Autoreferat dr Agnieszki Madej- Pilarczyk

Autoreferat dr Agnieszki Madej- Pilarczyk

Załącznik nr 2
do wniosku o przeprowadzenie postępowania habilitacyjnego
AUTOREFERAT
1.
Imię i Nazwisko
Agnieszka Madej-Pilarczyk
2.
Posiadane dyplomy, stopnie naukowe – z podaniem nazwy, miejsca i roku ich
uzyskania oraz tytułu rozprawy doktorskiej.
1995 – lekarz medycyny, dyplom z wyróżnieniem, I Wydział Lekarski, Akademia
Medyczna w Warszawie
1998 – specjalizacja I stopnia z chorób wewnętrznych (ocena bardzo dobra), Warszawa
2001 – doktor nauk medycznych (obrona z wyróżnieniem), Akademia Medyczna
w Warszawie, I Wydział Lekarski z Oddziałem Stomatologicznym
Tytuł rozprawy: „Ekspresja receptorów witaminy D (VDR) w raku jasnokomórkowym
nerki”, promotor: prof. Janusz Nauman, recenzenci: prof. Katarzyna Łącka,
prof. Franciszek Kokot
3.
Informacje o dotychczasowym zatrudnieniu w jednostkach naukowych
X.1995 - III.2001 – Klinika Endokrynologii, Centralny Szpital Kliniczny Akademii
Medycznej w Warszawie, asystent
IV.2001 - XI.2002 – Zakład Endokrynologii, Instytut Medycyny Doświadczalnej
i Klinicznej im. M. Mossakowskiego PAN, asystent, od 2002 adiunkt
I.2005 - obecnie – Zespół Chorób Nerwowo-Mięśniowych przy Zespole KlinicznoBadawczym
Neurochirurgii,
Instytut
Medycyny
Doświadczalnej
i
Klinicznej
im. M. Mossakowskiego PAN, adiunkt, od I.2014 specjalista ds. naukowo-badawczych
1
4.
Wykazanie osiągnięcia* wynikającego z art. 16 ust. 2 ustawy z dnia 14 marca 2003
r. o stopniach naukowych i tytule naukowym oraz o stopniach i tytule w zakresie
sztuki (Dz. U. nr 65, poz. 595 ze zm.)
a)
tytuł osiągnięcia naukowego/artystycznego
KORELACJE
GENOTYPOWO-FENOTYPOWE
W
LAMINOPATIACH
ZE SZCZEGÓLNYM UWZGLĘDNIENIEM ZESPOŁÓW PRZEDWCZESNEGO
STARZENIA
b) (autor/autorzy, tytuł/tytuły publikacji, rok wydania, nazwa wydawnictwa)
1.
Madej-Pilarczyk A, Kmieć T, Fidziańska A, Rękawek J, Niebrój-Dobosz I, TurskaKmieć A, Nestorowicz K, Jóźwiak S, Hausmanowa-Petrusewicz I. Progeria caused
by a rare LMNA mutation p.S143F associated with mild myopathy and atrial
fibrillation. Eur J Ped Neurol 2008; 12(5):427-430. IF: 1,421; KBN/MNiSW: 32
2.
Madej-Pilarczyk A, Rosińska-Borkowska D, Rękawek J, Marchel M, Szaluś E,
Jabłońska S, Hausmanowa-Petrusewicz I. Progeroid syndrome with scleroderma-like
skin changes associated with homozygous R435C LMNA mutation. Am J Med Genet
Part A 2009; 149A(11): 2387-2392. IF: 2,404; KBN/MNiSW: 15
3.
Al-Haggar M, Madej-Pilarczyk A, Kozlowski L, Bujnicki JM, Yahia S, Abdel-Hadi
D, Shams A, Ahmad N, Hamed S, Puzianowska-Kuznicka M. A novel homozygous
p.Arg527Leu LMNA mutation in two unrelated Egyptian families causes
overlapping mandibuloacral dysplasia and progeria syndrome. Eur J Hum Genet
2012; 20(11):1134-1140. IF: 4,319; KBN/MNiSW: 30
4.
Al-Haggar M, Shams A, Madej-Pilarczyk A, Barakat T, Puzianowska-Kuznicka M.
Ultrastructural skin changes in Egyptian mandibuloacral dysplasia patients with
p.Arg527Leu LMNA mutation and in their asymptomatic heterozygotic mothers.
J Clin Pathol 2013; 66(11):1000-1004. IF (2012): 2,439; KBN/MNiSW: 30
2
5.
Drac H, Madej-Pilarczyk A, Gospodarczyk-Szot K, Gaweł M, Kwieciński H,
Hausmanowa-Petrusewicz I. Familial partial lipodystrophy associated with the
heterozygous LMNA mutation 1445G>A (Arg482Gln) in a Polish family. Neurol
Neurochir Pol 2010; 44(3):291-296. IF: 0,451; KBN/MNiSW: 9
6.
Hausmanowa-Petrusewicz I, Madej-Pilarczyk A, Marchel M, Opolski G. EmeryDreifuss dystrophy: a 4-year follow-up on a laminopathy of special interest). Neurol
Neurochir Pol 2009; 43(5):415-420. IF: 0,448; KBN/MNiSW: 13
7.
Madej-Pilarczyk A. Professional activity of Emery-Dreifuss muscular dystrophy
patients in Poland. (Praca przyjęta do druku w IJOMEH). IF (2012): 1,176;
KBN/MNiSW: 20
Sumaryczny IF prac wchodzących w skład osiągnięcia: 12,658
Łączna punktacja KBN/MNiSW: 149
c)
omówienie celu naukowego/artystycznego ww. pracy/prac i osiągniętych wyników wraz
z omówieniem ich ewentualnego wykorzystania.
LAMINOPATIE należą do grupy chorób zwanych nukleopatiami, czyli chorobami
związanymi z defektami niektórych białek jądrowych. Stanowią grupę rzadkich chorób - wg
Orphanet Report Series (http://www.orpha.net), ich szacunkowa częstość w populacji wynosi
3:1000000). Związane są ze strukturalnym lub/i funkcjonalnym defektem białek, lamin,
wchodzących w skład tzw. koperty jądrowej, którą tworzą zewnętrzna i wewnętrzna błona
jądrowa. Pod błoną wewnętrzną leży tzw. blaszka jądrowa, składająca się z białek filamentów
pośrednich, zwanych laminami. U człowieka występują trzy podstawowe typy lamin: A, B i
C. Lamina B występuje na wszystkich etapach rozwoju, zaś lamina A/C jest białkiem
charakterystycznym dla komórek dojrzałych, zróżnicowanych i, jak się uważa, nie ma jej na
wczesnych etapach rozwoju zarodkowego [Dauer 2009, Rober 1989]. Cykl przedstawianych
poniżej prac dotyczy patologii związanej z laminą A/C, dlatego celowo pominęłam
zagadnienia związane z laminą B.
Ludzka lamina A/C kodowana jest przez gen LMNA położony na chromosomie 1,
złożony z 12 eksonów, na matrycy którego powstają dwa białka – lamina A oraz lamina C.
Dojrzała lamina A, białko o ciężarze 70 kDA, zbudowane jest z 664 aminokwasów i powstaje
3
z prekursorowej prelaminy A, która podlega farnezylacji w obrębie zlokalizowanej na jej
końcu karboksylowym sekwencji CAAX (gdzie C=cysteina, A=aminokwas alifatyczny,
X=dowolny aminokwas), a następnie proteolizie pod wpływem metaloproteinazy FACE-1,
kodowanej przez gen ZMPSTE-24, zlokalizowany na chromosomie 1. W budowie laminy A
wyróżnić można szereg domen: na końcu aminowym krótką domeną głowową, centralną
domenę rdzeniową zawierającą cztery α-helikalne zwoje oraz położoną na końcu
karboksylowym domenę ogonową, w której znajduje się sygnał lokalizacji jądrowej białka,
konserwowana domena Ig-fold (ang. immunoglobulin-fold domain) oraz wspomniana
wcześniej sekwencja CAAX. Lamina A/C tworzy nie tylko blaszkę jądrową, ale mniejsza jej
pula obecna jest także innym kompartmencie jądra komórkowego – nukleoplazmie [Shimi
2008]. Lamina A/C wiąże się m.in. z emeryną i białkiem LAP (ang. lamina-associated
polypeptide, polipeptyd związany z blaszką jądrową), spełniając rolę strukturalnego
integratora, zapewniającego utrzymanie kształtu jądra komórkowego i jego mechaniczną
wytrzymałość. Poprzez interakcje z chromatyną i czynnikami transkrypcyjnymi bierze udział
w organizacji chromatyny, replikacji DNA i transkrypcji. Uczestniczy także w regulacji cyklu
komórkowego.
Mutacje w genie LMNA prowadzą do powstania szeregu niezwykle zróżnicowanych
pod względem obrazu klinicznego zespołów chorobowych, których wspólną cechą jest fakt,
że obserwowane w nich zmiany patologiczne dotyczą tkanek pochodzenia mezenchymalnego.
Dodatkowo w poszczególnych laminopatiach obserwuje się dużą wewnątrzrodzinną i
międzyrodzinną zmienność objawów. Wyróżnia się 4 podgrupy fenotypowe laminopatii
związanych z patologią laminy A/C: mięśniowe, obwodowe neurogenne, adipozocytopatie
oraz zespoły przedwczesnego starzenia [Worman i Bonne 2007].
Pierwszą opisaną nukleopatią była związana z patologią mięśniową emerynopatia –
dystrofia mięśniowa Emery’ego-Dreifussa (ang. Emery-Dreifuss muscular dystrophy;
EDMD) - oznaczona później jako typ 1 (EDMD1), związana z mutacjami w genie EMD
zlokalizowanym na chromosomie X, który koduje białko jądrowe emerynę [Bione 1994]. Gen
EMD zawiera 6 eksonów. Mutacje w 78% przypadków to mutacje powodujące zmianę ramki
odczytu: delecje lub zamiany nukleotydów zlokalizowane na granicy ekson-intron,
powodujące nieprawidłowe składanie eksonów. U chorych stwierdza się wówczas brak
emeryny. Klinicznie dystrofia mięśniowa Emery’ego-Dreifussa charakteryzuje się zanikiem i
osłabieniem mięśni, głównie grupy ramienno-strzałkowej, przykurczami wielostawowymi i
sztywnością kręgosłupa, a w dalszym przebiegu rozwojem kardiomiopatii z zaburzeniami
przewodnictwa. W latach dziewięćdziesiątych ubiegłego stulecia stwierdzono, że EDMD
4
może być również skutkiem defektów w genie laminy, czyli może być laminopatią
(dziedziczona autosomalnie dominująco EDMD2, dziedziczona autosomalnie recesywnie
EDMD3) [Bonne 1999, Vytopil 2003]. Objawy ze strony mięśni szkieletowych są w EDMD2
mniej typowe niż w EDMD1, zaś obraz kardiologiczny choroby jest bardziej zmienny i
trudniejszy do przewidzenia. Lamina A/C ulega ekspresji w dojrzałych miocytach oraz w
komórkach
macierzystych
mięśni
szkieletowych
i
w
komórkach
satelitarnych,
odpowiedzialnych za regenerację mięśni. Mutacje w genie LMNA powodujące EDMD w 80%
przypadków są heterozygotycznymi mutacjami typu zmiany sensu, rzadziej są to
delecje/duplikacje. Obecność tych mutacji wiąże się z uszkodzeniem i degeneracją miocytów.
Równoczesna
ekspresja
zmutowanej
laminy
A/C
w
komórkach
satelitarnych,
odpowiedzialnych za procesy naprawcze, zaburza proces regeneracji i różnicowania
miocytów, co przyczynia się do postępu dystrofii mięśniowej [Frock 2006]. Ultrastrukturalne
badanie komórek mięśnia szkieletowego, sercowego i fibroblastów skórnych, pobranych od
chorych z EDMD1 i EDMD2, wykazało nieregularny kształt jąder, ubytki błony jądrowej
oraz zmianę gęstości heterochromatyny. Obserwowano wydostawanie się nukleopazmy poza
granice jądra wskutek ubytków w błonie jądrowej, dekondensację chromatyny i jej
odwarstwienie od blaszki jądrowej, powstawanie w jej obrębie pseudowtrętów, a przy
najbardziej zaawansowanych zmianach fragmentację jądra [Fidziańska 2003].
W miarę postępu badań okazało się, że dystrofia mięśniowa Emery’ego-Dreifussa
reprezentuje zaledwie jeden fenotyp laminopatii, należących do tzw. grupy laminopatii
tkankowo specyficznych. Inne to dystrofia mięśniowa obręczowo-kończynowa typu 1B (ang.
limb-girdle muscular dystrophy 1B; LGMD1B) [Muchir 2000], izolowana kardiomiopatia z
zaburzeniami przewodnictwa typu 1A (ang. cardiomyopathy dilated 1A; CMD1A) [Fatkin
1999] i wrodzona dystrofia mięśniowa związana z laminopatią (ang. LMNA-related
congenital muscular dystrophy; L-CMD) [Quijano-Roy 2008]. LGMD1B dziedziczona jest
autosomalnie dominująco. Klinicznie obserwuje się symetryczne, dosiebne osłabienie mięśni
obręczy biodrowej i barkowej. Przykurcze występują rzadko, są niewielkie i pojawiają się
późno.
Nieprawidłowości
kardiologiczne
obejmują
zaburzenia
przewodnictwa
i
kardiomiopatię rozstrzeniową. W CMD1A nie dochodzi do zajęcia mięśni szkieletowych.
Spośród kardiomiopatii uwarunkowanych genetycznie, CMD1A stanowi jedynie około 5%,
jest za to dobrze scharakteryzowana. Zawsze należy brać ją pod uwagę przy rodzinnym
występowaniu kardiomiopatii i/lub nagłych zgonów sercowych w młodym wieku. L-CMD to
bardzo rzadka laminopatia wieku niemowlęcego. Postać ciężka charakteryzuje się znaczącym
osłabieniem mięśni, rozwój ruchowy jest zahamowany, pierwsze objawy pojawiają się już w
5
życiu płodowym. W postaci łagodniejszej początkowe objawy stwierdza się przed
ukończeniem 1 roku życia. Dzieci siadają, ale nigdy nie zaczynają chodzić. Dochodzi do
osłabienia mięśni osiowych i opadania głowy. Najczęstszą przyczyną śmierci jest
niewydolność oddechowa. We wczesnych stadiach choroby nie dochodzi do zajęcia mięśnia
serca, co jest charakterystyczne w laminopatiach u dorosłych.
Do grupy laminopatii tkankowo specyficznych zalicza się także zespoły neurogenne
obwodowe, które są reprezentowane przez polineuropatię Charcot-Marie-Tooth typ 2B (ang.
Charcot-Marie-Totth disease 2B; CMT2B) o charakterze aksonalnym, dziedziczoną
autosomalnie recesywnie, z hot spot w 5 eksonie genu LMNA [De Sandre-Giovannoli 2002].
CMT2B objawia się zanikami mięśni dystalnych, brakiem odruchów ścięgnistych oraz
deformacjami stóp.
Oprócz laminopatii tkankowo specyficznych, do grupy laminopatii należą także
ciężkie
zespoły
klasyfikowane
w
dwóch
grupach:
adipozocytopatii
i
zespołów
przedwczesnego starzenia. Zalicza się je do grupy tzw. laminopatii wieloukładowych, gdyż
obserwuje się w nich jednoczesne zajęcie wielu tkanek pochodzenia mezenchymalnego.
Grupa adipozocytopatii obejmuje ogniskową rodzinną lipodystrofię typu Dunnigana (ang.
familial
partial
lipodystrophy;
FPLD)
oraz zespoły
zaburzeń
metabolicznych
i
hormonalnych, przebiegające z insulinooporną cukrzycą, zaburzeniami lipidowymi i
stłuszczeniem wątroby [Shackleton 2000]. FPLD manifestuje się zanikiem podskórnej tkanki
tłuszczowej na kończynach, przedniej stronie klatki piersiowej i brzucha, z jej
przemieszczeniem na twarz, szyję, plecy i do dołów pachowych. Objawom tym towarzyszą
zaburzenia hormonalne, które mogą prowadzić do niepłodności u kobiet, oraz powikłania
metaboliczne (insulinooporna cukrzyca, hiperlipidemia), sprzyjające przedwczesnemu
rozwojowi miażdżycy. W FPLD najczęściej stwierdza się mutacje w 8 eksonie genu LMNA,
hot spot znajduje się w kodonie 482; znane mutacje to: c.1444C>T (p.R482W) oraz
c.1445G>A (p. R482Q) [Shackleton 2000, Cao 2000]. Warto podkreślić, że choć częściowa
lipodystrofia z zespołem metabolicznym wymieniana jest jako osobna jednostka chorobowa
w grupie laminopatii wieloukładowych, to jej objawy mogą wchodzić w obraz kliniczny
wszystkich niżej opisanych laminopatii wieloukładowych oraz niektórych zespołów
nakładania laminopatii.
Grupa
zespołów
przedwczesnego
starzenia
obejmuje
dysplazję
żuchwowo-
obojczykową (ang. mandibuloacral dysplasia; MAD) [Novelli 2002], progerię HutchinsonaGilforda (ang. Hutchinson-Gilford progeria syndrome; HGPS) [De Sandre-Giovannoli A
2003, Eriksson M 2003] oraz dermopatię restrykcyjną (ang. restrictive dermatopathy; RD)
6
[Nawarro 2004]. Dysplazja żuchwowo-obojczykowa typu A (MADA) [Novelli 2002]
związana jest z mutacjami w genie LMNA. Charakteryzuje się nieprawidłowościami kośćca:
niskim wzrostem, opóźnionym zamykaniem ciemiączek, niedorozwojem żuchwy i
obojczyków,
osteolizą
dystalnych
części
paliczków,
sztywnością
stawową,
nieprawidłowościami zębów, atrofią skóry z zaburzeniami jej pigmentacji, łysieniem oraz
lipodystrofią, z podobnym rozkładem podskórnej tkanki tłuszczowej jak w FPLD. Ponadto u
chorych stwierdza się zespół metaboliczny z insulinooporną cukrzycą i dyslipidemią
(hipertriglicerydemia, niskie stężenie cholesterolu HDL). W MADA najczęściej stwierdza się
mutacje w eksonie 9 genu LMNA, hot spot znajduje się w kodonie 527, znane mutacje to:
c.1580G>A (p.R527H); c.1579C>T (p.R527C) [Novelli 2002, Agarwal 2008]. Dysplazja
żuchwowo-obojczykowa typu B (MADB) [Agarwal 2003] ujawnia się w młodszym wieku i
ma cięższy przebieg niż MADA. Należy do laminopatii wtórnych, gdyż jest związana z
obecnością złożonych heterozygotycznych mutacji w genie ZMPSTE-24, który, jak
wspomniano powyżej, koduje białko FACE-1, uczestniczące w przemianach potranslacyjnych
lamin [Agarwal 2003].
Opisana przez Jonathana Hutchinsona i Hastingsa Gilforda pod koniec XIX wieku
progeria, nazwana potem progerią Hutchinsona-Gilforda, charakteryzuje się przedwczesnym
starzeniem. Występuje z częstością 1:4000000 [Hennekam 2006], jest chorobą autosomalną
dominującą, w większości przypadków zależy od heterozygotycznej mutacji de novo w 11
eksonie genu LMNA c.1824C>T, która aktywuje alternatywne miejsce różnicowego składania
eksonów. Objawy HGPS dotyczą skóry (cienka, pomarszczona, z przebarwieniami i
objawami twardzinopodobnymi), tkanki podskórnej (lipodystrofia) i przydatków skórnych
(siwienie włosów, łysienie), układu kostnego (niski wzrost, osteoliza, dysplazja obojczyków,
koślawość stawów biodrowych), narządu wzroku (zaćma) oraz układu krążenia (zawał
serca/udar mózgu). Najpoważniejszym problemem zdrowotnym dzieci z HGPS są wczesne
zmiany miażdżycowe w dużych tętnicach oraz w naczyniach wieńcowych. Może także
rozwinąć się kardiomiopatia z zaburzeniami przewodnictwa. Kardiologiczne i neurologiczne
powikłania miażdżycy są w większości przypadków przyczyną przedwczesnych zgonów,
przeciętnie w 13-14 roku życia.
Dermopatia restrykcyjna, po raz pierwszy opisana przez Witt i wsp. w 1986 roku,
należy do genodermatoz o charakterze letalnym. Charakterystyczne zesztywnienie skóry
pojawia się już w okresie płodowym i prowadzi to do powstania licznych deformacji,
szczególnie w układzie kostno-stawowym. Charakterystyczne cechy fenotypowe obserwuje
się w chwili narodzin: przypominające twardzinę ściągnięcie i zesztywnienie skóry z
7
hipoplazją przydatków skórnych i pogrubieniem włókien kolagenowych w badaniu
histologicznym, brak włosów, brwi i rzęs, spiczasty nos, nieprawidłowy kształt małżowin
usznych, zaburzenia mineralizacji kości czaszki, powiększenie ciemiączek, mikrognatię,
dysplazję obojczyków oraz przykurcze wielostawowe. Dzieci z dermopatią umierają wkrótce
po urodzeniu wskutek niewydolności oddechowej spowodowanej niedorozwojem płuc.
Podobnie jak MADB, RD należy do laminopatii wtórnych. Najczęściej stwierdzaną mutacją
w RD jest homozygotyczna insercja tyminy (T) w 9 eksonie genu ZMPSTE-24, w pozostałych
przypadkach są to złożone mutacje heterozygotyczne w genie ZMPSTE-24 [Navarro 2004].
W
niektórych
przypadkach
RD
stwierdzono
jednoczesną
obecność
2
mutacji
heterozygotycznych: jednej w genie LMNA, zaś drugiej w genie ZMPSTE-24.
W zależnych od laminopatii zespołach przedwczesnego starzenia dochodzi do
gromadzenia toksycznych, farnezylowanych produktów: progeryny (HGPS) lub, w przypadku
nieprawidłowej funkcji metaloproteinazy FACE-1, niedojrzałej prelaminy A (MADB, RD).
Synteza progeryny jest w przytłaczającej większości przypadków skutkiem opisanej powyżej
mutacji w 11 eksonie genu LMNA c.1824C>T. Zmiana ta znajduje się w miejscu, gdzie
prawdopodobieństwo wystąpienia mutacji jest wysokie z powodu obecności dinukleotydu
CpG, w którym metylowana cytozyna może ulec deaminacji do tyminy, a następnie tak
zmieniona sekwencja - dalszej transkrypcji. Polimorfizm c.1824C>T nie powoduje zmiany
aminokwasu glicyny w pozycji 608, jednakże aktywuje alternatywne miejsce różnicowego
składania eksonów, w rezultacie powodując delecję 150 rybonukleotydów i 50 aminokwasów
z laminy A. Skrócona lamina A jest nazywana progeryną. W progerynie zachowana jest
sekwencja CAAX, natomiast utracone zostaje miejsce proteolizy wewnętrznej białka oraz
miejsce fosforylacji w pozycji 625, niezbędne w procesie powstawania laminy A z prelaminy
A oraz do prawidłowej interakcji laminy A oraz laminy C. Ponieważ aktywacja
alternatywnego miejsca różnicowego składania eksonów w zmutowanym genie nie jest
kompletna, na jego matrycy powstają dwa rodzaje transkryptów: skrócony i prawidłowy, przy
czym większość powstającego mRNA pochodzi z allelu zmutowanego. Ekspresja progeryny
powoduje pogrubienie blaszki jądrowej, zmiany kształtu jądra komórkowego (powstawanie
wgłobień i wypukleń), a nawet jego fragmentację. Zaburzeniu ulega struktura chromatyny i w
konsekwencji – regulacja transkrypcji i naprawa DNA, pojawiają się też zmiany w metylacji
histonów. Dochodzi do zaburzeń regulacji wzrostu komórek, hiperproliferacji i nasilenia
procesu apoptozy. Wraz z kolejnymi podziałami komórek rośnie prawdopodobieństwo
nieprawidłowości w budowie jąder komórek potomnych, co może prowadzić do starzenia się
8
komórek. Gromadzenie się starzejących się komórek w tkankach powoduje typowe dla
podeszłego wieku upośledzenie funkcji poszczególnych narządów [Goldman 2004].
Oprócz mutacji w miejscu hot spot w eksonie 11 genu LMNA oraz w eksonie 9 genu
ZMPSTE-24, znane są inne mutacje w tych genach, odpowiedzialne za tzw. atypowe zespoły
przedwczesnego starzenia, często będące wynikiem nakładania objawów kilku laminopatii.
Jeśli mutacja zlokalizowana jest w N-końcowej domenie rdzeniowej laminy A/C, wówczas
objawy mogą różnić się od typowo obserwowanych w HGPS i nosić cechy HGPS i MAD (np.
nie dochodzi do całkowitego wyłysienia, dłuższe jest przeżycie chorych), a patomechanizm
zmian komórkowych jest nieco inny. Mianowicie zaburzeniu ulega dimeryzacja lamin i
tworzenie przez nie bardziej skomplikowanych struktur; zaburzeń tego typu nie obserwowano
w jądrach z gromadzeniem progeryny. Kształt jąder komórkowych jest nieprawidłowy,
organizacja chromatyny – zaburzona, ale dystrybucja porów jądrowych jest prawidłowa
[Taimen 2009]. Homozygotyczne mutacje LMNA lub złożone heterozygotyczne mutacje
ZMPSTE-24 mogą powodować rozwój ciężkich zespołów progeroidalnych, noszących cechy
nakładania HGPS i RD. Ponadto, wiele zespołów łączy cechy różnych laminopatii –
specyficznych tkankowo i wieloukładowych, tworząc swoiste kontinuum patologiczne i
kliniczne. Coraz lepsze poznanie budowy i funkcji genu LMNA oraz kodowanego przezeń
białka, laminy A/C, pomaga zrozumieć patogenezę laminopatii. Umożliwia także klasyfikację
laminopatii w oparciu o kryteria genetyczne w powiązaniu z obrazem ultrastrukturalnym i
klinicznym.
W latach osiemdziesiątych XX wieku Zespół Chorób Nerwowo-Mięśniowych,
(ZChNM), kierowany przez prof. Irenę Hausmanową-Petrusewicz, jako pierwszy w Polsce
podjął w sposób kompleksowy tematykę laminopatii. Pierwsze rozpoznanie kliniczne,
postawione u chorych z dużej rodziny z dystrofią mięśniową Emery’ego-Dreifussa zależną od
emerynopatii, zostało potwierdzone genetycznie dzięki współpracy z grupą brytyjską [Yates
1993]. Prawie równocześnie z identyfikacją genów EMD i LMNA jako sprawczych dla
EDMD, ZChNM wdrożył diagnostykę genetyczną, początkowo we współpracy z
Uniwersytetem w Pawii we Włoszech oraz Instytutem Genetyki Człowieka w Greifswaldzie
w Niemczech, a następnie we własnym laboratorium. Nawiązanie współpracy z Kliniką
Kardiologii Warszawskiego Uniwersytetu Medycznego pozwoliło nie tylko na opracowanie
algorytmów postępowania kardiologicznego u chorych z laminopatiami, ale także na
rozwinięcie badań dotyczących naturalnego przebiegu patologii sercowej w laminopatiach
oraz biomarkerów uszkodzenia serca, wykorzystywanych w ocenie rokowania i odpowiedzi
9
na leczenie. Prowadzone przez ZChNM badania nad ultrastrukturalnym uszkodzeniem jądra
komórkowego w laminopatiach należą do pionierskich w tej dziedzinie [Fidziańska 2003].
W 2005 roku tematyka badawcza ZChNM została poszerzona o zespoły
przedwczesnego
starzenia
i
laminopatie
wieloukładowe,
wymagające
podejścia
wielodyscyplinarnego. Ponieważ w tym właśnie momencie dołączyłam do zespołu,
zagadnienia te stały się głównym tematem moich zainteresowań naukowych oraz badań,
których wyniki przedstawiam w cyklu prac, omówionych poniżej.
Analizowane jednostki chorobowe należą do chorób rzadkich, ich częstość w
populacji szacowana jest na około 4-8 na 1000000 osób. Zdrowotne problemy chorych z
laminopatiami wymagają zaangażowania specjalistów wielu dyscyplin medycznych, stąd
diagnostyka, leczenie oraz analiza patologicznego podłoża omawianych zespołów wymagała
udziału wielu osób.
Ad. 1. Opisaną w pierwszej publikacji osiągnięcia naukowego chorą z podejrzeniem zespołu
przedwczesnego starzenia była 6-letnia dziewczynka, dziecko zdrowych, niespokrewnionych
rodziców, skierowana z Kliniki Neurologii i Epileptologii Centrum Zdrowia Dziecka. Oprócz
typowych objawów progerii: niedoboru wzrostu i wagi, dysmorfii twarzy z mikrognatią,
siwych włosów, zmian skórnych w postaci przebarwień, zaników tkanki tłuszczowej
podskórnej, gruszkowatego kształtu klatki piersiowej, koślawości stawów biodrowych,
szponiastych dłoni z dystroficznymi paznokciami, zaobserwowaliśmy osłabienie mięśniowe
oraz przykurcze w stawach łokciowych, kolanowych, skokowych oraz w drobnych stawach
dłoni. 24-godzinne monitorowanie EKG metodą Holtera wykazało migotanie przedsionków
oraz krótkie serie dodatkowych pobudzeń komorowych. W badaniu histopatologicznym
skrawka mięśnia czworogłowego stwierdzono cechy dystrofii mięśniowej ze zmiennością
średnicy i rozszczepieniem włókien mięśniowych, zaś w badaniu ultrastrukturalnym –
patologię jąder komórkowych typową dla laminopatii wieloukładowych: pofałdowanie błony
jądrowej (tzw. blebbing), pogrubienie blaszki jądrowej oraz peryferyjną dystrybucję
heterochromatyny. Badanie molekularne wykazało obecność heterozygotycznej mutacji
punktowej de novo w genie LMNA c.428C>T (p.S143F). Lokalizacja mutacji w 2 eksonie
genu LMNA odbiegała od typowego miejsca hot spot dla progerii Hutchinsona-Gilforda w
eksonie 11, ale i obserwowany u tej chorej obraz kliniczny różnił się od klasycznej HGPS: nie
doszło do całkowitego wyłysienia, obserwowaliśmy miopatię, przykurcze i zaburzenia rytmu
serca, co skłaniało nas bardziej do rozpoznania zespołu progeroidalnego z cechami dystrofii
mięśniowej Emery’ego-Dreifussa. Mutacja stwierdzona w genie LMNA była mutacją typu
10
zmiany sensu i nie skutkowała powstaniem progeryny, analiza genu ZMPSTE-24 nie
wykazała zmian, zatem i synteza prelaminy A przypuszczalnie nie była zwiększona.
Obserwowane zmiany degeneracyjne tkanek (skóra, kości, tkanka podskórna) zależały
prawdopodobnie od zmniejszonej ekspresji laminy A (co wykazano metodą Western blot), a
być może zmian funkcjonalnych zmutowanego białka.
Przedstawiona wyżej chora była wedle naszej wiedzy pierwszą polską pacjentką z
dokładnie scharakteryzowanym obrazem klinicznym atypowej progerii, u której stwierdzono
mutację w genie LMNA, potwierdzającą laminopatię. Ustalenie rozpoznania wraz z
potwierdzeniem obecności mutacji p.S143F w genie LMNA u probantki oraz niestwierdzenie
tej mutacji u rodziców dziecka umożliwiło poradnictwo genetyczne w rodzinie chorej oraz
ułatwiło objęcie pacjentki z nieuleczalnym zespołem wielospecjalistyczną opieką. Identyczną
mutację u chorej z progerią i miopatią opisał w 2005 roku zespół Kirschner, dodatkowo
obserwując osłabienie mięśni osiowych oraz powikłania miażdżycowe w naczyniach
wieńcowych [Kirschner 2005].
Ad. 2. Druga z cyklu praca prezentuje rodzinę, w której na przestrzeni dwóch pokoleń
urodziło się i przedwcześnie zmarło troje dzieci z ciężkim zespołem przedwczesnego
starzenia o nakładających się klinicznych cechach progerii i dermopatii restrykcyjnej. Badanie
molekularne u probantki wykazało obecność homozygotycznej mutacji w 7 eksonie genu
LMNA c.1303C>T (p.R435C). Na podstawie wywiadu ustalono, że rodzice dziecka byli
spokrewnieni. Analiza rodowodu oraz stwierdzenie takiej samej mutacji w układzie
heterozygotycznym u wielu członków rodziny mogła wskazywać, że: (i) u dwojga dzieci
zmarłych 3 dekady wcześniej identyczny klinicznie zespół progeroidalny również zależał od
homozygotycznej mutacji LMNA c.1303C>T, (ii) dwie kobiety, które weszły do rodziny jako
małżonki, były nosicielkami pasującej heterozygotycznej mutacji LMNA c.1303C>T, co może
wskazywać na istnienie efektu założyciela, tym bardziej, że rodzina pochodziła z wiejskich
terenów Mazowsza o dość niskim wskaźniku migracji, szczególnie w poprzednich
pokoleniach. Nie udało się stwierdzić nosicielstwa mutacji w analizie populacyjnej wśród
mieszkańców okolicy zamieszkiwanej przez badaną rodzinę, jednak próba była stosunkowo
niewielka (50 osób), a wskaźnik migracji w obecnym pokoleniu istotnie się zwiększył.
Ponieważ z literatury wiadomo, że heterozygotyczna mutacja LMNA c.1303C>T może
powodować kardiomiopatię rozstrzeniową z zaburzeniami rytmu oraz miopatię [Vytopil
2003], zaś penetracja większości mutacji LMNA w późniejszych dekadach życia jest bardzo
duża, szczególnie w zakresie objawów sercowych, bezobjawowych nosicieli w/w mutacji
11
włączyliśmy do przesiewowych badań kardiologicznych. Co ciekawe, u żadnej z badanych
osób nie stwierdzono choroby serca. W 2013 roku ukazało się doniesienie grupy niemieckiej
z Lipska, opisujące dziecko z zespołem progeroidalnym ze skórnymi objawami typowymi dla
dermopatii restrykcyjnej, zależnym od identycznej homozygotycznej mutacji LMNA
c.1303C>T, będącej rezultatem izodisomii jednorodzicielskiej [Starke 2013]. Podobnie jak w
przypadku polskiej rodziny, u żadnego z nosicieli mutacji heterozygotycznej nie stwierdzono
patologii serca. Wszystkie trzy doniesienia dotyczące laminopatii zależnych od mutacji
LMNA c.1303C>T pochodzą z obszaru Europy Środkowej (Polska, Czechy, Wschodnie
Niemcy), co może stanowić przyczynek do rozważań nad geograficzną dystrybucją
poszczególnych mutacji w genie laminy A/C.
Ad. 3 i 4. Kolejne dwie prace były rezultatem współpracy z prof. Moniką PuzianowskąKuźnicką z Zakładu Epigenetyki Człowieka IMDiK PAN oraz z prof. Mohammadem
Al-Haggarem z Uniwersytetu Mansoura w Egipcie. Do badania genetycznego skierowano
troje dzieci z podejrzeniem zespołu przedwczesnego starzenia, pochodzących z dwóch
niespokrewnionych rodzin, zamieszkałych na obszarze delty Nilu: rodzice dwóch sióstr byli
ze sobą spokrewnieni, trzecia dziewczynka była dzieckiem rodziców niespokrewnionych. U
dzieci obserwowano opóźnienie wzrostu, mikrocefalię, wyłupiaste oczy, spiczaste nosy,
deformacje zębów, akroosteolizę dystalnych paliczków dłoni i stóp, dysplazję paznokci,
przykurcze stawowe, sztywność kręgosłupa, wypadanie włosów, twardzinopodobne zmiany
skórne oraz kaczkowaty chód. Analiza genu ZMPSTE-24 nie wykazała mutacji (wykluczenie
MADB), natomiast w 9 eksonie genu LMNA stwierdzono dotychczas nieopisaną
homozygotyczną mutację c.1580G>T (p.R527L), znajdującą się w miejscu hot spot dla
dysplazji żuchwowo-obojczykowej typu A. Co ciekawe, pierwszą stwierdzoną i najczęściej
opisywaną mutacją w MADA jest homozygotyczna substytucja c.1580G>A (p.R527H); u
nosicieli mutacji heterozygotycznej nie stwierdza się objawów. Heterozygotyczna substytucja
c.1580G>C (p.R527P) w genie LMNA powoduje autosomalną postać dystrofii mięśniowej
Emery’ego-Dreifussa, nie opisano dotychczas chorych z mutacją homozygotyczną (być może
jest letalna). Podobnie, mutacja c.1579C>T (p.R527C) w układzie homozygotycznym
powoduje MAD typu A lub progerię, zaś w układzie heterozygotycznym jest bezobjawowa.
Znane dotychczas substytucje w pozycji p.527 laminy A stwierdzano u chorych
pochodzących z zachodniego obszaru Morza Śródziemnego (pierwszy opis MADA pochodzi
z Włoch) oraz Półwyspu Indyjskiego. Opisana przez nas mutacja p.R527L wydaje się być
typowa dla południowo-wschodniego obszaru krajów śródziemnomorskich, gdyż analiza
12
populacyjna przeprowadzona metodą RFLP (ang. restriction fragment lenght polymorphism,
polimorfizm długości fragmentów restrykcyjnych) wykazała, że ponad 1% mieszkańców
północno-zachodniego Egiptu może być nosicielami mutacji heterozygotycznej. Może to
sugerować efekt założyciela w tej populacji i wskazywać na zwiększone ryzyko wystąpienia
ciężkich zespołów wieloukładowych u potomstwa, szczególnie po uwzględnieniu czynnika
religijno-kulturowego i wysokiego odsetka małżeństw krewniaczych.
Komputerowe
modelowanie
białka,
wykonane
przez
współautorów
z
Międzynarodowego Instytutu Biologii Molekularnej i Komórkowej w Warszawie sugeruje, że
arginina w pozycji 527 laminy A/C może pełnić ważną rolę w utrzymaniu prawidłowej
struktury i funkcji tego białka. Poprzez tworzenie mostków solnych z glutaminianem w
pozycji 537, stabilizuje strukturę C-końcowej domeny białka (Ig-like domain). Zastąpienie
argininy leucyną destabilizuje białko, zwiększa tendencje proagregacyjne i niekorzystnie
wpływa na interakcje laminy A z innymi białkami.
Ultrastrukturalna analiza fibroblastów, uzyskanych od badanych przez nas pacjentów z
MADA, wykazała cechy obserwowane w laminopatiach wieloukładowych, w tym w
zespołach przedwczesnego starzenia: nieregularny kształt jąder komórkowych, pogrubienie
blaszki jądrowej, ubytki lub całkowity brak heterochromatyny na obwodzie jądra. U matek
badanych pacjentek, będących nosicielkami mutacji heterozygotycznych i niewykazujących
objawów klinicznych, zaobserwowano nieregularny przebieg i pogrubienie włókien
kolagenowych w skórze właściwej, a w niewielkim odsetku fibroblastów skórnych
nieprawidłowy kształt jąder komórkowych i wgłobienia błony jądrowej, podobne jak u dzieci.
Kobiety te były jednak wolne od objawów klinicznych.
Ad. 5. Piąta z cyklu praca charakteryzuje rodzinę z laminopatią wieloukładową z grupy
adipozocytopatii - rodzinną częściową lipodystrofią (FPLD). Trzydziestoczteroletnia
probantka zgłosiła się na konsultację lekarską z powodu bólów mięśni z towarzyszącym
wyszczupleniem kończyn, przewlekłych bólów głowy i stanów depresyjnych. Od 25 rż u
chorej obserwowano cushingoidalny wygląd twarzy, jednak na podstawie badań
hormonalnych wykluczono zespół Cushinga. Dodatkowo w wywiadzie chora zgłaszała
zaburzenia
miesiączkowania
i trzykrotne poronienie.
W badaniu przedmiotowym
obserwowaliśmy typowe kliniczne objawy lipodystrofii, mogące budzić podejrzenie
laminopatii: zanik podskórnej tkanki tłuszczowej na kończynach, tułowiu i pośladkach z
jednoczesnym jej przemieszczeniem na twarz, szyję i do przestrzeni wewnątrzbrzusznej oraz
zaburzenia metaboliczne (nieprawidłową tolerancję glukozy, dyslipidemię) i hormonalne.
13
Dziewięcioletnia córka chorej była fenotypowo podobna do matki, jednakże nie obserwowano
u niej zaniku podskórnej tkanki tłuszczowej. W badaniu genetycznym u chorej i jej córki
stwierdzono heterozygotyczną substytucję w genie LMNA: c.1445G>A (p.R482Q), która
znajduje się w miejscu hot spot dla FPLD w 8 eksonie. Ustalenie rozpoznania umożliwiło
wdrożenie leczenia zaburzeń metabolicznych w celu prewencji przedwczesnych powikłań
miażdżycowych oraz udzielenie porady genetycznej. Omawiana praca była pierwszą
opublikowaną charakterystyką polskich pacjentów z genetycznie potwierdzoną rodzinną
częściową lipodystrofią. Dla ustalenia rozpoznania kluczowe znaczenie miała analiza cech
fenotypowych probantki (charakterystyczny wygląd związany z patologią podskórnej tkanki
tłuszczowej) oraz wywiad (zaburzenia hormonalne). Opis innej polskiej rodziny z FPLD
ukazał się w 2013 roku [Nabrdalik 2013] i dotyczył trzech kobiet z dwóch pokoleń: matki i jej
dwóch córek. W pracy tej głównym problemem klinicznym przedstawianych chorych była
cukrzyca/zaburzenia tolerancji glukozy, co w powiązaniu z analizą innych objawów
(lipodystrofia, rogowacenie ciemne) i danych z wywiadu (poronienia u probantki)
naprowadziło na rozpoznanie FPLD, które potwierdzono w badaniu molekularnym.
Ad. 6. W ramach pracy naukowej nad laminopatiami zostałam włączona w opiekę na chorymi
z już ustalonym rozpoznaniem dystrofii mięśniowej Emery’ego-Dreifussa oraz w proces
diagnostyczny u nowo zgłaszających się chorych z klinicznym podejrzeniem EDMD, u
których rozpoznanie potwierdzaliśmy w badaniu genetycznym. Aktualnie baza chorych z
potwierdzonymi genetycznie laminopatiami, zbudowana przez Zespół Chorób NerwowoMięśniowych, obejmuje około 100 chorych z kilkudziesięciu rodzin, z czego największą
grupę stanowią chorzy z dwiema postaciami EDMD: typu 1 i typu 2. Wieloletnia obserwacja
wielopokoleniowych rodzin z EDMD umożliwia opisanie naturalnego przebiegu choroby w
aspekcie neurologicznym i kardiologicznym (dzięki współpracy z Kliniką Kardiologii
WUM), zmienności wewnątrz- i międzyrodzinnej, rokowania i rodzaju ewentualnych
powikłań. Chorzy objęci są poradnictwem genetycznym oraz otrzymują leczenie, zgodne z
przyjętymi na świecie algorytmami postępowania, które poprawia jakość życia, chroni przed
powikłaniami kardiologicznymi i nagłymi zgonami sercowymi.
W szóstej pracy cyklu przedstawione zostały wyniki 4-letniej retrospektywnej
obserwacji 37 chorych z dystrofią mięśniową Emery’ego-Dreifussa. Podano charakterystykę
kliniczną wraz z opisem powikłań oraz interwencji ortopedycznych/kardiologicznych, a także
charakterystykę genetyczną dwóch postaci EDMD: związanej z emerynopatią (EDMD1 – 28
pacjentów, w tym 5 kobiet-nosicielek mutacji EMD) i z laminopatią (EDMD2 – 9 pacjentów).
14
Zgodnie z danymi znanymi z literatury objawy z układu mięśniowego w EDMD1 były
bardziej stereotypowe niż w EDMD2 i obejmowały zanik i osłabienie proksymalnych mięśni
kończyn, przykurcze stawowe oraz sztywność kręgosłupa. Wszyscy pacjenci poruszali się
samodzielnie. Chirurgiczne wydłużenie ścięgien Achillesa przeprowadzono u 13 chorych z
EDMD1. W grupie EDMD2 dwóch pacjentów poruszało się na wózku, u jednego
stwierdzono przykurcz więzadeł przykręgosłupowych ograniczający prostowanie odcinka
szyjnego kręgosłupa. Trzech pacjentów poddano wydłużaniu ścięgien Achillesa. Dysfunkcję
skurczową serca (frakcja wyrzutowa lewej komory <45%) stwierdzono u 24% pacjentów z
EDMD. Średni wymiar lewego przedsionka mieścił się w granicach normy (34,0 ± 5,3mm). U
40% pacjentów stwierdzono migotanie przedsionków, a u 12% wygaszenie czynności
przedsionków (atrial standstill). Piętnastu pacjentom (z 23) z EDMD1 oraz trzem (z 5)
nosicielkom EDMD1 wszczepiono rozrusznik. U 4 pacjentów z EDMD2 rozwinęła się
niewydolność serca, u 3 wszczepiono rozrusznik, który następnie u 2 wymieniono na
kardiowerter-defibrylator. U jednego pacjenta z EDMD2 przeszczepiono serce. Udar mózgu
jako powikłanie zaburzeń rytmu serca wystąpił u 3 chorych z EDMD1 i u 2 chorych z
EDMD2.
Charakterystyka genetyczna opisywanej grupy chorych z EDMD nie różniła się od
znanej z literatury [Bonne 2000]. Analiza mutacji nie pozwoliła na stwierdzenie ewidentnych
hot spot dla EDMD w genach EMD i LMNA; stwierdzone mutacje były zlokalizowane w
różnych eksonach – wg dostępnych baz danych mutacji (www.dmd.nl, www.umd.be), te,
które wywołują EDMD, mogą być one zlokalizowane prawie we wszystkich eksonach obu
omawianych genów. W EDMD1 przeważały mutacje typu nonsensownego, delecje/insercje
naruszające ramkę odczytu lub zaburzające alternatywne składanie eksonów genu EMD. W
EDMD2 obserwowano głównie heterozygotyczne mutacje punktowe w genie LMNA,
powodujące wymianę pojedynczych aminokwasów; ten typ mutacji stanowi ponad 80%
znanych mutacji LMNA. Genetyczna charakterystyka przedstawianej grupy EDMD nie
różniła się od opisów literaturowych, a większość zidentyfikowanych mutacji w genach EMD
i LMNA [Fidzianska 2003, Vytopil 2003] znajduje się w cytowanych wyżej bazach danych.
Najczęściej obserwowane w naszej grupie mutacje, tj. c.153delC w genie EMD i c.1357C>T
w genie LMNA, stwierdzono u licznych członków wielopokoleniowych rodzin dotkniętych
EDMD; mutacje te były także najczęściej zgłaszanymi u chorych z EDMD w w/w bazach
danych. W obu grupach EDMD nie stwierdzono korelacji fenotyp-genotyp i obserwacja ta
jest spójna z doniesieniami innych autorów [Bonne 2000]. Obserwowano dużą zmienność
wewnątrzrodzinną i międzyrodzinną, której podłoże nie zostało do końca wyjaśnione – może
15
zależeć od interakcji laminy i emeryny z innymi białkami jądrowymi, współistnienia
łagodnych
polimorfizmów/mutacji
w
dodatkowych
genach
lub
od
modyfikacji
epigenetycznych. U pewnej grupy pacjentów z fenotypem EDMD (niewłączonych do analizy
ujętej w w/w pracy), nie stwierdzono mutacji w genach EMD i LMNA. Przypuszczalnie obraz
kliniczny może zależeć u nich od zmian w innych genach – niektóre z nich zostały już
zidentyfikowane jako sprawcze dla EDMD: FHL-1 kodującego białko fhl-1 (ang. four and a
half LIM domains protein 1), SYNE-1 i SYNE-2 (ang. synaptic nuclear envelope protein 1/2),
kodujące, odpowiednio, nesprynę 1 i 2.
Ad. 7 Definicja zdrowia przyjęta przez Światową Organizacją Zdrowia wskazuje, że zdrowie
to nie tylko całkowity brak choroby czy kalectwa, ale także stan pełnego fizycznego,
umysłowego i społecznego dobrostanu (dobrego samopoczucia) [Preambuła WHO]. W
przypadku chorych z chorobami mięśni, w tym także pacjentów z dystrofią mięśniową
Emery’ego-Dreifussa, u których niepełnosprawność fizyczna wynika z osłabienia mięśni
szkieletowych, deformacji stawów wskutek przykurczów, a także ciężkich powikłań
kardiologicznych, trudno mówić o pełnym zdrowiu fizycznym. Dlatego tak ważny jest w ich
przypadku dobrostan psychiczny i społeczny, warunkowany między innymi poprzez
możliwość edukacji i podjęcia pracy zarobkowej, co sprzyja samodzielności, także
finansowej, i wspiera decyzję np. o założeniu rodziny. Fizyczna niepełnosprawność
warunkuje oczywiście wybór zawodu, zaś tempo rozwoju choroby niejednokrotnie wpływa na
długość okresu aktywności zawodowej.
Aby określić czynniki, które mogą mieć wpływ na aktywność zawodową chorych z
dystrofią Emery’ego-Dreifussa w Polsce, przebadałam przy pomocy badania ankietowego 24
pacjentów z dwoma typami EDMD: zależnej od emerynopatii (EDMD1) i od laminopatii
(EDMD2). Pytania z kwestionariusza obejmowały wykształcenie, zawód, wiek podjęcia
pierwszej pracy, długość okresu zatrudnienia, pracę w warunkach chronionych, wiek
orzeczenia niepełnosprawności oraz przyznane renty. Mając na względzie nieco odmienny
przebieg choroby u chorych z EDMD o różnym genotypie (emerynopatia vs. laminopatia),
który w EDMD2 jest z reguły cięższy i szybciej prowadzący do niepełnoprawności,
porównałam w/w aspekty aktywności zawodowej u chorych z obu tych grup. Analiza
wykazała, że 54% chorych z EDMD pracowało zawodowo, przy czym 90% z nich na
stanowisku zgodnym z wykształceniem. Fakt podjęcia pracy nie korelował w poziomem
sprawności
fizycznej,
interwencjami
rozrusznika/kardiowertera-defibrylatora)
oraz
kardiologicznymi
powikłaniami
choroby
(wszczepienie
(udar
mózgu,
16
niewydolność krążenia, wada zastawkowa serca), natomiast był związany w sposób
statystycznie znamienny z wyższym wykształceniem (p=0,015). Lepsze wykształcenie
zwiększało szansę na dłuższą aktywność zawodową, między innymi dzięki możliwości pracy
zdalnej w domu, co jest istotne zwłaszcza w przypadku osób mieszkających w małych
miejscowościach i w regionach o dużym wskaźniku bezrobocia. W obu typach EDMD wiek
przyznania orzeczenia o niepełnosprawności był niższy w przypadku chorych z ciężkim
zajęciem mięśni szkieletowych oraz z powikłaniami i przypadał na około 20 rok życia,
podczas gdy u chorych z dominującymi objawami kardiologicznymi na około 30 rok życia.
Sześciu pacjentom (z 7) z EDMD2 przyznano pierwszą grupę inwalidzką; wszyscy
otrzymywali rentę. W grupie chorych z EDMD1 pierwszą grupę inwalidzką przyznano tylko
3 chorym, w tym dwom z powikłaniem w postaci udaru mózgu; rentę otrzymywało 50%
mężczyzn i żadna z kobiet nosicielek. W pośredni sposób odzwierciedla to cięższy przebieg
kliniczny EDMD związanej z laminopatią, który odpowiada za gorszą sprawność fizyczną
chorych i przekłada się na większe trudności w zdobyciu i utrzymaniu zatrudnienia.
Prace przeglądowe dotyczące laminopatii
Dodatkowo jestem autorką lub współautorką kilku innych prac dotyczących laminopatii,
w tym pięciu artykułów przeglądowych, dwóch sprawozdań zjazdowych oraz dwóch
rozdziałów w podręcznikach, których celem było przybliżenie lekarzom różnych specjalności
wiedzy na temat stosunkowo nowej, wąskiej grupy rzadkich schorzeń, wymagających
wielodyscyplinarnego podejścia.
Artykuły przeglądowe:
1.
Madej-Pilarczyk A. Nukleopatie dziecięce. Med Wieku Rozwoj 2010; 14(4):327-333.
2.
Hausmanowa-Petrusewicz I, Madej-Pilarczyk A. Looking for disease being a model of
human aging. Acta Myol 2007; 26(2):101-104. KBN/MNiSW: 9
3.
Madej-Pilarczyk A. Progeria Hutchinsona-Gilforda w świetle współczesnej genetyki.
Med Wieku Rozwoj 2006; X (1 pt 2):355-362. KBN/MNiSW: 6
4.
Madej-Pilarczyk A. Rodzinna ogniskowa lipodystrofia. Aktual Neurol 2006; 6(1):32-34.
KBN/MNiSW: 2
5.
Madej-Pilarczyk A. Rodzinna lipodystrofia (typ Dunnigana) jako genetycznie
uwarunkowany model zespołu oporności na insulinę. Przegl Dermatol 2005; 92:253-256.
KBN/MNiSW: 4
17
Sprawozdania z konferencji:
6.
Politano L, Carboni N, Madej-Pilarczyk A, Marchel M, Nigro G, Fidzianska A, Opolski
G, Hausmanowa-Petrusewicz I. Advances in basic and clinical research in laminopathies.
Acta Myol 2013; 32(1):18-22.
7.
Madej-Pilarczyk A. Sprawozdanie z warsztatów EMBO: The multiple faces of lamins in
aging and disease. Wiedeń, 6-9 stycznia 2009. Pol Przegl Neurol 2009; 5(1):45.
KBN/MNiSW: 6
Rozdziały w podręcznikach:
8.
Hausmanowa-Petrusewicz I, Madej-Pilarczyk A. „Laminopatie” w podręczniku
„Choroby nerwowo-mięśniowe” pod red. I. Hausmanowej-Petrusewicz, Czelej, 2013.
KBN/MNiSW: 6
9.
Marchel M, Madej-Pilarczyk A, Hausmanowa-Petrusewicz I, Opolski G. “Dilated
cardiomyopathy in a patient with Emery-Dreifuss muscular dystrophy type 2
(laminopathy) (RCD code: III-1A.4B)” w podręczniku „Rare cardiovascular diseases.
From classification to clinical examples” pod red. P Podolca, Medycyna Praktyczna
2013. KBN/MNiSW: 6
Podsumowanie
Rezultatem badań w dziedzinie laminopatii, w których brałam udział, było:
1.
Poszerzenie genotypowo-fenotypowego spektrum laminopatii dzięki scharakteryzowaniu
podłoża genetycznego i obrazu klinicznego nowych przypadków atypowych zespołów
przedwczesnego starzenia, wykazujących cechy nakładania laminopatii.
2.
Powiązanie
zespołu
nakładania
dysplazji
żuchwowo-obojczykowej
i
zespołu
progeroidalnego z dotychczas nieopisaną mutacją p.R527L, zlokalizowaną w miejscu hot
spot dla MADA w 9 eksonie genu LMNA. Mutacja ta, która wydaje się być typowa dla
południowo-wschodniego obszaru krajów śródziemnomorskich, uzupełnia znane
dotychczas spektrum mutacji w pozycji c.1580 (p.527) genu (białka) laminy A/C.
3.
Opisanie pierwszej polskiej rodziny z lipodystrofią rodzinną, związaną z laminopatią i
uwarunkowaną mutacją w miejscu hot spot dla FLPD w 8 eksonie genu LMNA.
4.
Scharakteryzowanie na podstawie kilkuletniej obserwacji powiązań genotypowofenotypowych w zakresie objawów neurologicznych, kardiologicznych oraz powikłań u
chorych z dystrofią mięśniową Emery’ego-Dreifussa zależną od emerynopatii i od
laminopatii.
18
5.
Wykazanie, że zawodowa aktywność chorych z dystrofią mięśniową Emery’egoDreifussa zależy w największym stopniu od wykształcenia. Potwierdzenie w sposób
pośredni, po dokonaniu porównania chorych z EDMD1 i EDMD2 pod względem liczby
orzeczeń o niepełnosprawności oraz przyznanych rent, że kliniczny przebieg laminopatii
jest cięższy niż emerynopatii i szybciej wyłącza chorych z życia zawodowego.
Laminopatie, choroby rzadkie – nowa dziedzina wiedzy
Laminopatie stanowią nowy obszar zainteresowań, który wyewoluował wraz z
poznaniem roli białek jądrowych w patologii człowieka. Choć wyrósł on z miologii, szybko
uzyskał status wielodyscyplinarny, obejmujący swym zakresem neurologię, kardiologię,
endokrynologię, pediatrię, dermatologię oraz nauki podstawowe, które pomagają w
wyjaśnieniu aspektów biochemicznych, strukturalnych i genetycznych.
Choć laminopatie należą do tzw. chorób rzadkich, zrozumienie istoty ich patologii
może mieć znaczenie dla wyjaśnienia niektórych zjawisk fizjologicznych, takich jak
dynamika prawidłowego rozwoju czy starzenie, a to ze względu na uniwersalną obecność
lamin w jądrze komórkowym, już od wczesnych stadiów rozwoju zarodkowego. Wyjaśnienie
ogromnej zmienności fenotypowej laminopatii może mieć zastosowanie w zrozumieniu
innych schorzeń charakteryzujących się wysoką zmiennością, a także dopasowanie „szytej na
miarę” terapii objawowej (szczególnie w aspekcie kardiologicznym), a w przyszłości – być
może także przyczynowej, która powstrzyma lub odwróci postęp choroby.
Laminopatie jako model badań nad starzeniem
Z powodu stale wydłużającego się życia człowieka i zwiększania się w populacji
odsetka osób w podeszłym wieku, problemy związane z procesem starzenia budzą
zainteresowanie naukowców i lekarzy, którzy podejmują wysiłki, aby poznać jego złożone
mechanizmy, a co za tym idzie opracować metody opóźnienia starzenia. Ponieważ proces
starzenia, charakteryzujący się zmiennością międzyosobniczną, zależy od złożonych
czynników genetycznych i środowiskowych, niezwykle trudne jest znalezienie dobrego
modelu do badań fizjologicznego starzenia. Niektóre znane zespoły przedwczesnego starzenia
dzieci i dorosłych, zależne od pojedynczej mutacji w dobrze zdefiniowanym genie – LMNA,
pozwoliły na częściowe poznanie mechanizmów molekularnych, mogących uczestniczyć w
starzeniu fizjologicznym. Jednym z modeli procesu starzenia jest progeria HutchinsonaGilforda. Otóż w komórkach uzyskanych od osób w podeszłym wieku również stwierdzono
pofałdowanie jąder komórkowych, nagromadzenie defektów w DNA oraz nieprawidłowe
19
poziomy białek zaangażowanych w interakcje z chromatyną. Zmiany te przypominały nieco
obserwowane w HGPS. Okazało się, że w zdrowych komórkach mogą być syntetyzowane
niewielkie ilości nieprawidłowych form laminy A. W młodszych komórkach są one
skutecznie eliminowane, natomiast w starszych, trącących zdolności naprawcze, stopniowe
nagromadzenie nieprawidłowej laminy A może po części odpowiadać za strukturalne i
funkcjonalne zmiany w jądrze, charakterystyczne dla naturalnego starzenia [Scaffidi i Misteli
2006].
Piśmiennictwo
1.
Agarwal AK, Kazachkova I, Ten S, Garg A: Severe mandibuloacral dysplasia-associated lipodystrophy
and progeria in a young girl with a novel homozygous Arg527Cys LMNA mutation. J Clin Endocrinol
Metab 2008; 93:4617-4623.
2.
Agarwal AK, Fryns JP, Auchus RJ, Garg A. Zinc metalloproteinase, ZMPSTE24, is mutated in
mandibuloacral dysplasia. Hum Mol Genet 2003; 12:1995-2001.
3.
Bione S, Maestrini E, Rivella S, et al. Identification of a novel X-linked gene responsible for EmeryDreifuss muscular dystrophy. Nat Genet 1994; 8(4): 323-327.
4.
Bonne G, Di Barletta MR, Varnous S,et al. Mutations in the gene encoding lamin A/C cause autosomal
dominant Emery-Dreifuss muscular dystrophy. Nat Genet 1999; 21(3): 285-288.
5.
Bonne G., Mercuri E., Muchir A., et al. Clinical and molecular genetic spectrum of autosomal dominant
Emery-Dreifuss muscular dystrophy due to mutations of the lamin A/C gene. Ann Neurol 2000; 48:
170-180.
6.
Cao H, Hegele RA. Nuclear lamin A/C R482Q mutation in Canadian kindreds with Dunnigan-type
familial partial lipodystrophy. Hum Mol Genet 2000; 9(1):109-112.
7.
Dauer WT, Worman HJ. The nuclear envelope as a signaling node in development and disease. Dev
Cell 2009; 17(5):626-638.
8.
De Sandre-Giovannoli A, Chaouch M, Kozlov S, et al. Homozygous defects in LMNA, encoding lamin
A/C nuclear-envelope proteins, cause autosomal recessive axonal neuropathy in human (Charcot-MarieTooth disorder type 2) and mouse. Am J Hum Genet 2002; 70(3):726-736.
9.
De Sandre-Giovannoli A, Bernard R, Cau P, et al. Lamin A truncation in Hutchinson-Gilford progeria.
Science 2003; 300:2055.
10. Eriksson M, Brown WT, Gordon LB, et al. Recurrent de novo point mutations in lamin A cause
Hutchinson-Gilford progeria syndrome. Nature 2003; 423:293-298.Dauer WT, Worman HJ. The
nuclear envelope as a signaling node in development and disease. Dev Cell 2009; 17(5):626-638.
11. Fatkin D, MacRae C, Sasaki T, et al. Missense mutations in the rod domain of the lamin A/C gene as
causes of dilated cardiomyopathy and conduction-system disease. New Eng J Med 1999; 341:17151724.
12. Fidziańska A, Hausmanowa-Petrusewicz I. Architectural abnormalities in muscle nuclei: ultrastuctural
differences between X-linked and autosomal dominant forms of EDMD. J Neur Sci 2003; 210(1-2):4751.
20
13. Frock RL, Kudlow BA, Evans AM, et al. Lamin A/C and emerin are critical for skeletal muscle satellite
cell differentiation. Genes Dev 2006; 20(4):486-500.
14. Goldman RD, Shumaker DK, Erdos MR, et al. Accumulation of mutant lamin A causes progressive
changes in nuclear architecture in Hutchinson-Gilford progeria syndrome. Proc Natl Acad Sci 2004;
101:8963–8968.
15. Kirschner J, Brune T, Wehnert M, et al. p.S143F mutation in lamin A/C: a new phenotype combining
myopathy and progeria. Ann Neurol 2005; 57:148-151.
16. Muchir A, Bonne G, van der Kooi AJ, et al. Identification of mutations in the gene encoding lamins
A/C in autosomal dominant limb girdle muscular dystrophy with atrioventricular conduction
disturbances (LGMD1B). Hum Mol Genet 2000; 9(9):1453-1459.
17. Nabrdalik K, Strozik A, Minkina-Pędras M, et al. Dunnigan-type familial partial lipodystrophy
associated with the heterozygous R482W mutation in LMNA gene — case study of three women from
one family. Polish J Endocrinol 2013; 64(4):306-311.
18. Navarro CL, De Sandre-Giovannoli A, Bernard R, et al. Lamin A and ZMPSTE24 (FACE-1) defect
cause nuclear disorganization and identify restrictive dermopathy as a lethal neonatal laminopathy. Hum
Mol Gen 2004; 13:2493-2503.
19. Novelli G, Muchir A, Sangiuolo F, et al. Mandibuloacral dysplasia is caused by a mutation in LMNAencoding lamin A/C. Am J Hum Genet 2002; 71:426-431.
20. Quijano-Roy S, Mbieleu B, Bönnemann CG, et al. De novo LMNA mutations cause a new form of
congenital muscular dystrophy. Ann Neurol 2008; 64(2):177-186.
21. Raoul C.M. Hennekam. Hutchinson–Gilford progeria syndrome: review of the phenotype Am J Med
Genet Part A 2006; 140A:2603–2624.
22. Rober RA, Weber K, Osborn M. Differential timing of nuclear lamin A/C expression in the various
organs of the mouse embryo and the young animal: a developmental study. Development 1989;
105:365-378.
23. Scaffidi P, Misteli T. Lamin A-dependent nuclear defects in human aging. Science 2006;
312(5776):1059-1063.
24. Shackleton S, Lloyd DJ, Jackson SN, et al. LMNA, encoding lamin A/C, is mutated in partial
lipodystrophy. Nat Genet 2000; 24(2):153-156.Rober RA, Weber K, Osborn M. Differential timing of
nuclear lamin A/C expression in the various organs of the mouse embryo and the young animal: a
developmental study. Development 1989; 105:365-378.
25. Shimi T, Pfleghaar K, Kojima S, et al. The A- and B-type nuclear lamin networks: microdomains
involved in chromatin organization and transcription. Genes Dev2008; 22(24):3409-3421.
26. Starke S, Meinke P, Camozzi D, et al. Progeroid laminopathy with restrictive dermopathy-like features
caused by an isodisomic LMNA mutation p.R435C. Aging (Albany NY) 2013; 5(6):445-459.
27. Taimen P, Pfleghaar K, Shimi T,et al. A progeria mutation reveals functions for lamin A in nuclear
assembly, architecture, and chromosome organization. Proc Natl Acad Sci 2009; 106(49):20788-20793.
28. WHO. Preamble to the Constitution of the World Health Organization as adopted by the International
Health Conference, New York, 19-22 June 1946, and entered into force on 7 April 1948.
21
29. Worman HJ, Bonne G. "Laminopathies": a wide spectrum of human diseases. Exp Cell Res 2007;
313(10): 2121-2133.
30. Vytopil M, Benedetti S, Ricci E et. al. Mutation analysis of the lamin A/C gene (LMNA) among
patients with different cardiomuscular phenotypes. J Med Genet 2003; 40:e132.
31. Yates JR, Warner JP, Smith JA, et al. Emery-Dreifuss muscular dystrophy: linkage to markers in distal
Xq28. J Med Genet 1993; 30(2):108-111.
22
5. Omówienie pozostałych osiągnięć naukowo-badawczych
Udział w innych badaniach
Po uzyskaniu w 2001 roku stopnia doktora nauk medycznych brałam udział w
realizacji kilku projektów naukowych, których wyniki nie wchodzą w skład wyżej opisanego
osiągnięcia naukowego.
1.
Badania biomarkerów w laminopatiach
W
ramach
badań
nad
laminopatiami
uczestniczyłam
w
pracach
zespołu
biochemicznego prof. Ireny Niebrój-Dobosz, które miały na celu poszukiwanie biomarkerów
uszkodzenia mięśnia sercowego, które można wykorzystać w wczesnym wykrywaniu
niewydolności serca związanej z kardiomiopatią, prognozowaniu postępu choroby serca oraz
odpowiedzi na leczenie u chorych z dystrofią mięśniową Emery’ego-Dreifussa. Z punktu
widzenia chorych z EDMD leczenie objawów kardiologicznych jest najważniejsze, gdyż
zajęcie serca w przebiegu choroby może stanowić bezpośrednie zagrożenie życia. Dostępnych
jest szereg opcji terapeutycznych, od farmakoterapii, poprzez elektroterapię, do transplantacji
serca. Badania Zespołu wykazały, że najlepszymi kandydatami na biomarker przydatny w
wykrywaniu kardiomiopatii rozstrzeniowej mogłyby być osteopontyna, TIMP-3 (ang. tissue
inhibitor of metalloproteinase 3; tkankowy inhibitor metaloproteinazy 3) i MMP-2 (ang.
matrix metalloproteinase 2; metaloproteinaza tkankowa 2), zaś w ocenie dysfunkcji
skurczowej lewej komory serca - tenascyna-C i NT-proBNP (ang. N-terminal prohormone of
brain natriuretic peptide; N-końcowy propeptyd natriuretyczny typu B). Korelacja między
niektórymi biomarkerami i parametrami echokardiograficznymi wskazuje na możliwość ich
wykorzystania w ocenie progresji procesu chorobowego.
1.
Niebroj-Dobosz IM, Sokołowska B, Madej-Pilarczyk A, Marchel M, HausmanowaPetrusewicz I. Natriuretic peptides assessment in dilated cardiomyopathy in patients with
Emery-Dreifuss muscular dystrophy. J Clin Exp Cardiol 2012; 3(8):206.
2.
Niebroj-Dobosz I, Madej-Pilarczyk A, Marchel M, Sokołowska B, HausmanowaPetrusewicz I. Osteopontin – a fibrosis-related marker – in dilated cardiomyopathy in
patients with Emery-Dreifuss muscular dystrophy. Scand J Clin Lab Invest 2011;
71(8):658-662. IF: 1,156; KBN/MNiSW: 20
3.
Niebroj-Dobosz I, Madej-Pilarczyk A, Marchel M, Sokołowska B, HausmanowaPetrusewicz I. Circulating tenascin-C levels in patients with dilated cardiomyopathy in
23
the course of Emery-Dreifuss muscular dystrophy. Clin Chim Acta 2011; 17(1718):1533-1538. IF: 2,535; KBN/MNiSW: 35
4.
Niebroj-Dobosz I, Madej-Pilarczyk A, Marchel M, Sokołowska B, HausmanowaPetrusewicz I. Matrix metalloproteinases in serum of Emery-Dreifuss musculardystrophy
patients. Acta Biochim Pol 2009; 56(4):717-722. IF: 1,262; KBN/MNiSW: 20
5.
Niebrój-Dobosz I, Marchel M, Madej A, Sokołowska B, Hausmanowa-Petrusewicz I.
Circulating autoantibodies to troponin I in Emery-Dreifuss muscular dystrophy. Acta
Myol 2008; XXVII:1-6.
2.
Genetyczne podłoże miopatii
Potwierdziłam genetyczne podłoże dwóch przypadków rzadkich miopatii. Pierwszy
dotyczył mężczyzny z chorobą Danona. Jest to sprzężona z chromosomem X lizosomalna
choroba spichrzeniowa, związana z pierwotnym niedoborem białka błonowego LAMP-2
(lisosome-associated membrane protein 2), który jest spowodowany mutacjami w genie
LAMP-2. Choroba charakteryzuje się zajęciem serca i mięśni szkieletowych. Miopatia zwykle
jest łagodna, ale chorzy umierają z powodu niewydolności serca w drugiej dekadzie życia. U
70% chorych z chorobą Danona obserwuje się niedorozwój umysłowy. Podejrzenie choroby
Danona u opisanego chorego zostało wysunięte na podstawie charakterystycznego obrazu
ultrastrukturalnego mięśni: szkieletowego i sercowego, w których stwierdzono obecność
autofagalnych wakuoli (prof. Anna Fidziańska). U opisywanego chorego stwierdziłam
mutację w 2 eksonie genu LAMP-2, c.137G>A (W46X).
Drugi przypadek dotyczył 4-letniego chłopca z wiotkością i osłabieniem mięśniowym,
który zgłosił się na konsultację neurologiczną w Zespole Chorób Nerwowo-Mięśniowych. Na
podstawie badania ultrastrukturalnego bioptatu mięśnia czworogłowego uda (prof. Anna
Fidziańska) stwierdzono miopatię czapeczek (cap disease). Wykonane przeze mnie badanie
molekularne potwierdziło obecność opisanej już w literaturze heterozygotycznej mutacji
(c.502C>T, p.R168C) w miejscu hot spot dla miopatii czapeczek w genie TPM3 kodującym
tropomiozynę 3.
1.
Fidzianska A, Madej-Pilarczyk A, Walczak E, Kuch M. Morphologic and clinical
aspects of Danon disease in a patient with a mutation c.137G > A in the LAMP-2 gene.
Neuropediatrics 2013; 44(5):276-280. IF (2012): 1,192; KBN/MNiSW: 25
24
2.
Fidzianska
A,
Madej-Pilarczyk
A,
Hausmanowa-Petrusewicz
I.
Is
mutation
p.Arg168Gly in TPM3 gene responsible for Type 1 fiber hypoplasia and cap structure
formation? Clin Neuropathol 2014; 33(1):61-64. IF (2012): 1,341; KBN/MNiSW: 15
3.
Rdzeniowy zanik mięśni
We współpracy z dr Marią Jędrzejowską realizowałam projekt dotyczący rzadkich
postaci rdzeniowego zaniku mięśni (ang. spinal muscular atrophy, SMA) u pacjentów bez
homozygotycznej delecji genu SMN1 (ang. survival motor neuron). U 10 dzieci w klinicznym
podejrzeniem przeponowej formy rdzeniowego zaniku mięśni (ang. spinal muscular atrophy
with respiratory distress type 1, SMARD1) przeprowadziłam analizę genu IGHMBP-2 (ang.
immunoglobulin mu binding protein 2; białko wiążące region mu immunoglobuliny).
Rezultatem badań było scharakteryzowanie w polskiej populacji sześciu nowych, dotychczas
nieopisanych mutacji w tym genie oraz opisanie korelacji genotypowo-fenotypowych u
chorych z SMARD1.
Wykluczyłam mutację w części kodującej genu IGHMBP-2 u dziecka z uogólnioną
wiotkością mięśni i ciężką niewydolnością oddechową, u którego wstępne rozpoznanie
kliniczne mogło wskazywać na przeponową postać rdzeniowego zaniku mięśni. Badanie
ultrastrukturalne mięśnia szkieletowego pacjenta wykazało niedojrzałość tkanki mięśniowej
oraz defekt formowania płytki nerwowo-mięśniowej. U dziecka wykluczono także klasyczną
postać rdzeniowego zaniku mięśni, związaną z obualleliczną delecją 7 eksonu w genie SMN1
oraz mutacje punktowe w genie SMN1. Podłoże genetyczne opisanej patologii nie zostało
dotychczas ustalone.
Uczestniczyłam w badaniu rodziny z nietypowym dziedziczeniem rdzeniowego zaniku
mięśni i analizie genotypowo-fenotypowej u jej członków, która doprowadziła do ustalenia
pseudodominującego dziedziczenia w przypadku recesywnego schorzenia: SMA.
1.
Jędrzejowska M, Madej-Pilarczyk A, Fidziańska A, Mierzewska H, Pronicka E,
Obersztyn E, Gos M, Pronicki M, Kmieć T, Migdał M, Mierzewska-Schmidt M,
Walczak-Wojtkowska I, Konopka E, Hausmanowa-Petrusewicz I. Severe phenotypes of
SMARD1 associated with novel mutations of IGHMBP2 gene. Eur J Ped Neurol 2014;
18(2):183-192. IF (2012): 1,982; KBN/MNiSW: 30
2.
Fidzianska A, Jedrzejowska M, Madej-Pilarczyk A, Bojakowski J. Might prepatterned
acetylcholine-receptor clusters on surface myotubes be a sign of neuromuscular-junction
25
maturation failure? Folia Neuropathol 2013; 51(4):319-323. IF (2012): 1,547;
KBN/MNiSW: 20
3.
Jędrzejowska M, Madej-Pilarczyk A, Zimowski J, Hausmanowa-Petrusewicz I.
Pseudodominujące dziedziczenie rdzeniowego zaniku mięśni - ojciec i syn chorzy na
SMA. Neurol Neurochir Pol 2006; 40(5):446-449. KBN/MNiSW: 6
4.
Receptory jądrowe hormonów i ich udział w procesie nowotworzenia
W latach 1998-2002, w okresie zatrudnienia w Klinice Endokrynologii Akademii
Medycznej, a potem Zakładzie Endokrynologii IMDiK PAN, pod kierunkiem prof. Moniki
Puzianowskiej-Kuźnickiej, prof. Janusza Naumana oraz prof. Alicji Nauman brałam udział w
badaniach ekspresji i funkcji jądrowych receptorów trijodotyroniny (TRα, TRß), kwasu
retinowego (RAR) oraz witaminy D (VDR) w raku jasnokomórkowym nerki. W 2001
obroniłam rozprawę doktorską dotyczącą VDR w raku jasnokomórkowym nerki, w której
wykazałam, że choć poziom ekspresji receptora VDR na poziomie mRNA i białka nie
wykazywał statystycznie istotnych różnic pomiędzy tkanką guza o różnym stopniu
zróżnicowania a otaczającą tkanką niezmienioną nowotworowo, to wiązanie VDR z miejscem
odpowiedzi w promotorze genów docelowych (regulowanych przez VDR) było w tkance
nowotworowej istotnie zaburzone. W 2002 roku cykl prac nad potencjalną rolą
trijodotyroniny i jądrowych receptorów hormonu tarczycy w raku jasnokomórkowym nerki, w
których byłam współwykonawcą i współautorem, został nagrodzony zespołową nagrodą
Wydziału VI Nauk Medycznych PAN. Po obronie pracy doktorskiej do 2002 roku
pracowałam w Zakładzie Endokrynologii IMDiK PAN, gdzie brałam udział w badaniach
dotyczących receptorów trijodotyroniny w procesie nowotworzenia w tarczycy. Podczas
przerwy w zatrudnieniu w latach 2003-2004, związanej z urodzeniem dwójki dzieci,
kontynuowałam współpracę z tym zespołem. Wyniki programu badań nad mutagenezą będącą
skutkiem katastrofy w Czernobylu, wykazały wysoki odsetek mutacji w genach TRα i TRß u
chorych z rakiem brodawkowatym tarczycy (odpowiednio 62,5% i 93,75%), przy znamiennie
mniejszym poziomie ekspresji na poziomie mRNA i wyższym poziomie ekspresji na
poziomie białka w tkance guza w porównaniu z otaczającą tkanką niezmienioną
nowotworowo. Stwierdziliśmy ponadto, że większość zmutowanych receptorów hormonów
tarczycy traciła funkcję aktywującą geny docelowe, dodatkowo wykazując aktywność o typie
dominująco negatywnym.
26
1.
Madej A, Puzianowska-Kuznicka M, Tanski Z, Nauman J, Nauman A. Vitamin D
receptor binding to DNA is altered without the change in its expression in human renal
clear cell cancer. Nephron Exp Nephrol 2003; 93:e150-e157. IF: 1,733; KBN/MNiSW:
10
2.
Puzianowska-Kuznicka M, Krystyniak A, Madej A, Cheng S-Y, Nauman J. Functionally
impaired thyroid hormone receptor mutants are present in thyroid papillary cancer. J Clin
Endocrinol Metab 2002; 87(3):1120-1128. IF: 5,199; KBN/MNiSW: 17
3.
Puzianowska-Kuznicka M, Nauman A, Krystyniak A, Madej A, Nauman J. From the
hormone to the genome – the mechanism of the thyroid hormone activity. Polish J
Endocrinol 2002; 53(supl. 2):13-30. (artykuł przeglądowy) KBN/MNiSW: 2
Szczegółowe omówienie dorobku naukowego znajduje się w załączniku nr 4.
Analiza bibliometryczna
Jestem autorem lub współautorem 36 artykułów oraz 2 rozdziałów w podręcznikach.
Artykuły opublikowane w czasopismach indeksowanych w bazie ISI Web of Science: 25 (w
tym 21 po uzyskaniu stopnia doktora):
- prace oryginalne opublikowane w czasopismach posiadających IF: 18 (w tym 17 po
uzyskaniu stopnia doktora)
- prace oryginalne opublikowane w czasopismach bez IF: 2
- prace przeglądowe opublikowane w czasopismach bez IF: 4
- opisy przypadków opublikowane w czasopismach bez IF: 1
Pozostałe artykuły: 11 (w tym 6 po uzyskaniu stopnia doktora):
- prace oryginalne: 4
- prace przeglądowe: 7 (w tym 1 w suplemencie czasopisma)
Sumaryczny IF wg Journal Citation Reports, zgodnie z rokiem opublikowania: 33,189 (w tym
31,672 po uzyskaniu stopnia doktora)
Łączna punktacja KBN/MNiSW opublikowanych prac: 442 (w tym 420 po uzyskaniu stopnia
doktora)
Liczba cytowań wg bazy Web of Science (WoS), bez autocytowań: 129
Indeks Hirscha według bazy Web of Science (WoS): 4
27
Wykłady oraz ustne wystąpienia zjazdowe
1.
Dyskretne objawy mięśniowe mogą być początkiem ogólnego schorzenia. IV
Konferencja Naukowo-Szkoleniowa Polskiego Towarzystwa Neurologicznego, 2013
2.
Zespoły nerwowo-mięśniowe w laminopatiach. III Konferencja Naukowo-Szkoleniowa
Polskiego Towarzystwa Neurologicznego, 2013
3.
Laminopatie wieloukładowe. II Konferencja Naukowo-Szkoleniowa Neurologia dla
Każdego, 2007
4.
Progeroid
syndrome,
family
report.
Międzynarodowa
konferencja
poświecona
laminopatiom „Advances in basic and clinical research in laminopathies”, 2012
5.
Laminopatie w starzeniu. Konferencja Komisji Patologii Nerwowo-Mięśniowej KNN
PAN oraz IMDiK PAN poświęcona starzeniu, 2011
6.
Problemy chorych z dystrofią Emery’ego-Dreifussa – podsumowanie 4-letniej
obserwacji. XX Zjazd Polskiego Towarzystwa Neurologicznego, 2008
7.
Znaczenie laboratoryjnej diagnostyki zakażeń wywołanych przez wirus grypy w pediatrii.
V Zjazd Towarzystwa Medycyny Rodzinnej, 2006
8.
Vitamin D receptor binding to VDRE is impaired while its expression is not significantly
changed in human renal clear cell cancer. II Konferencja Sekcji Molekularnej Polskiego
Towarzystwa Endokrynologicznego, 2000
Konferencje naukowe
Doniesienia zjazdowe (autor prezentujący) – 8 (krajowe – 3, międzynarodowe – 5)
Doniesienia zjazdowe (współautor) – 37 (krajowe – 15, międzynarodowe – 22)
Wystąpienia na posiedzeniach warszawskich oddziałów towarzystw naukowych - 5
Projekty badawcze
1. „Badanie podłoża molekularnego rdzeniowego zaniku mięśni w grupie pacjentów bez
homozygotycznej utraty genu SMN1. Poszukiwanie mutacji punktowych w genach SMN1 i
IGHMBP2”, NCN: N N401 011038, 2010-2013, wykonawca
2. „Laminopatie – korelacja fenotypu klinicznego z podłożem molekularnym w wybranych
zespołach chorobowych” – KBN: 2P05B 106 29, 2005-2008, wykonawca
3. „Ekspresja i funkcja receptorów hormonu tarczycy (TR) i kwasu 9-cis-retinowego (RXR)
w rakach tarczycy (zależnych od promieniowania?) – KBN: P05B 041 15, 1999-2002,
wykonawca
28
4. „Receptory dla witaminy D (VDR) i kwasu retinowego (RXR) w raku jasnokomórkowym
nerki u człowieka” – KBN: P05B 012 14, 1998-2001, wykonawca (grant promotorski,
kierownik Prof. J. Nauman)
Nagrody
2013 - Nagroda Dyrektora IMDiK PAN im. M. Mossakowskiego za pracę opublikowaną w
czasopiśmie o wysokim 5-letnim IF (>3,5); Eur J Hum Genet 2012; 20(11):1134-1140.
2002 - Nagroda zespołowa Wydziału VI Nauk Medycznych PAN za cykl prac pt: „Badania
nad potencjalną rolą trijodotyroniny i jądrowych receptorów hormonu tarczycy w raku
jasnokomórkowym nerki”
2001 - Wyróżnienie rozprawy doktorskiej „Ekspresja receptorów witaminy D (VDR) w raku
jasnokomórkowym nerki” przyznane przez Radę I Wydziału Lekarskiego Akademii
Medycznej w Warszawie
Staże
2008 – 2-tygodniowy staż kliniczny w Klinice Kardiomiologii, Uniwersytet w Neapolu
Dydaktyka i popularyzacja nauki
Od 2006 - wykłady dotyczące laminopatii podczas kursów doskonalących dotyczących
chorób nerwowo-mięśniowych, przeznaczonych dla lekarzy specjalizujących się w neurologii
2011-2012 – konsultacja medyczna artykułów edukacyjnych dotyczących dystrofii
mięśniowych dla Fundacji „Parent Project Muscular Dystrophy”
2001-2002 - opieka merytoryczna nad studentami Koła Naukowego Endokrynologii. Praca
dotycząca ekspresji receptorów kwasu retinowego (RAR) w raku jasnokomórkowym nerki
została wyróżniona podczas Konferencji Studenckich Kół Naukowych Akademii Medycznej
w Warszawie w 2002.
Praca lekarza klinicysty
1995-2001 – obowiązki lekarza internisty w Klinice Endokrynologii WUM
29
Od 2005 – udział w konsultacjach chorych ze schorzeniami nerwowo-mięśniowymi, opieka
nad chorymi z laminopatiami
30