pełny tekst - Muzealnictwo

Muz., 2015(56): 16-19
Rocznik, eISSN 2391-4815
data przyjęcia – 12.2014
data akceptacji – 01.2015
DOI: 10.5604/04641086.1146574
HISTORIA CERAMIKI
UKRAIŃSKIEJ W CZTERECH
TOMACH
HISTORY OF UKRAINIAN PORCELAIN IN FOUR
VOLUMES
Olena Kashuba-Volvach
Instytut Badań Sztuki Współczesnej Narodowej Akademii Sztuki Ukrainy w Kijowie, Ukraina
Abstract: Collectors and researchers have always been in-
terested in ceramics, and so a comprehensive publication by
art historian Olga Szkolna devoted to Ukrainian porcelain and
faience from the 17th century to the beginning of the 21st should be met with elation. The author’s long-term research has
been crowned with a three-volume monograph which, together with her first book (O.Szkolna, Kiev artistic porcelain of the
20th century – Ольга Школьна, Київський художній фарфор
ХХ століття), creates a complete and impressive elaboration
of the evolution of Ukrainian ceramic art. The author has gathered, classified and exhaustively examined the source materials, some of which have never been published before. She
has also characterised the specifics of manufacturing, and analysed both the organisational and creative processes. Her research and analyses have resulted in a fairly uniform picture of
Ukrainian porcelain and faience. Additional materials are to be
found in the volumes: Ukrainian porcelain and faience. History
of production. Register of names of leading masters in the field
and Ukrainian porcelain and faience. Trademarks of companies
in the field. Glossary. All together it forms a specific encyclopedia of ceramics. In volume 2, Ukrainian porcelain and faience.
History of production. Register of names of leading masters in
the field, the author has recreated the history of porcelain and
faience production within the boundaries of modern Ukraine
since the 17th century by discussing the activity of workshops
functioning within residences, as well as that of magnate manufactories in the country, imperial industries and cottage industry workshops. Another asset of this publication is the index of trademarks and references to forgotten objects, such as
a water vessel for the first and second dish, a travel porcelain
cup with a stand for a glass, a household item which was a part
of a tea set where the tea was put after drinking, a support
which stood in the middle of a table with sweets, a glass with
holes to brew tea, a utensil to serve seafood, a small pan to
serve dishes, etc. This publication notably complements our
previous knowledge of the subject.
Keywords: Ukraine, porcelain, porcelain manufactory, porcelain trademarks, magnate manufactories.
Badacze i kolekcjonerzy ceramiki na Ukrainie nigdy nie narzekali na nadmiar literatury fachowej, toteż wyczerpujące
opracowanie historyczki sztuki, dr Olgi Szkolnej, poświę-
16
MUZEALNICTWO 56
cone ukraińskiej ceramice – porcelanie i fajansowi od XVII
do początku XXI w., należy powitać z radością. Wieloletnie
prace Autorki wnikliwie badającej kolekcje, znaki wytwórni,
recenzje
analizującej różne aspekty ich produkcji, zostały uwieńczone publikacją trzytomowej monografii. Razem z pierwszą
księgą Kijowska porcelana artystyczna ХХ stulecia1 tworzy
ona imponujące, kompleksowe opracowanie ewolucji całej
tej gałęzi sztuki ukraińskiej. Duże znaczenie w badaniach
Olgi Szkolnej ma przede wszystkim przypomnienie dziejów
i pogłębienie wiedzy o historycznych osiągnięciach w tej
dziedzinie oraz zwrócenie uwagi na otwarcie możliwości
odrodzenia ceramiki ukraińskiej w przyszłości. W ciągu
ostatnich dziesięcioleci zniszczono znaczącą część przemysłu ceramicznego na Ukrainie, co bardzo silnie wpłynęło na
zainteresowanie badaczy tym tematem.
Pierwsza część serii Porcelana – fajans Ukrainy ХХ
stuleciа: infrastruktura branży, polityka przemysłowa
i ekonomiczna, procesy organizacyjno-twórcze2 została
poświęcona niezbadanym aspektom tej sztuki. Warto podkreślić, że Autorka musiała się zmagać z niezwykle trudnym
materiałem, wymagającym rekonstrukcji i analizy procesów
organizacyjno-twórczych, określeniem typów i specyfiki
przedsiębiorstw porcelany ukraińskiej i fajansu od połowy
XVII w. do pierwszych dwóch dekad naszego stulecia.
Autorka zebrała, usystematyzowała i poddała wnikliwej
analizie ogromny materiał źródłowy, faktograficzny i artystyczny – w publikacji znalazł się duży zespół dokumentów
i fotografii, w znacznej części dotychczas niepublikowanych.
Badając produkcję dużych i małych wytwórni Autorka nie
tylko scharakteryzowała ich specyfikę, lecz także przeprowadziła klasyfikację zakładów, a także przeanalizowała procesy organizacyjne związane z ich produkcją. Dzięki temu
udało się zrekonstruować, w miarę możliwości jednolity,
obraz dziejów porcelany ukraińskiej i fajansu, które są nieodłączną częścią historii kultury narodowej.
Niemal w każdym rozdziale publikacji Olga Szkolna przedstawia nowatorskie odkrycia i spostrzeżenia,
o mniejszej lub większej wadze: w ocenie twórczości malarzy, w odzyskaniu na mapie artystycznej zapomnianych
nazw, wreszcie w kształtowaniu u czytelników wizji ewolucyjnego rozwoju tej branży na terenie Ukrainy, w kontekście stylów ogólnoeuropejskich. Jednym z głównych
walorów publikacji jest usystematyzowanie faktów historycznych i obiektów zabytkowych w rozdziałach, poświęconych m.in. rozbudowie meżygirskiej szkoły artystyczno-ceramicznej, reorganizacji w latach 1918–1930 całego
przemysłu ceramicznego Związku Radzieckiego oraz rekonstrukcji procesów technologicznych.
www.muzealnictworocznik.com
Autorka precyzyjnie zbadała kolejne etapy rozwoju ukraińskiego przemysłu ceramicznego w ciągu ХX, aż do początku ХХІ wieku – a więc od czasów istnienia państwowych
struktur radzieckich do niepodległej Ukrainy. Przedstawiła
również przemiany w życiu społeczno-politycznym, które są
tłem procesów, wyznaczających kierunki rozwoju ceramiki. Z godną podziwu otwartością Autorka wskazuje realne
przyczyny upadku branży po latach ruiny z początku XX w.
i rozpadu imperium radzieckiego w latach 90. XX wieku.
Odmiennie, niż w innych publikacjach poświęconych temu
tematowi, opracowanie Olgi Szkolnej zawiera bogaty i różnorodny materiał uzupełniający, przedstawiony w tomach: Porcelana – fajans Ukrainy. Historia produkcji od połowy ХVІІ
do początku XXI wieku. Indeks imion czołowych mistrzów
branży 3 i Porcelana – fajans Ukrainy. Handlowe znaki
przedsiębiorstw branży. Słownik terminologiczny4. Wszystkie razem – tom drugi i trzeci, jako kontynuacja pierwszego
– stanowi swoistą encyklopedię ceramiki, z zachowaniem
nieodzownej dla całej serii jednolitości. W każdym tomie
znajdziemy rozdziały, które ilustrują oryginalność artystyczną i różnorodność ukraińskiego „białego złota”. Księga druga Porcelana – fajans Ukrainy. Historia produkcji od połowy
ХVІІ do początku XXI wieku. Indeks imion czołowych mistrzów
branży to rodzaj przewodnika po zaginionych skarbach. Autorka odtworzyła tu historię produkcji porcelany i fajansu
w granicach współczesnej Ukrainy, zaczynając od XVII w.,
omawiając działalność warsztatów funkcjonujących na terenie rezydencji, a także magnackich manufaktur folwarcznych,
rządowych zakładów imperialnych i na poły chałupniczych
pracowni, zwanych „farfurniami”.
Na szczególną uwagę wnikliwego badacza zasługuje usystematyzowany wykaz wybitnych malarzy, rzeźbiarzy i modelarzy od końca XIX do początku XXI wieku. Dzięki niemu
kultura ukraińska odzyskała świadomość istnienia plejady
artystów, którzy kształtowali jej oblicze w ciągu ostatnich
130 lat. Ten rozdział został zaopatrzony w unikatowe zdjęcia
archiwalne, przeważnie już nieistniejących zakładów.
Ostatni tom dzieła jest dla czytelnika szczególnie miłą
niespodzianką, zawiera bowiem długo oczekiwany obszerny, ilustrowany słownik, zawierający ponad 1500 haseł. Zapotrzebowanie na takie edycje jest ogromne, jako że literatury fachowej w tej dziedzinie zawsze brakowało. W sposób
oczywisty podnosi to merytoryczną wartość publikacji.
Po publikację sięgną nie tylko czytelnicy ukraińscy, lecz
także badacze i kolekcjonerzy europejscy, przede wszyst-
MUZEALNICTWO 56
17
kim zaś polscy. Wiele farfurni na ziemiach współczesnej
Ukrainy wywodzi się z czasów I Rzeczypospolitej, w tej
liczbie zakłady Jana III Sobieskiego w Żółkwi i Glińsku,
Prota Potockiego w Czudnowie oraz manufaktura Józefa
Czartoryskiego w Korcu. Autorka po raz pierwszy wykorzystała materiały źródłowe polskich zbiorów, przede
wszystkim z opracowań Bożeny Kostuch i Anny Szkurłat,
które w ostatnich latach badały porcelanę polską w Korcu,
Baranówce i Horodnicy. Jako materiał ilustrujący historię
zakładów wykorzystano wiele zabytków ze zbiorów muzeów w Bytomiu, Łodzi, Rzeszowie, Kozłówce, Tarnowie,
Wrocławiu, Krakowie, Warszawie, ponadto zaś z polskich
licytacji prowadzonych w Internecie. Po raz pierwszy
przedstawiono mało znaną w Polsce historię zakładów
na ziemiach etnicznej Ukrainy. Autorka przeanalizowała
i ustaliła daty działalności warsztatów rodu Ilińskich (Romanów i Dowbysz), Jabłonowskich (Biełotyń), Potockich
(Emilczyn), Przybylskich (Dowbysz, Korosteń).
Olga Szkolna nie stroni od przedstawienia polemicznych
problemów, dotyczących polsko-ukraińskiej spuścizny kulturalnej, np. w rozdziale poświęconym założeniu drugiej fabryki
w Korcu, po trzecim rozbiorze Polski. Dzięki dogłębnej analizie źródeł Autorka sprecyzowała daty działalności wytwórni
fajansów w Sławucie, dotychczas błędnie w polskich źródłach
uważanej za utworzoną w końcu XIX w. (por. Maria Starzewska, Maria Jeżewska i in.), wytwórni fajansu Aleksandra Lewickiego w Pacykowie i innych. Nie pominęła wielu zakładów,
produkujących przedmioty kultu, w tym judaika: Lubyczy Królewskiej i Potylicza. Nie zabrakło informacji o mało znanych
wytwórniach, m.in. w Siedliszczu, Sassowie, Rawie Ruskiej.
Dla muzealników szczególnie interesującą lekturą będą zapewne tablice, prezentujące kształtowanie się stylów i form
na przestrzeni wielu dekad, a także porównanie ornamentów
ukraińskiej ceramiki współczesnej także na ziemiach, które
kiedyś wchodziły w skład I Rzeczypospolitej.
Olga Szkolna dużo uwagi poświęciła znakom wytwórni
znajdujących się na przedstawionym obszarze, w okresie
zaborów i w czasach współczesnych. W ciągu ostatnich 20
lat w polskiej literaturze przedmiotu przedstawia się wszystkie znaki handlowe wytwórni, w następującym podziale na
kraje pochodzenia: okres przedrewolucyjny – to Polska, porewolucyjny zaś – Rosja. Zdaniem Autorki taki podział nie
jest zgodny z prawdą historyczną i pomniejsza znaczenie
osiągnięć malarzy ukraińskich w kontekście europejskim.
Niektórzy autorzy niemieccy, podobnie jak polscy, zaliczają
do polskich osiągnięć działalność drugiego zakładu przemysłowego w Korcu, odnowionego po pożarze w 1797 r.
i otwartego ponownie w 1800 r., to znaczy w okresie zaborów. Prawda oczywiście „leży pośrodku” – jak twierdzi
Olga Szkolna przyszła pora, na wspólne przejrzenie historii odrębnych ziemi, odszukanie prawdy w dialogu kultur,
rozpatrzenie perspektywy połączenia badań naukowych
na temat wspólnej przeszłości. Szczególnie wobec faktu, że
istnieje pilna potrzeba ujednolicenia nazewnictwa dotyczącego produkcji, stworzenia jednolitych słowników terminologicznych, gdyż obecnie każdy badacz wytwarzane obiekty
określa na swój sposób.
Zapewne uważnego Czytelnika książek Olgi Szkolnej
szczególnie zainteresuje przypomnienie dawnych definicji
porcelany i fajansu, określeń wyrobów gotowych, masy,
zawodów w tej branży, stylów, ornamentów, typów i motywów dekoracji, takich jak np.: woda do pierwszych i drugich dań, filiżanka podróżna z porcelany z podstawką do
szklanki, przedmiot użytku domowego wchodzący w skład
zestawu do herbaty, do którego przekładano herbatę po
wypiciu, duża podpórka, która stała pośrodku stołu ze
słodyczami, styl przechodzący od baroku do klasycyzmu,
szklanka z otworkami do zaparzania herbaty, naczynia do
podawania owoców morza, malutka patelnia do przygotowania potrawy żuljen, naczynia do podawania puddingu
mlecznego, elementy porcelany okrętowej, piezoceramika
wykorzystywana w przemyśle rakietowym i wiele innych.
Zainteresowani będą mogli porównać znaczenie i budowę
sosjerki z innym naczyniem do sosu z uchem oraz wazą do
sosu, lub też zestaw do śniadania na jedną osobę z zestawami na dwie lub trzy osoby, specjalne filiżanki do rosołu, czy
też formy do pilawu, naczynia do rosołu, wreszcie garnitury:
do kawy, herbaty i stołowy.
W księdze po raz pierwszy zebrano wszystkie znane marki
handlowe, znaki autorskie i sygnatury, co więcej zawiera ona
znaki różnych przedsiębiorstw, nie tylko stanowiące bazę dla
pokoleń badaczy, lecz także prezentującą nowe możliwości
atrybucji i ekspertyzy porcelany ukraińskiej i fajansu. Przy
obecnym stanie badań jest to wyczerpująca odpowiedź na
potrzeby naukowców, kolekcjonerów, muzealników i rynku
antykwarycznego.
Po badaniach i publikacjach monograficznych Fainy Petrakowoj, która wysoko ustawiła naukowe standardy w historii sztuki ukraińskiej, Olga Szkolna nie tylko kontynuuje
tradycje swojej opiekunki, lecz także wnosi nowatorski, bardzo silny strumień odnowy w badanie i zachowanie pamięci
narodowej o ceramice ukraińskiej.
Okładki wszystkich trzech ksiąg zdobi wielobarwny druk
o ujednoliconym charakterze, zwraca uwagę ornament
przedtytułów i graficzny układ całości, tworzący bardzo
wysmakowaną pod względem estetycznym i edytorskim,
piękną publikację.
Księgi Оlgi Szkolnej są bogate treściowo, ciekawe, otwarte na dialog z czytelnikiem i należy się spodziewać, że
zdobędą uznanie wśród kolekcjonerów, muzealników, historyków sztuki i wszystkich zainteresowanych, nie tylko na
Ukrainie.
Streszczenie: Ceramika zawsze interesowała kolek-
torki zostały uwieńczone publikacją trzytomowej monografii, która wraz z pierwszą księgą Kijowska porcelana
artystyczna XX stulecia tworzą imponujące, kompleksowe opracowanie ewolucji ceramiki ukraińskiej. Autorka
zebrała, usystematyzowała i poddała wnikliwej analizie
cjonerów i badaczy, toteż należy powitać z radością wyczerpujące opracowanie historyczki sztuki dr Olgi Szkolnej, poświęcone historii ukraińskiej porcelany i fajansu
od XVII do początku XXI wieku. Wieloletnie badania Au-
18
MUZEALNICTWO 56
recenzje
ogromny materiał źródłowy, w znacznej części dotychczas
niepublikowany, scharakteryzowała specyfikę wytwórni,
przeanalizowała procesy organizacyjne i twórcze. Efektem badań i analiz jest, w miarę możliwości jednolity,
obraz ceramiki ukraińskiej. Bogaty i różnorodny materiał
uzupełniający został przedstawiony w tomach: Porcelana – fajans Ukrainy. Historia produkcji od połowy ХVІІ
do początku XXI wieku. Indeks imion czołowych mistrzów
branży i Porcelana – fajans Ukrainy. Handlowe znaki
przedsiębiorstw branży. Słownik terminologiczny. Całość
tworzy swoistą encyklopedię ceramiki. W księdze drugiej
zawierającej rejestr imion czołowych mistrzów branży
autorka odtworzyła historię produkcji porcelany i fajansu
w granicach współczesnej Ukrainy od XVII w., omawiając
działalność warsztatów funkcjonujących na terenie
rezydencji, a także magnackich manufaktur folwarcznych,
rządowych zakładów imperialnych i na poły chałupniczych
pracowni. Cennym uzupełnieniem jest wykaz znaków
wytwórni oraz przywołanie zapomnianych przedmiotów,
takich jak np. naczynie do wody do pierwszych i drugich
dań, filiżanka podróżna z porcelany z podstawką do
szklanki, przedmiot użytku domowego wchodzący
w skład zestawu do herbaty, do którego przekładano
herbatę po wypiciu, podpórka, która stała pośrodku
stołu ze słodyczami, szklanka z otworkami do zaparzania
herbaty, naczynie do podawania owoców morza, malutka
patelnia do przygotowania potraw itp. Opracowanie
jest znakomitym uzupełnieniem naszej dotychczasowej
wiedzy na ten temat i należy się spodziewać, że zdobędzie
uznanie wśród kolekcjonerów, muzealników, historyków
sztuki i wszystkich zainteresowanych, nie tylko na
Ukrainie.
Słowa kluczowe: Ukraina, porcelana, wytwórnia porcelany, znaki porcelany, magnackie manufaktury.
Przypisy
1 Ольга
Школьна, Київський художній фарфор ХХ століття, (O. Szkolna, Kijowska porcelana artystyczna ХХ stulecia), К.: День Печати 2011, 400 с., іл.
2 Ольга
Школьна, Фарфор – фаянс України ХХ століття: інфраструктура галузі, промислова і економічна політика, організаційно-творчі про-
цеси, (O. Szkolna, Porcelana – fajans Ukrainy ХХ stuleciа: infrastruktura branży, polityka przemysłowa i ekonomiczna, procesy organizacyjno-twórcze), К.:
Інтертехнологія 2011, Кн. 1, 400 с., іл.
3 Ольга
Школьна, Фарфор – фаянс України. Історія виробництв (середина ХVІІ – початок ХХІ століття). Таблиці. Реєстр імен провідних майстрів
галузі [у 2 кн.], (O. Szkolna, Porcelana – fajans Ukrainy. Historia produkcji (od połowy ХVІІ do początku XXI wieku). Tablice. Indeks imion czołowych mistrzów
branży [w 2 ks.]), К.: День Печати 2013, Кн. 2, Частина 1, 400 с., іл.
4 Ольга Школьна, Фарфор – фаянс України. Торгові знаки підприємств галузі. Термінологічний словник [у 2 кн.], (O. Szkolna , Porcelana – fajans Ukrainy.
Handlowe znaki przedsiębiorstw branży. Słownik terminologiczny [w 2 ks.]), К.: День Печати 2014, Кн. 2, Частина 2, 400 с., іл.
Dr Olena Kashuba-Volvach
Absolwentka Wydziału Historii i Teorii Sztuki w Instytucie Sztuki Narodowej Akademii Sztuk Pięknych i Architektury w Kijowie,
stopień doktora historii sztuki uzyskała w Instytucie Badań nad Sztuką, Folklorem i Etnologią im. M.T. Rylskiego; pracuje w Instytucie Badań Sztuki Współczesnej Narodowej Akademii Sztuki Ukrainy w Kijowie; w badaniach skupia się nad historią sztuki
ukraińskiej początku XX w., w tym nad ukraińską awangardą i twórczością ukraińskiego malarza Aleksandra Bogomazowa;
autorka książek: Олександр Богомазов: Автопортрет (Aleksander Bogomazow. Autoportret), Kijów 2012 i Українська
академія мистецтва. Книга 1: Історія заснування. Хронологія подій. Документи (Ukraińska Akademia Sztuk Pięknych.
Tom 1: Historia założenia. Kalendarium wydarzeń. Dokumenty), Kijów 2014; e-mail: [email protected]
www.muzealnictworocznik.com
MUZEALNICTWO 56
19