chcôł leno spróbòwac i wëkazac, że téż w kaszëbsczim mòże wëpòwiedzec subtelné wseczëca. – I to sã Wami wspaniale ùdało – dodôł Szimk. – Jak w człowiekù bùdzy sã dësza, tej czëca i mëslë zrazu lôtają jak rój pszczół. A tej òne maszérëją w rédze jak wòjskò, në a tej sã wiążą w dłudżi lińcuch – wiérztã. Tak jô to rozmiejã. – Piãkno – rzekła Mónika. – To nie je do wiarë, że gôdô to sãdza, adwòkat, wòjewódzczi ùrzãdnik... – Dôjże pòkù, dzeckò – zasmiôł sã Karnowsczi. –Jakòs trzeba na żëcé zarabiac. Mój të Panie! To nie bëła letkô robòta. Jak jô le mógł, jak mie òbòwiązczi pòzwôlałë, tej jô sã zajimôł kaszëbizną, nôwiãcy historią, përznã wiérztama, prozą, dramatama. Wiele z tegò, co jô pisôł, dzes II NAJÔ ÙCZBA, NUMER 8 (70), DODÔWK DO „PÒMERANII” mie zdżinãło, przepadło. Tak to ju je. Wiele jô nigdë nie skùńcził. Całô reszta szła do „Grifa” abò do jinëch gazétów. – A tej Wë jesz mielë czas na dzejanié w tëli stowôrach i òrganizacjach? – Kò widzysz. Tak bëło, jak bëło. Jak chtos ni mô białczi i dzecy, tej mô wiãcy czasu. Òd knôpa jô lubił wespółdzejac z jinyma i tak mie òstało pò dzysdzéń, leno terô zdrowié mie ju nie pòzwôlô. Szkòda gadac – òdrzekł Karnowsczi. – A z kim Wë sã czëjece nôbarżi sparłãczony? – spëtôł Szimk. – Hmmm... – zastanôwiôł sã Karnowsczi. – Nôbarżi jô sã czëjã Kaszëbą. Młodokaszëbą, jak gôdôł Majkòwsczi. Z młodokaszëbama jô jem nôbarżi zrzeszony. – A czemù? – spëta jesz Mónika. – Czemù? Temù że deja młodokaszëbskô mie nôbarżi pasëje. Wejle! Kaszëbsczé deje to nic jinégò, jak wszëtkò to, co kaszëbsczi dëszë je drodżé, to je zemia, tradicjô, mòwa, zwëczi. A z drëdżi stronë łączba z Pòlską. Nasz jãzëk je apartny, kò nôród twòrzimë jeden. To më zwiemë deją młodokaszëbską. Tak to mie wskazëje, że to je nôlepszô deja. – Tej jak nôlepi bë bëło ùczëc młodëch Kaszëbów? Pò pòlskù czë pò kaszëbskù? – spëta Mónika. – Ala na! Wedle mie, nôùka młodégò Pòmòrzóna mùszi zataczac trzë krãdżi: pierszi to je pòznanié rzeczi gwôsnëch, pòmòrsczich, drëdżi òglowòpòlsczich, a trzecy òglowòlëdzczich. A tak nôlepi téż bë bëło – òdrzekł Karnowsczi. – Në jo, më tu sã tak fejn pòwiôdómë i pòmału jidzemë, a timczasã më ju jesmë na placu. Wiéta wa co? Wiele wa jesz môta czasu, jaczim banã chceta jachac nazôd? A mòże òstónieta na dłëżi? – spëtôł Karnowsczi. Mónika i Szimk zrobilë Karnowsczémù redosc i òstelë na drëdżi dzéń. Kò reno jich żdała jesz wiãkszô niespòdzéwnota, przëjachôł za nima aùtołã Léón Heyke. Tej òni wzãlë Karnowsczégò mët i pòjachelë na Kaszëbë. Òb drogã zatrzimelë sã w Pelplinie, pózni w Czerskù, dze Karnowsczi béł adwòkatã, w Chònicach, dze òn béł sãdzą, a tej òni zajachelë do Czôrnowa i Wiela. Na drëdżi dzéń dojachelë jaż do Kartuz, na smãtôrz, na swiéżi grób Majkòwsczégò. W Kartuzach òni sã zeszlë ze zrzeszińcama: Marszałkòwsczim, Labùdą, Trepczikã i jinyma. Karnowsczi, chòc schòrzałi, béł jak nowò narodzony. Taczégò ùredónégò òni gò zawiozlë nazôd do Krostkòwa. Jak òni sã ju òddzãkòwiwelë, tej Karnowsczi wezdrzôł jima prosto w òczë, nôprzód Mónice, pózni Szimkòwi a tej òn rzekł: – Słëchôjta le! Jô bëm leno chcôł, żebë waji mòwë, co jã Pón Bóg dôł, nie przëkrëłë grobë. (…) MŁODSZÉ KLASE SPÒDLECZNY SZKÒŁË Lucyna Reiter-Szczygieł Jô chcã bëc ògniarzã Céle ùczbë Uczéń: • wié, na czim pòlégô robòta ògniarza, • wzbògôcô słowiznã sparłãczoną z robòtą ògniarza, • znaje alarmòwé numrë 998 i 112, • wié, jak reagòwac na zagrożenié, • òpòwié ò zagrożenim, jaczé niese òdżin, • pòznô i zaspiéwô piesniã. Didakticzné pòmòce • tekst piesni „Ògniôrz” (s. VI) • karta Kaszëb • krzëżnô tãgódka Metodë robòtë • kôrbiónka • robòta w karnach i pôrach • spiéwanié piesni CYG ÙCZBË 1. Przë czim mòże pòtkac ògniarza? Razã z drëchã z łôwczi wëbierzë i pòdczorchnij pasowné zdarzenia. pôli sã las, je rozlónô ropa na drodze, òrzą pòla, wòda zalała chëcz, seką trôwã, łasëce ùrojiłë sã na bùdinkù, aùta miałë wëpôdk, dzecë ùczą sã w szkòle, je trzãsenié zemi, dzëkô zwierzëna chòdzy w miesce 2. Zdrzë na malënczi, pòdôj jich pòlscze pòzwë i przë ùżëcym słowarza pòlskò-kaszëbsczégò zapiszë jich kaszëbsczé równoznaczënë. 3. Co robi ògniôrz? Pòłączë jistniczi z czasnikama. Gasy Jedze Retëje Leje Włączô lëdzy wòdã alarm òdżin aùtã 4. Z pòdónëch słów ùłożë zdania. jedze retënk na Ògniôrz ……………………………………………………………………………………… Florión ògniarzów swiãti Patronã je ……………………………………………………………………………………… 5. Kôrbiónka szkólnégò z ùczniama na temat rozmajitëch zagrożeniów i sposobów zachòwaniô w taczich sytuacjach. Szëkòwanié w sztërzech karnach òdpòwiedzów do pòlétów: - Pòdôjta przëmiarë zdarzeniów, chtërne mògą bëc przëczëną ògnia. - Czemù nôleżi pilowac wskôzów bezpieczeństwa? - Czedë jesz brekùjemë pòmòcë ògniarzów? (wëpôdk, scyganié kòta z drzewa, retowanié tonącégò…) - Jak më mòżemë pòmòc ògniarzóm? 6. Namaluj piktogram z numrã ògniowi strażë. [998] 7. Ùłożë zdania pòsobicą. Aùto ògniowi strażë jedze na akcjã. Telefón zwòni i wzywają ògniarzów. Wëje syrena. Ògniarze wrôcają z akcji. Retownicë retëją lëdzy. NAJÔ ÙCZBA, NUMER 8 (70), DODÔWK DO „PÒMERANII” III MŁODSZÉ KLASE SPÒDLECZNY SZKÒŁË 8. Rozrzeszë krzëżną tãgódkã. Elżbiéta Prëczkòwskô Kaszëbi w Kanadze (dzél pierszi) Céle ùczbë • 1. 2. 3. 4. 5. 6. 7. 8. Je mòkrô, mëjesz sã nią. Znanka charakteru, chtërnã mùszi miec ògniôrz. Patrón ògniarzów. Bùdink ògniarzów. Nim ògniarzë jadą do ògnia. Nie wòlno ji wëpôliwac na zymkù. Pò ni ògniôrz jidze przez òkno do pôlącégò sã bùdinkù. Do gaszeniô môłégò ògnia – mòże bëc proszkòwô, pianowô abò sniegòwô. 9. Wëzdrzi jak seczera. 10. W tim môlu je Ògniowé Mùzeùm. 11. Je baro dłudżi i lecy przez niegò wòda do gaszeniô ògnia. 12. Mòże pòwstac, czej mdzesz sã bawic sztrëchólcama. Hasło: …………………………………………………………………. 9. Na karce òbaczta plac, w chtërnym je Ògniowé Mùzeùm (Muzeum Pożarnictwa). Mùszimë zrëchtowac wanogã do nôblëższi ògniowi remizë abò do Ògniowégò Mùzeùm w Przedkòwie. Mùszimë sã téż przëszëkòwac do zéńdzeniô z ògniarzã w szkòle. Ùstalmë razã plan dzejaniô, żebë to wszëtko zrëchtowac. 10. Wëliczë title pòlsczich wiérztów abò ksążków ò ògniarzach [„Jak Wojtek został strażakiem” „Pali się”] 11. Terôzka naùczimë sã spiewac piesniczkã „Ògniôrz”. • • • • • • • rozwijanié sprawnoscë pisaniégò pò kaszëbskù (pisanié e-maila) samòstójné gôdanié (òpòwiôdanié ò drodze do szkòłë) rozmienié czëtónégò tekstu sztôłcenié pòstrzéganiô pòznanié nowi wiédzë i słowiznë wëzwëskanié pòznóny wiédzë w praktice kòmùnikòwanié sã w klase sztôłcenié swiądë tikający sã pòchòdzeniô Òrganizacyjné fòrmë • • robòta z całą klasą samòstójnô robòta ùczniów Didakticzné pòmòce • mapa Kanadë i Pòlsczi, kònturowô mapa swiata, internet, kôrtczi z tematã ùczbë, tekst z fejsbùka i „Pòmeranii”, wëjimk dialogù z filmù „Kaszubi w Kanadzie”, zdania do wëfùlowaniô CYG ÙCZBË 1. Na zôczątkù ùczbë szkólny wëbiérô troje ùczniów, kòżdi z nich mô òpòwiedzec w czile zdaniach, co widzôł dzys na swòjim sztëczkù Kaszëb, czej szedł do szkòłë. Jak jô dzys szedł (szła) do szkòłë, tej... 2. W salë szkólny mô rozwiészoné w rozmajitëch placach kôrtczi z nôdpisama. Dwie òsobë pòdchôdają i przënôszają je. Ùkłôdają z nich zdanié: W Kanadze Kaszëbi są ju òd 150 lat. - Ùczniowie òpòwiôdają ò wëzdrzatkù flagów Kaszëb i Kanadë. Mògą téż dac do tegò wëjasnienia, skądka takô symbòlika na fanach. IV NAJÔ ÙCZBA, NUMER 8 (70), DODÔWK DO „PÒMERANII” STARSZÉ KLASE SPÒDLECZNY SZKÒŁË 3. Wszëtcë czëtają zdanié „W Kanadze Kaszëbi są ju òd 150 lat”. Szkólny zapòwié, że pò ùczbie wszëtcë bãdą wiedzelë, jak do tegò doszło i jak tam wëzdrzi dzysô. Na fejsbùkù jidze nalezc taczi wpisënk: „Witôjtaż. Nazéwóm sã John Szulëst. Jem Kaszëbą. Mieszkóm w Kanadze. Wiém, że pierszi Kaszëbi przëwanożëlë do Kanadë w 1858 rokù. Jô jem pòtómkã z piątégò pòkòleniô tëch emigrantów. Jô mieszkóm w Wilnie w stanie Òntario. Mòji praprastarkòwie przëpłënãlë tuwò za chlebã z Lëpùsza na Kaszëbach. Mój tatk wiele mie òpòwiôdôł ò drãdżim żëcym, jaczé òni mielë. Jô jem baro cekawi, jak wëzdrzą Kaszëbë, i jô baro chcôłbëm tam zajachac. Czë to czedës sã zjiscy? Jô rozmiejã gadac pò anielskù i pò kaszëbskù. Mòże chtos mie pòmòże nalezc mòjã familiã na Kaszëbach w Pòmòrsce? Żdajã na Waji”. - Na spòdlim tekstu ùczniowie gôdają, czegò sã dowiedzelë ò Johnie Szulësce. 4. W „Pòmeranii” z lëpińca–zélnika 2013 rokù nalôzł sã tekst E. Prëczkòwsczégò sparłãczony z tematã kanadijsczich Kaszëbów. Ùczniowie czëtają gò pò cëchù: „Rézë Kaszëbów z Kanadë na pòmòrsczé Kaszëbë stałë sã ju tradicją. A wszëtkò sã zaczãło w 1858 rokù, czej do Kanadë wërëgnął pierszi dzél emigrantów, lëdzy ùpichónëch przez prësczégò zôbòrcã. Dojachelë na òkrãce Agda z Bremë do Quebec, stąd baną do Renfrew, a dali piechti. W rãce dostelë seczerë i hôczi. Pòsobné pòkòlenia Kaszëbów zaczãłë gòspòdarzëc w stanie Òntario. Dërch trzimelë sã rodny mòwë i zwëków”. - Szkòłownicë mają za zadanié pòdsztrëchnąc w teksce wszëtczé pòzwë môlów. Przë ùżëcym internetu ùstalą, gdze nôleżi tëch placów szukac i pòkażą je na mapie. 5. Ùczniowie zapòznôwają sã z wëjimkã dialogù z filmù „Kaszubi w Kanadzie”. „Jak jô béł môłi, tej jô gôdôł blós pò kaszëbskù. Tej jô szedł do szkòłë, në i jô sã zaczął ùczëc anielsczégò – wspòminô w filmie »Kaszubi w Kanadzie« wëemitowónym przez Telewizjã Gduńsk w 2008 rokù Edi Szczipiór. Më mielë farmã i më Kaszëbi trzimelë sã wiedno razã. Terô òd 1998 rokù ù nas na Kaszëbach dzejô òrganizacjô Wilno Heritage Society, chtërna rozkòscérzô i promùje naszã kaszëbską kùlturã. Më mùszimë dërch wzmòcniwac ten mòst midzë Kaszëbama w Kanadzë a Kaszëbama w Pòlsce. Wiedno Kaszëbë – dodôwô David Szulëst, kanadijsczi dzejôrz kaszëbsczi, laùreat Medalu Stolema z 2012 rokù”. - Na spòdlim tekstu szkòłownicë òpòwiôdają ò kanadijsczich Kaszëbach. 6. Na spòdlim tekstów z cwiczënków 3, 4, 5 ùczniowie mają za zadanié dofùlowac zdania: Pierszi Kaszëbi do Kanadë rëgnãlë w .............................................. rokù. Kaszëbi bëlë ùpichóny przez .............................................. ..................................... na òkrãce Agda z Bremë do Quebec, stąd baną do ....................................., a dali.......................... Emigrancë dërch trzimelë sã .............................................. i .............................................. Òrganizacjô .............................................. dzejô òd .............................................. rokù. 7. Dalszé sprôwdzanié rozmieniô tekstu przez ùstalenié, czë zdania są prôwdzëwé (P) czë falszëwé (F). John Szulëst mieszkô w Kanadze i je Kaszëbą. Je òn pòtómkã trzecégò pòkòleniô emigrantów z Kaszëb. Przodkòwie Johna przëbëlë z Lëpùsza w Pòmòrsce. Rozmieje òn gadac pò anielskù, kaszëbskù i pòlskù. Rézowanié Kaszëbów z Kanadë do Kaszëbów w Pòlsce je ju tradicją. Beny Bùrchardt òd môłégò gôdôł blós pò kaszëbskù. W Kanadze ni ma niżódny òrganizacji zajimający sã rozkòscérzanim kaszëbsczi kùlturë. 8. Na kònturowi mapie swiata ùczniowie céchùją drogã, jaką pierszi emigrancë z Kaszëb mùszelë pòkònac, jadącë w 1858 rokù do Kanadë. 9. Kòżdi ùczéń na sztót stôwô sã kanadijsczim Kaszëbą i pisze e-maila do drëcha, chtëren mieszkô kòle Kòscérznë, z prosbą ò pòmòc w nalézenim familie w Lëpùszu. NAJÔ ÙCZBA, NUMER 8 (70), DODÔWK DO „PÒMERANII” V MÙZYCZNÉ SZTÔŁCENIÉ Sł. Lucyna Reiter-Szczygieł Ògniôrz Muz. Jerzy Stachurski Hej ògniôrzu szëkùj sã, chùtkò alarm włącz Gdzes tam dalek pôli sã, widzec je ju dim 9 9 8, 9 9 8 (dzewiãc, dzewiãc, òsmë) zapamiãtôj numer ten 9 9 8, 9 9 8 (dzewiãc, dzewiãc, òsmë) straż ògniowô zarô mdze Ref. Tu tuturutu to ògniowô straż Tu tuturutu jedze tam przez las Òblecz hełm i mańtel téż, na retënk ju jedz. Chùtkò, chùtkò szëkùj sã, mùszisz tam flot bëc 9 9 8, 9 9 8 (dzewiãc, dzewiãc, òsmë) zapamiãtôj numer ten 9 9 8, 9 9 8 (dzewiãc, dzewiãc, òsmë) straż ògniowô zarô mdze Ref. Tu tuturutu to ògniowô straż Tu tuturutu jedze tam przez las VI NAJÔ ÙCZBA, NUMER 8 (70), DODÔWK DO „PÒMERANII” GRAMATIKA Hana Makùrôt Słowòbùdowizna jistników Jistniczi òdjistnikòwé Dzél 4 Hewòtny articzel je dalszim cygã cyklu tekstów pòswiãconëch słowòbùdowiznie jistników òdjistnikòwëch, je to ju slédny tekst tikający sã témë jistników deriwòwónëch òd jistnikòwëch spòdlów słowòbùdowiznowëch. W pòprzédnëch artiklach przedstawioné òstałë taczé kategórie jistników mòtiwòwónëch przez jistniczi, jak: białogłowsczé pòzwë, deminutiwné pòzwë, aùgmentatiwné pòzwë i pòzwë niedozdrzeniałëch jistotów, a téż òsóbno òmówioné òstałë fòrmacje prefiksalné. W tim artiklu òmówioné òstóną taczé kategórie jistników òdjistnikòwëch, jak pòzwë subiektów, rezultatów, òbiektów, môlów i abstrakcyjnëch znanków, fòrmacje mòtiwòwóné przez słowa geneticzno cëzé, òbjimającé pòzwë doktrinów, teòrii, ideòlogii, mëslowëch systemów, pòstawów żëcowëch, religiowëch systemów, kùlturowëch zjawiszczów, nałogów i téż pòzwë jistników kolektiwnëch i pòzwë miãsa. 1. Pòzwë subiektów – je to baro szerokô kategóriô, òbjimającô wielné pòdkategórie. Pòzwë subiektów mògą bëc ùsôdzóné m.jin. òd pòzwów òbiektów, rezultatów, nôrzãdłów, znanków. W òbrëmienim òglowi kategórii subiektów mòże wëapartnic taczé semanticzné klasë, jak m.jin. òdjistnikòwé pòzwë warków czë pòzwë mieszkańców. Spòdlowé sufiksë, jaczé w kaszëbsczim jãzëkù są brëkòwóné do ùsôdzaniô òdjistnikòwëch pòzwów subiektów, są nôslédné: -ôrz – frantówkôrz, kùńsztôrz, bùlwiôrz, sledzôrz, kòzôrz, miãsôrz, kòminiôrz, młënôrz -nik – szpòrtownik, szpôsownik, targòwnik, kluczewnik, prôwnik, pòkùtnik, rozpùstnik, òkrãtnik, klôsztornik, zwónnik, tobacznik, żałobnik -ówc – bòrówc, sënówc, bratówc, domówc -ik – chòrągwik, Chińczik -ista / -ësta – òrganista, bąblësta, kaszëbista, anglësta -éra – brigadiéra, farméra, kaséra, frizéra, badéra -ôcz – głowôcz, wąsôcz -ôl – garbôl, ùszôl, wąsôl, nogôl, nosôl -ôk – Słowôk, Kòcewiôk -ø – mùzyk. 2. Pòzwë rezultatów – colemało są ùsôdzóné òd pòzwë materiału, z jaczégò gwësny przedmiot òstôł wëkònóny, czë òd pòzwë subiektu, chtëren razã je wëtwórcą rezultatu. Fòrmantama, jaczé brëkòwóné są do ùsôdzaniô pòzwów rezultatów, mògą bëc nôslédné sufiksë: -izna / -ëzna – kretowizna, pajiczëzna, pszczelëzna, toczëzna (pòr. toczk) -ina /-ëna – kòprowina, krëszkòwina, jabkòwina, pajiczëna -ónka – kapùscónka, slëwiónka, lniónka, słomiónka, maslónka -ówka – dãbówka, glënówka, zbòżówka -ôk – drewniôk, żelôzniôk ‘piéck z żelazła’, blaszôk. 3. Pòzwë òbiektów – w kaszëbiznie kategória òdjistnikòwëch pòzwów òbiektów òbjimô leno niewielné pòzwë, co wënikô z nisczégò stãpnia wëtwôrzaniô w kaszëbsczim jãzëkù szpecjalisticzny terminologii, i pòzwë te wikszim dzélã są w całoscë zapòżëczoné z pòlaszëznë. Fòrmantã notérowónym przë twòrzenim deriwatów òznôczającëch òbiektë je sufiks -ówka – lokówka, żeglówka. 4. Pòzwë môlów – colemało są twòrzoné òd pòzwów zwierzãtów, roscënów, zachów abò materiałów nachôdającëch sã w gwësnym môlu. Deriwatë bãdącé pòzwama môlów ùsôdzô sã w kaszëbiznie za pòmòcą nôslédnëch sufiksów: -iszcze / -ëszcze – mrowiszcze, marchwiszcze, bùlwiszcze, cebùlëszcze, kléwrowiszcze -owiszcze / -òwiszcze – żabòwiszcze, kapùstowiszcze, wrzosowiszcze, wrëkòwiszcze -iskò / -ëskò – bùlwiskò, ówsëskò -owiskò / -òwiskò – torfòwiskò, żwirowiskò, danowiskò, grochòwiskò -izna / -ëzna – torfòwizna, òsłowizna ‘stajniô dlô òsła’, piôszczëzna, ùrzmizna -arniô – krowiarniô, mléczarniô, kòniarniô, drewkarniô, òwczarniô, ceglarniô -owniô / -òwniô – wozowniô, noclégòwniô NAJÔ ÙCZBA, NUMER 8 (70), DODÔWK DO „PÒMERANII” VII GRAMATIKA -nik – kùrznik, torfnik ‘w znaczenim: pòmieszczeniô dlô torfù’, grzëbnik, gòłãbnik. 5. Pòzwë aktiwnosców i stanów – deriwatë te colemało są ùsôdzóné òd subiektów wëkònywającëch gwësną aktiwnosc abò nachôdającëch sã w jaczims stónie, czasã są to fòrmacje ùtwòrzoné òd pòzwów rezultatów aktiwnosców i pòzwów zjawiszczów tipicznëch dlô aktiwnosców i stanów. Òsóbną semanticzną kategóriã, wchôdającą w òbrëmienié pòzwów aktiwnosców, twòrzą pòzwë warków. Pòzwë aktiwnosców i stónów ùrôbióné są za pòmòcą sufiksu -twò i jegò wariantów: -twò – rolnictwò, krawiectwò, òkrãctwò, rëbactwò, ògrództwò -stwò – żôłnérstwò, gùslarstwò, czarziństwò, wëkrëkùlstwò, kòwalstwò, złodzéjstwò, ceselstwò, fùrmaństwò -owstwò – òrganistowstwò -ownictwò – brzadownictwò, kòszownictwò -arsztwò – wrëjarsztwò. 6. Pòzwë abstrakcyjnëch znanków – deriwatë przënôlégającé do ny kategórii mògą bëc twòrzoné òd słowòbùdowiznowëch spòdlów, jaczé są domôcyma słowama, i tedë colemało dodôwóné są téż domôcé sufiksë pòchódné òd fòrmantu -twò: -stwò abò -ctwò, rzadzy sufiksë -ba, -ota. Fòrmacje te mògą bëc téż ùsôdzóné òd słowów geneticzno cëzëch i wnenczas nôczãszczi doparłãcziwónym sufiksã je -izna. Nót je nadczidnąc, że niechtërne z niżi wëmienionëch pòzwów abstrakcyjnëch znanków mògą miec dëbeltną mòtiwacjã – jistnikòwą i znankòwnikòwą: -stwò – kùjóństwò, bùzerstwò, brzëdalstwò, bestialstwò, przëjacelstwò, pioruństwò, swiniarstwò -ctwò – kamrôctwò -ba – drëszba -ota – żałota -izna – herojizna, egòjizna, pesymizna. 7. Pòzwë doktrinów, teòrii, ideòlogii, mëslowëch systemów, pòstawów żëcowëch, religiowëch systemów, kùlturowëch zjawiszczów, nałogów – tak pò prôwdze je to czile apartnëch kategóriów, chtërne òstałë tuwò razã òpisóné temù, że ùsôdzóné są òne za pòmòcą tegò samégò sufiksu -izna /-ëzna, a słowòbùdowiznowim spòdlã nëch fòrmacji są słowa geneticzno cëzé słowianiznie. Niechtërne z nëch deriwatów téż mògą miec dëbeltną – jistnikòwą i znankòwnikòwą – mòtiwacjã: -izna / -ëzna – marsowizna, epikùrejizna, egzëstencjalëzna, repùblikanizna; parlamentarëzna, chrzescëjanizna, katolëcëzna, protestancëzna, rasëzna, patriocëzna symbòlëzna, kreacjonizna, alkòhòlëzna, nikòtinizna. 8. Pòzwë jistników kòlektiwnëch – je to baro szerokô kategóriô, òbjimającô pòzwë zbiérné òznôczającé ògle jaczichs òsób, zwierzãt, roscënów, a téż jiné desygnatë. W òbrëmienim ti kategórii mòże wëapartnic czile klasów semanticznëch, m.jin. pòzwë òpróżnionëch strãków abò słomë z wëdraszowónëch roscënów, abò téż pòzwë drewna, apartną pòdkategóriã mògą twòrzëc pòzwë zbiérné òznôczającé nac, lëstowié abò wietwie roscënów, twòrzoné za pòmòcą sufiksu -iczé (i jegò wariantu -owicze / òwiczé), mòże téż wëapartnic pòzwë kòlektiwné ò znaczënkù pejoratiwnym. Nót je téż nadczidnąc, że wiele z nëch kòlektiwnëch pòzwów je razã pòzwama subiektów. Òdjistnikòwé pòzwë kòlektiwné są w kaszëbiznie ùsôdzóné za pòmòcą nôslédnëch fòrmantów: -izna / -ëzna – chłopizna, parobczëzna, białczëzna, zwierzëzna, rogacëzna, bòrowizna, lesëzna, mòrzëzna, skalëzna, czarcëzna, dżadżëzna, żëdzëzna, bòbòwizna, grochòwizna, przeńczëzna -ina / -ëna – meszëna, brzezëna, jiglëna, bùczëna, grabòwina, lëpina -iczé – bùlwòwiczé, besowiczé, wrëkòwiczé, jagòdowiczé, pòtrôwniczé, maleniczé, jeżëniczé, żôrawiczé, bòrowiczé -twò – robactwò, lëdztwò, ptôsztwò -stwò – chłopstwò, białogłowstwò. 9. Pòzwë miãsa – wchôdają òne do òglowi kategórii òbjimający pòzwë geneticzné (razã z pòzwama drewna, chtërne tuwò òstałë òpisóné midzë jistnikama kòlektiwnyma). W òbrëmienié pòzwów miãsa wchôdają pòzwë miãsa zwierząt domôcëch i dzëwëch, i téż pòzwë miãsa rëbów. Spòdlowima sufiksama brëkòwónyma do ùsôdzaniô òdjistnikòwëch pòzwów miãsa są w kaszëbiznie: -izna / -ëzna – łososëzna, jesotrowizna, szczëczëzna, baranizna, celëczëzna, gãsëzna, krowizna, kùrzëzna, parsëcëzna, sarnizna, swinizna, òwczëzna, wieprzëzna, zajczëzna -ina / -ëna – ptôszëna, òwczëna, krzeptowina, biczëna, duwina. Kaszubskie Bajania to spòlëznowô kampaniô realizowónô przez Kaszëbskò-Pòmòrsczé Zrzeszenié i Radio Gduńsk. Pòwsta òna z mëslą ò dzecach, żebë ju òd nômłodszich lat pòznôwałë kùlturową spôdkòwiznã Kaszub. Jednym z célów kampanii je pòdniesenié w spòlëznie swiądë tegò, jak wiôldżé znaczenié mô czëtanié dzecóm. VIII Redakcjô: Danuta Pioch / Projekt i skłôd: Maciej Stanke / Òbrôzczi: Joana Kòzlarskô / Wespółrobòta: Róman Drzéżdżón, Hana Makùrôt, Janusz Mamelsczi
Podobne dokumenty
Lipiec-Sierpień 2013
• zamówić w Biurze ZG ZKP, tel. 58 301 27 31, e-mail: [email protected]
Bardziej szczegółowo