Pełna publikacja do pobrania - Biblioteka Politechniki Poznańskiej
Transkrypt
Pełna publikacja do pobrania - Biblioteka Politechniki Poznańskiej
!" !# " $# #%& ... Bo nie jest wiatło, by pod korcem stało Ani sól ziemi do przypraw kuchennych, Bo pi kno na to jest, by zachwycało Do pracy – praca, by si zmartwychwstało… Cyprian Kamil Norwid, Promethidion, w. 183-186 Pozna University of Technology Main Library SCIENTIFIC LIBRARIES IN CULTURE AND CIVILIZATION activity and everyday life volume 1 PROCEEDINGS OF THE CONFERENCE Pozna , June 15-17, 2005 edited by Halina Gani ska Biblioteka Główna Politechniki Pozna skiej Biblioteka Główna Politechniki Pozna skiej tom 1 MATERIAŁY KONFERENCYJNE Pozna , 15-17 czerwca 2005 pod redakcj Haliny Gani skiej Biblioteka Główna Politechniki Pozna skiej Pozna 2005 Patronat honorowy Jego Magnificencja Rektor Politechniki Pozna skiej prof. dr hab. Jerzy Dembczy ski Rada programowa Bogdan T. Maruszewski, Halina Gani ska Mirosław Górny, Maria Anna Jankowska Sekretarz naukowy Urszula Błaszczak Patronat medialny Elektroniczna Biblioteka EBIB Tłumaczenie tekstów na j zyk angielski El bieta Kaczmarek Opracowanie techniczne Gra yna Tarnawczyk przy współpracy Ewy Kołodzi skiej © Copyright by Biblioteka Główna Politechniki Pozna skiej Wydanie I, Pozna 2005 −910677− −2− −6 ISBN 83− Biblioteka Główna Politechniki Pozna skiej 60-965 Pozna , pl. M. Skłodowskiej-Curie 5 Tel. (061) 665-3519, fax (061) 665-3615 e-mail: [email protected] V Spis tre ci / Contents Słowo wst pne / Foreword / Rektor PP, Jerzy Dembczy ski IX O filozofii działania i filozofii codzienno ci słów kilka / About activity philosophy and everyday life philosophy / Halina Gani ska XI Sesja pierwsza / Session one O NATURZE BIBLIOTEKI NAUKOWEJ / ABOUT NATURE OF A RESEARCH LIBRARY Zmienna czy trwała natura biblioteki naukowej? / Temporary or permanent nature of a research library? / Radosław Gazi ski 2 Najnowsze trendy w ameryka skich bibliotekach akademickich / The newest trends in American academic libraries / Maria Anna Jankowska 14 Biblioteki naukowe wobec kulturowych i cywilizacyjnych potrzeb społecze stwa / The relation of scientific libraries to cultural and civilization needs of a society / Gra yna Piotrowicz 19 Biblioteka w kulturze - kultura w bibliotece: procesy informacyjnobiblioteczne na tle polskiej kultury narodowej / The library in the culture, the culture in the library: informational-library process in relation to the polish national culture / Bo ena Jaskowska 30 Sesja druga / Session two GLOBALIZACJA W PRACY BIBLIOTEKI / GLOBALIZATION IN LIBRARY WORK O zjawisku globalizacji coraz bardziej widocznym w pracy bibliotek / About globalization in library work / Wanda Pindlowa 44 Biblioteka akademicka jako element globalnej cyfrowej infrastruktury informacyjnej / Academic library as an element of the global digital information infrastructure / Mirosław Górny 52 Wpływ globalizacji na dost p do informacji naukowej i wydawnictwa naukowe / Influence of globalization on access to electronic information and scholarly publishing / Jan Andrzej Nikisch 59 VI Rola bibliotek naukowych w rozwoju społecze stwa wiedzy - 5 lat do wiadcze projektu eIFL-EBSCO w Polsce / The role of academic libraries in the development of the knowledge society - 5 years of the eIFL-EBSCO project in Poland / Teresa Górecka-Kleijs 65 Biblioteka w globalnej rzeczywisto ci / Library in global reality / Beata Paw 77 Sesja trzecia / Session three BIBLIOTEKA – TRADYCJA I WSPÓŁCZESNO LIBRARY – TRADITION AND THE PRESENT / Scientific-technical libraries of Belarus - the present state and trends / Naukowo-techniczne biblioteki Białorusi - stan aktualny i trendy / Raisa N. Suhorukova, Marina D. Âsûk 82 Biblioteka Jagiello ska 21. wieku - tradycja i nowoczesno / Jagiellonian National Library of the 21st century - tradition and modernity / Danuta Patkaniowska 90 "Filozofia codzienno ci": tradycyjne i nowoczesne formy pracy i zarz dzania bibliotek (na przykładzie Biblioteki Uniwersytetu Łódzkiego): rozwa ania powa ne i niepowa ne / The “Everyday Life Philosophy”: traditional and modern professional and management activity (the example of the Library of the University of Łód ): serious and non-serious reflections / Jan Janiak, Maria Wrocławska 102 Biblioteka akademicka jako instytucja promuj ca proces kształcenia / Academic library as the institution promoting educational process / Danuta Konieczna 111 Promocja biblioteki akademickiej: do wiadczenia Biblioteki Głównej Politechniki Łódzkiej / Promotion of an academic library: experiences of the Main Library of the Technical University of Lodz / Iwona Sójkowska 122 Kulturotwórcza rola biblioteki naukowej na przykładzie Biblioteki Uniwersyteckiej w Poznaniu / Culture-making role of a research library with the case example of Poznan University Library / Aldona Chachlikowska 135 Jaka biblioteka potrzebna jest artystom? / What kind of library do the artists need? / Jadwiga Wielgut-Walczak 144 VII Oczekiwania studentów w zmieniaj cych si bibliotekach na przykładzie trzech bibliotek wydziałowych Politechniki Cz stochowskiej / Student expectations in the changing libraries based on the example of three faculty libraries of the Main Library of Czestochowa University of Technology / Agnieszka Majewska, Mariola Szyda 153 Jako usług w Oddziale Informacji Naukowej Biblioteki Głównej Akademii Pedagogicznej w Krakowie: komunikat z bada / Quality of services in Information Department of the Main Library of Pedagogical University in Cracow: research report / Ewa Piotrowska, Renata Zaj c 162 Sesja czwarta / Session four CYWILIZACJA CYFROWA I BIBLIOTEKA / DIGITAL CIVILIZATION AND LIBRARY Virtuelle Fachbibliothek Technik ViFaTec / Wirtualna biblioteka techniczna ViFaTec / Engineering subject gateway ViFaTec / El bieta Gabrys-Deutscher 172 Narodowy Uniwersalny Katalog Centralny NUKAT a przemiany w bibliotekach / National Union Catalog NUKAT and changes in libraries / Maria Burchard 181 Czy Open Access powinien by dla nas wa ny? / Is Open Access important? / Bo ena Bednarek-Michalska 190 Technologie informacyjne: mi dzy DOI a Open Access / Information technology: between DOI and Open Access / Anna Łozowska 202 Wspomaganie tworzenia katalogu czasopism elektronicznych z powi zaniami do katalogu czasopism drukowanych na przykładzie Biblioteki Głównej Politechniki Warszawskiej / Creation of electronic journals catalog with reference to the catalog of printed journals in the Main Library of the Warsaw University of Technology / Grzegorz Płoszajski 209 Rozwój katalogu komputerowego Biblioteki Głównej Politechniki Lubelskiej / Development of computer catalog of the Main Library of the Lublin University of Technology / Małgorzata Jaworowska 217 VIII Dokumenty na no nikach CD-ROM w polskich bibliotekach naukowych / Electronic documents on the CD-ROMs collected in Polish scientific libraries / Paweł Włodarczyk, Piotr Picheta, Piotr Miodunka 227 E-czasopisma: ich promocja i wykorzystanie - do wiadczenia Biblioteki Jagiello skiej i bibliotek instytutowych UJ w tym zakresie / E-journals: promotion and usage experience with Libraries of the Jagiellonian University / Maria Pawłowska, Marek Kro niak 239 Ewolucja katalogów bibliotecznych / Evolution of library catalogs / Danuta Dados, Roman Tomaszewski 248 Wykorzystanie nowoczesnych technologii informacyjnych w bibliotece akademickiej na przykładzie Centrum Dokumentacji Europejskiej w Bibliotece Głównej Akademii Ekonomicznej w Krakowie / New information technologies in an academic library based on the example of the European Documentation Centre in the Main Library of the Cracow University of Economics in Cracow / El bieta Kochan 259 Sesja pi ta / Session five STATUS EDUKACYJNY BIBLIOTEKARZA / LIBRARIAN EDUCATIONAL STATUS Status edukacyjny bibliotekarza wczoraj i dzi / Librarian educational status – past and present / Dorota Gill-Tarnowska 268 Status bibliotekarza w bibliotece naukowej / Librarian's status in a scientific library / Bolesław Howorka 279 Bibliotekarze dyplomowani - wczoraj, dzi i jutro / Diploma librarians - past, present and future / Wiesława Gmiterek 291 Strategia w codziennej pracy bibliotekarza / Library management strategy / Barbara Bara ska-Malinowska 303 Warto ci zawodowe w bibliotekarstwie w opinii bibliotekarzy i adeptów do zawodu bibliotekarskiego / Value of the profession as seen by present and future librarians / Stefan Kubów 312 Etyka w zarz dzaniu bibliotek - podstawowe pytania / Ethics in library management - basic problems / Magdalena Karciarz 318 IX Słowo wst pne Szanowni Pa stwo, Spotkanie konferencyjne bibliotekarzy polskich bibliotek naukowych, uniwersalnych i technicznych z udziałem goszcz cych w naszej Alma Mater bibliotekarzy z zagranicy jest dla nas wydarzeniem znacz cym i radosnym. Z uznaniem odnosimy si do tematyki spotkania, która podkre la bezsporn obecno bibliotek naukowych w kulturze i cywilizacji, a tak e zach ca do dyskusji nad współczesnymi zadaniami bibliotek, w tym szczególnie nad nowymi zjawiskami takimi jak: globalizacja, cywilizacja cyfrowa z bibliotek wirtualn oraz nowymi inicjatywami i tendencjami koniecznymi do zastosowania w bibliotekach naukowych. Pragniemy podkre li , e miejsce biblioteki w systemie edukacyjnym i naukowym jest oczywiste; niemniej jednak oczekuje si od niej stałej aktywno ci i wdra ania nowych rozwi za pomocnych w procesie dydaktycznym i badawczym ka dej uczelni. Politechnika Pozna ska w minionym roku obchodziła uroczy cie kilka jubileuszy. Mi dzy innymi 85-lecie wy szego szkolnictwa technicznego w Poznaniu, 85-lecie Wydziału Budowy Maszyn i Zarz dzania i 75-lecie Wydziału Elektrycznego. Dzieje naszej Uczelni, której pocz tki s ci le zwi zane z Powstaniem Wielkopolskim, to uciele nienie najambitniejszych inicjatyw, planów i zamierze , znaczone rzetelnym, codziennym trudem wszystkich pracowników. Dzi Politechnika Pozna ska to o miowydziałowa szkoła wy sza, która kształci blisko dwadzie cia tysi cy studentów. Nasze osi gni cia naukowo-badawcze, dydaktyczne, w zakresie współpracy z innymi uczelniami i o rodkami badawczymi zarówno w kraju, jak i za granic ustawicznie przyczyniaj si do podnoszenia presti u Uczelni. Politechnika Pozna ska w ramach współpracy z innymi politechnikami tworzy tzw. „wirtualn politechnik ” – czyli ofert kształcenia przez Internet oraz uczestniczy w wielu projektach naukowo-badawczych na skal mi dzynarodow . W wizerunek Politechniki wpisana jest ju od czasów najdawniejszych jej biblioteka. W 1919 roku istniała ju biblioteka Pa stwowej Wy szej Szkoły Budowy Maszyn, a od wrze nia 1945 r. biblioteka główna Szkoły In ynierskiej w Poznaniu. Dziesi lat pó niej została ona bibliotek Politechniki Pozna skiej. ycz wszystkim Pa stwu owocnych obrad oraz udanego pobytu w Politechnice i w Poznaniu. Jerzy Dembczy ski Rektor Politechniki Pozna skiej O filozofii działania i filozofii codzienno ci słów kilka Filozofia, gr. philosophia dosłownie ‘umiłowanie m dro ci; wiedza racjonalna, nauka’, która jest wa n form wiadomo ci społecznej i która wyra a ogólne pogl dy na wiat i pozycj człowieka w wiecie, skłoniła mnie do podj cia próby refleksji filozoficznej1. Refleksji w odniesieniu do naszej pracy bibliotekarskiej, do naszych działa i czynno ci codziennych, które podejmujemy w społecze stwie i dla społecze stwa, aby za wiadcza i zaznacza oczywist obecno bibliotek w kulturze i cywilizacji, od czasów najdawniejszych. Jako e konferencje organizowane przez biblioteki naukowe s znakomitym forum do gł bszych, równie filozoficznych spojrze na nasz obszar działania i oddziaływania, odwa yłam si zaproponowa Pa stwu, uczestnikom tego spotkania, takie podej cie. Szperaj c w literaturze filozoficznej, dotarłam – mam nadziej – do nowo ytnych pocz tków „filozofii działania” i „filozofii codzienno ci”, obecnych w my li filozoficznej, co najmniej od 18. wieku pocz wszy.A wi c przede wszystkim do my liciela 18-wiecznej filozofii nowo ytnej, Immanuela Kanta (1724-1804), który urodził si , prze ył i zako czył ycie w Królewcu. Po ponad 60-ciu latach pracy, ogłosił dzieło Krytyka praktycznego rozumu (Kritik der praktischen Vernunf), 17882. Dzieło to dotyczy etyki; I. Kant szukał w Krytyce praktycznego rozumu prawd w normach d z i a ł a n i a (po odnalezieniu prawd powszechnych i koniecznych w nauce w Krytyce czystego rozumu). Filozofia działania wg Kanta dotyczy woli i obowi zku: cenna jest tylko d o b r a wola, a jest ona dobra tylko wtedy, gdy usiłuje spełni obowi zek; istot obowi zku widział w podporz dkowaniu si prawu; dlatego te jego etyka była uniwersalistyczna3. St d bezwarunkowe nakazy, tzw. imperatyw kategoryczny, zawarty w trzech formułach: (1)”post puj tak, aby mógł chcie , aby zasada twego post powania była prawem powszechnym”; (2) „post puj tak, aby ludzko nigdy tobie ani innym jednostkom nie słu yła za rodek, lecz zawsze była celem”; (3)”post puj tak, aby swoj wol mógł uwa a za ródło prawa powszechnego”4. Zatem norm moralno ci w działaniu jest u Kanta prawo, a nie dobro. W ko cu 19. wieku w Stanach Zjednoczonych powstał kierunek filozoficzny zwany pragmatyzmem, postuluj cy praktyczny sposób my lenia i działania, który uzale niał prawdziwo twierdze od skutków praktycznych, czyli przyjmował u y t e c z n o za kryterium prawdy. W 1890 r. powstał pierwszy zarys teorii sprawnego działania (A.V. Espinas), zwanej prakseologi , 1 Kopali ski W.: Słownik mitów i tradycji kultury. Pa stw. Inst. Wydaw., Warszawa 1987, s. 285. Jest to dzieło z okresu krytycyzmu, z tzw. trzech krytyk tak e dwie inne krytyki: pierwsza Krytyka czystego rozumu (Kritik der Reiner Vernunft), 1781, 2 wyd. 1787 i trzecia Krytyka władzy s dzenia (Kritik der Urteilskraft), 1791. 3 Tatarkiewicz W.: Historia filozofii. Pa stw. Wydaw. Nauk., Warszawa 1990, t.2, s.178; [tak e] Solomon R.C., Higgins K.M.: Krótka historia filozofii. Prószy ski i S-ka, Warszawa 1997, s. 248. 4 Cyt. za: Legowicz J.: Zarys historii filozofii.Wiedza Powsz., Warszawa 1980, s. 364. 2 XII nauk o usprawnianiu działa , dotycz c wszelkiego celowego działania ludzkiego 5. Nie sposób tutaj pomin jednego z jej współtwórców i pioniera teorii sprawnego działania , tj. profesora Tadeusza Kotarbi skiego i jego Traktatu dobrej robocie, 1955. W pó niejszej pracy Hasło dobrej roboty, 1968 pisze: …”Autor b dzie rad, je eli Czytelnik po zaznajomieniu si z zawarto ci ksi ki u wiadomi sobie, e sam te jest prakseologiem, e nim był od dawna i musi nim by nadal; mo e by tylko prakseologiem bardziej lub mniej umiej tnym, bardziej lub mniej wiadomym tre ci własnego jestestwa. 19 II 68.”6 T. Kotarbi ski wskazuje m.in. na utylitarne oceny działania z punktu widzenia tzw. walorów technicznych (przydatno ci, celowo ci ogólnej…), co sprowadza si do dwóch głównych zalet: skuteczno ci i gospodarno ci, czyli ekonomiczno ci. Oceny sprawno ciowe dotycz wszystkich wielkich dziedzin działalno ci, tak e szkolnictwa, i podlegaj prawom skuteczno ci i gospodarno ci działa . We wszystkich dziedzinach działa wyst puj zale no ci dotycz ce tworzywa działa ; mamy w działaniach do czynienia z celowo post puj cymi osobnikami; do skutku dochodz nie tylko działania indywidualne ale i zespołowe (ł czno wspólna), z dbało ci o jak najwi ksze powodzenie cało ci. Wa ne s tak e zasoby mo liwo ci (koszty, jedno- lub wielokierunkowo działania), a tak e systematyzacja działa oraz organizacja i kierownictwo….”To dobrze, e prakseologia u nas si rozwija. Musimy si przecie wzi za pazury, eby pracowa jak najsprawniej, a to chyba jasne, e kultura prakseologiczna mo e si do tego walnie przyczyni ”…7. Tyle T. Kotarbi ski. Dzi mamy wiele rozwa a , analiz i bada porównawczych , a tak e konferencji w wiecie bibliotekarskim, dotycz cych sfery zarz dzania bibliotek oraz sfery informacji, komunikacji naukowej i technologii informacyjnych 8; czy nie s one w istocie kontynuacj i rozwini ciem wskaza profesora Kotarbi skiego na temat strategii i stylu działania w bibliotekach naukowych? Pozostaje jednak jeszcze temat podniesiony przez najwi kszy autorytet przełomu tysi cleci. Otó współczesn syntez filozofii działania, z punktu widzenia u yteczno ci i dobra, przedstawił Jan Paweł II (1920-2005). Zastanawiaj c si nad u yciem wolno ci w wymiarze etycznym – to znaczy od wymiaru dobra i zła moralnego - u ywa podziału etycznego :…” Jest to podział, a raczej rozró nienie dobra godziwego (bonum honestum), dobra u ytecznego (bonum utile) oraz dobra przyjemnego (bonum delectabile). Te trzy odmiany dobra okre laj ludzkie działanie w sensie organicznym. Działaj c, człowiek wybiera jakie dobro, które dla tego działania staje si celem. Je eli podmiot wybiera bonum honestum, jego cel jest zgodny z sam istot przedmiotu działania, a wi c jest to działanie słuszne. Kiedy za 5 Por. filozofi działania M. Blondela (1861-1949, L’action, 1893), filozofa francuskiego, przedstawiciela modernizmu, który swoj filozofi działania traktował jako podstaw filozofii chrze cija skiej; miała ona wpływ na my l chrze cija sk , zwłaszcza we Francji. 6 T.Kotarbi ski: Hasło dobrej roboty. ”Wiedza Powszechna”, Warszawa 1984, s. 12. 7 Tam e, s. 21. 8 Por. Przestrze informacji i komunikacji społecznej, pod red. M. Kocójowej. Wydaw. Uniw. Jagiel., Kraków 2004 [oraz] Edukacja na odległó c: nowe technologie w informacji i bibliotekarstwie, red. nauk. M. Kocójowa. Wydaw. Uniw. Jagiel., Kraków 2003. XIII przedmiotem wyboru jest bonum utile, celem jest korzy , jak czerpie podmiot. Problem odpowiedzialno ci moralnej pozostaje jeszcze otwarty; tylko w przypadku gdy działanie, z którego wynika dobro u yteczne, jest godziwe, i godziwe s rodki, równie cel osi gni ty mo na uzna za godziwy[…] Utylitaryzm zapomniał o pierwszym i podstawowym wymiarze dobra, jakim jest bonum honestum. Utylitarystyczna antropologia i wynikaj ca z niej etyka wychodz z zało enia, e człowiek zasadniczo d y do korzy ci własnej i korzy ci grupy, do której nale y. Ostatecznie korzy osobista czy kolektywna jest celem jego działania[...] Według wizji utylitarystycznej, człowiek szuka w swoich działaniach przede wszystkim przyjemno ci, a nie godziwo ci (honestum)”... Jan Paweł II odnosi si tak e do my li I. Kanta; powiada tak:… „Odpowied na etyk utylitarystyczn znalazła si w filozofii Immanuela Kanta. Filozof z Królewca słusznie dostrzegł, e to wysuni cie przyjemno ci na pierwszy plan w analizie ludzkiego działania jest niebezpieczne i zagra a samej istocie moralno ci[…]Nie wrócił jednak do tradycji bonum honestum”… opartej na koncepcji tomizmu9. Pozostaje zatem pytanie, czy i na ile w naszej pracy bibliotekarskiej jeste my w stanie sprosta przedstawionym zagadnieniom filozofii działania? Profesor Maria Szyszkowska, filozof człowieka i filozof kultury, mówi o Kancie: ”Nie znałam go, cho był moim Ojcem. A w filozofii Kanta zawarty jest nakaz działania, zgodny z poczuciem własnej powinno ci. Kult obowi zku przenika 10 . Przewodni my l filozofii codzienno ci kantowsk filozofi człowieka” (powołanej przez M. Szyszkowsk w połowie l. 80.), której obecno widzi w yciu codziennym (a nie tylko jako wiedz odległ od rzeczywisto ci), jest niezgoda na rezygnacj z własnego „ja”, niezgoda, by poddawa si rzeczywisto ci, zamiast j przetwarza ; powinno czerpania z tej filozofii takich warto ci, które nadaj naszemu istnieniu wy szy wymiar.11 Filozofia codzienno ci musi zrezygnowa z postawy wy szo ci wobec do wiadczenia potocznego 12, jest pomocna w my leniu samodzielnym, niezale nie od narzucanych schematów. Profesor Szyszkowska zach ca nas do my lenia twórczego, które w moim mniemaniu jest nam bardzo potrzebne w naszych czasach, w których szybkie przemiany, czy procesy technologiczne i cywilizacyjne wymagaj równie zmiany naszych przyzwyczaje , stabilizacji i mentalno ci. Jak ma, czy raczej jak mo e wygl da stosowanie tej filozofii w bibliotece naukowej? W moim mniemaniu, filozofia codzienno ci odnosi si do postaw indywidualnych, do ka dego z nas z osobna, pracuj cego w bibliotece naukowej. To, co proponuje filozofia codzienno ci, jest propozycj godn zastanowienia si - stanowi sprzeciw wobec niedostatku prawdy w sferze j zyka, sprzeciw wobec niezadawania sobie gł bszych pyta , sprzyjaj cych 9 Jan Paweł II: Pami i to samo : rozmowy na przełomie tysi cleci. Wydaw. „Znak”, Kraków 2005, rozdział 7. O wła ciwe u ywanie wolno ci, s. 41-46. 10 M. Szyszkowska: Spotkania w salonie. Twój Styl, Warszawa 1998, s. 96. 11 Tam e, s. 91. 12 Tam e, s. 93. XIV powstawaniu mitów, a tak e przeciwdziała nieporozumieniom w skali społecznej13. Biblioteka, ze swej natury, bez wzgl du na to, czy jest uniwersalna, czy techniczna, jest instytucj wiata kultury i jako skarbnica pi miennictwa stanowi swoisty „zapis” poziomu rozwoju cywilizacji społecze stw. Zatem powinni my j codziennie kształtowa na miar naszych mo liwo ci, czyli poziomu kultury społecznej, organizacyjnej14 i technicznej15. Przenosi i stosowa ogólne stwierdzenia do tego, co zindywidualizowane i rozwijaj ce si . Korzysta z do wiadczenia potocznego. Respektowa niezb dno kontaktu z drugim człowiekiem. D y do najwy szych warto ci, dobra najwy szego. Kreowa tzw. radosn postaw yciow ; postawa …”radosna, płyn ca z niezmienno ci naszych stara , by stwarza si , z zadowolenia ze zmierzania do 16 ustalonych przez siebie celów, poł czonego z nadziej powodzenia”… stanowi przeciwwag postawie pełnej niezadowolenia, rozgoryczenia i rezygnacji . D y do przezwyci ania jednostronnego na wietlania problemu oraz wpływa na kształt rzeczywisto ci17. My l , e warto tak e po wi ci kilka słów codziennej pracy fizycznej w bibliotece naukowej, której istot jest przemieszczanie ksi ek i praca z ksi k , szczególnie w magazynach i czytelniach. Otó Maria Szyszkowska pisze, e …”o powołaniu do wykonywania jakiego zawodu, zwłaszcza zawodu fizycznego, mówi si z za enowaniem, po cichu, z l kiem by nie wyda si miesznym. Równie dziwaczne czy anachroniczne wydaje si odwoływanie do poczucia honoru zwi zanego z wykonywaniem jakiego zawodu…By człowiekiem honoru, to znaczy wypełnia szereg czynno ci w swojej pracy z poczucia obowi zku, wewn trznej powinno ci, nie za ze wzgl du na przewidywane korzy ci. To znaczy nie zawodzi pokładanego przez innych zaufania i czu si zwi zanym podj tymi przez siebie obowi zkami”18. Zatem z cał człowiekiem honoru. pewno ci mo emy powiedzie , e bibliotekarz jest Halina Gani ska 13 Por. Bauman Z.: Wiek kłamstwa. Jacek akowski rozmawia z Zygmuntem Baumanem. „Niezb dnik Inteligenta”: dod. tyg. „Polityka”, nr 50 (2482), 2004. 14 Por. Zybert E.B.: Kultura organizacyjna w bibliotekach: nowe i stare idee w zarz dzaniu bibliotek . Wydaw. SBP, Warszawa 2004 15 Por. Technika: spojrzenie na dzieje cywilizacji. Wydaw. Nauk. PWN, Warszawa 2003 [oraz] Virilio P.: Zawsze musi by jaki kozioł ofiarny. „Forum”, nr 2 (2055), 2005. 16 M. Szyszkowska: op.cit., s. 91 17 Tam e, s. 93-94. 18 Tam e, s. 34. Por. M. Szyszkowska: Twórcze niepokoje codzienno ci. Twój Styl, Warszawa 1999. Sesja pierwsza / Session one BIBLIOTEKI NAUKOWE W KULTURZE I CYWILIZACJI Radosław Gazi ski Uniwersytet Szczeci ski w Szczecinie Biblioteka Główna [email protected] Zmienna czy trwała natura biblioteki naukowej? Temporary or permanent nature of a research library? Abstrakt Pocz tek ka dego stulecia był postrzegany przez ludzi jako pocz tek nowych czasów i zawsze niósł ze sob potrzeb dyskusji o przyszło ci. Podobna sytuacja ma miejsce dzisiaj w Polsce, w pierwszych latach XXI wieku. Trwaj spory o kształt Polski, jej rol we współczesnej zjednoczonej Europie oraz wiecie. Mniej lub bardziej burzliwe dyskusje obejmuj ró ne rodowiska w kraju, w tym tak e i rodowisko bibliotekarskie. W jakim kierunku pod aj polskie biblioteki naukowe? Czy b d tylko i wył cznie miejscem przechowywania informacji, po które drog internetow b d zgłasza si interesanci? Czy organizm biblioteczny podlega współcze nie intensywnym zmianom? Co wreszcie w bibliotece naukowej jest trwałe i niezmienne? Takie i podobne pytania zadaje sobie dzisiaj cz polskich bibliotekarzy pracuj cych w bibliotekach naukowych. W niniejszym referacie autor b dzie próbował, z punktu widzenia historyka-archiwisty, odpowiedzie na pytanie co jego zdaniem jest trwałe i niezmienne w organizmie bibliotecznym. Słowa kluczowe cywilizacja; biblioteka naukowa; funkcje biblioteki Abstract The beginning of each century has always been perceived as the beginning of a new era thus spurring discussions on the future. We witness similar situation today in Poland, in the first years of the 21st century. There are debates about Poland and its role in today’s united Europe and world. More or less lively discussions take place in various circles in Poland, including library circles. What are Polish research libraries aiming at? Will their role be merely to store information which will be accessed through Internet by those who need it? Is the “library organism” affected by contemporary significant changes? And, finally, what is permanent and unchangeable today in a research library? Those and similar questions are asked today by Polish librarians who work in research libraries. The author of the paper attempts to answer, from the viewpoint of a historian-archivist, what is permanent and unchangeable in the library organism. Key words civilization; science library; library function 1. Wprowadzenie Słowo pisane jest jednym z fundamentów ludzkiej kultury i cywilizacji. Odk d człowiek posiadł sztuk pisania i czytania mógł wr cz w sposób nieograniczony gromadzi wiedz , a przez to osi ga wy sze stadia rozwoju. Słowo pisane nie tylko utrwaliło ludzk my l, ale pozwoliło na jej przekazywanie bez konieczno ci bezpo redniego kontaktu mi dzy przekazuj cym tekst a słuchaczem. Miejscem przechowywania ludzkich my li Zmienna czy trwała natura biblioteki naukowej? 3 od czasów staro ytnych stała si wła nie biblioteka1. Od samego pocz tku biblioteki miały powa n konkurencj w postaci archiwów. Te ostatnie przechowywały głównie wiadectwa działalno ci ludzkiej. W staro ytno ci cz sto biblioteki i archiwa znajdowały si w tych samych pomieszczeniach i były nadzorowane przez te same osoby bibliotekarzy-archiwistów (królewska biblioteka i królewskie archiwum przy królewskiej kancelarii). Z czasem jednak obie instytucje zostały na stałe rozdzielone. Nasze rozwa ania zacznijmy zatem od ustalenia ró nic mi dzy ksi kami (materiałami bibliotecznymi) a archiwaliami (materiałami archiwalnymi). Dzisiaj, przynajmniej z punktu widzenia formalnego, mo na je do łatwo rozpozna . Ksi ka jest zawsze wielonakładowa, za materiały archiwalne unikatowe. W czasach przed pojawieniem si druku ró nica ta wcale nie była a tak wyra na i jednoznaczna. W tej sytuacji warto wskaza na ró nic genetyczn . Wydaje si , szczególnie w odniesieniu do humanistyki, e archiwalia s pierwotne w stosunku do ksi ek. Najlepszym przykładem ukazuj cym ten stan rzeczy mog by szeroko poj te nauki historyczne w których ródło historyczne-archiwalne zdecydowanie wyprzedza ksi k 2. Historyk analizuje ródła zadaj c im pytania badawcze. W efekcie tej pracy powstaje narracja historyczna, która jest główn tkank dzieła historycznego. ródło archiwalne, jego interpretacja, wiedza poza ródłowa autora oraz znajomo literatury przedmiotu pozwalaj zrekonstruowa przeszło opisan nast pnie w ksi ce. Dzieła historyczne, chocia nie tylko one, s dodatkowo mocniej ni ródła archiwalne ska one indywidualnym podej ciem badacza zale nym od jego pogl dów, wychowania, do wiadczenia yciowego itp. W tej sytuacji od lat w ród historyków pokutuje pogl d mówi cy o tym, e „ka de pokolenie pisze swoj histori ”. Ale archiwum jest tak e podstawowym warsztatem pracy nie tylko dla historyka, ale równie dla etnologa, historyka sztuki, j zykoznawcy, a w du ej mierze socjologa, politologa czy archeologa3. Mo na wi c stwierdzi , e archiwum pełni słu ebn rol głównie wobec tych dziedzin wiedzy, które zwracaj si w swych badaniach przede wszystkim do czasów minionych. Natomiast du a cz nauk opisuj cych zło ono współczesnego wiata, w tym nauki eksperymentalne, wymaga odmiennego podej cia i cz sto drogiego warsztatu badawczego (licznych urz dze ). Badacz uzbrojony w odpowiedni sprz t stara si pozna prawa kieruj ce otaczaj ca go rzeczywisto ci . W tym przypadku ródłem staje si zapis eksperymentu, obserwacji czy te sprawozdanie z przeprowadzonego badania. Natomiast sporz dzony na ich podstawie artykuł b d ksi ka s wtórnie utrwalon my l przefiltrowan przez umysł badacza. Podsumowuj c dotychczasowe ustalenia nale y stwierdzi , e biblioteki naukowe przechowuj zapisane my li ludzkie 1 Porównaj: Cudnik Z.: Skarbnice wiedzy. Ossolineum, Wrocław 1980, s. 8-24 [oraz] Bie kowska B., Chamerska H.: Tysi c lat ksi ki i bibliotek w Polsce. Ossolineum, Wrocław 1992, s. 5-196. 2 Porównaj dywagacje o dokumentach pierwotnych i pochodnych w pewnym stopniu pokrywaj cych si z podziałem na ródła archiwalne i materiały biblioteczne: Sordylowa B.: Z problematyki bibliotek i informacji naukowej. Wydaw. Nauk. PAN, Warszawa 1997, s. 82. 3 W przypadku archeologów, historyków sztuki, etnologów trzeba podkre li , e nauki te obok ródeł pisanych, archiwalnych korzystaj tak e z tzw. ródeł materialnych gromadzonych głównie w muzeach. 4 Radosław Gazi ski wtórne wobec ródeł archiwalnych ukazuj cych przede wszystkim działalno człowieka. Czy w takim wypadku biblioteki naukowe mo na tak e nazywa „zbiorami zasobów informacji gdy zasób jest rozumiany jako grupa ródeł informacji o podobnych cechach”4? Czy w takim razie nazwanie ksi ki ródłem informacji nie jest przypadkiem nowoczesnym okre leniem dawnego stwierdzenia, e ksi ka jest zapisem my li ludzkiej? Wiele na to wskazuje, chocia gor co oponowałbym przeciwko uznawaniu zbiorów bibliotecznych za ródła, zawarowuj c ten termin wył cznie dla zasobów archiwalnych. 2. Charakterystyka organizmu bibliotecznego i jego funkcji Je eli zało ymy, e biblioteki naukowe s miejscem przechowywania my li ludzkich nie maj cych charakteru ródeł archiwalnych, to zastanówmy si jaka cz organizmu bibliotecznego jest jego sercem. Dla mnie nie ulega adnej w tpliwo ci, e najwa niejszym punktem w bibliotece naukowej jest miejsce przechowywania zbiorów (magazyn), a funkcje gromadzenia i przechowywania s dla tego typu instytucji (tak e dla archiwów) pierwotne lub główne. Nie mo na sobie bowiem wyobrazi czytelników, obecnie coraz cz ciej okre lanych u ytkownikami5 bez ksi ek. W tej sytuacji wydaje si wi c, e wobec gromadzenia i przechowywania wszystkie inne funkcje bibliotek s wtórne6. To prawda, e literatura dotycz ca bibliotek, tworzona w dobie intensywnej informatyzacji wiata, wskazuje jednoznacznie na wzrost wagi funkcji udost pniania poł czonego z informacj . Ale czy oznacza to, e dzisiejsza biblioteka naukowa to wył cznie instytucja, której głównym zadaniem jest udost pnianie informacji? Natomiast pozostałe funkcje s traktowane jako pomocnicze i patrzy si na nie wył cznie przez pryzmat najwa niejszej to jest udost pniania i informacji. Usługi informacyjne, chocia obecnie niezwykle wa ne, nie mog by w adnym razie traktowane jako cała biblioteka. Nale y w tym miejscu zaznaczy , e wiele bibliotek naukowych posiada bardzo cenne i unikatowe zbiory. Zbiory owe to w du ej mierze materiały typowo archiwalne, które zamiast do archiwów trafiły wła nie do bibliotek. Jest to polska specyfika, wynikaj ca ze skomplikowanych losów narodu w 19. wieku. W czasie zaborów patriotycznie nastawieni obywatele ch tniej przekazywali tzw. pami tki narodowe do kierowanych przez Polaków bibliotek, ni do kontrolowanych przez władze zaborcze archiwów. W nowej sytuacji nale ałoby równie zapyta , czy gromadzenie czasopism i ksi ek na no nikach elektronicznych i takie same ich udost pnianie powoduje zmian ustalonych funkcji biblioteki? Obecnie coraz wyra niej podkre la si , e przechowywanie, gromadzenie, opracowywanie i katalogowanie zbiorów to funkcje dominuj ce w bibliotekach przeszło ci. Dzisiaj najwa niejsz misj biblioteki ma by upowszechnianie posiadanych zasobów informacji. Za do 4 Górny M.: Ocena efektywno ci udost pniania informacji w bibliotekach naukowych. Wydaw. Nauk. UAM, Pozna 1999, s. 7, 59-65. 5 Wojciechowski J.: Praca z u ytkownikiem w bibliotece. Wydaw. SBP, Warszawa 2000, s. 9. 6 Porównaj: Eco U.: O bibliotece. Ossolineum, Wrocław 1990, s. 10-11. Zmienna czy trwała natura biblioteki naukowej? 5 interesuj cych nas instytucji nie przychodzi ju czytelnik - u ytkownik, lecz odbiorca informacji7. Obecnie wi c biblioteka nie skupia si na sobie, lecz cało działa jest kierowana w stron u ytkownika8. To tradycja 19.-wieczna uczyniła z bibliotek głównie magazyny, a z bibliotekarzy osoby opracowuj ce zbiory9. Sugestie zawarte we współczesnej literaturze uwa am za nie do ko ca prawdziwe. Zbiory biblioteczne od pocz tku istnienia bibliotek były gromadzone, przechowywane, opracowywane i udost pniane odbiorcom. Wszystkie te funkcje s aktualne po dzie dzisiejszy10. A u ytkownik-czytelnik był w bibliotece od zawsze i korzystał z jej odpowiednio „uło onego” ksi gozbioru. W moim odczuciu teza mówi ca, e funkcje gromadzenia i przechowywania s charakterystyczne wył cznie dla bibliotek staro ytno ci, redniowiecza czy czasów nowo ytnych nie jest zgodna z prawd . Podobnie zawsze od kiedy istniały biblioteki gromadz ce my l ludzk , istnieli równie czytelnicy. Oczywi cie ich liczba nie była du a, wr cz znikoma, ale z drugiej strony, czy mo na oczekiwa „masowego czytelnictwa” od społeczno ci analfabetów. Elity posiadaj ce t umiej tno stanowiły w omawianych epokach w ski margines w stosunku do całego społecze stwa. A czy dzisiaj sytuacja z wolna nie staje si podobna do tej w odległych epokach? Przewa a zaczyna (wraz z dominacj telewizji jako głównego ródła informacji i rozrywki) kultura obrazkowa, ro nie liczba funkcjonalnych analfabetów, stopniowo spada ilo czytelników, tak e w cz ci bibliotek11. Wyobra my sobie teraz bibliotek sprzed kilkuset lat12. Sale biblioteczne czasów nowo ytnych stanowiły poł czenie magazynu z lektorium. Na miejscu w regałach, cz sto si gaj cych od podłogi po strop, stoj cych pod cianami stały ksi gi, z których korzystano nie opuszczaj c biblioteki. W redniowieczu w takiej czytelni-magazynie cenniejsze ksi gi przykuwano ła cuchami do pulpitów. Dopiero wzrost liczby ksi ek w 19. stuleciu rozdzielił magazyn od czytelni. Ł czenie lektorium z magazynem stawało si niemodne i nienowoczesne. Ale w czytelniach zawsze pozostał ksi gozbiór podr czny. Z czasem za bibliotek marze zacz to uznawa tak , w której czytelnik ma jak najwi kszy dost p do tzw. ksi gozbioru wolnego, a stosunek ksi gozbioru otwartego do zamkni tego uwa ano za wyznacznik nowoczesno ci13. Tylko najcenniejsze zbiory pozostały zamkni te 7 Zybert E. B.: Kultura organizacyjna w bibliotekach. Wydaw. SBP, Warszawa 2004, s. 68 [oraz] Grygrowski D.: Dokumenty nieksi kowe w bibliotece. Wydaw. SBP, Warszawa 2001, s. 129, 132, 136-137. Porównaj: Zybert E. B.: Kultura..., s. 77 [oraz] Kisilowska M.: Misja biblioteki i bibliotekarza. [W:] Biblioteka w otoczeniu społecznym. Wydaw. SBP, Warszawa 2000, s. 104. 9 Patrz tak e: Bibliotekarstwo naukowe, red. A. Łysakowski. Wydaw. Nauk. PWN, Warszawa 1956, s. 7, 11. 10 Porównaj chocia by: Bibliotekarstwo, red. Z. migrodzki. Wydaw. SBP, Warszawa 1998, s. 38-39, 47, 156-171 [oraz] Górny M.: Od gromadzenia zbiorów do zarz dzania zbiorami. [W:] Stan i potrzeby polskich bibliotek uczelnianych: materiały z ogólnopolskiej konferencji naukowej (Pozna 13-15 listopada 2002). Biblioteka Uniwersytecka w Poznaniu, Pozna 2002, s. 108. 11 Akcja „Cała Polska czyta dzieciom” jest prób odwrócenia tej niekorzystnej sytuacji. Patrz tak e z dzisiejszego punktu widzenia na prac : Straus G., Wolff K.: Polacy i ksi ki: społeczna sytuacja ksi ki w Polsce 1992 roku. Biblioteka Narodowa, Warszawa 1996, gdzie na stronach 36-37 o ekspansji kultury obrazkowej. 12 Cudnik Z.: Skarbnice..., s. 25-39 [oraz] Bibliotekarstwo..., s. 27-28. 13 Nowa biblioteka tworzy jedn cało , w której nie dzieli si pomieszcze w zale no ci od przeznaczenia. Czytelnie wzajemnie przenikaj si z magazynami i miejscami pracy bibliotecznej. Droga rozwoju bibliotek 8 6 Radosław Gazi ski w magazynie. Czas jak wida zatoczył koło, wrócili my do biblioteki ł cz cej w sobie magazyn z lektorium. Co w tej sytuacji jest w bibliotece zmienne, a co trwałe? Czy przypadkiem przyszło nie jest inaczej zorganizowan przeszło ci ? 3. Stało funkcji i powolna ewolucja organizmu bibliotecznego Dla mnie nie ulega w tpliwo ci, e organizm biblioteczny zmienia si niezwykle powoli, mo na rzec ewolucyjnie. Struktura wewn trzna biblioteki wynika bowiem z jej niezmiennych funkcji. Gdyby było inaczej, biblioteka przestałaby by bibliotek . W tej sytuacji obok niezmiennych głównych funkcji mamy do czynienie z powoli zmieniaj cym si organizmem bibliotecznym (dostosowuj cym si do zmiennego otoczenia)14. Mimo to w ka dej bibliotece w ka dej epoce potrzebne było miejsce do przechowywania i do czytania ksi ek, trzeba było równie posiadane woluminy spisywa . Gromadzenie i przechowywanie zbiorów s tak stare jak biblioteki. Nie jest bowiem wa ne, czy jest to niewielkie pomieszczenie w roma skim, klasztorze, gdzie w drewnianych szafach lub skrzyniach przechowywano kilkadziesi t inkunabułów, czy te nowoczesny magazyn wyposa ony w regały kompaktowe, funkcja pozostaje ta sama. Nie jest istotne, czy ksi gi s spisane na kilku pergaminowych kartach, czy jest to typowy alfabetyczny katalog kartkowy, czy wreszcie elektroniczny katalog pokazuj cy w cało ci posiadane zbiory. Wszystkie te pomoce ewidencyjne ł czy wspólne przeznaczenie, powstałe w wyniku realizacji funkcji opracowania. Na stało funkcji udost pniania wcale nie wpływa to, czy czytelnikiem był redniowieczny mnich stoj cy i czytaj cy przykuty do pulpitu inkunabuł, czy te jest nim siedz cy przed własnym komputerem w domu internauta korzystaj cy z posiadanej przez bibliotek i dost pnej online elektronicznej bazy czasopism. Uniwersalne s wi c funkcje biblioteki i w du ej mierze uniwersalna jest jej organizacja. Na niezmienno funkcji, a w pewnym stopniu całego organizmu bibliotecznego mo na tak e spojrze z punktu widzenia teorii systemów15. System w tym poj ciu jest układem pewnych elementów powi zanych z sob w taki sposób, e tworz one jednolit cało . Jest to bardzo bliskie (poj cie systemu) pogl dom Arystotelesa, który uwa ał, e idealna cało to wi cej ni suma cz ci. W tej sytuacji poj cie systemowe powinno uwzgl dnia wszystkie powi zania i oddziaływania mi dzy elementami organizmu. Zawodzi tutaj rozumowanie Kartezjusza, który uwa ał, e ka dy problem nale y rozbija na cz ci składowe (elementy proste), bo jedynie to ułatwia zrozumienie cało ci. Natura biblioteki jest zatem holistyczna, gdy nie jest ona wył cznie prost przeszła wi c od przestrzeni jednodzielnej, poprzez trójdzieln ponownie do jednodzielnej: Cudnik Z.: Skarbnice..., s. 52-53, 70-71, 74 [oraz] Kobierska-Maciuszko E.: Budownictwo biblioteczne w ostatnim dziesi cioleciu – główne tendencje w projektowaniu. [W:] Stan i potrzeby polskich bibliotek uczelnianych: materiały z ogólnopolskiej konferencji naukowej (Pozna 13-15 listopada 2002). Biblioteka Uniwersytecka w Poznaniu, Pozna 2002, s. 90-91. 14 Wojciechowski J.: Biblioteka akademicka: mo liwe zmiany organizacji. [W:] Stan i potrzeby polskich bibliotek uczelnianych: materiały z ogólnopolskiej konferencji naukowej (Pozna 13-15 listopada 2002). Biblioteka Uniwersytecka w Poznaniu, Pozna 2002, s. 27, 30-31. 15 Ogólna teoria systemów, red. G. J. Klir. Wydaw. Naukowo-Techniczne, Warszawa 1976, s. 9-15. Zmienna czy trwała natura biblioteki naukowej? 7 sum wchodz cych w jej skład cz ci16. Kiedy jednak na współdziałaj cy organizm – system biblioteczny wpływaj zmienne czynniki zewn trzne, wówczas znajduje to swoje odbicie w powolnym lub szybszym (zale y od wagi czynników) przekształcaniu si samego systemu. W przypadku bibliotek klinicznym wr cz przykładem s zmiany wywołane rozwojem komputeryzacji i wprowadzeniem komputera do bibliotecznego organizmu17. Komputer zmienił prac w bibliotece i w znacznej cz ci jej struktur , ale czy aby zmienił funkcje biblioteki? Zintegrowane systemy biblioteczne polegaj przecie na skomputeryzowaniu wszystkich czynno ci w bibliotece, ułatwiaj c przez to prac bibliotekarzom. Wchodz ce w skład owych systemów moduły pokrywaj si w istocie z niektórymi funkcjami bibliotek naukowych (gromadzenie, katalogowanie-opracowanie, udost pnianie). W tym sensie działanie współczesnego organizmu bibliotecznego, podlegaj cego wewn trznej modyfikacji (na skutek czynników zewn trznych) wynika nadal z jego podstawowych funkcji. Trzeba tu bowiem podkre li , e biblioteka b d c wyodr bnionym organizmem jest tak e zorientowana na osi ganie okre lonych celów i zada , w tym tak e na cele główne: przetrwanie i rozwój. Ka dy organizm, aby przetrwa w otoczeniu ewoluuje, robi to tak e organizm biblioteczny18. Ale podstawowe zadanie biblioteki - obsługa czytelników - musi by wypełniane poprzez wyspecjalizowane procesy: gromadzenia, opracowania, przechowywania oraz udost pniania19. Nowoczesna biblioteka jest dzisiaj rozumiana jako organizm otwarty nastawiony na usługi. Wewn trzne procesy wynikaj ce z podstawowych funkcji (gromadzenia, opracowania, przechowywania) podporz dkowane zostały udost pnianiu i informowaniu, w tym tak e o zbiorach innych bibliotek. Ale czy nast puj ca na naszych oczach zmiana organizmu bibliotecznego wynikaj ca z nacisku czynników zewn trznych prowadzi do zmiany lub zaniku niektórych funkcji wewn trznych? Czy grozi nam wkrótce dwumodułowa organizacja biblioteki z rozwini tymi usługami (informacja, promocja, udost pnianie, dost p do zasobów innych bibliotek) oraz zanikaj cymi czynno ciami zaplecza (gromadzenie, opracowanie, przechowywanie)20? Wydaje si jednak, e owa 16 Zybert E. B.: Kultura..., s. 20-21. O wspomnianych problemach mówiło si du o w Polsce od pocz tku lat 90-tych 20.wieku, porównaj: Komputeryzacja bibliotek: materiały z konferencji (24-26 maja 1993 Toru ), red. B. Ryszewski. Wydaw. UMK, Toru 1993 ; Jazdon A.: Z problemów organizacji i zarz dzania bibliotek uczelnian w procesie automatyzacji. „Bibliotekarz”. 1995 nr 9, s. 7-11 ; Radwa ski A.: Komputery, biblioteki, systemy. Wydaw. SBP, Warszawa 1996 ; Maj J., Nahotko M., Szcz ch W.: Zastosowanie komputera w bibliotece: poradnik. Wydaw. SBP, Warszawa 1996. 18 Bolesta-Kukułka K.: wiat organizacji. [W:] Zarz dzanie: teoria i praktyka, red. A. K. Ko mi ski, W. Piotrowski. Wydaw. Nauk. PWN, Warszawa 1999, s. 18, 45, 47-49. Trzeba tu podkre li , e ka dy organizm w tym i biblioteka jest sformalizowany, co ułatwia mu działanie. Biblioteka nie nastawiona na zysk, w przeciwie stwie do organizmów rynkowych, czerpie zyski ze rodków publicznych. Uczestniczy wi c w grze wraz z innymi podobnymi instytucjami o zasoby z ich dysponentami. Porównaj tak e: Wojciechowski J.: Nowe stare bibliotekarstwo. „Przegl d Biblioteczny”. 1995 nr 1, s. 45, 47-48. 19 Wojciechowski J.: Organizacja i zarz dzanie w bibliotekach. Wydaw. Nauk. PWN, Kraków 1997, s. 16-18, 26, 87-88, 91. Według autora, z czym si zgadzam, biblioteki charakteryzuj si do nikł zmienno ci struktur organizacyjnych, du ym tradycjonalizmem, znaczn sztywno ci procedur; wynika to przede wszystkim z korzystania przez nie z długoletniej tradycji. 20 Wojciechowski J.: Organizacja..., s. 27, 156-158. 17 8 Radosław Gazi ski dwufunkcjonalno organizmu bibliotecznego, zaznaczaj ca si obecnie, wcale nie wpłynie na zerwanie powi za mi dzy obu tzw. modułami. Nadal b dzie to jeden organizm dopóki b dzie istnie tradycyjna papierowa ksi ka b d czasopismo. Z powy szych dywagacji wypływa jeden wniosek, mianowicie biblioteka ze swoimi niezmiennymi funkcjami b dzie trwała po kres wykorzystywania papieru jako no nika informacji. Czy w takim razie dla bibliotek wielkim konkurentem jest Internet, który nale y uzna za now wielk superbibliotek ? Czy wystarczy, jedynie dysponowa odpowiednim oprogramowaniem, aby przebi si przez zalew informacji zgromadzonych w sieci i znale to, czego si poszukuje21? Czy wreszcie, jak zapowiadaj niektórzy, koszty przechowywania kilometrów tradycyjnych ksi ek zmusz biblioteki do dygitalizacji zbiorów22? Czy w takim razie nasz przyszło ci jest biblioteka elektroniczna23 gromadz ca obok tradycyjnych materiałów papierowych równie te na no nikach elektronicznych i prowadz ca obsług zbiorów wył cznie przy pomocy zintegrowanego systemu bibliotecznego? Czy te czeka nas biblioteka cyfrowa, bez budynku i tradycyjnie rozumianych zbiorów, zarz dzaj ca jedynie no nikami cyfrowymi? Dokument elektroniczny nie potrzebuje magazynu, jest przechowywany na dysku komputerowym. W tej sytuacji zanikaj dwie tradycyjne funkcje biblioteki: gromadzenie i przechowywanie. Wizja biblioteki cyfrowej przynosi kres tradycyjnego bibliotekarstwa, powoduje mier biblioteki takiej, jak dzisiaj znamy24. Tradycyjne funkcje biblioteczne w nowym cyfrowym wiecie bez papieru przestan by potrzebne. W takiej sytuacji stare historyczne biblioteki posiadaj ce egzemplarze archiwalne dawnych ksi ek stan si bliskie dzisiejszym archiwom b d te muzeom (literatury). Odwiedza je b dzie ograniczona liczba korzystaj cych. Gdyby w przyszło ci tak si stało, zatoczyliby my wielkie koło; biblioteki wraz z archiwami poł czyłyby si ponownie w jedn cało , tak jak to ju miało miejsce w staro ytno ci. A dla 21 Lynch C.: Przeszukuj c Internet. „ wiat Nauki”. 1997 nr 5, s. 30-31, 33. Porównaj tak e: Grygrowski D.: Dokumenty..., s. 148-149. Lesk M.: Cyfrowe ksi ki. „ wiat Nauki”. 1997 nr 5, s. 36-37 ; Kuligowska K. J.: Ksi ka elektroniczna chwilowa moda czy zwiastun rewolucji w bibliotekach. „Bibliotekarz”. 1997 nr 1, s. 19-21 [oraz] Grygrowski D.: Dokumenty..., s. 125, 127-129. Niemały wpływ na rozwój takich pogl dów maj narastaj ce kłopoty z rozpadaj cym si tzw. kwa nym papierem. 23 Porównaj: Burton P. F.: Zintegrowane, biblioteczne systemy online: biblioteka wirtualna. „Bibliotekarz”. 1994 nr 2, s. 8-12 ; Machalska-Garbacz A.: Nasza przyszło : biblioteka elektroniczna czy biblioteka cyfrowa. „Przegl d Biblioteczny”. 1997 nr 2-3, s. 203-208 ; Chmielewska-Gorczyca E.: Biblioteka wirtualna – wizja czy rzeczywisto . „Przegl d Biblioteczny”. 1996 z. 2-3, s. 117-131 [oraz] Hollender H.: Te nieprzewidywalne biblioteki akademickie. [W:] Stan i potrzeby polskich bibliotek uczelnianych: materiały z ogólnopolskiej konferencji naukowej (Pozna 13-15 listopada 2002). Biblioteka Uniwersytecka w Poznaniu, Pozna 2002, s. 206, 211-212. 24 Pogl dy na temat bliskiego kresu tradycyjnego bibliotekarstwa chocia by: Hollender H.: Przyszło zawodu bibliotekarskiego. [W:] Zawód bibliotekarza dzi i jutro: materiały z ogólnopolskiej konferencji (Nał czów 18-20 wrze nia 2003). Wydaw. SBP, Warszawa 2003, s. 92, 94. Nieco ostro niejszy w swych wywodach jest Wojciechowski J.: Bibliotekarstwo: zawód czy zatrudnienie. [W:] Zawód bibliotekarza dzi i jutro: materiały z ogólnopolskiej konferencji (Nał czów 18-20 wrze nia 2003). Wydaw. SBP, Warszawa 2003, s. 36-38. Porównaj tak e pogl dy przytoczone za: Grygrowski D.: Dokumenty..., s. 92-93. Warto wreszcie zwróci uwag na interesuj ce artykuły: M. Pindlowej, M. Górnego, A. Radwa skiego, A. Łozowskiej i J. Styli skiej znajduj ce si w materiałach konferencyjnych: wiat biblioteki elektronicznej w klasycznej bibliotece naukowej: mo liwo ci rozwoju, uwarunkowania i ograniczenia: materiały konferencyjne (Pozna , 19-20 marca 1998), red. H. Gani ska. Biblioteka Główna Politechniki Pozna skiej, Pozna 1998, ss. 270. 22 Zmienna czy trwała natura biblioteki naukowej? 9 nielicznych odwiedzaj cych stałyby si one kopalni wiedzy o wiecie minionym. Przedstawiony rozwój wypadków byłby tak e zmierzchem znanej nam dzisiaj cywilizacji opartej na bezpo rednim kontakcie z pismem. Czy rzeczywi cie grozi mam wyj cie z „Galaktyki Gutenberga” i kres dzisiejszej biblioteki z jej tradycyjnymi funkcjami. Pojawiaj si tak e i takie głosy, e społecze stwo przyszło ci b dzie społecze stwem ludzi nieustannie kształc cych si i korzystaj cych z ró nych form komunikacji (druk, elektronika). W takim wypadku byt bibliotek szczególnie naukowych wydaje si nie by zagro onym25. Pami tajmy równie i o tym, e w zalewie informacji o najnowszych no nikach elektronicznych cz sto zapominamy o bibliotece jako miejscu współtworz cym kultur ludzk , niestety cz sto wobec wtórnego analfabetyzmu elitarn . W moim przekonaniu trwanie organizmów bibliotecznych z ich niezmiennymi funkcjami jest prawdopodobne do czasu istnienia ksi ki tradycyjnej. Kiedy w takim razie nale y si liczy z kresem ery papieru? Wydaje si , e póki co no nik papierowy ( wiat druku) nie jest zagro ony, a biblioteki, przynajmniej w najbli szych dziesi cioleciach, b d posiadały zró nicowane zbiory. Eklektyczno zbiorów bibliotecznych warunkuje dalsze trwanie podstawowych znanych nam od stuleci funkcji bibliotecznego organizmu26. Wydaje si równie , e pismo-druk, zapis mowy człowieka, b dzie nadal najta sz form komunikacji mi dzyludzkiej i dlatego ma przed sob jeszcze dług przyszło . A w bibliotekach z no nikami papierowymi współistnie b d inne formy elektroniczne27. Dodatkowo trzeba podkre li gigantyczne koszty przeniesienia całego dorobku my li ludzkiej na no niki elektroniczne28. Szczególnie jest to widoczne we współczesnej Polsce gdzie, ze wzgl du na stan finansowania bibliotek, jest jeszcze daleko nawet do ich pełnej komputeryzacji29. Postawiłbym w tym miejscu tak hipotez . Mianowicie wydaje si , e ludzko nie szybko wyjdzie z „Galaktyki Gutenberga”. Oczywi cie w nast pnych dziesi cioleciach waga komunikacji elektronicznej b dzie nadal systematycznie wzrasta . By mo e internet b dzie centralnie zarz dzany co pachnie opłatami, niewykluczone jest tak e ograniczenie wolno ci (lub anarchii) przekazu. Jednak przy olbrzymiej wadze komunikacji elektronicznej pozostanie na wiecie mniejszo bibliofilów, miło ników ksi ki tradycyjnej. By mo e ksi ka tradycyjna b dzie u ytkowana przez elity społecze stwa przyszło ci. Współczesne ameryka skie badania wskazuj , e społecze stwo to 25 Kołodziejska J.: Za drzwiami bibliotek. Biblioteka Narodowa, Warszawa 1996, s. 44-55. Porównaj: Grygrowski D.: Dokumenty..., s. 14, 91, 115-116, 118-119, 121. 27 Wojciechowski J.: Idee i rzeczywisto : bibliotekarstwo pragmatyczne. Wydaw. SBP, Warszawa 2002, s. 25-27, 31-32, 40-42, 97, 100. Ponadto wspomniany autor wskazuje na zniewolenie współczesnej my li bibliotekarskiej przez paradygmat informacyjny. Dodatkowo wskazuje, e przewidywana prywatyzacja oraz komercjalizacja systemów informacyjnych spowoduje, i biblioteki b d nadal pełni istotne funkcje społeczne. 28 Davis R. H.: Aktualne problemy zarz dzania bibliotek uniwersyteck w Leeds. [W:] Biblioteka naukowa: automatyzacja, organizacja, zarz dzanie: materiały z konferencji naukowej „Organizacja i zarz dzanie bibliotekami naukowymi w procesie automatyzacji” (Pozna 15-17 listopada 1994). Wydaw. SBP, Warszawa 1995, s. 126-127. 29 Wojciechowski J.: Idee..., s. 13-15, 18-23. 26 10 Radosław Gazi ski rozpada si na dwie nierówne grupy30. Około 20% populacji to osoby zarz dzaj ce w ró nych sferach ycia (politycy, prawnicy, kadra dowódcza armii i policji, menad erowie wysokiego i redniego szczebla, twórcy kultury i sztuki, naukowcy), a około 80% to ludzie zarz dzani31. Elity owego społecze stwa przyszło ci, mam tak nadziej , nie rozstan si ze słowem drukowanym. I w tym sensie nie zanikn biblioteki, szczególnie naukowe, takie jakie dzisiaj znamy. Nabior one jednak elitarnego charakteru. I po raz kolejny zatoczymy olbrzymie koło nawi zuj c do czasów staro ytnych czy redniowiecza, w których z bibliotek korzystały wył cznie elity. 4. Wnioski Funkcje bibliotek s niezmienne od stuleci i to wła nie one kształtuj organizm biblioteczny, okre laj jego główne kierunki działania. Aby sprosta postawionym zadaniom biblioteki musz by odpowiednio zorganizowane, a cała organizacja przestrzeni bibliotecznej jest niczym innym jak tylko wynikiem pełnionych funkcji. Jednak pod ci nieniem zewn trznym (komputeryzacja i informatyzacja) organizmy biblioteczne zaczynaj ewoluowa . Niektóre funkcje niegdy główne (gromadzenie, opracowanie, przechowywanie) nie trac c do ko ca swego znaczenia z wolna ust puj udost pnianiu poł czonemu z informacj . Wpływa to oczywi cie na ewolucyjn zmian całego organizmu bibliotecznego. Jednak w Polsce z powodów mizerii finansowej bibliotek proces ten wcale nie nast puje zbyt dynamicznie. Mimo to i w naszym kraju główne biblioteki naukowe zostały skomputeryzowane i po cz ci otrzymały zintegrowane systemy biblioteczne. Przechowuj one dzi obok tradycyjnych ksi ek i czasopism ró nego rodzaju materiały na innych no nikach, tworz własne bazy oraz wykupuj dost py online do komercyjnych baz ksi ek i czasopism. Jeste my wi c w Polsce przynajmniej w przypadku najwa niejszych bibliotek na pocz tku epoki elektronicznej. Nie zmienia to jednak ani funkcji tych bibliotek ani te w sposób zdecydowany ich struktury. Dopiero ewentualne przej cie do stadium biblioteki cyfrowej (lub te wirtualnej) mo e spowodowa , w mniej lub bardziej odległej przyszło ci radykalne zmiany. Tradycyjne funkcje bibliotek zanikn , co całkowicie przeobrazi lub zlikwiduje znany nam organizm biblioteczny. Natomiast my li ludzkie zapisane na papierze b d przechowywane w bibliotekach historycznych bliskich współczesnym archiwom o funkcjach i organizacji jakie posiadaj dzisiejsze biblioteki. Zasadnicz ró nic b dzie jednak fakt, e owe biblioteki historyczne (by mo e poł czone z archiwami) b d odwiedzane jedynie przez ludzi zajmuj cych si badaniem dawnych czasów. 30 Radwa ski A.: Komputery..., s. 103-106. Szybkie tempo współczesnego ycia, zapotrzebowanie na ekspresow informacj powoduje, e zainteresowany otrzymuje szybkie migawki, a nie wiedz o skomplikowanym wiecie. Taki przekaz to strz py informacji powoduj ce, e ludzie staj si bezwoln mas . Grygrowski D.: Dokumenty..., s. 95. 31 Zmienna czy trwała natura biblioteki naukowej? 11 Bibliografia [1] Bibliotekarstwo naukowe, red. A. Łysakowski. Wydaw. Nauk. PWN, Warszawa 1956. [2] Bibliotekarstwo, red. Z. migrodzki. Wydaw. SBP, Warszawa 1998. [3] Bie kowska B., Chamerska H.: Tysi c lat ksi ki i bibliotek w Polsce. Ossolineum, Wrocław 1992. [4] Bolesta-Kukułka K.: wiat organizacji. [W:] Zarz dzanie: teoria i praktyka, red. A. K. Ko mi ski, W. Piotrowski. Wydaw. Nauk. PWN, Warszawa 1999. [5] Burton P. F.: Zintegrowane, biblioteczne systemy online: biblioteka wirtualna. „Bibliotekarz”. 1994 nr 2. [6] Chmielewska-Gorczyca E.: Biblioteka wirtualna – wizja czy rzeczywisto . „Przegl d Biblioteczny”. 1996 z. 2-3. [7] Cudnik Z.: Skarbnice wiedzy. Ossolineum, Wrocław 1980. [8] Davis R. H.: Aktualne problemy zarz dzania bibliotek uniwersyteck w Leeds. [W:] Biblioteka naukowa: automatyzacja, organizacja, zarz dzanie: materiały z konferencji naukowej „Organizacja i zarz dzanie bibliotekami naukowymi w procesie automatyzacji” (Pozna 15-17 listopada 1994). Wydaw. SBP, Warszawa 1995. [9] Eco U.: O bibliotece. Ossolineum, Wrocław 1990. [10] Górny M.: Ocena efektywno ci udost pniania informacji w bibliotekach naukowych. Wydaw. Nauk. UAM, Pozna 1999. [11] Górny M.: Od gromadzenia zbiorów do zarz dzania zbiorami. [W:] Stan i potrzeby polskich bibliotek uczelnianych: materiały z ogólnopolskiej konferencji naukowej (Pozna 13-15 listopada 2002). Biblioteka Uniwersytecka w Poznaniu, Pozna 2002. [12] Grygrowski D.: Dokumenty nieksi kowe w bibliotece. Wydaw. SBP, Warszawa 2001. [13] Hollender H.: Przyszło zawodu bibliotekarskiego. [W:] Zawód bibliotekarza dzi i jutro: materiały z ogólnopolskiej konferencji (Nał czów 18-20 wrze nia 2003). Wydaw. SBP, Warszawa 2003. [14] Hollender H.: Te nieprzewidywalne biblioteki akademickie. [W:] Stan i potrzeby polskich bibliotek uczelnianych: materiały z ogólnopolskiej konferencji naukowej (Pozna 13-15 listopada 2002). Biblioteka Uniwersytecka w Poznaniu, Pozna 2002. [15] Jazdon A.: Z problemów organizacji i zarz dzania bibliotek uczelnian w procesie automatyzacji. „Bibliotekarz”. 1995 nr 9. [16] Kisilowska M.: Misja biblioteki i bibliotekarza. [W:] Biblioteka w otoczeniu społecznym. Wydaw. SBP, Warszawa 2000. [17] Kobierska-Maciuszko E.: Budownictwo biblioteczne w ostatnim dziesi cioleciu – główne tendencje w projektowaniu. [W:] Stan i potrzeby polskich bibliotek uczelnianych: materiały z ogólnopolskiej konferencji naukowej (Pozna 13-15 listopada 2002). Biblioteka Uniwersytecka w Poznaniu, Pozna 2002. [18] Kołodziejska J.: Za drzwiami bibliotek. Biblioteka Narodowa, Warszawa 1996. [19] Komputeryzacja bibliotek: materiały z konferencji (24-26 maja 1993 Toru ), red B. Ryszewski. Wydaw. UMK, Toru 1993. [20] Kuligowska K. J.: Ksi ka elektroniczna - chwilowa moda czy zwiastun rewolucji w bibliotekach. „Bibliotekarz”. 1997 nr 1. [21] Lesk M.: Cyfrowe ksi ki. „ wiat Nauki”. 1997 nr 5. [22] Lynch C.: Przeszukuj c Internet. „ wiat Nauki”. 1997 nr 5. [23] Machalska-Garbacz A.: Nasza przyszło : biblioteka elektroniczna czy biblioteka cyfrowa. „Przegl d Biblioteczny”. 1997 nr 2-3. [24] Maj J., Nahotko M., Szcz ch W.: Zastosowanie komputera w bibliotece: poradnik. Wydaw. SBP, Warszawa 1996. [25] Ogólna teoria systemów, red. G. J. Klir. Wydaw. Naukowo-Techniczne, Warszawa 1976. [26] Radwa ski A.: Komputery, biblioteki, systemy. Wydaw. SBP, Warszawa 1996. [27] Sordylowa B.: Z problematyki bibliotek i informacji naukowej. Wydaw. Nauk. PAN, Warszawa 1997. [28] Straus G., Wolff K.: Polacy i ksi ki: społeczna sytuacja ksi ki w Polsce 1992 roku. Biblioteka Narodowa, Warszawa 1996. 12 Radosław Gazi ski [29] wiat biblioteki elektronicznej w klasycznej bibliotece naukowej: mo liwo ci rozwoju, uwarunkowania i ograniczenia: materiały konferencyjne (Pozna , 19-20 marca 1998), red. H. Gani ska. Biblioteka Główna Politechniki Pozna skiej, Pozna 1998. [30] Wojciechowski J.: Biblioteka akademicka: mo liwe zmiany organizacji. [W:] Stan i potrzeby polskich bibliotek uczelnianych: materiały z ogólnopolskiej konferencji naukowej (Pozna 13-15 listopada 2002). Biblioteka Uniwersytecka w Poznaniu, Pozna 2002. [31] Wojciechowski J.: Bibliotekarstwo: zawód czy zatrudnienie. [W:] Zawód bibliotekarza dzi i jutro: materiały z ogólnopolskiej konferencji (Nał czów 18-20 wrze nia 2003). Wydaw. SBP, Warszawa 2003. [32] Wojciechowski J.: Idee i rzeczywisto : bibliotekarstwo pragmatyczne. Wydaw. SBP, Warszawa 2002. [33] Wojciechowski J.: Nowe stare bibliotekarstwo. „Przegl d Biblioteczny”. 1995 nr 1. [34] Wojciechowski J.: Organizacja i zarz dzanie w bibliotekach. Wydaw. Nauk. PWN, Kraków 1997. [35] Wojciechowski J.: Praca z u ytkownikiem w bibliotece. Wydaw. SBP, Warszawa 2000. [36] Zybert E. B.: Kultura organizacyjna w bibliotekach. Wydaw. SBP, Warszawa 2004. BIBLIOTEKI NAUKOWE W KULTURZE I CYWILIZACJI Maria Anna Jankowska Profesor Fundacji Fulbrighta 2004/05 University of Idaho Library Moscow, USA Najnowsze trendy w ameryka skich bibliotekach akademickich The newest trends in American academic libraries Abstrakt Ameryka skie biblioteki akademickie prze ywaj ogromne zmiany zarówno w sferze swoich usług jak i kolekcji. O tempie i charakterze tych zmian decyduj uwarunkowania demograficzne studentów, nowe technologie informacyjno–komunikacyjne, kwalifikacje bibliotekarzy oraz ograniczenia natury ekonomicznej. Referat nie tylko prezentuje wy ej wymienione czynniki okre laj ce kierunki rozwoju bibliotek akademickich, ale tak e szuka odpowiedzi na zasadnicze pytanie: na ile biblioteki roku 2015 b d w stanie zaspokaja rosn ce potrzeby informacyjne swoich u ytkowników? Słowa kluczowe ameryka skie biblioteki akademickie; kierunki rozwoju; potrzeby informacyjne u ytkowników Abstract American academic libraries are undergoing changes in their services as well as their collections. The tempo and character of these changes are decided by student demographic factors, new information-communication technology, librarian qualifications as well as economic barriers. This paper not only presents the above mentioned factors determining trends of development in academic libraries, but it also searches for an answer to the question: how will libraries be able to satisfy the growing information needs of their patrons in 2015? Key words American academic libraries; trends of development 1. Wprowadzenie Współczesne szkolnictwo wy sze zmaga si z problemami okrojonych bud etów [1] dynamicznym rozwojem technologii informacyjnych i komunikacyjnych oraz realiami społeczno-demograficznymi. Biblioteki akademickie jako serca informacyjne szkół wy szych s ci le uzale nione finansowo i merytorycznie od swoich uczelni wy szych. Konsekwencj tych uzale nie jest fakt, e oczekuje i wymaga si od nich coraz wi cej przy zmniejszaj cych si nakładach finansowych. Jednocze nie dynamicznie zmieniaj ce si technologie informacyjno-komunikacyjne wpływaj na pracowników naukowych, studentów oraz u ytkowników bibliotek, kształtuj c ich indywidualn produktywno , komunikacj i współprac naukow , udział w badaniach naukowych, nauczanie studentów, profesjonalne dokształcanie oraz zwi kszaj c popyt na informacj naukow . Internet i technologie cyfrowe zmieniły tryb tworzenia, produkowania, dystrybucji i dost pu do informacji Najnowsze trendy w ameryka skich bibliotekach akademickich 15 naukowej. W warunkach okrojonych bud etów na szkolnictwo wy sze, dynamicznie zmieniaj cych si technologii wymagaj cych du ych rodków finansowych i rosn cych potrzeb informacyjnych nowej generacji u ytkowników, nale y zada fundamentalne pytanie – jakie plany i działania bibliotek akademickich umo liwi im zaspokojenie potrzeb informacyjnych u ytkowników w roku 2015? 2. Wpływ technologii informacyjno–komunikacyjnych na biblioteki i ich u ytkowników Technologie informacyjno-komunikacyjne według Richarda Heeks obejmuj nie tylko technologie cyfrowe niezb dne do obsługi komputerów, ich programów czy sieci komputerowych, ale tak e technologi analogow w postaci fal elektromagnetycznych wytwarzan przez radio, telewizor czy telefon. Ponadto w skład technologii informacyjno–komunikacyjnych wchodz tak e technologie oparte na słowie pisanym [2]. Komputeryzacja, telekomunikacja, poł czenia bezprzewodowe, digitalizacja, Internet i jego narz dzie jakim jest World Wide Web (Web) wraz z szerokim wachlarzem zasobów i usług elektronicznych zmieniły procesy tworzenia, dystrybuowania, przekazywania, gromadzenia, archiwizowania, zarz dzania oraz dost pu do informacji. Mo na stwierdzi , e technologie komunikacyjno-informacyjne stały si niezb dnym atrybutem nowoczesnego procesu funkcjonowania oraz nauczania zarówno w uczelniach, jak i bibliotek akademickich [3]. W roku 1967 Eric Ashby podkre lił, e wykorzystanie technologii komputerowych do procesu nauczania nale y uwa a jako czwart rewolucj dokonan w procesie edukacji. Jako pierwsz uwa ał wprowadzenie słowa pisanego, drug było ustanowienie szkół publicznych, a trzeci stanowiło szerokie wprowadzenie podr czników i skryptów [4]. Jak pokazały badania McGraw–Hill Ryerson, 83 procent ameryka skich i kanadyjskich profesorów akademickich uwa a, e technologia paj czyny sieciowej, czyli Web, jest bardziej efektywna w szukaniu i znalezieniu informacji, ni tradycyjne ródła informacji dost pne w bibliotekach akademickich [5]. Wpływ technologii komunikacyjno-informacyjnych na u ytkowników bibliotek akademickich nale y rozpatrywa w dwóch płaszczyznach. Po pierwsze technologie te usprawniły komunikacj , styl uczenia, produktywno naukow , badania naukowe, sposób szukania i u ywania informacji naukowej oraz mo liwo ci profesjonalnego i osobistego rozwoju. Z drugiej jednak strony zastosowanie i wykorzystanie tych technologii wpłyn ło na gigantyczny wzrost ilo ci dost pnej informacji okre lany mianem chaosu informacyjnego, z którym u ytkownicy bibliotek borykaj si codziennie. Chaos informacyjny zwi kszył wymagania u ytkowników w zakresie znajomo ci ró norodnych ródeł i formatów informacji naukowej. Zwi kszył tak e odpowiedzialno bibliotek akademickich za efektywne kształcenie u ytkowników w zakresie obsługi i wykorzystania nowych technologii informacyjno-komunikacyjnych. 16 Maria Anna Jankowska Tendencja ta uwidoczniła si w statystykach prezentowanych w roku 2002/03 przez Stowarzyszenie Bibliotek Naukowych (Association of Research Libraries, ARL) wykazuj cych, e przeci tna biblioteka naukowa przeprowadziła ponad 823 szkole dla swoich u ytkowników. Wska nik wzrostu szkole bibliotecznych wskazuje na rosn cy udział bibliotek w powszechnej edukacji informacyjno-komunikacyjnej, tak istotnej w nowoczesnym procesie nauczania akademickiego. Ponadto wska niki statystyczne obejmuj ce lata 1991-2003 w bibliotekach naukowych zanotowały spadek wypo ycze ksi ek (-7%), spadek obsługi czytelników w zakresie informacji naukowej (-29%), spadek u ytkowania materiałów w bibliotekach (-49%) przy ponad 113% wzro cie w obsłudze mi dzybibliotecznej i 61% wzro cie w grupowych szkoleniach bibliotecznych [6]. Wska niki te wyra nie wskazuj na zmiany zapotrzebowa u ytkowników na rodzaje usług bibliotecznych i ich potrzeb informacyjnych. Niemniej jednak te do tradycyjne mierniki oceny bibliotek akademickich nie pozwalaj mierzy wpływu wykorzystania technologii informacyjno-komunikacyjnych wprowadzonych do bibliotek w postaci szeregu usług online oraz elektronicznych i wirtualnych zasobów informacyjnych. 3. Nowe inicjatywy bibliotek akademickich Z jednej strony limitowane ekonomiczne zasoby z uczelni, a z drugiej strony nacisk u ytkowników na inwestowanie w coraz nowsze narz dzia i technologie informacyjne, dynamicznie wzrastaj ce koszty literatury naukowej, zawiłe umowy licencyjne z producentami baz danych - to tylko niektóre czynniki zewn trzne, na które biblioteki naukowe nie maj wi kszego wpływu. Te zewn trze czynniki, jak i ch lepszego słu enia u ytkownikom, stworzyły podwaliny nowego modelu planowania strategicznego. Planowania polegaj cego na przej ciu z planowania zorientowanego na zadania do planowania zorientowanego na zaspokojenie zapotrzebowa wynikaj cych z misji uniwersytetów i bibliotek, kład cego nacisk na maksymalizacj posiadanych zasobów i najlepszych rozwi za zapewniaj cych znalezienie poszukiwanych rezerw. Planowanie skoncentrowane na jako ci wymagało opracowania nowych narz dzi, których opracowaniem zaj ł si Komitet Statystyk i Pomiarów Stowarzyszenia Bibliotek Naukowych. W ten sposób powstało szereg nowych narz dzi pomiaru jako ci w bibliotekach, takich jak LibQUAL+™, DigQual ™, MINES for Libraries ™, E-Metrics, Learning Outcomes, czy SAILS [7]. Narz dzia mierz ce jako usług bibliotek, efektywno projektów digitalnych, wpływ usług online i elektronicznych zasobów na zadowolenie u ytkowników, czy metody oceniaj ce stan wiedzy i umiej tno ci informacyjne i komunikacyjne studentów coraz bardziej wypieraj dotychczas stosowane ilo ciowe mierniki oceny działalno ci bibliotek akademickich (ilo ksi ek, czasopism, elektronicznych baz danych, wypo ycze na jednego studenta, etc.). Najnowsze trendy w ameryka skich bibliotekach akademickich 17 Rezultaty bada jako ci usług i kolekcji bibliotek wpłyn ły na wypracowanie szeregu nowych inicjatyw: − przej cie od rozwoju kolekcji do zarz dzania kolekcj („from just in case to just in time”), koncentracja zakupu materiałów w celu zabezpieczenia potrzeb informacyjnych; − propagowanie „open-access publishing and self-archiving” poprzez cisł współprac z wydawnictwami uczelnianymi, pracownikami naukowymi, archiwami, organizacjami czy bibliotekami publicznymi; − tworzenie „institutional repositories, knowledge products, scholars portals”; − realizowanie programów powszechnej edukacji informacyjnokomunikacyjnej; − budowanie „information commons”. 4. Trendy i plany na przyszło W roku 2003 Ayers i Grisham słusznie stwierdzili, e prawdziwymi bohaterami rewolucji cyfrowej w szkolnictwie wy szym s biblioteki. Wprowadziły one z entuzjazmem przyj te przez u ytkowników „e-books, e-journals, digital audio books, e-prints, print-on-demand (POD), audiovisual media.” Poprzez szereg usług online typu „e-reserve, e-renewal, 24/7 virtual reference, self-initiated transactions, end-users searches” wprowadziły one mo liwo korzystania z bibliotek na odległo . Powi kszyły kolekcje bibliotek poprzez zakup licencji na elektroniczne zasoby informacyjne. Wprowadziły szereg nowych inicjatyw pozwalaj cych na lepsz komunikacje naukow , obsług i zadowolenie u ytkowników. W przyszło ci u ytkownicy bibliotek, korzystaj cy ze zwi kszaj cych si form nowoczesnych usług bibliotecznych, mog tak e liczy na zwi kszaj c si ilo dost pnej informacji elektronicznej i multimedialnej na coraz wi ksze zasoby naukowe w formatach: open-access i cyfrowych archiwów instytucjonalnych, narodowych oraz regionalnych. Podsumowuj c nale y stwierdzi , e w licz cych ponad 200 lat ameryka skich bibliotekach akademickich przyszedł czas na rewolucyjne zmiany. Zmiany te nie dotycz tylko form oferowanych usług i kolekcji, ale tak e ich struktur organizacyjnych i przestrzennych. W ich realizacji na niedalek przyszło do roku 2015 pomocne im b d działania całkowitej kooperacji, wspólnego porozumienia, dzielenia si kolekcjami, rozbudowania systemu networking, integracji swoich usług z usługami uczelni oraz aktywnym uczestnictwie w szkoleniu studentów w zakresie powszechnego programu informacji i komunikacji naukowej. 18 Maria Anna Jankowska Bibliografia [1] Guskin, A. E., Marcy, M. B.: Dealing with the future now: principles for creating a vital campus in a climate of restricted resources. “Change”. 2003 nr lipiec-sierpie [dok. elektr.] http://www.findarticles.com/p/articles/mi_m1254/is_4_35/ai_104209666 [odczyt 4.04.2005]. [2] Heeks R.: Information and communication technologies, poverty and development. “Development Informatics Working Paper Series”. 1999 no. 5 [dok. elektr.] http://idpm.man.ac.uk/wp/di/di_wp05abs.htm [odczyt 4.04.2005]. [3] Jankowska M.: Powszechna edukacja informacyjno-komunikacyjna jako atrybut bibliotekarstwa akademickiego. „Biuletyn EBIB”. 2005 nr 1 (62) [dok. elektr.] http://ebib.oss.wroc.pl/2005/62/jankowska.php [odczyt 4.04.2005]. [4] Ashby E.: Adapting universities to a technological society. MIT Press, Boston, 1967. [5] Web-based technology has immediate impact on student success in higher education [dok. elektr] http://www.mcgrawhill.ca/highereducation/student+success/student+success.php [odczyt 4.04.2005]. [6] ARL Statistics 2002-03: research library trends. [dok. elektr.] http://www.arl.org/stats/arlstat/03pub/03intro.html [odczyt 4.04.2005]. [7] ARL New measures initiative [dok. elektr] http://www.arl.org/stats/newmeas/index.html [odczyt 4.04.2005]. BIBLIOTEKI NAUKOWE W KULTURZE I CYWILIZACJI Gra yna Piotrowicz Uniwersytet Wrocławski we Wrocławiu Biblioteka Uniwersytecka [email protected] Biblioteki naukowe wobec kulturowych i cywilizacyjnych potrzeb społecze stwa The relation of scientific libraries to cultural and civilization needs of a society Abstrakt Biblioteki naukowe, jak inne, s instytucjami kultury działaj cymi w powi zaniu z tradycj i wypełniaj cymi bardzo wa ne zadania polegaj ce na zabezpieczaniu i popularyzacji dziedzictwa kulturowego. Jednak e z drugiej strony, szybki rozwój cywilizacji spowodował, e współczesne biblioteki naukowe wykorzystuj w swej działalno ci rozwi zania oparte na technologiach informatyczno - komunikacyjnych, aby, jako aktywne o rodki edukacji i informacji, czynnie uczestniczy w procesie globalizacji i tworzenia społecze stwa informacyjnego. W ten sposób tradycyjne biblioteki przeobra aj si w biblioteki hybrydowe, w których nast puje hybrydyzacja: mediów (media drukowane i cyfrowe), usług (realizowane tradycyjnie i sieciowo), umiej tno ci (zarówno bibliotekarze jak i u ytkownicy zmuszeni s do korzystania z hybrydowych ródeł informacji i usług) oraz rodowiska funkcjonowania bibliotek (rzeczywiste - budynek biblioteki i wirtualne - biblioteka w sieci). Model hybrydowy pozwala bibliotekom naukowym elastycznie reagowa na potrzeby i oczekiwania u ytkowników, którzy s członkami rozwijaj cego si społecze stwa informacyjnego. Słowa kluczowe biblioteka naukowa; biblioteka hybrydowa; centrum edukacji, informacji i kultury; Internet Abstract Scientific libraries, like the others, are culture centers connected with tradition and fulfilling very important task of preservation and popularization of cultural heritage. On the other hand, however, the fast development of civilization makes the present day scientific libraries employ the information and communication technology. This enables them to participate actively in the process of globalization and creation of the information society, acting as centers of education and information. In this way the traditional libraries are being transformed into hybrid libraries, where the hybridization processes affect: the media (printed and digital), services (traditional and networked), skills (of librarians and users) and the library environment (library premises and virtual library on the web). The hybrid model seems to be flexible enough for scientific libraries to meet information needs and expectations of their users, who are the members of a developing information society. Key words scientific library; hybrid library; center of education; information and culture; Internet 1. Wprowadzenie Biblioteki naukowe uczelni wy szych pełni ró norodne funkcje w rodowisku. Z jednej strony działalno ci sw wspieraj procesy dydaktyczne i naukowo-badawcze na uczelniach, z drugiej - pełni c funkcje ogólnodost pnych bibliotek publicznych, zapewniaj szerokim kr gom u ytkowników 20 Gra yna Piotrowicz dost p do informacji i wiedzy. Ponadto, jako instytucje kultury wnosz aktywny wkład w rozwój ycia kulturalnego społecze stwa. Dlatego procesy zachodz ce w bibliotekach nie mog by rozwa ane w oderwaniu od dokonuj cych si przemian społecznych i cywilizacyjnych. Biblioteka, jako instytucja społeczna, jest bowiem poł czona z ewolucj całego systemu wiedzy i komunikacji. „Wraz z szybkim rozwojem nauki i technologii wiat wkracza obecnie w er informacji. Oparte na Internecie, komputerach oraz telekomunikacji technologie cyfrowe i multimedialne - ludziom, którzy je wykorzystuj - ukazuj zupełnie nowy wiat. Budowanie infostrad zmienia społeczne metody produkcji, sposoby studiowania i ycia, powoduj c gwałtown zmian niemal w ka dej dziedzinie…”1 Kraje rozwini te gospodarczo znajduj si obecnie w fazie rewolucji informacyjnej, która jest tak e rewolucj komunikacyjn . „Konwergencja telekomunikacji, technologii komputerowej i audiowizualnej, okre lana mianem rewolucji telematycznej”2 jest jednym z najwa niejszych etapów tworzenia podstaw telekomunikacyjnych społecze stwa informacyjnego. Termin „społecze stwo informacyjne”3 okre la przemiany społeczne spowodowane nie tylko przyspieszonym obiegiem informacji oraz informatyzacj , ale wyra nym wzrostem zapotrzebowania społecznego na otwarty dost p do informacji, nieograniczony przez czas i przestrze . „Biblioteki s cz ci społecze stwa i odzwierciedlaj zachodz ce w nim przemiany.”4 Czynne uczestnictwo bibliotek w powstaj cej globalnej infrastrukturze informacyjnej mobilizuje je do adaptacji nowoczesnych technologii i rozpowszechniania informacji w formatach cyfrowych. „Biblioteki podejmuj stale wyzwania zwi zane z zaspokajaniem publicznego zapotrzebowania na nowe usługi informacyjne, które wspierałyby społecze stwo w procesie samokształcenia i promowały Internet jako narz dzie wspólnego wykorzystywania informacji.”5 2. Rozwój społecze stwa informacyjnego „W społecze stwie informacyjnym dost p do informacji, wiedzy i technologii oraz ich efektywne wykorzystanie staj si głównym narz dziem rozwoju ekonomicznego i społecznego. Sił nap dow przemian s technologie informatyczne i komunikacyjne, a procesem stale im towarzysz cym transformacja.”6 1 Rumei G.: Constructing library networks with Chinese characteristics: bringing about society – wide sharing of information resources. “The International Information & Library Review”. 2004 no. 36, pp. 283-290. 2 Babik W., Rykaczewska-Wiórogórska B.: Telematyka – koncepcja i wykorzystanie w społecze stwie informacyjnym. „Zagadnienia Informacji Naukowej”. 1998 nr 17 (1), s. 64 -73. 3 Bem D. J.: Multimedialne usługi. [W:] VII Krajowa Konferencja KOWBAN’2000 (Wrocław – Polanica Zdrój): materiały. Wrocław 2000, s. 13-32. 4 Saunders L. M.: The Human Elements in the Virtual Libraries. “Library Trends”. 1999 no. 47 (4), pp. 771-787. 5 Jankowska M. A., Jankowski P.: Is this a geolibrary? A case of Idaho Geospatial Data Center. “Information Technology and Libraries”. 2000 no 19 (1), pp. 4-10. 6 Piotrowicz G.: Kreowanie serwisów informacyjnych w hybrydowej bibliotece uczelnianej. [W:] Profesjonalna informacja w Internecie, red. M. Kocójowa. Wydaw. UJ, Kraków 2005, s. 219-229. Biblioteki naukowe wobec kulturowych i cywilizacyjnych potrzeb… 21 W społecze stwie takim zmienia si tak e natura gospodarki z bazuj cej na dobrach materialnych na opart na wiedzy, oraz nast puj przemiany w strukturze zawodowej i zatrudnieniu. „Informacja i wiedza staj si kluczem strategicznym dokonuj cym transformacji zasobów, tak jak praca i kapitał stanowiły centralne zasoby społecze stwa industrialnego.”7 Dzi ki szybkim sieciom teleinformatycznym, ł cz cym miejsca na całym wiecie nast puje kompresja czasu i przestrzeni. „Czas jak gdyby kurczył si , poprzez niemal natychmiastowy kontakt, mo liwy za po rednictwem ł czno ci komputerowej i telekomunikacyjnej.”8 Zjawiska te maj równie wpływ na rozwój globalizacji i sprzyjaj demokratyzacji dost pu do sieciowych zasobów informacyjnych. W zmieniaj cym si społecze stwie przeobra eniu ulega równie rodowisko funkcjonowania bibliotek oraz oczekiwania ich u ytkowników. 2.1. Zmiany w rodowisku edukacyjnym Komputeryzacja, technologie cyfrowe i teleinformatyczne spowodowały powstanie „nowych technik informacyjnych”9 i kanałów dystrybucji danych. W rodowisku edukacyjnym oprócz tradycyjnych form pracy zwi zanej z aktywno ci naukowo-badawcz , nauczaniem i uczeniem si – pojawiły si nowe, oparte na wykorzystaniu najnowszych narz dzi. Wzajemne komunikowanie si uczonych oraz publikowanie rezultatów ich bada coraz cz ciej przybiera form cyfrow i odbywa si w przestrzeni sieciowej. Ukształtował si te i zyskuje wzrastaj ce znaczenie nowy model uczenia si na odległo (tzw. distance learning lub e-learning), stosowany coraz bardziej powszechnie przez uczelnie wy sze, tak e w wersji kształcenia ustawicznego (lifelong learning, lifelong education). Rozwój nowoczesnych praktyk pracy akademickiej, odbywaj cych si w oparciu o media cyfrowe i rodowisko sieciowe, cz sto w trybie online, nie wyeliminował i nie zast pił całkowicie dotychczas stosowanych, tradycyjnych metod, lecz rozwija si jako ich uzupełnienie. Oznacza to, e współczesne praktyki edukacyjne nadaj sens istnieniu i organizacji jednocze nie realnej i wirtualnej przestrzeni działa , czyli hybrydowej przestrzeni edukacyjnej. „Coraz wi ksza ilo uczelni działa dzisiaj w hybrydowym rodowisku uczenia si , w którym cz lub cało pracy akademickiej odbywa si online. Nawet, gdy u ywany jest tradycyjny model nauczania – działania nie s ju ograniczone do jednej przestrzeni, z powodu u ycia narz dzi elektronicznych, cho by np. e-mail. Przez ignorowanie wiedzy komputerowej i kontekstu komputeryzacji mo na straci wa ny aspekt wiedzy nt. kultury organizacyjnej i sposobów, w jakie praca jest wykonywana 7 Bell D.: Communication technology: for better or for worse? [W:] Salvagio J.L. (ed.): The information society: economics, social, and structures issues. Lawrence Erlbaum Associates, New Jersey, pp. 89-103. Li B.: Development in information society as reflected in online abstracts of The Information Society (19832000). “International Information & Library Review”. 2002 no 34, pp. 335-349. 9 Por. przyp. 2. 8 22 Gra yna Piotrowicz w rodowisku akademickim. Obie przestrzenie: rzeczywistego i zdalnego nauczania pozostaj bowiem pod nieograniczonym wpływem, wci rosn cego, wykorzystywania komputerów w edukacji.”10 2.2. Przeobra enia w bibliotekach uczelnianych „W przeci gu ostatnich dwóch dekad biblioteki podlegały znacz cym zmianom, spowodowanym wykorzystywaniem technologii informatycznych w katalogowaniu, systemach wypo ycze , systemach online wyszukiwania informacji, elektronicznym dostarczaniu dokumentów i bazach danych na CDROM. Rozwój Internetu, digitalizacja oraz mo liwo dost pu do biblioteki i materiałów badawczych z odległych lokalizacji - wywołały ogromne zmiany pod koniec XX wieku.”11 Z kolei „rozwój systemów eksperckich, sieci bezprzewodowych, kolekcji wirtualnych, interaktywnych interfejsów Web, wirtualnych usług informacyjnych oraz osobistych portali Web – wskazuje na jeszcze wi ksze przeobra enia, nast puj ce od rozpocz cia nowego millennium. W dodatku, znacz ce i bardzo szybko pojawiaj ce si zmiany nast puj w bibliotekarstwie, gdzie tworzone s biblioteki cyfrowe i elektroniczne - by uzupełni , a w niektórych przypadkach zupełnie zast pi , biblioteki tradycyjne.”12 Najwi cej samodzielnie funkcjonuj cych bibliotek cyfrowych powstaje w USA, Kanadzie, Australii i Europie Zachodniej. W innych krajach jest ich znacznie mniej. W zdecydowanej wi kszo ci bibliotek akademickich utrwala si jednak model hybrydowy, który ł czy bibliotek tradycyjn z rozwijan równocze nie bibliotek elektroniczn i/lub repozytorium cyfrowym. 3. Biblioteki hybrydowe i ich charakterystyka Najwcze niej poj cia biblioteki hybrydowej u ył Sutton, charakteryzuj c j jako bibliotek , w której „równowaga mi dzy informacj w wersji drukowanej i meta-informacj w wersji cyfrowej przemieszcza si wyra nie w kierunku mediów cyfrowych.”13 Biblioteka taka, jego zdaniem, gwarantuje te dost p do rozproszonych zasobów sieciowych. Inn nazw zaproponowan dla okre lenia biblioteki cyfrowej jest biblioteka zintegrowana, rozumiana jako „ł cz ca w kontekst działaj cej instytucji - szereg technologii pochodz cych z ró nych ródeł, a tak e eksploatuj ca zintegrowane systemy i serwisy, które działaj zarówno w rodowisku elektronicznym jak i tekstowym. Powinna ona integrowa dost p 10 Merkel C.: Folkloristics and educational spaces: material lore in classrooms with and without walls. “Library Trends”. 1999 no. 7 (3), pp. 417-438. Ostrow R. L.: Library culture in the electronic age: a case study of organizational change. The State University of New Jersey, New Brunswick, NJ, Rutgers 1998. 12 Ramzan M.: Effects of IT utilization and knowledge on librarians’ IT attitudes. “The Electronic Library”. 2004 no. 22 (5), pp. 440-447. 13 Sutton S.: Future service models and the convergence of functions: the reference librarian as technician, author and consultant. [W:] The roles of reference librarians, today and tomorrow. Haworth Press, New York 1996, pp. 125-143. 11 Biblioteki naukowe wobec kulturowych i cywilizacyjnych potrzeb… 23 do wszystkich rodzajów zasobów (...) u ywaj c ró norodnych technologii ze wiata biblioteki cyfrowej i stosuj c je do ró nego typu mediów.”14 Dla podobnego typu biblioteki zaproponowano równie nazw biblioteki – bramy (gateway library), zdefiniowanej jako „system informacyjny, który dostarcza pojedynczego, wygodnego, nieskomplikowanego punktu wej ciowego do starannie wyselekcjonowanej kolekcji zło onej z informacji bibliograficznych, pełnotekstowych i numerycznych.”15 W zwi zku z szerokim wykorzystywaniem technologii komputerowych i teleinformatycznych mo na zaryzykowa stwierdzenie, e obecnie niemal wszystkie współczesne biblioteki akademickie w naszym kraju reprezentuj model hybrydowy, charakteryzuj cy si m.in. hybrydyzacj mediów, usług i umiej tno ci (zarówno personelu bibliotecznego, jak i u ytkowników). 3.1. Hybrydyzacja mediów Biblioteki tradycyjne zawsze zajmowały si gromadzeniem, katalogowaniem, przechowywaniem i udost pnianiem zbiorów na no nikach papierowych. Jednak na przestrzeni trzech ostatnich dekad zaadaptowały one ró ne media. Najpierw były to mikroformy, potem zbiory multimedialne (filmy, video), a w ko cu - informacje cyfrowe, które pozwoliły im, obok tradycyjnych bibliotek, tworzy tak e - elektroniczne (cyfrowe). W 1995 roku Negrophonte napisał, e „stanie si cyfrow wymaga transformacji z atomów na bity.”16 Informacj w formie cyfrowej charakteryzuj pewne zupełnie nowe cechy, takie jak: „wirtualno i poprzez to tak e deterytorialno , w stosunku do okre lonego obszaru lub miejsca; szybko , poniewa wymiana w sieci nie zale y od, i nie ma odniesienia do, czasu rzeczywistego; wszechobecno , jednoczesno i płynno , wynikaj ce z dematerializacji informacji, symultanicznego dost pu do niej i mo liwo ci szybkiego lub natychmiastowego kontaktu oraz przesyłu odpowiedzi przez e-mail, chat itp.”.17 Tradycyjna biblioteka funkcjonowała zawsze jako po rednik pomi dzy u ytkownikiem a ksi k (lub czasopismem) i wydawc (lub dystrybutorem). W bibliotece hybrydowej – w przestrzeni sieciowej – dostawcy, u ytkownicy oraz po rednicy (czyli równie biblioteki) pozostaj we wzajemnie dynamicznych relacjach. Co wi cej, nast puje zupełne odwrócenie ról: „biblioteki i uczelnie staj si wydawcami, naukowcy i studenci buduj biblioteki na swoich stronach internetowych, a sprzedawcy staj si – archiwistami. Warto ci zarz dzania kolekcj tradycyjn staj przed cyfrow cian , która zmienia definicj kolekcji i sposobów jej budowania.”18 14 Brophy P.: Towards a generic model of information and library services in the information age. “Journal of Documentation”. 2000 no. 56 (2), pp. 161-184. 15 Borgman C.L.: Digital libraries and the continuum of scholarity communication. “Journal of Documentation”. 2000 no. 56 (4), pp. 412-430. 16 Negrophonte N.: Being Digital. Knopf, New York 1995. 17 Lévy P.: O que é o virtual?, ed. 34. Saõ Paulo 1996. 18 Philips, Williams S. R.: Collection development embraces the digital age. “Library Resources & Technical Services”. 2004 no. 48 (4), pp. 271-299. 24 Gra yna Piotrowicz W bibliotece hybrydowej coraz wi ksza cz materiałów przybiera posta elektroniczn (cyfrow ) i obowi zuj w stosunku do nich zupełnie nowe wzorce dostarczania i gromadzenia. Pojawiaj si bardzo istotne problemy dotycz ce utrzymywania, rozwoju i zarz dzania kolekcjami cyfrowymi. „Dane staj si osi galne dzi ki licencji i nie s wypo yczane. Mog sta si dost pne dla okre lonych grup u ytkowników pod pewnymi warunkami i przez pewien okre lony okres.”19 3.2. Hybrydyzacja usług W tradycyjnej bibliotece akademickiej, do której u ytkownik najcz ciej przybywa osobi cie, kontakty s bezpo rednie, odbywaj si najcz ciej „twarz w twarz”, pozwalaj bibliotekarzowi zorientowa si w potrzebach i oczekiwaniach klienta, by nast pnie zapewni mu wła ciw obsług . W bibliotece hybrydowej natomiast, oprócz u ytkowników rzeczywistych, obsług zostaje obj ta cała społeczno rozproszonych, wirtualnych u ytkowników, zgłaszaj cych si do niej zdalnie z globalnego rodowiska sieciowego. Kontakt z t grup klientów biblioteki hybrydowej odbywa si zazwyczaj poprzez „bram ” prowadz c do informacyjnej przestrzeni cyfrowej biblioteki, któr najcz ciej stanowi witryna internetowa biblioteki. Strony Web, stanowi ce rozbudowane multimedialne serwisy internetowe, pełni wa n funkcj informacyjn i promocyjn . Współczesne biblioteki hybrydowe wykorzystuj je przede wszystkim w celu informowania o bibliotece, jej zbiorach tradycyjnych i zasobach cyfrowych oraz organizowania dost pu do informacji elektronicznych. Ze wzgl du na brak bezpo redniego po rednictwa ludzkiego konieczne jest porz dkowanie, grupowanie i opisywanie zasobów cyfrowych oraz zaopatrywanie ich w tzw. „warto dodan ”20. W ten sposób poprzez system hiperlinków – porz dkowanych i opisanych na witrynach - mo liwe staje si organizowanie dost pu do kolekcji, wirtualnie wykreowanych przez personel biblioteczny, na potrzeby u ytkowników. Wiele bibliotek współpracuje sieciowo przy tworzeniu repozytoriów cyfrowych, gwarantuj cych dost p do pełnych tekstów podr czników i skryptów (wspieranie procesów edukacyjnych) i/lub zabytków pi miennictwa (ochrona dziedzictwa kultury). Zasoby te w postaci cyfrowej staj si łatwiej dost pne i odgrywaj wa n rol edukacyjn . „W chwili obecnej pojawia si jednak druga generacja bibliotek cyfrowych [przyp. aut.: zatem i hybrydowych], w których punkt ci ko ci przesuwa si wyra nie z funkcji organizowania dost pu do informacji – 19 Dempsey L.: The network and the library: working in the new shared space: infrastructure and institutions. “The Electronic Library”. 1999 no. 17 (4), pp. 207-211. Piotrowicz G.: Bibliotekarz a u ytkownik-klient we współczesnej bibliotece uczelnianej [dok. elektr.] http://ebib.oss.wroc.pl/matkonf/torun/piotrowicz.php. [odczyt 31.03.05]. 20 Biblioteki naukowe wobec kulturowych i cywilizacyjnych potrzeb… 25 w stron funkcji bezpo redniego wiadczenia usług informacyjnych online.”21 Do tego typu usług polskie biblioteki najcz ciej wykorzystuj e-mail, ale zagraniczne - do powszechnie stosuj chat, video konferencje oraz inne specjalistyczne oprogramowanie i realizuj je w czasie rzeczywistym 24 godz. na dob przez 7 dni w tygodniu (24/7). By utrzyma taki standard bezpo rednich usług online – personel bibliotek z krajów znajduj cych si na przeciwległych półkulach Ziemi, jak np. z USA i Australii niejednokrotnie na przemian, co 12 godz. przejmuje zdaln obsług u ytkowników biblioteki partnerskiej. Usługi wiadczone przez Web wykazuj zauwa aln analogi do form usług tradycyjnych, któr jest ich indywidualizacja, czyli wyra ne ukierunkowanie na osobiste potrzeby konkretnego u ytkownika. W ród rozwi za wdra anych w ramach zindywidualizowanych usług informacyjnych zarysowuj si obecnie dwa trendy: tworzenie dla u ytkownika osobistej przestrzeni roboczej, w której mo e on rejestrowa dane przydatne do wykorzystania w przyszło ci oraz - automatyczne filtrowanie informacji, wykonywane zgodnie z potrzebami lub uprawnieniami u ytkownika. 22 Jako e koncepcja biblioteki hybrydowej zakłada tworzenie zintegrowanego dost pu do wszystkich zbiorów i zasobów, a u ytkownicy domagaj si zintegrowanych usług – niektóre biblioteki stworzyły ju pewne narz dzia programowe tego typu.23 Jednak niew tpliwie jednym z najbardziej interesuj cych rozwi za proponowanych w tej dziedzinie jest tworzony aktualnie w Wielkiej Brytanii, projekt uniwersalnego interfejsu wyszukiwawczego o nazwie „GSI (generic search interface), który ma za zadanie: integrowa ró ne rodzaje zasobów, zapewnia jednolity sposób wyszukiwania informacji w ró norodnych systemach, ujednolica wyszukiwanie w ró nych schematach metadanych, zapewnia jednakowy sposób przeszukiwania danych w ró nych formatach, stwarza mo liwo identyfikacji ró nych ródeł nt. tej samej informacji i prowadzi u ytkownika do najbardziej odpowiedniego, upraszcza identyfikacj i autoryzacj u ytkownika, zapami tywa profil u ytkownika do indywidualizacji jego własnego interfejsu, dynamizowa proces przeł czania do odpowiednich materiałów informacyjnych oraz zapewnia pełn integracj z systemem zarz dzania informacj i wykorzystywania statystyk.”24 Kierunki rozwoju i cechy nowopowstałych usług informacyjnych realizowanych w czasie rzeczywistym wiadcz o d eniu do zapewnienia u ytkownikowi komfortu pracy i maksymalnego upodobnienia usług sieciowych do tradycyjnych, przy zachowaniu komfortu zwi zanego ze zdalnym dost pem. Działania te dowodz , e współcze ni bibliotekarze s 21 Chowdhury G. G.: Digital libraries and reference services: present and future. “Journal of Documentation”. 2002 no. 58 (3), pp. 258-283. 22 Desai C. M.: Instant messaging reference: how does it compare? “The Electronic Library”. 2003 no. 21 (1), pp. 21-30. 23 McDonald J., Kebbell M.: Access in an increasingly digital world. “The Electronic Library”. 2004 no. 22 (6), pp. 498-508. 24 Cox A., Yates R.: Library orientated portals solutions. JISC, London 2002. Gra yna Piotrowicz 26 wiadomi, i na ocen pracy biblioteki hybrydowej ogromny wpływ ma równie jako sprz enia zwrotnego „bibliotekarz – u ytkownik wirtualny”. 3.3. Hybrydyzacja umiej tno ci W zwi zku z rozszerzeniem działalno ci bibliotek poza wymiar rzeczywisty i wyzwaniami, jakie stawia przed nimi aktywne uczestnictwo w budowaniu społecze stwa informacyjnego – zmienia si zakres wymaga stawianych przed bibliotekarzami, zatrudnionymi w hybrydowej bibliotece uczelnianej. Biblioteka hybrydowa narzuca konieczno rozszerzenia i hybrydyzacji umiej tno ci zawodowych personelu bibliotecznego, a tak e – u ytkowników. „Od bibliotekarza w 21. wieku oczekuje si , e odegra ywotn rol w zmieniaj cych si potrzebach społeczno ci informacyjnej jutra. Tradycyjnie bibliotekarze cz sto organizowali i klasyfikowali informacje w taki sposób, e mogli odszuka wła ciwe dane w imieniu u ytkownika. Bibliotekarze pełnili wi c fizyczn rol doradców, interpretatorów i po redników, w odniesieniu do potrzeb informacyjnych u ytkownika. Obecnie, bibliotekarz musi wej dodatkowo w całkowicie nowy cykl informacyjny, pocz wszy od tworzenia, restrukturyzowania i prezentacji informacji, po jej rozpowszechnianie i u ytkowanie. Przyszło bibliotekarza opiera si na robieniu tego, czego nie mo e wykona komputer. Innymi słowy, bibliotekarz powinien by stra przyboczn informacji.”25 Uznaje si , e „współczesny bibliotekarz hybrydowy powinien posiada zdolno ci analityczne, umiej tno zarz dzania rozproszonymi zasobami, zdolno obsługi społeczno ci rozproszonych u ytkowników, elastyczno , kreatywno , umiej tno samokształcenia i wprowadzania innowacji.”26, 27 Musi on czuwa nad ci głym rozwojem zasobów, ich aktualno ci i kompletno ci , prowadzi działalno promocyjn i marketingow , a wobec u ytkowników - pełni funkcje doradcze i konsultacyjne oraz przeprowadza ich permanentne szkolenia. U ytkownik biblioteki hybrydowej musi bowiem równie posiada umiej tno ci hybrydowe, aby mógł samodzielnie korzysta z oferowanych mu zasobów i usług. 4. Przyszło bibliotek W 1931 r. Ranganathan stworzył słynne pi praw, w odniesieniu do bibliotek (1. Ksi ki s do u ytku, 2. Ka demu czytelnikowi jego ksi k , 3. Ka da ksi ka jej czytelnikowi, 4. Oszcz dzaj czas czytelnika, 5. Biblioteka jest rosn c 25 organizacj ), które nawet w erze informacji ci gle pozostaj Bhattacharya P.: Advances in digital library initiatives: a developing country perspective. “The International Information & Library Review”. 2004 no. 36, pp. 165-175. 26 Arnold S.E.: The future role of the information professional. “The Electronic Library”. 1999 no. 17 (6), pp. 373-375. 27 Giesecke J., McNeil B.: Core competencies and the learning organization. “Library Administration & Management”. 1999 no. 13 (3), pp. 158-166. Biblioteki naukowe wobec kulturowych i cywilizacyjnych potrzeb… 27 aktualne. Jednak na ich bazie Crawford i German w 1995 r. sformułowali pi nowych zasad w nadziei, e b d one stanowi reinterpretacj praw Ranganathana dla dzisiejszych bibliotek i ich przyszło ci. Brzmi one nast puj co: „1. Biblioteki obsługuj ludzko , 2. Uwzgl dniaj wszystkie formy, w jakich przekazywana jest wiedza, 3. U ywaj inteligentnie technologii, by poprawia obsług , 4. Popieraj wolny dost p do wiedzy, 5. Uwzgl dniaj przeszło i twórz przyszło .”28 Propozycja nowych zasad spotkała si jednak z krytyk niektórych wizjonerów przyszło ci, którzy twierdz , e prawa te s wła ciwie aktualne tylko w odniesieniu do dzisiejszej koncepcji biblioteki. Wg nich jedynie otwarty dost p do informacji powinien by przestrzegany jako zasada uniwersalna, gdy koncepcja ta le y w sercu ka dej biblioteki. Kuny i Cleveland uwa aj , e w przyszło ci rola bibliotekarza zdecydowanie zmieni si w stosunku do chwili obecnej oraz, e bazowa b dzie głównie na wiedzy i usługach, a nie zbiorach. W tej wizji przyszło ci nast puje wyra na zmiana kierunku, z rozwijania biblioteki cyfrowej (hybrydowe) na rozwijanie si - bibliotekarzy. „Nadszedł czas by inwestowa w ludzi, nie w technologie. Centralnym punktem dla wizji nowej biblioteki cyfrowej jest bibliotekarz cyfrowy/pracownik wiedzy, który troszczy si o ludzi.”29 Ale inwestowanie w technologie ponad głowami ludzi jest bardzo kusz ce dla rz dów, fundacji, przeło onych itp., działaj cych zgodnie z prawem destrukcji, podanym przez Downesa i Mui. Mówi ono, e „systemy społeczne, ekonomiczne i polityczne zmieniaj si na zasadzie równomiernego wzrostu, natomiast technologia zmienia si skokowo.”30 Oznacza to, e raczej wi cej b dziemy wydawa na technologie w nadziei, e ze skutków ich rozwoju skorzysta społecze stwo i ró ne instytucje, ani eli - na socjalne i ekonomiczne potrzeby, aby w ten sposób wywoła rozwój technologiczny. Dlatego „ najlepsz rad dla bibliotekarzy jest, aby nie skupiali swych wysiłków na wyłapywaniu nowinek z technologii, lecz sp dzali wi cej czasu na dostosowywaniu i ujarzmianiu jej dla realizacji informacyjnych potrzeb społecze stwa.”31 5. Uwagi ko cowe Powstanie bibliotek hybrydowych dowodzi, e biblioteki naukowe bardzo aktywnie reaguj na zmieniaj ce si potrzeby informacyjne swoich u ytkowników, wykorzystuj c do ich realizacji najnowocze niejsze rodki, dost pne dzi ki rozwojowi technologicznemu i cywilizacyjnemu. 28 Crawford W., German M.: Future libraries: dreams, madness, and reality. American Library Association 1995. Kuny T., Cleveland G.: The digital library: myths and challenges. “IFLA Journal”. 1998 no. 24 (2), pp. 107-112. 30 Downes L., Mui C.: Unleashing the killer app: digital strategies for market dominance. Harward Business School Press 1998. 31 Deegan M., Tanger S.: Digital futures. Strategies for the information age. Neal-Schuman Publisher Inc., New York 2002. 29 28 Gra yna Piotrowicz Aby si tak jednak działo, ich personel musi by wła ciwie przygotowany i dysponowa odpowiednim poziomem wiedzy, umiej tno ci i potencjału twórczego. Tylko wówczas b dzie w stanie podejmowa nowe wyzwania, które skutecznie wspiera b d społeczno akademick i pozaakademick w procesie przeobra e , zwi zanych z budow społecze stwa informacyjnego. Dla osi gni cia tego stanu - współczesne biblioteki akademickie musz zmienia sw kultur organizacyjn i przekształca si w „organizacje oparte na wiedzy”, w których ka dy członek personelu ma obowi zek dokształcania si przez cały okres swojej aktywno ci zawodowej. Biblioteki naukowe wobec kulturowych i cywilizacyjnych potrzeb… 29 Bibliografia [1] Arnold S. E.: The future role of the information professional. “The Electronic Library”. 1999 no. 17 (6), pp. 373-375. [2] Babik W., Rykaczewska-Wiórogórska B.: Telematyka – koncepcja i wykorzystanie w społecze stwie informacyjnym. „Zagadnienia Informacji Naukowej”. 1998 nr 17 (1), s. 64- 73. [3] Bem D. J.: Multimedialne usługi. [W:] VII Krajowa Konferencja KOWBAN’2000 (Wrocław - Polanica Zdrój): materiały. Wrocław 2000, s. 13-32. [4] Bhattacharya P.: Advances in digital library initiatives: a developing country perspective. “The International Information & Library Review”. 2004 no 36, pp. 165-175. [5] Borgman C. L.: Digital libraries and the continuum of scholarity communication. “Journal of Documentation”. 2000 no. 56 (4), pp. 412-430. [6] Brophy P.: Towards a generic model of information and library services in the information age. “Journal of Documentation “. 2000 no. 56 (2), pp. 161-184. [7] Chowdhury G. G.: Digital librariesand reference services: present and future. “Journal of Documentation”. 2002 no. 58 (3), pp. 258-283. [8] Cox A., Yates R.: Library oriented portals solutions. JISC, London 2002. [9] Deegan M., Tanger S.: Digital futures: strategies for the information age. Neal-Schuman Publisher Inc., New York 2002. [10] Dempsey L.: The network and the library: working in the new shared space: infrastructure and institutions. “The Electronic Library”. 1999 no. 17 (4), pp. 207-211. [11] Desai C.M.: Instant messaging reference: how does it compare? “The Electronic Library”. 2003 no. 21 (1), pp. 21-30. [12] Giesecke J., McNeil B.: Core competencies and the learning organization. “Library Administration & Management”. 1999 no. 13 (3), pp. 158-166. [13] Jankowska M. A., Jankowski P.: Is this a geolibrary? A case of Idaho Geospatial Data Center. “Information Technology and Libraries”. 2000 no. 19 (1), pp. 4-10. [14] Li B.: Development in information society as reflected in online abstracts of The Information Society (1983-2000). “The International Information & Library Review”. 2002 no. 34, pp. 335-349. [15] McDonald J., Kebbell M.: Access in an increasingly digital world. “The Electronic Library”. 2004 no. 22 (6), pp. 498-508. [16] Merkel C.: Folkloristics and educational spaces: material lore in classrooms with and without walls. “Library Trends”. 1999 no. 7 (3), pp. 417-438. [17] Negrophonte N.: Being digital. Knopf, New York 1995. [18] Ostrow R. L.: Library culture in the electronic age: a case study of organizational change. The State University of New Jersey, New Brunswick, NJ, Rutgers 1998. [19] Philips, Williams S. R.: Collection development embraces the digital age. “Library Resources & Technical Services”. 2004 no. 48 (4), pp. 271-299. [20] Piotrowicz G.: Kreowanie serwisów informacyjnych w hybrydowej bibliotece uczelnianej. [W:] Profesjonalna informacja w Internecie, red. M. Kocójowa. Wydaw. UJ, Kraków 2005, s. 219-229. [21] Piotrowicz G.: Bibliotekarz a u ytkownik-klient we współczesnej bibliotece uczelnianej. [dok. elektr.] http://ebib.oss.wroc.pl/matkonf/torun/piotrowicz.php [odczyt 31.03.05]. [22] Ramzan M.: Effects of IT utilization and knowledge on librarians’ IT attitudes. “The Electronic Library”. 2004 no. 22 (5), pp. 440-447. [23] Rumei G.: Constructing library networks with Chinese characteristics: bringing about society - wide sharing of information resources. “The International Information & Library Review”. 2004 no. 36, pp. 283-290. [24] Saunders L. M.: The human elements in the virtual libraries. “Library Trends”. 1999 no. 47 (4), pp. 771-787. [25] Sutton S.: Future service models and the convergence of functions: the reference librarian as technician, author and consultant. [W:] The roles of reference librarians, today and tomorrow. Haworth Press, New York 1996, pp. 125-143. BIBLIOTEKI NAUKOWE W KULTURZE I CYWILIZACJI Bo ena Jaskowska Uniwersytet Rzeszowski w Rzeszowie Biblioteka Główna [email protected] Biblioteka w kulturze – kultura w bibliotece: procesy informacyjno-biblioteczne na tle polskiej kultury narodowej The library in the culture, the culture in the library: informational-library process in relation to the polish national culture Abstract W referacie przedstawiono wpływ polskiej kultury narodowej na procesy informacyjne oraz na zachowania u ytkowników informacji i ich kultur informacyjn . W pierwszej cz ci referatu scharakteryzowano problematyk ró nic kulturowych i ich badania porównawcze. Opis ten dokonany został z uwzgl dnieniem nast puj cych wymiarów: dystans władzy, indywidualizm kolektywizm, stopie tolerancji niepewno ci. Wykorzystuj c wyniki bada scharakteryzowano polsk kultur narodow , w której stwierdzono orientacj równo ciow , siln orientacj kolektywistyczn oraz zaskakuj co wysok tolerancj niepewno ci. W drugiej cz ci referatu wpływ polskiej kultury narodowej na procesy informacyjno-biblioteczne został ukazany z dwóch perspektyw: od strony kultury organizacyjnej w bibliotekach i o rodkach informacji oraz od strony u ytkownika, jego zachowa i kultury informacyjnej. Z rozwa a wynika, e pozytywnie na jako procesów informacyjno-bibliotecznych 21. wieku wpływaj nast puj ce orientacje kulturowe w społecze stwie: orientacja równo ciowa, indywidualistyczna z pewnymi elementami kolektywizmu oraz znaczna tolerancja niepewno ci. Referat ma na celu wywołanie dyskusji na temat kultury organizacyjnej w bibliotekach i słu bach informacyjnych oraz zastanowienie si nad stopniem naszego zbiorowego zaprogramowania umysłu, jak trafnie nazywa kultur narodow jeden z badaczy - G. Hofstede. Słowa kluczowe kultura polska; kultura organizacyjna; biblioteki akademickie - u ytkownicy Abstract The paper describes the influence of Polish national culture on the informational processes, on the behavior of the information users and their informational culture. The first part of the paper presents cultural differences and their comparative analysis in terms of the isolation of the authorities, the individualism-collectivism and the level of tolerance to uncertainty. Polish national culture has been described on the basis of conducted research, which revealed a tendency to equality, strong collective orientation and unexpectedly high level of tolerance to uncertainty. The second part of the paper shows the impact of Polish culture on informational library processes from two points of view: from the organizational culture in academic libraries and information centers, and that of the users, their behavior and informational culture. The author suggests that the following cultural factors have a positive influence on the informationallibrary processes of the 21st century: tendency to equality, individual orientation with some elements of collectiveness and a remarkable level of tolerance to uncertainty. The aim of this paper is to initiate a discussion about the organizational culture in the Polish academic libraries and information services and also to start a debate regarding national culture, aptly named "collective programming of the mind" by G. Hofstede. Biblioteka w kulturze – kultura w bibliotece: procesy informacyjno… 31 Key words Polish culture; organizational culture; academic libraries – users Kultura to poj cie bardzo szerokie, wieloznaczne, wywołuj ce liczne spory i kontrowersje. Ju pół wieku temu udowodnili to A. Krober i C. Kluckhohn, którzy przeanalizowali ponad 160 definicji kultury. Cz z badanych terminów uznawała kultur za co , co odró nia ludzi od pozostałych istot ywych, inne traktowały j jako daj c si przekazywa wiedz , a jeszcze inne jako duchowy i materialny dorobek społecze stw. Wszystkie definicje podkre lały jednak nast puj ce cechy kultury: kultura to co , czego si uczymy, co dzielimy z innymi i co jest przekazywane z pokolenia na pokolenie1. G. Hofstede wyró nia kilka warstw kultury: poziom kultury narodowej, poziom kultury zwi zanej z przynale no ci do grupy regionalnej, etnicznej, religijnej lub j zykowej, poziom kultury zwi zanej z przynale no ci do danej płci, poziom kultury pokoleniowej, poziom klasy społecznej oraz poziom kultury organizacyjnej2. Przedmiotem niniejszych rozwa a jest poziom kultury narodowej oraz jego oddziaływanie na kultur organizacyjn biblioteki akademickiej oraz na postawy u ytkowników w procesach informacyjnych. Zanim jednak przyjrzymy si dokładniej tym zjawiskom, poznajmy lepiej problematyk kultury narodowej i jej bada porównawczych. 1. Ró nice mi dzy kulturami narodowymi i badania porównawcze Zacznijmy od przykładu: Akia Morita, prezes Sony opowiedział jak wpadł na pomysł skonstruowania walkmana. Kocha muzyk powa n i chciał jej słucha w drodze do pracy tak, by nie przeszkadza współpasa erom. Wystarczy porówna to podej cie z postaw wi kszo ci zachodnich u ytkowników walkmana: „mog słucha muzyki i nie przeszkadzaj mi inni ludzie” i ju wyra nie dostrzegamy ró nic w orientacjach kulturowych Japo czyków i np. Niemców. Zainteresowanie ró nicami mi dzykulturowymi zrodziło si z przekonania, e kluczem do biznesowego sukcesu jest zrozumienie własnej kultury oraz tego, jak partnerzy, pochodz cy z innych kultur, my l i post puj . Myli si jednak ten, kto s dzi, e wiedza ta jest potrzebna wył cznie w przypadku prowadzenia mi dzynarodowych interesów gospodarczych czy politycznych. Globalizacji podlegaj bowiem równie procesy społeczne, kulturowe oraz informacyjne i kultura narodowa mo e znacznie oddziaływa na ich kształt i ko cowy efekt. Kultura narodowa przejawia si w ogólnym wzorcu stylów ycia w danym społecze stwie. Jest przyswajana w procesie uczenia si , zachodz cym w wi kszej cz ci w młodym wieku i wzmacniana w wyniku presji społecznej. W efekcie kultura staje si własno ci grupy, nie jednostek, 1 2 Bjerke B.: Kultura a style przywództwa. Kraków 2004, s. 19. Hofstede G.: Kultury i organizacje. Warszawa 2000, s. 46. 32 Bo ena Jaskowska i nie mo na przed ni uciec3. Według G. Hofstede kultura narodowa jest kolektywnym zaprogramowaniem umysłu, które odró nia członków jednej grupy od drugiej4. Problematyka ró nic pomi dzy kulturami narodowymi i ich wpływu na kultur organizacyjn firm oraz ich sukcesy, zyskała popularno w latach 80tych 20. wieku. Znalazło to odzwierciedlenie w wielu badaniach i publikacjach, które równie doczekały si wydania polskiego5. Do najbardziej znanych, najobszerniejszych porównawczych bada kultur narodowych nale przeprowadzone w latach 80-tych i pó niej przez G. Hofstede (niestety nie uwzgl dniaj cych Polski), T. Petersa i R. Watermana w latach 80-tych, F. Trompenaarsa i Ch. Hampden–Turnera w latach 90-tych 20. w. Polska kultura na tle innych kultur i jej wpływ na kultur organizacyjn instytucji nie doczekała si tak szerokich bada . Nale y wspomnie o uwzgl dnieniu Polski w badaniach porównawczych F. Trompenaarsa i Ch. Hampden–Turnera, o projekcie GLOBE R. House’a , który w Polsce realizowali J. M czy ski i S. Witkowski6 oraz o badaniach przeprowadzonych przez znawc polskiej kultury organizacyjnej Ł. Sułkowskiego7. 2. Kultura narodowa i jej wymiary Kultura narodowa jest charakteryzowana za pomoc tzw. wymiarów, w które pogrupowane s cechy decyduj ce o odmienno ci jednej kultury od innej. W niniejszym referacie posługiwa si b d typologi autorstwa Ł. Sułkowskiego, powołuj c si równie na wyniki bada G. Hofstede. Badania Ł. Sułkowskiego przeprowadzone w latach 1999-2001 dotyczyły kultur narodowych Stanów Zjednoczonych, Rosji, Ukrainy, Niemiec i Polski. Badacz wyró nił trzy pierwotne wymiary kultury8: 1. Dystans władzy (hierarchiczno – równo ). Wymiar ten charakteryzuje kształt zale no ci pomi dzy podwładnymi a przeło onym. Orientacja hierarchiczna oznacza du y dystans pomi dzy przeło onym i podwładnymi, utrzymywanie dyscypliny i wzmacnianie autorytetu władzy. Orientacja równo ciowa to zmniejszony (i decyzyjny i emocjonalny) dystans władzy, wi ksza swoboda i elastyczno działania. Hierarchiczno jest dominuj c cech kultur w krajach europejskich o rodowodzie łaci skim: we Francji i Hiszpanii, w krajach Ameryki 3 Bjerke B.: Kultura a style… , s. 44. Hofstede G.: Kultury i…, s. 40. 5 Zainteresowanych czytelników odsyłam do nast puj cych ksi ek: G. Hofstede: Kultury i organizacje: zaprogramowanie umysłu. Warszawa 2000 ; T. Peters, R. Waterman: Poszukiwanie doskonało ci w biznesie. Warszawa 2000 ; F. Trompenaars, Ch. Hampden-Turner: Siedem wymiarów kultury: znaczenie ró nic kulturowych w działalno ci gospodarczej. Kraków 2002 ; Ch. Hampden-Turner, A. Trompenaars: Siedem kultur kapitalizmu: USA, Japonia, Niemcy, Francja, Wielka Brytania, Szwecja, Holandia. Kraków 2000 ; B. Bjerke Kultura a style przywództwa. Kraków 2004. 6 House R., Hanges P., Ruiz-Quantanilla A.: GLOBE The global leadership and organizational behavior effectiveness: research program. “Polish Psychological Bulletin”. 1997 vol. 28 (3), s. 215-254. 7 Sułkowski Ł.: Procesy kulturowe w organizacjach: koncepcja, badania i typologia kultur organizacyjnych. Toru -Łód 2002. 8 Sułkowski Ł.: Procesy kulturowe ..., s. 60-70. 4 Biblioteka w kulturze – kultura w bibliotece: procesy informacyjno… 33 Łaci skiej oraz w krajach azjatyckich i afryka skich. Równo jest typowa dla Stanów Zjednoczonych, Wielkiej Brytanii i krajów b d cych w przeszło ci pod jej wpływem9. W Polsce, wg bada Ł. Sułkowskiego, mo na obserwowa przejawy orientacji równo ciowej w wiadomo ci ludzi, ale w organizacjach w dalszym ci gu przewa a formalizacja i autorytaryzm, które sprzyjaj hierarchiczno ci. 2. Indywidualizm – kolektywizm. ródłem tego wymiaru jest przekonanie, e podstaw zachowa i postaw ludzkich jest działanie indywidualne lub zbiorowe. W kulturze o orientacji indywidualistycznej dobro jednostki stawia si na pierwszym miejscu, orientacja kolektywna priorytetowo traktuje dobro ogółu, grupy czy zespołu. Indywidualizm jest cech charakterystyczn społecze stwa ameryka skiego i innych krajów angloj zycznych oraz niektórych europejskich (Holandia, Włochy, Belgia, Dania). Kolektywizm jest dominuj c warto ci w Japonii, Chinach10. W badaniach Ł. Sułkowskiego Polska uzyskała najwy szy wska nik wspólnotowo ci spo ród badanych krajów. 3. Kultura wysoka – niska tolerancja niepewno ci. Wymiar ten okre la stopie zagro enia odczuwany przez członków danej kultury w obliczu sytuacji nowych, nieznanych i niepewnych. Według bada G. Hofstede wysoka tolerancja niepewno ci jest charakterystyczna dla kultur azjatyckich (oprócz Japonii i Korei Poł.), krajów afryka skich oraz anglosaskich i nordyckich. Niska tolerancja niepewno ci typowa jest dla Ameryki Łaci skiej, łaci skiej Europy i krajów ródziemnomorskich11. Badania Ł. Sułkowskiego wskazuj i w polskich organizacjach zaczyna dominowa wysoka tolerancja niepewno ci. Przy charakteryzowaniu kultur za pomoc wymiarów nale y pami ta o tym, e s to modele idealne. Rzadko który kraj b dzie miał kultur w stu procentach indywidualistyczn , czy hierarchiczn ; mo emy tu jedynie mówi o zbli eniu i podobie stwie rzeczywistej kultury do idealnego modelu. Ponadto opisowi podlegaj wymiary pierwotne, kluczowe dla kształtu kultury, ale obok nich istnieje wiele wymiarów wtórnych, które mog mie ró n posta w zale no ci od organizacji czy sektora jej działania. Drugim problemem na który trzeba zwróci uwag przed przyst pieniem do analizy, jest fakt, e stwierdzenia na temat kultury nie s stwierdzeniami na temat jednostek.12 Nale y unika stereotypów, z którymi mamy do czynienia gdy zało enia dotycz ce cech zbiorowo ci s przypisywane konkretnej jednostce. „John Smith 9 Hofstede G.: Kultury i ..., s. 64-65. Tam e, s. 100. Tam e, s. 181. 12 Tam e, s. 363. 10 11 34 Bo ena Jaskowska jest Amerykaninem wi c na pewno wyznaje warto ci indywidualistyczne” – nie! Powinno by – „Prawdopodobne jest, e John Smith wyznaje warto ci indywidualistyczne, gdy pochodzi z kultury w której ta warto jest dominuj ca” . 3. Polska kultura narodowa i jej wpływ na procesy informacyjne Kultura narodowa mo e mie znaczny wpływ na procesy informacyjnobiblioteczne. Podkre la si , e na efektywne tworzenie i funkcjonowanie społecze stwa informacyjnego obok bezdyskusyjnych czynników takich jak: uwarunkowania techniczne dost pu do informacji, odpowiednia polityka wspieraj ca i finansuj ca t ide , szkolenia u ytkowników i kształtowanie w nich umiej tno ci wykorzystania ródeł i narz dzi wyszukiwawczych oraz zdolno ci do umiej tnego wykorzystania wyszukanych danych, ma znaczny wpływ równie inny czynnik – kultura narodowa. By mo e, to ona po rednio jest wytłumaczeniem, dlaczego pewne społeczno ci łatwiej i szybciej przekształcaj si w społecze stwa informacyjne, a inne nie13. Niniejsze rozwa ania dotycz ce wpływu polskiej kultury narodowej na procesy informacyjno-biblioteczne b d prowadzone z dwóch perspektyw: od strony kultury organizacyjnej istniej cej w bibliotece akademickiej (która jest ukształtowana pod wpływem kultury narodowej) oraz od strony u ytkownika, który (prawdopodobnie) jest nosicielem dominuj cych w kulturze warto ci, zachowa i postaw oddziałuj cych na jego kultur informacyjn . Nale y podkre li jednak, e kultura organizacyjna biblioteki akademickiej mo e, oprócz kultury narodowej, by równie kształtowana pod wpływem wielu innych czynników: np. przekona i działa pracowników (w szczególno ci liderów), otoczenia instytucji oraz potrzeb u ytkowników. Przyjrzyjmy si , jak scharakteryzowane wymiary kultury narodowej mog wpływa na kształt procesów informacyjno-bibliotecznych. 3.1. Dystans władzy a kultura organizacyjna biblioteki akademickiej Badania Ł. Sułkowskiego wykazuj , e w Polsce mo na obserwowa przejawy orientacji równo ciowej w wiadomo ci ludzi, ale w organizacjach w dalszym ci gu przewa a formalizacja i autorytaryzm typowe dla hierarchiczno ci. Czy fakt, e w bibliotece nadal istniej hierarchiczne stosunki mi dzy pracownikami mo e mie wpływ na wiadczenie usług informacyjnych i efektywne po redniczenie w procesie informacyjnym? Tak. Najbli ej u ytkownika i jego potrzeb s pracownicy z sektora usługowego biblioteki, a wi c z oddziałów informacji naukowej, czytelni, wypo yczalni oraz ewentualnie z samodzielnych specjalistycznych dziedzinowych stanowisk informacyjnych. Ci pracownicy najlepiej znaj potrzeby informacyjne u ytkowników i mog proponowa optymalne warunki i rozwi zania podwy szaj ce jako usług. Co z tego, skoro obawiaj si oni wyra a krytyk 13 Steinwachs K.: Information and culture – the impact of national culture on information processes. „Journal of Information Science”. 1999 no. 25 (3), s. 193-204. Biblioteka w kulturze – kultura w bibliotece: procesy informacyjno… 35 i sprzeciw oraz wysuwa własne propozycje? Kiedy istnieje wyra ny podział na „my”- pracownicy i „oni”- władza i le funkcjonuje komunikacja mi dzy tymi grupami, mo e pojawia si bierny opór podwładnych i narasta ich niezadowolenie, co z pewno ci nie sprzyja dobrej działalno ci biblioteki. W kulturze hierarchicznej ponadto podwładni oczekuj jasnych polece słu bowych i instrukcji post powania z góry, co mo e „zabija ” w nich kreatywno i samodzielno . Z drugiej strony nale y pami ta o specyfice biblioteki jako organizacji. Musi posiada ona swego przywódc , ale nie autokratycznego i despotycznego, tylko takiego, który pozwoli pracownikom współuczestniczy w podejmowaniu wa nych decyzji i sprawi, e pracownicy stan si współodpowiedzialni za bibliotek i jej wizerunek w otoczeniu. Wyniki bada Ł. Sułkowskiego wskazuj jednak, e wyra nie zmieniaj si orientacje kulturowe polskich pracowników w kierunku równo ci. Miejmy nadziej , e i tak jest w polskich bibliotekach akademickich. 3.2. Dystans władzy a u ytkownik Od chwili narodzin ludzie chłon typowe dla kultury swego społecze stwa zaprogramowanie umysłowe. W rodowisku, w którym dominuje hierarchiczno , rodzice oczekuj od dzieci bezwarunkowego posłusze stwa. Dzieci nie s zach cane do niezale nego my lenia, najwa niejsze jest okazywanie szacunku rodzicom i starszym. W dalszych etapach ycia ten wzorzec powielany jest w układzie nauczyciel-ucze , co zaspokaja silnie zakorzenion w umy le ucznia potrzeb zale no ci. Widoczne to si staje zwłaszcza w szkołach wy szych, gdzie cz sto przekazuje si wiedz nie w postaci uniwersalnych prawd, ale jako osobist m dro wykładowcy, który traktowany jest jak wszystkowiedz cy guru14. W społecze stwach równo ciowych dzieci od male ko ci s traktowane na równi z dorosłymi. Głównym celem wychowawczym rodziców jest szybkie usamodzielnienie si dziecka. Jest ono zach cane do podejmowania prób i uczenia si na bł dach. Z wiekiem relacja dzieci-rodzice zostaje zast piona formuł partnersk . Podobnie w przypadku kontaktów dziecka z nauczycielem. Ucze jest podmiotem procesu edukacyjnego, ceni si jego inicjatyw i oczekuje aktywno ci w podejmowaniu intelektualnych poszukiwa , a przekazywana wiedza ma charakter uniwersalnych prawd i faktów15. Opisane uwarunkowania kulturowe zwi zane z wymiarem dystansu władzy maj du y wpływ na zachowania, postawy i umiej tno ci u ytkownika. System edukacji, który stopniowo ulega w Polsce przeobra eniom, nie rozwijał w uczniach i studentach samodzielno ci i aktywno ci w poszukiwaniach informacyjnych. Wielu studentów bazuje wył cznie na wiedzy zdobytej w trakcie wykładu, brakuje im dociekliwo ci informacyjnej, sprawdzania danych w kilku ródłach, czasem po prostu zwykłych umiej tno ci posługiwania si narz dziami, nie wspominaj c ju o fakcie, e najlepiej i najwygodniej jest „co ” - a najlepiej wszystko ci gn z Internetu. Bierno , 14 15 Hofstede G.: Kultury i... , s. 72-76. Tam e, s. 72-76. 36 Bo ena Jaskowska brak inicjatywy, unikanie wyzwa i podejmowania trudno ci, a czasem wr cz lenistwo – to cechy, które zaobserwowa mo na u wielu studentów, a które prawdopodobnie s pochodn dominacji hierarchiczno ci w polskim systemie edukacji. Bibliotekarze i pracownicy informacji stoj przed kolejnymi wyzwaniami w kontaktach z u ytkownikami wychowanymi w kulturze hierarchiczno ci. Szkolenia biblioteczne nie tylko powinny kształtowa i rozwija proste umiej tno ci wyszukiwania i wykorzystywania informacji, powinny równie , a mo e przede wszystkim, u wiadamia znaczenie samodzielnych poszukiwa informacyjnych, wyrabia nawyk aktywno ci w tych procesach oraz uzmysławia fakt, e w 21. wieku bierno w zakresie operowania informacj jest niestety powa n ułomno ci . Edukacja w społecze stwach o kulturze równo ci wydaje si lepiej sprzyja kształtowaniu wysokiej kultury informacyjnej u ytkowników, która z kolei jest podstaw aktywnego uczestnictwa w społecze stwie informacyjnym i w procesach jego budowania. Studenci wykazuj samodzielno w zdobywaniu wiedzy i poszukiwaniu ródeł. Od dziecka przyzwyczajani do podejmowania prób i uczenia si na bł dach, odwa niej korzystaj z technologii informacyjnych i prawdopodobnie lepiej potrafi okre li swoje potrzeby informacyjne. Warto podkre li , e wzrasta liczba takich aktywnych i samodzielnych u ytkowników. Obserwacja u ytkowników w bibliotece oraz w jej otoczeniu pozwala na stwierdzenie, e mamy do czynienia równocze nie z dwoma przeciwstawnymi procesami. Z jednej strony istnieje tendencja przesuwania si orientacji kulturowej w kierunku równo ci (sprzyjaj chyba temu zmiany w systemie szkolnictwa?) oraz przekonania wielu studentów o potrzebie posiadania umiej tno ci informacyjno-wyszukiwawczych, bardzo przecie cennych na rynku pracy społecze stwa informacyjnego. Z drugiej strony nie sposób nie zauwa y masowej produkcji magistrów, dla których wykształcenie to tylko „papierek”, który najlepiej zdoby w minimalistyczny sposób, niewielkim nakładem zaanga owania, a ewentualnie z pewnym nakładem pieni nym... Pozostaje mie nadziej , e zwyci y ta pierwsza, równo ciowa tendencja i „kulturowe przygotowanie” u ytkownika do aktywnego uczestnictwa w nowoczesnych procesach informacyjnych b dzie coraz lepsze. 3.3. Indywidualizm – kolektywizm a kultura organizacyjna biblioteki Badania Ł. Sułkowskiego wykazały, e w polskich organizacjach panuje silna orientacja kolektywistyczna. Fakt ten mo e mie znaczny wpływ na kształt i jako procesów informacyjno-bibliotecznych. Wydaje si , e efektywno ci procesów informacyjno-bibliotecznych sprzyja mo e zarówno orientacja indywidualistyczna jak i kolektywna. W kulturach indywidualnych wyst puje d enie jednostek do wolno ci i panuje przekonanie, e podstawowe jest dobro indywidualne. Sprzyja to mo e zarówno postawom rywalizacyjnym i konkurencyjnym, jak i d eniu jednostek do samorealizacji i rozwoju. Bibliotekarze d c do zaspokojenia dobra Biblioteka w kulturze – kultura w bibliotece: procesy informacyjno… 37 indywidualnego b d starali si dokształca oraz zdobywa wiedz i nowe umiej tno ci zawodowe. ródłem motywacji b dzie dla nich sama praca i poczucie własnej warto ci, samorealizacji, a nie czynniki zewn trzne jak awans i podwy ka, co w przypadku bibliotek akademickich zdarza si i tak stosunkowo rzadko. W efekcie te wszystkie czynniki mog pozytywnie oddziaływa na usługi informacyjne. W bibliotekach o kulturze wspólnotowej sukces jest osi gany dzi ki współpracy i jednomy lno ci, które s kluczem do rozwi zywania problemów. Ale orientacja kolektywna mo e mie równie i złe strony. Kiedy miejsce pracy staje si dla pracownika ródłem silnej identyfikacji grupowej, kiedy pracownik czuje si kompetentny tylko w grupie, np. w oddziale biblioteki, kiedy obawia si on samodzielno ci i odpowiedzialno ci za działania i decyzje – wtedy kolektywizm mo e by przeszkod w sprawnym działaniu biblioteki. Utrudniona mo e by fluktuacja pracowników w strukturze macierzowej, postulowanej jako optymalny sposób organizowania działalno ci informacyjno-bibliotecznej. Mo e by zatrzymany proces doskonalenia pracowników, tłumiona inicjatywa i samodzielno („mog to zrobi inni”). Powszechna sta si mo e ogólna bierno i ogl danie si na innych. Rozwi zaniem mo e by w tym przypadku tworzenie kreatywnych i twórczych zespołów, które oprócz tego, e s zbiorem wybitnych i odpowiedzialnych jednostek, posiadaj jeszcze warto dodan w postaci umiej tno ci współdziałania oraz kreowania nowej wiedzy. M.M. Górski wskazuje na nast puj ce korzy ci płyn ce z pracy zespołowej w bibliotece: zwi kszenie innowacyjno ci, ułatwienie wspólnego wyszukiwania talentów poprzez wzajemne poznanie i uzewn trznianie ró nych cech osobowo ci oraz kreatywno , zmian sformalizowanej struktury organizacyjnej na bardziej kooperatywn , zast pienie biurokracji i eliminacja hierarchii, zmniejszenie monotonii pracy poprzez wymienno funkcji i zada , zwi kszenie poczucia przydatno ci, pewno ci siebie oraz mo liwo ci wypowiadania si , samorozwoju i partycypacji w efektach16. Wa ne równie , aby bibliotekarze potrafili łatwo integrowa si z innymi grupami (wchodzenie i wychodzenie z ró nych zespołów, np. kół doradczych czy zadaniowych, macierzowe przyporz dkowanie pracowników do kilku agend), a poczucie bezpiecze stwa uzyskiwane do tej pory z przynale no ci do jednej grupy czerpali z innych ródeł, np. swojej wiedzy, umiej tno ci i do wiadczenia. Wydaje si wi c, e sprawnym procesom informacyjno-bibliotecznym sprzyja powinna kultura organizacyjna o cechach kolektywnych z pewnymi elementami indywidualizmu. 3.4. Indywidualizm – kolektywizm a u ytkownik Indywidualne b d kolektywne zaprogramowanie umysłu u ytkownika wpływa znacz co na jego udział w procesach informacyjnych. 16 Górski M. M.: Praca zespołowa elementem nowoczesnego zarz dzania w bibliotece. [W:] Przestrze informacji i komunikacji społecznej, pod red. M. Kocójowej. Kraków 2004, s. 203. 38 Bo ena Jaskowska W kulturach kolektywnych proces wychowawczy i edukacyjny jest ukierunkowany na przygotowanie dziecka do ycia w grupie. Dzieci wzoruj swe post powanie na innych, ich opinia w zasadzie nie istnieje i jest zdeterminowana wpływem grupy. le widziane jest otwarte wyra anie krytyki i własnego zdania. Dzieci przez długi czas otaczane s opiek , a w szkole przyjmuj postaw pasywn . Nauka przybiera form instrukta u „jak co robi ” (a nie „jak si uczy ” co wyst puje w przypadku kultur indywidualistycznych) i jest ci le ograniczona w czasie. Prawdopodobnie u ytkownik ze społecze stwa kolektywistycznego b dzie miał problemy z identyfikacj swych potrzeb informacyjnych oraz pewne obawy przed samodzielnym poszukiwaniem informacji, by mo e b dzie w tym procesie potrzebował pomocy bibliotekarza. Zdecydowanie do uczestnictwa w dzisiejszych procesach informacyjnych lepiej przygotowuje kultura indywidualistyczna. Dzieci przyzwyczajane s do samodzielno ci, nie obawiaj si konfrontacji i posiadania swego zadania. W szkole, a potem na studiach preferuj aktywne uczestnictwo w zaj ciach i dwustronn komunikacj z nauczycielem. U ytkownik o orientacji indywidualistycznej prawdopodobnie b dzie wykorzystywał wi cej ró norodnych i nowoczesnych ródeł informacji, a w przypadku pewnych trudno ci nie b dzie si obawiał prosi o pomoc. Poza tym maj c wiadomo , e edukacja jest procesem stałym, b dzie ci gle si dokształcał i zdobywał wiedz , zarówno w zakresie ródeł jak i mo liwo ci ich wykorzystania. Wszystkie te czynniki powinny sprzyja wysokiej kulturze informacyjnej u ytkowników. Niestety, jak wskazuj badania Ł. Sułkowskiego, w polskiej kulturze narodowej dominuje orientacja kolektywna, utrudniaj ca kształtowanie takich postaw. Jak temu zaradzi ? Przede wszystkim trzeba podj prób przezwyci ania naszego narodowego zaprogramowania umysłu i umiej tnie tworzy i kształtowa warto ci wspieraj ce samodzielno i inicjatyw u ytkowników informacji. Tutaj jednak najwa niejsza rola spoczywa na rodzinie oraz szkołach wraz z profesjonalnymi nauczycielami i bibliotekarzami szkolnymi. Pracownicy bibliotek naukowych przejmuj pałeczk nieco pó niej, co oczywi cie nie znaczy, e s zwolnieni ze szkolenia u ytkowników i kształtowania ich wysokiej kultury informacyjnej. 3.5. Tolerancja niepewno ci a kultura organizacyjna biblioteki Badania Ł. Sułkowskiego wykazały, e w Polsce wyst puje wysoki poziom tolerancji niepewno ci. Autor wyja nia to niestabilno ci gospodarcz minionych dekad, która uniemo liwiała tworzenie długookresowej strategii organizacyjnej i premiowała elastyczne zachowania. Oddziaływanie kultury wysokiej tolerancji niepewno ci mo e pozytywnie wpływa na kultur organizacyjn biblioteki akademickiej. Otoczenie biblioteki jest teraz coraz cz ciej zmienne i nieprzewidywalne, podobnie jak i potrzeby przedstawicieli społecze stwa informacyjnego. Biblioteka musi by elastyczna by umiej tnie dostosowywa si do tego typu Biblioteka w kulturze – kultura w bibliotece: procesy informacyjno… 39 czynników. Wiele z takich przedsi wzi , jak: wprowadzanie nowych usług, modyfikacje struktury i sposobów organizowania pracy, zmiany z sposobach zarz dzania – bez kultury organizacyjnej sprzyjaj cej innowacjom i zmianom mo e zako czy si niepowodzeniem. Ł. Sułkowski pisze, e w polskich organizacjach zmiany w otoczeniu s uznawane zarówno za ródło zagro e jak i szans, z tendencj w kierunku tolerowania wy szego poziomu ryzyka17. W kulturach wysokiej tolerancji niepewno ci obserwuje si orientacj na (niepewn ) przyszło , nie istnieje potrzeba sankcjonowania wszelkich działa przepisami, sukces organizacji upatrywany jest we wprowadzaniu zmian i innowacji. Fakt, e w polskich organizacjach zaczyna dominowa wysoka tolerancja niepewno ci, nie znajduje potwierdzenia w badaniach orientacji kulturowej pracowników polskich bibliotek przeprowadzonych przez E. B. Zybert. Według nich bowiem wi kszo bibliotekarzy preferuje miejsce pracy, w którym kultura organizacyjna ma charakter sformalizowany, mechanistyczny. Taka kultura cechuje si stabilno ci i mał mo liwo ci zmian, a podstaw jej działania jest zgodno z obowi zuj cymi przepisami i normami oraz sztywno reguł18. Opór przed zmianami w bibliotece mo e by podyktowany wieloma wzgl dami, np. obaw o obni enie zarobków, o podwy szenie intensywno ci pracy lub pogorszenie jej warunków, o obni enie presti u zawodowego, brakiem wiary we własn wiedz i umiej tno ci, konieczno ci dokształcania si i zdobywania nowych kwalifikacji. Pozostaje mie nadziej , e równie i w polskich bibliotekach b dzie si dokonywała zmiana w kierunku wysokiej tolerancji niepewno ci. Teoretycznie procesowi temu powinna sprzyja dokonuj ca si zmiana w orientacjach kulturowych polskiego społecze stwa oraz wymiana pokoleniowa w kadrach polskich bibliotek akademickich. Nie mo emy jednak zapomina o specyfice biblioteki, gdzie podobnie jak w aptece nie mo na porzuci wszelkich przepisów, ustalonych procedur i standaryzacji. W przypadku biblioteki powinni my wi c mówi o pewnej (stosunkowo wysokiej) tolerancji niepewno ci, np. w zakresie akceptacji nowych technologii usprawniaj cych procesy informacyjno-biblioteczne. 3.6. Tolerancja niepewno ci a u ytkownik Nietrudno dostrzec zale no pomi dzy wymiarem kulturowym opisuj cym stopie tolerancji niepewno ci a u ytkownikiem. Wychowani w kulturze wysokiej tolerancji ryzyka od najmłodszych lat s przygotowywani do radzenia sobie z niepewno ci i ryzykiem. Wiedz , e nie ma prostych odpowiedzi na nurtuj ce pytania. Inne nie znaczy gro ne, tylko ciekawe i interesuj ce. Prawdopodobnie u ytkownicy z kultur wysokiej tolerancji niepewno ci nie b d obawia si samodzielnego korzystania z nowoczesnych ródeł informacji i b d aktywni w tych procesach. 17 18 Sułkowski Ł.: Procesy kulturowe..., s. 171. Zybert E. B.: Kultura organizacyjna w bibliotekach. Warszawa 2004, s. 135. 40 Bo ena Jaskowska Stopie tolerancji niepewno ci to wymiar kultury narodowej, który prawdopodobnie najsilniej z wszystkich trzech oddziałuje na kultur informacyjn u ytkowników (który to raz wymieniamy dzi termin kultura?). W skrócie kultura informacyjna to system postaw wobec roli informacji i technologii informacyjnych w yciu. Kultura informacyjna to poziom rozwoju społecze stwa uwarunkowany stopniem opanowania sił przyrody, osi gni tym stanem wiedzy i twórczo ci artystycznej oraz formami współ ycia społecznego z wykorzystaniem technologii informacyjnych19. U ytkownik o wysokiej kulturze informacyjnej posiada du e umiej tno ci intelektualne i manualne umo liwiaj ce mu wykorzystanie technologii w celu zaspokojenia swych potrzeb informacyjnych. Posiada równie szersz ogóln wiedz , dzi ki której rozumie i potrafi dokona krytycznej analizy zjawisk zachodz cych w sferze interakcji systemu: człowiek - technologie informacyjne – informacja. U ytkownik taki wykazuje zainteresowania i zaanga owanie w problematyk informatyzacji społecze stwa opartego na wiedzy i czuje osobist odpowiedzialno za skutki tego procesu20. Niniejsze rozwa ania na temat oddziaływania polskiej kultury narodowej na procesy informacyjno-biblioteczne maj charakter probabilistyczny i jak ka d teori powinno si je teraz sprawdzi , w praktyce. Nale ałoby przeprowadzi mi dzykulturowe reprezentatywne badania porównawcze bibliotek akademickich oraz ich u ytkowników z ró nych krajów i sprawdzi , czy kultura narodowa faktycznie odgrywa wa n rol w procesach informacyjnych. Podsumowuj c niniejsze rozwa ania nale y stwierdzi , i kultura narodowa mo e mie znaczny wpływ na procesy informacyjno-biblioteczne 21. wieku. Kultura narodowa o orientacjach: równo ciowych, kolektywnych (z elementami indywidualizmu) i znacznego stopnia tolerowania niepewno ci mo e wpływa na kultur organizacyjn biblioteki sprzyjaj c procesom informacyjno-bibliotecznym oraz mo e lepiej „przygotowywa ” u ytkownika do uczestnictwa w tych procesach. Dzi ki odpowiedniej kulturze organizacyjnej biblioteka elastycznie potrafi dostosowywa si do zmian otoczenia i jego wymaga , mo e rozwija procesy uczenia si organizacji i tym samym zapewnia wysokiej jako ci usługi. U ytkownik za bez obaw przyst pi do informacyjnych poszukiwa oraz umiej tnie i samodzielnie wykorzysta wyszukane wiadomo ci. A jakie wnioski mog z tych rozwa a wyci gn pracownicy informacji i bibliotekarze? Przede wszystkim nie tłumaczmy pewnych niepowodze nasz polsk kultur narodow . Pami taj c, e kultura społecze stwa nie jest jedynym i ostatecznym czynnikiem kształtuj cym kultur organizacyjn biblioteki, przyjrzyjmy si dokładniej kulturze panuj cej w naszym miejscu pracy. Czy 19 Furmanek W.: Kultura techniczna i kultura informacyjna: eksplikacja poj cia: konsekwencje metodologiczne. [Referat wygłoszony na sympozjum naukowym „Techniki komputerowe w przekazie edukacyjnym” (Kraków 27-28 wrze nia 2002)] [dok. elektr.] http://www..krakow.pl/ptn/Referaty/Furmanek. 20 Por. Pi tek T.: Potrzeba bada kultury informacyjnej. [W:] Teoretyczne i praktyczne problemy edukacji technicznej i informatycznej, red. W. Furmanek, W. Walat. Rzeszów 2003, s. 280-287. Biblioteka w kulturze – kultura w bibliotece: procesy informacyjno… 41 kultura organizacyjna sprzyja wprowadzaniu zmian i innowacji? Czy pracownicy potrafi działa w niepewnych sytuacjach i jak sobie z t niepewno ci radz ? Czy s kreatywni i samodzielni oraz potrafi w razie potrzeby wspólnie rozwi zywa problemy? A jak wygl da kwestia partycypowania w podejmowaniu wa nych dla u ytkownika decyzji? Co z dokształcaniem i zdobywaniem nowych umiej tno ci, czy wszyscy pracownicy s do tego równie ch tni? A udział w budowaniu i kształtowaniu kultury informacyjnej u ytkowników? Niew tpliwie na wiele z tych pyta mo na udzieli odpowiedzi twierdz cej. Ale czy na wszystkie? I cho wiemy, e priorytetem zawsze i wsz dzie powinien by u ytkownik, a jego zindywidualizowane potrzeby, opinie i zachowania powinny wyznacza kierunki rozwoju biblioteki akademickiej 21. wieku, to mo e warto krytycznie spojrze na istniej c w naszej instytucji kultur organizacyjn i zastanowi si , czy wszystkie jej przejawy sprzyjaj realizacji tej idei. Bibliografia [1] Bjerke B.: Kultura a style przywództwa. Kraków 2004. [2] Furmanek W.: Kultura techniczna i kultura informacyjna: eksplikacja poj cia: konsekwencje metodologiczne. [Referat wygłoszony na XII Ogólnopolskim Sympozjum Naukowym Techniki komputerowe w przekazie edukacyjnym (Kraków 27-28 wrze nia 2002)] [dok. elektr.] http://www..krakow.pl/ptn/Referaty/Furmanek [odczyt 12.01.2005]. [3] Górski M. M.: Praca zespołowa elementem nowoczesnego zarz dzania w bibliotece. [W:] Przestrze informacji i komunikacji społecznej, pod red. M. Kocójowej. Wydaw. Uniwersytetu Jagiello skiego, Kraków 2004, s. 201-206. [4] Hofstede G.: Kultury i organizacje: zaprogramowanie umysłu. Warszawa 2000. [5] Pi tek T. Potrzeba bada kultury informacyjnej. [W:] Teoretyczne i praktyczne problemy edukacji technicznej i informatycznej, red. W. Furmanek, W. Walat. Rzeszów 2003, s. 280-287. [6] Steinwachs K.: Information and culture – the impact of national culture on information processes. „Journal of Information Science”. 1999 vol. 25 (3), s. 193-204. [7] Sułkowski Ł.: Procesy kulturowe w organizacjach: koncepcja, badania i typologia kultur organizacyjnych. Toru -Łód 2002. [8] Zybert E. B.: Kultura organizacyjna w bibliotekach . Wydaw. SBP, Warszawa 2004. Sesja druga / Session two BIBLIOTEKI NAUKOWE W KULTURZE I CYWILIZACJI Wanda Pindlowa Uniwersytet Jagiello ski w Krakowie Instytut Informacji Naukowej i Bibliotekoznawstwa [email protected] Motto „Centralizowa czy nie centralizowa ? Dotychczas nie rozstrzygni to tego zagadnienia, ale pogl dy wci ulegaj zmianom. Obecnie modna jest decentralizacja; za ile lat, gdy zacznie si odczuwa skutki bł dnej lub nadmiernej decentralizacji, pewnie zast pi j centralizacja.” (A. Jay : Machiavelli i zarz dzanie, s.68) O zjawisku globalizacji coraz bardziej widocznym w pracy bibliotek About globalization in library work Abstrakt Problemy z globalizacj . Czy globalizacja i uniwersalizm to te same zjawiska? Za i przeciw globalizacji. Co biblioteka ma wspólnego ze zjawiskiem globalizacji? Czy biblioteka akademicka jest bardziej podatna na wpływy zewn trzne ni np. biblioteka publiczna, poniewa jest cz ci uczelni? Czy da si zachowa to samo instytucji w globalnym wiecie. Słowa kluczowe globalizacja; biblioteki akademickie Abstract Problems with globalization. Globalization and universalism - are these the same phenomena? For and against globalization. Library and the phenomenon of globalization. Is there more outside influence on an academic library as a part of a university than on a public library? Is it possible to maintain institutional identity? Key words globalization; academic library Globalizacja mo e by rozpatrywana w ró nych aspektach: filozoficznym, ekonomicznym, politycznym i kulturowym. W moim wyst pieniu mam rozwa y nie tyle wspomniane aspekty, co wpływ globalizacji na codzienne ycie bibliotek naukowych, głównie akademickich. W ten sposób nie da si wi c obej owych aspektów, poniewa biblioteki funkcjonuj w społecze stwie i zarówno filozofia, ekonomia, polityka jak i kultura wywieraj na nie przemo ny wpływ. Temat ten jest niezwykle obszerny i dosy skomplikowany. Powstało wiele opracowa o globalizacji dotycz cych gospodarki ale nie tak wiele dotycz cych globalizacji w bibliotekach. W przypadku naszych zainteresowa tymczasem wydaje si słuszne, rozpatrzenie na ile procesy globalizacyjne mo na uznawa za pozytywne w swoich skutkach a równocze nie na ile one ewentualnie bibliotekom szkodz ? O zjawisku globalizacji coraz bardziej widocznym w pracy bibliotek 45 Referat wprowadzaj cy do konferencji ma to do siebie, jak rozumiem, e nie musi wyczerpywa problematyki a raczej j sygnalizowa dla szerszego jej rozwini cia w nast pnych referatach oraz dyskusji. Tak wi c pojmuj c moje zadanie zasygnalizuj jedynie niektóre problemy, na które powinno si zwróci uwag , aby na owo pytanie o dobre i złe skutki globalizacji w bibliotekach, mo na było znale sensowne odpowiedzi. Globalizacja (nie tylko w sensie globalnego kapitalizmu, ustanowienia globalnego rynku wiatowego, ale tak e w sensie uznania „człowiecze stwa” za globalny punkt odniesienia dla praw człowieka, uprawomocnienia złamania suwerenno ci Pa stwa, interwencji policji, restrykcji handlowych i bezpo rednich interwencji wojskowych w cz ciach wiata, w których prawa człowieka s łamane) jest wła nie mianem dla wyłaniaj cej si logiki postpolitycznej, która coraz bardziej wyklucza wymiar uniwersalno ci funkcjonuj cy we wła ciwym procesie politycyzacji [5]. Słowa te napisał Slavoj Žižek z Uniwersytetu w Lublanie w artykule pod znamiennym tytułem „Raduj si swoim narodem, jak sob samym”. Je li wzi pod uwag , e pisał te słowa przedstawiciel pa stwa, które wie o odzyskało niezale no , to trudno si tym słowom dziwi . Ostatnie lata pokazały zarówno na pozytywnych jak i na negatywnych przykładach skal niesłychanej globalnej współzale no ci ludzi, pa stw i wielu problemów. Upadek jednej firmy w jakim nawet odległym zak tku wiata mo e spowodowa to samo np. w Polsce. Jak pisze Andrzej Zybała, polscy pracownicy IBM czy Coca Coli, słysz cy o zwolnieniach w Argentynie czy Tajlandii, boj si o swoje miejsca pracy w Radomiu czy w Krakowie. Ekonomi ci powtarzaj , e gdy jaka zamorska gospodarka dostaje kataru, my powinni my si obawia gor czki w naszej gospodarce [6, s. 5]. Tymczasem wiadomo, e w zało eniach polityki, ekonomii i kultury uwa a si , e zachodz ce w wiecie nowe zjawiska, jak np. globalizacja nie powinny zagra a godno ci i priorytetowi osoby ani te wolno ci i demokracji poszczególnych narodów. Jak wi c wida postrzeganie i wyja nianie procesów globalizacji nie mo e si obej bez sprzecznych os dów i z jednej strony frustruj cych wypowiedzi a z drugiej strony entuzjazmu wynikaj cego z mo liwo ci zaoszcz dzania czasu i wydatków. Mo na równie zauwa y tendencje do traktowania globalizmu zamiennie z uniwersalizmem. Uniwersalizm w znaczeniu ogólnym to d enie do powszechno ci danego pogl du, do obj cia działalno ci wszystkich ludzi, do ogarni cia pewnej cało ci. Uniwersalizm dzisiaj cz sto wi e si z globalizmem atakowanym ze wzrastaj c determinacj przez dziwne koalicje zielonych, czerwonych, „tubylców”. S to ataki w istotnym stopniu uzasadnione wobec globalizmu - jako narzucanie idei, dóbr, form ycia - przez najsilniejsze kraje i niszczenia przez nie tradycyjnych warto ci. Jednak e wg prof. UW Janusza Kuczy skiego zast powanie uniwersalizmu globalizmem, multikulturalizmem, globologi czy planetaryzmem jest myl ce. Uniwersalizm – poczynaj c od uniwersalnej deklaracji praw człowieka ONZ - jest coraz wyra niej traktowany jako oficjalna ideologia ONZ i aprobowany przez Narody 46 Wanda Pindlowa Zjednoczone. Uniwersalizm implicite jest filarem kultury europejskiej, a explicite w ostatnim czasie został usystematyzowany w swych podstawach jako metafilozofia: teoria i perspektywa syntetyzuj ca wszystkie nauki, wa ne kierunki filozoficzne, kultury narodowe i kontynentalne [2]. A wi c mo e powinni my si raczej „ogl da “ za uniwersalizmem ni za globalizmem w odniesieniu do bibliotek, ale ze wzgl du na zało enia tematyczne konferencji musimy wyja ni relacje globalizacja – biblioteki. Zanim upowszechnił si termin globalizacja, biblioteki realizowały w swej polityce tendencj przystaj c ci le do tego co kryje si dzisiaj pod tym hasłem. Trzeba pami ta , e globalizacja jest efektem wielowiekowego procesu rozwoju wiatowego handlu i dotyczy przede wszystkim krajów rozwini tych Ameryki Północnej, Europy i Azji; z ró nych powodów nie partycypuj w tym procesie kraje Afryki, ale ta sytuacja te powoli si zmienia. Prócz handlu najwa niejsze s tu czynniki technologiczne. Upowszechnienie takich wynalazków, jak: komputery, Internet, telefon komórkowy, ł czno satelitarna, rozwój transportu zadecydowały o zmniejszeniu kosztów , nie mówi c ju o przyspieszeniu gromadzenia, przetwarzania i przesyłania informacji. Wynikaj st d ró ne skutki społeczne, m.in. takie jak umi dzynarodowienie rodowiska pracy, powstawanie wieloj zycznych zespołów pracowników, co w konsekwencji wpływa tak e na biblioteki. Rozwój Internetu, telewizji satelitarnej, kultury masowej sprzyjaj unifikacji konsumpcji, zachowa i aspiracji. Pracownicy zmieniaj cy kraj pracy s cz sto ambasadorami własnej kultury. To równie nakłada na biblioteki pewne konsekwencje, szczególnie na biblioteki publiczne ale i naukowe, jak wieloj zyczno zbiorów, orientacja w kierunkach rozwoju nauki w poszczególnych krajach. Hasła takie, jak: „społecze stwo informacyjne”, „społecze stwo wiedzy”, „Europa wiedzy”, „gospodarka oparta na wiedzy”, czyli inaczej GOW od kilku co najmniej lat s przywoływane i w Polsce; wplatane do referatów, wyst pie na ró nych forach i spotkaniach. Hasła te naturalnie maj swoj tre , wyja nian w zale no ci od tego, kto i w jakim celu je przywołuje. Inne znaczenie nadaj tym hasłom politycy, przedstawiciele gospodarki, informatycy czy pracownicy informacji naukowej. Ze wzgl du na to, e stosowane s w odniesieniu do wszystkich społecze stw, s one bardzo blisko zwi zane równie ze zjawiskiem globalizacji. Józef Ole ski z Narodowego Banku Polskiego, uwa a na przykład, e wyst puje obecnie polaryzacja globalnego społecze stwa informacyjnego, a przyczyn tej polaryzacji s ró nice w posiadanych zasobach informacyjnych oraz w mo liwo ciach dost pu do wiatowych zasobów i systemów informacyjnych. O zjawisku globalizacji coraz bardziej widocznym w pracy bibliotek 47 Przyczyny te nazwa mo na lukami informacyjnymi. A luki te s nast puj ce: a) luka edukacyjna - zró nicowane mo liwo ci edukacji ró nych grup społecznych i narodów; b) luka techniczna - brak infrastruktury technicznej dost pu do informacji coraz wi ksza cz społecze stwa jest izolowana od rzeczywistych zasobów informacyjnych; c) luka j zykowa - wi kszo zasobów jest w j zyku angielskim. Globalizacja wymaga bowiem jednego j zyka do komunikacji. Koszty translacji na j zyki narodowe czy lokalnych grup etnicznych s bardzo wysokie. Najta szy jest wariant nauki j zyka angielskiego (international English) w szkołach obowi zkowo, aby wszyscy mogli zna ten j zyk, wówczas jest to ekonomicznie najtaniej; d) luka polityczno-prawna - koncentracja generowania i zarz dzania wiatowymi zasobami informacyjnymi powoduje, e nieliczne kraje lub organizacje mi dzynarodowe, które s dysponentami wiatowych zasobów informacyjnych, maj kontrol nad udost pnianiem tych zasobów innym krajom. Dysponenci zasobów informacyjnych maj pozycj quasimonopolistyczn . Z przyczyn politycznych lub gospodarczych mog wykorzystywa j dla własnych celów, dyskryminuj c jednych a wspomagaj c innych [3, s.20-21]. Refleksja nad procesami globalizacji zachodz cymi w bibliotece nie mo e by pełna, bez okre lenia o jakich bibliotekach tu mowa. Sytuacja współczesnych bibliotek w Polsce bardzo si ró ni, w zale no ci od tego, czy mowa tu o bibliotekach uczelnianych, publicznych czy te szkolnych. Ró nice te maj miejsce zarówno w podstawach prawnych, zadaniach, jakie pełni oraz sposobach finansowania. Cho chciałoby si powiedzie , e granice pomi dzy tymi rodzajami bibliotek coraz bardziej si zacieraj i uzupełniaj w aspekcie tworzenia si społecze stwa informacyjnego oraz społecze stwa wiedzy, to okazuje si jednak, e w niektórych przypadkach ró nice te zaostrzaj si oraz wyodr bniaj nowe funkcje. Wynika to cz sto st d, e nie dofinansowana biblioteka nie spełnia wszystkich oczekiwanych przez u ytkowników zada i e zadania te s przenoszone na inne biblioteki w rodowisku. Od lokalnych stosunków zale y np. stawianie przed techniczn bibliotek uczelnian nowych funkcji, np. organizowanie wystaw i spotka o charakterze humanistycznym (np. Biblioteka Wy szej Szkoły Zarz dzania w Nowym S czu) czy zaopatrywanie biblioteki technicznej w dzieła humanistyczne, ze wzgl du na otwarcie nowego kierunku kształcenia na uczelni technicznej (np. Biblioteka Akademii Górniczo-Hutniczej). Dla zilustrowania, które z procesów globalizacji najsilniej odbijaj si w działalno ci bibliotek akademickich warto im si bli ej przyjrze . Jako punkt wyj cia mo na przyj zadania, jakie postawiono przed now instytucj utworzon w roku 1995 Global Information Infrastructure Commission (Komisja Globalnej Infrastruktury Informacyjnej). Powołano w niej sekcje zadaniowe, a ka da z tych sekcji zajmuje si specjalnymi zadaniami. 48 Wanda Pindlowa S to: a) Dost p do informacji Interkonektywno Upo ledzenie informacyjne Internet Powszechne usługi teleinformatyczne Zatrudnienie i społeczne usługi teleinformatyczne b) Mi dzysektorowe zagadnienia polityki informacyjnej Standardy Prawa i regulacje Bezpiecze stwo danych Ochrona poufno ci i prywatno ci rodowisko i energia c) Zastosowania, projekty pokazowe Edukacja i szkolenie Telemedycyna Handel elektroniczny Informacje rz dowe Elektroniczne biblioteki, sztuka i kultura Telepraca Komisja inicjuje ró ne działania organizacyjne, tak aby rozwój nowych mediów i sieci spełniał nast puj ce kryteria dobrego systemu sieciowego w skali globalnej: 1. interoperacyjno (ró ne protokoły, wymiana danych), 2. scalability (ró ne zdania, skala), 3. rozszerzalno (adaptacja nowych wynalazków, itd.)[1, s. 92]. W literaturze na temat bibliotek akademickich, ich obecnych zada i funkcjonowania w wiecie przemian technologicznych oraz ekonomicznych spotka mo na ró ne zdania na temat ich przyszło ci i roli jak b d pełni . Mog si zadania bibliotek politechnik rozwija w innych kierunkach ni bibliotek humanistycznych. Niektóre prognozy mówi nawet o całkowitym zaniku bibliotek akademickich lub przetrwaniu jedynie ich funkcji archiwalnej. Nale y równie mie na uwadze, e nie s one instytucjami samodzielnymi. Ich status zale y od sytuacji danej uczelni. Uczelnia za i jej istnienie od tego, czy jest potrzebna społecze stwu. Jednym wi c z pierwszych zada , wynikaj cych z globalizacji, jakie powinna spełnia współczesna biblioteka uczelniania jest ułatwienie dost pu do informacji. Dost p to nie tylko odpowiednia polityka gromadzenia zbiorów, ale współpraca z innymi bibliotekami zapewniaj ca ten dost p, poprzez interkoneksje i zapobiegaj ca zjawisku tzw. „upo ledzenia informacyjnego” poprzez wyrównywanie szans mo liwo ci czytania potrzebnych materiałów. Szanse zakupu wzrastaj wraz ze współprac w ramach konsorcjów, wymiany mi dzybibliotecznej, cyfrowej kopii itp. Biblioteki przez posiadanie i udost pnianie sieci Internet daj tak e mo liwo dost pu do niektórych baz danych, czasopism elektronicznych i ksi ek elektronicznych, a tak e do O zjawisku globalizacji coraz bardziej widocznym w pracy bibliotek 49 poszukiwa w sieci dla osób, które nie maj mo liwo ci korzystania z nowych technologii ani w domu akademickim ani własnym. Biblioteki tymczasem mog zapewni dost p nie tylko do wspomnianych wy ej ródeł informacji ale i do zbiorów wirtualnych, je li posiadaj odpowiednie licencje tak e dla swoich czytelników. Mimo zapowiedzi, e bibliotece akademickiej grozi zagłada, wg Jacka Wojciechowskiego, profesora Uniwersytetu Jagiello skiego, biblioteka uczelniana podobnie jak ka da inna biblioteka b dzie instytucj wielosemiotyczn „po rednicz c w ró nych formach komunikacji i gromadz c rozmaite zasoby (ksi ki, pras , materiały elektroniczne) oraz gwarantuj c dost p online” [2, s. 32]. Nast pnym bardzo wa nym problemem, w którym przejawia si globalizacja w bibliotekach, s takie elementy polityki informacyjnej jak: standardy, prawne regulacje, bezpiecze stwo danych, ochrona własno ci intelektualnej, zachowanie prawa do prywatno ci. W tym przypadku biblioteki ju dawno, zanim upowszechnił si termin „globalizacja”, prowadziły polityk ujednolicania, np. opisu bibliograficznego i innych prac, które słu wymianie informacji. Istnieje równie konieczno uzgadniania protokołów dla mo liwo ci prowadzenia wspólnej pracy badawczej, konferencji online, dostarczania platformy dla nauczania na odległo . W zasygnalizowanej tu tematyce wyst puje jednak szereg nie do ko ca rozwi zanych problemów, np. brak przestrzegania praw autorskich przy kopiowaniu materiałów bibliotecznych przez studentów i pracowników. Ograniczenia bud etowe przynios dalsze skutki w zmniejszeniu zakupów do kolekcji własnych. Zjawisko to dotyka biblioteki nie tylko krajów ubo szych. Biblioteki staraj si wi c archiwizowa oraz dygitalizowa przede wszystkim te zbiory i kolekcje, które maj charakter unikatowy i mog by poszukiwane przez u ytkowników nie tylko z Polski, ale i z zagranicy. Zjawiska globalizacji s równie widoczne w tendencji do badania jako ci działa biblioteki. Tworzenie standardów i prowadzenie bada ujednoliconymi metodami: TQM, SWOT, SERVQUAL, BENCHMARKING sprowadza si do wspólnego mianownika, aby umo liwi nast pnie porównanie, wybór najlepszych instytucji itp. Charakterystyczny jest tak e proces prowadzenia globalnego marketingu nakierowanego na wykreowane globalne segmenty rynku, polegaj ce na wykorzystaniu unikatowych wła ciwo ci informacji w postaci np. baz danych, materiałów dydaktycznych do poszczególnych przedmiotów, słu cych do zdalnego nauczania. Biblioteka nie zaniechała swej roli dydaktycznej i bierze udział w kształceniu studentów przez dostarczanie im literatury zarówno w formie tradycyjnej jak i elektronicznej. Rola ta mo e by spełniana tak e ze wzgl du na procesy globalizacyjne, o których wcze niej wspomniano – dost p do czasopism, baz danych, Internetu, itp. Globalna sie telekomunikacyjna jest na pewno najwi kszym „urz dzeniem” albo „maszyn ” stworzon przez człowieka. Obejmuje cały glob i korzysta z niej codziennie ponad miliard ludzi. Globalna sie 50 Wanda Pindlowa telekomunikacyjna gwałtownie ro nie. Mo na jednak zaobserwowa , e coraz cz ciej mo na wyszuka , np. w Internecie pozycje interesuj ce u ytkownika; ale dost p do nich jest ju za opłat i wówczas biedniejsi musz si zadowoli tylko opisem bibliograficznym. Dysponenci zasobami informacyjnymi maj pozycj quasimonopolistyczn . Z przyczyn politycznych czy gospodarczych mog wykorzystywa j dla własnych celów, dyskryminuj c jednych, a wspomagaj c innych. Koncentracja generowania i zarz dzania wiatowymi zasobami informacyjnymi powoduje, e nieliczne kraje lub organizacje mi dzynarodowe, które s dysponentami tych zasobów informacyjnych maj kontrol nad udost pnianiem tych zasobów innym krajom, organizacjom, podmiotom społeczno-gospodarczym [3, s. 21]. A wi c globalizacja ułatwiaj ca teoretycznie dost p do informacji, technologii i ró nych dóbr intelektualnych, natrafia cz sto na barier w postaci ró nic finansowych poszczególnych instytucji, bibliotek czy te szkół wy szych i ten fakt nie pozwala im wł czy si do sieci globalnej. Z drugiej strony dzisiejsza biblioteka przestała by bibliotek „lokaln ”. Je li jest wyposa ona w odpowiednie narz dzia przesyłania i odbioru informacji przy niewielkich nawet zasobach własnych, je li weszła w skład ró nych konsorcjów, wykupiła odpowiednie licencje, mo e obsłu y du liczb u ytkowników o zró nicowanych potrzebach informacyjnych i rozmieszczonych w ró nych cz ciach wiata. Przyszło biblioteki uczelnianej trudno dzi do ko ca przewidzie . Jej rola zmienia si w zwi zku z kształtowaniem si nowego modelu komunikacji naukowej. Pracownicy naukowi reprezentuj cy nauki humanistyczne na razie nie wyobra aj sobie zmiany biblioteki na jedynie elektroniczn . Przedstawiciele jednak innych nauk, np. matematycznoprzyrodniczych i technicznych twierdz , e biblioteka w sensie budynku ze zbiorami nie jest im ju potrzebna (istnieje np. plan zlikwidowania w najbli szym czasie biblioteki Instytutu Biologii Molekularnej w UJ). Pracowników nauki i studentów zadowala bowiem korzystanie ze ródeł elektronicznych i bibliotek wirtualnych. Czasami nie zdaj sobie sprawy z tego, e poszukuj c w sieci maj dost p do ró nych materiałów elektronicznych, które zakupiła z trudem negocjuj c warunki, ich własna biblioteka uczelniana, i cho wprawdzie nie wchodz do adnego budynku, to w wielu przypadkach korzystaj jednak nadal z usług swej uczelnianej biblioteki, która zakupiła dost p do ró nych ródeł informacji, baz danych oraz czasopism. Ale wiadomo istnienia i funkcjonowania biblioteki uczelnianej generalnie si rozmywa. Globalizacja zmieniaj c formy dost pu do zbiorów zmienia te przyzwyczajenia u ytkowników. Aby podkre li dobr stron globalizacji, trzeba wróci do korzeni informacji naukowej - do Paula Otleta i Henri La Fontaine’a. To ich wiara w utrzymanie pokoju na wiecie przy pomocy poznania wiedzy innych, pozwoliła im walczy o realizacj wiatowej bibliografii. Idea, któr zrealizowa mo na ze wzgl dów technicznych wła ciwie dopiero dzisiaj, O zjawisku globalizacji coraz bardziej widocznym w pracy bibliotek 51 to tak e tendencja do globalizacji – ujednolicenie opisu rzeczowego (UKD), w zamian za współprac i powstanie wiatowego ródła informacji, to tak e rezygnacja z wielu przyzwyczaje i indywidualnych rozwi za , czyli tego, co dzieje si dzisiaj z wieloma zadaniami pełnionymi przez biblioteki. Bibliografia [1] Goban-Klas T., Sienkiewicz P.: Społecze stwo informacyjne: szanse, zagro enia, wyzwania. Wydaw. Fundacji Post pu Telekomunikacji, Kraków 1999. [2] Kuczy ski J.: Uniwersalizm jako metafilozofia [dok. elektr.] http://www.dialogue.uw.edu.pl/DIALOG_U.HTM [odczyt 07.03.2005]. [3] Ole ski J.: Rola informacji we współczesnej gospodarce w wietle ekonomiki informacji. [W:] Informacja – Wiedza – Gospodarka. PTIN, Warszawa 2001, s. 15-32. [4] Wojciechowski J.: Biblioteka akademicka: mo liwe zmiany w organizacji. [W:] Stan i potrzeby polskich bibliotek uczelnianych: materiały z ogólnopolskiej konferencji naukowej (Pozna , 13-15.11. 2002). Biblioteka Uniwersytecka, Pozna 2002, s. 27-46. [5] Žižek S.: Raduj si swoim narodem, jak sob samym. 1999 [dok. elektr.] http://www.nowakrytyka.phg.pl/artykuly/zizek/zizek.ftml [odczyt 26.02.2005]. [6] Zybała A.: Globalna korekta: szanse Polski w zglobalizowanym wiecie. Wydaw. Dolno l skie, Wrocław 2004. BIBLIOTEKI NAUKOWE W KULTURZE I CYWILIZACJI Mirosław Górny Pozna ska Fundacja Bibliotek Naukowych [email protected] Biblioteka akademicka jako element globalnej cyfrowej infrastruktury informacyjnej Academic library as an element of the global digital information infrastructure Abstrakt W najbli szych latach nast pi gwałtowny rozwój globalnej infrastruktury informacyjnej. Sprzyja temu b d - zmiany technologii i zainteresowanie koncernów przemysłowych infrastruktur informacyjn jako ródłem powa nych zysków. Biblioteki akademickie mog zdominowa te obszary infrastruktury informacyjnej, których eksploatacja b dzie stosunkowo mało opłacalna. Dotyczy to b dzie głównie katalogowania niektórych zasobów udost pnianych poprzez Internet i przygotowywania specjalnych opracowa , dotycz cych w skich dziedzin nauki i techniki. Słowa kluczowe globalna infrastruktura informacyjna; biblioteki akademickie Abstract Global digital information infrastructure will grow dramatically in the coming years. The main reasons for it are the technological development and financial interests of many firms. Academic libraries will dominate low-revenue parts of the global information infrastructure. They will be mostly concerned with cataloguing of some Internet resources and preparation of special materials dealing with specialist topics of science and technology. Key words global information infrastructure; academic libraries 1. Wst p Na naszych oczach powstaje globalna cyfrowa infrastruktura informacyjna. Jej utworzenie le y w interesie wielkich firm informatycznych i teleinformatycznych. Dla nich infrastruktura cyfrowa - jej budowa, utrzymanie i eksploatacja - oznacza wzrost zysków, a przynajmniej utrzymanie ich na odpowiednim poziomie. St d trudno sobie wyobrazi powstrzymanie tempa tego procesu. Wspomniane koncerny dysponuj bardzo du ymi rodkami na badania i prace wdro eniowe. Ich wielomiliardowe zasoby finansowe pozwalaj na realizacj ogromnych inwestycji. Dzi ki temu mog one do skutecznie kształtowa wiat wg swoich potrzeb. Rozwój globalnej infrastruktury cyfrowej zwi zany jest z przesuni ciem znacznej cz ci informacji z no nika papierowego na no nik elektroniczny. Biblioteki dot d zdominowane s przez no nik papierowy. Ich funkcje, organizacja i technologia, s temu no nikowi podporz dkowane. Dygitalizacja wprowadza bardzo powa ne zmiany. Nie jeste my w stanie Biblioteka akademicka jako element globalnej cyfrowej infrastruktury... 53 wszystkich ich dzisiaj przewidzie . Ale wiemy, e no nik cyfrowy anga uje znacznie mniejsz infrastruktur potrzebn do jego obsługi przechowywania i udost pniania ni no nik drukowany. Dotyczy to pomieszcze , ludzi i sprz tu. Ten fakt jest bardzo istotny dla bibliotek. Wynika bowiem z niego, e obecne rozmiary istniej cej sieci bibliotecznej nie b d ju konieczne do realizacji dotychczasowych zada . Chyba, e pojawi si nowe zadania. Nale y zada tutaj pytanie: która cz zasobu pi mienniczego zostanie obj ta digitalizacj ? Odpowied jest do oczywista - digitalizacja obejmie na pewno pi miennictwo naukowe i dydaktyczne, szczególnie ródła o charakterze faktograficznym. Drugie pytanie to: kto b dzie tymi zasobami administrował? Wydaje si , e zasoby, których udost pnianie jest rentowne, b d obsługiwane przez firmy komercyjne; zasoby udost pniane za darmo pozostawione zostan bibliotekom. Proces cyfryzacji zbiorów bibliotecznych w Polsce nabiera tempa. Rodzi to oczywi cie wiele problemów, traktowanych w ró ny sposób. Cz z nich bibliotekarze próbuj rozwi zywa , niektóre ignoruj , a pewnych w ogóle nie dostrzegaj . Od podej cia do tych problemów w du ej mierze zale y obraz polskiego bibliotekarstwa w najbli szych 10 latach. 2. Czy biblioteka mo e unikn dygitalizacji? Konieczno dygitalizacji zasobów bibliotecznych nie wynika bezpo rednio z ch ci d enia do podniesienia poziomu usług bibliotecznych i tym samym lepszego zaspokojenia potrzeb czytelników. Spowodowana ona jest w pierwszym rz dzie rywalizacj mi dzy bibliotekami. Powoli zaczyna by oczywiste, e w gospodarce wolnorynkowej, której towarzysz błyskawiczne zmiany technologiczne, aden układ nie jest zbyt długo stabilny. Obecni decydenci o wiele łatwiej ni kiedykolwiek podejmuj radykalne decyzje i to co wydawało si jeszcze kilkana cie lat temu niemo liwe, niespodziewanie okazuje si by dzi bardzo łatwe. Zdecydowana wi kszo dyrektorów bibliotek doskonale zdaje sobie z tego spraw i stara si dostosowa do sytuacji. Wiadomo, e biblioteki - jak wi kszo instytucji publicznych i pa stwowych - podlega b d redukcjom personelu. Cz bibliotek zostanie by mo e nawet zlikwidowana. Ostan si te, które b d dysponowały przekonywuj cymi dla decydentów atutami. Jednym z nich - mo e najwa niejszym - b dzie zaawansowanie w zakresie dygitalizacji. Oczywi cie dygitalizacja w bibliotekach, sama w sobie ma wiele zalet. Bezpiecze stwo zbiorów, szeroki dost p do nich, wygoda u ytkownika itd. S to ogólnie znane i oczywiste argumenty za cyfrow postaci dokumentów. Jednak to nie one zadecyduj o tempie rozwoju tego procesu. W tym wypadku najwa niejszym czynnikiem oka e si walka o przetrwanie. Biblioteki, które poradz sobie z technicznymi i organizacyjnymi problemami digitalizacji, b d miały szanse znalezienia swojego miejsca w globalnej infrastrukturze cyfrowej. To, czy im si uda, zale e b dzie od 54 Mirosław Górny tego, czy ich oferty oka si atrakcyjne dla czytelników i od kierunków polityki informacyjnej pa stwa. Jest te bardzo prawdopodobne, e znaczna liczba potencjalnych u ytkowników bibliotek w najbli szych latach ograniczy realizacj swoich potrzeb informacyjnych do zasobów dost pnych poprzez Internet. Dost p do sieci jest przecie coraz powszechniejszy, a obecni uczniowie i studenci do korzystania z Internetu s przyzwyczajeni od dziecka. Pokolenia urodzone w latach 70. i wcze niej kojarz bibliotek z budynkiem i regałami. Pó niejsze generacje b d uto samia bibliotek głównie z sieci . Funkcjonowanie biblioteki w ramach Internetu w pewnym momencie przerodzi si w norm . (Tak jak norm jest np. utrzymywanie strony www. Przecie nie istnieje dzisiaj w Polsce biblioteka, która nie ma takiej strony). Kto tej normy nie spełni, narazi si na to, e w razie szukania oszcz dno ci przez decydentów, b dzie pierwszym kandydatem do eliminacji. 3. Co utrudnia przekształcanie si bibliotek w cyfrowe? a) bibliotekarze Dygitalizacja zmieni oczywi cie sposób funkcjonowania bibliotek. Takie zmiany biblioteki przechodziły ju w okresie komputeryzacji. Cyfryzacja spowoduje jednak zmiany du o gł bsze. O ile dyrektorzy bibliotek na ogół próbuj si z tym pogodzi nie widz c innego wyj cia, o tyle pewna cz bibliotekarzy stawia zdecydowany, acz zwykle skrywany opór. Osoby te maj cz sto po kilka lat do emerytury i nie bez racji uwa aj , e bez wzgl du na to co b d robiły, nie strac pracy. Cz bibliotekarzy uwa a, e dygitalizacja mo e pomniejszy ich znaczenie, b d całkowicie wyeliminowa jako zb dnych. St d uwa aj , e warto j opó ni albo wr cz uniemo liwi . Pewna cz bibliotekarzy s dzi, e dygitalizacja nie b dzie odgrywała istotnej roli w bibliotekach i nie warto si ni przejmowa . b) konieczno podj cia koordynacji działa Dygitalizacja b dzie wymagała szeroko poj tej koordynacji działa mi dzy bibliotekami. Dotyczy to przede wszystkim unikania dublowania pozycji umieszczanych w Internecie i wspólnego wykorzystywania infrastruktury technologicznej. Polskie biblioteki nie maj tradycji współpracy mi dzybibliotecznej. Zatem musz wypracowa zasady kooperacji, a przede wszystkim pogodzi si z cz ciow utrat niezale no ci. Nie jest rzecz łatw koordynowa dygitalizacj w skali całego kraju. Konieczne b dzie przełamanie lokalnych ambicji i partykularyzmów. Trzeba te b dzie wprowadzi zasady organizacyjne dostosowane do mo liwo ci technologicznych bibliotek. Ale najwi ksze zagro enie zwi zane jest z ustalaniem, kto powinien udost pnia ten czy inny tytuł. Sytuacja taka nie miała dot d miejsca. Biblioteki dublowały zakupy ródeł drukowanych, bo dawało si to łatwo uzasadni potrzebami. Teraz wystarczy jeden egzemplarz dokumentu. Biblioteka akademicka jako element globalnej cyfrowej infrastruktury... 55 Drugi problem dotyczy współpracy w zakresie wspólnego u ytkowania infrastruktury technologicznej słu cej przechowywaniu i udost pnianiu zasobów cyfrowych. Co prawda wiele bibliotek korzysta ju ze wspólnej infrastruktury zintegrowanych systemów bibliotecznych. W przypadku bibliotek cyfrowych b dzie podobnie. Kosztowne instalacje obsługuj ce biblioteki cyfrowe b d wspólne dla całych grup bibliotek. Pojedyncze biblioteki raczej nie b d mogły sobie pozwoli na zakup sprz tu bardzo wysokiej jako ci. c) brak odpowiedniego j zyka informacyjnego Udost pnianie w bibliotekach cyfrowych zasobów dot d powszechnie nie udost pnianych - np. dokumentów ycia społecznego, ikonografii, kartografii itd. spowodowało powstanie dot d nieznanych trudno ci z opisem rzeczowym. Otó zbiory te zwykle były wykorzystywane przez nielicznych u ytkowników, z reguły nie le orientuj cych si w badanym zagadnieniu. Sporz dzone w bibliotekach opisy tego rodzaju dokumentów najcz ciej wystarczały. Ale u ytkownik biblioteki cyfrowej to u ytkownik masowy. Wymaga innego opisu. Cz sto rozbudowanego o komentarze i wyja nienia. Przecie wiele jednostek wchodz cych w skład zbiorów specjalnych to obiekty nie zawieraj ce adnej czytelnej dla niespecjalisty informacji. Fotografia czy rysunek w odró nieniu od samoopisuj cych si ksi ek czy artykułów s bez odpowiedniego opisu wła ciwie dla wielu czytelników bezwarto ciowe. d) problemy prawne Walka o przetrwanie dotyczy równie wydawnictw i zakładów poligraficznych. Wsz dzie cyfryzacja odbierana jest jako powa ne zagro enie. St d oczywi cie próby utrzymania panuj cego status quo. Sprzyja temu zagubienie prawników, którzy nie mog sobie poradzi z rzeczywisto ci kształtowan przez szybko zmieniaj ce si technologie. Równie autorzy nie zawsze godz si na publikacje w postaci cyfrowej. Tym bardziej, e jak dot d nie ma wyra nych przepisów, które zrównałyby warto publikacji drukowanych z cyfrowymi w trakcie dokonywania oceny dorobku naukowego. To wszystko powoduje, e efekty bie cej twórczo ci naukowej i dydaktycznej z trudem trafiaj do bibliotek cyfrowych. 4. Które miejsce w globalnej infrastrukturze cyfrowej zaj ? O ile decyzja zwi zana z rozpocz ciem procesu dygitalizacji nie budzi raczej w tpliwo ci, o tyle sposób, w jaki proces ten nale y prowadzi , jest pełen znaków zapytania. Przede wszystkim nale y ustali , które zbiory powinny by dygitalizowane. Póki co dygitalizacja obejmuje głównie te publikacje, które mo na najłatwiej umie ci w bibliotece cyfrowej. Na etapie zdobywania do wiadcze jest to zapewne słuszne. Nale y si jednak liczy z tym, e w kolejnych latach sytuacja ulegnie zmianie. Biblioteki b d zapewne organizowały udost pnianie publikacji wydawanych lokalnie. Chodzi tutaj 56 Mirosław Górny o tzw. prace na stopie , monografie, czasopisma i skrypty. Obni enie kosztów publikacji poprzez eliminacj etapu druku, a tak e likwidacja ogranicze obj to ciowych wynikaj cych z kosztów mo e spowodowa wzrost liczby publikowanych tekstów. Ich obj to równie ulegnie zwi kszeniu. Biblioteki mog przej zadania zwi zane z organizacj udost pniania tego zasobu. Chocia prawdopodobnie b d ten zasób równie w jakim stopniu kształtowa - szczególnie dotyczy to b dzie materiałów dydaktycznych. To oznacza konieczno cisłej współpracy z czytelnikiem. Po pierwsze biblioteka musi przekona czytelnika, e jego oczekiwania s brane pod uwag i st d warto stale kontaktowa si z bibliotekami. Po drugie nale y umiej tnie analizowa zgłaszane przez dziesi tki osób potrzeby. Cyfryzacja daje du o wi ksze mo liwo ci reagowania na czytelnicze dania ni technologia no ników drukowanych. Stawia jednak spore wymagania dotycz ce zarz dzania zasobem informacyjnym. Obok zasobu naukowo-dydaktycznego powstaj cego lokalnie, udost pniane b d równie zbiory przechowywane lokalnie. Dotyczy to dokumentów okre lanych jako ródła do bada (np. ró nego rodzaju archiwalia), dokumenty ycia społecznego, ikonografia, starodruki, r kopisy itd. Oczywi cie nie nale y oczekiwa , i z bibliotek znikn zbiory drukowane. Pozostan one nadal dominuj c cz ci zasobu. Ale tak, jak czasopisma naukowe udost pnia si ju w du ym stopniu na no nikach elektronicznych, tak te szybko upowszechni si elektroniczne ksi ki naukowe. Mowa tutaj o zasobie obcym, kupowanym od dostawcy zewn trznego, tak jak to si dzieje w przypadku czasopism. Zatem biblioteka akademicka najbli szych lat b dzie układem trzech zasobów: drukowanego, zasobu cyfrowego, do którego kupowa si b dzie dost p i zasobu cyfrowego tworzonego lokalnie. W tym ostatnim przypadku nale y spodziewa si cisłej współpracy bibliotekarza i wydawcy. Biblioteka przejmie na siebie techniczn i organizacyjn stron budowania tego zasobu. Kolejnym zadaniem, które spadnie na biblioteki naukowe utrzymywane z bud etu pa stwa, b dzie archiwizowanie wybranych grup dokumentów cyfrowych. Chodzi tutaj m.in. o strony www ró nych instytucji, towarzystw i organizacji. Niewykluczone, e równie o archiwa list dyskusyjnych i ró nego rodzaju forum. 5. Podsumowanie Biblioteka akademicka, wł czaj c si w funkcjonowanie globalnej cyfrowej sieci informacyjnej, musi „odst pi ” swoje dotychczasowe funkcje innym instytucjom. Przede wszystkim tym o charakterze komercyjnym. Gromadzenie ksi ek i czasopism, ich przechowywanie i opracowywanie, a wreszcie wypo yczanie zejdzie na plan dalszy. Ksi ki naukowe, podr czniki i czasopisma wydawane przez du e oficyny wydawnicze o zasi gu mi dzynarodowym b d w głównej mierze udost pniane w postaci cyfrowej. Rola biblioteki sprowadzi si tutaj do ewentualnego negocjowania kontraktu. Biblioteka akademicka jako element globalnej cyfrowej infrastruktury... 57 Je li oczywi cie nie dojdzie do centralizacji tego rodzaju zakupów w skali całego kraju. Główne zadanie biblioteki akademickiej b dzie polegało na organizowaniu dost pu do zasobów powstaj cych lokalnie. Zasobów, które b d miały charakter publiczny i b d udost pniane bez ogranicze . Zadanie to wymaga dosy istotnych zmian. Biblioteka akademicka dot d realizowała procesy masowe, powtarzaj ce si . Zakup odpowiedniej liczby tytułów i egzemplarzy, mo liwie szybkie wł czenie ich do zbiorów, wypo yczanie, zwrot, ewentualne zabiegi konserwatorskie i ubytkowania. Ta „produkcyjna”, eby nie powiedzie „ta mowa” w swej istocie działalno odchodzi w przeszło . Po pierwsze trzeba b dzie organizowa zasób informacji z bardzo zró nicowanych pod wzgl dem formy i tre ci dokumentów. Trzeba b dzie go kształtowa bior c pod uwag oczekiwania czytelników. To oznacza przesuni cie wielu działa bibliotekarzy „na zewn trz” instytucji macierzystej. Stały kontakt z czytelnikiem i ci gły kontakt z wytwórc dokumentów b d pochłaniały znacznie wi cej czasu ni dot d. Z drugiej strony na biblioteki spadnie obowi zek archiwizowania wielu dokumentów i zapisów cyfrowych - równie multimedialnych. To tak e ogromny wysiłek akwizycyjny - nieporównywalny ze znanym dotychczas w bibliotekach procesem gromadzenia. Teraz zbiory b dzie si raczej „zdobywa ” ni „nabywa ”. Zgromadzenie zasobu nie oznacza ko ca problemów. Jego udost pnianie b dzie wymagało innych nieco narz dzi ni dot d stosowane. Wspomniana ju ró norodno dokumentów i zapisów powoduje, i trzeba b dzie wykaza si ogromn elastyczno ci opracowuj c te zasoby. Ale przede wszystkim trzeba b dzie dokona daleko id cej modernizacji wykorzystywanych dot d tzw. j zyków informacyjnych. Opracowywanie komentarzy i wyja nie pozwalaj cych masowemu czytelnikowi korzysta w pełni ze zgromadzonych zasobów podniesie znacznie wymagania wobec bibliotekarzy. Poza tym charakter Internetu spowoduje konieczno sporz dzania licznych tłumacze . Trudno sobie bowiem wyobra a , e zasoby dost pne w sieci nie b d czytelne dla obcoj zycznego odbiorcy. Do tego dojdzie o wiele bardziej szczegółowe ni dot d opracowanie rzeczowe. Cho do ko ca nie zdajemy sobie sprawy ze zło ono ci tego opracowania, w adnym wypadku nieporównywalnym z obecnym uproszczonym i schematycznym. Nie mo na zapomina o problemach technicznych. Wszak b d to wył cznie zasoby w postaci cyfrowej. Zatem zagadnienia ujednolicania formatów zapisu. Liczne kłopoty zwi zane ze starzeniem si formatów i nietrwało ci zapisu. A tak e konieczno nad ania za zmianami interfejsów globalnej cyfrowej infrastruktury informacyjnej. Bowiem nie nale y wyobra a sobie, e korzystanie z zasobów tej infrastruktury odbywa si b dzie wył cznie w sposób tradycyjny - poprzez klawiatur i monitor peceta. Raczej pojawi si 58 Mirosław Górny urz dzenia - np. rozwini te wersje PDA czy smartphone - które umo liwi dost p do globalnej infrastruktury informacyjnej w sposób ci gły i du o łatwiejszy ni ródła drukowane. U ytkownik tych urz dze b dzie chciał mie równie dost p do zasobów oferowanych przez bibliotek . Trzeba te pami ta , e organizacja zasobu cyfrowego to równie obszar działa prawnych. Na pewno du o trudniejszych i zdecydowanie mniej przejrzystych i jednoznacznych ni w przypadku druku. Konieczne b dzie zmierzenie si z nimi wła nie w bibliotece, szczególnie na etapie udost pniania. BIBLIOTEKI NAUKOWE W KULTURZE I CYWILIZACJI Jan Andrzej Nikisch Pozna ska Fundacja Bibliotek Naukowych [email protected] Wpływ globalizacji na dost p do informacji naukowej i wydawnictwa naukowe Influence of globalization on access to electronic information and scholarly publishing Abstrakt Trwaj ca od lat kumulacja i integracja wydawców i dostawców informacji naukowej wpłyn ła na odbiorców tej informacji tj. naukowców i bibliotekarzy. Autor pokazuje zmiany oraz główne trendy w organizacji dost pu do informacji naukowej. Przedstawione s inicjatywy zmierzaj ce do osłabienia negatywnego wpływu globalizacji na publikowanie i dost p do informacji naukowej. Słowa kluczowe globalizacja; konsorcja biblioteczne; informacja naukowa; elektroniczne ródła informacji Abstract Paper presents how globalization changed the world of both publishers and aggregators on one hand, and researchers and librarians on the other hand. The major initiatives that seek to diminish effects of monopolistic position of publishers are discussed. Key words globalization; library consortia; open access; electronic information; scholarly publishing 1. Wst p Truizmem jest stwierdzenie, e nowoczesne technologie miały pozytywny wpływ na rozwój pi miennictwa naukowego. Z pewno ci ułatwiły – przynajmniej cz ci badaczy i studentów - dost p do literatury, zwi kszyły cyrkulacj czasopism, przyspieszyły proces wydawniczy i komunikacj mi dzy osobami zainteresowanymi wymian rezultatów prac badawczych. Z drugiej jednak strony nie przyniosły oczekiwanych zmian w obni eniu kosztów zakupu informacji naukowej ponoszonych przez uczelnie i instytuty badawcze. Za M. Case [1] mo na poda , e w latach 1986-1999 wydatki na zakup czasopism 120 najwi kszych bibliotek naukowych USA wzrosły o 207% przy jednoczesnym zmniejszeniu liczby kupowanych tytułów o 7%. Równocze nie w zwi zku z rozwojem nowych dyscyplin naukowych i post puj cej specjalizacji liczba wydawanych czasopism wzrosła o 60%. Liczby te obrazuj jak bardzo zmniejszały si mo liwo ci dost pu do literatury naukowej w najbogatszym kraju wiata! Nie potrzeba wielkiej wyobra ni, by u wiadomi sobie, e w innych krajach zmiany były jeszcze bardziej drastyczne. Zmiany te pogł biały si jeszcze bardziej w miar post puj cej komercjalizacji wydawnictw naukowych. Poniewa naturaln potrzeb naukowców jest d enie do dzielenia si wynikami swoich bada , czy swoimi 60 Jan Andrzej Nikisch przemy leniami, zatrudniaj ce ich instytucje gotowe były wykłada coraz wi ksze pieni dze, by zapewni swym pracownikom odpowiednie mo liwo ci. W rezultacie okazało si , e produkt rynkowy, jakim s czasopisma naukowe, jest mało wra liwy na wzrost cen; ich czytelnikom zale y bowiem na jako ci publikacji. Tak to wi c wydawnictwa komercyjne stały si kur znosz c przez lata złote jajka. Oczywist konsekwencj tego było przejmowanie mniejszych wydawnictw przez silniejszych konkurentów, ł czenie si wydawnictw lub przejmowanie czasopism od wydawców niekomercyjnych. K. Robertson [2] podaje list takich fuzji - wymie my tutaj najwi ksze: Bertelsmann wykupił Random House za 1.5 miliarda USD; Bertelsmannn kupił 80% Springer Verlag za 600 milionów USD; Elsevier wykupił Compendex; CSA wykupił R.R. Bowker; Taylor & Francis wykupił Gordon & Breach za 31.5 miliona USD; Reed Elsevier wykupił Harcourt General za 5.7 miliarda USD; Wolters Kluwer wykupił Ovid Technologies za 200 milionów USD Wolters Kluwer wykupił Silverplatter; Swets and Blackwell poł czył si z Martinus Nijhoff; Elsevier wykupił Endeavour; Kluwer Academic wykupił Bertelsmann Springer. Savenije [3] podaje, i w 2001 roku 10 z 13 nowych tytułów Elseviera przej te było od towarzystw naukowych, podobnie, jak w 2002 roku 10 z 35 nowych tytułów Sage. Co wi cej, wszystkie fuzje powodowały zwi kszenie ceny przej tych tytułów si gaj ce 27-35%. Te zjawiska musiały wywoła reakcje po stronie odbiorców: naukowców i bibliotekarzy. Niektóre przykłady chciałbym omówi poni ej. Inicjatywy te zorientowane s na: − tworzenie alternatywnych, ta szych ni wydawnictwa komercyjne ródeł informacji naukowej – np. SPARC (w swej pocz tkowej fazie); − udost pnianie czasopism naukowych, których czytelnicy (lub instytucje, które reprezentuj ) nie s obci ane adnymi kosztami dost pu – Open Access; − klasyczne ju zwi kszenie „siły negocjacyjnej” nabywców poprzez ł czenie si bibliotek w konsorcja (lokalne, narodowe i ponadnarodowe) – przykładem tu niech b dzie eIFL.net. 2. SPARC SPARC (Scholarly Publishing and Academic Resources Coalition) powstał w 1997 roku jako wspólne przedsi wzi cie uniwersytetów, jednostek badawczych i bibliotek [4]. Jest organizacj , której głównym celem było stworzenie systemu pozwalaj cego na rozpowszechnianie informacji naukowej po konkurencyjnej w stosunku do wydawców komercyjnych cenie, przy zachowaniu wysokiego poziomu jako ci. Naturalnym rozszerzeniem celów SPARC jest promocja fundamentalnych zmian rodowiska wydawnictw czasopism naukowych (ró ne od tradycyjnych modele ekonomiczne, rozszerzenie sektora non-profit na cało wydawnictw naukowych). Słu y temu maj inicjatywy edukacyjne, promocyjne podnosz ce wiadomo Wpływ globalizacji na dost p do informacji naukowej… 61 wszystkich partnerów wł czonych w procesy wydawnicze: twórców, wydawców i bibliotekarzy. Przykładów sukcesów odnoszonych przez SPARC jest wiele. Przytoczmy tutaj cho by konkurencyjne wobec Tetrahedron Letters wydawane przez Elsevier Science Organic Letters (maj ce w Radzie Naukowej 3 laureatów nagrody Nobla i 21 członków akademii nauk). W 2001 r. prenumerata tego pierwszego wynosiła 9036 USD, wobec 2438 USD drugiego z czasopism [1]. SPARC był równie inicjatorem stopniowego wprowadzania koncepcji Open Access. The New Journal of Physics obci aj ce autorów publikuj cych tam e kwot 500 USD posiada impact factor 2.48, co – wbrew niektórym głosom krytycznym wywodz cym si ze rodowisk wydawców czasopism wiadczy o utrzymywaniu wysokiego poziomu tej grupy czasopism [5]. Jeszcze bardziej spektakularne s osi gni cia czasopism zainicjowanych przez SPARC w ramach projektu BioOne. Beneficjentami systemu tworzonego przez SPARC s badacze, gdy uzyskuj dost p do tanich wysokiej jako ci ródeł, jednocze nie zwi kszaj c liczb odbiorców swoich prac. S nimi równie wydawcy, gdy otrzymuj nowe modele słu ce wymianie informacji naukowej. Na pewno s nimi biblioteki – mog ce dostarczy wi cej za te same pieni dze. Na koniec za całe społecze stwo mog ce korzysta z wyników prac naukowców przekładaj cych si poprzez producentów i usługodawców na jego dobrobyt. 3. Open Access Z deklaracji Budapest Open Access Initiative [6] pochodzi nast puj ca definicja Open Access (OA); przez Open Access rozumiemy darmowy dost p do literatury poprzez internet, pozwalaj cy ka demu u ytkownikowi na czytanie, ci ganie z serwerów, kopiowanie, dystrybucj , drukowanie, przeszukiwanie lub linkowanie do pełnych tekstów artykułów, indeksowanie w wyszukiwarkach, wł czanie jako danych, albo wykorzystanie w jakikolwiek zgodny z prawem sposób, bez finansowych, prawnych lub technicznych ogranicze z wyj tkiem zwi zanych z samym dost pem do internetu. Jedynym ograniczeniem na reprodukowanie lub rozpowszechnianie i jedyn rol praw autorskich winno by prawo autora do zachowania integralno ci jego pracy, prawa do uznania autorstwa i wła ciwego cytowania. Deklaracja ta podaje równie jako zalecenia dwie alternatywne strategie, by zapewni poprzez internet darmowy dost p do publikacji. Pierwsza z nich to zapewnienie badaczom narz dzi i wsparcia umo liwiaj ce im umieszczanie recenzowanych publikacji na serwerach o swobodnym dost pie – institutional repositories. Druga za , to tworzenie czasopism nowej generacji dedykowanych jako OA lub stopniowe przekształcanie istniej cych w OA. Poniewa z definicji nie mo na pobiera opłat za dost p do publikacji OA, musiały powsta – i b d musiały powsta kolejne - modele ekonomiczne umo liwiaj ce finansowanie darmowego dost pu. Mog to by ró nego rodzaju granty (rz dowe lub fundacji), fundusze pochodz ce z uniwersytetów, jednostek badawczych lub towarzystw naukowych, czy pieni dze uwolnione w wyniku 62 Jan Andrzej Nikisch rezygnacji z zakupu płatnych czasopism. ródłem finansowania mog by w ko cu sami autorzy – pytanie tylko, czy b dzie ich na to sta . Dzi wydawcy komercyjni proponuj cy wł czanie do swoich czasopism publikacji na prawach OA oceniaj swoje koszty od 4500 do 12000 USD(!) za 1 artykuł. Polskim wzorcowym i wzorowym wr cz przykładem mog by Central European Science Journals (CESJ) [9] uruchomione w 2003 roku, które błyskawicznie osi gn ły wysok pozycj . Koszt umieszczenia artykułu OA w jednym z trzech wydawanych w ramach CESJ czasopism organizatorzy ocenili jednak tylko na 500 euro. Obecnie najbardziej zasobnym ródłem informacji o czasopismach OA jest uruchomiony przez Uniwersytet w Lund we współpracy ze SPARC w maju 2003 Directory of Open Access Journals - Katalog Czasopism OA [7]. Aktualnie zawiera 1514 czasopism, z czego 383 przeszukiwalnych na poziomie artykułów. Ł cznie indeksuje 71406 artykułów. Trzeba jednak doda , e - jak stwierdza Andrew Odlyzko [8] w odpowiedzi na pytanie, czy ródła elektroniczne przy zachowaniu niezb dnej jako ci zadowalaj cej badaczy mog by ta sze ni drukowane - dost pne dowody wskazuj , e darmowe, lub przynajmniej znacznie ta sze ni dot d publikowanie w internecie jest mo liwe. Mo liwe jest równie , e takie czasopisma zdominuj z czasem rynek publikacji naukowych. Jednak e przej cie to b dzie skomplikowane, jako e jest to segment zachowawczy i pełen nierozs dnych inicjatyw ekonomicznych. 4. eIFL.net eIFL.net jest obecnie niezale n fundacj wspieraj c powszechny dost p do ródeł elektronicznych w krajach rozwijaj cych si oraz w krajach podlegaj cych demokratycznym przemianom politycznym i ekonomicznym. Fundacja zarejestrowana w Holandii ma sw siedzib w Rzymie, de facto jest jednak pierwszym wielonarodowym konsorcjum bibliotecznym - konsorcjum konsorcjów krajowych. Obecnie konsorcjum tworz konsorcja 50 krajów z ponad 4000 bibliotek z Europy, Azji i Afryki. Swoje cele eIFL.net realizuje poprzez: • tworzenie silnych krajowych konsorcjów bibliotecznych; • negocjowanie w imieniu wielonarodowego konsorcjum dost pu do komercyjnych ródeł informacji w postaci elektronicznej; • wspieranie lokalnych inicjatyw tworzenia zasobów cyfrowych; • nawi zywanie trwałych wi zi z wydawcami i dostawcami informacji naukowej (zarówno komercyjnymi jak i z sektora Open Access) • promocj na arenie wiatowej rozszerzania dost pu do zasobów informacji w postaci elektronicznej; • zapewnienie swym członkom najbardziej aktualnej informacji oraz szkole i konsultacji na tematy zwi zane z działalno ci konsorcjum takich jak tworzenie i zarz dzanie konsorcjami, zarz dzanie informacj , ewaluacja zasobów elektronicznych, negocjacje i licencjonowanie Wpływ globalizacji na dost p do informacji naukowej… 63 czasopism elektronicznych, prawa autorskie, marketing i promocja usług wiadczonych przez konsorcja i biblioteki; • tworzenie i promowanie efektywnych modeli rozpowszechniania informacji naukowej; • opracowywanie i udost pnianie modelowych licencji na zasoby elektroniczne; • nawi zywanie współpracy partnerskiej z fundacjami, agendami mi dzynarodowych funduszy, dostawcami informacji naukowej, oraz organizacjami o zbli onych do eIFL.net celach . W ramach głównych programów eIFL.net: • eIFL Direct • eIFL Science and Technology • Social Science & Humanities • eIFL e-Reference and e-Books • eIFL Russian Content wynegocjowano i podpisano umowy licencyjne z nast puj cymi wydawcami i dostawcami informacji elektronicznej [10]: • EBSCO Publishing, • American Physical Society, • BioOne, • Cambridge University Press, • Highwire Press, • Institute of Physics Publishing, • Oxford University Press, • ProQuest, • Anthropological Index Online, • Integrum Techno. Dzi ki nim w najubo szych krajach członkowskich eIFL.net (z reguły ok.20) wymienieni wy ej wydawcy lub dostawcy udost pni wynegocjowany pakiet za darmo, w pozostałych krajach (w zale no ci od dochodu narodowego) wynegocjowana cena stanowi 50-70% ceny rynkowej kupowanych zasobów. Polska korzysta ju z niektórych „eiflowych” zasobów informacji elektronicznej. Mo e czas wykorzysta pozostałe? Jakkolwiek głównym zadaniem eIFL.net jest zapewnienie dost pu do czasopism naukowych i baz danych, konsorcjum prowadzi aktywne działania wspieraj ce inicjatywy istotne dla bibliotek, bibliotekarzy i odbiorców informacji naukowej. W 2005 zamierzamy udost pni krajom członkowskim komercyjne b d Open Source (do wyboru) sprawdzone oprogramowanie portali elektronicznych wspieraj cych obsług dost pu do czasopism elektronicznych, poprowadzenie pilota owych wdro e repozytoriów. W ramach nowego projektu eIFL IP nie tylko została rozszerzona działalno wspieraj ca szkolenia w zakresie praw autorskich, ale przedstawiciele eIFL.net aktywnie wł czyli si w prace WIPO Development Agenda i Treaty on Access to Knowledge (A2K) i IFLA Committee on Copyright and other Legal Matters. 64 Jan Andrzej Nikisch W celu zwi kszenia zakresu dost pnej w krajach członkowskich informacji poszerzona zostanie równie współpraca z inicjatywami takimi jak Open Access czy Creative Commons. 5. Podsumowanie Pokazane powy ej trzy przykłady inicjatyw rodowisk twórców i odbiorców informacji naukowej pokazuj , e mo na skutecznie przeciwstawia si monopolistycznym praktykom komercyjnych dostawców informacji naukowej. Co wi cej, autor jest przekonany, i polskie rodowisko bibliotekarskie winno jak najszybciej rozpocz kampani promuj c umieszczanie publikacji w czasopismach Open Access i dost p do darmowej informacji naukowej. Cen bowiem za wysokie koszty informacji naukowej płaci całe społecze stwo. Bibliografia [1] Mary M. Case: Capitalizing on competition: the economic underpinnings of SPARC [dok. elektr.] http://www.arl.org/sparc/announce/case040802.html [odczyt 30.03.2005]. [2] Kathleen Robertson: Mergers, acquisitions, and access: STM Publishing today. “US Naval Oberservatory”. Vol. 33 (2003): Library and Information Systems in Astronomy IV (July 2 - 5, 2002, Prague, Czech Republic). [3] Bas Savenije: The SPARC initiative: a catalyst for change [dok. elektr.] http://www.library.uu.nl/staff/savenije/publicaties/ticer2004.htm [odczyt 30.03.2005]. [4] http://www.arl.org/sparc [odczyt 30.03.2005]. [5] David Prosser: From recommendations to practice – the next steps towards open access. “SCONUL Focus”. 2004 nr 32 [dok. elektr.] http://www.sconul.ac.uk/pubs_stats/newsletter/32/ [odczyt 30.03.2005]. [6] http://www.soros.org/openaccess/read.shtml [odczyt 30.03.2005]. [7] http://www.doaj.org/ [odczyt 30.03.2005]. [8] Andrew Odlyzko: The economics of electronic journals [dok. elektr.] http://firstmonday.org/issues/issue2_8/odlyzko/index.html [odczyt 30.03.2005]. [9] http://www.cesj.com/ [odczyt 30.03.2005]. [10] http://www.eifl.net/services/services_negotiation.html [odczyt 30.03.2005]. BIBLIOTEKI NAUKOWE W KULTURZE I CYWILIZACJI Teresa Górecka-Kleijs EBSCO Publishing [email protected] Rola bibliotek naukowych w rozwoju społecze stwa wiedzy - 5 lat projektu eIFL-EBSCO w Polsce The role of academic libraries in the development of the knowledge society - 5 years of the eIFL-EBSCO project in Poland Wizja bez działania jest marzeniem. Działanie bez wizji jest strat czasu. Działanie w poł czeniu z wizj powoduje zmiany na lepsze. Joel Arthur Barker, ameryka ski futurysta, autor wielu ksi ek Abstrakt W erze globalizacji biblioteki naukowe stan ły przed nowymi zadaniami w zakresie wspierania procesów ustawicznego kształcenia w społecze stwie opartym na wiedzy. Rynek elektronicznej informacji naukowej jest jedn z najszybciej rozwijaj cych si dziedzin gospodarki w Europie. Konsorcja biblioteczne utworzone w ostatnich latach w Polsce przyczyniły si do ogromnego wzrostu ródeł elektronicznych dost pnych dla u ytkowników i wypełnienia luki w zasobach informacji naukowej w stosunku do krajów Europy Zachodniej i USA. Najwi kszy wpływ na wzrost ilo ci dost pnych w Polsce czasopism pełnotekstowych miało utworzone 5 lat temu konsorcjum eIFL-EBSCO. Z przeprowadzonej analizy statystyk u ytkowania, wynika, e bazy EBSCO s jednym z najwa niejszych ródeł informacji naukowej w Polsce. Z uwagi na stosunkowo niewielki koszt i bogat zawarto czasopism naukowych z ró nych dziedzin bazy te s dost pne we wszystkich typach bibliotek i instytutów naukowych i badawczo-rozwojowych. Bazy czasopism i zintegrowane serwisy udost pniania informacji elektronicznej oferowane przez EBSCO wspieraj biblioteki w ich działaniach na rzecz rozwoju społecze stwa wiedzy. Słowa kluczowe społecze stwo wiedzy; informacja naukowa; biblioteki naukowe; konsorcja; bazy EBSCO; projekt eIFL-EBSCO; zintegrowany dost p do zasobów informacji Abstract In the age of globalization academic libraries face new major tasks in supporting of the lifelong learning process in the knowledge society. The market of online scientific information is one of the fastest growing sectors of the European economy. The library consortia organized in the last couple of years in Poland have contributed to the tremendous growth of electronic resources available for the users and filled the gap in scientific information sources compared with the countries in Western Europe and USA. The eIFL-EBSCO consortium organized 5 years ago has played the largest part in the increase of the number of full text journals available in Poland. The analysis of usage statistics shows that EBSCO databases are one of the major sources of scientific information in Poland. Due to relatively low cost and extensive collection of scientific journals in many subject areas these databases are owned by all types of libraries and scientific and research institutes. The databases and integrated services for e-resource access offered by EBSCO support libraries in their activities for the development of the knowledge society. 66 Teresa Górecka-Kleijs Key words knowledge society; scientific information; academic libraries; consortia; EBSCO databases; eIFL-EBSCO project; integrated access to information resources 1. Wyzwania globalizacji wobec nauki Globalizacja rozumiana jako zanik granic oraz barier fizycznych, prawnych i kulturowych pomi dzy pa stwami, a tak e jako tworzenie ram dla wymiany towarów, ludzi, wiedzy i idei stawia szereg wyzwa przed edukacj , zwłaszcza przed szkołami wy szymi, które same powinny planowa swój innowacyjny rozwój. Na globalnym rynku, gdzie wiedza jest głównym czynnikiem nap dowym rozwoju gospodarczego i dobrobytu pa stwa, europejskie instytucje kształcenia s pod du presj zreformowania procesów kształcenia i rozwijania ambitnych programów nauczania dla potrzeb społecze stwa wiedzy. Deklaracja Bolo ska podpisana 19 czerwca 1999 roku przez ministrów odpowiedzialnych za szkolnictwo wy sze w 29 krajach europejskich stanowi prób wypracowania wspólnej europejskiej odpowiedzi na problemy wyst puj ce w wi kszo ci krajów tak, aby stworzy warunki do mobilno ci obywateli, dostosowa system kształcenia do potrzeb rynku pracy, zwi kszy zatrudnienie oraz podnie atrakcyjno i poprawi pozycj konkurencyjn szkolnictwa wy szego w Europie. Wa n rol do odegrania w tym procesie maj biblioteki naukowe, które winny sta si przedłu eniem sal wykładowych, miejscem interaktywnych studiów, winny by nie tylko centrami udost pniania informacji, ale i kształcenia nawyków i umiej tno ci poszukiwania wiedzy. Powinny uczy posługiwania si nowymi technikami informacyjnymi i ródłami elektronicznymi i wspiera ró ne formy nauczania dostosowane do potrzeb uczestników procesów kształcenia, jak np. edukacja wirtualna, zdalne dokształcanie, kursy specjalistyczne, szkolenia korespondencyjne. Ma to na celu przygotowa młodych ludzi do udziału w mi dzynarodowym rynku pracy i wspiera misj ustawicznego kształcenia społecze stwa. Rynek informacji, a szczególnie elektronicznej informacji naukowej jest jedn z najszybciej rozwijaj cych si dziedzin gospodarki. W 2003 r. sprzeda informacji naukowo-technicznej (STM) w Europie w wersji online wzrosła o 24% w cenach bie cych i osi gn ła warto 887 mln Euro. Stanowi to ju 49% całkowitej warto ci europejskiego rynku informacji naukowej, który był oceniany na 1,8 miliarda Euro w 2003. r. Cały sektor informacji obejmuj cy zarówno wersj elektroniczn jak i drukowan wzrósł tylko o 6% w cenach bie cych [1]. Dynamiczny wzrost rynku informacji elektronicznej nast pił wi c głównie w zwi zku z rezygnacj z wersji papierowej na rzecz wersji elektronicznej. Podobne tendencje zaobserwowano w Polsce. Nowe techniki teleinformatyczne oraz burzliwy rozwój Internetu i ródeł elektronicznych w ostatnim czasie sprawiły, e jeste my zalewani ogromn ilo ci informacji o ró nej jako ci. To bogactwo niekontrolowanych i niezorganizowanych danych powoduje szum informacyjny, przytłaczaj cy u ytkowników. Rol bibliotekarzy jest wi c selekcja informacji, Rola bibliotek naukowych w rozwoju społecze stwa wiedzy… 67 zorganizowanie dost pu do niej w uporz dkowany sposób i zapewnienie odpowiedniej jej jako ci gwarantuj cej wysoki poziom kształcenia. Biblioteki maj ce wieloletnie do wiadczenia w gromadzeniu i filtrowaniu informacji i zarz dzaniu ni , s wi c historycznie dobrze przygotowane, aby by pomostem w budowaniu społecze stwa opartego na wiedzy. Jednym z istotnych warunków rozwoju społecze stwa wiedzy jest zapewnienie, aby informacja była: tania, łatwa do znalezienia, powszechnie dost pna tj. na terenie uczelni, w domu, miejscu pracy, odpowiedniej jako ci oraz odpowiadaj ca potrzebom i kierunkom kształcenia i pracy naukowej. Sposobem zapewnienia dost pu na szerok skal polskich uczelni do wiatowych ródeł informacji naukowej wspomagaj cych proces kształcenia oraz prace i badania naukowe stały si w ostatnich 5 latach ogólnokrajowe konsorcja biblioteczne. Na przykładzie projektu eIFL-EBSCO zbadano, na ile oferta ta odpowiada wyzwaniom ustawicznego kształcenia w rozwoju społecze stwa wiedzy. 2. Konsorcja biblioteczne a dost p do w Polsce ródeł elektronicznych Pierwsze polskie konsorcjum LINK udost pniaj ce czasopisma elektroniczne Springera powstało w 1999 r. przy udziale Biblioteki Głównej Politechniki Warszawskiej i obejmowało około 400 czasopism elektronicznych. Według aktualnych danych na stronie domowej ICM (Interdyscyplinarnego Centrum Modelowania Matematycznego i Komputerowego Uniwersytetu Warszawskiego) konsorcjum liczy w 2005 r. 46 bibliotek i obejmuje list 481 tytułów pełnotekstowych czasopism elektronicznych tego wydawcy. Nast pne konsorcjum eIFL-EBSCO zawi zało si w Polsce formalnie w maju 2000 r. przy udziale Pozna skiej Fundacji Bibliotek Naukowych, Biblioteki Uniwersyteckiej w Poznaniu oraz Pozna skiego Centrum Superkomputerowo-Sieciowego. Faktycznie jednak projekt eIFL-Direct rozpocz ł si ju jesieni 1999 roku w momencie podpisania umowy na 3 lata mi dzy Instytutem Społecze stwa Otwartego w Budapeszcie (Open Society Institute) nale cym do Fundacji Soros´a i firm EBSCO Publishing. W wyniku tej umowy zostało utworzone najwi ksze wówczas na wiecie konsorcjum informacji naukowej, w ramach którego biblioteki z 39 krajów głównie w okresie transformacji politycznej i ekonomicznej otrzymały elektroniczny dost p do 8 baz zawieraj cych około 3.000 pełnotekstowych czasopism naukowych ró nych wydawców. Były to przede wszystkim czasopisma z nauk humanistycznych, społecznych, ekonomicznych i medycznych. W mi dzyczasie ilo dost pnych czasopism pełnotekstowych powi kszyła si ponad dwukrotnie, głównie o nauki cisłe, techniczne i biomedyczne i wynosi obecnie ok. 7.000, z czego ok. 4.500 to czasopisma recenzowane naukowo. Ponadto bazy zawieraj ok. 5.000 publikacji pełnotekstowych takich jak monitory i raporty ekonomiczne, broszury, materiały konferencyjne, raporty towarzystw naukowych itp. Ł czna ilo publikacji pełnotekstowych w pakiecie eIFL- 68 Teresa Górecka-Kleijs EBSCO wynosi ok. 12.000. W bazach jest równie ok. 16.250 czasopism w formie indeksów i abstraktów. Konsorcjum obejmuje obecnie 105 uczelni wy szych i instytutów naukowych, które maj dost p do pakietu 11 baz czasopism pełnotekstowych i bibliograficznych. Mniej wi cej w tym samym czasie powstało konsorcjum wydawcy Academic Press, który został pó niej wchłoni ty przez wydawnictwo Elsevier i obecnie czasopisma tego wydawcy s zawarte w pakiecie konsorcjum Elseviera. Nast pnym z kolei było konsorcjum Elseviera zorganizowane w 2001 r. przy udziale Uniwersytetu Warszawskiego oraz ICM. Zapewniało pocz tkowo dost p elektroniczny do ponad 450 czasopism pełnotektowych i obejmowało ponad 50 bibliotek. Obecnie do tego konsorcjum nale y 69 wy szych uczelni oraz Polska Akademia Nauk, która w wietle umowy licencyjnej jest jednym uczestnikiem konsorcjum, ale obejmuje 51 instytutów PAN. Uczestnicy konsorcjum maj w 2005 r. dost p do 2.443 czasopism pełnotekstowych, z czego 1.579 jest aktualizowanych na bie co oraz do archiwum 864 czasopism. Kolejne konsorcjum zostało utworzone od 2003 r. i obejmuje obecnie 28 uczestników i zapewnia dost p do 803 elektronicznych czasopism pełnotekstowych wydawcy Kluwera. Z uwagi na poł czenie si wydawców Kluwera i Springera, w roku przyszłym b dzie to jedno konsorcjum Springera. Podliczenie ilo ci udost pnianych czasopism tylko z w/w 4 konsorcjów o ogólnokrajowym znaczeniu pozwala stwierdzi , e biblioteki polskie, które nale do wszystkich 4 konsorcjów maj ł cznie dost p do ponad 15.000 zagranicznych publikacji pełnotekstowych, w tym do ponad 10.000 czasopism. Oprócz w/w zasobów elektronicznych biblioteki akademickie prenumeruj indywidualnie lub w ramach pozostałych konsorcjów od kilkudziesi ciu do kilkuset czy nawet powy ej 1.000 zagranicznych czasopism pełnotekstowych. Pozostałe konsorcja działaj ce w Polsce maj mniejszy zasi g w skali kraju i obejmuj od kilku do ok. 30 uczelni i zapewniaj dost p do pakietów czasopism takich wydawców jak American Chemical Society czy Blackwell Publishing oraz dostawców baz bibliograficznych i serwisów pełnotekstowych jak Chemical Abstracts, OVID, Proquest i inne. Z analizy stron internetowych bibliotek uczelni wy szych w Polsce wynika, e udost pniaj one od kilku tysi cy do dwudziestu tysi cy czasopism zagranicznych w zale no ci od wielko ci i charakteru uczelni. Nigdy przedtem w historii uczelnie wy sze nie miały dost pu do tak bogatych ródeł zagranicznych. Własne ródła EBSCO wskazuj , e uczelnie wy sze w krajach Europy Zachodniej i USA maj dost p do podobnej ilo ci pełnotekstowych czasopism elektronicznych i tylko zasoby najwi kszych uniwersytetów w Wielkiej Brytanii i Irlandii przekraczaj 25.000, a du ych ameryka skich uniwersytetów stanowych nawet 40.000 czasopism. Tak wi c biblioteki w Polsce nadrobiły z nawi zk ró nic w zasobach elektronicznych, jaka dzieliła je jeszcze kilka lat temu od bibliotek naukowych w krajach Europy Zachodniej Rola bibliotek naukowych w rozwoju społecze stwa wiedzy… 69 i USA. Rozwój nowych technologii informatycznych i globalizacja rynku wydawniczego znacznie przyspieszyły te procesy. W najwi kszym stopniu do wzrostu ilo ciowego dost pnych w Polsce czasopism pełnotekstowych przyczyniło si konsorcjum eIFL-EBSCO. 3. Projekt eIFL-EBSCO – zawarto i wykorzystanie baz Aby stwierdzi na ile wzrost ilo ciowy zawarto ci baz EBSCO szedł w parze z odpowiedni jako ci informacji odpowiadaj c potrzebom kształcenia i pracy naukowej dokonano porówna statystyk u ytkowania z najwi kszych konsorcjów o zasi gu ogólnopolskim. Do porówna przyj to dane udost pnione na stronach ICM [2] oraz statystyki u ytkowania dost pne w bazach EBSCO. Z uwagi na brak dost pu na stronach ICM do statystyk bazy ScienceDirect Elseviera za 2004 rok i niepełne statystyki za 2003 r. konsorcjum Springera z konieczno ci porównywano statystyki ScienceDirect Elseviera za 2003 r. ze statystykami eIFL-EBSCO i Springera za 2004 r. Nie zmienia to jednak zasadniczo obrazu dokonanych porówna . Porównania wykazały, e najwi ksza ilo pobranych pełnych tekstów w skali całego konsorcjum pochodzi z bazy Elseviera, tj. rednio 36.085 artykułów tygodniowo, co daje rocznie 1.876.420 artykułów w 2003 r. Na drugim miejscu jest konsorcjum eIFL-EBSCO z ilo ci 1.274.710 wyszukiwa w bazach w 2004 r. oraz liczb 566.083 pobranych artykułów pełnotekstowych i 594.543 pobranych abstraktów. Na trzecim miejscu znalazło si konsorcjum Springer z ilo ci 174.292 pobranych artykułów. Nale y zaznaczy , e porównywane 3 konsorcja ró ni si ilo ci uczestników, jak równie rodzajem udost pnianej informacji, tj. konsorcja Elseviera i Springera zawieraj pakiety czasopism pełnotekstowych tych wydawców, podczas gdy pakiet eIFL-EBSCO zawiera nie tylko bazy czasopism pełnotekstowych ale równie bazy bibliograficzne. Aby wi c zapewni porównywalno stopnia wykorzystania zasobów poszczególnych konsorcjów i wykluczy przypadkowo rezultatów, dokonano równie porówna statystyk 22 uczelni o ró nym profilu uczestnicz cych przynajmniej w 2 najwi kszych konsorcjach tj. Elseviera i eIFL-EBSCO i maj cych najwy sze statystyki u ytkowania czasopism Elseviera w danej grupie uczelni. W porównaniach dotycz cych baz EBSCO z uwagi na ich odmienny charakter uwzgl dniono nie tylko ilo pobranych artykułów pełnotekstowych, ale równie ilo pobranych abstraktów i dokonanych wyszukiwa w bazach. Porównanie obejmuj ce 10 uniwersytetów, 6 politechnik, 3 akademie medyczne i 3 uczelnie rolnicze przedstawia tabela w zał czniku 1. Z analizy porówna wynika, e bazy EBSCO s najintensywniej wykorzystywane na uniwersytetach. Uwzgl dniaj c fakt, e w przeciwie stwie do pakietów czasopism pełnotekstowych w konsorcjach wydawców celem przeszukiwa w bazach EBSCO jest nie tylko dotarcie do pełnego tekstu, ale i dokonanie wyszukiwa rzeczowych w bazach bibliograficznych i dotarcie do abstraktów, to ilo ci wyszukiwa w bazach EBSCO na poszczególnych uniwersytetach niewiele ust puj statystykom u ytkowania czasopism Teresa Górecka-Kleijs 70 Elseviera, a w kilku przypadkach je do znacznie przekraczaj (Uniwersytet Gda ski, Uniwersytet Łódzki, Uniwersytet w Poznaniu). Na wszystkich uniwersytetach statystyki wykorzystania baz EBSCO s wielokrotnie wy sze ni czasopism Springera. Na uczelniach technicznych i rolniczych bazy EBSCO s równie drugim z kolei ródłem najcz ciej wykorzystywanym, cho dzieli je znacznie wi kszy dystans w stosunku do stopnia wykorzystania czasopism Elseviera. W przypadku uczelni medycznych ró nice wykorzystania baz EBSCO w stosunku do pakietu Elseviera s natomiast stosunkowo niewielkie. Najwi ksze bazy pełnotekstowe z pakietu eIFL-EBSCO to Academic Search Premier i Business Source Premier. Zawarto bazy Academic Search Premier, która obejmuje ok. 4.700 czasopism, w tym ponad 3.600 czasopism recenzowanych naukowo zarówno z nauk cisłych jak i humanistycznych i społecznych, obrazuje poni sza tabela. Tabela 1. Ilo czasopism pełnotekstowych zawartych w bazie Academic Search Premier indeksowanych w poni szych serwisach i bazach według danych z wrze nia 2004 ISI Web of Science 1.897 ISI Science Citation Index 806 Biological Abstracts 522 Chemical Abstracts 274 E.I. Compendex 272 Inspec 543 MEDLINE 1.521 ISI Arts & Humanities Citation Index 265 ATLA 267 Historical Abstracts 365 MLA International Bibliography 526 RILM Abstracts of Music Literature 352 ISI Social Sciences Citation Index 543 ERIC 640 PsycINFO 778 Sociological Abstracts 463 Rola bibliotek naukowych w rozwoju społecze stwa wiedzy… 71 Natomiast baza Business Source Premier zawiera ok. 7.800 publikacji pełnotekstowych z zakresu ekonomii, zarz dzania, marketingu, ekonometrii, finansów, handlu i wielu innych dziedzin ekonomii, w tym ok. 1.130 czasopism recenzowanych naukowo, ok. 1.420 czasopism z zakresu handlu i biznesu, 144 monografie i ok. 5.100 raportów ekonomicznych i przemysłowych Istotnym wzbogaceniem oferty czasopism w bazach EBSCO s zawarte w nich roczniki archiwalne najbardziej poszukiwanych czasopism. Archiwa te si gaj lat 70-tych, a w szeregu wypadków a do pierwszego opublikowanego zeszytu danego czasopisma, i tak w bazie Academic Search Premier znajduj si bogate archiwa takich czasopism z nauk cisłych, jak np. Advances in Physics, Annals of Science, Contemporary Physics, Annals of Internal Medicine i wielu innych. Rozbudowywane s równie retrospektywne zasoby czasopism z nauk humanistycznych i społecznych w bazie Academic Search Premier oraz najbardziej presti owych czasopism z zakresu nauk ekonomicznych w bazie Business Source Premier, np. archiwum czasopisma Harvard Business Review si ga pierwszego wydanego zeszytu z 1922 r. 4. Charakterystyka informacji zawartej w bazach EBSCO i ich dost pno Bazy EBSCO s komplementarnym ródłem informacji w stosunku do pakietów czasopism elektronicznych wydawców. Zawieraj zarówno abstrakty, indeksy jak i czasopisma pełnotekstowe wielu ró nych wydawców i obejmuj bardzo szeroki zakres dziedzinowy. Nie słu do zast pienia prenumeraty czasopism elektronicznych u wydawców, ale maj na celu wzbogacenie zasobów uczelni o nowe ródła elektroniczne za umiarkowan cen . Nierzadko bowiem czasopisma z nauk cisłych najcz ciej cytowane, jak np. Nature, Science, Journal of Chemical Physics czy Annual Review of Biochemistry zawarte w bazach w wersji pełnotekstowej podlegaj okresom embarga. Jest to zwi zane z polityk wydawców, którzy obawiaj c si utraty dochodów z bie cej subskrypcji tych czasopism nie udost pniaj aktualnych artykułów przez pewien czas. Zazwyczaj opó nienie we wł czeniu zawarto ci aktualnych zeszytów w wersji pełnotekstowej do baz wynosi od 3 do 12 miesi cy. Cena prenumeraty jednego czasopisma u wydawcy mo e bowiem si ga kilkuset czy nawet kilku tysi cy USD podczas gdy cena tego czasopisma w bazach wynosi zaledwie kilka USD bior c pod uwag opłaty, jakie płac polskie biblioteki za cały pakiet baz licz cy wiele tysi cy czasopism. Je li wi c wszystkie biblioteki anulowałyby prenumerat bie c danego czasopisma, to wydawca uzyskałby poni ej 1% dochodów z wydawania danego czasopisma i nie mógłby pokry kosztów zwi zanych z jego publikacj . Okresy embarga nie dotycz wszystkich czasopism udost pnianych w bazach. Ponad 2.000 czasopism pełnotekstowych w bazie Academic Search Premier, w tym znaczna cz czasopism wydawanych przez towarzystwa naukowe jest wł czona do baz EBSCO bez okresu embarga. Jednak nawet w takich przypadkach biblioteki nie powinny kierowa si tym w swoich decyzjach zaprzestania prenumeraty, poniewa wydawca po otrzymaniu wielu 72 Teresa Górecka-Kleijs anulacji mo e wprowadzi restrykcje odno nie udost pniania pełnego tekstu danego czasopisma. Decyzje o anulowaniu prenumeraty winny by podyktowane wnikliw analiz , czy dane czasopismo powinno znajdowa si w podstawowej kolekcji zasobów biblioteki z uwagi na kierunki kształcenia na uczelni i prowadzone prace badawcze i naukowe. Nawet je li cz czasopism w bazach EBSCO jest dost pna z okresem embarga, czy te wył cznie w formie abstraktów lub indeksów (np. Elsevier czy IEEE) to dzi ki temu, e bazy te s wyposa one w hiperł cza do pełnego tekstu, u ytkownik jest kierowany przy pomocy odsyłaczy z abstraktu lub cytowania w bazie do pełnego tekstu poszukiwanego artykułu posadowionego na serwerze wydawcy, serwerze ICM, czy w innym miejscu w zbiorach biblioteki. Narz dzia dost pne w bazach EBSCO pozwalaj równie tworzy hiperł cza do katalogów OPAC, serwisów wypo ycze mi dzybibliotecznych i serwisów dostawy dokumentów, wyszukiwarek (np. Google Scholar czy Scirus), czy portali czasopism elektronicznych. U ytkownicy bibliotek, które maj dost p za po rednictwem EBSCO do baz bibliograficznych takich jak ECONLIT, INSPEC, PsycINFO, MLA czy innych mog równie korzystaj c z tej samej platformy i narz dzi wyszukiwania dotrze z baz bibliograficznych poprzez automatyczne hiperł cza do pełnego tekstu artykułów dost pnych w bazach pełnotekstowych EBSCO. Powy sze narz dzia s odpowiedzi EBSCO na powszechne ju od kilku lat wymagania u ytkowników, aby informacja naukowa była udost pniana w zintegrowanych systemach umo liwiaj cych dotarcie do poszukiwanych danych w jak najszybszy i najprostszy sposób. Jest to równie zgodne z zaleceniami Mi dzynarodowej Koalicji Konsorcjów Bibliotecznych ICOLC (International Coalition of Library Consortia) [3], aby wydawcy rozwijali technologie umo liwiaj ce ł czenie ze sob elektronicznych zasobów informacyjnych pochodz cych z ró nych ródeł i od ró nych wydawców, a nie zasklepiali si w rozwi zaniach dotycz cych ich własnych serwisów. Z uwagi na mi dzynarodowy zasi g konsorcjum eIFL-EBSCO biblioteki akademickie w Polsce uzyskały dost p do baz EBSCO za ułamek ceny, któr płac uczelnie w krajach Europy Zachodniej i USA. Przyczyniło si to do skokowego wzrostu ilo ci udost pnianych zasobów elektronicznych w Polsce, a nawet spowodowało pewien paradoks polegaj cy na tym, e nawet mniejsze uczelnie w Polsce maj dost p do szerokiego pakietu 11 baz EBSCO, podczas gdy nie wszystkie uczelnie podobnej wielko ci w krajach Europy Zachodniej czy USA mog sobie pozwoli na zakup tak du ej ilo ci baz EBSCO z uwagi na ograniczone bud ety. Nale y przy tym zwróci uwag , e konsorcjum eIFL-EBSCO obejmuje bardzo szerokie spektrum 105 uczestników, tj: 17 uniwersytetów, czyli wszystkie działaj ce w Polsce; 17 uczelni technicznych i techniczno-rolniczych; 22 instytuty naukowe i badawczo-rozwojowe; 13 wy szych szkół niepa stwowych; 9 akademii medycznych; Rola bibliotek naukowych w rozwoju społecze stwa wiedzy… 73 6 uczelni pedagogicznych; 6 akademii wychowania fizycznego; 5 uczelni ekonomicznych, czyli wszystkie działaj ce w Polsce; 4 uczelnie rolnicze; 4 biblioteki publiczne i 2 biblioteki specjalne (GBL, CBR). Dla wy szych szkół niepa stwowych, bibliotek publicznych i wielu mniejszych uczelni o bardzo ograniczonych bud etach bazy EBSCO s jedynym lub najwa niejszym ródłem informacji naukowej i bez dost pu do zasobów EBSCO biblioteki te byłyby pozbawione zagranicznych ródeł informacji naukowej lub byłyby zmuszone zakupi je po znacznie wy szych cenach i w bardzo ograniczonym zakresie. Projekt eIFL-EBSCO przyczynił si wi c w bardzo istotny sposób do rozpowszechnienia informacji naukowej w szkolnictwie wy szym w Polsce. Dla porównania według bada przeprowadzonych w ród uczelni wy szych w USA w kwietniu 2004 r. przez ameryka skie czasopismo Library Journal (Survey of Academic Libraries) 83,3% uczelni ameryka skich prenumeruje bazy EBSCO, a 75,1 % bibliotek akademickich wskazywało bazy EBSCO jako ródło najbardziej wykorzystywane przez u ytkowników do wyszukiwa rzeczowych. Du e uniwersytety ameryka skie dysponuj nierzadko bud etem na prenumerat czasopism przekraczaj cym 2 mln USD i mimo tego zdecydowana wi kszo z nich prenumeruje bazy EBSCO uwa aj c je za niezb dne uzupełnienie swoich kolekcji. Natomiast dla wielu uczelni w Polsce wdro enie projektu eIFL-EBSCO oznaczało dost p do czasopism wcze niej nieosi galnych. EBSCO umo liwia przy tym dost p do baz nie tylko w sieci uczelni ale równie spoza niej. Uprawnieni u ytkownicy mog wi c korzysta z baz EBSCO z domu czy miejsca pracy niezale nie od lokalizacji komputera. 5. Bibliotekarz – ekspert w dziedzinie gromadzenia informacji naukowej czy ekspert w zakresie technologii informatycznych? Bogactwo zasobów informacji naukowej grozi paradoksalnie kryzysem informacji. Witryny elektroniczne bibliotek s tak przeładowane informacjami, e dotarcie do wła ciwych danych znacznie si wydłu yło. Studenci, naukowcy s przytłoczeni ilo ci danych technicznych. Czasem przeprowadzenie badania czy do wiadczenia zajmuje mniej czasu ni znalezienie informacji, czy zostało ono ju wcze niej przeprowadzone. Problem ten jest cz sto opisywany w literaturze polskiej i zagranicznej [4]. Biblioteki staraj si go jak najszybciej rozwi za , aby nie dopu ci do sytuacji, e informacja naukowa kupowana wielkim nakładem rodków b dzie wykorzystywana tylko w niewielkim stopniu z uwagi na trudno ci w dotarciu do niej. U ytkownicy nie oczekuj przy tym od bibliotekarzy szkole na temat zawiło ci problematyki pozyskiwania informacji ale uproszczenia całego systemu jej udost pniania. Rozwi zaniem tego problemu s serwisy zintegrowanego udost pniania wszystkich ródeł bibliotecznych na jednej platformie. 74 Teresa Górecka-Kleijs EBSCO oferuje takie serwisy jak lista alfabetyczna AdoZ i LinkSource. Lista alfabetyczna AdoZ pozwala poł czy wszystkie zasoby elektroniczne biblioteki na jednej platformie i przeszukiwa je na poziomie tytułów czasopism. Natomiast LinkSource jest narz dziem opartym na technologii Open URL i umo liwia zintegrowany dost p do informacji poprzez poł czenie zasobów informacyjnych za pomoc hiperł czy na poziomie artykułów. Ł czy informacje online z bibliograficznych i pełnotekstowych baz danych, katalogów bibliotecznych, portali czasopism elektronicznych, stron internetowych wydawców, przegl darek i innych ródeł informacji [rys. 1]. Rys. 1. Zasady ł czenia ró nych zasobów informacji poprzez serwis LinkSource – narz dzie typu Open URL Resolver Oba serwisy pozwalaj oszcz dzi czas i nakład pracy bibliotekarzy. Bibliotekarz winien si bowiem zajmowa gromadzeniem zasobów i ich zarz dzaniem, a nie rozwi zywaniem problemów technologii informatycznych. Rola bibliotek naukowych w rozwoju społecze stwa wiedzy… 75 6. Wnioski 1. 2. 3. 4. Konsorcjum eIFL-EBSCO przyczyniło si w bardzo du ym stopniu do wzbogacenia zasobów elektronicznych w Polsce. Bazy EBSCO s jednym z najwa niejszych ródeł informacji naukowej w Polsce. Z uwagi na stosunkowo niewielki koszt i bogat zawarto czasopism naukowych z ró nych dziedzin bazy EBSCO s dost pne we wszystkich typach bibliotek i instytutów naukowych i badawczo-rozwojowych. Zasoby czasopism i serwisy oferowane przez EBSCO wspieraj biblioteki w ich działaniach na rzecz rozwoju społecze stwa opartego na wiedzy. Bibliografia [1] IRN Research: The European online information market [raport czerwiec 2004] [dok.elektr.] http://www.irn-research.com/downloads/OnlineEuropeanReport2004ExecSum.pdf. [2] Statystyki wykorzystania baz danych w ICM [dok.elektr.] http://vls.icm.edu.pl/statystyka/index.html. [3] ICOLC Guidelines and preferred practices for selection and purchase of electronic resources [wytyczne ICOLC grudzie 2001] [dok.elektr.] http://www.library.yale.edu/consortia/2001currentpractices.htm. [4] Bowen J., Briden J., Burns V., Lindahl D., Reeb B., Stowe M., Wilder S.: Serial failure. “The Charleston ADVISOR”. January 2004 vol. 5, nr. 3 [dok.elektr.] http://www.charlestonco.com/features.cfm?id=146&type=ed. [5] Nikisch J.A.: Jakiego konsorcjum potrzebujemy i jakie mamy? z do wiadcze Pozna skiej Fundacji Bibliotek Naukowych. „Biuletyn EBIB”. 2002 nr 7 (36) [dok.elektr.] http://ebib.oss.wroc.pl/2002/36/nikisch.php#do06. [6] Feret B., Kay M..: eIFL - Electronic information for libraries – globalna inicjatywa Fundacji Sorosa. „Biuletyn EBIB”. 2002 nr 5 (34) [dok.elektr.] http://ebib.oss.wroc.pl/2002/34/feret.php. [7] St pniak J.: Konsorcjum Elsevier – sposób na dost p do czasopisma elektronicznych. „Biuletyn EBIB”. 2002 nr 5 (34) [dok.elektr.] http://ebib.oss.wroc.pl/2002/34/stepniak.php. [8] Brooks S.: Academic journal embargoes and full text databases. “The Library Quarterly”. University of Chicago Press, July 2003, vol. 73, nr.3, s. 243-260. [9] Brooks S.: Do wiadczenia EBSCO w rozpowszechnianiu informacji naukowej w oparciu o oferowane bazy danych, czasopisma elektroniczne i now technologi poł cze LinkServers. „Biuletyn EBIB”. 2003 nr 9 (36) [dok.elektr.] http://ebib.oss.wroc.pl/2003/49/brooks.php. Teresa Górecka-Kleijs 76 Zał. 1. Statystyki u ytkowania 3 ogólnopolskich konsorcjów bibliotecznych: Elsevier (2003 r.), EBSCO (2004 r.) i Springer (2004 r.) Uczelnia Uniwersytet Gda ski Uniwersytet Jagiello ski Uniwersytet Lubelski Uniwersytet Łódzki Uniwersytet w Poznaniu Uniwersytet l ski Uniwersytet Toru ski Uniwersytet w Olsztynie Uniwersytet Warszawski Uniwersytet Wrocławski Politechnika Gda ska Politechnika Łódzka Politechnika Pozna ska Politechnika Sl ska Politechnika Warszawska Politechnika Wrocławska Ak. Medyczna Lublin Ak. Medyczna Pozna Ak. Medyczna Wrocław ATR Bydgoszcz Ak. Rolnicza Pozna SGGW Warszawa Suma dla konsorcjum Ilo pobranych artykułów Elsevier Ilo wyszukiwa w bazach EBSCO Ilo pobranych artykułów EBSCO Ilo pobranych abstraktów EBSCO Ilo pobranych artykułów Springer 39.312 53.221 23.961 17.620 7.287 107.432 104.396 49.851 61.249 11.276 56.108 25.715 34.431 30.843 1.858 39.624 67.940 37.298 25.447 6.414 41.600 52.913 18.368 23.239 6.832 39.676 24.895 13.569 12.746 * 50.544 20.727 10.074 4.989 8.027 46.488 10.180 3.091 6.989 3.534 65.832 43.762 20.207 14.922 4.481 50.856 37.326 16.720 10.273 * 72.332 5.927 2.881 1.839 1.853 102.024 8.410 4.197 1.641 6.525 45.708 6.190 5.306 2.071 2.381 85.176 6.450 3.748 1.793 2.868 94.484 10.025 4.525 2.327 5.226 107.536 28.501 11.469 5.645 24.512 26.052 24.052 11.395 5.645 * 22.412 10.187 2.224 4.334 5.862 17.316 17.214 6.860 21.707 2.928 15.080 4.734 1.361 1.811 965 28.548 9.437 2.296 3.429 * 34.008 17.214 6.860 21.707 2.928 1.876.420 1.274.710 566.083 594.543 174.292 * uczelnia nie uczestniczy w konsorcjum Springera BIBLIOTEKI NAUKOWE W KULTURZE I CYWILIZACJI Beata Paw Akademia Techniczno-Humanistyczna w Bielsku-Białej Biblioteka Główna [email protected] Biblioteka w globalnej rzeczywisto ci Library in global reality Abstrakt Przedmiotem artykułu jest globalizacja w wiecie i bibliotece. Od maja zeszłego roku jeste my w Unii Europejskiej - czy ma to jakie znaczenie dla polskich bibliotek? Globalizacja wi e si ze zmian naszego my lenia, działania i post powania z informacj . Biblioteka była i jest swoistym domem informacji. W globalnej wiosce bibliotekarz staje si brokerem informacji, a informacja produktem. Biblioteki, zwłaszcza uczelniane, maj szeroki dost p do informacji zawartych w wirtualnym wiecie. W Polsce pojawił si model kształcenia online i kursy elearningowe. Jest te du o nowych projektów z UE, jak np. eContent. Słowa kluczowe biblioteka; bibliotekarz; Unia Europejska; e-learning; eContent; globalizacja; Internet; kształcenie; informacja Abstract The article deals with the issue of globalization in the world and in a library. Did the fact of joining the European Union in May last year influence Polish libraries? Globalization involves changes in our thinking about and dealing with information. Libraries have always been a home of information. In the global village a librarian becomes an information broker and information itself a product. Libraries, especially the university ones have wide access to information in the virtual world. The on-line learning and e-learning courses have appeared in Poland, alongside with numerous EU projects, e.g. eContent. Key words library; librarian; European learning/education; information Union; e-learning; eContent; globalization; Internet; Od czasu, kiedy Polska i Polacy zainteresowali si Uni Europejsk , globalizacja zacz ła puka do naszych drzwi. Stopniowo, ale bardzo szybko zadomowiła si w naszym słownictwie. Ale od maja 2004 praktycznie nas pochłon ła. Wkroczyła w ka d dziedzin naszego ycia – mimo wielkiego sprzeciwu przeciwników integracji. Ale czy wiemy, czym jest „globalizacja”? Co za ni si kryje? Czy kto z nas zastanawiał si , czym „globalizacja” jest i b dzie dla bibliotek i bibliotekarza? Mo na powiedzie , e globalizacja uwidacznia si we współzale no ci narodów, krajów, ludzi, którzy w wielu przypadkach s od siebie znacznie oddaleni. Nap dza post p techniczny, czy polityk tych pa stw, dla których wa na jest współpraca w ró nych dziedzinach. Istotne jest dla pa stw otwarcie na wiat, co tak e powinno interesowa bibliotekarzy, zwłaszcza dyrektorów 78 Beata Paw bibliotek. Biblioteki nie mog by odsuni te od tego problemu, nie mog sta si samotnymi wyspami w globalnym wiecie. „Dla ekonomistów [Russell Hochschild 2000] ródło globalizacji znajduje si głównie w sferze ekonomicznej, zwłaszcza w mobilno ci kapitału finansowego i ruchliwo ci siły roboczej. Natomiast dla badaczy kultury [Robertson 1992; Roniger 1995] globalizacja jest przede wszystkim konsekwencj kulturalnego ró nicowania si równoczesnej uniwersalizacji wzorów kulturowych”1. Globalno ma odzwierciedlenie w mnogo ci standardów lokalnych, regionalnych czy kontynentalnych. Lecz nie ma wyra nego odniesienia do miejsca i czasu. I tak te jest. Daremny jest opór, gdy nie zna ona granic, ani nie widzi przed sob barier, co powoduje, e wkracza w ka d dziedzin ycia – w tym tak e w zakres pracy bibliotekarza i biblioteki. W zaskakuj cym tempie rozwija si nowoczesna technologia, a co za tym idzie, szybko ci nabiera wzajemne komunikowanie si . Wymiana informacji, dost p do niej. Jest to swoista rewolucja medialna. Biblioteki, jako instytucje, które gromadz informacj - opracowuj j , przechowuj i udost pniaj . W tym kierunku powinny umacnia i budowa swoje miejsce w globalnej wiosce, jako wirtualne banki informacji naukowych, technicznych, itp. Coraz szerszy dost p do mediów, szybszy elektroniczny, cyfrowy przekaz informacji prowadz do tego, e stała si ona towarem. Informacja jest produktem, wynikiem pracy ludzi nauki, który mo na kupi , sprzeda . Bibliotekarzom rozszerza si wachlarz działa . Pojawiaj si te nowe sposoby gromadzenia informacji, zapisywania jej, przechowywania i udost pniania. Niektórzy twierdz , e s to zwyczajowe działania biblioteki, a tylko informacja zmienia swoj posta . Moim zdaniem zmieniła si zarówno posta informacji, jak i sposób jej zdobywania i przechowywania. Przekazywania, formowania; zmianie uległo tak e zapotrzebowanie na informacj . Bibliotekarze s twórcami informacji oraz ze wzgl du na specyfik swojego zawodu cały czas przebywaj w jej otoczeniu. Tu przykładem mo e by biblioteka uczelniana, gdzie jest najkrótsza droga informacji od ródła do miejsca jej gromadzenia, przechowywania i zarz dzania ni . Nigdy wcze niej pozyskiwanie informacji, wiedzy nie było tak łatwe i szybkie jak teraz. Siedz c przed komputerem podł czonym do Internetu mo emy sobie gromadzi wiadomo ci z całego wiata. W bardzo krótkim czasie zdobywamy informacje, które np. 10 lat temu zbieraliby my przez pi lub wi cej miesi cy. Zwi zane by to było z licznymi podró ami, strat czasu w poci gach i polegało na tworzeniu odr cznych notatek z przegl danych materiałów. Ale czy nie była to praca kreatywna, rozwijaj ca? Nowym trendem we współczesnym globalnym wiecie jest kształcenie przez Internet, studiowanie online. Pozyskujemy wiedz potrzebn nam do uzyskania np. tytułu licencjata pozostaj c cały czas w domu. Wiele osób pozytywnie wypowiada si na temat takiego sposobu kształcenia. Firmy, które 1 Dembi ski P.: Globalizacja – wyzwanie i szansa. [W:] Klich J.: Globalizacja. Kraków 2001, s. 42. Biblioteka w globalnej rzeczywisto ci 79 pod aj z duchem czasu korzystaj z e-learningu. Poj cie to jest powszechnie znane, ale jeszcze ró nie rozumiane. Według Teresy Olszewskiej e-learning to: − mo liwo tworzenia, a nast pnie masowego, szybkiego transferu wła ciwej wiedzy (danych, informacji, szkole ) z wykorzystaniem nowoczesnej technologii do wielu odbiorców jednocze nie; − nauka odbywa si na odległo , czynno niezale na jest od czasu i miejsca – ucz cy si ma mo liwo pracy z materiałami online i offline; − odbiorcy tre ci tworz społeczno , w ramach, której mo liwa jest zdalna komunikacja, wymiana wiedzy i do wiadcze , − odbiorca tre ci indywidualnie decyduje o preferowanej strategii nauczania; − zarz dzanie procesem transferu informacji jest wysoce efektywne dzi ki narz dziom do rejestracji i analizy wyników szkole i post pów w nauce; − e-learning jest dodatkow , obok tradycyjnych szkole , form dostarczania wiedzy2. Jak ju wspomniałam, e-learning głównie jest wykorzystywany w przedsi biorstwach. Jest sposobem na gromadzenie szkole wewn trznych, opracowywanych na bazie procedur obowi zuj cych w przedsi biorstwie. Takie kursy mo na znale w tzw. Bibliotekach e-learningowych, które s tworzone przez specjalistyczne firmy. Czasami przedsi biorstwo utrzymuje własne zbiory szkole , ale jest to bardzo kosztowne. W t sfer działa mog wkroczy biblioteki uczelniane, zwłaszcza wy szych szkół ekonomicznych czy technicznych. Mog tworzy zbiory informacji w postaci kursów, zawieraj cych wiedz z zakresu marketingu, logistyki, publick relations, czy wdra ania projektów naukowo – badawczych. Takie kursy mog by tworzone na zlecenie przedsi biorstwa, lub biblioteka po rozpoznaniu zapotrzebowania na rynku kursów e-learningowych mo e tworzy zestaw kursów, które b d wypo yczane lub sprzedawane firmom. Z przetwarzaniem informacji wi e si program Unii Europejskiej o nazwie eContent. Realizowany jest w latach 2002-2005. Powołuj c si na Pani Marzen Kowalsk : projekt eContent = dost pna technologia + mi dzynarodowe partnerstwo + nowy pomysł i model biznesowy. Zadaniem programu jest: − poprawienie dost pu sektora publicznego do informacji i rozszerzenie zakresu ich wykorzystywania; − zwi kszenie udziału w Internecie tre ci wielokulturowych i wieloj zycznych; − zwi kszenie dynamiki przekazów cyfrowych; 2 Olszewska T.: Obiecuj cy rynek. „Nowe Technologie”. 2004 nr 12 (24), s. 4-5. Beata Paw 80 − − − − rozwijanie mi dzynarodowej współpracy oraz partnerstwa sektora prywatnego i publicznego; umo liwienie wszystkim Europejczykom korzystania z dobrodziejstw społecze stwa informacyjnego oraz zwi kszenie konkurencyjno ci Unii Europejskiej na rynku globalnym; zmniejszenie ryzyka zwi zanego z wprowadzaniem na rynek produktów zawieraj cych tre ci cyfrowe ( ka da informacja publikowana na dowolnej platformie internetowej, tj. tradycyjne strony WWW, komunikacja bezprzewodowa); umo liwienie nawi zania mi dzynarodowej współpracy, realizowanie interdyscyplinarnych przedsi wzi z ró nych krajów3. Biblioteki mog , a nawet powinny bra udział w tworzeniu takich projektów, lub współpracowa przy realizowaniu ich za wykorzystaniem rodków finansowych dost pnych z Unii Europejskiej. Biblioteka mo e zaistnie jako inspirator wielu ciekawych rozwi za na drodze ci lejszej współpracy bibliotek w globalnej wiosce. Tym samym biblioteki przyczyni si do poszerzenia wiedzy na temat Unii Europejskiej w ród ludzi, którzy mog nadal swoj niewiedz by antyustosunkowani. Pracuj c w jakim projekcie biblioteka nie jest anonimowa, samotna; sprzyja to jej rozwojowi i reklamie oraz nabywaniu nowych do wiadcze i kontaktów. Podsumowanie Moim zdaniem globalizacja nie jest nam bibliotekarzom obca, gdy współpraca bibliotek mi dzy sob istnieje ju od dawna. Tylko mo e potrzeba zacie ni t współprac na gruncie wymiany ksi ek, czy informacji przez siebie stworzonych, do wiadcze zdobytych w trakcie pracy nad ró nymi projektami, niekoniecznie zwi zanymi z Uni Europejsk . Mo e biblioteki pa stwowe nie powinny si odcina od bibliotek szkół prywatnych, my l tu o współpracy na gruncie uczelnianym. Czas pomy le nad zmian ustawodawstwa dotycz cego finansowania bibliotek uczelnianych, w kierunku zwi kszania rodków przeznaczonych na prac biblioteki. Ka dy z nas wie, e dobra uczelnia to przede wszystkim dobrze zaopatrzona biblioteka z dobrze wykwalifikowan kadr , pracuj c na dobrym sprz cie. Bibliotekarze powinni czu potrzeb ustawicznego kształcenia si , zdobywania coraz to nowych do wiadcze i wiedzy. Powinni by wiadomi swojego miejsca i roli, jaka maj do odegrania w społecze stwie informacyjnym, w globalnej wiosce. Bibliografia [1] Klich, J.: Globalizacja. Kraków 2001. [2] Olszewska T.: Obiecuj cy rynek. „Nowe Technologie”. 2004 nr 12 (24), s. 4-5. [3] Kowalska M.: eContent- program Unii Europejskiej. „Biuletyn EBIB”. 2003 nr 9 (49) [dok. elektr.] http://ebib.oss.wroc.pl/ 2003/49/kowalska.php. 3 Kowalska M.: eContent – program Unii Europejskiej. „Biuletyn EBIB”. 2003 nr 9 (49) [dok. elektr.] http://ebib.oss.wroc.pl/2003/49/kowalska.php. Sesja trzecia / Session three BIBLIOTEKI NAUKOWE W KULTURZE I CYWILIZACJI Raisa N. Suhorukova, Marina D. Âsûk Respublikanskaâ nau no-tehni eskaâ biblioteka Belarusi Minsk, Respublika Belarus´ Scientific-technical libraries of Belarus – the present state and trends Naukowo-techniczne biblioteki Białorusi – stan aktualny i trendy Abstrakt Raport omawia system bibliotek na Białorusi i jedn z cz ci tego systemu – Republika sk sie bibliotek naukowo-technicznych. Rola i wa no Republika skiej Biblioteki Nauki i Techniki jest opisana jako: − główna biblioteka kraju, tworz ca najbardziej kompletn kolekcj literatury i dokumentów naukowo-technicznych; − narodowa składnica lokalnej i zagranicznej literatury z zakresu in ynierii, technologii, przemysłu, ekonomii i dziedzin pokrewnych; − republika skie i mi dzynarodowe centrum wypo ycze mi dzybibliotecznych; − republika skie centrum mi dzynarodowej wymiany publikacji i dokumentów; − republika skie centrum naukowo-metodyczne sieci bibliotek naukowo-technicznych, usług informacyjnych i patentowych, usług normalizacyjnych dla przedsi biorstw i organizacji niezale nie od ich słu bowego podporz dkowania; − centrum nowych technologii informacyjnych stale uaktualniaj ce formy i metody usług informacyjno-bibliotecznych dla naukowo-technicznych i przemysłowych specjalistów Białorusi; − baza informacyjna dla działalno ci innowacyjnej w kraju. Słowa kluczowe biblioteki techniczne – Białoru ; biblioteczne sieci informacyjne – Białoru , ródła informacji; społecze stwo informacyjne; Instytut Analiz Systemowych, literatura naukowo-techniczna; własno intelektualna Abstract The report deals with the system of libraries in Belarus and with one of the components of this system - the Republican scientific-technical libraries network. The role and importance of the Republican Library for Science and Technology (RLST) is described, as: − the main library of the country forming the most complete collection of scientifictechnical literature and documents; − national depository of domestic and foreign literature on engineering, technology,industry, economics and similar branches; − republican and international center of interlibrary subscription; − republican center for international exchange of publications and documents; − republican scientific-methodical center of the network of scientific-technical libraries, information and patent services, standardization services for enterprises and organizations irrespective of their departmental subordination; − center of new information technologies constantly updating forms and methods of information-librarian servicing of scientific-technical and industrial specialists of Belarus; − information base for innovation activity in the country. Scienctific-technical libraries of Belarus – the prezent state and trends 83 Key words technical libraries - Belarus; library information networks - Belarus; information resources; information society; Institute of System Analysis; scientific-technical literature; intellectual property At all times the information resources (IR) were formed mainly at libraries, as the main social predestination of a library – to be a depository of intellectual heritage of its own country as well as of all world community for all time of civilization entity. Since exactly the libraries are the main holders of strategic resources what information is today, and are intended for users, their role not only increases substantially but also changes critically in the global process of building up the information society. At present a system of libraries, is functioning in Belarus which includes the National Belarus Library (NBL); 7 para-national libraries; 6 universal regional libraries; 5 regional scientific-technical libraries and about 11,5 thou public and special libraries of different enterprises, institutions and organizations, where hundreds thousands of librarians do their job. NBL is at the head of the network of libraries of the Ministry of culture. Para-national libraries are the leading libraries and the republican scientific-methodical centers for their library networks, including: • The Republican Library for Science and Technology heads the network of scientific-technical libraries, • The Central Scientific Library of the National Academy of Science – the network of academic libraries, • The Republican Scientific-medical Library – the network of medical libraries, • The Byelorussian Agricultural Library – the network of agricultural libraries, • The Fundamental Library of Byelorussian State University – the network of colleges libraries (libraries of universities and academies), • The Scientific-Educational Library – the network of libraries of secondary educational establishments (schools, lyceums, high schools and so on). The President Library is also a paranational library in the sphere of the state management but it has no a network. Besides, there are trade-unions, military, church and other libraries. Information-librarian resources on science and technology constitute the major part of the national information resources of the Republic of Belarus and serve as a base for development of all branches of the national economy. Before the Soviet Union collapse the Byelorussian system of scientifictechnical information included the Byelorussian Institute of scientific-technical information, its regional centers in oblast and some district cities, information and patent services at enterprises and organizations, Republican Library for Science and Technology with a network of scientific-technical libraries. After abolition of the Institute of information in 1993 and reorganization of its regional centers as well as the decline of scientific-technical libraries, 84 Raisa N. Suhorukova, Marina D. Âsûk information and patent services at enterprises and organizations the earlier existed system of scientific-technical information was destroyed in substance. Under these conditions the Republican Library for Science and Technology remained the only valuable functioning link in the previously existed system. Under the aegis of the Byelorussian Institute of Systemic Analysis and information support the scientific-research work was carried out in 1998. One of the outcomes of this job was the data about the modern distribution of information-librarian resources on technical sciences and technologies in Belarus. The research demonstrated that 57% of the total volume of scientifictechnical literature and documents of Belarus are stored at the Republican Library for Science and Technology (RLST) and its regional branches. Besides RLST the following libraries have significant funds on science and technology: The National Library of Belarus, The Central Scientific Library of the National Academy of Science of Belarus, The Byelorussian Agricultural Library, technical colleges libraries, scientific-technical libraries. But it should be mentioned that from the early 90-s the funds of scientific-technical libraries, information and patent services of enterprises and organizations has practically lost their information value since they were not only enriched but, on the contrary, decreased. The funds of technical colleges libraries hold mainly teaching aids, and the funds of the other largest libraries keep scientifictechnical literature as an addition to the basic type of acquisition (e.g., the basic type of acquisition for the Central Scientific Library of the National Academy of Science – fundamental and natural sciences, for the Byelorussian Agricultural Library – agriculture and so on). RLST, as the only inter-branch center of scientific-technical information in the country, coordinates its activity with the largest libraries of the Republic and the bodies of scientific-technical information of Belarus (on unpublished documents – with the Byelorussian Institute of Systemic Analysis and information support of non-production sphere, on normative-technical documents in the sphere of standardization – with the Committee for Standardization, Metrology and Certification, on patent information – with the National Center of Intellectual Property, with the branch information centers), and also with patent services, standardization services, scientific-technical libraries of enterprises and other organizations which also hold the part of information resources on science and technology. Historically it turned out that in the former USSR the republican Library for Science and Technology was developing as the base library for all western region of the country: Belarus, Baltic republics and Kaliningrad oblast of Russia and thus it concentrated the most complete funds of literature and documents on science and technology. RLST, initiated in 1977, is the leading library in Belarus on forming the most complete fund of scientific-technical literature and documents which is a multiform and diversified complex comprising patent and normative-technical documents on standardization, industrial catalogues. The Library also stands as Scienctific-technical libraries of Belarus – the prezent state and trends 85 a national depository of domestic and foreign literature on techniques, technology, industry economy and related branches. At present the RLST fund comprises more than 33 m items. 75% of scientific-technical literature and documents are in foreign languages. In conformity with the international obligations of Belarus as a countryparticipant of the Paris Convention on industrial property protection the RLST is functioning as the central repository “for informing the public about the patents on inventions, useful models, industrial samples and trademarks…”. And today the RLST holds the unique and the most complete in the country depository of patent and patent-legal documents (more than 30 m items), which comprises the documents on different objects of industrial property: inventions, useful models, industrial samples, trademarks, cultivars, computer programs, data bases and topologies of integrated circuits. The Library fund comprises more than 330 thou items and about 70 categories of different normative-technical documents on standardization. During 30 years the RLST is forming under the decision of the government the information fund of documents on standardization and performs information support for the citizens of Belarus. This work is carried out in coordination with the head body of Belarus in the sphere of standardization – The Committee on Standardization, Metrology and Certification of the Republic of Belarus, The RLST is a holder of the republican fund of industrial catalogues, which comprises about 500 thou items of documents: branch and nomenclature catalogues, business-guides, foreign companies booklets, near-stand materials of international exhibitions and so on. The industrial catalogues are widely used by the developers at the stage of equipment designing for fitting out new enterprises, updating the installed equipment, its maintenance and repair what allows to considerably reduce expenses for the recurrent equipment development and designing. The RLST is a republican and international center if interlibrary subscription, a republican center for international exchange of publications and documents as well as an information center on techniques and industrial technology. The Library functions as the republican scientific-methodical center for the network of scientific-technical libraries, standardization services, information and patent services of enterprises and organizations irrespective of its departmental subordination on the questions of organizing the work with the funds of scientific-technical literature and information-library servicing. The Library regional structure is also successfully developing. In 1994 under the government’s decision the oblast scientific-technical libraries were initiated at each regional center of the country – there are five of them in Brest, Gomel, Grodno, Moguilev and Vitebsk. The RLST charter runs as follows: the principle role of the Library is referential-informational servicing of the state administration bodies in the sphere of science and technology, enterprises, scientific-research and drawingand designing institutions of the Republic of Belarus irrespective of their 86 Raisa N. Suhorukova, Marina D. Âsûk departmental subordination as well as supporting the citizens rights for acquainting with the achievements of science and technology by providing a free access to scientific-technical information, realization of librarian, bibliographic and referential-informational servicing for the specialists of scientific-technical sphere. At present 25,5 thou readers and more than 2 thou enterprises and organizations of the Republic use the funds and services of the largest center of scientific-technical information which the RLST is. The access to the library information resources is possible at the direct visiting of 8 specialized reading halls of the Library: • Book publications, • Periodicals, • Reference information, catalogues and card files, • Referential and business information, • New receipts, • Patent documents, • Patent documents on electronic and micro carriers, • Methodical room, • The RLST information center, • Reading halls of the regional scientific-technical libraries. The priority task of the Library is providing a wide access of the users to information resources of their country as well as to the world information resources. The basic instrument for solving this task is the use of INTERNET technology. The use by the libraries of the global networks potential virtually transfers them from the sphere of the documents communications to the more wide sphere of the information communications, transforming them into information centers. A lot is being done in this direction in our country although not so quickly as is desired. Practically all the libraries of the country and regional level have their achievements in this sphere. The works are carried out on creation of the Scientific-informational computer network, the summary electronic catalogue of the Byelorussian libraries, reflecting at the first stage the information resources of the largest libraries, model Automated Library Information Systems for the different types of the libraries and so on. The volumes of the libraries electronic resources are rapidly increasing, be it the electronic editions and data bases on CD-ROMs, electronic catalogues and DB accessible at the local and regional networks or Internet. But despite the increasing volumes of electronic information resources, concentrated mainly at the republican largest libraries, the problem of organizing the wide access of scientists and specialists to scientific-technical information remains the one of the most topical. Scienctific-technical libraries of Belarus – the prezent state and trends 87 The present RLST activity is also inseparably connected with the development of the modern information technologies what makes it possible to constantly improve the information-librarian servicing of its users. The use of new information technologies influences essentially all the spheres of the Library activity, radically changes its work organization, structure, gives a new content to the tasks and functions as well as the forms and methods of the users servicing. The principle directions in this sphere are the following: • Formation of the electronic documents fund; • Creation of the RLST electronic catalogue and participation in the forming of the Summary electronic catalogue of the Byelorussian libraries; • Creation of the data bases of its own generation; • Organizing the local and remote access to the RLST electronic resources; • Providing Internet-access to the national and world information resources; • Creation of the problem-oriented navigators on the Internet network and virtual libraries; • Electronic delivery of the documents copies; • Training the RLST specialists as well as the other categories of users to work in Internet. The formation of the electronic documents funds is carried out by the Library from 1996. At present the RLST and its branches provide 8,4 m full texts of electronic documents for its users. Today the Summary electronic catalogue (RLST SEC) (http://rntbcat.org.by) comprises more than 70 thou records. The structure of RLST SEC includes the following local catalogues: • “EC of the book publications”; • “The Summary electronic catalogue of the RLST periodicals; • “Scientific-technical documents”; • “Industrial catalogues”. The loading of the local catalogue of electronic documents into the RLST SEC is under preparation. The RLST takes part in creation of the Summary electronic catalogue of the Byelorussian libraries, and the foreign periodicals subscribed to the Library are also represented at the Russian Summary catalogue on scientific-technical literature. The RLST electronic resources include more than 90 different data bases (DB): full texts, abstract, bibliographic and factual. The Library generates bibliographic DB which include more than 75 thou records. Among them “Innovation activity”, “Energy saving”, “The production economy”, “The history of the inventiveness development in Belarus”, ‘The ecologically clean and safe industry technologies”, “Processing and utilization of industrial and household waste”, “Machinery and equipment for the urban sanitary cleansing”, “Sustainable Development” and the others. Among the long-term plans of RLST work – the creation of bibliographic data base. 88 Raisa N. Suhorukova, Marina D. Âsûk The second version of multi level web-site (www.rlst.org.by) is created with the provision of remote access to RLST SEC. In 2004 the Library received an Internet-bonus of the international specialized exhibition TIBO'2004 which is a professional bonus of the Organizing Committee of the International specialized exhibition TIBO awarded annually to the network works created in the Byelorussian sector of Internet for the significant artistic, technological and sociocultural achievements in the sphere of information, culture, art and education. The service of the documents electronic delivery was further developing. Created in the early 2003 the service of the documents electronic delivery/interlibrary subscription commenced its work with 3 users. By the end of the year there were already 90 of them. During 2004 171 customers were served. They received by e-mail 8 thou electronic copies of publications and documents fragments (18,1 thou pages). Of course there are some objective hardships caused by not sufficient development of computer networks in the country. Hence the electronic delivery of documents for the time being is inaccessible for the majority of our users, especially in the regions, and their requests for the documents copies are fulfilled traditionally on the paper carriers or are copied to the electronic information carriers. At present a program of ordering and receiving the documents electronic copies via web-site is being elaborated. The wide use of electronic resources requires more skills from the librarians. At the same time it does not work out without training the users themselves. These tasks have been solving at the Library for more than 5 years. Employees of the Library as well as other users are trained at the RLST Internet-class. In particular, the continually functioning courses “The computer principles” and “Internet fundamentals” are organized. The subject seminars are conducted, e.g. “Internet/Intranet technologies in the professional activity”, “Relations with the world community via Internet”, “Design of Web-sites”, “The patent search in Internet”, “New technologies of Internet”, “The Library own page in Internet”, “Uncommon services in Internet”, “Security and work protection aspects in the network system” and so on. During 5 years 6157 persons were trained at the Internet-class including more than one thousand librarians. 352 specialized trainings were organized for the RLST users including more than 100 for librarians. All this gives positive results. The analysts forecasts are also optimistic. They point out that the most impressive growth of information resources usage is expected in the countries with developing market economy, including Belarus. And it’s a fact that only for the last 6 years the number of Internet users increased 4,5 fold and the carrying capacity of an outer channel – 200 fold. National questionings of the public opinion showed that 16,5% of the adult population of Belarus are the actual users of the global network today. According to the last population census carried out in 1999 the adult population (18 years and older) amounted to 7,6 m people. Simple calculations show that by 2004 the number of Byelorussian Internet users was more than 1,5 m people. And if one takes into account 15-17 Scienctific-technical libraries of Belarus – the prezent state and trends 89 years old teen-agers, which are more than half a million, the total number of Internet users in Belarus will be about 1,7 m people. Thus, the libraries will get more and more users having skills to work with electronic information what will stimulate the introduction of Internettechnologies and building up of electronic information resources. How complete and promptly the scientists and specialists of all branches of the republican national economy will be provided with the newest scientific and scientific-technical information depend on universal and effective introduction of information-communication technologies. Innovations in the modern world are the basis for the economy efficiency growth. They promote competitiveness of goods and services, allow to achieve the goals of sustainable development, insure employment and a high level of life for the population. One can affirm that today the Republican Library for Science and Technology serves as a modern information base for innovation activity in the country. The analytic investigation showed that practically all enterprises and organizations - executors of the state scientific-technical programs – are served by the Republican Library for Science and Technology. With opening in late 2003 the Information center the Library went out to a new turn of the users information support in the terms of encouraging innovation activity. Creation of the Center was an old goal of the Library and a vital need for the specialists of different branches of the republican national economy. The principle task of the RLST Information center is to set a strong liaison between science, innovation activity and industry. The accomplishment of this task was supported by the branch complex measures conducted by the RLST. Practically in one year and a half within the formats of a scientifictechnical conference, a round table, a scientific cafe the following arrangements were organized and conducted; “Energy saving today”, “Beauty without falsification” (against counterfeit perfumery), “From telephone to smart phone”, “A week of sustainable development in the Republic of Belarus”, “Realization of new ideas: innovations in light industry”, “Our daily bread: how to make baking more effective”, “The Art of Hairdressing: the lessons of beauty and health”. Representatives from more than 260 institutions, enterprises and organizations participated these arrangements. Such measures allow the specialists of science and industry, state management bodies to discuss the urgent questions in creating and introducing innovations in their branches and to inform about their achievements. Moreover, they made it possible to represent the specialist all information potential of RLST with interpretation to the branch specificity, to analyze their professional needs for the further purposeful informing. The task of the Republican Library for Science and Technology is not only to function but to be actively called for an effective modern information center of Belarus, to promote its innovation development. BIBLIOTEKI NAUKOWE W KULTURZE I CYWILIZACJI Danuta Patkaniowska Uniwersytet Jagiello ski w Krakowie Biblioteka Jagiello ska [email protected] Biblioteka Jagiello ska 21. wieku – tradycja i nowoczesno Jagiellonian National Library of the 21st century tradition and modernity Abstrakt Referat przedstawia przeobra enia w Bibliotece Jagiello skiej, jakie nast piły w ci gu ostatniego dziesi ciolecia. Licz ca kilkaset lat Ksi nica, ł cz ca funkcje biblioteki narodowej (Egzemplarz Obowi zkowy), naukowej i akademickiej - wraz z bibliotekami instytutowymi i zakładowymi tworzy uniwersytecki system biblioteczno-informacyjny - stan ła w obliczu nowych trudnych zada , zwi zanych z cywilizacj elektroniczn , przeobra eniami technologii informacyjnych i komunikacyjnych oraz z procesami globalizacji. Najwa niejsze wydarzenia w ci gu ostatnich 10 lat to proces komputeryzacji biblioteki, współpraca z katalogiem centralnym NUKAT oraz oddanie nowego skrzydła gmachu biblioteki. Dokonane w wyniku tych faktów zmiany dotyczyły wszystkich oddziałów i procesów bibliotecznych - od gromadzenia poprzez opracowanie zbiorów do ich udost pniania i informacji naukowej. Dotyczyło to zarówno zbiorów nowych biblioteki, jak i zbiorów specjalnych. Istotne znaczenie miało te wprowadzenie nowoczesnego systemu zabezpieczenia i ochrony zbiorów oraz zastosowanie nowych technik konserwacji ksi ek. Przeobra eniom biblioteki towarzyszyły stopniowe zmiany organizacyjne oraz przemiany w wiadomo ci bibliotekarzy. Proces przeobra e ma charakter ci gły i z pewno ci b dzie trwał nadal, wi e si z wieloma problemami, które omówi w referacie. Tradycja i nowoczesno okre laj miejsce Biblioteki Jagiello skiej w historii bibliotekarstwa polskiego i we współczesnym społecze stwie informacyjnym Słowa kluczowe Biblioteka Jagiello ska; komputeryzacja bibliotek naukowych; NUKAT;budownictwo biblioteczne; zbiory biblioteczne - ochrona współpraca bibliotek; Abstract The paper presents transformations in the Jagiellonian National Library that have taken place over the last decade. A few hundred years old Library combines the function of a national library (obligatory copy) with a scientific and academic one, and is a part of the university library information system together with institute and department libraries. The Library has had to face new, difficult challenges, brought by the electronic civilization, transformations in information and communication technologies as well as globalization processes. The most significant events in the last 10 years include the library computerization process, cooperation with the NUKAT central catalogue and opening of a new library building. The resulting changes have affected all library departments and library processes - from collection through cataloguing to lending and scientific information services. The above changes influenced both new and special library collections. Modern collection protection measures, launching of a modern security system and new conservation techniques were also important. Transformations in the Library have been accompanied by changes in the organizational structure and awareness of librarians. The transformation process, of a permanent nature, is closely related to numerous problems, described in the paper. The standing of the Jagiellonian Library in the history of Polish libraries and modern information society has been defined both by its tradition and modernity. Biblioteka Jagiello ska 21. wieku – tradycja i nowoczesno 91 Key words Jagiellonian National Library; computerization of scientific libraries; library cooperation; NUKAT; library building; library collections - protection Biblioteka Jagiello ska (BJ), której pocz tki si gaj 15 w., ł czy w sobie obecnie funkcje biblioteki narodowej, naukowej i uniwersyteckiej, co j nobilituje, ale te stwarza wiele problemów. U progu 21.wieku BJ stan ła wobec nowych, trudnych zada , zwi zanych z cywilizacj elektroniczn i przeobra eniami technologii informacyjnych i komunikacyjnych. Najistotniejsze wydarzenia w Bibliotece, kierowanej w ci gu ostatniego dziesi ciolecia przez dyrektorów: prof. dra hab. Krzysztofa Zamorskiego (19932003) i prof. dr hab. Zdzisława Pietrzyka (2003- do chwili obecnej) - to proces komputeryzacji biblioteki, współpraca z katalogiem centralnym NUKAT oraz zbudowanie nowego skrzydła gmachu BJ. 1. Komputeryzacja W 1993 roku Biblioteka Jagiello ska, pozyskuj c rodki finansowe z Fundacji Mellona, zakupiła – wraz z Bibliotek Główn AGH w Krakowie oraz Bibliotek Uniwersyteck w Warszawie i Bibliotek Główn Uniwersytetu Gda skiego - ameryka ski zintegrowany system biblioteczny VTLS. Współpraca mi dzy wymienionymi wy ej bibliotekami, w ramach konsorcjum, zaowocowała w latach pó niejszych rozwojem sieci komputerowych, unifikacj zasad opisu dokumentów, opracowaniem formatów danych (format MARC) oraz instrukcji rekordu bibliograficznego (dla ró nych typów dokumentów) oraz rekordu kartoteki haseł wzorcowych (khw) i rekordu zasobu. W minionym dziesi cioleciu pracownicy BJ aktywnie uczestniczyli w pracach i spotkaniach Bibliotek Porozumienia VTLS, Centralnej Kartoteki Haseł Wzorcowych, Zespołu Walidacyjnego bibliotek wykorzystuj cych j zyk KABA oraz Centralnej Kartoteki Tytułów Czasopism. Bibliotekarze BJ mieli (i maj ) znacz cy udział w tworzeniu haseł wzorcowych, budowaniu słownictwa j zyka haseł przedmiotowych KABA, publikowaniu prac teoretycznych i metodycznych (m. in. podr czniki i instrukcje). BJ była te organizatorem konferencji i warsztatów, a tak e licznych szkole dla bibliotekarzy, zwi zanych z opracowaniem formalnym i przedmiotowym zbiorów w oparciu o system VTLS i VTLS/VIRTUA. Biblioteka Jagiello ska brała jednocze nie aktywny udział w pracach innego konsorcjum – powstałego w 1994 roku Krakowskiego Zespołu Bibliotecznego, którego celem była realizacja programu automatyzacji bibliotek krakowskiego rodowiska naukowego (eksploatacja systemu VTLS-VIRTUA; współpraca z katalogiem centralnym NUKAT, rozwi zywanie problemów zwi zanych z bie c działalno ci bibliotek; koordynacja zakupu czasopism naukowych, digitalizacja zbiorów, szkolenia bibliotekarzy i in.).1 1 Zob. Dobrzy ska –Lankosz E.: Krakowski Zespół Biblioteczny – 10 lat współpracy. „Biuletyn EBIB”. 2004 nr 10 (61) [dok. elektr.] http://ebib.oss.wroc.pl/2004/61/lankosz.php. 92 Danuta Patkaniowska Od 1994 roku zbiory BJ opracowuje si metod komputerow , w systemie VTLS i od sierpnia 2003 roku – w jego nowej wersji VIRTUA, działaj cej w oparciu o system zarz dzania bazami danych ORACLE. Istniej ca obecnie baza jest zaprojektowana na 256 równoczesnych u ytkowników. Bibliotekarze do pracy w bazie u ywaj systemowego oprogramowania VIRTUA; czytelnicy – o przeszukiwania bazy, zamawiania egzemplarzy i sprawdzania swoich kont korzystaj wył cznie z przegl darki Internetu. Komputeryzacj zostały obj te podstawowe procesy biblioteczne, tj. gromadzenie, opracowanie, informacja o zbiorach, udost pnianie. W systemie VIRTUA s wykorzystywane moduły: katalogowania, kartoteki haseł wzorcowych, kontroli wpływu czasopism, rejestracji wypo ycze , zwrotów i rezerwacji. W opracowaniu przedmiotowym stosuje si j zyk haseł przedmiotowych (jhp) KABA, j zyk uniwersalny, wyszczególniaj cy, kompatybilny z RAMEAU i LCSH, oparty na wzorcach francuskich Biblioteki Narodowej w Pary u, kanadyjskich Biblioteki Uniwersytetu LAVALA i ameryka skich Library of Congress. J zyk ten – jako drugi obok istniej cego od 1953 roku j zyka haseł przedmiotowych Biblioteki Narodowej - od 1993 roku jest tworzony przez bibliotekarzy z polskich bibliotek akademickich. W BJ zachowano istniej c wcze niej w opracowaniu rzeczowym zasad , i charakterystyki wyszukiwawcze dokumentów i słownictwo j zyka KABA tworz specjali ci z poszczególnych dziedzin. Od pocz tku tworzenia j zyka KABA te same osoby budowały kartoteki wzorcowe (hasła przedmiotowe w j zyku KABA) i jednocze nie opracowywały rzeczowo dokumenty, co stwarzało wiele problemów (brak terminologii, oczekiwanie na walidacj haseł, trudno ci w tłumaczeniu słownictwa z j zyka francuskiego i angielskiego i in.), a zarazem dawało wiadomo uczestniczenia w prekursorskim dziele. Drug klasyfikacj rzeczow obecn w katalogu komputerowym BJ jest – stosowany przez Bibliotek Medyczn – j zyk haseł przedmiotowych MeSH (polska wersja). Od połowy 2002 roku opracowywanie zbiorów Biblioteki Jagiello skiej odbywa si we współpracy z katalogiem centralnym NUKAT.2 BJ czynnie współuczestniczy w tworzeniu NUKAT (tworzy około 30% nowych rekordów), kopiuj c jednocze nie gotowe rekordy z katalogu centralnego do własnego katalogu.3 Formalnie i rzeczowo opracowywane s zbiory wydane od 1994 r., a tak e cz ciowo – w ramach retrokonwersji – zbiory starsze. Retrokonwersj rozpocz to w BJ w 1997 r.; z powodu ograniczonych rodków jest ona przeprowadzana stopniowo; obejmuje dzieła wielotomowe (wprowadza si 2 Zob. Burchard M.: Katalog Centralny NUKAT – system wymiany danych w procesie opracowania zbiorów polskich bibliotek. „Biuletyn EBIB”. 2003 nr 9 (49) [dok. elektr.] http://ebib.oss.wroc.pl/2003/49/burchard.php. 3 Zob. Materiały z konferencji „NUKAT - rozwój i metodyka tworzenia katalogu centralnego” (Warszawa 6-7 12. 2004) [CD-ROM]. BUW, Warszawa 2004. Z BJ przedstawiono 3 referaty: Sanetra K.: Katalogowanie z zastosowaniem modelu FRBR; Mydel M., Pawica A.: Opracowanie zbiorów w Bibliotece Jagiello skiej a współpraca z NUKAT: bilans dwóch lat do wiadcze ; Patkaniowska D.: Słownictwo j zyka KABA – historia, zmiany, perspektywy (na przykładzie słownictwa z zakresu filologii). Biblioteka Jagiello ska 21. wieku – tradycja i nowoczesno 93 do katalogu komputerowego wszystkie tomy zwi zane z danym tytułem, bez wzgl du na dat wydania), serie wydawnicze (np. seria I i II BN), kolejne dzieła z magazynu wydane przed 1994 (obecnie do roku 1990). Retrokonwersja obejmuje te polskie wydawnictwa ci głe - serie wydawnicze od 19 w. Do bazy BJ wprowadzane s tak e opisy bibliograficzne prac doktorskich z UJ, w przyszło ci planuje si tak e opracowywanie prac magisterskich. Na etapie przygotowa organizacyjnych i testowania formatu jest opracowanie dokumentów elektronicznych (wydawnictw zwartych) w formacie MARC 21. Jednocze nie aktualizuje si katalogi tradycyjne kartkowe; karty katalogowe s drukowane dla kolejnych wpływaj cych egzemplarzy wydawnictw sprzed 1994 roku (decyduje data wydania dokumentu, a nie data wpływu). Zbiory specjalne s opracowywane tradycyjnie. Komputeryzacja Biblioteki Jagiello skiej jest ogromnym osi gni ciem minionego dziesi ciolecia, jednak proces ten stwarzał (i nadal stwarza) niemało problemów. Najpowa niejsze z nich to – obok problemów finansowych i kadrowych - problemy techniczne (przerwy w ł czno ci, przeci enie sieci, serwerów i in.). W styczniu br. gło no było w mediach o awarii Komputerowego Katalogu Zbiorów, obsługuj cego obok BJ tak e biblioteki instytutowe; uległ on uszkodzeniu, co w konsekwencji spowodowało nie przetwarzanie danych wprowadzanych do bazy, m.in. opisów katalogowych nowych nabytków. Dla zabezpieczenia danych zdecydowano si zamkn system, przerwa w dost pie do katalogu trwała 3 tygodnie. Inne problemy w opracowaniu zbiorów były (i s ) zwi zane np. z ci głymi zmianami wersji systemu; zmianami norm, zasad transliteracji, formatów; zmianami zasad tworzenia i modyfikacjami haseł wzorcowych oraz z rozwojem j zyka KABA i jego przemianami. Współpraca z CKHW, Zespołem Walidacyjnym jhp KABA oraz z Centrum NUKAT niejednokrotnie wi zała si z wieloma trudno ciami i problemami, które niełatwo było pokona (np. nierównomierne obci enie obowi zkami poszczególnych o rodków, nierówny rozkład rodków, zaburzenia w trybie walidacji, skomplikowane procedury poprawek i modyfikacji rekordów bibliograficznych, rekordów khw i in.). 2. Informacja naukowa W chwili obecnej z ka dego komputera nale cego do sieci UJ mo na korzysta z krajowych i zagranicznych naukowych baz danych, dost pnych online. Oprócz baz online w Czytelni Informacji Naukowej mo na skorzysta z kilkudziesi ciu baz na dyskach CD-ROM. Ich lista – w układzie alfabetycznym i dziedzinowym jest aktualizowana na stronie internetowej BJ. W Czytelni Informacji Naukowej mo na skorzysta z własnej bazy BJ - bazy BIO, zawieraj cej materiały do biografii i bibliografii osobowych Polaków yj cych w 20. i 21. wieku (zawiera 26 tys. rekordów). W Czytelni Zbiorów Specjalnych dost pny jest Katalog Wydawnictw Drugiego Obiegu, utworzony przez Fundacj Dokumentacji Czynu Niepodległo ciowego (obejmuje 7,5 tys. 94 Danuta Patkaniowska opisów ksi ek, czasopism, druków ulotnych i dokumentów niezale nego ruchu wydawniczego w Polsce z lat 1976-1990). Dzi ki dofinansowaniu z KBN BJ zakupiła licencje na korzystanie z baz zagranicznych; ponadto w 2000 r. BJ przyst piła do Konsorcjum Czasopism Elektronicznych Springer-Link, uzyskuj c w ten sposób dost p do pełnych wersji elektronicznych ponad 500 tytułów czasopism naukowych oraz 2000 ksi ek wydawnictwa Springer-Verlag. Czytelnicy mog korzysta z pełnotekstowych czasopism elektronicznych, ale tak e z czasopism prenumerowanych przez BJ w wersji drukowanej. Na stronie internetowej BJ jest aktualizowany spis polskich bibliografii online - Polskie bibliografie i informatory w Internecie, obejmuj cy ródła tworzone w Bibliotece Narodowej, bazy dotycz ce czasopism, centralne katalogi zbiorów bibliotecznych, bibliografie bibliografii, bibliografie zawarto ci poszczególnych czasopism, bibliografie regionalne, bibliografie publikacji pracowników instytucji naukowych w Polsce, bibliografie dziedzinowe, bazy biograficzne, polskie informatory w Internecie, polskie bazy pełnotekstowe.4 W Czytelni Informacji Naukowej, Czytelni Zbiorów Audiowizualnych, Czytelni Naukowej i Czytelni Europeistycznej istniej osobne stanowiska dla czytelników korzystaj cych z Internetu; konieczna jest rejestracja u ytkowników i limitowanie – do godziny - czasu korzystania z sieci. Z pewno ci liczba stanowisk do korzystania z Internetu b dzie w przyszło ci rosła; obecnie kolejki nie s , niestety, rzadko ci . Zmieniła si działalno informacyjna BJ; dotyczy to zarówno informacji o bibliotece i jej zbiorach, działalno ci naukowej i dydaktycznometodycznej, jak i tworzenia nowego wizerunku BJ - nowoczesnej ksi nicy o historycznych tradycjach. Na stronie internetowej BJ, dost pnej tak e w wersji angielskoj zycznej, umieszczane s ró norodne informacje i katalogi online. Nowa strona www BJ powstała w kwietniu 2004 roku. Kilkuosobowy zespół redakcyjny (któremu przewodniczy wicedyrektor BJ mgr T. Malik) aktualizuje informacje według nast puj cej mapy serwisu: Aktualno ci; O bibliotece; Katalogi; Udost pnianie zbiorów; Bazy danych; Czasopisma naukowe zagraniczne; Zeskanowane zbiory BJ; Projekt Kwa ny papier; BJ dla niepełnosprawnych; Inne biblioteki; Proponowane poł czenia: UJ, Kraków, Polska, wiat. Strona www BJ – zawieraj ca aktualn i kompetentn informacj jest elementem public relations, wyrazem d enia do stworzenia dobrego wizerunku instytucji, promocji jej działa , istotnym i nowoczesnym elementem komunikacji mi dzy bibliotek a jej otoczeniem Drog elektroniczn s tak e przedstawiane informacje dla pracowników BJ. Zawieraj one: Zarz dzenia i komunikaty dyrekcji Informacje o wydarzeniach, Spisy telefoniczne, Inne informacje (dotycz ce spraw pracowniczych, socjalnych i in.). Jedn z ostatnich inicjatyw jest cykl comiesi cznych wykładów otwartych pt. „Wyszukiwanie informacji 4 Zob. B kowska E.: Polskie bibliografie i informatory w Internecie: bazy powstaj ce w Bibliotece Jagiello skiej. „Biuletyn EBIB”. 2005 nr 2 (63) [dok. elektr.] http://ebib.oss.wroc.pl/2005/63/bakowska.php. Biblioteka Jagiello ska 21. wieku – tradycja i nowoczesno 95 w Bibliotece Jagiello skiej: narz dzia i strategie”, obejmuj cy nast puj ce tematy: Katalogi BJ dost pne w Internecie; Biograficzne bazy danych Biblioteki Narodowej, dost pne w Internecie; Polskie bibliografie i informatory w Internecie; Zagraniczne bibliograficzne bazy danych online, dost pne w UJ; Strategie wyszukiwania. 3. Katalogi W chwili obecnej katalogi BJ s dost pne za po rednictwem Internetu. Jest to przede wszystkim Komputerowy Katalog Zbiorów BJ, Biblioteki Medycznej i innych bibliotek UJ - tzw. Katalog online VIRTUA, obejmuj cy – w przypadku zbiorów BJ - polskie wydawnictwa ksi kowe po 1990 r., zagraniczne – po 1993 r. oraz w wyborze - wcze niejsze wydawnictwa oraz czasopisma. Tzw. Stary Katalog, czyli Kartkowy Katalog Podstawowy druków wydanych do 1949 r. dost pny jest komputerowo w formie zeskanowanych kart. Trzecim katalogiem dost pnym online jest Katalog przybytków r kopi miennych od 2001 r. Zbiory BJ notowane s tak e w tradycyjnych katalogach kartkowych. Czytelnik mo e zamawia dokumenty w nich zawarte, albo poprzez wypełnienie tradycyjnych rewersów, b d komputerowo – poprzez wypełnienie specjalnego formularza. Oprócz wspomnianego wy ej – maj cego warto historyczn i obecnie dost pnego wył cznie w formie zeskanowanej - Katalogu Podstawowego druków zwartych wydanych do 1949 r. nale y wymieni : Katalog Podstawowy czasopism; Alfabetyczny Katalog dla publiczno ci druków zwartych i seryjnych wydanych w latach 1950-1993 i Alfabetyczny Katalog Czasopism wyd. od 1950 r.; Katalogi rzeczowe: Systematyczny (obejmuj cy zbiory z lat 1939-1993) i Przedmiotowy (notuj cy literatur polsk wydan w latach 1950-1992 według j zyka haseł przedmiotowych BN). Szczególn warto historyczn ma tzw. Katalog Estreicherowski działowy, z pisanymi r cznie kartami. Inn form katalogów BJ s katalogi opublikowane, dost pne w wielu bibliotekach polskich i zagranicznych. Wszystkie te katalogi s ch tnie wykorzystywane przez czytelników, cho oczywi cie najwi cej zamówie pochodzi z Katalogu Komputerowego, który notuje najnowsz , aktualn literatur . W chwili obecnej mo liwe jest zamawianie i rezerwacja ksi ek za po rednictwem Internetu oraz kontakt czytelnika z bibliotek poprzez poczt elektroniczn . Konsekwencj tego jest znacz cy wzrost zamówie do Wypo yczalni. Niemniej jednak, w zale no ci od potrzeb informacyjno-wyszukiwawczych, tak e katalogi kartkowe ciesz si sporym zainteresowaniem. Podlegaj one melioracjom oraz pracom konserwatorskim i badawczym, pełni c rol kulturotwórcz i historyczn , ale równie – nadal – u ytkow . 4. Digitalizacja Nowym wyzwaniem dla bibliotek 21. wieku stało si zapewnienie dost pu do publikacji elektronicznych i ich archiwizacja. Biblioteka Jagiello ska aktywnie uczestniczyła w tworzeniu Polskiej Biblioteki 96 Danuta Patkaniowska Internetowej; w listopadzie 2002 roku przedstawiciele krakowskich bibliotek i uczelni, w tym BJ, podpisali deklaracj współpracy przy tworzeniu PBI. Na przełomie 2004 i 2005 opracowano w BJ – dla PBI - kilka tysi cy druków zwartych, głównie dziewi tnastowiecznych dokumentów z zakresu filologii polskiej, słowia skiej , historii, folkloru i in. W przedsi wzi ciu brało udział 16 bibliotekarzy; projekt koordynowała kierownik Oddziału Komputeryzacji mgr K. Sanetra. Biblioteka Jagiello ska posiada własn pracowni digitalizacyjn i archiwizuje elektronicznie własne zbiory specjalne: r kopisy, starodruki oraz czasopisma. Na stronie internetowej BJ udost pnione s obecnie cyfrowe reprodukcje r kopisu „De Revolutionibus” Mikołaja Kopernika, autografu Scherza E-dur op. 54 Fryderyka Chopina oraz dwóch starodruków i wybranych czasopism („Naprzód”). W trakcie tworzenia jest wersja elektroniczna Kodeksu Baltazara Behema. Planuje si digitalizacj innych dokumentów ze zbiorów specjalnych. W tych projektach BJ zamierza priorytetowo traktowa r kopisy i planuje digitalizacj Ksi gi Królewskiej, r kopisów muzycznych, a tak e druków dzieł Jana Kochanowskiego, druków dzieł medycznych oraz czasopism regionalnych. Biblioteka Jagiello ska rozpocz ła te prace nad utworzeniem elektronicznego archiwum rozpraw magisterskich i doktorskich Uniwersytetu Jagiello skiego. Prace magisterskie b d archiwizowane na mediach elektronicznych typu CD-ROM lub DVD, natomiast dysertacje doktorskie umieszczane na serwerze BJ i udost pniane online.5 W planach jest tak e digitalizacja dziewi tnastowiecznych czasopism ze zbiorów BJ. Celem digitalizacji jest zarówno archiwizacja zbiorów, jak i ochrona oryginału, ewidencja zasobu, a tak e udost pnienie u ytkownikom dzieł w formie elektronicznej, co wi e si z łatwo ci i szybko ci dost pu. 5. Zmiany organizacyjne - udost pnianie Komputeryzacja biblioteki oraz współpraca z NUKAT w znacz cy sposób wpłyn ły na opracowanie i udost pnianie dokumentów. Korzystanie przez czytelników z kilkudziesi ciu terminali rozmieszczonych w ró nych cz ciach biblioteki sprawiło, i informacje biblioteczne udzielane s w wielu miejscach gmachu. Konieczne były zmiany organizacyjne, m.in. powstał Oddział Komputeryzacji, Oddział Zabezpieczenia Zbiorów, Oddział Wydawnictw Rzadkich, Oddział Dokumentów Audiowizualnych; poł czono Oddział Katalogów z Oddziałem Informacji Naukowej. Reorganizacji uległy tak e inne oddziały, m.in. sekcja skontrum i Oddział Organizacji Prac Bibliotecznych i Dydaktycznych. Cz ciowo zmieniła si droga ksi ki w systemie opracowania. Aby ksi ka mogła by szybciej udost pniana czytelnikowi, do opracowania przedmiotowego trafia jej drugi egzemplarz – archiwalny, natomiast egzemplarz u ytkowy bezpo rednio po utworzeniu rekordu bibliograficznego 5 Zob. Januszko-Szakiel A.: Archiwizacja publikacji elektronicznych jako wyzwanie dla bibliotek – zarys problematyki. „Biuletyn Biblioteki Jagiello skiej”. 2003 r. 53, s. 215-224. Biblioteka Jagiello ska 21. wieku – tradycja i nowoczesno 97 i rekordu egzemplarza jest kierowany do magazynu i czytelnika. Ogółem w 10 czytelniach w nowym i starym gmachu BJ znajduj si 482 miejsca. Pracownicy oddziałów Gromadzenia i Opracowania zostali wł czeni w system dy urów w katalogach i czytelniach (dy ury popołudniowe i soboty). Ma to szczególne znaczenie przy udzielaniu informacji dotycz cej katalogu komputerowego, z charakterystykami wyszukiwawczymi w j zyku KABA. Ten nowy j zyk haseł przedmiotowych, w oparciu o francuskie i ameryka skie wzorce, o do skomplikowanej gramatyce i słownictwie znacznie ró ni cym si od jhp BN, do którego przez wiele lat był przyzwyczajony polski czytelnik; czeka jeszcze na poznanie i akceptacj polskiego czytelnika. W Bibliotece Jagiello skiej – ze wzgl du na wielko zbiorów – nie zdecydowano si na tzw. „wolny dost p” do zbiorów. Istnieje on tylko w czytelniach w odniesieniu do ksi gozbiorów podr cznych, których opisy bibliograficzne s tak e wprowadzone do katalogu komputerowego i dost pne online. Wi kszo dokumentów jest przechowywana w magazynach (wg numerus currens), jednak automatyzacja procesów bibliotecznych znacznie skróciła czas realizacji zamówie – z kilku (i nawet kilkunastu) godzin do 3040 minut. Komputeryzacja biblioteki spowodowała konieczno zmiany regulaminów udost pniania zbiorów. Łatwy dost p do ksi ek, w tym mo liwo zamawiania ksi ek przez Internet, mo liwo rezerwacji wypo yczonego dokumentu, tak e - wzrost liczby studiuj cej młodzie y, a co za tym idzie – wzrost liczby czytelników - wpłyn ły na znacz cy wzrost zamówie wypo yczanych ksi ek. Łatwo zamówienia dokumentów sprawia, i czytelnicy zamawiaj wi cej dzieł i dopiero przy odbiorze w Wypo yczalni decyduj , czy ksi k wypo yczy , czy te nie. Niestety, kolejki w Wypo yczalni nie s rzadko ci ... Kilka miesi cy temu Biblioteka Jagiello ska uruchomiła opcj porozumiewania si z czytelnikami za pomoc poczty elektronicznej (zawiadomienie o nadej ciu zarezerwowanej ksi ki, upomnienie o zwrot i in.). Na stronie internetowej BJ zamieszczono tak e dla u ytkowników list kontaktów i adresów e-mailowych, zwi zanych z ró nymi szczegółowymi pytaniami, problemami, informacjami dotycz cymi funkcjonowania BJ. Omówienie bie cej działalno Biblioteki Jagiello skiej i pracy jej poszczególnych działów, w tym tak e kolejnych etapów komputeryzacji, mo na znale na stronie internetowej oraz na łamach poszczególnych roczników wychodz cego od 1949 roku – „Biuletynu Biblioteki Jagiello skiej”. 6. Bibliotekarze Przemianom technologicznym i organizacyjnym ostatniego dziesi ciolecia towarzyszyły przemiany w wiadomo ci bibliotekarzy. Istotne znaczenie miały: znajomo techniki komputerowej, kompetencja i profesjonalizm, przełamywanie barier psychologicznych i stereotypów my lenia dotycz cych tradycyjnej roli bibliotekarza, zdolno dostosowania do nowej rzeczywisto ci i otwarcie na zmiany, ch permanentnego zdobywania i pogł biania wiedzy, znajomo j zyków obcych, praktyczne umiej tno ci 98 Danuta Patkaniowska i wiedza z zakresu informacji naukowej, kształtowanie postaw kreatywno ci, rzetelno ci, solidno ci i odpowiedzialno ci oraz umiej tno ci interpersonalnych i komunikacji z innymi, m.in. w pracy w grupie, a tak e yczliwego i przyjaznego stosunku do ludzi. W podnoszeniu kwalifikacji i kreowaniu nowych postaw bibliotekarzy, a tak e w szkoleniu u ytkowników nowoczesnej Biblioteki Jagiello skiej znacz c rol odegrał (i nadal odgrywa) Instytut Bibliotekoznawstwa i Informacji Naukowej UJ, z szerok ofert specjalistycznych studiów na ró nych stopniach kształcenia. Warto przypomnie , i na pocz tku lat dziewi dziesi tych, u progu komputeryzacji BJ kilkudziesi ciu pracowników BJ uko czyło w tym Instytucie studia podyplomowe z zakresu informacji naukowej. Z drugiej strony - w ród wykładowców Instytutu znajduj si tak e pracownicy Biblioteki, a programy kształcenia obj ły zagadnienia zwi zane z komputeryzacj bibliotek, nowoczesnym zarz dzaniem, a tak e – z systemem VTLS/VIRTUA i jhp KABA. Pracownicy BJ przeprowadzali szkolenia wewn trzne, szkolenia bibliotekarzy z bibliotek instytutowych UJ oraz innych bibliotek Krakowa, a tak e szkolenia u ytkowników. Jednocze nie sami podnosili kwalifikacje poprzez udział w studiach, konferencjach, szkoleniach i warsztatach, a tak e przygotowywanie publikacji naukowych, podr czników, artykułów, formatów i instrukcji. 7. Nowy gmach biblioteki We wrze niu 1996 r. rozpocz to budow nowego skrzydła Biblioteki Jagiello skiej, według projektu R. Loeglera, które dwukrotnie powi kszyło dotychczasow powierzchni u ytkow i magazynow biblioteki. Nowy gmach, uko czony w 2001 r., wyra nie nawi zuje do formy i skali „starego gmachu”, uznanego za architektoniczny zabytek sztuki modernistycznej, wzniesionego w latach 1931-1939 według projektu W. Krzy anowskiego. Oba budynki stanowi architektoniczn cało i s poł czone komunikacj wewn trzn ; ł czy je elegancka forma architektoniczna z subtelnie zaznaczonym detalem, ujednolicona kolorystyka i identyczny materiał elewacji; wspóln cech s rytmiczne podziały na dłu szych elewacjach oraz zastosowany materiał – jasny szlifowany piaskowiec o ciepłym odcieniu. W nowym gmachu zastosowano du e przeszklone powierzchnie. Ogólnodost pna cz parteru, hol wystawowy, wypo yczalnia s wydzielone z ogólnej przestrzeni za pomoc wykonanej ze szkła hartowanego, całkowicie składanej ciany. Po obu stronach osi wej cia umieszczono ci gi komunikacyjne: dwie przeszklone windy i schody. Przeszklone ciany magazynu, przez które wida uszeregowane na półkach ksi ki, od razu daj czytelnikowi poczucie obcowania z ksi k . Wprowadzenie tak du ej ilo ci przeszkle wewn trznych (tak e w zamkni tej dla czytelnika strefie pracowni) miało za zadanie stworzenie wra enia przestrzenno ci. W nowym budynku – w strefie ogólnodost pnej - zaprojektowano na parterze: hol wej ciowy, sal konferencyjn i sal wystawow , Wypo yczalni , szatnie oraz piony komunikacji prowadz ce do kilku czytelni, znajduj cych si Biblioteka Jagiello ska 21. wieku – tradycja i nowoczesno 99 na pi trze: Europeistycznej, Naukowej (przeznaczonej dla pracowników nauki – wraz z 10 separatkami do pracy naukowej), Informacji Naukowej, Dokumentów Audiowizualnych (mikrofilmów, mikrofisz, Internetu, płyt CD, zbiorów fonograficznych i in.). Na drugim pi trze znajduj si : pracownie, Czytelnia Zbiorów Specjalnych (zbiorów graficznych, kartograficznych, muzykaliów, dokumentów ycia społecznego, wydawnictw rzadkich). W nowym gmachu znalazły te miejsce magazyny oraz Oddział Zabezpieczenia Zbiorów i skarbiec, przeznaczony na przechowywanie najcenniejszych zbiorów. Pi kna, stylowa Czytelnia Główna pozostała w „starym gmachu”; zainstalowano w niej nowoczesne systemy zabezpiecze (monitoring), urz dzenia klimatyzacyjne oraz nowy system transportu ksi ek z magazynu (m.in. w przechowalniach zbudowano stacje automatycznego transportu ksi ek). W „starym” budynku BJ pozostały tak e czytelnie: Czasopism Bie cych, Czasopism Du ego Formatu (Gazet), R kopisów i Starych Druków. Tu przeniesiono tak e Archiwum UJ. W nowym gmachu w magazynach zastosowano magazynowanie zwarte ksi ek na regałach przesuwnych; na dwóch ostatnich kondygnacjach przechowuje si ksi ki na tradycyjnych regałach stacjonarnych. Bezkolizyjn i szybk komunikacj mi dzy magazynami a wypo yczalni i czytelniami zapewnia system transportu wewn trznego ksi ek typu TELELIFT. T drog realizowane s wszystkie zamówienia z magazynów do czytelni i Wypo yczalni, tak e rewersy odmowne. W całym nowym gmachu zastosowano nowoczesne systemy klimatyzacji i wentylacji; jednak brak mo liwo ci przewietrzenia pomieszcze oraz zastosowanie jaskrawego o wietlenia jest dla u ytkowników tych nowoczesnych, przestronnych pomieszcze istotn niedogodno ci . Po wybudowaniu nowego gmachu BJ rozpocz to remont „starego gmachu”, który trwa nadal, pomimo cz ciowego u ytkowania tej cz ci biblioteki. 8. Ochrona zbiorów Biblioteka Jagiello ska, wchodz c w skład Narodowego Zasobu Bibliotecznego, podlega szczególnej ochronie, zgodnie z rozporz dzeniem Ministra Kultury i Sztuki z dnia 24 listopada 1998 r. W tym celu utworzono stanowiska: pełnomocnika ds. ochrony gmachu oraz in yniera nadzoruj cego funkcjonowanie systemów technicznych. Zainstalowano nowoczesne urz dzenia przeciwpo arowe i zabezpieczenia techniczne. Bezpo redni ochron fizyczn pełni specjalistyczne wewn trzne słu by ochrony. W BJ powstało Centrum Monitoringu wraz z zintegrowanym systemem bezpiecze stwa; zastosowano elektroniczne systemy zabezpieczaj ce: kamery, czujki, zamki szyfrowe i czytniki kart magnetycznych, a tak e nowoczesne zabezpieczenia alarmowe i techniczne. Strefa pracowni jest oddzielona od cz ci ogólnodost pnej i niedost pna dla u ytkowników. Strefa magazynów jest stref ograniczonego dost pu dla pracowników. 100 Danuta Patkaniowska Obok zabezpiecze technicznych szczególna ochrona zasobu polega na ograniczeniu udost pniania wył cznie dla celów naukowych i ekspozycyjnych. Wprowadzono nowe regulaminy udost pniania zbiorów dla czytelników, udost pniania zbiorów dla pracowników BJ dla celów słu bowych i prywatnych, udost pniania zbiorów specjalnych oraz nowe procedury działa w przypadku zagro enia i nowy Regulamin gospodarki kluczami. W ramach Regulaminu Organizacyjnego BJ okre lono obowi zki pracowników zwi zane z obsług , bezpiecze stwem i ochron zbiorów; wprowadzono tak e elektroniczny system kontroli czasu pracy. Wprowadzono wymóg bezwzgl dnego wpisu do Biblioteki - bez karty bibliotecznej czytelnik nie jest wpuszczany poza stref wej ciowego holu. Biblioteka Jagiello ska wraz z Bibliotek Narodow oraz innymi instytucjami (m.in. Wydziałem Chemii UJ) bierze udział w programie rz dowym „Kwa ny papier”, którego celem jest pełne okre lenie zakresu zagro e zwi zanych z kwasow degradacj papieru i podj cie działa prewencyjnych. W czerwcu 2005 roku planuje si oddanie hali technologicznej przy Bibliotece Jagiello skiej, w której b dzie si mie ci aparatura do odkwaszania dokumentów i ksi ek (tzw. Klinika Papieru). 9. Zako czenie Trwa proces transformacji bibliotek naukowych - ze zorientowanych na zbiory ku zorientowanym na dost p i u ytkownika; komputeryzacja bibliotek wi e si z konieczno ci przebudowy istniej cych struktur i rozwi za organizacyjnych, z przesuni ciem funkcji bibliotek – z ich zada usługowych, naukowych i dydaktycznych – ku funkcjom informacyjnym. Przyszło bibliotek zwi zana jest z konsorcjami. „Konsorcja – powoli – b d si stawa super-bibliotekami, zdolnymi do tworzenia systemów i usług, jakich pojedyncze biblioteki – samodzielnie nigdy nie byłyby w stanie wykreowa i nimi zarz dza .” 6 Wydaje si jednak, i przemiany w bibliotekach naukowych musz uwzgl dnia specyfik poszczególnych placówek oraz koegzystencj obu form funkcjonowania biblioteki: modelu tradycyjnego i modelu informacyjnego. Nie tylko humani ci nie wyobra aj sobie pracy: bez tradycyjnej ksi ki i biblioteki - bez ksi gozbioru w klasycznym znaczeniu. Post p technologiczny, wzgl dy ekonomiczne, a tak e dost p do aktualnej i szybkiej informacji przemawiaj za modelem elektroniczno-informacyjnym; jednak kulturotwórcza i historyczna rola biblioteki nie mo e by zagro ona. Biblioteka Jagiello ska jest przykładem, i oba modele mog by twórczo wykorzystane i realizowane, a nowe funkcje biblioteki i rozwi zania organizacyjne mog współistnie obok, a nie - zamiast - starych. Współistnienie „starego” i „nowego” gmachu; dbało o zbiory i wprowadzanie najnowocze niejszych sposobów ich ochrony, opracowania i udost pniania; współpraca z mi dzynarodowymi i krajowymi bibliotekami, konsorcjami 6 Piotrowicz G.: Konsorcja bibliotek uczelnianych – wczoraj, dzi , jutro. „Biuletyn EBIB”. 2002 nr 7 (36) [dok. elektr.] http://ebib.oss.wroc.pl/2002/36/piotrowicz.php. Biblioteka Jagiello ska 21. wieku – tradycja i nowoczesno 101 i organizacjami oraz dost p do wiatowych ródeł informacji; wykorzystanie „starych” katalogów i czytelni – obok nowoczesnych centrów informacji; pozostawienie niektórych sprawdzonych rozwi za organizacyjnych – obok nowych projektów, doskonalenia struktury organizacyjnej i kadrowej; ł czenie funkcji informacyjnych biblioteki z jej warto ciami historycznymi i kulturowymi – składa si na nowy obraz „starej” Jagiellonki oraz ma realne i symboliczne znaczenie ł czenia tradycji i nowoczesno ci. Biblioteka Jagiello ska nie jest najnowocze niejsz z polskich bibliotek, ale przemiany wiatowego i polskiego bibliotekarstwa ostatniego dziesi ciolecia na trwałe wpisały si w jej tradycj i historyczn ci gło . BIBLIOTEKI NAUKOWE W KULURZE I CYWILIZACJI Jan Janiak, Maria Wrocławska Uniwersytet Łódzki w Łodzi Biblioteka Uniwersytecka [email protected] „Filozofia codzienno ci”: tradycyjne i nowoczesne formy pracy i zarz dzania bibliotek (na przykładzie Biblioteki Uniwersytetu Łódzkiego): rozwa ania powa ne i niepowa ne The “Everyday Life Philosophy”: traditional and modern professional and management activity (the example of the Library of the University of Łód ): serious and non-serious reflections Abstrakt W referacie przedstawiono prób analizy a posteriori procesu projektowania i wprowadzania zmian organizacyjnych i funkcjonalnych w Bibliotece Uniwersytetu Łódzkiego, w kontek cie jej rozbudowy, z punktu widzenia „filozofii codzienno ci”. Przyj ta koncepcja wolnego dost pu do ksi gozbioru na 5-ciu kondygnacjach nowej cz ci gmachu zdeterminowała zarówno zmiany organizacyjne w „starym”, jak i planowan organizacj w „nowym” gmachu BUŁ. W „starym” gmachu zostanie utrzymane magazynowanie zbiorów zgodnie z numerus currens oraz kontynuowany b dzie tradycyjny sposób udost pniania (rewersy). W nowym gmachu udost pni si za po rednictwem systemu RFID ok. 5% posiadanego przez BUŁ zasobu. Celem podj tych działa organizacyjnych i funkcjonalnych jest doprowadzenie do działania nowej struktury organizacyjnej obejmuj cej „stary” i „nowy” gmach jako spójnej i efektywnie działaj cej cało ci. Słowa kluczowe filozofia codzienno ci; Biblioteka Uniwersytetu Łódzkiego; zmiany organizacyjne i funkcjonalne; magazynowanie; udost pnianie; numerus currens; wolny dost p do ksi gozbioru Abstract The paper is an attempt of analysis a posteriori – from the “every day life philosophy“ point of view – of the planning and implementing processes connected with organizational and performance changes in the Library of the University of Łód . For last year the new part of the Library building has been raised, designed for five-level free access which has determined organization changes in an “old” building for last months and determines organization solutions to be in the “new” one. The Library will continue the “numerus currens” storage system connected with “voucher” loan system in the “old” premises and will keep ca 5% of the newest stock in the free-access area which will be connected with RFID loan-system. The main goal of our organizational activity nowadays is the implementation of the new organization structure in both – “old” and “new” premises – that will work as an effective and coherent system. Key words every-day-life philosophy; Library of the University of Łód ; organizational and performance changes; storage; loan system; numerus currens; free access to collection „Filozofia codzienno ci”: tradycyjne i nowoczesne formy pracy… 103 Poj cie „filozofia codzienno ci” w tematyce konferencji organizowanej przez bibliotek szkoły technicznej intryguje i zaciekawia. Dlatego podj li my prób opisania naszych codziennych zmaga , które wiadcz o tym, i „filozofia codzienno ci” nie była i nie jest nam obca jakkolwiek nie byli my wiadomi tego, e jeste my jej wyznawcami. „Filozofia (...) z istoty swej ma charakter ogólny i powszechny. A rzecz zainteresowanych, tak e w przypadku filozofii codzienno ci, jest przeniesienie i zastosowanie ogólnych twierdze do tego, co zindywidualizowane i rozwijaj ce si .”1 Okre lona w ten sposób filozofia codzienno ci wydaje si by raczej poj ciem odnosz cym si do jednostki, a nie do instytucji, ale przecie na funkcjonowanie instytucji składa si wysiłek poszczególnych osób – jednostek. Zatem filozofia codzienno ci, jak i inne do wiadczenie jednostkowe wpływa na procesy społeczne, o czym w innym miejscu pisze M. Szyszkowska, nadal jednak pozostaje indywidualnym procesem postrzegania rzeczywisto ci i „(...) ma na celu formowanie pewnych wła ciwo ci w jednostkach, które w istotny sposób wa na stosunkach mi dzy lud mi.”2 W minionych 10 latach cztery „momenty historyczne” zawa yły na rozpocz tym i nie zako czonym jeszcze po dzie dzisiejszy procesie zmian organizacyjnych w Bibliotece UŁ. Pierwszym było wprowadzenie (po długim okresie przygotowawczym nie wolnym od l ków, bł dów, wypacze oraz „dzieci cej choroby lewicowo ci w automatyzacji”3) zintegrowanego systemu bibliotecznego „Horizon” w codzienn rzeczywisto BUŁ i zamkni cie katalogów kartkowych na dniu 31.12.1997. Oznacza to, e wszystkie druki zwarte, które ukazały si po tej dacie wprowadzane s tylko do bazy systemu „Horizon”. Doda koniecznie trzeba, e w rezultacie ostrej politycznej walki z „dzieci c chorob ” nie uruchomiono modułu „udost pnianie”, albowiem nasz zdrowy rozs dek, nie wiadomych jeszcze wyznawców filozofii codzienno ci, nakazywał ostro no w zwi zku z pojawiaj c si w snach niektórych uczelnianych decydentów wizj budowy nowego, a raczej rozbudowy obecnego gmachu biblioteki. Z tych sennych marze decydenci zwierzali si czasami dyrektorowi biblioteki, który traktował jednak owe yczenia jako zapowied realnego spełnienia si dziejowej konieczno ci. Oczywiste było, e dopiero przy wprowadzeniu wolnego dost pu do ksi gozbioru zaniechany tymczasowo moduł „Horizona” b dzie zastosowany i racjonalnie wykorzystany. Zanim jednak filozofia komputerowej rzeczywisto ci stała si faktem, nale ało powoła Samodzieln Sekcj ds. Komputeryzacji, znale osob , która zechciałaby podj si trudów kierowania ni oraz znale i zatrudni informatyków. Decyzja o zamkni ciu jednego i otwarciu drugiego ci gu katalogu całkowicie odmiennego ze wzgl du na zmian no nika informacji oznacza w ka dej bibliotece rewolucj funkcjonaln i „ideologiczno–filozoficzn ”, 1 2 3 Szyszkowska M.: Spotkania w salonie. Twój Styl, Warszawa 1998, s. 92-93. Szyszkowska M.: Twórcze niepokoje codzienno ci. Twój Styl, Warszawa 1999. Lenin W.I.: Dzieci ca choroba “lewicowo ci” w komunizmie. Ksi ka i Wiedza, Warszawa 1949. 104 Jan Janiak, Maria Wrocławska poniewa codzienno czytelników i codzienno bibliotekarzy staje si od tej chwili całkiem now i odmienn od poprzedniej - codzienno ci . Okazało si te wkrótce, e nale y dokona (wymuszonych przez system „Horizon”) zmian w dotychczasowej strukturze organizacyjnej dwu oddziałów: Magazynów i Konserwacji Zbiorów oraz Oddziału Opracowania Alfabetycznego – jednemu uj to, a drugiemu dodano Sekcj Inwentarza. Zmian tej u wi conej 60-letnim istnieniem biblioteki codzienno ci w funkcjonowaniu obu oddziałów jedni przyj li z aprobat , a drudzy z niepokojem o los własny. Okazało si raz jeszcze (i nie ostatni przecie ), e filozofia codzienno ci uprawiana ( wiadomie lub nie wiadomie) przez zarz dzaj cych instytucj nie musi cieszy si powszechn aprobat tych lub owych przedstawicieli personelu, którzy mog przecie by wyznawcami innej szkoły filozoficznej. Drugi „moment historyczny” nast pił, gdy podj to decyzj o współpracy Biblioteki UŁ z Narodowym Uniwersalnym Katalogiem Centralnym (NUKAT). Współpraca ta była poprzedzona korzystaniem przez BUŁ (od roku 2001) z utworzonej przez konsorcjum bibliotek VTLS Centralnej Kartoteki Haseł Wzorcowych (CKHW). Po powołaniu do ycia NUKAT-u konieczna okazała si zmiana trybu współpracy, w szczególno ci niezb dne okazało si usprawnienie importu rekordów, w tym nowych rekordów bibliograficznych opracowywanych w BUŁ i wysyłanych do NUKAT-u. Podstawowym zało eniem współpracy z NUKAT pozostaje do dzi ujednolicenie bazy własnej BUŁ z CKHW oraz zachowanie zgodno ci rekordów bibliograficznych w bazie BUŁ z opisami w katalogu centralnym. Opisy zgodne z NUKAT stanowi ju około 50% całej liczby. Do wiadczenia trzyletniej współpracy, przyj te procedury, problemy jakie pojawiały si w tym okresie, a tak e sposób ich rozwi zywania zostały szczegółowo omówione w publikacjach M. Junknikel4 i Augustyniak 5. Ciche zadowolenie z uzyskanej wreszcie (i nie zakłócanej niczym niespodziewanym, wielkim a gro nym) „małej stabilizacji”6 w procesie wdra ania automatyzacji zostało zakłócone nagł decyzj władz uczelni o rozbudowie biblioteki i tym samym nast pił trzeci moment historyczny. Decyzja ta została podj ta nagle, ale przecie nie bez aktywnego udziału dyrekcji BUŁ, albowiem na przestrzeni wielu lat kolejni rektorzy i senatorzy Uniwersytetu Łódzkiego nasłuchali si niemało o tragedii, dramacie i zbli aj cym si nieuchronnie czasie Apokalipsy z powodu całkowitego zapełnienia si nie tylko dziesi ciopi trowego gmachu magazynu i jego podziemi, ale i wszystkich piwnic, korytarzy i schronów. Zapadła ta decyzja w chwili, gdy jedynym pomieszczeniem, w którym nie zmontowano jeszcze metalowych, solidnych regałów, był gabinet dyrektora biblioteki. Nikt si nie spodziewał, e plany rozbudowy zostan szybko wykonane, dziura w ziemi 4 Junknikel M.: Współpraca z NUKAT z punktu widzenia biblioteki pracuj cej w systemie Horizon. [W:] Internet w bibliotekach II: ł czno , współpraca, digitalizacja (Wrocław, 23-26 wrze nia 2003 roku) [dok. elektr.] http://ebib.oss.wroc.pl/matkonf/iwb2/junknikel.php. 5 Augustyniak M.: Współpraca z NUKat z perspektywy do wiadcze Biblioteki Uniwersyteckiej w Łodzi [w druku]. „Przegl d Biblioteczny”. 2003 nr 3-4. 6 Ró ewicz T.: wiadkowie, albo nasza mała stabilizacja. Wydawnictwo Literackie, Kraków 1986. „Filozofia codzienno ci”: tradycyjne i nowoczesne formy pracy… 105 jeszcze szybciej wykopana, kamie w gielny przez premiera RP wmurowany, a słowa bardzo niegdy popularnej socrealistycznej pie ni masowej7 przyoblek si w niepokoj co gwałtownie rosn ce z dnia na dzie coraz wy sze i wy sze kształty murów nowego gmachu. Dlaczego wi c zamiast rado ci zdominowały nas raczej l k i niepokój? Dlaczego zamiast satysfakcji z tego, e oto nareszcie po latach zmaga , przekonywania ka dego kto chciał i nie chciał słucha , składania wyja nie oraz memoriałów tudzie udzielania dramatycznych wywiadów masowym mediom o konieczno ci budowy nowej biblioteki, gdy przybyli oto in ynierowie i robotnicy z koparkami, buldo erami d wigami – gapimy si na to budowanie nieco zatroskani, a nawet jakby zakłopotani ? Otó przyczyn tego małego entuzjazmu w niewielkim gronie bibliotecznych decydentów było jednoznaczne postawienie sprawy przez władze uczelni: w rozbudowanej cz ci obecnego gmachu nale y umo liwi czytelnikowi wolny dost p do ksi gozbioru. Decyzja ta była równoznaczna z rezygnacj z numerycznego (numerus currens) układu porz dkuj cego od roku 1945 zbiory i przej ciem na układ dziedzinowy. Mo na wi c rzec: oto wyzwanie. A nawet wykrzykn patetycznie: oto wielkie wyzwanie! Było ono tym wi ksze, e nale ało szybko rozwa y (roztropnie posługuj c si w coraz w wi kszym stopniu z pełn wiadomo ci zasadami filozofii codzienno ci), a rozwa ywszy, szybko podj decyzje, które rozwi zywałyby nast puj ce problemy: • jaki system klasyfikacyjny byłby najbardziej przydatny, elastyczny i pojemny dla dziedzinowego układu ksi gozbioru, bior c pod uwag jego uniwersalny charakter; czy zastosowa jaki istniej cy system, czy opracowa własny ? • jaki zastosowa system zabezpieczenia ksi gozbioru przed kradzie ami i zniszczeniami, umo liwiaj cy te racjonalne i skuteczne zarz dzanie nim? • jakie przyj kryteria typowania ksi ek do wolnego dost pu ? • w jaki sposób zorganizowa zamian dotychczasowego systemu ustawienia i oznacze na symbolik w przyj tej klasyfikacji dziedzinowej ? • ile woluminów powinno si przenie „w pierwszym rzucie” do wolnego dost pu, skoro docelowo nowy budynek ma pomie ci 700.000 woluminów? • ile woluminów powinno si przenie do magazynu zwartego w podziemiu nowego gmachu? • kto b dzie szkolił grup pracowników biblioteki wytypowanych do prac w nowym systemie klasyfikacyjnym? • czy b d konieczne zmiany organizacyjnej (ł czenie dotychczasowych, tworzenie nowych jednostek organizacyjnych)? • czy z braku odpowiednich aktów prawnych b dzie mo liwe utworzenie grupy bibliotekarzy dziedzinowych ? 7 Niech si mury pn do góry. Lista przebojów 1953. 106 • Jan Janiak, Maria Wrocławska czy władze uczelni zrozumiej i zaakceptuj konieczno utworzenia nowych etatów, czy odwrotnie – licz po cichu na oszcz dno ci w tym wzgl dzie? • czy b dzie mo liwe pozyskanie z jakiego ródła (uczelnia, sponsor, UE) około 1,5 mln zł na digitalizacj katalogu kartkowego ? Udzielenie odpowiedzi na wymienione pytania równało si w istocie podj ciu odpowiednich decyzji, a te z kolei były podejmowane z uwzgl dnieniem wielu uwarunkowa . Na wyborze systemu klasyfikacyjnego - na przykład - w du ym stopniu zawa yła wieloletnia, kole e ska współpraca z Bibliotek Uniwersytetu Warszawskiego i jej dyrekcj . Z uwag ledzili my sposoby rozwi zania w BUW problemu przej cia z numerus currens na układ dziedzinowy w wolnym dost pie. Zastosowanie w zaprzyja nionej bibliotece Klasyfikacji Biblioteki Kongresu Stanów Zjednoczonych (KBK) było dla nas bardzo wa n przesłank do przyj cia tego samego rozwi zania, bowiem dawało mo liwo praktycznego i roboczego zapoznawania si z do wiadczeniami warszawskiej biblioteki. Niemałe znaczenie miała tak e decyzja dyrekcji Biblioteki Uniwersytetu Wrocławskiego zastosowania KBK w przyszłym, nowym gmachu tej ksi nicy. W ten sposób powstał kr g trzech współpracuj cych ze sob bibliotek, stosuj cych ten sam, nowy na gruncie polskiego bibliotekarstwa system klasyfikacyjny i wymieniaj cych si do wiadczeniami w zło onym procesie jego wdra ania. Przyj cie KBK postawiło na pierwszym miejscu kwesti przeszkolenia w umiej tno ci posługiwania si tym systemem grupy bibliotekarzy, którzy stanowiliby awangard nowej jednostki organizacyjnej – Sekcji KBK. Dzi ki pomocy ówczesnego dyrektora BUW Henryka Hollendra udało si zaprosi do BUŁ pana Romana Fr ckowskiego – bibliotekarza pracuj cego w Rudgers University Library (New Jersey, USA), który jako stypendysta Fundacji Fulbrighta przez cztery tygodnie intensywnego szkolenia przygotował grup 9 bibliotekarzy do nowej, nieznanej im przedtem metody opracowania zbiorów. Konsekwencj zastosowania KBK była decyzja o poł czeniu dwóch Oddziałów: Opracowania Alfabetycznego i Opracowania Rzeczowego Zbiorów w jeden Oddział Opracowania Zbiorów, likwidacji dwóch sekcji katalogu i utworzeniu Sekcji Klasyfikacji Biblioteki Kongresu USA (Sekcja KBK) w tym Oddziale. Zmiany te zaaprobowała Rada Biblioteczna, a Rektor UŁ zatwierdził je ostatecznie odpowiednim zarz dzeniem. Wolny dost p do ksi gozbioru wymaga ze strony biblioteki szczególnej troski o uniemo liwienie kradzie y i niszczenia udost pnionego czytelnikom zasobu pi miennictwa gromadzonego przez wiele lat z du ym nakładem publicznych rodków finansowych. W okresie sporz dzania dokumentacji projektowej oraz kosztorysu budowy i wyposa enia nowego gmachu BUŁ zamierzano zastosowa magnetyczny system ochrony zbiorów. Po dwóch latach jakie upłyn ły od powstania zatwierdzonego przez Ministerstwo Edukacji Narodowej i Sportu projektu, a tym samym przyznania Uniwersytetowi Łódzkiemu pieni dzy na rozpocz cie inwestycji okazało si , e w wielu bibliotekach na wiecie, a szczególnie w Stanach Zjednoczonych, funkcjonuje „Filozofia codzienno ci”: tradycyjne i nowoczesne formy pracy… 107 z powodzeniem nowoczesny radiowy system zabezpieczenia zbiorów RFID (Radio Frequency Identification)8, który pozwala na bie c kontrol wypo ycze i jednocze nie umo liwia zachowanie porz dku na regałach. Dyrekcja Biblioteki UŁ zwróciła si zatem do władz Uczelni z wnioskiem, jak wydawało si , nie maj cym wielkich szans na realizacj , o zamian magnetycznego systemu ochrony zbiorów na RFID i o odpowiedni korekt zatwierdzonego przez ministerstwo bud etu. Ró nica w cenie obu systemów wynosi 700.000 zł na rzecz RFID i o tak wła nie kwot władze uczelni wyst piły do MENiS przedstawiaj c argumenty przemawiaj ce za zastosowaniem radiowej ochrony i kontroli zbiorów. Ministerstwo Edukacji Narodowej i Sportu, szcz liwie dla BUŁ, przychyliło si do pro by uczelni. Ksi gozbiór Biblioteki UŁ liczy obecnie ponad 1.800 tys. woluminów. W rozbudowanej cz ci gmachu przewiduje si docelowo umieszczenie 700.000 wol. Nie jest jednak mo liwe szybkie przygotowanie tak wielkiego zasobu do wolnego dost pu, poniewa z ka d ksi k nale y dokona nast puj cych czynno ci: sklasyfikowa zgodnie z KBK, naklei symbol klasyfikacji na okładce i na grzbiecie, zaprogramowa chip i wklei go do ksi ki, naklei kod paskowy, a tak e wprowadzi symbol do rekordu ksi ki w systemie „Horizon” i zmieni dotychczasowy znak jej miejsca i status. Filozofia codzienno ci wskazuje nam – jako post powanie wła ciwe – w pierwszym etapie przemieszczenie do nowego gmachu wyodr bnionego i osobno oznakowanego, wieloegzemplarzowego ksi gozbioru dydaktycznego, z którego najcz ciej korzystaj studenci. Podj li my te decyzj , aby ten zbiór, bez podziału na dziedziny, udost pni w systemie wolnego dost pu. Równolegle b d podj te prace zwi zane z przygotowaniem do wolnego dost pu około 40.000 wol. ksi ek wytypowanych z ksi gozbioru głównego, zgodnie z dziedzinowym podziałem KBK. Z kolei do magazynu zwartego z udost pnianiem tradycyjnym w podziemiu nowego gmachu przeniesionych b dzie ok. 120.000 wol. W starym dziesi ciopi trowym magazynie pozostanie wi c wi kszo ksi gozbioru i b dzie on udost pniany albo na zamówienie czytelnika w nowym gmachu (przy pomocy sterowanych elektronicznie wózków), albo w Czytelni Głównej i Czytelni Czasopism Bie cych, które pozostan w „starej” cz ci gmachu. Trzeba w tym miejscu doda , e do nowego gmachu przenios si : Oddział Gromadzenia, Oddział Opracowania, Oddział Informacji Naukowej, Wypo yczalnia Miejscowa, Wypo yczalnia Mi dzybiblioteczna oraz administracja biblioteki. W „starym” gmachu pozostanie – oprócz czytel - Oddział Zbiorów Specjalnych. Rozbudowana Biblioteka UŁ, która składa si b dzie z cz ci „starej” i „nowej” musi mie odpowiedni obsad pracownicz . Okazało si , szcz liwie dla nas, e władze uczelni nie zamierzaj dokona redukcji personelu, czego si obawiali my. Przeciwnie – przewiduj sukcesywne tworzenie nowych etatów, z całkowitym zrozumieniem podchodz c 8 zob. np. Robowski M.: Technologia RFID w bibliotekach [dok. elektr.] http://ebib.oss.wroc.pl/2004/59/robowski.php. 108 Jan Janiak, Maria Wrocławska do konieczno ci sprawnego zaspokojenia informacyjnych potrzeb czytelników w nowych warunkach. Digitalizacja katalogów kartkowych jest – wobec rozbudowy biblioteki – niezb dna. Katalog kartkowy pozostanie w „starej” jej cz ci, co bardzo utrudni czytelnikom korzystanie z niego. Natomiast katalog zdigitalizowany, zaopatrzony w odpowiedni aparat wyszukiwawczy, byłby dost pny ze wszystkich komputerów dla czytelników i w nowym i w starym gmachu. Władze uczelni w pełni uznaj t konieczno , co daje nam nadziej je li nie na sfinansowanie przedsi wzi cia przez uczelni , to przynajmniej na starania władz o niezb dn kwot 1,5 mln. PLN. Opisanym tu wieloletnim działaniom nie towarzyszyła – jak wspomnieli my na pocz tku – refleksja filozoficzna. Były one podyktowane potrzebami biblioteki, bie cymi i przewidywanymi, cz sto wynikaj cymi nagle, na skutek szybko zmieniaj cych si i niezale nych od nas okoliczno ci. Prób analizy naszych poczyna z punktu widzenia filozofii codzienno ci podejmujemy dopiero teraz, obj li my ni kolejne decyzje i dodatkowo pokusili my si o kilka refleksji ogólnej natury bibliotecznej. Z pewno ci decyzja o automatyzacji BUŁ była nie tylko pierwsz , ale i najpowa niejsz ze wszystkich dotychczasowych. Ka da nast pna decyzja była oczywi cie konsekwencj tej pierwszej, lecz nie to i nie dokonane za jej przyczyn zmiany organizacyjne stanowi o jej wadze i powadze. Decyzja o komputeryzacji spowodowała zmian mentalno ci i bibliotekarzy BUŁ i czytelników, jakkolwiek w zasadzie była tylko zmian narz dzia pracy. Jej efekty psychologiczne i „propagandowe” maj o wiele wi ksze znaczenie, ni bezpo rednie skutki organizacyjne. Otó bibliotekarze „przestawili si ” na prac w nowym, nowoczesnym trybie i po rozpocz ciu współpracy z NUKAT dostrzegli po ytki płyn ce ze współkatalogowania. Czytelnicy za przekonali si , e biblioteka mo e zaspokaja ich potrzeby informacyjne zwi zane ze współczesn technologi . Zwi zane z przemianami emocje pracowników, tak e negatywne, skupiły si na zmianach organizacyjnych i na komputerach – czyli na nowej sytuacji, która pocz tkowo wydawała im si nieprzyjazna. Nic w tym dziwnego, skoro „na naszym sposobie my lenia, a wi c zarazem i sposobie ycia, ci negatywnie pewne teoretyczne mniemania, których si nie weryfikuje, lecz biernie przejmuje z pokolenia na pokolenie”9, a bibliotekarzom BUŁ przypadła akurat najtrudniejsza rola weryfikatorów. Wydaje si nam jednak, e zaj ci emocjami i trudami bibliotekarze nie zauwa yli nawet dnia, w którym nowa sytuacja stała si dla nich po prostu codzienno ci . Mo emy zatem chyba powiedzie , e uczestnicy procesu przemian wyrazili – niektórzy wiadomie, inni nie wiadomie, swoj „(...) niezgod , by poddawa si rzeczywisto ci, zamiast j przetwarza ”, co – jak wiadomo – jest my l przewodni filozofii codzienno ci.10 9 Szyszkowska M.: Spotkania w salonie. Twój Styl, Warszawa 1998, s. 90. Tam e, s. 91. 10 „Filozofia codzienno ci”: tradycyjne i nowoczesne formy pracy… 109 Ka da kolejna decyzja dotycz ca BUŁ i towarzysz ce jej zmiany przyjmowane były przez pracowników z mniejszymi ju emocjami i traktowane przez nich jako oczywiste. Proces podejmowania decyzji dotycz cej zamkni cia katalogów kartkowych mo na pewnie podsumowa nast puj co: tradycja – wsparta bardzo istotnie brakiem funduszów na digitalizacj – nakazała nam zachowanie okre lonego ci gu katalogowego w formie dotychczasowej, wiedza specjalistyczna wskazała konieczno automatyzacji, za do wiadczenie podpowiedziało, e czytelnicy w przewa aj cej wi kszo ci potraktuj nowy katalog jako nale ne im udogodnienie. Wszelkie decyzje istotne dla przyszło ci biblioteki poprzedzone były spotkaniami, rozmowami i naradami, które mo na nazwa „konsultacjami społecznymi”. Było to konieczne z dwóch oczywistych powodów: z jednej strony osobom podejmuj cym decyzje potrzebna była wiedza, do wiadczenie i wsparcie bibliotekarzy, z drugiej za nale ało – doceniaj c i wykorzystuj c ow wiedz i do wiadczenie, uczyni bibliotekarzy współodpowiedzialnymi za zmiany w bibliotece. Pracownicy biblioteki byli zatem wł czeni w proces decyzyjny, co – mamy nadziej – umo liwiło i ułatwiło im pełniejsz identyfikacj z bibliotek . Wydaje si nam, e jako zarz dzaj cy bibliotek uczynili my swoim post powaniem zado opisywanemu w filozofii codzienno ci wskazaniu wzmacniania w pracownikach poczucia emocjonalnego zespolenia z miejscem pracy.11 Podj cie ka dej z omówionych w referacie decyzji było trudne. Bardzo mocno czuli my, jak niewygodne jest poczucie odpowiedzialno ci i jakiej wymaga odwagi. Z drugiej strony, skoro „zakres odpowiedzialno ci, który nam przypada w udziale, przybli a zarazem zakres przyznanej nam wolno ci”12, to pewnie powinni my by wdzi czni losowi za dan nam szans poznania ogromu tego zakresu. Wydaje nam si te , e ze spokojem mo emy powiedzie o sobie, i podejmuj c kolejne decyzje i dokonuj c zmian twórczo wykorzystali my nasze do wiadczenia i nawyki zawodowej, czyli „dziwili my si wiatem” w sensie filozofii codzienno ci, zgodnie z okre leniem owego „dziwienia si ” jako d no ci do celów, które przysłoni te s cz sto naszymi do wiadczeniami i przyzwyczajeniami.13. Cz ci rzeczywisto ci, bardzo istotn dla człowieka jest otoczenie i jego oddziaływanie na . Maria Szyszkowska zwraca w swoich ksi kach uwag na nieciekaw codzienno budownictwa mieszkaniowego. Jednak wołanie o uwzgl dnianie przez architektów obok wygody – tak e struktury psychicznej człowieka i liczenie si przez nich z jego stanami emocjonalnymi oraz oczywiste przecie stwierdzenie, e pi kno onie miela i zobowi zuje, mo emy przyj jako wskazanie dla projektantów budynków i wn trz bibliotecznych. S dzimy, e nowy gmach BUŁ b dzie postrzegany przez 11 12 13 Szyszkowska M.: Stwarzanie siebie. Geminis Interlibro, Warszawa 1998, s. 130. Szyszkowska M.: Zagubieni w codzienno ci. Twój Styl, Warszawa 2000, s. 86. Szyszkowska M.: Twórcze niepokoje codzienno ci, op. cit., s. 185. 110 Jan Janiak, Maria Wrocławska czytelników jako miejsce przyjazne i dogodne do pracy. Zapewne nie b dzie onie miela , jak – w pewnym sensie – onie miela Biblioteka Uniwersytetu Warszawskiego, ale – mamy nadziej – b dzie zobowi zywa . „Architektura jest jednym z rodzajów sztuki, której oddziaływanie na psychik człowieka (...) rzadko sobie u wiadamiamy”14 My jak my – ale architekci – projektanci budynków i wn trz bibliotecznych! Biblioteki w opinii ogółu pozostaj – mimo nowoczesno ci i oczywistych dla bibliotekarzy zmian – ostoj tradycji i spokoju, za jako takie zdaj si doskonałym miejscem do pracy i gromadzenia si wszelkiego rodzaju „dziwaków”. Zreszt bibliotekarze uwa ani bywaj za dziwaków cho by dlatego, e wybrali taki zawód i miejsce pracy. Zatem obrona dziwaków zawarta w filozofii codzienno ci powinna by bliska naszemu rodowisku; tym bardziej, e dla Marii Szyszkowskiej „dziwak” jest „człowiekiem odbiegaj cym od szablonu, urzeczywistniaj cym inny od powszechnie panuj cego, własny system warto ci”15. Czy wiadomo , e tak jeste my postrzegani, nie jest nam miła? „Dlaczego mieliby my ceni najwy ej, a raczej, jedynie to, co statystycznie najcz stsze?” pyta Szyszkowska. No wła nie! Na koniec jeszcze jedna refleksja. Zgodnie z „filozofi codzienno ci”: „Lenistwo, to (...) stan, który powinien by dany ka demu, co pewien czas, w okresie nasyconym wypełnianiem obowi zków, [...który] przynosi nie tylko wzmo enie energii psychofizycznej, a wi c czyni nas silniejszymi i zdrowszymi, uwalniaj c od stresów, ale daje te mo liwo zastanowienia si nad sob ”16. Zastanawiamy si czasem, sk d wobec tego czerpali my, przez ostatnie lata, „nasycone wypełnianiem obowi zków”, energi , siły i zdrowie, skoro nigdy nie udało nam si popa w lenistwo? Organizatorzy konferencji – ustalaj c problematyk – skłonili nas do refleksji nad codzienn , gor czkow prac . Zatrzymali my si na chwil w biegu i wyrwali ze „stanu pustki filozoficznej”17 – to był pierwszy sukces konferencji – zanim si jeszcze zacz ła. 14 Szyszkowska M.: Stwarzanie siebie, op. cit., s. 126. Szyszkowska M.: Twórcze niepokoje codzienno ci, op. cit., s. 163. Szyszkowska M.: Stwarzanie siebie ,op. cit., s. 115. 17 Tam e, s. 90. 15 16 BIBLIOTEKI NAUKOWE W KULTURZE I CYWILIZACJI Danuta Konieczna Uniwersytet Warmi sko-Mazurski w Olsztynie Biblioteka Główna [email protected] Biblioteka akademicka jako instytucja promuj ca proces kształcenia Academic library as the institution promoting educational process Abstrakt Tematem referatu b dzie przedstawienie roli biblioteki w kształceniu umiej tno ci zdobywania informacji i wykorzystania jej w edukacji studentów, zarówno w toku studiów, jak i w przyszłych procesach kształcenia ustawicznego. Zostanie zwrócona uwaga m.in. na sprawy procesu bolo skiego, form kształcenia, zdalnego nauczania, kultury organizacyjnej bibliotek, organizacji przestrzeni bibliotecznej, promocji usług, przygotowania personelu. Zbadane zostan programy studiów bibliotekoznawstwa pod k tem przygotowania przyszłych bibliotekarzy do prowadzenia zaj dydaktycznych w bibliotece. Temat referatu nawi zuje do Raportu IFLAFAIFE 2004, który omawia rol bibliotek w procesie ustawicznego kształcenia. Przedstawione zostan zało enia nt. prowadzenia zaj dydaktycznych w Bibliotece UWM w Olsztynie w nowym gmachu bibliotecznym. Słowa kluczowe kształcenie u ytkowników bibliotek; kształcenie ustawiczne; biblioteczne; bibliotekarze - kształcenie; IFLA; Biblioteka UWM nauczanie zdalne; usługi Abstract The paper will describe the role of academic libraries in information literacy and its use for higher education, both during day-time courses and future lifelong learning. Among others the Bologna Process, forms and methods of education in libraries, distance learning, organizational culture in libraries, organization of library space, promotion of library services, training of library staff will be discussed. The librarianship course syllabi will be explored from the point of view of the preparation of future librarians for educational tasks in libraries. The theme will refer to the IFLAFAIFE 2004 World Report devoted to the position of libraries in lifelong learning. The proposed didactic activities in the new library building of the Warmia and Mazury University in Olsztyn will be presented. Key words library user training; lifelong learning; distance learning; library services; librarians - training; IFLA; UWM library 70–ta Generalna Konferencja IFLA, która w 2004 roku miała miejsce w Buenos Aires w Argentynie, odbywała si pod hasłem – „Biblioteki narz dziem edukacji i rozwoju”. Jednym z tematów tej konferencji były zagadnienia dotycz ce umiej tno ci posługiwania si informacj (information literacy), które były przedmiotem kilku referatów, omawianych w ramach specjalnej sesji Education and Research. Na zako czenie Konferencji przedstawiony został równie Raport IFLA/FAIFE 2004, dotycz cy roli bibliotek w procesie ustawicznego kształcenia i sposobu, w jaki biblioteki 112 Danuta Konieczna ró nych typów maj promowa umiej tno ci uczenia si oraz uczestniczenia kształceniu ustawicznym1. Okre lenie - umiej tno ci informacyjne, lub umiej tno ci posługiwania si informacj , którego angielskim odpowiednikiem jest termin „information literacy” ma wiele definicji. W literaturze polskiej szczegółowo omawia je Lidia Derfert-Wolf, a w literaturze angielskiej m.in. Sandy Campell2. Powszechnie stosowana jest definicja przyj ta w 1989 roku przez American Library Association (ALA), gdzie przyjmuje si , e o umiej tno ciach posługiwania si informacj mo na mówi wtedy, gdy dana osoba jest w stanie stwierdzi , kiedy informacja jest potrzebna, a nast pnie wie, gdzie j odnale , umie j oceni oraz efektywnie wykorzysta . Definicja ta jest ró nie oceniana i przyjmowane s jej ró ne interpretacje, jednak e zdaniem S. Campell, definicja proponowana przez ALA mie ci w sobie całe spektrum wiedzy, jak powinno si posiada , aby umiej tnie wykorzysta posiadane informacje. Umiej tno ci informacyjne staj si szczególnie istotne w dobie rozwijaj cego si społecze stwa informacyjnego i rozwoju technologii informacyjnej. Nie wystarczaj ju proste instrukcje, jak korzysta z biblioteki, ale nale y wł czy do umiej tno ci informacyjnych równie wiedz o tym, jak korzysta z najnowszych osi gni techniki, aby by dobrze poinformowanym. Koncepcja społecze stwa informacyjnego stanowi wa ny element tego zagadnienia i mo e dlatego staje si ono tak powszechne w wielu krajach oraz na forum mi dzynarodowych organizacji. Posiadanie informacji stanowi warunek rozwoju kulturowego i społecznego, a zdobycie wiedzy, jak dotrze do poszukiwanej informacji jest wa nym elementem programów edukacyjnych, przygotowuj cych do uczestnictwa w globalnej infrastrukturze informacyjnej. Umiej tno ci posługiwania si informacj s ostatnio szeroko dyskutowane i to nie tylko w rodowisku bibliotek akademickich. Coraz cz ciej odnosi si to do ogólnej koncepcji kształcenia w zakresie umiej tno ci informacyjnych – od szkoły podstawowej do szkoły wy szej oraz dalej, w ramach kształcenia ustawicznego. Edukacyjn rol biblioteki szkolnej podkre laj ostatnio mi dzynarodowe instytucje, takie jak: IFLA, UNESCO, IASL (Mi dzynarodowe Stowarzyszenie Bibliotekarzy Szkolnych), które przedstawiaj cele bibliotek szkolnych jako instytucji edukacyjnych, promuj cych metody i techniki pracy umysłowej oraz informacyjnej, które s podstaw nowej strategii nauczania. Zagadnienia te omawia Marcin Drzewiecki w ostatnio wydanej ksi ce3. Uwaga jego jest m.in. skupiona na pytaniu, co ł czy biblioteki szkolne i biblioteki akademickie. Czy zdajemy sobie spraw z faktu, e u ytkownikami bibliotek akademickich s absolwenci szkół rednich, którzy teoretycznie przeszli ju cykl szkole z zakresu umiej tno ci 1 Zob. http://www.ifla.org/faile/raport/FAIFE-raport2000.htm [odczyt 23.03.2005]. Derfert-Wolf L.: Information literacy – koncepcje i nauczanie umiej tno ci informacyjnych. „Biuletyn EBIB“. 2005 nr 1 (62) [dok.elektr.] http://www.ebib.oss.wroc.pl/2005/62/derfert.php [odczyt 23.03.2005]; Campbell S.: Defining information literacy in the 21th century [dok.elektr.] http://www.ifla.org/IV/ifla70/prog04.htm [odczyt 23.03.2005]. 3 Drzewiecki M.: Edukacja biblioteczna i informacyjna w polskich szkołach. Wydaw. SBP, Warszawa 2005. 2 Biblioteka akademicka jako instytucja promuj ca proces kształcenia 113 posługiwania si informacj i powinni by wyposa eni w wiedz niezb dn do korzystania z informacji dost pnej w bibliotece akademickiej. Dlaczego wi c tak wiele problemów i niewiedzy, jak cz sto wykazuj studenci, je eli chodzi o umiej tno ci informacyjne, gdy pojawiaj si w bibliotekach akademickich? M. Drzewiecki podkre la, e ostatnio przeprowadzone reformy edukacyjne w polskich szkołach prowadz do pewnych zmian w tym zakresie. Czynione s starania, aby młodzie szkoln skuteczniej przygotowa do samokształcenia i korzystania z informacji poprzez specjalne zaj cia z edukacji czytelniczej i medialnej. Zanim jednak doczekamy si w naszych bibliotekach akademickich dobrze przygotowanych absolwentów szkół rednich, pozostaje otwarty problem ze stworzeniem w bibliotekach akademickich optymalnych warunków, aby stały si one instytucjami promuj cymi proces kształcenia. Biblioteki akademickie, zdaniem wi kszo ci autorów, pełni powinny wiod c rol w zakresie nauczania umiej tno ci informacyjnych. Jakkolwiek przejawy takich zaj były ju wcze niej dostrzegane to jednak dzisiaj nale y znacznie szerzej rozumie to zagadnienie. Zmienia si rodowisko akademickie – ulega te zmianie terminologia okre laj ca prowadzone w uczelniach zaj cia. Od okre lenia typu przysposobienie biblioteczne, podstawy informacyjne, szkolenia biblioteczne, szkolenia bibliograficzne przyjmuje si obecnie termin kształcenie w zakresie umiej tno ci informacyjnych. Biblioteki akademickie, z uwagi, e s jednostkami wy szych uczelni, z punktu widzenia historycznych zaszło ci, zawodowych predyspozycji, mo liwo ci intelektualnych oraz praktycznych rozwi za maj najodpowiedniejsze uprawnienia do prowadzenia tego typu zaj . Staj si przez to pełnymi uczestnikami procesu nauczania. Wszelkie zaj cia obejmuj ce przygotowanie do korzystania z informacji ukierunkowane s na kształcenie ustawiczne. Abdelazin Abid, przedstawiciel UNESCO na Kongresie IFLA w Buenos Aires w 2004 roku rozpocz ł swoje wyst pienie pt. Information literacy for lifelong learning stwierdzeniem, e aby posiada umiej tno ci informacyjne człowiek potrzebuje wiedzie dlaczego, kiedy i jak wykorzysta wszystkie ródła i narz dzia dostarczaj ce informacji4. Zauwa ył przy tym, e umiej tno korzystania z informacji i jej krytycznego oceniania jest podstaw kształcenia ustawicznego. Dotyczy ono wszystkich dyscyplin i wszelkich poziomów edukacji. UNESCO zaproponowało nowy Information Literacy Programme na lata 2004-2005, którego celem jest m.in. promocja umiej tno ci informacyjnych, opracowanie nowych programów, współpraca wielu instytucji, równie bibliotek, wszystkich zainteresowanych kształceniem umiej tno ci informacyjnych. Kształcenie tych umiej tno ci i rol w ustawicznym kształceniu dostrzegaj równie ministrowie edukacji 29 krajów europejskich, którzy podpisali w 1999 roku tzw. Deklaracje Bolo sk . Dokumentem zwi zanym z Deklaracj głosz c znaczenie szkolnictwa wy szego jest Komunikat 4 Abid Abdelaziz: Information literacy for lifelong learning [dok. elektr.] http://www.ifla.org./IVifla70/prog04.htm [odczyt 23.03.2005]. 114 Danuta Konieczna ze spotkania europejskich ministrów ds. szkolnictwa wy szego, przyj ty w Pradze w 2001r. Ministrowie podkre lili w nim, e „Kształcenie ustawiczne stanowi zasadniczy element Europejskiego obszaru szkolnictwa wy szego. W Europie przyszło ci, zbudowanej na społecze stwie i gospodarce opartej na wiedzy, strategie kształcenia b d musiały sprosta wyzwaniu konkurencyjno ci i wykorzystania najnowszych technologii w celu zwi kszenia spójno ci, równo ci szans i jako ci ycia”5 Konsekwencj tego stwierdzenia jest oddziaływanie na instytucje szkolnictwa wy szego w celu zwi kszenia mo liwo ci kształcenia przez całe ycie. We wspomnianych dokumentach pojawiaj si propozycje wprowadzenia zaj z ”information literacy” do systemu punktów kredytowych, takich jak ECTS (Europejski System Transferu Punktów Kredytowych), co zapewni mo e wi ksz elastyczno systemu kształcenia i zdobywanie kwalifikacji ułatwiaj cych mobilno studentów, równie w ramach systemu gromadzenia punktów. Niew tpliwie najwi ksze osi gni cia w zakresie przygotowania studentów do umiej tnego posługiwania si informacj maj biblioteki akademickie w Stanach Zjednoczonych. Zasady prowadzenia takich zaj s opracowane przez specjaln sekcj Association of College & Research Libraries (ACRL). Prace rozpocz te w 1997 roku zostały uwie czone w 2000 roku opracowaniem dokumentu zawieraj cego standardy pt. Information literacy competency standards for higher education6. Jest to obszerny dokument uwzgl dniaj cy sprawy terminologii i definicji, powi zania z technologi informacyjn , znaczenia tego typu zaj w procesie kształcenia na poziomie wy szymi w samokształceniu, zasadach wykorzystania standardów i oceny zdobytych przez studentów umiej tno ci posługiwania si informacj . Zawarte w dokumencie kwalifikacje przedstawiaj w zarysie proces, w czasie którego wydziały, bibliotekarze i inni pracownicy szkół wy szych wpływaj na poziom zdobycia umiej tno ci informacyjnych. Dokument wymienia 5 podstawowych standardów i 22 zawartych w nich szczegółowych wskazówek. Zgodnie z nimi student kształcony w zakresie umiej tno ci informacyjnych: 1. jest w stanie okre li istot i zakres potrzebnych informacji, 2. umie uzyska potrzebne informacje w sposób skuteczny i sprawny, 3. potrafi krytycznie oceni informacj i jej ródła oraz wł czy wyselekcjonowan informacj w zakres swojej wiedzy i system warto ci, 4. indywidualnie lub jako członek zespołu potrafi skutecznie wykorzysta informacje w celu osi gni cia okre lonych celów, 5. rozumie liczne uwarunkowania etyczne, prawne i społeczne dotycz ce korzystania z informacji oraz zdobywa i korzysta z informacji w sposób etyczny i legalny. Zawarte w przedstawionych standardach 22 wskazówki bli ej charakteryzuj istot zdobywanych umiej tno ci. Podobny dokument, 5 Deklaracja Bolo ska i co dalej: zbiór komunikatów, wytycznych i sugestii. Materiały ze strony internetowej MENiS http://www.menis.gov.pl. Pozna 2004, s. 33. Dokument elektroniczny dost pny na stronie ACRL http://www/ala.org/acrl/ilcomstan.ala/acrl/arclstandards/ [odczyt 23.03.2005]. 6 Biblioteka akademicka jako instytucja promuj ca proces kształcenia 115 opracowany na podstawie Standardów dla studiów wy szych, ale z pewnymi modyfikacjami, został zatwierdzony w 2004 roku przez ALA jako Information literacy standards for science and technology. Przedstawia on umiej tno ci w zakresie posiadanych informacji, jakie powinni posiada studenci nauk cisłych i technicznych7. Podstawowe dwa standardy ACRL uzupełnia kilkoma dokumentami dotycz cymi szczegółowych zasad nauczania, omówieniem modelowych sytuacji, wyja nieniami terminologicznymi, przewodnikami słu cymi nauczaniu w bibliotekach akademickich. Biblioteki powinny prowadzi te szkolenia w oparciu o programy nauczania i w cisłej współpracy w wykładowcami poszczególnych wydziałów. Jako przykład kształcenia w zakresie umiej tno ci posługiwania si informacj w Stanach Zjednoczonych mo na przytoczy działania Berkeley Library Uniwersytetu Kalifornijskiego8. Studenci i inni zainteresowani mog dowiedzie si podstawowych informacji ze strony WWW Biblioteki. Program szkolenia nawi zuje do wspomnianych wcze niej standardów zaproponowanych przez ACRL. Zało eniem Biblioteki Berkeley jest zwrócenie uwagi na fakt, e wielu studentów nie ma odpowiedniej wiedzy w zakresie umiej tno ci informacyjnych w momencie rozpoczynania studiów na uniwersytecie. Nie wiedz oni o tym, gdzie znale wła ciwe ródła, jak równie jak je krytycznie oceni . Tak wi c proponowany kurs jest cz sto jedyn okazj , aby pozna ró nice mi dzy „surfowaniem” w sieci a konkretnymi poszukiwaniami informacji. Biblioteka proponuje te studentom odpowiedni strategi , krok po kroku, poszukiwania informacji na okre lony temat, kieruje do wła ciwych ródeł elektronicznych, stron internetowych, nie tylko bibliotek specjalnych na terenie Uniwersytetu Kalifornijskiego, ale równie do innych bibliotek uczelnianych na terenie Stanów Zjednoczonych. Wskazuje równie na mo liwo konsultacji z bibliotekarzami w sprawach wymagaj cych bardziej skomplikowanych poszukiwa . Rzecz najciekawsz w tej ofercie jest stworzenie w Bibliotece agendy pod nazw „The Teaching Library” (Biblioteka Ucz ca). Jest ona dost pna na stronie WWW. Organizuje ona dla studentów bezpłatne zaj cia i wycieczki po Bibliotece, umo liwiaj ce nauczenie si umiej tno ci informacyjnych od zagadnie podstawowych do bardziej szczegółowych. „The Teaching Library” oferuje zaj cia w formie wycieczek, kursów, szkole i warsztatów przez cały rok. Wycieczki po bibliotece i szkolenia wprowadzaj ce do poznania zagadnie bibliotecznych s dost pne nie tylko dla społeczno ci akademickiej, ale równie dla wszystkich zainteresowanych tym tematem. Specjalne warsztaty dotycz ce nauczania umiej tno ci informacyjnych obejmuj wykorzystanie stron WWW biblioteki, katalogi biblioteczne, bazy danych: bibliograficzne, czasopism, autorskie, instytucji rz dowych oraz strony w Internecie. Osobne warsztaty s prowadzone przez The Center for Science and Engineering Information Literacy dla studentów reprezentuj cych nauki cisłe i techniczne. Wszystkie zaj cia 7 Information literacy standards for science and technology [dok. elektr.] http://www.ala.org/ACRL [odczyt 23.03.2005]. 8 Dokument elektroniczny http://www.lib.berkeley.edu/teachinglib/ [odczyt 25.03.2005]. 116 Danuta Konieczna s ci le zwi zane z programem nauczania i wykładowcami poszczególnych przedmiotów. Wykładowca lub opiekun grupy ma mo liwo wcze niejszego ustalenia terminu zaj i zgłosi swoje uwagi co do tematu i proponowanych ródeł. Mówi c o zagadnieniach umiej tno ci informacyjnych warto wspomnie o działaniach tym zakresie na terenie Rosji. Na Konferencji IFLA w Argentynie mówiła o tych do wiadczeniach N. I. Gendina9. Zaj cia z zakresie umiej tno ci informacyjnych s w bibliotekach prowadzone w formie kursu zatytułowanego „Podstawy kultury informacyjnej”. Istniej 4 modele tych zaj , zale nie od poziomu nauczania. Dotycz one: uczniów szkół ponadpodstawowych, nauczycieli, studentów uczelni humanistycznych (uniwersytetów) i słuchaczy studiów podyplomowych. Ponad 20-letnie do wiadczenia pozwalaj na ustalenie zró nicowanego programu nauczania dostosowanego do wieku i rodzaju aktywno ci słuchaczy. Zdaniem N.I. Gendiny trudno jest przyj „abstrakcyjne” standardy w zakresie umiej tno ci informacyjnych. Programy powinny by opracowane z my l o konkretnej kategorii odbiorców, z uwzgl dnieniem ich potrzeb informacyjnych, poziomu wykształcenia i zawodowej działalno ci. St d w Rosji mówi si o rozwoju systemu standardów ukierunkowanych na stopie oraz poziom ogólnego i zawodowego kształcenia; jest wi c dostosowany do poziomu szkoły podstawowej, redniej ogólnokształc cej, redniej zawodowej i akademickiej, na etapie studiów podstawowych i podyplomowych. Równie w Europie coraz powszechniej mówi si o roli biblioteki akademickiej w kontek cie postrzegania jej jako „biblioteki ucz cej”. Tematowi temu była m.in. po wiecona specjalna konferencja stowarzyszenia LIBER (Ligue des Bibliothèques Européennes de Recherche), która odbyła si w 1997 roku w Bernie w Szwajcarii10. Jej my l przewodni była „idea transformacji dzisiejszej biblioteki naukowej” w „bibliotek ucz c ” jutra. Ta nowa rola bibliotek, szczególnie zwi zanej z uniwersytetami i innymi szkołami wy szymi, przejawia si z jednej strony w silniejszym wł czeniu ich w proces dydaktyczny realizowany na macierzystej uczelni, a z drugiej, w poło enie znacznie wi kszego nacisku na funkcje biblioteki w zakresie kształcenia i przygotowania u ytkownika do samodzielnego korzystania z ró norodnych ródeł informacji. Zdaniem R. Sapy, przyszły bibliotekarz, niezale nie od merytorycznej wiedzy w zakresie bibliotekoznawstwa i informacji naukowej, powinien wynie ze studiów takie umiej tno ci jak: zdolno do współpracy z macierzyst uczelni oraz innymi instytucjami, wiedz w zakresie dydaktyki, rozumienie nowoczesnego rodowiska elektronicznej informacji, aktywno i twórcze my lenie w reagowaniu na dynamicznie zmieniaj ce si otoczenie biblioteki oraz postrzeganie jej w kontek cie potrzeb u ytkowników. 9 Gendina N.I.: Information literacy for information culture: separation for unity. Russian research results [dok.elektr.] http://www.ifla.org/IV/ifla70/prog04.htm [odczyt 23.03.2005]. Sapa R.: Kształcenie bibliotekarzy w wietle konferencji LIBER nt. „Biblioteka ucz ca”. [W:] wiatowa strategia edukacji bibliotekarzy i specjalistów informacji naukowej, red. M. Kocójowa. Kraków 1998, s. 5765. 10 Biblioteka akademicka jako instytucja promuj ca proces kształcenia 117 Jak si okazuje, wa na rola w kształceniu umiej tno ci informacyjnych studentów i innych u ytkowników przypada bibliotekarzom i ich wła ciwemu przygotowaniu do tej funkcji. Na Konferencji IFLA w 2004 roku w jednym z referatów dokonano przegl du programów nauczania szkół bibliotekarskich w wybranych krajach na terenie Indii, Europy i Stanów Zjednoczonych11. Szkoły bibliotekarskie Indii uwzgl dniaj te zagadnienia w przedmiocie „ ródła i usługi informacyjne”; podejmowane s te starania, aby były one szerzej uwzgl dniane. Na podstawie analizy programów nauczania przedstawianych na stronach internetowych szkół bibliotekarskich w Europie mo na stwierdzi , e zagadnienia te nie s uwzgl dniane jako obowi zkowy element tych programów. Jednak e niektóre szkoły, np. na terenie Danii, wprowadziły moduł obejmuj cy zagadnienia nauczania zagadnie informacyjnych w odniesieniu do u ytkowników jako cz studiów magisterskich z my l o pracy zawodowej absolwentów. I jakkolwiek zagadnienia te s przedmiotem prac magisterskich czy doktorskich oraz innych opracowa naukowych to problematyka „information literacy” powinna pojawia si znacznie cz ciej. Uwzgl dnienie tych zagadnie jest najbardziej widoczne w ameryka skich szkołach kształc cych bibliotekarzy. Przedmioty te okre lane s jako „library instruction”, „bibliographic instruction”, „user education” itp. W ostatnich latach pojawia si równie termin „information literacy”. Zauwa alne s tendencje coraz powszechniejszego uwzgl dnienia tego przedmiotu w programach studiów w czasie ostatnich 30 lat. W 1976 roku na 55 szkół tylko 4 (7%) uwzgl dniało kurs dotycz cy przygotowania studentów do kształcenia umiej tno ci informacyjnych u ytkowników bibliotek. W 2004 roku na 48 analizowanych programów (maj cych akredytacj ALA) a 43 (90%) szkoły uwzgl dniało ten przedmiot w swoim programie. Tak wi c widoczne jest znacz ce zainteresowanie t problematyk , co przekłada si na coraz powszechniejsze prowadzenie zaj ze studentami mi dzy innymi w bibliotekach akademickich. Rosn ca liczba szkół, oferuj cych kursy w zakresie nauczania u ytkowników znajduje równie odbicie w zainteresowaniu studentów bibliotekoznawstwa tego typu zaj ciami. Warto równie wspomnie , e w Stanach Zjednoczonych od 1989 roku istnieje organizacja – National Forum on Information Literacy, promuj ca kształcenie w zakresie umiej tno ci informacyjnych. Skupia ona 98 stowarzysze i organizacji zajmuj cych si t problematyk i dostrzegaj cych jej znaczenie dla celów edukacji społecze stwa12. Analiza programów nauczania, prezentowana na stronach internetowych instytutów bibliotekoznawstwa w polskich uczelniach kształc cych bibliotekarzy i specjalistów informacji naukowej wykazała, e 9 na 10 szkół w mniejszym lub wi kszym stopniu uwzgl dnia w swoich programach zagadnienia nauczania w zakresie umiej tno ci informacyjnych. Najwi ksze osi gni cia w tym zakresie ma Instytut Informacji Naukowej 11 Karisiddappa C.R., Pors N.O., Weech T.L.: Literacy concepts in the LIS curriculum [dok. elektr.] http://www.ifla.org/IV/ifla70/prog04.htm [odczyt 23.03.2005]. 12 National Forum on Information Literacy [dok. elektr.] http://www.infolit.org/ [odczyt 23.03.2005]. 118 Danuta Konieczna i Bibliotekoznawstwa Uniwersytetu Jagiello skiego, gdzie na III roku studiów obowi zuje przedmiot „Dydaktyka informacji naukowej”. Tre ci programowe dotycz nie tylko pracy edukacyjnej w bibliotekach szkolnych, ale równie szkolenia dorosłego u ytkownika informacji. Równie w programie studiów na Akademii Pedagogicznej w Krakowie istnieje przedmiot „Technologia informacyjna w kształceniu ogólnym”, uwzgl dniaj cy przede wszystkim kształcenie umiej tno ci informacyjnych uczniów. Elementy przygotowania studentów do zaj z zakresu umiej tno ci informacyjnych znajduj si równie w programach studiów na Uniwersytecie l skim. Przedmiot ten nosi nazw „Pedagogika biblioteczna”, gdzie m.in. omawiane s formy pracy z czytelnikiem w ró nych typach bibliotek, zagadnienia edukacji medialnej oraz informatycznej jako wa nego zadania biblioteki. W programie podkre lono zagadnienie współdziałania bibliotekarza z kadr szkoły w zakresie wspomagania procesu edukacyjnego w ró nych typach szkół. W kilku uczelniach (Uniwersytet Warszawski, UMCS w Lublinie, Uniwersytet Wrocławski, Uniwersytet Mikołaja Kopernika, Akademia Bydgoska, Akademia wi tokrzyska) zagadnienia te mieszcz si cz ciowo w ramach przedmiotów: „Czytelnictwo i metodyka pracy z czytelnikiem”, „Metodyka pracy z czytelnikiem” lub marginalnie w innych przedmiotach. S one zazwyczaj powi zane ze specjalno ci kształcenia przyszłych bibliotekarzy dla potrzeb bibliotek szkolnych. Trudno odnale w nich najnowsze wiatowe tendencje dotycz ce kształcenia u ytkowników informacji w zakresie umiej tno ci informacyjnych, w tym w odniesieniu do potrzeb bibliotek akademickich. O tym, e coraz cz ciej pracodawcy wymagaj przygotowania do prowadzenia zaj z u ytkownikami informacji, wiadczy te analiza ofert pracy w skali mi dzynarodowej przeprowadzona przez Laurel A. Clyde13. Przebadała ona w 2002 roku 291 ofert pracy. Okazało si , e 150 ofert (51,5%) zawierało elementy dotycz ce zapotrzebowania na prace w zakresie edukacji i nauczania. Uwa a ona, e nale y wprowadzi te zagadnienia na dodatkowych, uzupełniaj cych szkoleniach dla pracowników bibliotek, wł czaj c równie problematyk nauczania na odległo . Biblioteka akademicka powinna równie stwarza warunki pozwalaj ce studentom i innym u ytkownikom na odbycie zaj w zakresie umiej tno ci informacyjnych. Polskie biblioteki, maj ce cz sto złe warunki lokalowe, rzadko kiedy maj sale dydaktyczne i pracownie, aby takie zaj cia prowadzi . Co wi cej, w organizacji przestrzeni bibliotecznej istnienie sal dydaktycznych i specjalnych pracowni nie zawsze istnieje w wiadomo ci bibliotekarzy i architektów. Badania Anny Walczak prowadzone w 2003 roku nt. modelu przestrzeni bibliotecznej wykazały, e tylko 12% ankietowanych (na 170 ankiet) widziało potrzeb istnienia sal wykładowych i konferencyjnych w gmachu bibliotecznym14.Biblioteka jest ci gle postrzegana jako przestrze 13 Clyde L.A.: Librarians and breaking barriers to information literacy: implications for continuing professional development and workplace learning [dok. elektr.] http://www.ifla.org/IV/ifla70/prog04.htm [odczyt 23.03.2005]. 14 Walczak A.: Model przestrzeni bibliotecznej [dok.elektr.] http://ebib.oss.wroc.pl/matkonf/torun/walczak/php [odczyt 23.03.2005]. Biblioteka akademicka jako instytucja promuj ca proces kształcenia 119 do tradycyjna, głównie nastawiona na magazyny i czytelnie. A przecie wygl d biblioteki i organizacji przestrzeni bibliotecznej jest integraln cz ci kultury organizacyjnej biblioteki i biblioteki jako instytucji ucz cej. Architektura biblioteczna, szczególnie nowych gmachów bibliotecznych projektowanych czy modernizowanych na Zachodzie, coraz cz ciej odchodzi od sztywnych podziałów na czytelnie, wypo yczalnie, ale stara si zapewni przyjazne miejsce do pracy, nauki, odpoczynku, kontaktów społecznych. Dotyczy to nie tylko projektów sal bibliotecznych, ale równie architektury wn trz, wyposa enia, mebli, ro linno ci, a wi c tych elementów, które maj zapewni atrakcyjno miejsca i sprawi , aby biblioteka stała si placówk przyci gaj c studentów i innych u ytkowników. Wobec coraz powszechniejszych tendencji do korzystania z Internetu i zdobywania t drog dokumentów w wersji elektronicznej – nale ałoby stworzy optymalne warunki do nauki i pracy w pi knych lokalach bibliotecznych. Temu słu m.in. kabiny do pracy indywidualnej, pokoje pracy grupowej (w Bibliotece London School of Economic jest takich pokoi 15), wydzielone miejsca czytania prasy i odpoczynku, jak równie dobrze wyposa one pracownie słu ce celom dydaktycznym. Ostatnie Seminarium LIBER: Architecture Group (marzec 2004, Bolzano) wiele uwagi po wi ciło wła nie projektowaniu bibliotek XXI wieku. Wa ne stało si hasło wskazuj ce na funkcje biblioteki akademickiej – od biblioteki „obsługuj cej” do biblioteki „ucz cej”, od wypo yczalni podr czników do multimedialnego centrum edukacyjnego. Organizacja nowej przestrzeni sprawia, e biblioteka przestaje by tylko miejscem wypo yczaj cym ksi ki, ale przede wszystkim miejscem sprzyjaj cym uczeniu si . Temu słu y równie wolny dost p do zbiorów. Samodzielne poszukiwania materiałów na interesuj cy u ytkownika temat pozwala mu na bli sze zapoznanie si ze zbiorami bez konieczno ci zamawiania ka dorazowo danej ksi ki za po rednictwem bibliotekarza. Jak w perspektywie zasygnalizowanych problemów wygl da sytuacja w nowej Bibliotece Uniwersytetu Warmi sko-Mazurskiego w Olsztynie. Biblioteka ma to szcz cie, e projektowana była w okresie, gdy sprawy wolnego dost pu i konieczno prowadzenia zaj dydaktycznych ze studentami były ju dostatecznie rozpoznane i docenione. W zwi zku z powy szym, w programie u ytkowym nowego gmachu bibliotecznego (dokument powstał w 2000 roku) zostały ju przewidziane sale dydaktyczne z my l o potrzebie kształcenia studentów w zakresie umiej tno ci informacyjnych. W wyniku współpracy z architektem powstał w nowym gmachu wydzielony segment (tzw. segment dydaktyczny), gdzie zostały zlokalizowane 3 sale dydaktyczne. S to dwie sale tradycyjne – jedna na 28 miejsc, druga na 52 miejsca i pracownia komputerowa na 20 miejsc. S one zlokalizowane na I pi trze, w s siedztwie 2 sal pracy grupowej (ka da po 10 miejsc). Pokoje dydaktyczne b d wyposa one w sprz t audiowizualny w celu łatwiejszego prowadzenia zaj . Szczególnie zale ało naszej Bibliotece na zaprojektowaniu pracowni komputerowej. wiadomo , e studenci powinni by nauczani umiej tno ci w zakresie korzystania z baz elektronicznych jest 120 Danuta Konieczna powszechna; gorzej jest z realizacj tego zadania w sytuacji, gdy nie ma odpowiednich warunków do ich prowadzenia. Posiadanie własnej pracowni z pewno ci ułatwi realizacj zaj z zakresu „elektronicznych umiej tno ci informacyjnych”. W zwi zku z przygotowywaniem optymalnych warunków do kształcenia studentów w zakresie umiej tno ci informacyjnych Biblioteka UWM podejmuje szereg działa ułatwiaj cych te działania. W tym celu planowane s : - powołanie zespołu pracowników, odpowiadaj cych za proces kształcenia; - przeszkolenie pracowników w zakresie umiej tno ci dotycz cych prowadzenia zaj ze studentami (chodzi m.in. o organizacj specjalnych warsztatów dla pracowników bibliotek akademickich, pozwalaj cych na zdobycie takich umiej tno ci); - nawi zanie cisłej współpracy z wydziałami, a przede wszystkim z prodziekanami ds. dydaktycznych w celu zainteresowania ich ofert Biblioteki na temat szkole studentów; - przygotowanie strony WWW , zawieraj cej podstawowe informacje o szkoleniach oraz wybranych tematach z zakresu umiej tno ci informacyjnych; - przygotowanie ulotek informacyjnych na temat planowanych zaj . Chodzi równie o to, aby w wiadomo ci bibliotekarzy akademickich została zaakceptowana ich rola w nauczaniu, pełniona nie sporadyczne, lecz jako podstawowa powinno zawodu. Wa ne jest te , aby biblioteka akademicka była traktowana w rodowisku uczelni jako jednostka podstawowa, w randze wydziału, a zaj cia w niej prowadzone mogły znale uznanie i odpowiedni rang . Biblioteka akademicka jako instytucja promuj ca proces kształcenia 121 Bibliografia [1] Information literacy competency standards for higher education. Association of College and Research Libraries, 2000 [dok. elektr.] http://www.ala.org/acrl/ilcmstan.ala/acrl/acrlstandards [odczyt 23.03.2005]. [2] Buschman J., Warner D. A.: Researching and shaping information literacy initiatives in relation to the web: some framework problems and needs. „The Journal of Academic Librarianship”. 2005 nr 1, s. 12-18. [3] Derfert-Wolf L.: Information literacy – koncepcje i nauczanie umiej tno ci informacyjnych. „Biuletyn EBIB”. 2005 nr 1 (62) [dok. elektr.] http://ebib.oss.wroc.pl/2005/62/derfert.php [odczyt 23.03.2005]. [4] Drzewiecki M.: Edukacja biblioteczna i informacyjna w polskich szkołach. Wydaw. SBP, Warszawa 2005. [5] Owusu-Ansah E. K.: Information literacy and higher education: placing the academic library in the center of a comprehensive solution. „The Journal of Academic Librarianship”. 2004 nr 1, s. 3-16. [6] Owusu-Ansah E. K.: The academic library in the service of college and universities: toward a new paradigm. „The Journal of Academic Librarianship”. 2001 nr 4, s. 282-294. [7] Pawley Ch.: Information literacy: a contradictory coupling. „The Library Quarterly”. 2003 nr 4, s. 422-452. [8] wiatowa strategia edukacji bibliotekarzy i specjalistów informacji naukowej, red. M. Kocójowa. Wydaw. UJ, Kraków 1998. [9] World Library and Information Congress: 70th IFLA General Conference and Council (2227 August 2004, Buenos Aires, Argentyna) [dok. elektr.] http://www.ifla.org./IV/ifla70/prog04.htm. [10] Zybert E. B.: Kultura organizacyjna w bibliotekach. Wydaw. SBP, Warszawa 2004. BIBLIOTEKI NAUKOWE W KULTURZE I CYWILIZACJI Iwona Sójkowska Politechnika Łódzka w Łodzi Biblioteka Główna - Oddział Informacji Naukowej [email protected] Promocja biblioteki akademickiej: do wiadczenia Biblioteki Głównej Politechniki Łódzkiej Promotion of an academic library: experiences of the Main Library of the Technical University of Lodz Abstrakt Biblioteka akademicka jako skarbnica wiedzy pełni funkcj upowszechniania zdobyczy nauki współtworz c kultur i kształtuj c współczesne oblicze cywilizacji. Obsługuje przede wszystkim macierzyst uczelni . Jednak e kr g odbiorców ulega ci głemu rozszerzeniu. Wynika to ze zwi kszaj cej si liczby u ytkowników (wzrost liczby studentów wszystkich uczelni) oraz zainteresowania bibliotek innych osób poszukuj cych ró norodnych informacji (uczniowie, bezrobotni, osoby pracuj ce w poszczególnych sektorach gospodarki, emerytowani pracownicy). Wzrost zainteresowania bibliotek wynika równie z działa promocyjnych instytucji maj cych na celu upowszechnianie osi gni naukowych a tak e wypracowanie kultury korzystania z zasobów biblioteki. Referat przedstawia zarys codziennych działa podejmowanych w bibliotece kształtuj cych jej wizerunek i presti . Omówiono rol biblioteki w strukturze organizacyjnej uczelni; warunki funkcjonowania biblioteki; kształtowanie kultury wewn trz instytucji i rozpowszechnianie jej w rodowisku zewn trznym. Wa nym elementem referatu jest zaprezentowanie działalno ci marketingowej, a w szczególno ci promocji biblioteki w bli szym i dalszym otoczeniu. Słowa kluczowe biblioteki - marketing; obsługa u ytkowników; usługi biblioteczne; kultura wiadczenia usług; promocja biblioteki Abstract Contemporary academic and university libraries accumulate expertise and general knowledge and disseminate achievements of science and humanities by means of establishing and creating culture and shaping the face of contemporary civilization. The libraries serve generally, but not solely, their universities. Their readership continues to grow with the increasing number of students and growing interest of other people looking for information sources (e.g.: school pupils, the unemployed, workers of different branches of economy, the retired) Institutions that disseminate scientific accomplishments keep promoting the culture of library usage thus enlarging interest in libraries. The paper shows the range of everyday activities of the libraries taken up in order to form the library image and prestige. The role and significance of the university library in the structure of university is also discussed, as well as library working conditions and forming culture inside the institution and disseminating it in the outside environment. The authors consider library marketing an important matter, particularly library promotion in its close Key words libraries - marketing; user service, library services; library services culture; library promotion Promocja biblioteki akademickiej: do wiadczenia BGPŁ 123 1. Wst p Biblioteki uczelniane nale ce do sieci bibliotek naukowych wyró niaj si spo ród innych odmienno ci funkcji społecznej, polegaj cej na słu eniu rozwojowi i potrzebom nauki oraz na rozwijaniu kultury umysłowej i technicznej społecze stwa1. Podstawowym celem ich działalno ci jest tworzenie i prowadzenie warsztatu pracy dla pracowników nauki, studentów a tak e coraz cz ciej dla pozostałych osób zatrudnionych w uczelni lub osób spoza niej. Biblioteka, obok wydziałów i jednostek pozawydziałowych, zajmuje istotne miejsce w strukturze uczelni. Znajduje si na równorz dnej pozycji wraz z innymi jednostkami, cho realizuje zadania o odmiennym charakterze. Jako skarbnica wiedzy gromadzi i przechowuje dorobek pi mienniczy, udost pnia zbiory i usługi, priorytetowo traktuj c potrzeby odbiorców uczelnianych. Współtworz c kultur akademick biblioteka zobowi zana jest do utrzymywania szeroko poj tych kontaktów ze społeczno ci uczelni. Czy to jednak wystarczy, aby biblioteka akademicka była znacz cym i cenionym elementem społecze stwa i kultury? W genezie i tworzeniu bibliotek akademickich trudno zauwa y przypisanie im zada charakterystycznych dla instytucji kultury w społeczno ci lokalnej. Jednak w 21. wieku, szczególnie w Polsce, gdzie od wielu lat nast puje znaczna degradacja bibliotek publicznych i spadek czytelnictwa2, biblioteka akademicka powinna sta si dynamicznie rozwijaj c si instytucj , która jest nie tylko warsztatem pracy dydaktycznonaukowej, ale tak e elementem kultury o zasi gu wykraczaj cym poza obszar uczelni. Proces budowania wiadomo ci istnienia biblioteki w rodowisku lokalnym wymaga podj cia działa przybli aj cych bibliotek akademick społeczno ci lokalnej. Zadaniem ka dej biblioteki akademickiej powinno by wykreowanie wizerunku przyjaznej i potrzebnej instytucji, spełniaj cej oczekiwania u ytkowników w sposób sprawny i nowoczesny. Pomoc w budowaniu takiego wizerunku oraz lepszej pozycji biblioteki mo e sta si marketing. Według A. Pomykalskiego istot marketingu jest planowanie i wdra anie koncepcji produktu (idei, dóbr i usług), cen, promocji i dystrybucji prowadz cej do wymiany, dzi ki której d y si do spełnienia oczekiwa jednostek i organizacji3. Zgodnie z literatur przedmiotu celem oddziaływania marketingowego jest osi gni cie zamierzonego zysku, przyci gni cie nowych klientów obietnic dostarczenia im produktu najwy szej warto ci oraz utrzymanie dotychczasowych klientów przy zapewnieniu im oczekiwanego zadowolenia4. Dostosowuj c t definicj do realiów bibliotekarskich mo na przyj , i zyskiem b dzie rozszerzenie oddziaływania na nowych 1 Ło L.: Biblioteki naukowe. Ossolineum, Wrocław 1980, s. 7. Zagadnienia te stanowi przedmiot bada IKiCzBN. Ich wyniki publikowane s w specjalistycznych czasopismach. Dla przykładu warto przytoczy artykuł po wiecony czytelnictwu - Straus G.: Czyta 56%. Badania IKiCz BN. „Nowo ci Wydawnicze”. 2003 nr 5, s. 18-21. 3 Pomykalski A.: Strategie marketingowe. Wydaw. Politech. Łódz., Łód 2000, s. 9. 4 Kotler P., [i in.]: Marketing: podr cznik europejski. PWE, Warszawa 2002, s. 37. 2 124 Iwona Sójkowska czytelników, zach cenie ich do korzystania z biblioteki, zapewnienie satysfakcji oraz u wiadomienie odbiorcom, i niezale nie od sytuacji yciowej zawsze mog korzysta z usług i zasobów ksi nicy, nie tylko akademickiej. Niniejszy referat przedstawia Bibliotek Główn Politechniki Łódzkiej (PŁ) oraz jej usługi jako przedmiot prowadzonych dotychczas oraz planowanych działa promocyjnych, a tak e próbuje sformułowa zarys strategii popularyzacji instytucji w ród aktualnych i potencjalnych u ytkowników. 2. U ytkownicy Biblioteki Głównej PŁ jako podmiot działa promocyjnych biblioteki Marketing opiera strategie oddziaływania na nabywców na czterech głównych narz dziach – produkcie, cenie, promocji i dystrybucji. Biblioteki buduj c strategie marketingowe wykorzystuj głównie promocj , która stanowi form komunikowania si z odbiorc 5. Stosuj c promocj przekazuj u ytkownikom informacje o oferowanych produktach, a wi c wszelkich dobrach, usługach lub ideach, które mog zaspokoi potrzeby i preferencje nabywców6. Aktualni i potencjalni nabywcy tworz rynek, w obr bie którego w zale no ci od potrzeb promocyjnych definiuje si kategorie odbiorców. Proces ten zwany segmentacj polega na wyodr bnieniu spo ród całego rynku grup nabywców, charakteryzuj cych si podobnymi potrzebami i oczekiwaniami7. Zamierzeniem działa promocyjnych biblioteki jest zaktywizowanie rodowiska obecnych oraz przyszłych czytelników, poprzez dotarcie z aktualn ofert do okre lonych grup u ytkowników. Okre lenie odbiorców udost pnianych zasobów oraz ich odpowiednia segmentacja ma w teorii marketingu, a tak e w praktyce, olbrzymie znaczenie dla zidentyfikowania szczegółowych celów promocji i opracowania metod ich wdra ania. Planuj c działania promocyjne w celu popularyzacji instytucji w ród szerokiego kr gu odbiorców, biblioteka powinna dokładnie okre li , jakie działania i do kogo powinny by skierowane, oraz uwzgl dni liczebno i znaczenie poszczególnych grup u ytkowników (segmentów rynku). Proponowany podział rynku odbiorców w przypadku biblioteki akademickiej przedstawiono w tabeli 1. 5 6 7 Pomykalski A.: op. cit., s. 173. Pomykalski A.: op. cit., s. 129. Pomykalski A.: op. cit., s. 102. Promocja biblioteki akademickiej: do wiadczenia BGPŁ 125 Tabela 1. Segmentacja u ytkowników biblioteki akademickiej BIBLIOTEKA AKADEMICKA (BGPŁ) U YTKOWNICY WEWN TRZNI U YTKOWNICY ZEWN TRZNI pracownicy naukowo-dydaktyczni, mieszka cy regionu: pozostali pracownicy uczelni, - pracownicy innych instytucji, - bezrobotni, studenci pierwszego roku, studenci innych roczników, - studenci innych uczelni, dyplomanci, - uczniowie szkół ponadgimnazjalnych. doktoranci. Pracownicy i studenci uczelni z innych regionów kraju i z zagranicy. ródło: Opracowanie własne Najliczniejsz grup u ytkowników biblioteki s studenci. Ich oczekiwania uzale nione s od etapu studiowania. Studenci ni szych roczników poszukuj przede wszystkim skryptów i podr czników oraz podstawowych dla swojego kierunku studiów czasopism w j zyku polskim. Doktoranci i dyplomaci rozszerzaj dotychczasow podr cznikow wiedz korzystaj c z zagranicznych baz danych i serwisów czasopism pełnotekstowych. Liczn grup stanowi studenci innych uczelni poszukuj cy zarówno literatury podr cznikowej jak i czasopi mienniczej, której brakuje w ich macierzystej bibliotece. Ch tnie korzystaj równie z elektronicznych ródeł informacji. W kr gu zainteresowa pracowników dydaktyczno-naukowych uczelni znajduj si zbiory literatury obcoj zycznej oraz elektroniczne ródła informacji. Grupa pracowników administracji wykorzystuje głównie prawnicze bazy danych. Coraz cz ciej u ytkownikami biblioteki s tak e mieszka cy regionu. Poszukuj oni wiadomo ci uzupełniaj cych wiedz zawodow lub przydatnych dla rozwijania zainteresowa hobbystycznych ukierunkowanych na nauki techniczne. Niewielk grup stanowi bezrobotni, którzy przychodz do biblioteki w celu zapoznania si z codzienn pras , a szczególnie z ogłoszeniami dotycz cymi ofert zatrudnienia. Kolejnym segmentem rynku s uczniowie łódzkich szkół ponadgimnazjalnych. Z pomoc biblioteki odnajduj niezb dne wiadomo ci do pisanych referatów lub prac dyplomowych oraz przygotowuj si do egzaminu dojrzało ci. Kontakt z bibliotek jest dla nich najcz ciej pierwszym kontaktem z uczelni , by mo e maj cym wpływ na pó niejszy wybór kierunku studiowania. Struktur liczebno ci zarejestrowanych grup u ytkowników w Bibliotece Głównej PŁ przedstawia rysunek 1. 126 Iwona Sójkowska Rysunek 1. Struktura u ytkowników zarejestrowanych w PŁ Studenci PŁ (82,2%) Doktoranci PŁ Inni pracownicy (3,6%) PŁ (8,5%) Studenci innych Pracownicy uczelni (2,7%) naukowi PŁ Pozostali (1,7%) czytelnicy (1,3%) ródło: Opracowanie własne Ka da z opisanych powy ej grup u ytkowników ma swoje oczekiwania w stosunku do usług biblioteki i do ka dej z nich osobno nale y przygotowa ukierunkowan ofert , której realizacja zaowocuje wzrostem zadowolenia i satysfakcji z korzystania z biblioteki, oraz przyci gnie nowych, do tej pory niezainteresowanych u ytkowników. Pami ta nale y tak e, e oczekiwania u ytkowników zmieniaj si w czasie, a adaptacja biblioteki do realizacji nowych potrzeb nie jest natychmiastowa. Dlatego te badaj c potrzeby poszczególnych grup u ytkowników nale y nie tylko wiedzie , jakie s ich oczekiwania na dzi , ale tak e, jakie mog by w przyszło ci. 3. Usługi Biblioteki Głównej PŁ oraz jako przedmiot promocji biblioteki ich wiadczenia jako To, czym biblioteka przyci ga u ytkowników („nabywców” w sensie marketingowym) to jej oferta, czyli zbiory i usługi. Nowoczesna ksi nica to ju nie tylko zbiór wydawnictw zwartych i ci głych, wypo yczalnia i czytelnie. Dynamiczny rozwój współczesnej cywilizacji jest przyczyn wielu zmian zachodz cych w strukturze i organizacji wielu bibliotek. Dzisiejsze oblicze biblioteki w du ej mierze kształtuj nowe techniki i technologie. Biblioteki powołane, by gromadzi i udost pnia dorobek pi mienniczy cywilizacji, wraz z jej rozwojem stały si multimedialnymi instytucjami d cymi do uatrakcyjnienia swojej oferty zgodnie z duchem oczekiwa u ytkowników. W Bibliotece Głównej PŁ, oprócz tradycyjnych usług, tj. udost pniania materiałów drukowanych poprzez czytelnie i wypo yczalni , Promocja biblioteki akademickiej: do wiadczenia BGPŁ 127 ju od wielu lat wprowadza si nowe usługi, które s odzwierciedleniem zachodz cych zmian. Magazyny biblioteczne, przez wiele lat zamkni te dla u ytkowników, s dzi cz ciowo otwarte, co sprzyja samodzielnemu, bardziej efektywnemu wyszukiwaniu informacji w ksi kach i czasopismach. Czytelnik przegl daj c zgromadzone w magazynach zasoby mo e decydowa o dalszym sposobie korzystania z nich, pozostaj c w ród regałów lub wypo yczaj c wybrane pozycje na zewn trz, o ile pozwala na to status wybranego egzemplarza. ródłem informacji o drukowanych zasobach biblioteki jest katalog, który stanowi doskonałe narz dzie popularyzacji zasobów w ród wszystkich grup u ytkowników. Obecnie udost pniane s dwa rodzaje komputerowych katalogów rejestruj ce cało zbiorów. Ponad 80% opisów bibliograficznych zbiorów zawiera katalog w systemie HORIZON. Jego uzupełnieniem jest Komputerowy Katalog Kartkowy zawieraj cy zeskanowane karty katalogowe dla starszych materiałów. Dost pno obu katalogów w Internecie oraz funkcjonuj ca ju od kilku lat mo liwo zamawiania zbiorów jest wyj ciem naprzeciw oczekiwaniu u ytkowników, dla których priorytetem jest łatwiejszy dost p do zasobów biblioteki. Z kolei powiadamianie poczt elektroniczn o upływaj cym wkrótce terminie zwrotu jest kolejn usług , która ma uczyni nasz bibliotek bardziej przyjazn dla u ytkowników. Wraz z rozwojem usług komputerowych ksi nica Politechniki Łódzkiej ju w roku 1992 przyst piła do udost pniania elektronicznych ródeł informacji, pocz tkowo prenumeruj c jedynie abstraktowe bazy danych. W ostatnich latach oferta uzupełniona została o serwisy czasopism pełnotekstowych. Dostosowuj c ofert do oczekiwa u ytkowników z roku na rok zwi kszana jest liczba ródeł informacji w postaci elektronicznej dost pnych w sieci uczelnianej, a ich zakres tematyczny dobierany jest zgodnie z sugestiami u ytkowników ze rodowiska akademickiego. W obecnej ofercie u ytkownicy maj dost p do ponad 40 ródeł elektronicznych rejestruj cych literatur polsk i wiatow . Biblioteczne pracownie komputerowe z dost pem do internetowych ródeł informacji stały si ju norm . Na przełomie ostatnich o miu lat liczba komputerów z dost pem do Internetu w obr bie Biblioteki Głównej PŁ zwi kszyła si z 4 do ponad 50. Do dyspozycji u ytkowników oddano równie nagrywark CD ROM, drukarki czarno-białe i kolorow oraz skanery. W tych cz ciach biblioteki, w których jest dost p do materiałów drukowanych, znajduj si równie samoobsługowe kserografy. W ostatnim kwartale 2004 r. biblioteka PŁ przyst piła do tworzenia i udost pniania cyfrowych archiwów swoich zasobów. Digitalizacja jest odpowiedzi na oczekiwania czytelników, a w szczególno ci studentów politechniki uskar aj cych si na niewystarczaj c liczb egzemplarzy skryptów uczelnianych. Wiele z opisanych tu nowych usług wymagało istotnych zmian organizacyjnych w bibliotece, powołania nowych oddziałów, sekcji oraz zespołów zadaniowych. By sprosta oczekiwaniom u ytkowników, biblioteka 128 Iwona Sójkowska wykazuje daleko posuni t elastyczno i ch zmian. Pracownicy biblioteki zawsze ch tnie przyjmuj do realizacji nowe inicjatywy i pomysły, a prezentacja efektów ich wdro enia to dla nich najwi ksza nagroda. Wewn trzna akceptacja zmian to wa ny element funkcjonowania instytucji, gdy bez niej ka da biblioteka postrzegana b dzie jako skostniała, nie yczliwa i nieprzyjazna u ytkownikom. Pami ta jednak nale y, e nie tylko ilo i ró norodno usług jest dla u ytkowników wa na. Równie istotna jest jako ich realizacji, a tak e warunki stworzone u ytkownikowi w celu korzystania ze zbiorów i usług biblioteki. Miar jako ci usług jest wygoda korzystania z nich oraz zwi zane z tym zadowolenie i satysfakcja u ytkownika. D enie do poprawy jako ci usług w BGPŁ przejawia si poprzez udost pnianie coraz wi kszej liczby usług w miejscu pracy u ytkownika, bez potrzeby przychodzenia do biblioteki (katalog, zamawianie, bazy danych, pełne teksty – dost pne w Internecie, z biurka pracownika czy z pokoju w akademiku), a w przypadku tych usług, których nie da si zrealizowa poza bibliotek (np. wypo yczanie, zasoby dost pne tylko na miejscu) – stworzenie jak najlepszych warunków do korzystania z nich w bibliotece. Przeniesienie w II połowie 2002 roku biblioteki do samodzielnego, przestronnego obiektu umo liwiło wzmo enie działa zmierzaj cych do doskonalenia jako ci usług. W du ym stopniu now jako zapewnił ju sam nowy budynek. Nowoczesne, estetycznie zaprojektowane i wyposa one wn trza, komfortowe warunki pracy dla u ytkowników, ale tak e dla bibliotekarzy, znacznie poprawiły relacje bibliotekarz - u ytkownik. Dobre warunki korzystania ze zbiorów i usług nie tylko sprawiły, e u ytkownicy ch tniej przychodz do biblioteki, ale tak e podniosły presti biblioteki w uczelni i mie cie. Na terenie Biblioteki Głównej PŁ stworzono warunki do pracy indywidualnej i grupowej oraz do samodzielnego korzystania z zasobów Internetu na licznych stanowiskach komputerowych wyposa onych w niezb dne oprogramowanie biurowe, rozmieszczonych w ró nych cz ciach ksi nicy. U ytkownicy mog zatem sporz dza własne notatki lub surfowa w Internecie niezale nie od tego, w jakiej cz ci biblioteki przebywaj . Obecnie biblioteka jest nie tylko miejscem, w którym mo na zapozna si z literatur czy uzyska informacje niezb dne w procesie dydaktyczno-naukowym. Kreuj c przyjazny charakter d y, aby sta si miejscem spotka młodych ludzi. Sprzyja temu dobra lokalizacja w kampusie uczelnianym, w pobli u osiedla akademickiego oraz przestrze biblioteki zapewniaj ca jednocze nie i komfort nauki i wypoczynku. 4. Przykłady działa promocyjnych podejmowanych przez BGPŁ Pierwsze akcje promocyjne w Bibliotece Głównej PŁ miały miejsce ju w latach 90-tych. Wówczas podejmowano ró norodne przedsi wzi cia popularyzuj ce instytucj . Charakteryzowały si one du spontaniczno ci . Popularyzacja ograniczała si do komunikowania ze rodowiskiem uczelni. Promocja biblioteki akademickiej: do wiadczenia BGPŁ 129 Przy pomocy poczty wewn trznej przekazywano pracownikom dydaktycznonaukowym stan aktualnej oferty, głównie drukowanej. Pisma kierowane do jednostek uczelni przygotowywane były na papierze firmowym, na którym umieszczono logo biblioteki oraz podstawowe dane adresowe, buduj c w ten sposób podstawow wiadomo istnienia biblioteki. Do studentów kierowano ulotki reklamowe zawieraj ce ogólne informacje o bibliotece. Bardzo wa nym wydarzeniem, które u wiadamiało i przypomniało mieszka com miasta o istnieniu Biblioteki Głównej PŁ okazał si I Festiwal Kultury, Nauki i Sztuki w Łodzi w roku 2001. Udział biblioteki w Festiwalu został wcze niej starannie zaplanowany, cho ówczesne działania trudno okre li mianem budowania strategii promocji zgodnie z marketingowym zało eniem. Celem promocyjnego przekazu festiwalowego było zaktywizowanie rodowiska uczelni oraz pozauczelnianego do korzystania ze zbiorów i usług biblioteki a tak e kształtowanie wizerunku biblioteki jako instytucji przyjaznej u ytkownikom. Imprezy festiwalowe przygotowano z my l o pracownikach uczelni, studentach oraz uczniach szkół ponadgimnazjalnych. Podstawowym elementem reklamuj cym udział biblioteki w festiwalu były plakaty. Rozwieszono je na terenie uczelni oraz rozesłano wraz zaproszeniami do łódzkich szkół rednich oraz bibliotek publicznych. Inn form popularyzacji instytucji była towarzysz ca festiwalowi wystawa dotycz ca historii biblioteki. Podczas festiwalu oprowadzano liczne wycieczki. Zainteresowani mogli zobaczy bibliotek od zaplecza. Bezpo rednie spotkanie z czytelnikami spoza uczelni stworzyło warunki do zaakcentowania istnienia biblioteki i znaczenia oferowanych przez ni usług. Udział biblioteki w festiwalu stał si niezast pionym elementem budowy presti u ksi nicy w łódzkiej społeczno ci. Festiwalowe do wiadczenia przyczyniły si do powa niejszych rozwa a nad zmodyfikowaniem oferty zgodnie z sugestiami u ytkowników oraz podj ciem planowanych kampanii promocyjnych. Niestety, wprowadzona w kolejnych latach przez organizatorów nowa formuła Festiwalu nie daje szansy na prezentacj swoich usług na terenie własnej instytucji, w zwi zku z czym ta forma promocji biblioteki w rodowisku nie jest aktualnie mo liwa do realizacji. Kolejnym bardzo wa nym momentem sprzyjaj cym popularyzacji BGPŁ w mie cie było przeniesienie ksi nicy do nowego gmachu. W uroczystym otwarciu 17. wrze nia 2002 r. uczestniczyli przedstawiciele nauki, kultury, regionalnych władz, rodowisk studenckich oraz pracownicy. O wydarzeniu poinformowane zostały łódzkie media. W efekcie przez kilka kolejnych dni pojawiały si relacje telewizyjne i radiowe, a tak e liczne artykuły w codziennej prasie. Dzi ki tym wydarzeniom ksi nica pokazana została jako jedna z najnowocze niejszych instytucji w województwie, z du ym dorobkiem w kształtowaniu kultury i wiedzy technicznej. Najskuteczniejszym no nikiem promuj cym instytucj s publikacje informuj ce o bibliotece, jej produktach i usługach. Nale y do nich zaliczy informatory, foldery i ulotki reklamowe. Ich tre uzale niona jest od 130 Iwona Sójkowska marketingowego zdefiniowania segmentu nabywców. Ka dego roku przygotowywana jest uaktualniona wersja „Informatora dla I roku studentów PŁ”. Informator ma ciekaw szat graficzn oraz tre odpowiadaj c zainteresowaniu studentów rozpoczynaj cych nauk . Zauwa ono, e broszury informacyjne ciesz si równie popularno ci w ród osób spoza uczelni. Rozdawane s wycieczkom szkolnym i grupom bibliotekarzy. Ze wzgl du na du e zainteresowanie rodowiska pozauczelnianego postanowiono zmodyfikowa najbli sze wydanie informatora tak, aby omawiało mo liwo ci korzystania dla wszystkich pocz tkuj cych u ytkowników biblioteki. W 2003 roku, z okazji organizowanej w BGPŁ konferencji naukowej, podj to decyzj o wydaniu ogólnego informatora o Bibliotece Głównej PŁ, skierowanego przede wszystkim do rodowiska pozauczelnianego. Znalazł si w nim rys historyczny, obecna struktura biblioteki, zbiorów i u ytkowników oraz zarys oferowanych usług. Informator rozprowadzany jest w ród bibliotekarzy z innych bibliotek, zainteresowanych uczestników wycieczek oraz osób indywidualnych. Omówione przedsi wzi cia stanowi jedynie cz działa popularyzuj cych bibliotek . Spo ród innych regularnie realizowanych wymieni nale y: • oferowanie testowych dost pów do elektronicznych ródeł informacji a ast pnie zbieranie opinii o produkcie; • modyfikowanie strony internetowej BGPŁ, jako ródła aktualnych informacji o organizacji pracy i ofercie biblioteki kierowanej do wszystkich grup u ytkowników; • utrzymywanie i moderowanie listy dyskusyjnej BIPOL-L8; • przygotowywanie informacji o bibliotece w postaci wkładek do indeksów, przed ich rozdaniem studentom I roku; • regularne sporz dzanie i publikowanie na stronach internetowych oraz na li cie dyskusyjnej wykazów nowych nabytków biblioteki; • udost pnienie skrzynki „skarg i wniosków” przy wej ciu do biblioteki, by móc skuteczniej zbiera opinie u ytkowników; • Regularne organizowanie wystaw ksi ek poł czone z mo liwo ci ich bezpo redniego zakupu do zbiorów biblioteki (przy współpracy dostawców ksi ek); • coroczne organizowanie kiermaszów ksi ek, adresowane głównie do studentów. Prowadzenie od kilku lat systematycznych szkole ró nych grup u ytkowników; • przeprowadzanie lekcji bibliotecznych dla uczniów szkół ponadgimnazjalnych; • przygotowywanie ogłosze do łódzkiej prasy informuj cych o zmianach w organizacji pracy. 8 W roku 2005 planuje si rozszerzenie akcji zbierania adresów email od pracowników i studentów PŁ, przede wszystkim z intencj wdro enia systemu powiadamiania o zbli aj cym si terminie zwrotu ksi ek, ale tak e po to, by t drog zach ci u ytkowników do zapisania si na list dyskusyjn . Promocja biblioteki akademickiej: do wiadczenia BGPŁ 131 Uzupełnieniem form promowania biblioteki, adresowanych do u ytkowników spoza uczelni, a szczególnie do pracowników innych instytucji i uczniów szkół ponadgimnazjalnych jest sala wystawowa i znajduj ce si tu eksponaty muzealne pieczołowicie zbierane przez wiele lat funkcjonowania biblioteki. Stała ekspozycja urozmaicana jest okresowo przygotowywanymi wystawami. W tym roku jest to wystawa zatytułowana „Najstarsza ksi ka w zbiorach BGPŁ”. Dotychczas podejmowane przedsi wzi cia nie wyczerpuj marketingowych mo liwo ci promowania. Poszukiwane s nowe, atrakcyjne rozwi zania popularyzuj ce działalno biblioteki. W niedalekiej przyszło ci planuje si : • organizowanie spotka z pracownikami w ich macierzystych jednostkach.-celem spotka ma by prezentacja usług i zasobów dost pnych w bibliotece i poza jej siedzib ; • opracowanie systemu promowania aktywno ci poszczególnych wydziałów poprzez nagradzanie np. „Złotymi Ekslibrisami”; • wyznaczenie bibliotekarza do bezpo redniej współpracy z wydziałami uczelni. Jego zadaniem b dzie promowanie zasobów ksi nicy i rozpoznawanie potrzeb pracowników na wydziałach; • zorganizowanie uroczystego senatu w pomieszczeniach BGPŁ; • przygotowanie materiałów reklamowych, z których czytelnicy mogliby korzysta podczas wizyt w bibliotece, a tak e poza instytucj (torby, notatniki, podkładki, zakładki do ksi ek, długopisy, dyskietki, itp.); • redagowanie gazetki informacyjno-promocyjnej b d cej drukowanym ródłem informacji o wszystkich działaniach biblioteki; • organizowanie dla młodzie y ko cz cej szkoły ponadgimnazjalne tzw. „otwartych drzwi”; • przeprowadzanie konkursów czytelniczych sprawdzaj cych znajomo udost pnianych zasobów i rodzaju wiadczonych usług; • organizowanie lub uczestniczenie w realizacji ró nych przedsi wzi kulturalno-edukacyjnych; • rozpocz cie pracy naukowo-badawczej w zakresie rozpoznania historii gmachu i jego znaczenia dla gospodarki i kultury regionu9; • rozszerzenie współpracy z regionaln pras . 5. Systematyzacja działa promocyjnych Prowadzone dotychczas w bibliotece okazjonalne lub cykliczne działania promocyjne wymagaj usystematyzowania, którego podstaw stanowi b dzie budowa strategii oddziaływania na u ytkowników. Zgodnie z marketingowym zało eniem proces przygotowania strategii promocji obejmuje kilka etapów: • wybór celów promocji (strategicznych i szczegółowych); • okre lenie grup odbiorców przekazu; 9 BGPŁ zlokalizowana jest w pofabrycznym gmachu K. F. Schweikerta, zbudowanym ok. 1910 r. Iwona Sójkowska 132 • • wybór rodków przekazu; wybór sposobu informowania10. Rysunek 2. Działania zwi zane z formułowaniem strategii promocji Strategiczne cele promocji Biblioteka Informowanie, zach canie, przypominanie w celu utrzymania obecnych i przyci gni cia nowych u ytkowników Odbiorcy rodki przekazu Poszczególne grupy u ytkowników Bezpo rednie, po rednie Sposoby informowania Materiały reklamowe, strona www, lista dyskusyjna, poczta elektroniczna itp. ródło: Opracowanie własne na podstawie: Pomykalski A.: op. cit., s.177. Biblioteka Główna komunikuj c si z wybranymi grupami u ytkowników informuje, zach ca oraz przypomina o dost pie do gromadzonych zasobów. Działania te ukierunkowane s na zwi kszenie wiadomo ci istnienia i roli BGPŁ w rodowisku oraz aktywizacj aktualnych i potencjalnych grup u ytkowników. Buduj c szczegółowe cele promocji d y do utrzymania obecnych, przyci gni cia jak najwi kszej liczby nowych u ytkowników. W zale no ci od szczegółowych celów i grupy odbiorców wybierane s rodki przekazu i sposoby informowania. Oddziaływanie informacyjne kierowane do w skiej grupy aktualnych u ytkowników, np. do pracowników naukowych mo e przyj form komunikowania si za po rednictwem poczty wewn trznej lub elektronicznej. Kieruj c kampani promocyjn do szerokiego grona odbiorców, w tym potencjalnych, wła ciwym wydaje si wykorzystanie Internetu lub lokalnej prasy. Warto zauwa y , i przekaz promocyjny powinien zosta starannie przygotowany tak, aby w odpowiednim czasie i we wła ciwy sposób realizował zamierzenia biblioteki. Rozpoznanie teorii marketingu, a szczególnie mechanizmów promocji usprawniło proces komunikowania si Biblioteki Głównej PŁ ze rodowiskiem. W dalszym ci gu jednak nie opracowano dokumentacji zawieraj cej strategie działa promocyjnych oraz plan wdra ania zamierze . Systematyzacja działa powinna przebiega w oparciu o przygotowany plan realizacji zamierze w przyj tym czasie. Takie podej cie ułatwi pó niejsze wdra anie kolejnych przedsi wzi i kontrolowanie ich przebiegu. W przyszło ci przewiduje si tworzenie planów kampanii promocyjnej i rejestrowanie jej przebiegu oraz monitorowanie efektów działa . W praktyce bada marketingowych dookre lania efektów działa najcz ciej wykorzystuje si obserwacje, wywiady, rozmowy, ankiety 10 Pomykalski A.: op. cit., s. 177. Promocja biblioteki akademickiej: do wiadczenia BGPŁ 133 i statystyki. Wymienione instrumenty pomiarowe dostarczaj cennych informacji o u ytkownikach, ich preferencjach, zadowoleniu i satysfakcji. W oparciu o analiz statystyk prowadzonych w bibliotece zauwa ono, i w latach 2002-2004 wzrosła liczba zarejestrowanych czytelników, wypo ycze , u ytkowników stanowisk komputerowych oraz ilo sesji w elektronicznych ródłach informacji. Podstawowe dane zamieszczone zostały w tabeli nr 2. Tabela 2. Wybrane statystyki BGPŁ Zarejestrowani Wypo yczenia u ytkownicy 2002 19511 117613 2003 20529 129665 2004 21299 142323 ródło: Opracowanie własne U ytkownicy Sesje Wycieczki pracowni w elektronicznych komputerowych ródłach informacji 12520 5602 47 24772 7848 23 27931 16913 21 W roku 2002 przeprowadzono rekordow ilo wycieczek, w których uczestniczyli u ytkownicy spoza uczelni. Wi kszo wycieczek miała miejsce w ostatnim kwartale i zwi zana była z rozpocz ciem pracy w nowym obiekcie bibliotecznym. Znacz cy wzrost liczby u ytkowników stanowisk komputerowych w 2003 r. zwi zany był z uruchomieniem na terenie biblioteki dodatkowej pracowni. Ze wzgl du na szczególne znaczenie decyzji wyboru baz danych i serwisów czasopism oraz ponoszone z tego tytułu nakłady finansowe satysfakcjonuj cy jest wzrost zainteresowania elektronicznymi ródłami informacji. Całokształt działa przeprowadzonych w ramach kreowania biblioteki przyjaznej i potrzebnej wpłyn ł na wzrost zainteresowania oraz wysoki poziom satysfakcji u ytkowników. Potwierdziły to przeprowadzone w 2003 roku badania ankietowe11. W oparciu o analiz wyników ankiety okre lono wysoki poziom zadowolenia wynikaj cego z korzystania biblioteki. Wysok jako obsługi i poziom satysfakcji potwierdziły równie wyniki ankiety przeprowadzonej na wybranej losowo grupie u ytkowników w styczniu 2005 roku. Zwi kszaj ce si warto ci danych statystycznych biblioteki z pewno ci cz ciowo s wynikiem promowania instytucji. Nale y jednak pami ta o innych czynnikach mog cych mie wpływ na warto ci rejestrowane w statystykach. Przy interpretacji danych statystycznych warto zwróci uwag na rosn c ilo osób podejmuj cych studia, rozszerzaj c si ofert biblioteki, itp. czynniki. 11 B. Feret, I. Gajda, I. Sójkowska: Łódzka fabryka informacji naukowej. Badanie satysfakcji i oczekiwa u ytkowników Biblioteki Głównej Politechniki Łódzkiej. [W:] Czytelnik, czy klient?: materiały z konferencji (Toru 4-6 grudnia 2003) [dok. elektr.] http://ebib.oss.wroc.pl/matkonf/torun/feret.php [odczyt 10.03.2005]. 134 Iwona Sójkowska 5. Podsumowanie W Bibliotece Głównej PŁ od wielu lat podejmuje si szereg działa promuj cych bibliotek . I cho działania te z pewno ci przyczyniaj si do wi kszego zainteresowania bibliotek i jej usługami w czasie trwania akcji promocyjnej lub krótko po niej, to jednak jest bardzo trudno oceni , czy i jak du e s efekty długofalowe. Nie mo na tak e powiedzie , e podejmowane akcje promocyjne s efektem realizowania wcze niej opracowanej „strategii promocyjnej biblioteki”, je liby przez poj cie to rozumie odpowiedni formalny i zatwierdzony dokument. Niemniej jednak mo na przyj , i zauwa alny wzrost zainteresowania bibliotek oraz osi gni cie pozytywnego wizerunku zarówno w społeczno ci akademickiej jak i poza ni s , w du ej mierze wynikiem przedsi wzi popularyzuj cych bibliotek . Warto zauwa y , i budowanie presti u i popularno ci biblioteki to zadanie na całe lata. Bior c pod uwag struktur u ytkowników biblioteki akademickiej, główn grup , do której kierowane s działania promocyjne s studenci i pracownicy uczelni. St d te rola społeczna biblioteki uczelnianej ogranicza si głównie do jej u ytkowników wewn trznych. Nie bez znaczenia jest tak e fakt, i uprawniona przez ustaw publiczna rola biblioteki akademickiej zaczyna sta w sprzeczno ci z interesami uczelni, które chc inwestowa swoje rodki finansowe przede wszystkim we własn kadr i studentów. Coraz cz ciej podnosz si głosy, e wzorem uczelni zachodnioeuropejskich zasoby biblioteki powinny by dost pne nieodpłatnie jedynie dla rodowiska własnej uczelni. Taka postawa z pewno ci nie b dzie sprzyjała realizacji funkcji społecznej biblioteki akademickiej w przyszło ci. Bibliografia [1] Analiza funkcjonowania bibliotek naukowych w Polsce [dok. elektr.] http://ssk2.bu.amu.edu.pl/standaryzacja [odczyt 30.03.2005]. [2] Feret B., Gajda I., Sójkowska I.: Łódzka "fabryka" informacji naukowej. Badanie satysfakcji i oczekiwa u ytkowników Biblioteki Głównej Politechniki. [W:] Czytelnik czy klient?: materiały z konferencji (Toru 4-6 grudnia 2003) [dok.. elektr.] http://ebib.oss.wroc.pl/matkonf/torun/feret.php [odczyt 10.03.2005]. [3] Feret B., Garnysz C., Ro niakowska E.: Akademicka „fabryka” informacji naukowej. stare mury – nowoczesne wn trza. [W:] Akademickie centrum zasobów informacyjnych, konferencja (20-21 marca 2003) [dok. elektr]. Bibl. Gł. Politech. wi tokrz., Kielce 2003. D:\Referaty\Feret Bła ej, Garnysz Czesława, Ro niakowska El bieta.doc. [4] Kaczmarek S.: Badania marketingowe, metody i techniki. PWE, Warszawa 2000. [5] Kotler P. [i in.]: Marketing:. podr cznik europejski. PWE, Warszawa 2002. [6] Ło L.: Biblioteki naukowe. Ossolineum, Wrocław 1980. [7] Pomykalski A.: Strategie marketingowe. Wydaw. Politech. Łódz., Łód 2000. [8] Sójka J.: Promocja w strategii marketingowej biblioteki. „Zeszyty Naukowe Akademii Ekonomicznej w Poznaniu. Prace habilitacyjne”. 1997 z. 136, s. 1-112. [9] Zawada A.: O promocji biblioteki. „Biuletyn EBIB”. 2003 nr 3 [dok. elektr.] http://ebib.oss.wroc.pl/2002/32/zawada.php [odczyt 10.03.2005]. [10] Zybert E. B.: Organizacyjna kultura jako ci w bibliotekach. „Bibliotekarz”. 2005 nr 1, s. 2-8. BIBLIOTEKI NAUKOWE W KULTURZE I CYWILIZACJI Aldona Chachlikowska Uniwersytet im. Adama Mickiewicza w Poznaniu Biblioteka Uniwersytecka [email protected] Kulturotwórcza rola biblioteki naukowej na przykładzie Biblioteki Uniwersyteckiej w Poznaniu Culture-making role of a research library with the case example of Poznan University Library Abstrakt Naukowa biblioteka uczelniana nastawiona jest głównie na obsług procesu dydaktycznego i bada naukowych prowadzonych we własnej uczelni oraz rodowisku naukowym miasta. Jest jednak tak e instytucj publiczn , uniwersaln , maj c obowi zek dzielenia si swoj wiedz , do wiadczeniem i zbiorami z całym społecze stwem. Wychodz c z tej przesłanki, a zarazem rozumiej c obowi zek kulturotwórczy ksi nicy, biblioteka naukowa, a szczególnie biblioteka uczelni wy szej, powinna d y do tego, aby by postrzegan jako instytucja otwarta, przyjazna i szerz ca kultur . Referat jest prezentacj propozycji i działa Biblioteki Uniwersyteckiej w Poznaniu z zakresu szeroko poj tych form i mo liwo ci upowszechniania kultury. Kierujemy je do ró nych grup aktywnych i potencjalnych u ytkowników biblioteki: studentów i pracowników Uczelni, mieszka ców miasta, regionu, a tak e mieszka ców całego kraju, poprzez dokumentowanie dziedzictwa kulturowego narodu. Słowa kluczowe biblioteka naukowa; u ytkownicy biblioteki; upowszechnianie kultury Abstract A research academic library primarily provides services to staff and undergraduates fulfilling the function of assisting the didactic process and research work carried out in the fields represented at a given university or within the research community of the town. However, it is also a public institution that has an additional task of sharing its expertise, experience and its collections with the general public. Consequently, assuming the responsibility for disseminating culture and culture-making use of the nation' s heritage, a research library, and an academic library in particular, should aim at being viewed as an open and friendly place. The paper presents proposals and actual activities of Pozna University Library in the field of broadly understood forms of disseminating culture. The activity of documenting the nation' s cultural legacy is targeted at a broad spectrum of active and potential users of the Library: undergraduates, research workers and University staff, as well as general public from and outside the town. Key words research library; library users; dissemination of culture Biblioteka uczelni wy szej jest instytucj predystynowan głównie do wspomagania procesu dydaktycznego i bada naukowych realizowanych w uczelni. Powaga i zakres tego obowi zku powoduj coraz cz stsze bariery w dost pie do zasobów bibliotek dla osób z t instytucj nie zwi zanych. Zaostrzaj ce si regulaminy i z tym ł cz ce si ograniczenia w udost pnianiu zbiorów powoduj , tak e w opinii publicznej, eliminowanie zewn trznych 136 Aldona Chachlikowska kategorii u ytkowników. Skupienie si biblioteki naukowej jedynie na zadaniach „lokalnych” mo e w efekcie doprowadzi do sytuacji, e stanie si ona jedynie miejscem udost pniania ksi ek i informacji, z czasem zreszt , przede wszystkim za po rednictwem Internetu. Biblioteka akademicka, podobnie jak ka da inna, musi zabiega o u ytkowników. Jest faktem, e przyrost czytelników w bibliotekach wy szych uczelni w przeci gu ostatniego dziesi ciolecia jest bardzo wysoki. Wi e si to z gwałtownym wzrostem liczby studentów. Aktywno czytelnicza tej grupy pozostawia jednak bardzo wiele do yczenia i sytuuje nas bli ej ko ca statystyk europejskich1. Wszelkie działania bibliotekarzy zmierza powinny do budowy i kreowania pozytywnego wizerunku biblioteki, aby w wiadomo ci społecznej istniała jako instytucja dost pna i przyjazna, maj ca poprawne stosunki z otoczeniem. Wa ny jest w tym kontek cie pracownik biblioteki, który powinien by odbierany przez u ytkowników jako człowiek dobrze wykształcony, wietnie zorientowany w mo liwo ciach dost pu do informacji i id cy z duchem czasu. Najwy szy ju czas wygra walk ze stereotypami, które od lat kr wokół bibliotekarskiej profesji. Tym celom podporz dkowana by powinna jej działalno promocyjna. Biblioteka, mimo e jest instytucj typu non-profit, nie powinna stroni od promocji i reklamy swojej działalno ci. Pracownicy biblioteki powinni dba te o to, aby swoj organizacj wewn trzn i kultur pracowników minimalizowa l k zwi zany z kontaktami z ni . Tylko takie podej cie do obowi zków pozwoli by bibliotece naukowej konkurencyjn na rynku instytucji zapewniaj cych dost p do wiedzy i dóbr kultury2. Z cał pewno ci zadania kulturotwórcze w pracy biblioteki wpisane s w szeroko poj t wewn trzn i zewn trzn działalno marketingow i promocyjn . Zaznaczy nale y jednak, e wszelkie prace zwi zane z zastosowaniem strategii marketingowych w pracy biblioteki powinny by poprzedzone badaniami, które umo liwi nam dobre rozpoznanie czytelników i pracowników własnych. Bardzo pomocne w dotarciu do ró nych grup u ytkowników mo e by sformułowanie i uwidocznienie na stronie www biblioteki naukowej misji, któr zamierza kierowa si ona w swojej działalno ci. Misja zawiera powinna cele generalne funkcjonowania biblioteki jak: okre lenie zakresu działalno ci, strategi , czyli program działania biblioteki, warto ci, którymi zamierza kierowa si w swojej pracy i standardy okre laj ce działalno biblioteki. By mo e warto uzupełni misj o cele cz stkowe, z których z pewno ci na uwag zasługuje upowszechnianie kultury w regionie3. Kulturotwórcza praca Biblioteki Uniwersyteckiej w Poznaniu kierowana jest do wszystkich naszych u ytkowników: studentów i pracowników Uczelni; pracowników naszej Biblioteki i bibliotek sieci; 1 2 3 Kołodziejska J.: Lokalno i uniwersalno bibliotek. Biblioteka Narodowa, Warszawa 2000, s. 69. Zybert B.E.: Kultura organizacyjna w bibliotekach. Wydawnictwo SBP. Warszawa 2004, s. 207-210. G boły Z.: Misja biblioteki naukowej w teorii i praktyce. [W:] Zarz dzanie strategiczne i marketingowe w bibliotekach. Wydawnictwo Wy szej szkoły Bankowej w Poznaniu, Pozna 2004, s. 23-24. Kulturotwórcza rola biblioteki naukowej na przykładzie BU w Poznaniu 137 mieszka ców miasta; regionu; kraju. Niektóre tylko do okre lonych grup, inne dotycz wszystkich zainteresowanych. Z naszej filozofii działania wynika nast puj ce podej cie: pragniemy zaspokoi potrzeby studentów i pracowników Uczelni i usatysfakcjonowa czytelnika z zewn trz. Wychodz c z zało enia, e je eli Biblioteka postrzegana b dzie jako o rodek kultury, w którym nale y bywa , gdy oferuje ciekawe formy uczestniczenia w imprezach kulturalnych a nawet sp dzenia wolnego czasu (bez konieczno ci ponoszenia kosztów), to z pewno ci zaowocuje to wzrostem liczby klientów zainteresowanych rozmaitymi rodzajami wiadczonych przez ni usług. 1. Zadania kulturotwórcze, których głównym odbiorc s studenci i pracownicy Uniwersytetu im. Adama Mickiewicza Pracownicy Biblioteki działaj na rzecz podniesienia kultury informacyjnej studentów, doktorantów a tak e pracowników Uniwersytetu im. Adama Mickiewicza. Kultura informacyjna rozumiana jest przez nas jako umiej tno funkcjonowania w społecze stwie wiedzy. Czynimy to głównie poprzez realizowane zaj cia dydaktyczne, szkolenia i udzielanie specjalistycznych informacji, z których korzystaj : obligatoryjnie - wszyscy studenci pierwszego roku studiów UAM, cz sto - zorganizowane grupy doktorantów, a czasem tak e zainteresowani pracownicy Uczelni. Programy tego typu zaj skierowane s na przekazanie i utrwalenie kompetencji informacyjnych, które umo liwiaj wyszukiwanie informacji, krytyczn ich ocen , a nast pnie umiej tne wykorzystanie. Przewidywanym efektem powinno by lepsze funkcjonowanie osób szkolonych w społecze stwie informacyjnym, a przede wszystkim sprawniejsze „zarz dzanie informacj ”. Biblioteki poprzez swoj prac z cał pewno ci współtworz społecze stwo informacyjne. Nasza aktualna w tym zakresie inicjatywa to poszerzanie mo liwo ci korzystania przez studentów i pracowników z dost pu do Internetu. W fazie tworzenia jest pomieszczenie Biblioteki, które ma poł czy funkcj czytelni internetowej z klubem, w którym obok dost pu do Internetu, mo na b dzie przejrze codzienn pras i tygodniki – a wszystko to w pi knej scenerii starego, zabytkowego gmachu. Wskazana wy ej grupa u ytkowników, poszerzona o osoby korzystaj ce z coraz szerzej stosowanego nauczania na odległo , jest odbiorc naszych zada z zakresu medializacji nauki. Biblioteki w pełni wiadomie zaczynaj si przekształca z magazynów ksi ek w miejsca organizacji dost pu do zasobów. Do tej kategorii nale y te upowszechnianie i prezentacja wyników bada poprzez wystawy, odczyty, prelekcje, czy udział w przedsi wzi ciach popularyzuj cych nauk . Coraz cz ciej rol biblioteki b dzie obudowywanie zaj dydaktycznych, poprzez organizowanie dost pu 138 Aldona Chachlikowska do przetworzonych a niedost pnych dla czytelników w oryginale ródeł i wskazywanie sposobów dochodzenia do informacji, poprzez ró ne media4. Wa ne przedsi wzi cia o zadaniach kulturotwórczych kierujemy do pracowników naszej Biblioteki i bibliotek sieci uniwersyteckiej. W tym przedziale mieszcz si , organizowane od wielu ju lat, zebrania naukowe, które poprzez rozmaito form i tematyki umo liwiaj pogł bienie wiedzy zawodowej, zapoznanie si z referatami prezentowanymi przez naszych pracowników na ró nego rodzaju konferencjach, wysłuchanie sprawozda z wyjazdów zagranicznych, poznanie znawców ro nych dyscyplin wiedzy, których zapraszamy w ramach popularyzowania nauki. Pracownicy mog te przedstawia efekty własnych zainteresowa naukowych i pasji. Zebrania naukowe odbywaj si zazwyczaj w drugi poniedziałek miesi ca. Stały termin jest wa ny, poniewa wytwarza u pracowników nawyk uczestniczenia w nich. Tradycyjnie ju dbamy o ci głe podnoszenie kwalifikacji pracowników Biblioteki Uniwersyteckiej. Odbywa si to poprzez szkolenia zawodowe, szkolenia w zakresie narz dzi informatycznych, bezpłatne lektoraty j zyków obcych i sta e w innych bibliotekach, cz sto zagranicznych. Popierany jest tak e udział w konferencjach naukowych. Wychodzimy z przytoczonego ju zało enia, e wykształcony pracownik ma pozytywny wpływ na wizerunek biblioteki. Wszyscy pracownicy naszej instytucji otrzymuj , poprzez poczt elektroniczn , informacj o wa nych wydarzeniach i imprezach, które odb d si w Uczelni czy w Bibliotece. Wpływamy w ten sposób, obok zach ty do uczestniczenia w tych propozycjach, tak e na poczucie dumy i wiadomo , e pracujemy w instytucji wa nej, stanowi cej integraln cz Uniwersytetu, w której ma miejsce wiele wydarze z zakresu szeroko poj tej kultury. Podkre lamy wspólnym spotkaniem tradycje wi teczne, Dzie Bibliotekarza czy inne wydarzenia odbywaj ce si w Bibliotece lub maj ce wpływ na jej działalno . Jest to dobrze odbierane przez pracowników i w pozytywny sposób wpływa na ich zwi zek z instytucj . Ka dego roku, w zwi zku z majowym wi tem bibliotekarzy, organizujemy dla naszych pracowników wspólny wyjazd, którego program przewiduje zazwyczaj wizyt w interesuj cej bibliotece czy archiwum oraz program turystyczny, który nadaje temu wyjazdowi charakter integracyjny. Propozycja ta wpływa ta na konsolidacj naszego rodowiska a to z kolei przejawia si w efektywniejszej wspólnej pracy. Przykłady wyjazdów: wizyta w Archiwum Archikatedralnym w Gnie nie, w filii Wydziału Teologicznego UAM w Go cikowie-Parady u, W Bibliotece Colegium Polonicum w Słubicach i Bibliotece Uniwersytetu Viadrina we Frankfurcie na Odr , w Pałacu Górków w Szamotułach i kilka innych. 4 Jazdon A.: Miejsce biblioteki w medializacji nauki. Niepublikowany artykuł wygłoszony na konferencji „Strategie bibliotek w działaniach edukacyjnych , informacyjnych i medialnych”, Jarocin, 15-16 listopada 2004. Kulturotwórcza rola biblioteki naukowej na przykładzie BU w Poznaniu 139 2. Du e obszary naszej działalno ci i propozycji, zasi giem swoim obejmuj nie tylko rodowisko uniwersyteckie, ale wszystkich mieszka ców Poznania i Wielkopolski Jak ju wcze niej wspomniano, Biblioteka Uniwersytecka swój publiczny charakter realizuje poprzez udost pnianie zbiorów wszystkim zainteresowanym. Odbywa si to głównie poprzez czytelnie i za po rednictwem Internetu. Wizerunek instytucji kreowany za pomoc mediów ma olbrzymie znaczenie. Wiemy bowiem, e Internet jest obecnie najbardziej powszechnym sposobem gromadzenia informacji. Zach caj ca, przyjazna, przejrzysta i estetyczna strona internetowa, szybko udost pniaj ca dane, informuj ca o wydarzeniach, nowo ciach i ofertach imprez kulturalnych jest najlepsz reklam instytucji. Staramy si , by nasza strona internetowa odpowiadała tym wymogom. Zwi zana jest z tym nasza aktualna praca nad jej funkcjonalno ci i unowocze nieniem. Wraz z pocz tkiem roku akademickiego, od kilku ju lat, Biblioteka Uniwersytecka bierze aktywny udział w programie Pozna skiego Festiwalu Nauki i Sztuki. Z tym zwi zany jest szereg propozycji: wystawy w gmachu głównym Biblioteki, prelekcje, prezentacje naszych zbiorów specjalnych, zapoznawanie u ytkowników z nowymi formami korzystania ze zbiorów, np. prezentacja i wykład po wi cony Wielkopolskiej Bibliotece Cyfrowej, a tak e sposobom mikrofilmowania zbiorów. Odwiedzaj cym Festiwal oferujemy pokazy i prezentacje zwi zane z konserwacj ksi ek, bieleniem papieru czy odkwaszaniem go. Z tej mo liwo ci zapoznania si ze zbiorami i działalno ci Biblioteki korzystaj głównie: uczniowie szkół rednich, cz sto w formie zorganizowanych wycieczek, studenci pragn cy poszerzy wiedz kierunkow oraz osoby zainteresowane naszymi zabytkami czy tematyk wykładu. Zbiory Biblioteki Uniwersyteckiej popularyzujemy tak e poprzez prac wydawnicz . Słu y temu głównie upominkowa seria Antiquitates Minutae, dzi ki której do r k u ytkowników trafiaj reprinty map, starych sztambuchów, telegramów ko ciuszkowskich, nut czy litografii. Ilustracjom towarzyszy zawsze opracowanie wyja niaj ce. Podobne zadanie ma, ukazuj ca si od 2002 roku, seria pocztówek starego Poznania. Wydawane s one w ramach dzielnic miasta, w kompletach, zawieraj wkładk z informacj i spis widokówek, a tak e stosown okładk . Szeroko poj t wiedz bibliotekoznawcz , bibliologiczn , historyczn , filologiczn i kulturoznawcz upowszechniamy dzi ki innym naszym wydawnictwom: ksi kom ukazuj cym si w serii Prace Biblioteki Uniwersyteckiej w Poznaniu i ogólnopolskiemu rocznikowi Biblioteka. Biblioteka - wydawana przez nas od o miu lat, kontynuuje tradycje czasopisma pod tym samym tytułem, wydawanego przez Bibliotek Uniwersyteck w latach 1960-1970. W pracy redakcyjnej d ymy do tego, aby nasz rocznik stawał si czasopismem coraz bardziej znacz cym merytorycznie i edytorsko. Zaznaczy nale y, e od 2004 roku czasopismo jest recenzowane. W szeroko poj t działalno wydawnicz wpisuj si tak e, organizowane przez nas ju od dziesi ciu lat w lutym, 140 Aldona Chachlikowska Pozna skie Przegl dy Ksi ki Naukowej oraz uczestniczenie z ofert naszego wydawnictwa w pa dziernikowych, organizowanych przez Wydawnictwo Naukowe UAM, Pozna skich Dniach Ksi ki Naukowej. Pozna ski Przegl d Ksi ki Naukowej to autorska propozycja Biblioteki Uniwersyteckiej dla pozna skich oficyn wydawniczych. Na wystawie prezentowane s ksi ki naukowe i popularnonaukowe wydane przez oficyny w ostatnim roku. W ramach Przegl du nie jest przedstawiany kompletny dorobek poszczególnych wydawnictw, lecz tylko te pozycje, które najlepiej charakteryzuj profil wydawniczy, publikowane serie i pojedyncze najciekawsze lub najbardziej warto ciowe tytuły. Od roku 2002 Biblioteka Uniwersytecka w Poznaniu jest uczestnikiem bardzo wa nego dla rozwoju kultury regionalnej projektu, a mianowicie Wielkopolskiej Biblioteki Cyfrowej (WBC). Jest to wspólna inicjatywa pozna skiego rodowiska akademickiego, a jej uczestnikami s biblioteki naukowe i publiczne Poznania. Naczelnym zadaniem WBC jest stworzenie dost pu przez Internet do czterech typów zasobów (kolekcji), z których przynajmniej dwie wpisuj si w regionalne działania kulturotwórcze: biblioteka dziedzictwa kulturowego – to kolekcja zawieraj ca najcenniejsze zabytki pi miennictwa polskiego (starodruki, r kopisy, ikonografia, mapy, listy) i biblioteka regionaliów, obejmuj ca pi miennictwo zwi zane z Poznaniem i Wielkopolsk . Olbrzymim atutem biblioteki cyfrowej jest fakt, e dzi ki Internetowi zasoby swoje udost pnia wszystkim zainteresowanym, a nie tylko grupie specjalistów. Do marca 2005 roku Biblioteka Uniwersytecka wprowadziła do WBC 1345 pozycji. W ród nich były bardzo poszukiwane ksi gi adresowe z przełomu 19. i 20. wieku, tzw. publikacje grupowe, a przede wszystkim dziewi tnastowieczna prasa wielkopolska (ogólna, specjalistyczna i lokalna) oraz najbardziej interesuj ce zasoby dokumentów ycia społecznego, np. telegramy ko ciuszkowskie. W najbli szych planach znajduj si , najcz ciej zamawiane przez czytelników, pozycje z Oddziału Zbiorów Specjalnych. Poniewa materiały udost pniane s w formie obrazu w formacie DjVuSolo, staramy si zaopatrywa teksty w indeksy, aby czytelnikom ułatwi poszukiwania. Statystyki informuj , e pod wzgl dem wykorzystania zasobów WBC, Biblioteka Uniwersytecka jest na trzecim miejscu w ród 14 instytucji bior cych udział w projekcie. Wa nym zadaniem, z punktu widzenia rozwoju prac historycznych i zainteresowa regionalnych, jest zaproponowany przez nas sposób upowszechniania, niedost pnych ju w formie oryginalnej, czasopism wielkopolskich poprzez seri wydawnicz , przygotowywan w Bibliotece Uniwersyteckiej: Spisy zawarto ci dziewi tnastowiecznej prasy wielkopolskiej. Mamy nadziej , e perspektywicznie b dzie to znakomity materiał skierowuj cy do zasobów Wielkopolskiej Biblioteki Cyfrowej. Dzi ki tym publikacjom ułatwiony jest dost p do zawarto ci (w chwili obecnej) 23 tytułów czasopism. Zawarto spisów, obok wersji drukowanej, znajduje si w Internecie w wersji pełnotekstowej, a tak e w postaci bazy Kulturotwórcza rola biblioteki naukowej na przykładzie BU w Poznaniu 141 wyszukiwawczej. Dost p do internetowych mo liwo ci poszukiwania w tych bazach, odbywa si za po rednictwem strony www Biblioteki Uniwersyteckiej w Poznaniu. Najnowszym, zrealizowanym niedawno kulturotwórczym zadaniem Biblioteki Uniwersyteckiej, które b dzie słu yło wszystkim mieszka com regionu, jest przygotowanie Informatora: Dokumenty ycia Społecznego w Wielkopolsce. Idea przygotowania informatora zapocz tkowana została w listopadzie 2003 r. na rodowiskowym seminarium bibliotekarzy wielkopolskich na temat „Problematyki gromadzenia i opracowania Dokumentów ycia Społecznego”. To wówczas, maj c na celu upowszechnianie wiedzy regionalnej, podj to zamiar rozpoznania stanu posiadania przez biblioteki wielkopolskie ró nego szczebla (do gminnych wł cznie), wielkopolskie archiwa, muzea, teatry a nawet domy kultury ró nych rodzajów dokumentów ycia społecznego. W rozesłanej do tych instytucji ankiecie i zał czniku do niej, b d cym szczegółowym wykazem rodzajów dokumentów ycia społecznego (d s) pytano o: ich rodzaj, czas powstania, ilo , stan opracowania (czy jest to inwentarz, katalog czy opracowanie komputerowe), a tak e, czy instytucje zamierzaj gromadzi wszystkie posiadane d s-y, czy mogłyby niektóre z nich przekaza instytucjom specjalizuj cym si w ich gromadzeniu, i wreszcie o to czy s skłonne wypo ycza posiadane zbiory, celem zaprezentowania ich na wystawach czy pokazach. Na ankiet odpowiedziały i przekazały informacj o swoich zasobach dokumentów ycia społecznego 84 instytucje. Pi z nich poinformowało, e nie wydzielaj dokumentów ycia społecznego z zasadniczych zbiorów, w zwi zku z czym nie mog poda informacji szczegółowych. Generalnie, zasoby dokumentów ycia społecznego w Wielkopolsce s du e i bardzo urozmaicone. Najwi cej gromadzi si prasy regionalnej. Bardzo niewiele instytucji zgodziłoby si jednak przekaza swoje zbiory innej placówce, specjalizuj cej si w gromadzeniu okre lonego ich rodzaju. Wi kszo natomiast ch tnie je wypo yczy na wystawy i w celach skopiowania. Ankiety zostały szczegółowo opracowane w Bibliotece Uniwersyteckiej. Informator o zasobach dokumentów ycia społecznego w Wielkopolsce, który miał zosta wydrukowany jako efekt tej pracy, postanowiono udost pni w formie elektronicznej. Wydaje si to wygodniejsze, szczególnie bior c pod uwag mo liwo sukcesywnego uzupełniania go. Informator pozwala korzystaj cemu uzyska nast puj ce dane: szczegółowe informacje adresowe wraz z nazwiskiem i numerem telefonu osoby, która jest odpowiedzialna za gromadzenie dokumentów ycia społecznego, rodzaje posiadanych d s-ów i ich ilo oraz najcenniejsze zbiory tego rodzaju. Wej cie do elektronicznego Informatora znajduje si na stronie www Biblioteki Uniwersyteckiej w Poznaniu. Adres (do upowszechnienia) rozesłany został do wszystkich bibliotek, które z nami współpracowały. Informator funkcjonuje od lutego 2005 roku. Kolejn form działalno ci kulturotwórczej bibliotekarzy, która od ubiegłego roku wpisuje si w kalendarz imprez kulturalnych miasta 142 Aldona Chachlikowska i regionu, jest majowy Tydzie Bibliotek. Pomysłodawc i organizatorem generalnym tej formy popularyzacji bibliotek jest Stowarzyszenie Bibliotekarzy Polskich. Rok temu hasło przewodnie Tygodnia brzmiało: „Biblioteki w Europie były zawsze”. W roku 2005 jest nim hasło „Biblioteka otwarta dla Ciebie”. W Bibliotece Uniwersyteckiej wykorzystujemy t wspaniał okazj do zaprezentowania naszych zbiorów, nowo ci i zmian organizacyjnych, a tak e zaproszenia na wykłady i prelekcje ludzi interesuj cych dla czytelników, lub rodowiska szeroko poj tych pracowników ksi ki. To tak e tydzie dni otwartych w Bibliotece Uniwersyteckiej, poł czonych z kiermaszem ksi ek. Oczekujemy wówczas wszystkich zainteresowanych zwiedzeniem Biblioteki,a głównie uczniów szkół rednich, jako naszych przyszłych, potencjalnych czytelników i u ytkowników, a tak e mieszka ców miasta i regionu, którzy maj okazj zapozna si z działalno ci i ofert najwi kszej biblioteki naukowej w Polsce północno-zachodniej. Pragniemy tak e, poczynaj c od 2005 roku, prezentowa osobom zainteresowanym udogodnienia, jakie Biblioteka sukcesywnie przygotowuje dla osób z ró nymi rodzajami niepełnosprawno ci. Biblioteka Uniwersytecka stała si te wa nym pozna skim salonem wystawienniczym. Doskonale poło ona w centrum miasta, zlokalizowana w starym zabytkowym gmachu, który funkcj wystawiennicz ma wpisan w swoj koncepcj architektoniczn , jest przedmiotem zabiegów ze strony ró nych instytucji, organizacji i indywidualnych twórców. W ci gu ostatnich 5 lat zorganizowano w Bibliotece 31 wystaw; 16 z nich przygotowali pracownicy Biblioteki Uniwersyteckiej i oparte były o zasoby własne. Autorami 15 kolejnych były osoby z Bibliotek nie zwi zane, a tematyka wystaw była bardzo ró na. Organizowane były m. in. wystawy przedstawiaj ce dorobek wydawnictw pozna skich; plony podró y zagranicznych pracowników Uniwersytetu; wystawy wynikaj ce z kontaktów z ambasadami i przedstawicielstwami kulturalnymi pa stw europejskich; po wi cone wybitnym przedstawicielom nauki rodowiska pozna skiego, a tak e wystawy plastyków prezentuj ce exlibrisy czy grafik ksi kow . 3. Biblioteka Uniwersytecka w Poznaniu uczestniczy w programie tworzenia Narodowego Zasobu Bibliotecznego Realizujemy w ten sposób jedno z najwa niejszych kulturotwórczych zada bibliotek posiadaj cych w swoich zbiorach zabytki pi miennictwa oraz inne dokumenty o warto ci historycznej, kulturalnej i artystycznej. Zadaniem tym jest ochrona dziedzictwa narodowego 5. Biblioteka zobowi zana jest do stworzenia optymalnych warunków dla gromadzenia oraz zachowania kompletu publikowanych oraz r kopi miennych dokumentów powstałych w Polsce w ci gu jej dziejów, a tak e powstałych poza Polsk , ale tre ciowo lub formalnie z ni zwi zanych6. Nasza dotychczasowa praca w tym zakresie to przejrzenie pod k tem Narodowego Zasobu Bibliotecznego 1/3 cało ci 5 6 Ustawa z dnia 27 czerwca 1997 r. o bibliotekach. Dziennik Ustaw Nr 85, poz. 539. Bili ski L.: Narodowy zasób biblioteczny – od koncepcji do realizacji. „Bibliotekarz”. 1999 nr 4, s.13. Kulturotwórcza rola biblioteki naukowej na przykładzie BU w Poznaniu 143 zbiorów. W efekcie tej pracy wyselekcjonowane zostały: druki dotycz ce szeroko rozumianej Wielkopolski (w jej granicach historycznych) do 1948 roku; wszystkie druki polskie do roku 1863; ksi ki znacz ce dla historii i kultury polskiej, np. maj ce interesuj ce znaki własno ciowe, wpisy autorskie, ciekawe dedykacje, pochodz ce z ksi gozbiorów podworskich i kolekcji znanych osób; druki bibliofilskie, charakteryzuj ce si ciekaw opraw i bogato ilustrowane; druki polonijne z 19. i pocz tku 20. wieku, pochodz ce głównie ze Stanów Zjednoczonych Ameryki, Brazylii i Argentyny. Zbiory te przechowywane s w osobnym magazynie, a udost pniane w podlegaj cej ochronie Czytelni Zbiorów Specjalnych. Naszym dalszym zamierzeniem jest digitalizacja Narodowego Zasobu Bibliotecznego i utworzenie ogólnopolskiego katalogu tych zasobów. Szeroko rozumiana działalno kulturotwórcza Biblioteki to cała gama zada , które s nierozł cznie zwi zane z jej funkcj . Celem tej pracy powinien by dobry wizerunek biblioteki i poinformowany o jej mo liwo ciach i formach pracy zadowolony u ytkownik. Pracownicy biblioteki powinni j realizowa w sposób atrakcyjny dla odbiorców i satysfakcjonuj cy dla siebie. BIBLIOTEKI NAUKOWE W KULTURZE I CYWILIZACJI Jadwiga Wielgut-Walczak Akademia Sztuk Pi knych im. Jana Matejki w Krakowie Biblioteka Główna [email protected] Jaka biblioteka potrzebna jest artystom? What kind of library do the artists need? Abstrakt Biblioteka Główna Akademii Sztuk Pi knych im. Jana Matejki w Krakowie jest najstarsz i najwi ksz spo ród bibliotek polskich szkół artystycznych. W swojej historii, si gaj cej połowy XIX wieku, ł czy tradycje biblioteki akademickiej, muzealnej i miejskiej publicznej. Dziedzictwo przeszło ci w postaci bogactwa zbiorów i zabytkowego pomieszczenia dawnego Muzeum Techniczno-Przemysłowego im. dra Adriana Baranieckiego godzi na co dzie z bowi zkami współczesnej biblioteki uczelnianej, finansowanej przez Ministerstwo Kultury. Jak z takim niełatwym, a równocze nie inspiruj cym poł czeniem ci aru tradycji z wyzwaniami codziennej działalno ci, radzi sobie zespół bibliotekarzy? Jakie pytania sobie zadaje? Gdzie szuka odpowiedzi? Czy je znajduje? I co z tego wyniknie dla szerokiego rodowiska artystycznego Krakowa, od lat odwiedzaj cego pi kny budynek przy ulicy Smole sk, gdzie od jakiego czasu w Czytelni z widokiem na Wawel mo na ju tak e zacz wygl da przez inne okna na wiat. Z tego wygl dania rodz si pytania nast pne. Jaka biblioteka potrzebna jest artystom? Co to znaczy biblioteka artystyczna? Na te i inne pytania b dziemy szuka odpowiedzi w artykule. Słowa kluczowe biblioteka artystyczna; centra kulturalne; dziedzictwo kulturowe; działania współczesne; tradycja; zbiory specjalne - udost pnianie Abstract The Main Library of the Jan Matejko Academy of Fine Arts in Kraków is the largest and oldest art school library in Poland. Its history goes back to the first half of the 19th century. It combines the tradition of academic, museum and public library. The heritage of the past materialized in large and valuable collections and historical interiors of former Technical Industrial Museum established by dr Adrian Baraniecki is combined with the duties of a contemporary university library, financed by the Ministry of Culture. How does our team of librarians cope with that difficult but inspiring task every day? What sort of questions do they ask themselves? Where do they look for answers? Do they find them? And what are the consequences for the wide Cracow artistic society visiting our beautiful building at Smole sk street ? For some time now in the reading room with a view of the Wawel Castle one can also see the outer world through another kind of windows. As a result of these changes, new questions arise. What kind of library do the artists need? What does the art library mean? We will try to find answers to these and many other questions in our article. Key words art library; cultural centres; cultural heritage; modern activities; tradition; special collection loan system Jaka biblioteka potrzebna jest artystom? 145 1. Dwa nurty w historii zbiorów Akademii Biblioteka Główna Akademii Sztuk Pi knych im. Jana Matejki znajduje si w budynku dawnego Muzeum Techniczno-Przemysłowego przy ul. Smole sk w Krakowie. Zarówno lokal jak i zbiory stały si własno ci Akademii po likwidacji Muzeum w roku 1950. Do tego czasu zbiory Akademii gromadziła Biblioteka mieszcz ca si w głównym gmachu przy pl. Matejki. Dzisiaj pełni funkcj Biblioteki Wydziałowej Malarstwa i Rze by, podległej Bibliotece Głównej. Pocz tki obecnej Akademii Sztuk Pi knych im. Jana Matejki datuje si na rok 1818, kiedy to w ramach Oddziału Literatury na Wydziale Filozoficznym Uniwersytetu Jagiello skiego rozpocz ła działalno istniej ca ju wcze niej w Krakowie Szkoła Rysunku i Malarstwa. W strukturze Uniwersytetu pozostała do roku 1833. W ramach represji po powstaniu listopadowym, jakie dotkn ły szkolnictwo wy sze Krakowa, Szkoł przył czono do Instytutu Technicznego. Samodzielno i nazw Szkoły Sztuk Pi knych uzyskała w roku 1873, wtedy te funkcj dyrektora otrzymał Jan Matejko. Jego usilne starania doprowadziły w roku 1879 do wybudowania dla Szkoły pierwszego odr bnego gmachu, b d cego do dzisiaj głównym budynkiem Akademii. W nowym lokalu Szkoły Sztuk Pi knych Bibliotek umieszczono w przestronnej du ej sali na pierwszym pi trze, tu obok gabinetu dyrektora. Gromadziła ona, oprócz ksi ek i czasopism, tak e zbiory graficzne (ryciny, sztychy, fotografie, reprodukcje), traktowane na równi z modelami, odlewami, obrazami etc. jako niezb dne pomoce w edukacji artystycznej. Wiadomo, i wcze niej, w okresie funkcjonowania Szkoły Rysunku i Malarstwa w ramach Instytutu Technicznego (1833-1873) istniał zbiór ksi ek gromadzonych w ramach biblioteki Instytutu dla potrzeb uczniów Szkoły, nie był natomiast wyodr bniony w postaci oddzielnego inwentarza, nie miał osobnego pomieszczenia – st d te pocz tki istnienia Biblioteki Akademii, pojmowanej jako odr bny uporz dkowany zbiór ksi ek, datujemy na rok przeniesienia si do nowego gmachu. Niemal równocze nie, bo w roku 1868, rozpoczyna si historia zbiorów, które stały si własno ci Akademii osiemdziesi t kilka lat pó niej, w połowie wieku 20., by od tego momentu całkowicie zdominowa jej pierwotny ksi gozbiór. Jest to historia zbiorów Miejskiego Muzeum Techniczno-Przemysłowego, zało onego w roku 1868 przez dra Adriana Baranieckiego, lekarza i społecznika, pioniera przeniesienia na polski grunt zachodnioeuropejskich idei muzealnictwa przemysłowo-technicznego, realizowanych poprzez wiadome wspieranie r kodzieła artystycznego oraz integracj sztuki i przemysłu. Wpływ pierwszej w Polsce (i jednej z pierwszych w Europie) placówki tego typu na bujny rozkwit sztuki stosowanej do dzisiaj jest przedmiotem studiów i bada . Muzeum, zlokalizowane pocz tkowo w wynaj tych pomieszczeniach klasztoru Franciszkanów, dopiero na przełomie lat 1913/1914 doczekało si przeprowadzki do nowego, starannie zaplanowanego gmachu przy ulicy Smole sk. Adrian Baraniecki przeznaczył własn kilkutysi czn kolekcj 146 Jadwiga Wielgut-Walczak ksi ek dla potrzeb fundowanej przez siebie instytucji, tworz c w ten sposób podwaliny przyszłych zbiorów. Gromadził wydawnictwa dotycz ce historii sztuki i kultury oraz rzemiosła artystycznego, przemysłu i techniki. Biblioteka, zało ona i funkcjonuj ca od samego pocz tku istnienia Muzeum, zajmowała w jego strukturze pozycj bardzo wa n . Muzeum, finansowane ze rodków gminy miasta Krakowa, nawi zuj ce, w my l zało e Baranieckiego, do bogactwa tradycji Muzeum Aleksandryjskiego, dzisiaj okre liliby my zapewne mianem dobrze zorganizowanego instytutu sztuki, kultury i nauki. Oprócz gromadzenia eksponatów prowadziło bardzo o ywion i ró norodn działalno edukacyjn , w postaci bezpłatnych kursów, wykładów, wystaw, a tak e tworzenia pracowni do wiadczalnych w formie warsztatów wzorcowych, powierzaj c prowadzenie ich wybitnym fachowcom w swojej dziedzinie. Dla przykładu: pierwszym takim warsztatem uruchomionym przy Muzeum Przemysłowym był warsztat introligatorski poprowadzony przez Bonawentur Lenarta. Muzeum wyposa one było w drukarni , wykorzystywan zarówno dla licznych wydawnictw własnych jak i zlecanych z zewn trz. Dla potrzeb kształcenia w zakresie sztuk plastycznych, architektury, rzemiosł i przemysłu rozwijana była Biblioteka. Pierwotny ksi gozbiór rósł szybko dzi ki kolejnym darom i zakupom. Bud et, zwłaszcza przy porównaniu z sytuacj obecn , przedstawiał si wprost imponuj co. Biblioteka dost pna była bezpłatnie, godziny otwarcia planowano tak, by dost p do zbiorów uczyni mo liwym przede wszystkim dla osób pracuj cych, a wi c otwierano j rano i wieczorem, a tak e w niedziele. Nowy budynek przy ul. Smole sk pozwalał na swobodny rozwój ksi gozbioru, nie maj cego poprzednio dobrych warunków w klasztornych ciasnych zabudowaniach. Jasna, du a czytelnia na pi trze, umeblowana funkcjonalnymi wygodnymi stołami i krzesłami, maj ca w bezpo redniej blisko ci du y magazyn z ksi kami i czasopismami oraz zgromadzone w odr bnym Gabinecie Rycin zbiory grafiki, fotografii, druków bibliofilskich i okładek ksi kowych, szybko stała si miejscem znanym i lubianym w Krakowie, cenionym z powodu dobrych warunków do pracy z ksi k oraz zasobno ci zbiorów. Dobre warunki dla zbiorów, a tak e gwarancja ich szerokiego udost pniania, w odpowiedni sposób przyci gały kolejnych donatorów. Najwi kszym i najgło niejszym darem stała si kilkunastotysi czna kolekcja ksi ek i grafik, ofiarowanych przez znan lwowsk kolekcjonerk , Helen D bcza sk . D bcza ska ofiarowała swoje zbiory (ł cznie z cennymi tkaninami i porcelan ) dla miasta Krakowa w roku 1907, natomiast na pocz tku lat 20. ksi gozbiór i grafik odebrała z Wawelu z powodu przechowywania ich w złych warunkach – by umie ci zbiór wła nie w Bibliotece Muzeum Techniczno-Przemysłowego na Smole sk, gdzie do dzisiaj znajduje si wi kszo kolekcji. Zasoby Biblioteki w ci gu kilkudziesi ciu lat istnienia poddawane były kilkakrotnym reorganizacjom i melioracjom, zgodnie z kierunkami przeobra e , jakim podlegała placówka Baranieckiego. Postaci , która Jaka biblioteka potrzebna jest artystom? 147 znacz co zawa yła na jej kształcie w okresie najwi kszej wietno ci, jakimi pozostały niew tpliwie lata mi dzywojenne, był Kazimierz Witkiewicz. Absolwent malarstwa na krakowskiej ASP, grafik ksi kowy, bibliofil i bibliotekarz, był kustoszem zbiorów na Smole sk w okresie 1912-1939, dyrektorem Muzeum w latach 1945-1950 a pó niej, po przej ciu Biblioteki przez ASP, do roku 1963 dyrektorem jej zbiorów. W latach dwudziestych i trzydziestych ogniskował i rozwijał bujny ruch bibliofilski, był animatorem i projektantem wielu inicjatyw wydawniczych, stoj cych na najwy szym poziomie edytorskim. Te zamiłowania oraz talent organizatorski owocowały tak e działaniami tak oryginalnymi, jak na przykład zało ony przez niego w roku 1930 Rycerski Zakon Bibliofilski z Kapituł Białego Kruka, do dzisiejszego dnia odbywaj cy dwa razy do roku swe spotkania w Gnie dzie Białego Kruka, tj. słu bowym mieszkaniu byłego dyrektora Muzeum na parterze budynku przy ul. Smole sk. 2. Dziejowy zakr t W nowej rzeczywisto ci powojennej zarówno szkolnictwo w zakresie rzemiosła artystycznego jak i działalno instytucji wspieraj cych jego rozwój, nie miały wi kszych szans na przetrwanie. Muzeum im. A. Baranieckiego zlikwidowano w roku 1950. Spadek po zasobnej placówce stał si przedmiotem stara i zabiegów z wielu stron. W rezultacie cz zbiorów otrzymały muzea i inne instytucje krakowskie. Szcz liwie dla Akademii, ale my l , e i dla szerokiego rodowiska artystycznego Krakowa, budynek przy ul. Smole sk oraz przewa aj ca cz ksi gozbioru i zbiorów graficznych Biblioteki, przypadły w udziale najstarszej polskiej szkole artystycznej. Nie wnikaj c w kulisy podj cia takiej wła nie a nie innej decyzji przyzna trzeba, i otwarta formuła pa stwowej szkoły wy szej dawała wi ksze mo liwo ci zarówno dla powi kszania jak i udost pniania zbiorów ni mogło to zapewni jakiekolwiek muzeum (wiadomo było o usilnych zabiegach Muzeum Narodowego w kierunku przej cia budynku). Doprawdy, niewiele decyzji z trudnego okresu powojennej transformacji ustrojowej w Polsce okre li mo na mianem trafnych, a nawet szcz liwych. Z pewno ci zaliczy do nich mo emy przekazanie budynku dawnego Muzeum Techniczno-Przemysłowego i zbiorów jego Biblioteki krakowskiej Akademii Sztuk Pi knych. Jaka inna instytucja, mogła lepiej zagwarantowa kontynuacj o wiatowych działa Muzeum Przemysłowego, pełni cego przecie w istocie rzeczy przez wiele lat rol szkoły przemysłu artystycznego i zatrudniaj cego w szeregach swojej kadry naukowej nazwiska tej miary, co Matejko i Łuszczkiewicz? Muzeum, b d cego inicjatorem pierwszych w Polsce kursów naukowych dla kobiet, piel gnuj cego w działaniach wydawniczych i bibliofilskich zagadnienia pi knej ksi ki, bliskie tak e Akademii? Muzeum, którego Biblioteka była długi czas najwi ksz miejsk bibliotek publiczn Krakowa? Dziedzictwo tradycji krzewienia rzemiosła artystycznego i zwi zanej z ni działalno ci stowarzysze twórczych takich 148 Jadwiga Wielgut-Walczak jak Polska Sztuka Stosowana czy Warsztaty Krakowskie, czyni cej z Muzeum A. Baranieckiego prawdziwie kulturotwórczy o rodek, promieniuj cy nie tylko na Kraków, ale i dalej – szcz liwym zrz dzeniem losu dziedzictwo to powierzono Akademii Sztuk Pi knych w Krakowie, której historia wielokrotnie wcze niej splatała si z histori Muzeum Przemysłowego, głównie dzi ki pracy twórczej i działalno ci krakowskich artystów oraz ludzi zwi zanych ze sztuk . Pocz wszy od pocz tku lat 50. okoliczno ci dziejowe poł czyły w jedn cało tak e ksi gozbiory oraz zbiory graficzne obydwu instytucji. 3. Pół wieku na Smole sk Od decyzji o likwidacji Muzeum w styczniu 1950 do rzeczywistego przej cia przez Akademi budynku i wi kszej cz ci zbiorów w lutym 1952 min ły dwa lata. Istniej pewne wiadectwa, a reszty mo emy si domy la , i przez te dwa lata mogło nie by pełnej kontroli nad zbiorami. Jednak te, które zostały, przedstawiały si imponuj co: ok. 50 tysi cy ksi ek, broszur (głównie katalogów wystaw) i czasopism (w ród nich wiele niezwykle rzadkich tytułów); ok. 3 tysi cy plakatów; ponad 20 tysi cy grafik, rysunków, fotografii, okładek ksi kowych i druków bibliofilskich; ok. 3 tysi cy starych druków; liczne wydania bibliofilskie z 19. i 20. wieku. W sytuacji, gdy zbiory na placu Matejki, cho tak e cenne, były kilkakrotnie mniejsze i nie tak ró norodne, decyzja władz Akademii z roku 1954, o ustanowieniu przej tej Biblioteki swoj Bibliotek Główn , wydaje si oczywista. Pocz wszy od tej chwili zasadniczy wysiłek uczelni w kierunku pomna ania zbiorów skierowany był na reprezentacyjn Bibliotek przy ul. Smole sk. Naturalnie, ta zmiana nie mogła nie mie wpływu na sytuacj Biblioteki z pl. Matejki, której rol pozostało teraz pełnienie funkcji biblioteki wydziałowej dla kierunku malarstwa i rze by. W oczach czytelników przychodz cych poprzednio na ul. Smole sk, na pierwszy rzut oka chyba niewiele si zmieniło. Zbiory pozostały te same; słoneczna, pełna zieleni czytelnia tak e; cało ci kierował po dawnemu Kazimierz Witkiewicz, personel biblioteki pozostał zatrudniony na tych samych etatach. Status biblioteki wy szej uczelni dawał wolny dost p do zbiorów dla wszystkich. W budynku wkrótce rozpocz ły swoj działalno dwa nowe wydziały Akademii, do dzisiaj wspólnie z Bibliotek u ytkuj ce pomieszczenia przy ulicy Smole sk: Wydział Form Przemysłowych i Wydział Konserwacji i Restauracji Dzieł Sztuki. Zarówno Kazimierz Witkiewicz, jak i jego nast pczynie na stanowisku dyrektora, dokładali wszelkich stara , by utrzyma poziom gromadzenia zbiorów tej jedynej w swoim rodzaju, specjalistycznej, zawodowej biblioteki artystycznej – na dotychczasowym poziomie. Wkrótce, na pewno ju od pocz tku lat 70. najwi kszym problemem stało si przepełnienie magazynów. Ciasnota i brak miejsca na nowe zbiory odcisn ły swoje pi tno na funkcjonowaniu Biblioteki. Konsekwencje takiej sytuacji s nam dobrze znane: niemo no efektywnego rozmieszczenia zbiorów, kłopoty z opracowaniem i udost pnianiem, Jaka biblioteka potrzebna jest artystom? 149 niebezpieczne warunki pracy dla ludzi, degradacja ksi gozbioru. Kłopoty lokalowe doskwierały w tamtym okresie przede wszystkim bibliotekarzom i zbiorom, a mniej czytelnikom, maj cym po dawnemu do dyspozycji przestronn czytelni , zyskuj c w miar upływu lat na swoim zabytkowym charakterze jako niezmiernie rzadki przykład zachowanego niemal w cało ci wystroju modernistycznego wn trza z okresu działalno ci Warsztatów Krakowskich. Czytelnia na Smole sk p kała w szwach w okresach sesji egzaminacyjnych, miała tak e swoich wiernych bywalców przez cały rok: malarzy i rze biarzy, historyków sztuki, architektów, konserwatorów, projektantów, znajduj cych tu zawsze poszukiwane materiały do pracy, a tak e szczególn atmosfer , wynikaj c zapewne z urody wn trza, ale mo e jeszcze z jakiego innego powodu?... Prawdziwe kłopoty, ju nie tylko lokalowe, zacz ły si pod koniec lat 90. wraz z załamaniem si bud etów polskich szkół wy szych. 4. Pomi dzy zagro eniami a nadziej Jak wygl da tera niejszo najwi kszej i najstarszej spo ród bibliotek polskich szkół artystycznych? Najwi ksze zagro enia – najwi ksze nadzieje. I codzienno pomi dzy nimi... Najwi ksze zagro enia? – W wyniku załamania bud etu zachwianie dotychczasowego poziomu gromadzenia zbiorów. Przy kilkuletnich zaległo ciach malej szanse na uzupełnienie braków. Próby ratowania sytuacji poprzez intensyfikacj systemu wymiany i pozyskiwania darów daj tylko cz ciowy efekt. Najwi ksze nadzieje? – W ci gu kilku najbli szych lat powinna zdecydowanie poprawi si sytuacja lokalowa: Biblioteka otrzyma dodatkow znacz c powierzchni w bezpo redniej blisko ci dotychczasowych pomieszcze . To nadzieja na normaln egzystencj i na upragniony rozwój. T decyzj władz uczelni lokujemy wr cz w kategorii sukcesu – jako przejaw wła ciwego usytuowania spraw biblioteki w hierarchii spraw akademii, zwi zanych z procesem dydaktycznym. 5. Płaszczyzna codzienno ci Płaszczyzna codzienno ci rozci gaj ca si pomi dzy zagro eniami a nadziej . Zale na od nich, od gro nych ogranicze – ale tak e od celów, jakie sobie stawiamy. W przypadku Biblioteki Głównej ASP w Krakowie planowanie zada tera niejszych i przyszłych nie mo e si obej bez dobrej znajomo ci jej historii. Wszystkie pytania, jakie sobie stawiamy, musz do tej historii nawi zywa , musz si o ni opiera . Biblioteka Akademii im. Jana Matejki jest przede wszystkim bibliotek pa stwowej wy szej szkoły artystycznej. Stanowi jej maj tek, jest utrzymywana z jej bud etu, przyznawanego przez ministerstwo kultury. Posiadaj c cenne zbiory graficzne, wyodr bnione w Gabinecie Plakatów i Gabinecie Rycin, oraz inne zbiory specjalne w postaci kolekcji starych druków, czy rzadkich wyda bibliofilskich z 19. i 20. wieku, pełni musi z konieczno ci funkcje biblioteki muzealnej, naturalnie w stosunku 150 Jadwiga Wielgut-Walczak do wydzielonych partii zbiorów. Kontynuuj c tradycje jedynej w swoim rodzaju specjalistycznej biblioteki zawodowej, jak była Biblioteka Muzeum Techniczno-Przemysłowego, u ytkuj c jej dawny zabytkowy lokal, dysponuj c bogatymi zbiorami, powinna i ma takie ambicje, aby pozosta bibliotek otwart dla szerokiego rodowiska artystycznego – przede wszystkim Krakowa, ale i całej Polski. Przy ł czeniu wielu funkcji nale y postawi sobie pytanie przede wszystkim o równowag sił, o wła ciwe rozło enie akcentów – mam na my li zachowanie równowagi pomi dzy funkcj biblioteki akademickiej a muzealnej. Gwoli wyja nienia od razu dodam, e nie chodzi tu bynajmniej o rozdział rodków finansowych na gromadzenie zbiorów. Mniej ni skromne rodki bud etowe od wielu lat przeznaczane s wył cznie na zakupy nowych ksi ek i czasopism, natomiast zbiory plakatów, grafik, fotografii etc. powi kszane s wył cznie poprzez pozyskiwanie darów: od samych artystów, a tak e z galerii i innych instytucji kultury. Zachowanie równowagi dotyczy jednak zagadnie tak wa nych, jak przydział czynno ci bibliotekarzy (pozyskiwanie, opracowanie, zabezpieczenie i udost pnianie) oraz odpowiednie miejsce przechowania. Przypominaj c istotne pytanie Artura Jazdona, odnosz ce si do zbiorów specjalnych gromadzonych przez biblioteki akademickie, zawarte w tytule wyst pienia: Zbiory specjalne luksus czy narodowy obowi zek?– po zastanowieniu odpowiadamy na nie: obowi zek. Mo e nie a narodowy, mo e tylko krakowski, ale z pewno ci obowi zek. Wysiłek utrzymania i rozwijania działów zbiorów graficznych podejmujemy powodowani nie tylko poczuciem odpowiedzialno ci za powierzone nam dziedzictwo, ale przede wszystkim gł boko przekonani o korzy ciach takiego rozwi zania dla wsparcia edukacji artystycznej studentów. Widz c na przykład wyra ne zainteresowanie zbiorem plakatów, a pokazała to najlepiej ubiegłoroczna du a wystawa jubileuszowa ze zbiorów Biblioteki Głównej w Muzeum Narodowym w Krakowie, nie sposób było nie zastanowi si nad sposobem bezpiecznego ich udost pniania. Powstał pomysł stworzenia bazy, dost pnej z ka dego komputera wł czonego w sie wewn trzn budynku przy ul. Smole sk, a wi c mog cej słu y od razu studentom wydziału projektowego i konserwacji, natomiast po pewnych modyfikacjach „sieciowo-sprz towych” tak e studentom grafiki i malarstwa, maj cym zaj cia w innych budynkach. Realizacj rozpoczynamy w roku bie cym od digitalizowania plakatów oraz przenoszenia danych bibliograficznych z katalogu kartkowego do komputera. W tym roku rozpoczynaj si tak e prace przy tworzeniu podobnej bazy dla du o wi kszej ni plakaty, ponad dwudziestotysi cznej kolekcji Gabinetu Rycin, w skład której wchodzi grafika europejska z daru Heleny D bcza skiej, grafika 20.wieczna polska, zbiór fotografii I. Kriegera, rzadki zbiór okładek ksi kowych, etc. etc. Dobrym sposobem na zwrócenie uwagi zarówno wewn trz uczelni jak i rodowiska poza ni jest przygotowanie interesuj cej wystawy ze zbiorów własnych. Wysiłek wło ony w zdobywanie rodków Jaka biblioteka potrzebna jest artystom? 151 finansowych i sponsorów dla wystawy stokrotnie si opłaca, umo liwia bowiem zaistnienie zbiorów w wiadomo ci osób nimi zainteresowanych. Wszyscy wiemy, jak wiele znaczy zainteresowanie tym, co robimy, efektami naszej pracy. Aprobata i współdziałanie mog skutkowa nasz mobilizacj i kolejn inicjatyw . W ubiegłym roku, nieoczekiwanie nawet dla nas samych, rozwin ła si interesuj ca i owocna w skutkach współpraca z Wydziałem Malarstwa naszej Akademii, dzi ki której zamieraj ca, prawd powiedziawszy, (przypuszczali my, i z powodu braku nowych ksi ek) Biblioteka Wydziałowa na pl. Matejki o ywiła si , wr cz o yła – za spraw uruchomionej tam mediateki. Sto kilkadziesi t płyt i kaset video z filmami o sztuce i artystach, wy wietlanych na trzech stanowiskach ze słuchawkami, zacz ło przyci ga coraz wi cej młodych ludzi, do tej pory raczej omijaj cych bibliotek . Wydział zaanga ował si w zdobycie materiałów filmowych i komputerów, my w ich opracowanie – no i w rezultacie … jest o czym my le na przyszło . Takich przykładów jest wi cej, warto je wymieni chocia by dla uruchomienia naszej wyobra ni. Spójrzmy na nowy drewniany regał na bie ce czasopisma w czytelni. W zabytkowym pomieszczeniu, umeblowanym stołami i krzesłami projektu Karola Homolacsa, nie mo na dostawi byle jakiego mebla. Ten, który od kilku miesi cy ju wykorzystujemy, powstał jako praca seminaryjna studentki z Wydziału Architektury Wn trz, pod czujnym okiem jej profesora. Drugi przykład: płyta CD o Bibliotece. Wspólne dzieło bibliotekarzy, przygotowuj cych teksty oraz fotografów i studenta z Katedry Komunikacji Wizualnej Wydziału Form Przemysłowych, autora projektu graficznego, znowu pod opiek jednego z profesorów Wydziału. Mamy pi kny materiał promocyjny, a student (III rok) dzi ki tej pracy zapoznał si z Bibliotek . No i znowu jest o czym my le na przyszło . W jaki sposób przypomnie młodym artystom o ksi ce, mo e na pocz tek przez katalogi z wystaw? Nie prowadzili my dokładnych bada , ale mo emy z pewno ci poszczyci si jednym z wi kszych w Polsce zbiorem takich katalogów. To bardzo interesuj ce dokumenty działalno ci twórczej. Na koniec podstawowy ksi gozbiór Biblioteki – co z nim? Ponad 70. tysi cy woluminów ksi ek i czasopism z historii sztuki i kultury, sztuk plastycznych, konserwacji, kostiumologii i nauk pomocniczych – dost pnych jest przy pomocy katalogu kartkowego, zast powanego od pewnego czasu elektronicznym w systemie VTLS/Virtua. Koszty utrzymania systemu, jakie ponosi niewielka uczelnia, s wysokie, ci gle jeszcze niewspółmierne w stosunku do korzy ci, jakie mo e w zamian czerpa , bowiem w internetowym katalogu jest dopiero kilka tysi cy tytułów. Po zamkni ciu katalogów kartkowych w roku 2004 pojawiły si naturalnie plany retrokonwersji. Ale skoro mowa o korzy ciach, płyn cych z uczestnictwa w bibliotecznym systemie zintegrowanym, z pewno ci oprócz katalogu dost pnego w Internecie trzeba wspomnie tak e i o innych, bo to wa na strefa naszej codzienno ci. My l w tym wypadku o ró nych formach 152 Jadwiga Wielgut-Walczak wzajemnej współpracy bibliotek, podejmowanej przy okazji wdra ania systemu i przy codziennej dalszej pracy: w obr bie miasta, regionu czy całego kraju – daj cej nam wszystkim wiadomo wspólnoty, oparcie, zmuszaj ce do szerszego spojrzenia na wiele spraw. Krakowski Zespół Biblioteczny z pewno ci mo e słu y dobrym przykładem. Płaszczyzna naszej codziennej pracy, rozci gaj ca si pomi dzy zagro eniami a nadziej . Zale na tak e od nas. Do którego z tych obszarów przypiszemy siebie, bibliotekarzy? Jeste my zagro eniem czy nadziej dla naszych bibliotek? Chcemy by nadziej . BIBLIOTEKI NAUKOWE W KULTURZE I CYWILIZACJI Agnieszka Majewska Politechnika Cz stochowska w Cz stochowie Biblioteka Wydziału Zarz dzania [email protected] Mariola Szyda Politechnika Cz stochowska w Cz stochowie Biblioteka Główna [email protected] Oczekiwania studentów w zmieniaj cych si bibliotekach na przykładzie trzech bibliotek wydziałowych Politechniki Cz stochowskiej Student expectations in the changing libraries based on the example of three faculty libraries of the Main Library of Czestochowa University of Technology Abstrakt Celem referatu jest zaprezentowanie miejsca i roli trzech bibliotek wydziałowych Biblioteki Głównej Politechniki Cz stochowskiej w procesie edukacji studentów i spełnianiu ich oczekiwa . Rezultaty przeprowadzonej ankiety pozwol oceni działalno bibliotek wydziałowych, ich zasoby i dost p do elektronicznych ródeł informacji. Rozpoznanie i zrozumienie potrzeb u ytkowników oraz analiza satysfakcji przyczyni si do wprowadzenia zmian. Słowa kluczowe biblioteki wydziałowe; u ytkownicy bibliotek - badania; biblioteki akademickie - kształcenie u ytkowników Abstract The purpose of this paper is to present the position and the role of the three faculty libraries of the Main Library of Cz stochowa University of Technology in the students education process and in meeting their expectations. The results of the survey allow assessing the activity of the faculty libraries, their resources and access to electronic sources. The recognition and understanding of user needs and the analysis of their satisfaction contribute to implementing changes. Key words faculty libraries; library user - survey; academic libraries - user education 1. Wst p Nauczanie i usługi biblioteczne to okre laj ce i uzupełniaj ce si cechy charakterystyczne dla instytucji wy szego nauczania. Uczelnia spełnia swoj misj poprzez wzajemne oddziaływanie nauczyciela i studenta oraz poprzez zapewnienie dost pu i przewodnictwa w korzystaniu z wiedzy i informacji zapisanej w postaci wszystkich mo liwych form. Funkcj zapewnienia dost pu do wiedzy i przewodnictwa w jej korzystaniu wypełniaj 154 Agnieszka Majewska, Mariola Szyda biblioteki akademickie poprzez wspieranie procesu dydaktycznego i tworzenie zaplecza informacyjnego uczelni. Biblioteki szkół wy szych wchodz w skład struktury organizacyjnej uczelni. Powoływane do ycia przez uczelnie wy sze, zgodnie z potrzebami szkoły posiadaj okre lony zakres powinno ci. Działaj c w oparciu o statut uczelni, posiadaj jednocze nie własny regulamin. W pierwszej kolejno ci maj za zadanie słu y pracownikom nauki i studentom, wspieraj c procesy naukowe, badawcze, dydaktyczne i edukacyjne. W drugiej kolejno ci – jako biblioteki publiczne – s dost pne tak e dla innych u ytkowników. Misj biblioteki akademickiej jest wi c sprostanie rosn cemu zapotrzebowaniu na informacj i wiedz wszystkich kategorii jej u ytkowników, a zasadniczym celem wspomaganie nauki i dydaktyki poprzez gromadzenie, przetwarzanie i udost pnianie pierwotnych i wtórnych ródeł informacji niezb dnych dla podstawowych grup odbiorców: pracowników naukowych i studentów. 1 Biblioteki uczelniane wypełniaj swoj funkcj dostarczaj c odpowiednich ródeł i tworz c warsztat biblioteczny dla potrzeb u ytkowników i dlatego ksi gozbiór biblioteki powinien charakteryzowa si jak najwi kszym stopniem kompletno ci w zakresie tematycznym wyznaczonym przez profil obsługiwanej uczelni.2 Ponadto, ci głej zmianie ulegaj potrzeby, wymagania i oczekiwania u ytkowników wobec bibliotek. Corocznie napływaj nowi studenci ko cz cy ró ne szkoły i wywodz cy si z ró nych rodowisk, a zmieniaj ce si warunki socjalne i ekonomiczne maj du y wpływ na postrzeganie przez nich usług bibliotecznych i zmian oczekiwa wobec biblioteki.3 Czytelnicy odwiedzaj cy biblioteki oczekuj pomocy i cho wszyscy pragn by obsłu eni dobrze, to ich oczekiwania s zró nicowane. Czego innego oczekuje pracownik naukowy, prowadz cy badania specjalistyczne, a czego innego student. Równie w ród studentów te oczekiwania s ró ne – w zale no ci od tego, czy ucz si na studiach dziennych, zaocznych, wieczorowych, czy mieszkaj w pobli u uczelni, czy s przyjezdni. Sprostanie wszystkim wymogom i oczekiwaniom u ytkowników nale y do niełatwych zada współczesnych bibliotek. Wydaje si , e mo na temu zaradzi jedynie poprzez dokładn ich znajomo . System biblioteczno-informacyjny Politechniki Cz stochowskiej tworzy Biblioteka Główna wraz z trzema bibliotekami wydziałowymi: Wydziału Elektrycznego, Wydziału In ynierii Procesowej, Materiałowej i Fizyki Stosowanej, Wydziału Zarz dzania oraz biblioteki zakładowe pozostałych wydziałów. Nadzór nad ksi gozbiorem i pracownikami bibliotek wydziałowych sprawuje Biblioteka Główna. 1 Sokołowska-Gogut A.: Zarz dzanie zmianami w bibliotece akademickiej. [W:] Wdra anie nowoczesnych technik zarz dzania w instytucjach non-profit na przykładzie biblioteki akademickiej (Kraków, 28-30 wrze nia 1998) : materiały z konferencji. Kraków 1998, s. 22. 2 Serafin M.: Biblioteka akademicka w wietle obowi zuj cego prawa. „Biuletyn EBIB”. 2004 nr 2 (53) [dok. elektr.] http://ebib.oss.wroc.pl/2004/53/serafin.php. 3 Kosik T.: Okre lanie potrzeb czytelników i ocena stopnia ich realizacji w Bibliotece Głównej Akademii Medycznej w Bydgoszczy. [W:] Czytelnik czy klient?: ogólnopolska konferencja bibliotekarzy (Biblioteka Główna UMK, Toru 4-6 grudnia 2003) [dok. elektr.] http://ebib.oss.wroc.pl/matkonf/torun/kosik.php. Oczekiwania studentów w zmieniaj cych si bibliotekach… 155 U ytkownikami Biblioteki Głównej s przede wszystkim studenci i kadra naukowo-dydaktyczna Politechniki Cz stochowskiej. Z zasobów Biblioteki korzystaj równie m.in. uczniowie szkół rednich, nauczyciele i kadra in ynierska miasta i okolic. Biblioteki wydziałowe słu przede wszystkim studentom i pracownikom wydziału macierzystego i pełni wa n rol w całej strukturze akademickiej. B d c cz ci systemu informacyjnego uczelni stanowi dla swych u ytkowników baz informacyjn o tematyce ci le zwi zanej z profilem obsługiwanego wydziału. Podstawowym zadaniem bibliotek wydziałowych jest zapewnienie u ytkownikom mo liwo ci jak najszybszego dotarcia do poszukiwanych informacji. Z my l o czytelnikach prowadzona jest odpowiednia polityka gromadzenia zbiorów, planowane dogodne godziny otwarcia bibliotek, projektowane usługi i tak organizowana praca, aby jak najlepiej im słu y .4 Opinia o funkcjonowaniu biblioteki bierze si z jako ci oferowanych przez ni usług, dlatego nale y pami ta , e dobra biblioteka to taka, która dobrze realizuje usługi, a tym samym spełnia oczekiwania u ytkowników i jest wobec nich przyjazna5. Przeprowadzone badania ankietowe pozwoliły na ustalenie opinii na temat funkcjonowania trzech bibliotek wydziałowych. 2. Omówienie wyników ankiety Punktem wyj cia bada ankietowych była próba odpowiedzi na pytanie: Czy i w jakim stopniu s zaspokajane oczekiwania u ytkowników bibliotek wydziałowych Politechniki Cz stochowskiej? W szczególno ci celem przeprowadzonej ankiety była ch poznania opinii u ytkowników na temat pracy personelu, zasobów tych bibliotek i dost pno ci do nich, mo liwo ci ich przeszukiwania oraz poznanie powodów, dla których u ytkownicy korzystaj z bibliotek wydziałowych. Pocz tkowo ankiet zamierzano przeprowadzi jedynie w ród studentów, jako dominuj cych u ytkowników bibliotek wydziałowych. Ankieta spotkała si jednak z du ym zainteresowaniem ze strony pracowników naukowo-dydaktycznych. W rezultacie badaniami obj to zarówno studentów, jak i pracowników naukowo-dydaktycznych korzystaj cych ze zbiorów trzech bibliotek wydziałowych: Biblioteki Wydziału Zarz dzania, Biblioteki Wydziału In ynierii Procesowej, Materiałowej i Fizyki Stosowanej oraz Biblioteki Wydziału Elektrycznego. W sumie rozdano 150 ankiet 120 studentom i 30 pracownikom. Wróciły 134 prawidłowo wypełnione kwestionariusze – 112 od studentów i 22 od pracowników. 4 Po nik A.: Badanie potrzeb u ytkowników bibliotek akademickich na przykładzie Biblioteki Szkoły Głównej Handlowej w Warszawie. [W:] Czytelnik czy klient?: ogólnopolska konferencja bibliotekarzy (Biblioteka Główna UMK, Toru 4-6 grudnia 2003) [dok. elektr.] http://ebib.oss.wroc.pl/matkonf/torun/posnik.php. 5 Tam e. Agnieszka Majewska, Mariola Szyda 156 Na pierwsze pytanie ankiety - czy personel biblioteki wydziałowej spełnia oczekiwania czytelników w zakresie wiadczonych usług - wszyscy ankietowani studenci i pracownicy wskazali odpowied „tak”. Tak dobra ocena wystawiona pracownikom wydaje si by bardzo wa na, poniewa opinia o bibliotekarzach kształtuje ogólny wizerunek biblioteki. W ostatnich latach w ka dej z bibliotek wydziałowych zaszły jakie zmiany. We wszystkich studenci mog korzysta z sieci internetowej, przeszukiwa komputerowy katalog Biblioteki Głównej Politechniki Cz stochowskiej i rezerwowa ksi ki. Ponadto opcje wyszukiwania katalogu komputerowego zostały dostosowane do u ytkowników bibliotek wydziałowych tak, aby mogli przeszukiwa tylko zasoby własnej biblioteki. Dodatkowo biblioteka Wydziału Zarz dzania zmieniła pomieszczenie na wi ksze w nowo wybudowanym budynku. Zamierzano pozna opini u ytkowników na temat wprowadzonych zmian i tym samym upewni si , e wszelkie działania modernizacyjne w bibliotekach wydziałowych s celowe, zauwa ane i doceniane przez u ytkowników. Wszyscy ankietowani, zarówno pracownicy jak i studenci (100% odpowiedzi), wypowiedzieli si , e zmiany jakie zostały przeprowadzone, to zmiany w kierunku pozytywnym, a tym samym potwierdzili i docenili ogromne wysiłki i wkład pracy bibliotekarzy. Kolejne pytanie kwestionariusza dotyczyło liczby komputerów w bibliotekach wydziałowych. Czy ilo komputerów jest wystarczaj ca? Odpowiedzi na to pytanie ilustruje wykres nr 1. Wykres 1. Komputery w czytelni wydziałowej 100 90 80 70 60 50 40 30 20 10 0 tak nie studenci pracownicy ródło: Opracowanie własne Oczekiwania studentów w zmieniaj cych si bibliotekach… 157 Z uzyskanych odpowiedzi na kolejne pytanie ankiety – czy ilo komputerów w czytelni wydziałowej jest wystarczaj ca (wykres 1) wynika, e ilo komputerów z mo liwo ci dost pu do Internetu nie jest wystarczaj ca.. Według 99 ankietowanych studentów (ok. 88%), ta ilo nie jest zadowalaj ca. Tylko 13 osób (ok. 11% ) uznała, e ilo komputerów jest wystarczaj ca. Je eli chodzi o pracowników, to dla 14 z nich (ok. 64% badanych) obecna ilo jest wystarczaj ca, 8 pracowników (ok. 37%) uwa a, e jest to jednak za mało. U ytkownik oczekuje wi c, e przychodz c do biblioteki wydziałowej uzyska natychmiastowy dost p do wszystkich mo liwych ródeł informacji, w tym tak e do ródeł elektronicznych, ograniczenia sprz towe stoj jednak na przeszkodzie w spełnieniu tych oczekiwa . Przed bibliotekami wydziałowymi staje wi c wyzwanie – udost pnienie wi kszej ilo ci stanowisk komputerowych. Wykres 2. Trudno ci z wyszukiwaniem informacji w katalogu komputerowym 60 50 40 30 20 10 0 tak raczej tak nie raczej nie studenci pracownicy ródło: Opracowanie własne Interesuj ce wyniki przyniosło kolejne pytanie ankiety, dotycz ce trudno ci w korzystaniu z katalogu komputerowego (wykres 2). Okazało si , e adnych lub prawie adnych trudno ci z wyszukiwaniem informacji w katalogu komputerowym nie mieli studenci. Odpowiedzi „nie” udzieliło 57 studentów (ok. 51%) lub „raczej nie” 42 osoby (ok. 37 %). Tylko 8 studentów (ok. 7% badanych) miało trudno ci. Mo na wi c przypuszcza , e jest to wymierna korzy z prowadzonych szkole bibliotecznych dla studentów. Tak wi c mo na s dzi , e korzystanie z elektronicznych ródeł informacji jakim w tym przypadku jest katalog nie sprawia studentom problemów i jest dla nich ułatwieniem. Natomiast pewne problemy z wyszukiwaniem informacji w katalogu komputerowym mieli pracownicy (odpowied tak - 13,64%, raczej tak – 22,72%). Tu przyczyn mo e by nie wystarczaj ca ilo szkole skierowanych do kadry naukowo-dydaktycznej. Agnieszka Majewska, Mariola Szyda 158 Wykres 3. Ocena dost pu do poszukiwanych informacji poprzez elektroniczne ródła 90 80 70 60 50 40 30 20 10 0 bardzo dobry dobry dostateczny niedostateczny nie mam zdania studenci pracownicy ródło: Opracowanie własne Informacja elektroniczna wpisała si ju na stałe w funkcje biblioteki i stała si wa nym elementem w działalno ci biblioteki, tak e wydziałowej. Ten rodzaj informacji postrzegany jest przez u ytkowników jako najbardziej aktualny, a równocze nie w dobie informatyzacji - podstawowy. St d wa na ocena dost pu do elektronicznych ródeł informacji, zawarta w ankiecie w kolejnym pytaniu (wykres 3). Dost p ten oceniany jest przez 85 osób (co stanowi ok. 76% ankietowanych) jako dobry – przez 15 osób (ok. 14%) ankietowanych studentów, dostatecznie – 8 osób ( ok. 7 %,) a niedostatecznie – 4 osoby (co stanowi ok. 3%). Je eli chodzi o opinie pracowników, bardzo dobrze oceniło go 3 pracowników (ok. 14% badanych), dobrze – 12 osób (ok. 55%), a za dostateczny uznało – 7 osób (ok. 32%). Oceny niedostatecznej nie wystawił aden z ankietowanych pracowników. Kolejnym punktem ankiety było pytanie dotycz ce powodów, dla których czytelnicy korzystaj z bibliotek wydziałowych. W tym pytaniu czytelnicy mieli mo liwo podania kilku odpowiedzi. Badania potwierdziły przypuszczenia bibliotekarzy, i najcz stszym powodem korzystania z zasobów bibliotek wydziałowych jest szybszy dost p do ksi ek i czasopism – 85 studentów wskazało t odpowied . Biblioteki wydziałowe daj wi c mo liwo zminimalizowania czasu oczekiwania u ytkownika na poszukiwan przez niego informacj ze wzgl du na usytuowanie biblioteki na terenie wydziału 6. W dalszej kolejno ci ankietowani wskazywali 6 Smoderek A., Trojanowski J.: Koncepcja zmiany kwalifikacji: „czytelnik-klient biblioteki” w aspekcie zmieniaj cych si standardów zachowa u ytkownika biblioteki akademickiej XXI wieku. [W:] Współpraca Oczekiwania studentów w zmieniaj cych si bibliotekach… 159 na fachow pomoc w poszukiwaniu potrzebnych materiałów - 30 osób, 23 osoby wskazało na aktualny ksi gozbiór, a mo liwo skorzystania z sieci internetowej – 17 osób. Podobnie odpowiadali ankietowani pracownicy naukowodydaktyczni. Dla wszystkich 22 ankietowanych pracowników wa ny jest szybszy dost p do informacji, w dalszej kolejno ci (15 osób) wskazywano na aktualny ksi gozbiór, nast pnie fachow pomoc (10 osób). Tylko 6 osób wskazało na mo liwo skorzystania z sieci Internetowej, by mo e dlatego, e ka dy z pracowników naukowo-dydaktycznych ma taki dost p w swoim instytucie lub katedrze. Wykres 4. Dost p do ksi gozbioru w czytelni wydziałowej aktualny sposób udost pniania 40 35 wolny dost p do ksi gozbioru poszeregowanego wg działów 30 25 20 nie ma znaczenia 15 10 5 0 studenci pracownicy wolny dost p do całego ksi gozbioru ródło: Opracowanie własne W ostatnim pytaniu (wykres 4) zapytano o mo liwo ci dost pu do ksi gozbioru w bibliotekach wydziałowych. Ksi ki, z których czytelnicy korzystaj najcz ciej, uszeregowane s według działów, natomiast pozostała cz ksi gozbioru - według sygnatur, w tym tak e zbiory audiowizualne. Wła ciwa organizacja ksi gozbioru w bibliotekach wydziałowych pozwala w sposób kompleksowy zaspokoi potrzeby informacyjne u ytkowników. Dla 39 ankietowanych studentów (ok. 33%) aktualny sposób udost pniania ksi gozbioru jest najlepszy, 16 osób (ok.15% badanych) opowiedziało si za wolnym dost pem do ksi gozbioru uszeregowanego według działów. Dla 37 studentów (ok. 34%) nie ma to znaczenia, a 20 osób (ok. 18%) yczyłaby sobie wolny dost p do całego ksi gozbioru. Je li chodzi o pracowników, to 9 osób (ok. 41% ankietowanych) opowiedziało si za aktualnym dost pem do zasobów, 2 osoby (ok. 9%) bibliotek naukowych w zakresie obsługi u ytkowników (Warszawa 23-24 wrze nia 2002) [dok. elektr.] http://ebib.oss.wroc.pl/matkonf/pw/referaty/ASmoderek_JTrojanowski.pdf. 160 Agnieszka Majewska, Mariola Szyda wolałoby wolny dost p do ksi gozbioru działowego, a 4 osoby (czyli ok. 18%) wolny dost p do cało ci ksi gozbioru. Dla 7 ankietowanych pracowników (ok. 31%) nie ma to znaczenia. Badania ankietowe potwierdziły pozytywn ocen otwartego dost pu do ksi gozbioru, który jest wprowadzony w ka dej z bibliotek wydziałowych. 3. Podsumowanie Punktem odniesienia ka dej biblioteki, w tym tak e wydziałowej, s potrzeby i oczekiwania jej u ytkowników. Tak wi c, aby ka da biblioteka mogła spełnia swoje zadania wła ciwie, istotne jest dostosowanie si do potrzeb u ytkownika. Coraz cz ciej czytelnik przychodz c do biblioteki chce uzyska gotow odpowied , zwykle jest to spowodowane brakiem czasu na samodzielne szukanie ródeł informacji. Oznacza to, e u ytkownik oczekuje uzyskania od bibliotekarza ju gotowej informacji, a nie ródła gdzie tak informacj mo e znale . Bibliotekarz musi tym wymaganiom sprosta . Główn potrzeb czytelników bibliotek wydziałowych jest szybki i łatwy dost p do zbiorów, nie tylko ksi ek i czasopism, ale tak e do internetowych baz danych. Rozwój technik informatycznych stał si dla u ytkowników niezb dnym elementem w poszukiwaniu informacji. Jak wynika z rozmów z czytelnikami, które s tak e ródłem informacji o potrzebach u ytkowników, czytelnicy chcieliby mie dost p do sieci internetowej drog radiow na terenie biblioteki wydziałowej. S tak e zainteresowani prac na własnym sprz cie komputerowym podł czonym do stałego ł cza internetowego w bibliotece. U ytkownicy wymagaj , aby biblioteki wydziałowe były dobrze wyposa onym centrum informacyjnym, gdzie szybko mo na znale poszukiwan informacj , ograniczaj c czas na jej uzyskanie do minimum. Rosn ich wymagania co do narz dzi wyszukiwawczych. Jednak najlepiej wyposa ona biblioteka nie jest w stanie sama zaspokoi wszystkich potrzeb czytelników korzystaj cych z jej zasobów. Rozwój technik informacyjnych, wzrost kosztów zakupu ksi ek i czasopism powoduj , e mimo najwi kszych stara bibliotekarzy nie na mo liwo ci spełnienia wszystkich oczekiwa czytelników. Oczekiwania studentów w zmieniaj cych si bibliotekach… 161 Bibliografia [1] Borowicz R.: Plany yciowe młodzie y - zagadnienia metodologiczne. „Studia Socjologiczne”. 1980 nr 4. [2] Bugiel J.: Oczekiwania studentów wobec uczelni technicznej. [W:] Pierwszy rok studiów w Uczelni Technicznej. Wydaw. Eureka, Kraków 1996. [3] Haber L.H.: Czego oczekuj studenci od rodowiska akademickiego. Kraków 1994. [4] Kosik T.: Okre lanie potrzeb czytelników i ocena stopnia ich realizacji w Bibliotece Głównej Akademii Medycznej w Bydgoszczy. [W:] Czytelnik czy klient? (Toru 4-6 grudnia 2003 roku): materiały konferencyjne [dok. elektr.] http://ebib.oss.wroc.pl/matkonf/torun/kosik.php [odczyt 29.03.2005]. [5] Mocydlarz M.: Oczekiwania, rola i szkolenia bibliotekarzy i u ytkowników w dobie biblioteki cyfrowej, rozdz. II. „Biuletyn Porozumienia Biblioteka z Horyzontem”. 2000 nr 2. [6] Od biblioteki do mediateki - koncepcje unowocze nienia. [W:] Media i edukacja. Pozna 1998. [7] Po nik A.: Badanie potrzeb u ytkowników bibliotek akademickich na przykładzie Biblioteki Szkoły Głównej Handlowej w Warszawie. [W:] Czytelnik czy klient?: ogólnopolska konferencja bibliotekarzy (Biblioteka UMK, Toru 04-06.12.2003) [dok. elektr.] http://ebib.oss.wroc.pl/matkonf/torun/posnik.php [odczyt 29.03.2005]. [8] Serafin M.: Biblioteka akademicka w wietle obowi zuj cego prawa. „Biuletyn EBIB”. 2004 nr 2 (53) [dok. elektr.] http://ebib.oss.wroc.pl/2004/53/serafin.php [odczyt 29.03.2005]. [9] Sokołowska-Gogut A.: Zarz dzanie zmianami w bibliotece akademickiej. [W:] Wdra anie nowoczesnych technik zarz dzania w instytucjach non-profit na przykładzie biblioteki akademickiej (Kraków 28-30 wrze nia 1998): materiały z konferencji. Kraków 1998. [10] Smoderek A. , Trojanowski J.: Koncepcja zmiany kwalifikacji: „czytelnik-klient biblioteki” w aspekcie zmieniaj cych si standardów zachowa u ytkownika biblioteki akademickiej XXI wieku. [W:] Współpraca bibliotek naukowych w zakresie obsługi u ytkowników (Warszawa 23-24 wrze nia 2002): materiały konferencyjne [dok. elektr.] http://ebib.oss.wroc.pl/matkonf/pw/referaty/ASmoderek_JTrojanowski.pdf. [11] Wizja polskiego bibliotekarstwa edukacyjnego w zjednoczonej Europie (Bytom 27.03.2003 r.): materiały konferencyjne. Bytom 2004. [12] Wojciechowski J.: Praca z u ytkownikiem w bibliotece. Wydaw. SBP, Warszawa 2000. [13] Wojciechowski J.: Bibliotekarstwo: kontynuacje i zmiany. Wydaw. UJ, Kraków 1996. [14] Wojciechowski J.: Organizacja i zarz dzanie w bibliotekach. PWN. PWN, Warszawa, Kraków 1997. [15] Zybert E. B.: Kultura organizacyjna w bibliotekach: nowe i stare idee w zarz dzaniu bibliotek . Wydaw. SBP, Warszawa 2004. BIBLIOTEKI NAUKOWE W KULTURZE I CYWILIZACJI Ewa Piotrowska, Renata M. Zaj c Akademia Pedagogiczna w Krakowie Biblioteka Główna [email protected] Jako usług w Oddziale Informacji Naukowej Biblioteki Głównej Akademii Pedagogicznej w Krakowie: komunikat z bada Quality of services in Information Department of the Main Library of Pedagogical University in Cracow: research report Abstrakt Artykuł przedstawia wysiłki podejmowane w ostatnich latach przez Oddział Informacji Naukowej Akademii Pedagogicznej w Krakowie w celu nawi zania wła ciwych relacji ze społeczno ci u ytkowników w kontek cie nowych technologii informacyjnych. Opisano niektóre metody pomocne w budowaniu pozytywnego wizerunku biblioteki. Szczególn uwag zwrócono na satysfakcj klienta. Po kilku latach wprowadzania technologii komputerowych przebadano naszych u ytkowników. Głównym celem badania ankietowego było wskazanie czynników wpływaj cych na opinie klientów na temat u yteczno ci usług oferowanych przez Oddział Informacji. Ankieta pokazuje preferencje i oczekiwania respondentów dotycz ce informacji. Wyniki b d przydatne w procesie modyfikacji działa podejmowanych w naszym Oddziale. Odpowiedzi w wi kszo ci s pozytywne, ale to nie oznacza, e nie b d czynione kolejne wysiłki w celu podniesienia jako ci usług. W przyszło ci podobne badania b d kontynuowane. Słowa kluczowe jako usług informacyjnych; poziom satysfakcji klienta; public relations w bibliotekach; działalno informacyjna bibliotek Abstract The article evaluates the efforts made by the Information Department of the Main Library of Pedagogical University in Cracow in recent years in order to establish appropriate relations with the community of users within the new information technology context. Some methods aimed at building a positive image of the library are described. The stress is particularly laid on the role of customers'satisfaction. After a few years of computer technology implementation we have surveyed our users. The main goal of this research was to present factors, which influence the customers'opinions about the usefulness of services offered by the Information Department. The survey shows the respondents'preferences and expectations concerning the information content. Its findings will be used in the process of modification of certain activities conducted by our Department. The answers are generally positive but it doesn' t mean that no efforts should be made in this field. In the future similar research will be conducted. Key words quality of information services; level of customer satisfaction; public relations in libraries; informational activities of libraries W bibliotece naukowej jednym z najistotniejszych zada jest zaspokajanie potrzeb informacyjnych klientów, którzy staj si podmiotem jej działa . Biblioteki coraz cz ciej przyjmuj strategi marketingow , czyli nastawion na klienta maj c wiadomo , e bez czytelników nie b dzie Jako usług w Oddziale Informacji Naukowej BGAP w Krakowie 163 biblioteki. Nastawienie marketingowe to integracja trzech elementów: jako ci, obsługi klienta i marketingu. O jako ci usług biblioteki wiadczy poziom satysfakcji (zadowolenia) u ytkowników. Jest wiele definicji jako ci. The British Standards Institution (BSI) definiuje jako jako: ogół cech i charakterystyk produktu lub usługi, maj cych wpływ na jego zdolno zaspokojenia okre lonych lub implikowanych potrzeb [4]. W bibliotece jako usługi jest okre lana poprzez niezawodno , szybko jej zapewniania, kompetencje personelu i indywidualne podej cie do obsługi ka dego klienta [2]. Zadowolenie u ytkownika to stan psychiczny, w którym u ytkownik znajduje si w czasie korzystania z usługi bibliotecznej, ale równie emocje, które s pó niej zwi zane ze wspomnieniem wizyty w bibliotece, a co za tym idzie nastawienie do instytucji jako cało ci. Usatysfakcjonowani u ytkownicy okazuj lojalno oraz informuj innych potencjalnych klientów o zaletach biblioteki i pot guj pozytywny wizerunek w rodowisku lokalnym. W Oddziale Informacji Naukowej podj li my prób zbadania jako ci oferowanych usług z perspektywy u ytkowników naszej biblioteki. W ci gu ostatnich dziesi ciu lat w Bibliotece Głównej Akademii Pedagogicznej nast piło wiele zmian zwi zanych z komputeryzacj opracowania zbiorów, udost pniania oraz wyszukiwania informacji. W bibliotece działa zintegrowany system Virtua. Ponadto Oddział Informacji Naukowej stworzył w Internecie serwis informacyjny z dziedziny pedagogiki i psychologii oraz szereg innych nowych usług informacyjnych (m. in. oparta na zbiorach naszej biblioteki komputerowa baza danych z zakresu pedagogiki i literatury oraz zamieszczona od 2001 r. na stronie WWW Biblioteki Głównej AP bibliografia dorobku pi mienniczego pracowników naszej uczelni i katalog prac doktorskich). Na obowi zkowych szkoleniach bibliotecznych zach camy studentów, by rozpoczynali wyszukiwanie informacji w bibliotece od kontaktu z Oddziałem Informacji Naukowej. Równocze nie prowadzimy tak e szkolenia dla pracowników naukowych zwi zane z posługiwaniem si elektronicznymi ródłami informacji naukowej. Po kilku latach funkcjonowania nowych ródeł informacyjnych postanowili my sprawdzi ich przydatno i stopie wykorzystania, a tak e poziom zadowolenia u ytkowników z usług informacyjnych oferowanych całej społeczno ci internetowej. Badania ankietowe, które chcemy w przyszło ci regularnie powtarza , maj nam pomóc w doskonaleniu systemu jako ci usług oraz wyznaczy nast pne kroki w zacie nianiu współpracy z u ytkownikami informacji naukowej. Ankiet przeprowadzono od listopada 2004 do stycznia 2005 roku. Formularz umieszczono na stronach WWW Biblioteki Głównej AP oraz rozdawano w Oddziale Informacji Naukowej. Pytania miały w wi kszo ci form zamkni t , badani odpowiadaj c na pytanie wybierali opcje: zdecydowanie tak, tak, nie mam zdania, nie, zdecydowanie nie. Ewa Piotrowska, Renata Zaj c 164 Wykres 1. Respondenci Nasi respondenci nauczyciele 7% inni u ytkownicy 6% doktoranci AP 1% pracownicy AP 7% studenci 79% W dwóch pytaniach były do wyboru odpowiedzi tak lub nie. Przy niektórych zapytaniach badani mogli umie ci swoje propozycje ewentualnych zmian. W badaniach wzi ło udział 109 osób (w tym 82 ankiety wypełnione zostały poprzez Internet), z czego 86 badanych było studentami, 8 – pracownikami naukowymi, 1 – doktorantem AP, 8 – nauczycielami, 6 – inne osoby. Na pytanie 2 o zadowolenie z godzin otwarcia OIN przewa aj ca wi kszo (63% osób) odpowiedziało twierdz co, 14% – zdecydowanie tak, 15% osób nie miało zdania, a tylko 8% osób nie było zadowolonych. Wykres 2. Pytanie 2 Pytanie 2 nie 8% nie mam zdania 15% zdecydowanie nie 0% zdecydowanie tak 14% tak 63% Kolejne pytanie – 3 dotyczyło zadowolenia ze sposobu informowania o usługach wiadczonych przez OIN i tu równie 46% ankietowanych osób odpowiedziała tak, 17% – zdecydowanie tak, 26% badanych nie miało zdania, a 11% odpowiedziało negatywnie. Jako usług w Oddziale Informacji Naukowej BGAP w Krakowie 165 Wykres 3. Pytanie 3 Pytanie 3 zdecydowanie nie 0% nie zdecydowanie tak 11% 17% nie mam zdania 26% tak 46% Zapytanie 4 - o przydatno szkole bibliotecznych dotycz cych wyszukiwania informacji w katalogach i komputerowych bazach danych przyniosło w wi kszo ci odpowiedzi pozytywne: 42% osób odpowiedziało zdecydowanie tak, 45% – tak, tylko 6% osób nie miało zdania, 6% było przeciw, a jedna osoba odpowiedziała, e szkolenia s zdecydowanie nieprzydatne. Wykres 4. Pytanie 4 Pytanie 4 zdecydowanie nie 1% nie 6% nie mam zdania 6% zdecydowanie tak 42% tak 45% W nast pnym pytaniu (5) chcieli my si dowiedzie , czy internetowa strona biblioteki zawiera wystarczaj ce informacje o zasobach i usługach biblioteki. 17% osób odpowiedziało zdecydowanie twierdz co, znów wi kszo , bo a 60% odpowiedziało tak, 8% badanych nie miało zdania, dla 13% osób strona WWW nie zawierała wystarczaj cych informacji, a 2% ankietowanych było zdecydowanie niezadowolonych. Dwa kolejne pytania dotyczyły stworzonych stosunkowo niedawno Ewa Piotrowska, Renata Zaj c 166 Wykres 5. Pytanie 5 Pytanie 5 zdecydowanie nie 2% zdecydowanie tak 17% nie 13% nie mam zdania 8% tak 60% ródeł informacyjnych i wykazały, e mimo ich promocji wiele osób jeszcze ich nie zna. Na pytanie 6. czy osoba korzysta z „Serwisu informacyjnego OIN”, zamieszczonego na stronie domowej Biblioteki Głównej AP 54% badanych odpowiedziało twierdz co, 46% - negatywnie. Z bibliografii dorobku pi mienniczego pracowników AP, zamieszczonej na stronie WWW BG AP korzystało 41% osób, pozostałe 59% osoby odpowiedziały negatywnie(pytanie 7). Na pytanie o łatwo w obsłudze naszego katalogu komputerowego (pytanie 8) zdecydowana wi kszo (59%) dała odpowied tak, 22% – zdecydowanie tak, 7% nie miało zdania, dla 9% ankietowanych katalog nie jest łatwy i przyjazny w obsłudze, a 3% odpowiedziało – zdecydowanie nie. Wykres 6. Pytanie 8 Pytanie 8 zdecydowanie nie 3% nie 9% zdecydowanie tak 22% nie mam zdania 7% tak 59% Kolejne pytanie (9) - czy nale y zwi kszy liczb stanowisk komputerowych do korzystania z katalogu AP i Internetu przyniosło odpowiedzi głównie pozytywne. 45% uwa a zdecydowanie, e nale y zwi kszy liczb stanowisk, 39% ankietowanych odpowiedziało tak, 12% nie Jako usług w Oddziale Informacji Naukowej BGAP w Krakowie 167 miało zdania, a tylko 4% badanych uwa a, e mamy wystarczaj c liczb stanowisk komputerowych. Wykres 7. Pytanie 9 Pytanie 9 nie 4% nie mam zdania 12% zdecydowanie nie 0% zdecydowanie tak 45% tak 39% W dwóch ostatnich zapytaniach chcieli my dowiedzie si , jak odbieraj nas czytelnicy. Zdecydowanie zadowolonych z kultury obsługi w OIN (pytanie 10) było 36% badanych, zadowolonych – 47%, 10% nie miało zdania, ale zdarzyły si te odpowiedzi negatywne: niezadowolonych z kultury obsługi było 5% osób, a zdecydowanie niezadowolonych – 2% Wykres 8. Pytanie 10 Pytanie 10 zdecydowanie nie 2% nie 5% nie mam zdania 10% zdecydowanie tak 36% tak 47% Zdecydowanie pozytywnie oceniło kompetencje i pomoc personelu w obsłudze u ytkowników 28% badanych, pozytywnie – 56% badanych, 15% nie miało zdania, a 1% ocenił nas negatywnie (pytanie 11). Ewa Piotrowska, Renata Zaj c 168 Wykres 9. Pytanie 11 Pytanie 11 nie 1% nie mam zdania 15% zdecydowanie nie 0% zdecydowanie tak 28% tak 56% Badani przekazali nam te wiele cennych uwag i propozycji zmian. U ytkownicy mieli kłopoty z korzystaniem z katalogu komputerowego, skar yli si na niewystarczaj c liczb pozycji ksi kowych w bibliotece, brak dost pu do elektronicznych czasopism (biblioteka posiada tylko dost p do bazy EBSCO). Podsumowuj c, przebadane osoby w wi kszo ci pozytywnie oceniły nasz prac . Wydaje si , e godziny pracy naszego Oddziału spełniaj oczekiwania u ytkowników (ju po zako czeniu bada ankietowych wydłu ono jeszcze czas pracy całej biblioteki w soboty o godzin ). Sposoby informowania o usługach OIN oraz informacje zawarte na redagowanej przez nasz Oddział stronie domowej biblioteki te oceniono raczej jako wystarczaj ce, ale my w dalszym ci gu szukamy nowych form promocji naszej pracy. Wypowiedziano si zdecydowanie za przydatno ci obowi zkowych szkole bibliotecznych, które w zało eniu maj ułatwi u ytkownikom korzystanie z zasobów naszej biblioteki. Oprócz szkole dla studentów pierwszych lat codziennie pomagamy naszym czytelnikom w wyszukiwaniu informacji, poszukuj c literatury w krajowych i zagranicznych bazach danych, wyja niaj c zasady funkcjonowania Internetu itp. Jak wykazała ankieta, jeszcze wi ksz uwag musimy po wi ci promocji naszego „Serwisu informacyjnego OIN”, który z zało enia ma ułatwi u ytkownikom wyszukiwanie cennych ródeł z pedagogiki i psychologii znajduj cych si w Internecie. Przy ogromnej ilo ci informacji zgromadzonej w sieci wa ne jest, by u ytkownicy trafiali do informacji odpowiednio wyselekcjonowanych i sprawdzonych pod wzgl dem merytorycznym, co staramy si robi , wyszukuj c do naszego serwisu tylko strony godne polecenia, a tak e sami tworz c umieszczane w serwisie zestawienia bibliograficzne z zakresu pedagogiki i nauk pokrewnych. Na wi ksz uwag czytelników zasługuje te bibliografia dorobku pi mienniczego pracowników AP, któr zna mniej ni połowa badanych. Link do komputerowej bibliografii umie cili my Jako usług w Oddziale Informacji Naukowej BGAP w Krakowie 169 na stronie domowej Uczelni, informujemy te o niej studentów odwiedzaj cych nasz Oddział. Mimo zdecydowanie pozytywnych uwag na temat łatwo ci korzystania z naszego katalogu komputerowego zdarzaj si te u ytkownicy maj cy kłopoty z jego obsług . Jeste my do dyspozycji naszych czytelników, pełni c dy ury przy terminalach i wyja niaj c na bie co wszystkie w tpliwo ci, których wci jednak, mimo szkole bibliotecznych, nie brakuje. Wynika to jeszcze cz sto z niepełnej znajomo ci obsługi komputera, a tak e z szybkich zmian, jakie nieustannie dokonuj si w samym systemie bibliotecznym. Tak, jak oczekiwali my, czytelnicy licz te na wi ksz liczb stanowisk komputerowych, gdy nie wszyscy dysponuj dost pem do Internetu. Ten postulat te został ju cz ciowo spełniony ju po zako czenie bada ankietowych. W styczniu w bibliotece przybyło 8 nowych terminali ze stanowiskami do katalogu komputerowego i Internetu (ogółem 20 stanowisk), a kolejne terminale b d udost pnione w ci gu 2 najbli szych miesi cy. W planach s dalsze zakupy nowego sprz tu komputerowego. Na pytania o kultur obsługi oraz kompetencje i pomoc personelu Oddziału Informacji Naukowej zdecydowana wi kszo badanych odpowiedziała pozytywnie, ale do refleksji pobudza nas te kilka odpowiedzi negatywnych. Kolejne badania ankietowe b d przeprowadzone w 2005 roku we wszystkich działach pracuj cych bezpo rednio z u ytkownikami, co w efekcie da nam cało ciowy obraz poziomu zadowolenia z usług Biblioteki Głównej Akademii Pedagogicznej w Krakowie. Bibliografia [1] Kubów S.: Jako usług w Bibliotece Dolno l skiej Szkoły Wy szej Edukacji we Wrocławiu w wietle ankiety. „Biuletyn EBIB”. 2002 nr 3 (32) [dok. elektr.] http://ebib.oss.wroc.pl/2002/32/kubow.php. [2] Kuczkowski M.: Klient w bibliotece – trudne wyzwanie? [W:] Czytelnik czy klient?: ogólnopolska konferencja bibliotekarzy (Toru 4-6 grudnia 2003) [dok. elektr.] http://ebib.oss.wroc.pl/matkonf/torun/kuczkowski.php. [3] Wanik K.: Podwy szanie standardu usług w bibliotece wydziałowej poprzez ankietowanie czytelników. „Biuletyn EBIB”. 2003 nr 4 (44) [dok. elektr.] http://ebib.oss.wroc.pl/2003/44/ankieta.php. [4] Kemp I. Wildhardt T., red.: Zarz dzanie bibliotek : najnowsze kierunki w bibliotekarstwie brytyjskim. Wydaw. SBP, Warszawa 1998. Sesja czwarta / Session four BIBLIOTEKI NAUKOWE W KULTURZE I CYWILIZACJI Elzbieta Gabrys-Deutscher Technische Universität Hannover, Germany Technische Informationsbibliothek Die Virtuelle Fachbibliothek Technik ViFaTec [email protected] Virtuelle Fachbibliothek Technik ViFaTec Wirtualna biblioteka techniczna ViFaTec Engineering subject gateway ViFaTec Abstrakt Wirtualna biblioteka techniczna ViFaTec (http://www.vifatec.de) powstała w Niemieckiej Bibliotece Narodowej z dziedziny techniki i nauk cisłych (http://www.tib.uni-hannover.de). Pomysł tego projektu powstał w roku 1998, w kwietniu 2000 wirtualna biblioteka techniczna była ju dost pna w Internecie. Podstawowym zadaniem naszej biblioteki wirtualnej jest zredukowanie przeładowania informacj i ułatwienie in ynierom korzystania z informacji fachowych poprzez ułatwienie dost pu do nich. Dostosowanie wyboru ródeł informacji i sposób ich prezentacji do potrzeb in ynierów to podstawowe zadania wirtualnej biblioteki technicznej ViFaTec. W celu ułatwienia orientacji biblioteka wirtualna jest zbudowanaz nast puj cych modułów: metawyszukiwarka, serwis tematyczny o kontrolowanej jako ci i specjalistyczna wyszukiwarka internetowa. Metawyszukiwarka literatury technicznej przeszukuje równocze nie nast puj ce bazy danych: TIBORDER katalog German National Library of Science and Technologyz dost pem do tekstów elektronicznych niemieckich raportów naukowych i mo liwo ci bezpo redniego zamówienia tekstów, bazy spisów tre ci czasopism naukowych i materiałów konferencyjnych, wybrane bazy bibliograficzno-abstraktowe, jak np. INSPEC, CEABA . Serwis tematyczny o kontrolowanej jako ci - ang. subject guide - ułatwia u ytkownikowi dost p do ródeł informacji. W serwisie znajduj si wybrane ródła informacji elektroniczne jak i materiały drukowane o wysokiej jako ci. U ytkownik znajdzie tu m.in. bazy bibliograficzno-abstraktowe, fachowe czasopisma, kompendia i leksykony, pakiety programów, faktograficzne bazy danych, katalogi urz dze i kalendarze konferencji. Nasza wyszukiwarka internetowa indeksuje strony niemieckich instytutów naukowych z zakresu in ynierii, szczególnie strony internetowe z opisem ofert usługi, szkolenia, technologie. Słowa kluczowe portal internetowy; in ynierowie; informacja techniczna; wyszukiwanie informacji; ródła informacji; serwis tematyczny Abstract The basis of the Engineering Subject Gateway ViFaTec (http://www.vifatec.de) is the German National Library of Science and Technology (http://www.tib.uni-hannover.de). The idea of the gateway originates from 1998 and it went online in April 2000.The central aim of our Engineering Subject Gateway is to reduce information overload. Engineers and other people interested in technical matters should get a better use of available information sources by improving accessibility to them. The preparation of information according to the demands of engineers is a core service of ViFaTec: Specific standards, customs, and practices have to be allowed for, not only selecting relevant information resources but also indexing or presenting the content of ViFaTec. There are different modules to use when researching in order to make this clear and easy to handle for the user: meta search engine, subject guide and the specialised search engine. The meta search engine for technical literature offers a simultaneous search and retrieval over a set of databases. Included for the first release are: TIBORDER the online catalog of the German National Library of Science and Technology with a direct online access to full text German research reports and web based document delivery system, Current Virtuelle Fachbibliothek Technik ViFaTec 173 Contents services journals and conference proceedings and a few periodical index databases hosted by FIZ Technik like INSPEC or CEABA FIZ Technik is an engineering and business information centre. Information in a clear and well-structured form is offered by the subject guide. Only special chosen collections of relevant high quality printed and electronic sources are listed, not single publications or websites like company homepages. Users can find here: periodical index databases, lists of books and journals, important reference books, software, databases with materials properties, product information and conference calendars. Our specialized search engine allows access to the services of all German research institutes in engineering. Key words Internet portal; engineers; information behaviour; information needs; information sources; resource guide Das Feld der wissenschaftlichen Information für das Ingenieurwesen ist bekanntermaßen ein sehr komplexes. Die Informationsüberflutung und zersplitterung sind zwar nicht erst im „Informationszeitalter“ entstanden, allerdings haben sich die Probleme bei der Verbreitung des Internets mit seinen vereinfachten Publikationsmöglichkeiten massiv verstärkt. Nicht nur die Menge, sondern auch die unterschiedliche Qualität der Informationen im Internet stellen den informationssuchenden Ingenieur vor erhebliche Probleme. Das Internet ist eben keine riesige Informationsquelle mit konstanten Qualitätsstandards, sondern ein Kommunikationsmedium. Die in ihm transportierte Information ist genauso gut oder so schlecht wie die an diesem Kommunikationsnetz teilnehmenden Sender. Die Beurteilung der Qualität der Informationen ist hier oft viel schwieriger als im konventionellen Bereich. Der informationssuchende Ingenieur sieht sich nun mit dieser unübersichtlichen Informationslandschaft konfrontiert. Die Ingenieurtätigkeit ist von stetem Aufgabenwechsel gekennzeichnet, wobei jedes Aufgabengebiet eine breite, oft interdisziplinäre Thematik aufweist. Dies führt dazu, dass Ingenieure oft nicht sicher mit der Terminologie und den vorhandenen Informationsquellen in allen für das Projekt relevanten Ingenieurdisziplinen und Naturwissenschaften sind. Erschwerend kommt hinzu, dass der Informationsbedarf in den fremden Fachgebieten nicht die Grundlagen, sondern hochspezialisiertes Detailwissen betrifft. Ingenieure arbeiten meistens unter hohem Zeitdruck. Dies impliziert die Forderung nach sofortiger Verfügbarkeit der benötigten Informationen, damit das Projekt nicht zum Stillstand kommt. Wichtig ist auch dabei, dass die Informationen, z.B. Werkstoffeigenschaften, korrekt sind. Die Bedeutung der Zuverlässigkeit der Informationen für Ingenieure wird deutlich, wenn man sich das Investitionsvolumen für z.B. eine Chemieanlage vergegenwärtigt. Fehlinformationen zu Stoffdaten bedeuten bei einer verfahrenstechnischen Unternehmung mehr als nur Vergeudung von Arbeitszeit und Kosten eines Laborprojektes. Ingenieure lernen die Strategien einer Informationssuche oftmals von ihren Hochschullehrern oder Kollegen. Diese Strategien sind leider oft 174 El bieta Gabrys-Deutscher ineffektiv und vermitteln falsche Vorstellungen von den Möglichkeiten der Bibliothek und der dort arbeitenden Informationsspezialisten.1 Diese Bestandsaufnahme zeigt deutlich, dass ein kompetenter Vermittler zwischen dem Nutzer, seinem Informationsbedarf und dem „Informationsdschungel“ dringend benötigt wird. Die Vermittlung eines inhaltlichen Zugangs zu Wissen durch systematische Erschließung gehört schon seit langem zu den bibliothekarischen Aufgaben. Jetzt wird die Aufgabe auf Internetquellen und elektronische Volltexte erweitert. Diese Aufgabe ist alles andere als einfach, denn unübersichtliche Informationslandschaften und Nutzer, welche den eigenen Informationsbedarf unzureichend verbalisieren können, gleichzeitig aber sehr hohe Komforterwartungen bei der Fachinformationssuche haben, erhöhen die Anforderungen an die Informationsvermittler. Als Deutsche Zentrale Fachbibliothek für Technik und deren Grundlagenwissenschaften stellt sich die TIB2 bereits seit Jahrzehnten erfolgreich ihrer Aufgabe als innovativer und kompetenter Informationsversorger, als Schnittstelle der Wissenschaft zum Wissenschaftler. Auf der Basis ihrer exzellenten Bestände präsentiert sich die TIB heute als eine der weltweit größten Spezialbibliotheken und leistungsfähigsten Dokumentlieferanten ihrer Fachgebiete. Mit der Virtuellen Fachbibliothek Technik3, die seit April 2000 im Netz ist, und der Virtuellen Fachbibliothek Physik4 bieten wir interessierten Fachleuten einen zeitgemäßen Zugang zu fachrelevanten Informationen und Dienstleistungen an5. 1 Kerins G., Madden R., Fulton C.: Information seeking and students studying for professional careers: the cases of engineering and law students in Ireland. “Information Research”. 2004 vol.10, no. 1 [Available at http://InformationR.net/ir/101/paper208.html]. 2 http://www.tib.uni-hannover.de/ueber_uns/ 3 http://www.vifatec.de 4 http://www.vifaphys.de 5 beide ViFas sind in das interdisziplinäre Portal vascoda integriert http://www.vascoda.de/ Virtuelle Fachbibliothek Technik ViFaTec 175 Abb. 1. Homepage der Virtuellen Fachbibliothek Technik Für die Virtuelle Fachbibliothek Technik sind zwei Merkmale charakteristisch: − Nachweis aller relevanten Informationsformen, nicht nur der Literatur − Nachweis aller relevanten Informationsquellen, unabhängig davon, ob sie sich im Besitz der Bibliothek befinden oder auf externen Servern gespeichert sind. Die Suche nach relevanter Fachliteratur ist für den informationssuchenden Nutzer von übergeordneter Bedeutung. Ziel der Metasuche6 ist es, basierend auf den Erkenntnissen aus dem Nutzerverhalten, den Zugriff auf relevante Fachliteratur zu erleichtern, indem eine parallele Recherche in wichtigen Datenbanken ermöglicht wird. Derzeit sind in die Metasuche 14 bibliographische Datenbanken eingebunden, u.a. − Katalog der TIB mit Büchern und Forschungsberichten − Zeitschriftenaufsätze − Konferenzbeiträge − Elektronische Zeitschriftenaufsätze − E-Prints − kostenpflichtige Datenbanken von FIZ Technik7, wie z.B. INSPEC und CEABA Die Recherche in der Metasuche und die Kurztitelanzeige sind kostenfrei. Bei kostenpflichtigen Datenbanken ist eine direkte Durchschaltung auf die bibliographischen Datensätze bei vorhandenen Lizenzen realisiert. TIBORDER- und FIZ Technik-Kunden können sich auch ohne Lizenzen die 6 7 http://www.tib.uni-hannover.de/digitale_bibliothek/metasuche/ http://www.fiz-technik.de/ 176 El bieta Gabrys-Deutscher einzelnen Datensätze kostenpflichtig anzeigen lassen: Sie authentifizieren sich über eine Login-Seite und erhalten dann die vollständigen bibliographischen Angaben. Vorab werden sie über die entstehenden Kosten für die vollständige Anzeige des Datensatzes informiert. Der Betrag wird über die übliche TIBORDER-Rechnung eingefordert. Im Anschluss an die Recherche wird der direkte Zugriff auf Volltexte entweder direkt elektronisch oder über Dokumentlieferung angeboten. Abb. 2. Metasuche für technische Fachliteratur Ein Kernstück der Virtuellen Fachbibliothek Technik ist der Fachinformationsführer8, der für den Nutzer als Wegweiser zu den relevanten Informationsquellen fungiert. 8 http://vifatec.tib.uni-hannover.de/fit/index.php3?L=g Virtuelle Fachbibliothek Technik ViFaTec 177 Abb. 3. Fachinformationsführer Im Fachinformationsführer werden nur Zusammenstellungen9 von relevanten gedruckten als auch elektronischen Informationsquellen verzeichnet und nicht einzelne Publikationen oder Internetseiten. Dem Nutzer soll eine übersichtliche Sammlung der Informationsquellen je Fachgebiet angeboten werden, deshalb werden nur ausgewählte, qualitativ hochwertige und aktuelle Informationsressourcen integriert. Wir weisen nicht nur kostenfreie Internet-Sites, sondern auch kostenpflichtige und konventionelle Informationsquellen nach. Maßgebend ist die fachliche Relevanz. Der Nutzer soll über die Existenz von hochwertigen Quellen informiert werden und selbst entscheiden können, welche er letztendlich nutzt. Das ausschließliche Verzeichnen von kostenlosen Internetressourcen erweckt beim Nutzer oft den falschen Eindruck, dass es nur diese Informationsquellen gibt. Wir wählen aus dem Meer der Informationen solche aus, die für Ingenieure nützlich sein können, und stellen sie dem Nutzer gebündelt und systematisch geordnet zur Verfügung, vgl. Abb.410 9 Der Fachinformationsführer entspricht in seinem Konzept der Bibliographie der Bibliographien Gabrys-Deutscher E., Tobschall E.: Kooperationen für die Virtuellen Fachbibliotheken. „Bibliotheksdienst“. 2002 Heft 8/9, S. 1058-1064 http://bibliotheksdienst.zlb.de/2002/02_08_05.pdf 10 178 El bieta Gabrys-Deutscher Abb. 4. Konzept des Fachinformationsführers der Virtuellen Fachbibliothek Im Fachinformationsführer verzichten wir bewusst auf die differenzierte Bewertung der Qualität der Internetquellen. Ist eine Quelle in den Fachinformationsführer aufgenommen, so ist dies bereits ein Indiz für die Qualität. Die Qualität von Information kann nur in einem nutzungsrelevanten Kontext bestimmt werden. Sie hängt in starkem Maße vom Informationsbedarf als auch von der Qualitätswahrnehmung des Nutzers ab. Der Fachinformationsführer liefert Antworten auf Fragen wie: "Wo finde ich Informationen über Fachliteratur zur Verfahrenstechnik?" "Wo finde ich Informationen über Korrosionsbeständigkeit von Werkstoffen?" "Wo finde ich Informationen zu Forschungsprojekten auf dem Fachgebiet Mikrosystemtechnik?" "Wo finde ich Produzenten von korrosionsbeständigen Pumpen ?", usw. Wir haben in den Fachinformationsführer in der Rubrik Fachliteratur auch fachlich strukturierte Listen mit vorformulierten Anfragen nach aktueller Literatur aus dem Bestand der TIB aufgenommen. Um die hohe Qualität der verzeichneten Informationsquellen zu gewährleisten, verwenden wir bei der Auswahl der Internetquellen ähnliche Verfahren wie bei der Auswahl der konventionellen Literatur. Auswahl und sachliche Erschließung der Informationsquellen erfolgt durch unsere Fachreferenten, welche die entsprechenden Fachgebiete betreuen. Der Fachreferent kennt seine Zielgruppe und ihren Informationsbedarf als auch den Informationsraum des Fachgebiets. Durch dieses Verfahren wird für die konventionellen Literaturformen gewährleistet, dass der Bestand der Bibliothek den Informationsbedarf ihrer Nutzer widerspiegelt. Es ist sinnvoll, diese Entscheidungskompetenz auch auf die Internetquellen zu übertragen. Virtuelle Fachbibliothek Technik ViFaTec 179 Der Fachinformationsführer kann aufgrund des hohen Arbeitsaufwandes bei der manuellen Auswahl, Katalogisierung, sachlichen Erschließung und regelmäßigen Überprüfung der Informationsquellen nur einen begrenzten Umfang haben. Die manuelle Überprüfung der aufgenommenen Seiten ist zusätzlich zum automatischen Link-Check notwendig, weil die Internetdienste oft ihren Dienst einstellen, ohne die Seiten vom Netz zu nehmen, bzw. an Dritte verkaufen. In unserem Fachinformationsführer befinden sich derzeit über 1500 Datensätze. Wie ein Blick auf die laufend vergebene ID-Nummer zeigt, haben wir in vier Jahren 500 Datensätze löschen müssen, weil viele Portale ihren Dienst eingestellt haben. Fachkollegen als Informationsquelle spielen bei Ingenieuren eine sehr wichtige Rolle. Der Fachkollege ist imstande, die Problematik sofort zu erfassen. Die Antworten sind ballastfrei, weil er in der Regel die Informiertheit des Fragenden gut einschätzen kann, auf das konkrete Problem adaptiert, bewertet und in der dem Fragenden geläufigen Fachterminologie formuliert. Vorteilhaft bei der mündlichen Kommunikation ist natürlich der Dialog, was die Effizienz einer Informationssuche steigert und Missverständnisse zu vermeiden hilft. Der Dialog mit Fachkollegen ist oft die einzige Möglichkeit, Informationen zu vagen, noch nicht in der Fachterminologie formulierten Ideen zu finden. Abgesehen von chemischen Strukturen sind die in Bildern kodierten Informationen, z.B. eine Apparateskizze, nicht als Input für eine Literaturrecherche zu gebrauchen. Visualisierung hat aber eine grundlegende Bedeutung für technologisches Denken. Es sollen auch nicht die Nachteile mündlicher Kommunikation außer acht gelassen werden. Der größte Nachteil dieser Kommunikationsform ist ihr exklusiver Charakter. Einige Mitglieder der Arbeitsgruppe oder des Unternehmens können von Informationen abgeschnitten werden. Ein anderer Nachteil mündlicher Kommunikation liegt in der begrenzten Zahl der Kontakte, die ein Ingenieur durchschnittlich hat. Deshalb ist besonders wichtig, dem informationssuchenden Ingenieur bei der Suche nach Fachleuten zu helfen. Im Fachinformationsführer werden Kompetenznetze11, Kooperationsbörsen und Expertendatenbanken verzeichnet. Um die Erfüllung des Informationsbedarfs nach Fachexperten noch mehr zu unterstützen, bieten wir die Suchmaschine Technik an. Die Suchmaschine Technik12 informiert schwerpunktmäßig über aktuelle Dienstleistungsangebote von ingenieurrelevanten Hochschulinstituten, außeruniversitären Forschungseinrichtungen, z.B. Instituten der Fraunhofer-Gesellschaft und Max-Planck- Instituten sowie Ingenieurverbänden. Damit wird ein breites Spektrum des Technologietransfers abgedeckt, angefangen bei Spezialausstattungen (z.B. Laser-Stylus-Profilometer) über freie Laborkapazitäten bis zu 11 12 http://www.kompetenznetze.de/ http://vifatec.tib.uni-hannover.de/sut/index.php3?L=g 180 El bieta Gabrys-Deutscher Beratungsangeboten. Anders als bei Leistungsangeboten von Technologietransferstellen kann mit der Suchmaschine Technik bundesweit und fachbezogen nach Dienstleistungsangeboten aus dem Bereich der Forschung gesucht werden. Die Suche nach fachlicher Unterstützung wird hierdurch erheblich vereinfacht und beschleunigt. Abb. 5. Suchmaschine Technik Organisatorische Veränderungen in den Unternehmen und die rasante technologische Entwicklung beeinflussen die Arbeitsweise von Ingenieuren und stellen so die Aussagekraft von Erkenntnissen zu den Informationsangewohnheiten in Frage. Um die Akzeptanz seitens der Zielgruppe zu erhalten, muss die Virtuelle Fachbibliothek Technik auf diese Änderungen reagieren. Auch die Schnelllebigkeit des Internets erfordert eine kontinuierliche Weiterentwicklung der Virtuellen Fachbibliothek Technik. Für den Ingenieur umfasst heutzutage der Stand der Technik auch die internationalen Entwicklungen, vor allem in englisch- und deutschsprachigen Ländern. ViFaTec wäre also auch für polnische Ingenieure von Interesse. Wir sollten bei der Zusammenarbeit der Bibliotheken über die bloße gegenseitige Kenntnisnahme und ein Verlinken unserer Informationsdienste hinaus weiterdenken und eine grenzüberschreitende Kooperation im Bereich der internationalen Informationsquellen anstreben. Nur so kann es uns gelingen, einen einmaligen „single point of access“ für Ingenieure dauerhaft zur Verfügung zu stellen. BIBLIOTEKI NAUKOWE W KULTURZE I CYWILIZACJI Maria Burchard Centrum NUKAT w Warszwie [email protected] Narodowy Uniwersalny Katalog Centralny NUKAT a przemiany w bibliotekach National Union Catalog NUKAT and changes in libraries Abstrakt Działaj cy od prawie trzech lat katalog NUKAT powstaje metod współkatalogowania i jest ródłem gotowych rekordów dla bibliotek współpracuj cych. Katalog centralny NUKAT: − ułatwił uzyskanie informacji o miejscu przechowywania dokumentu w Polsce oraz o jego dost pno ci w bibliotece lokalnej; stanowi to istotne ułatwienie w prowadzeniu wypo ycze bibliotecznych; − umo liwił przyspieszenie i racjonalizacj katalogowania zbiorów, poprzez organizacj współkatalogowania wykluczaj c dublowanie pracy; − umo liwia budowanie spójnego systemu danych w skali kraju; − wymusza w bibliotekach współpracuj cych restrykcyjne stosowanie norm, formatów i przepisów katalogowania oraz pod anie za zmianami w tym zakresie; − ma wpływ na organizacj pracy w bibliotekach współpracuj cych. Wszelkie inicjatywy i przedsi wzi cia podejmowane w bibliotekach powinny by analizowanew kontek cie współpracy z katalogiem NUKAT i budowanej w nim informacji o zbiorach. Słowa kluczowe współkatalogowanie; rekordy bibliograficzne; wymiana informacji bibliograficznych; dokumenty biblioteczne - lokalizacja; informacja o dokumentach; standardy katalogowania Abstrakt NUKAT has been operating for nearly three years now. It is built by means of shared cataloging as a source of ready-made records available for downloading to all contributing libraries. − National Union Catalog NUKAT: − facilitated access to information on the location and accessibility of documents in the contributing libraries in Poland and consequently facilitated the interlibrary loan service; − enabled rapid and rational cataloging due to shared cataloging method excluding the duplication of work − allows to build consistent country-wide data system; − requires its contributors to follow uniform and up-to-date cataloging rules, formats and standards, at the same time following the changes in the field; − has a considerable impact on the organization of the workflow in the contributing libraries. All projects and initiatives developed by libraries ought to be analyzed with regard to their potential interaction with NUKAT and information on the library collections it contains. Key words shared cataloging; bibliographic records; exchange of bibliographic information; library documents - location; document information; cataloguing standards 182 Maria Burchard 1. Wprowadzenie Narodowy Uniwersalny Katalog Centralny NUKAT oparty jest na koncepcji zbiorowego katalogowania w bazie centralnej i udost pniania bibliotekom gotowych danych do kopiowania. Jest przedsi wzi ciem ogólnokrajowym realizowanym przez biblioteki naukowe, a w szczególno ci biblioteki akademickie przygotowuj ce rekordy haseł wzorcowych oraz rekordy bibliograficzne dla dokumentów gromadzonych w swoich zbiorach. Rekordy te, po zatwierdzeniu do katalogu centralnego s nast pnie wielokrotnie, w miar potrzeby, wykorzystywane w katalogach lokalnych jako podstawa ich budowania. Koordynacj współkatalogowania i kontrol wprowadzanych do NUKAT-u rekordów prowadzi zespół Centrum NUKAT w Bibliotece Uniwersyteckiej w Warszawie. Do tworzenia koncepcji katalogu centralnego polskie biblioteki naukowe przyst piły w ko cu 1997 r. z baga em rekordów utworzonych w katalogach lokalnych pod koniec lat 80. i w pierwszej połowie lat 90. Katalogi te budowane były z wykorzystaniem rozmaitego oprogramowania bibliotecznego obsługuj cego ró nego rodzaju, cz sto niestandardowe, formaty zapisu danych oraz z ograniczon wiadomo ci znaczenia poj cia kartoteki haseł wzorcowych (khw). Był to wynik prowadzonego wówczas ywiołowo i w rozproszeniu procesu komputeryzacji katalogów bibliotecznych. Zabrakło centralnej koordynacji i dalekowzrocznej strategii w realizacji tego zadania. Do pracy w systemach skomputeryzowanych biblioteki przeniosły swój warsztat wypracowany przez lata przy budowaniu katalogów kartkowych, wraz z ró nymi lokalnymi nawykami i odr bno ciami. Nie było warunków, przede wszystkim finansowych, ale tak e odpowiedniej dojrzało ci rodowiska bibliotekarskiego, aby komputeryzacj katalogów bibliotecznych rozpocz od zbudowania katalogu centralnego, a dopiero w drugiej kolejno ci budowa katalogi lokalne jako jego pochodne [3] [4]. Nie potrafili my dostrzec nadzwyczajnych mo liwo ci, jakie niosła niedoskonała jeszcze wówczas ł czno sieciowa. Nie dostrzegano równie potrzeby współpracy i nie było powszechnej gotowo ci do poł czonego działania. Jedyne inicjatywy wspólne zrealizowane w gronie bibliotek u ytkuj cych system VTLS, odbierane były jako utrudnienie katalogowania i odbieranie autonomii bibliotekom [1] [2]. Takie wła nie były reakcje na przygotowane teoretycznie przez Ann Paluszkiewicz, a nast pnie upowszechniane poprzez szkolenia i wdra ane od pocz tku w bibliotekach u ytkuj cych system VTLS, zagadnienia podstawowe dotycz ce zasad tworzenia i stosowania rekordów khw oraz stosowania formatu - pocz tkowo USMARC, pó niej MARC 21 [6] [7]. Były to inicjatywy oddolne, dzi ki którym została zapocz tkowana w 1993 r. Centralna Kartoteka Haseł Wzorcowych (CKHW) [1], a w 1995 r. Centralny Katalog Czasopism (CKTCz) [5]. Obie te bazy jako jedyne z utworzonych w latach 90. zostały pó niej wykorzystane w katalogu centralnym NUKAT i s w nim nadal rozwijane. Jeszcze na etapie projektowania katalogu centralnego cierały si dwa pogl dy na temat jego kształtu [2]. Cz zespołu projektantów sprzeciwiała Narodowy Uniwersalny Katalog Centralny NUKAT… 183 si rygorystycznemu nakazowi sporz dzania i stosowania w katalogu centralnym rekordów khw i budowaniu tego katalogu w trybie online za pomoc klienta systemu centralnego. Ponadto forsowany był pomysł scalenia w bazie katalogu centralnego niejednorodnych danych z istniej cych katalogów lokalnych. Akcentowano przy tym funkcj informacyjn budowanej bazy, a nie brano pod uwag konsekwencji wynikaj cych z takiego posuni cia. Tymczasem u progu 21 w. Polsce potrzebne było zbudowanie wreszcie ródła gotowych rekordów, a wi c zespołowo tworzonego zbioru prawidłowych, wiarygodnych danych. Tylko takie przedsi wzi cie mogło przyczyni si do jako ciowej zmiany w budowaniu dost pnego w Internecie systemu informacji o zbiorach polskich bibliotek. Ró nego rodzaju katalogi centralne, b d ce wynikiem sumowania dorobku wielu bibliotek, od lat prowadzi Biblioteka Narodowa, ale słu one li tylko informacji, nie zawsze zreszt precyzyjnej z powodu braku konsekwentnego stosowania kontroli za pomoc khw oraz zastosowania innych znanych i dost pnych rozwi za , które uczyniłyby z nich katalogi na miar dzisiejszych mo liwo ci i potrzeb. 2. Tempo i poziom katalogowania Katalog centralny NUKAT wkrótce zako czy trzeci rok działania. Zaanga owanych w jego budowanie jest obecnie 49 bibliotek, w tym wszystkie najwi ksze w kraju biblioteki akademickie1. Blisko dziesi nast pnych wyraziło gotowo współpracy i obj tych b dzie najbli szym szkoleniem planowanym na maj 2005 r. Czy utworzenie katalogu centralnego NUKAT wpłyn ło na przemiany w bibliotekarstwie polskim? Z pewno ci tak. Najbardziej spektakularnym skutkiem utworzenia katalogu centralnego NUKAT jest przyspieszenie budowania katalogów lokalnych, podniesienie poziomu katalogowania oraz widoczna w rodowisku bibliotekarskim zmiana podej cia do tego zagadnienia. Nikt dzi nie kwestionuje potrzeby stosowania w katalogu komputerowym rekordów kartoteki haseł wzorcowych pochodz cych z jednego centralnego zbioru. Biblioteki, które jeszcze jej nie stosuj , skazuj si na marginalizacj i pr dzej czy pó niej b d musiały si zmierzy z problemem ujednoliconego dost pu do danych. Współkatalogowanie w bazie centralnej, cecha katalogu, która budziła tyle obaw, przyniosła wspaniały - prognozowany zreszt efekt - likwidacj wielokrotnego katalogowania tych samych dokumentów i obni enie jego kosztów. Ka dy dokument skatalogowany jeden raz do katalogu centralnego jest wielokrotnie wykorzystywany w katalogach lokalnych. Biblioteki zyskały czas na systematyczne katalogowanie dokumentów zarejestrowanych dot d jedynie w katalogach kartkowych. Dokumenty najnowsze, najcz ciej powtarzaj ce si w bibliotekach, powielane s wielokrotnie w katalogach lokalnych (nawet do 27 razy). Po 33 miesi cach współkatalogowania w katalogach lokalnych bibliotek współpracuj cych z NUKAT-em w ród 1 Lista bibliotek współtworz cych NUKAT dost pna jest w Internecie na stronie: www.nukat.edu.pl. 184 Maria Burchard rekordów skopiowanych rednio 58% to rekordy autorstwa innych bibliotek, a tylko 42% to rekordy własne. Wkład bibliotek w zawarto katalogu centralnego oczywi cie nie jest równomierny. S biblioteki, w których liczba rekordów skopiowanych z katalogu NUKAT wielokrotnie przewy sza liczb rekordów wprowadzonych. S te takie, które ci gle wi cej rekordów wprowadzaj ni kopiuj i na współkatalogowaniu zyskuj mniej ni 50%. Zale y to od wielu czynników. Najwi kszy wkład w opracowanie rekordów do katalogu centralnego wnosz du e biblioteki uniwersyteckie, które otrzymuj egzemplarz obowi zkowy, realizuj znacz ce zakupy i posiadaj du e wyspecjalizowane w katalogowaniu zespoły bibliotekarzy. Jest jak najbardziej po dane, aby katalogowanie koncentrowało si w takich bibliotekach. Je li praca w nich jest dobrze zorganizowana, to i korzy ci ze współkatalogowania s znacz ce, a przyspieszenie rozwoju katalogu lokalnego widoczne. Dobrym przykładem jest tutaj Biblioteka Uniwersytecka w Warszawie, która wprowadziła do NUKAT-u najwi cej rekordów bibliograficznych (ł cznie dla dokumentów zwartych i ci głych) - 72 258, ale dzi ki kopiowaniu, obok rekordów własnych pozyskała do katalogu lokalnego 55 294 rekordy autorstwa innych bibliotek, powi kszaj c go ł cznie w ci gu niespełna trzech lat o 127 452 rekordy. Stanowi to 35% zawarto ci całego katalogu komputerowego BUW. Warto doda , e pozostał cz katalogu - 65% BUW budowała od 1994 r., czyli ponad 8 lat przeznaczaj c dodatkowo, w okresie przed przeprowadzk do nowego gmachu, niemałe rodki na retrokonwersj katalogów kartkowych.W 27 bibliotekach współkataloguj cych liczba rekordów autorstwa innych bibliotek skopiowanych do katalogu lokalnego przewy sza liczb skopiowanych rekordów własnych - w 11 przypadkach kilkakrotnie. Narodowy Uniwersalny Katalog Centralny NUKAT… 185 Wykres 1. Przyrost rekordów wprowadzanych do katalogu centralnego NUKAT i z niego kopiowanych w latach 2002-2005 1200000 1000000 800000 600000 400000 200000 0 cze-02 gru-02 gru-03 gru-04 mar-05 Rekordy khw Rek.bibliogr. wprow. ogółem Rekordy bibliogr. skopiowane ogółem Istotne zmiany w rozkładzie współkatalogowania mo e przynie przył czenie si Biblioteki Narodowej do współpracy z katalogiem NUKAT. Jest ona zainteresowana przej ciem katalogowania wpływu bie cego wydawnictw polskich. Rysuje si zatem szansa na racjonalny podział pracy. Biblioteka Narodowa b dzie wydawa „Przewodnik Bibliograficzny”na podstawie rekordów przez siebie opracowanych, biblioteki akademickie zajm si katalogowaniem wydawnictw zagranicznych i retrokonwersj , a rekordy dla wydawnictw polskich skopiuj . Układ zapowiada si bardzo korzystnie, pod warunkiem, e Biblioteka Narodowa b dzie katalogowała wystarczaj co szybko, tak jak potrzebuj tego biblioteki akademickie. 3. Wpływ współkatalogowania na organizacj pracy w bibliotekach Opracowanie rekordów do katalogu centralnego wymaga sporych umiej tno ci i do wiadczenia. Wymaga te prowadzenia katalogowania ci le według obowi zuj cych w katalogu NUKAT procedur dotycz cych kolejno ci przygotowywania i modyfikowania rekordów oraz wzajemnego ich wi zania. Je li biblioteka nie przystosuje wewn trznej organizacji pracy do ustalonych w katalogu NUKAT procedur, współkatalogowanie staje si dla niej uci liwe. Wydłu a si opracowanie jednego dokumentu i oczekiwanie na mo liwo skopiowania z NUKAT-u rekordu do własnego katalogu. Jakie czynno ci zwi zane z drog ksi ki w bibliotece powinny zosta zrewidowane i przystosowane do nowych warunków katalogowania? Uczestniczenie we współkatalogowaniu stwarza nowe nie wyst puj ce dotychczas sytuacje. Dokument, który wpłyn ł do biblioteki, mo e ju mie pełny rekord bibliograficzny w katalogu centralnym, mo e 186 Maria Burchard tak e mie rekord, ale bez charakterystyki przedmiotowej, mo e wreszcie wymaga pełnego opracowania ł cznie z rekordami khw. W ka dym z tych przypadków dokument powinien by skierowany na inn cie k opracowania. Warto wi c zadba o stworzenie, ju na samym pocz tku drogi ksi ki, stanowiska zajmuj cego si kopiowaniem rekordów z katalogu centralnego i kierowaniem dokumentów do wła ciwego opracowania. W ten sposób cz z nich mo e by bardzo szybko przygotowana do udost pnienia. W realizacji współkatalogowania istotne jest tak e tempo przygotowywania rekordów bibliograficznych i kontrolowania ich na poziomie lokalnym. W interesie biblioteki jest, aby jak najszybciej nada im status, który powoduje podj cie kontroli tych rekordów przez administratorów Centrum NUKAT. Przetrzymywanie rekordów, wydłu anie ich przygotowania zwi ksza prawdopodobie stwo, e do katalogu centralnego wejd rekordy sprawniej przygotowane przez inne biblioteki i mo e si okaza , e czas ju wło ony w danej bibliotece w przygotowanie rekordów został stracony. Warte rozwa enia jest poł czenie tworzenia rekordu bibliograficznego z opracowaniem przedmiotowym przy jednym stanowisku pracy. Taka zmiana organizacji katalogowania skraca czas pracy nad jednym dokumentem i jest korzystna z punktu widzenia efektywno ci pracy administratorów katalogu centralnego. Pełny rekord bibliograficzny kontrolowany jest jednokrotnie. Rekord bez charakterystyki przedmiotowej wraca do kontroli przynajmniej jeszcze jeden raz, gdy inny bibliotekarz uzupełni w nim tematy. Tego rodzaju zmiana w organizacji katalogowania nie jest prosta. Podział na tzw. katalogowanie formalne i opracowanie przedmiotowe jest bibliotekach polskich gł boko zakorzeniony w tradycji i wszelkie próby zmian napotykaj na du y opór bibliotekarzy. 4. Centralny system informacji o zbiorach bibliotek Poprzez kopiowanie rekordów bibliograficznych z katalogu centralnego do katalogu lokalnego biblioteki uczestnicz w budowaniu centralnego systemu informacji o miejscu przechowywania dokumentów znajduj cych si w polskich w bibliotekach naukowych. Jest to korzystny dla obu stron dodatkowy efekt współkatalogowania, który wpływa na warto informacyjn budowanego wspólnie w katalogu NUKAT zbioru rekordów. Zatem rozwój katalogu centralnego, to przede wszystkim coraz pełniejszy dost p do informacji o miejscu przechowywania skatalogowanych w NUKAT dokumentów. Obecnie w katalogu NUKAT to ponad 440 000 rekordów bibliograficznych doł czonych jest ponad milion symboli bibliotek. Oznacza to, e ponad milion rekordów bibliograficznych znajduj cych si w katalogach lokalnych bibliotek zostało skopiowanych z NUKAT-u2. rednio miesi cznie pobieranych jest do katalogów lokalnych ponad 31 000 rekordów bibliograficznych i o tyle symboli bibliotek podnosi si w ka dym miesi cu warto informacyjna katalogu centralnego. 2 Według statystyki do 3.04.2005 r. do katalogów lokalnych skopiowano z NUKAT-u 1 036 354 rekordów bibliograficznych. Narodowy Uniwersalny Katalog Centralny NUKAT… 187 Katalog centralny powinien by jako pierwszy przeszukiwany przez o rodki informacji oraz wypo yczalnie mi dzybiblioteczne w poszczególnych bibliotekach. Zapis w katalogu centralnym pozwala bowiem skierowa czytelnika do najbli szej mu, czasami s siedniej biblioteki. Ponadto wykorzystuj c hiperł cze od nazwy biblioteki doł czonej do rekordu dokumentu w katalogu centralnym, mo emy dosta si do kopii danego rekordu w katalogu lokalnym okre lonej biblioteki i uzyska informacj o dost pno ci tego dokumentu. Godne polecenia jest tak e okresowe porównywanie zawarto ci dawnego katalogu lokalnego, zarówno komputerowego z okresu przed powstaniem katalogu centralnego, jak i kartkowego z baz NUKAT oraz systematyczna wymiana starych rekordów lub opisów kartkowych na rekordy z katalogu centralnego. Jest to łatwy i mało kosztowny sposób na „bierne” rekatalogowanie, przynosz cy po ytek zarówno bibliotece, która ujednolica i rozbudowuje swój katalog lokalny, jak i z punktu widzenia katalogu NUKAT, w którym dopełniana jest informacja o miejscu przechowywania dokumentów. 5. NUKAT jako czynnik budowy nowoczesnego bibliotekarstwa Realizowanie współkatalogowania na tak du skal , jak to ma miejsce w katalogu NUKAT, stwarza dobre warunki do krytycznej obserwacji i oceny przyj tych i stosowanych w polskim bibliotekarstwie metod katalogowania. Nakłada tak e na zespół Centrum NUKAT obowi zek ledzenia przemian w bibliotekarstwie mi dzynarodowym, formatach, przepisach katalogowania, a tak e zasadach tworzenia i stosowania rekordów haseł wzorcowych oraz w rozwoju j zyków informacyjnych. Konieczne jest konfrontowanie przemian z praktyk realizowan w polskim katalogowaniu, pod anie za nimi, aby wspólnie wytwarzane dane były najwy szej jako ci, przygotowane na rozwój systemów komputerowych i pełne wykorzystanie oferowanych przez nie narz dzi. Od pocz tku komputeryzacji katalogów najpierw biblioteki akademickie, pó niej Centrum Formatów i Kartotek Haseł Wzorcowych i wreszcie Centrum NUKAT pełniły w tym zakresie wiod c rol propaguj c nowoczesne katalogowanie poprzez organizowanie szkole oraz przygotowywanie prac metodycznych. Obecnie, na mocy przygotowywanego porozumienia, zadania te b d dzielone pomi dzy Centrum NUKAT i Instytut Bibliograficzny Biblioteki Narodowej. Pierwszym rezultatem wspólnych działa tych jednostek b d nieco zmienione zasady katalogowania ksi ek, wypracowane na podstawie zmian w przepisach mi dzynarodowych, od dawna prowadzonych dyskusji i ustale w grupie bibliotek akademickich, analizy powtarzaj cych si bł dów w katalogowaniu oraz propozycji i oczekiwa Biblioteki Narodowej. Nowa wersja formatu MARC 21 rekordu bibliograficznego dla ksi ki zostanie niebawem ogłoszona i wdro ona do stosowania we wszystkich współkataloguj cych bibliotekach. Przyczyni si to istotnie do szerokiego upowszechnienia i szybkiego wdro enia w polskich bibliotekach najnowszych uzgodnionych 188 Maria Burchard zasad katalogowania. Zastosowanie ich w katalogu centralnym stopniowo przeło y si na popraw jako ci danych w katalogach lokalnych bibliotek współpracuj cych. Na podstawie porównania numerów kontrolnych rekordów macierzystych i ich wszystkich kopii, wszelkie modyfikacje wprowadzone do rekordów w katalogu NUKAT przeniesione zostan automatycznie do kopii tych rekordów w katalogach lokalnych. Katalog centralny NUKAT oferuje u ytkownikom dwa znacz ce podzbiory danych. Zbiór rekordów bibliograficznych oraz ponad milionowy zbiór rekordów kartoteki haseł wzorcowych3. Ten ostatni ma znaczenie szczególne. Zgromadzone w nim ujednolicone nazwy osobowe, nazwy ciał zbiorowych nie powinny by kojarzone wył cznie z katalogami bibliotecznymi. Maj one bowiem wymiar uniwersalny i powinny by wykorzystywane jako klucze dost pu do ró nego rodzaju baz informacyjnych, w przyszło ci tak e baz archiwalnych i muzealnych. Jest to jeden ze sprawdzonych sposobów panowania nad chaosem i zapewnienia kompleksowej odpowiedzi na pytania zadawane przez coraz bardziej wymagaj cego u ytkownika. 6. Zako czenie Organizacja i procedura wprowadzania, kopiowania oraz aktualizacji danych w katalogu NUKAT powoduj , e wszyscy zarejestrowani w katalogu bibliotekarze pracuj dla wszystkich. Przygotowany przez jednego bibliotekarza rekord bibliograficzny trafia do wielu katalogów, przygotowany przez innego rekord khw trafia do wielu katalogów słu c w ka dym jako punkt dost pu do wielu rekordów bibliograficznych. Utworzone przez jednego bibliotekarza rozwini te hasło przedmiotowe słu y innym do tematowania wielu dokumentów. Dodany do rekordu bibliograficznego temat dokumentu pojawia si we wszystkich kopiach tego rekordu, je li biblioteki sobie tego ycz . Współpraca w katalogu centralnym przełamała izolacj bibliotek. Przyniosła nie tylko korzy ci. Nało yła na bibliotekarzy zobowi zanie do pracy na najwy szym poziomie oraz wymusiła akceptacj w swoim katalogu rekordów i modyfikacji wykonanych przez innych bibliotekarzy. Ró nego rodzaju działania wył cznie na poziomie katalogu lokalnego straciły sens. Nie wszyscy potrafi si z tym pogodzi . Niektórzy z du ym zapałem przerabiaj cudze rekordy, usiłuj obroni lokalne rozwi zania, które w dłu szej perspektywie s nie do obrony. Nale y si bowiem pogodzi z faktem, e katalogi ulokowane w Internecie przestały by nasze, a stały si wspólne. Mo na je ogl da z ka dego zak tka wiata i dla ka dego powinny by zrozumiałe. Dlatego jedyne reguły, których nale y restrykcyjnie przestrzega , to s mi dzynarodowe normy i standardy. Ich stosowanie gwarantuje mi dzynarodowe porozumienie. Rozwi zania lokalne prowadza do izolacji. Nale y sobie zdawa spraw , e krok, który wykonało bibliotekarstwo polskie rozpoczynaj c współkatalogowania w NUKAT jest wej ciem na drog 3 1 132 568 rekordów khw w dniu 3.04.2005 r. Narodowy Uniwersalny Katalog Centralny NUKAT… 189 kolejnych przemian. Wa ne jest, aby prowadziła ona we wła ciwym kierunku i na pewno łatwiej odnale ten kierunek w zespole. Bibliografia [1] Burchard M.: Centralna baza haseł wzorcowych bibliotek akademickich. „Zagadnienia Informacji Naukowej”. 1996 nr 2, s. 11-16. [2] Kompromis w sprawie Narodowego Uniwersalnego Katalogu Centralnego NUKAT. „Bibliotekarz”. 2000 nr 10, s. 4-7. [3] Grabowska M.: Problemy koordynacji automatyzacji bibliotek w Polsce. [W:] Komputeryzacja bibliotek: materiały z konferencji (24-26 maja 1993, Toru ). Toru 1994, s. 31-46. [4] wiatowe trendy rozwoju komputerowych systemów bibliotecznych. [W:] Komputery w bibliotekach - Polska ’94: materiały z Ogólnopolskiej Konferencji Stowarzyszenia Bibliotekarzy Polskich: I Forum SBP ’94 (Chorzów, 10-12 czerwca 1994). Warszawa 1994, s. 30-40. [5] Suszko-Sobina I.: Centralny katalog wydawnictw ci głych 1995-1998. [W:] Materiały na mi dzynarodow konferencje nt.: „Współpraca bibliotek naukowych w zakresie automatyzacji” (Kraków, 16-19 listopada 1998). Warszawa 1998, s. 41-46. [6] Paluszkiewicz A.: Struktura danych w skomputeryzowanych katalogach bibliotecznych. „Bibliotekarz”. 1993 nr 12, s. 6-8. [7] Formaty USMARC wykorzystywane w zautomatyzowanych systemach bibliotecznych. „Przegl d Biblioteczny”. 1994 nr 1/2, s. 45-54. BIBLIOTEKI NAUKOWE W KULTURZE I CYWILIZACJI Bo ena Bednarek-Michalska Uniwersytet im. Mikołaja Kopernika w Toruniu Biblioteka Uniwersytecka Elektroniczna Biblioteka EBIB, Warszawa [email protected] Czy Open Access powinien by dla nas wa ny? Is Open Access important? Abstrakt Spogl daj c w przyszło z my l o budowaniu społecze stwa informacyjnego, widz c zagro enia, jakie niesie komercjalizacja wiedzy i dost p do niej, warto zastanowi si nad now rol bibliotek w nowym millennium. Rola ta niew tpliwie b dzie zwi zana z budowaniem odmiennych zasobów wiedzy i udost pnianiem ich w nieco inny sposób. W zwi zku z tym wa nym jest, by my przyjrzeli si , jak przygotowuje si do tego procesu wiat i poznali inicjatyw Open Access, która nie jest w Polsce popularna, a w wiecie przybrała ju ogromne rozmiary. Tak e na starym kontynencie powoli wpływa na decyzje Parlamentu Europejskiego i rz dów niektórych pa stw. Dlaczego wg autorki inicjatywa ta jest tak wa na? Czy Polska musi w ni wej ? Artykuł b dzie prób odpowiedzi na te pytania. Technologie tak dalece zmieniły dost p do wiedzy, e nale y od nowa pewne procesy rozstrzygn , nazwa i poprowadzi . rodowiska naukowe i bibliotekarskie musz zweryfikowa swój dotychczasowy pogl d na udost pnianie wiedzy. Zastanowi si , czy nie powinien on by bardziej zorientowany na u ytkownika, który znajduje si w centrum zainteresowania, gdzie przestrzega si jego niezbywalnych praw do dost pu do informacji i edukacji - praw człowieka zapisanych w Deklaracji ONZ. Nieograniczony dost p do wiedzy jest najwi kszym wrogiem nietolerancji, a w dłu szym okresie podnosi jako ycia wszystkich ludzi i zapewnia osi gni cie wysokiego poziomu rozwoju cywilizacyjnego i gospodarczego. Bibliotekarze mog wspomóc proces budowania nieograniczonego dost pu do zasobów wiedzy, dzi ki temu mog wyznaczy sobie główny i nadrz dny cel, któremu b d w najbli szych latach słu y . Słowa kluczowe wolny dost p do wiedzy; informacja; społecze stwo informacyjne; zasoby wiedzy Abstract Looking into the future and thinking about building an information society, seeing threats of commercialization of knowledge and its access, we should consider the new role of libraries in the new millennium. The role will undoubtedly be connected with building different knowledge resources and creating different types of access to it. Therefore, it is important to observe the world' s effort in the field in the form of the widely popular Open Access initiative, still relatively unknown in Poland. It has begun to influence the decisions of the European Parliament and governments of some countries. Why is the initiative important, according to the author? New technologies have changed access to knowledge to such an extent that some processes must be rethought, renamed and implemented. Scientific and library communities must verify their previous views on knowledge dissemination. They should consider orienting it more towards the user, who is in the center of attention, and who has rights of access to information and education as specified in the UN Declaration on Human Rights. Unrestricted access to knowledge is the biggest enemy of intolerance, and in the long run improves the quality of life of all people, leading to high level of civilization and economic development. Librarians can assist in the process of building unrestricted access to knowledge resources and thus find the ulterior goal to reach in the coming years. Czy Open Access powinien by dla nas wa ny? 191 Key words open access; information; information society; information management; knowledge resources 1. Obywatel – informacja i wiedza Społecze stwo informacyjne to nowy typ wła nie powstaj cego społecze stwa, którego rozwój opiera si o szybkie zmiany technologiczne, telekomunikacyjne i mentalno ciowe. Specjali ci zajmuj cy si przekształceniami społecznymi ostatnich lat twierdz , e warunki, jakie nale y spełni , eby w ogóle mówi o społecze stwie informacyjnym, to s przede wszystkim: zbudowanie sieci, dost pnej dla ka dego obywatela, stworzenie zasobów informacji, które b d mu słu yły i produktywne ich wykorzystanie. Traktujemy informacj jak towar, produkt kreuj cy czy wpływaj cy na konkretny zysk firmy. Przy czym zysk ten mo e by ró nie postrzegany, w zale no ci od instytucji, która go wytworzy. Inaczej zysk b dzie postrzegała instytucja publiczna, inaczej firma komercyjna. Jednakowo musimy pami ta , e informacja b dzie wpływała na nasze ycie codzienne w skali znacznie szerszej ni dotychczas. Ju zreszt tak si dzieje [1]. Je li warunkiem koniecznym jest budowanie zasobów wiedzy dost pnych dla ka dego obywatela, z ka dego miejsca w pa stwie, to jaki system przepływu informacji i wiedzy ma zbudowa pa stwo obywatelskie? Otwarty czy zamkni ty? Tani czy drogi? To s pytania, jakie sobie tej chwili stawiamy. Z dokumentów wiatowych i europejskich omawiaj cych zasady budowania społecze stwa informacyjnego wynika, e system przepływu informacji ma by zorientowany na jej u ytkownika. Prawa człowieka i obywatela (por. Deklaracj Praw Człowieka) s tak kreowane, e wypływa z nich jasno, i ka dy człowiek powinien mie niezbywalne prawo dost pu do informacji i edukacji. A komentarze do tych zapisów mówi wyra nie, e nieograniczony dost p do wiedzy jest najwi kszym wrogiem nietolerancji, podnosi jako ycia wszystkich ludzi, a pa stwom ma zapewni osi gni cie wysokiego poziomu rozwoju cywilizacyjnego i gospodarczego. Rekomendowane przez ONZ cele, wynikaj ce z Deklaracji Millennium1, które powinni my osi gn jako wiatowa społeczno do 2015 roku, s nast puj ce: a) podł czenie wsi do sieci i zało enie tam punktów dost pu do Internetu; b) podł czenie wszystkich szkół do sieci; c) podł czenie wszystkich centrów naukowych do sieci; 1 Resolution adopted by the General Assembly [without reference to a Main Committee (A/55/L.2)] 55/2. United Nations Millennium Declaration [dok. elektr.] http://www.un.org/millennium/declaration/ares552e.htm [odczyt 18.04.2005]. 192 Bo ena Bednarek-Michalska d) podł czenie wszystkich bibliotek, archiwów, muzeów i centrów kultury do sieci; e) podł czenie szpitali i przychodni zdrowia do sieci; f) podł czenie wszystkich agend rz dowych do sieci; g) zbudowanie nowych programów nauczania, które b d odpowiadały ideom budowania społecze stwa informacyjnego; h) zbudowanie zasobów wiedzy i zapewnienie rozwoju technologii wspomagaj cych udost pnianie tych zasobów we wszystkich j zykach; i) zapewnienie wszystkim dost pu do mass-mediów; j) zapewnienie dost pu do nowych technologii połowie populacji wiata. Cele powy sze mog nie zosta osi gni te, je li nadal b dziemy mieli te ograniczenia, które wyst puj dzi i z którymi si ci gle borykamy. 2. Globalizacja i komercjalizacja wiedzy Ambitne zapisy znajduj ce si w deklaracjach organizacji czy konstytucjach pa stw nie wsz dzie i niejednako przekładaj si na praktyk i codzienno . Co z tego, e wszyscy wiemy, jakie prawa nam powinny przysługiwa , a nawet ju przysługuj w wielu rozwini tych krajach, kiedy zapisy sobie, a ycie sobie. Nadal edukacja, wiedza czy informacja nie jest dost pna wszystkim i nie jest dost pna za darmo. Najlepsze szkoły kosztuj , wiedz i informacj ch tniej si handluje, ni udost pnia j za darmo; jest to w dzisiejszych czasach DOSKONAŁY TOWAR. Pot ne koncerny wydawnicze, prasowe, medialne, które ł cz si w jeszcze wi ksze, globalizacja wchodz ca w obszar pozyskiwania informacji i przetwarzania jej, powoduj , e coraz wi kszemu zawłaszczeniu podlegaj wszelkiego rodzaju dane, tak e naukowe. Trend ten, który nasilił si w ostatnim czasie przez rozwój sieci i technologii komputerowych, spowodował niepokój w wiecie nauki, zwłaszcza w ród tych, którzy nadal postrzegaj prac na polu nauki jako słu b ludzko ci, nie jako sposób na dorobienie si maj tku. Ruch Open Access zrodził si wła nie z tego niepokoju. 3. Dost p do wiedzy - ograniczenia Open Access jest ruchem walcz cym o wolny i darmowy dost p do cyfrowych zasobów wiedzy. Znane s nam tak e inne inicjatywy, które id dokładnie w tym samym kierunku, ale dotycz np. walki o rozwój wolnego oprogramowania, nie patentowania softwaru, takie jak GNU2, czy poluzowania ogranicze prawa autorskiego, takie jak Creative Commons [3]. Dookoła, czy mo e wobec Internetu, kształtuj si zatem ró ne postawy społeczne (otwarte lub zamkni te) i wynikaj ce z tego wolno ci lub ograniczenia – zarówno finansowe, jak i prawne czy biurokratyczne. Ludzie albo widz w tym medium doskonały obszar do zarobienia du ych pieni dzy (np. na produkowaniu informacji i usług o ni opartych), albo przestrze 2 GNU - http://www.gnu.org.pl/ [odczyt 18.04.2005]. Czy Open Access powinien by dla nas wa ny? 193 swobody absolutnej, która pozwala na darmowe wykorzystanie wszystkich zasobów sieci do podnoszenia własnej edukacji i poznawania wiata oraz przestrze wolnej kreacji i promocji twórczo ci. Banalnym przykładem post powania komercjalizacji zasobów mo e by dost p do archiwów czasopism. Par lat temu Gazeta Wyborcza i Rzeczpospolita dawały wolny dost p do swoich baz danych i artykułów, teraz trzeba im za to płaci . Czy nie kłóci si to z misj dzienników (prawo prasowe), które popularyzuj na swoich łamach jak najszerszy dost p do informacji i edukacji, cz sto tak e upominaj władze pa stwowe, przypominaj c jednocze nie, czym jest społecze stwo obywatelskie? Je li gazety całego wiata zrobi to samo, jednocze nie przestaj c drukowa wersje tradycyjne (bo to te przestanie si opłaca ), ile bibliotek b dzie sta na opłacenie subskrypcji dost pu do wszystkich gazet? Jaki b dzie dost p kolejnych pokole do archiwów czasopism? Co nas czeka? Wiedza dost pna dla wybranych i bogatych? Czy o taki model i system nam chodzi? To samo z bazami danych adresowymi, encyklopediami czy informacj gospodarcz . Obawiam si , e im „dalej w las”, tym wi cej wyprodukujemy sobie zakazów dotycz cych nie tylko przepływu informacji, ale i rozwoju technologii. Ogranicze nam przybywa, zarówno tych wypływaj cych z podnoszenia kosztów jak i regulowania wszystkiego, co da si uregulowa . Internet wydawał si nam w latach 90. oaz wolno ci, ale dzi do Internetu wkracza wolno porz dek prawny i wiele z nim zwi zanych ogranicze . 4. Nowa sytuacja bibliotek W takiej oto nowej sytuacji znalazła si nauka a z ni biblioteki, których misja od wieków jest jednaka i jasna. Udost pnia dziedzictwo nauki i kultury ka demu i za darmo, w dogodnych warunkach. Z jednej strony t wielk przeszkod w dost pie do wiedzy s restrykcje wynikaj ce z nadmiernej ochrony niektórych praw, z drugiej rosn ce koszty wytworzenia i dost pu do wiedzy. Jak poradzi sobie z tymi problemami, by zachowa star , jak wiat, rol bibliotek i słu ebn misj nauki? Prze led my dla przykładu zapisy dotycz ce opłat opublikowane na stronach Polskiej Biblioteki Internetowej (www.pbi.edu.pl) , która z zało enia miała by bezpłatna i dost pna ka demu obywatelowi; pokazuj one skal problemu: Konieczno ochrony praw autorskich osób uprawnionych powoduje, i zostanie opracowany równie katalog dzieł dost pnych odpłatnie, zgodnie z wol uprawnionych do dzieł. Trwaj prace nad warunkami i form realizacji płatno ci za dost p do płatnych pozycji bibliotecznych. W ród mo liwych rozwi za znajduj si opłaty przez SMS, konta indywidualne u ytkowników lub banki elektroniczne. W tych rozwi zaniach b d uwzgl dniane dwa warianty opłat. Opłaty ponoszone przez PBI jako udost pniaj c utwór w postaci pliku elektronicznego oraz opłaty za ewentualne kopiowanie plików na dysk u ytkownika. 194 Bo ena Bednarek-Michalska Je li biblioteki przerzuc płatno ci za udost pnianie dzieł na barki czytelników, to jak rol rezerwuje sobie w tym zakresie pa stwo obywatelskie, utrzymywane przez tego samego czytelnika? Czy tylko stra nika restrykcyjnego prawa i podpisuj cego gołosłowne deklaracje o równym dost pie obywatela do edukacji? A mo e te koszty powinno ponie Pa stwo wpłacaj c organizacjom zbieraj cym tantiemy odpowiednie kwoty? A mo e sami autorzy dobrze zastanowi si , co dla nich jest wa niejsze, popularno i wzrost czytelnictwa czy tantiemy? Czy biblioteki maj opustosze z powodu rosn cych kosztów, wprowadzania opłat za wypo yczenia ksi ek, płyt, filmów i wszelkich wytworów nauki czy kultury? A co z tantiemami i prawami autorskimi naukowców, jakie organizacje b d zbiera tantiemy dla nich? Zmierzamy prost drog do sytuacji, gdzie twórcom nie wystarcza ju jednorazowa płatno , jak dostawali do tej pory za swój wytwór, ale musz pobiera pieni dze od ka dego u ycia dzieła. Fryzjerzy i taksówkarze musz płaci za słuchanie przez ich klientów piosenek, czytelnicy za wypo yczon ka dorazowo powie , mo e i dziennikarzom te si nale tantiemy za wysłuchiwanie w radio czy telewizji ka dego komunikatu przez nich wyprodukowanego? A jak policzy , ile razy została po yczona ksi ka Stanisława Lema, a ile razy Małgorzaty Musierowicz? B dziemy to liczy w bibliotekach i wysyła pieni dze do organizacji zarz dzaj cych prawami, które zapłac autorom sprawiedliwie wg stopnia zaczytania dzieła? Je li restrykcje prawne b d nadal zmierzały w tym kierunku, to nie mamy co marzy o zbudowaniu społecze stwa informacyjnego. Je li sami twórcy nie u wiadomi sobie jasno, e prawo autorskie zacznie działa na ich niekorzy , bo ograniczy ich popularno , zasi g oddziaływania na wiat, zmieni czytelnictwo i odbiór kultury, zubo y intelektualnie młodych, to przyjdzie nam powalczy dłu ej o prawo do uczestnictwa w kulturze. Nie mo emy dopu ci do sytuacji, w której w bibliotekach cyfrowych b dziemy mie tylko dzieła stare, sprzed 70 lat, na które wygasły prawa autorskie i dlatego mo na je wypo ycza czy pokazywa w sieci do woli. Kto je b dzie czytał, jaki odsetek społecze stwa? I jaki z tego wyniknie obraz wiata? Je li pa stwo, tworz ce prawo, widzi tak budowanie społecze stwa wiedzy, budowanie zasobów i dost pu do nich, obci aj c podwójnie swoich obywateli kosztami tego procesu, to nie mamy szans na rozwój. 5. Bibliotekarze wobec Open Access Dlatego powinni my wchodzi w inicjatyw Open Access i współtworzy nowe zasady udost pniania dziedzictwa kultury, nowe modele finansowania dost pu do wiedzy, nowe platformy archiwizacji zasobów, inne prawo – powinni my mie na uwadze wszystkie elementy godz ce racje zarówno autorów, dostawców wiedzy, producentów, jak i bibliotekarzy, archiwistów czy muzealników działaj cych dla dobra całego społecze stwa. Bibliotekarze nie b d w ramach tej inicjatywy walczy o wolny dost p dla siebie, tylko dla innych i tak widz te podstawow warto , która przy wieca Czy Open Access powinien by dla nas wa ny? 195 słu bie publicznej. Musimy naciska na instytucje pa stwa, odpowiedzialne za edukacj i kultur , by zacz ły budowa nowy system dost pu do wiedzy i płatno ci z tym zwi zanych. Open Access jest inicjatyw , która wypracowuje takie modele. Dlatego musimy zna t inicjatyw i bra aktywny udział w jej popularyzacji, rozwoju i wdra aniu rozwi za , które w jej ramach si wypracuje. W inicjatywie tej uczestnicz przede wszystkim naukowcy i bibliotekarze, ale nie tylko, ludzie kultury tak e, informatycy i wszyscy ci, którym idea wolno ci dost pu do osi gni nauki i kultury jest bliska. Nie dajmy si zwariowa , apelujmy o tworzenie prawa przyjaznego czytelnikom. Zweryfikujmy swoje postawy – zwłaszcza te zamkni te – jeszcze raz wró my do zasad, które tworzyli my wieki temu buduj c biblioteki. 6. Instytucje wobec Open Access Co powinny w tej chwili zacz zrobi w Polsce instytucje, by przyswoi Open Access? Jakie zalecenia mo na wyczyta w artykułach opisuj cych to zjawisko i czy da si je zaadaptowa u nas w kraju? Członkowie tej inicjatywy działaj szczególnie aktywnie w obszarze publikowania naukowego – a konkretnie publikowania artykułów w czasopismach naukowych. W jej ramach opisuje si trzy strategie: Gold: publikuj swoje artykuły w czasopismach otwartych, je li istniej tytuły, które odpowiadaj twojej dziedzinie (w tej chwili ich liczba nie jest du a około 1500 tytułów, 72084 artykułów, co daje mniej ni 5% całej produkcji wiata)3; Green: Publikuj pozostałe teksty w czasopismach o płatnym dost pie (jest ich w tej chwili około 23,500 tytułów, co daje 95% całej produkcji wiata) i archiwizuj je jednocze nie w swoich instytucjonalnych archiwach otwartych; Grey: Publikuj tylko w czasopismach płatnych (23,500 tytułów) najwi kszych wydawców, nigdzie indziej. 3 Takim otwartym czasopismem działaj cym w obszarze bibliotekoznawstwa w Polsce jest Biuletyn EBIB, który zreszt był dofinansowywany w roku 2002 przez BOAI – Budapest Open Access Initiative. Bo ena Bednarek-Michalska 196 Slajd 1. Slajdy opracowali: Tim Brody and Stevan Harnad (Southampton University) Mo na ich u ywa za darmo do promowania inicjatywy open access i self-archiving. W ramach złotej strategii czekaj nas nast puj ce zadania: 1. stworzy nowe lub przekształci ponad 23,000 tytułów czasopism dotychczas ukazuj cych si w czasopisma otwarte; 2. znale finansowanie (granty rz dowe) na pokrycie kosztów publikowania elektronicznego ($500-$1500+) 3. przekonywa autorów, którzy rocznie publikuj około 2.500,000, by publikowali je w nowych darmowych czasopismach zamiast w płatnych. W ramach zielonej strategii czeka nas jedno zadanie: 4. przekonywa autorów, którzy rocznie publikuj około 2.500,000 w płatnych tytułach, by publikowali je tak e dodatkowo w repozytoriach otwartych lub na swoich stronach WWW (Springer ju si na to zgodził4). Optymalna strategia na dzi , jak promuj angielscy i ameryka scy naukowcy, wygl da nast puj co: publikuj ile si da w czasopismach otwartych (5%) (poszukaj ich w Directory of Open Access Journals http://www.doaj.org) oraz dodatkowo staraj si archiwizowa w repozytoriach te, które s drukowane w tradycyjnych i płatnych (95%). Dla instytucji natomiast, które chc wdro y nowe zasady, zaleca si nast puj ce kroki: 1. Uniwersytety: powinny adaptowa polityk udost pniania wszystkich dzieł powstałych na uczelni za darmo w Internecie stosuj c złot lub zielon strategi ; promowa Open Access w rodowisku naukowców; zaoszcz dzone pieni dze zamiast wydawa na drogie subskrypcje kierowa na dofinansowanie czasopism otwartych; 2. Wydziały: powinny stworzy wydziałowe archiwa zasobów cyfrowych; 4 Zobacz wywiad z szefem Springera: Poynder Richard, Put Up or Shut Up. “Information Today”. 2004, vol. 21 no. 8. Czy Open Access powinien by dla nas wa ny? 197 3. Biblioteki Uniwersyteckie: powinny rozpocz budow bibliotek cyfrowych i da wsparcie wszystkim wydziałom w zakresie gromadzenia i zarz dzania tym zasobem, przestrzega standardów i copyright; kierowa poszukiwania naukowców do repozytoriów Open Access na całym wiecie; promowa repozytoria i wiedz przez nie dostarczan ; promowa Creative Commons; 4. Instytucje finansuj ce nauk : powinny wspiera open access finansuj c bezpo rednio badaczy i ich badania (stosuj c złot lub zielon strategi ); finansowa (zgodnie z zasadami jawno ci i przejrzysto ci) czasopisma, które s publikowane w sieci i udost pniane za darmo. 5. Wydawcy: powinni zastosowa raczej strategi złot ni zielon . Z bada projektu ROMEO5 wynika, e coraz wi ksza liczba wydawców daje zielone wiatło autorom w zakresie dodatkowego publikowania zarówno w repozytoriach, jak i na własnych stronach WWW. Jest to wła ciwa cie ka, z której raczej nie b d si wycofywali. Slajd 2. RoMEO Directory of Publishers who have given their Green Light to Self-Archiving http://www.sherpa.ac.uk/romeo.php http://romeo.eprints.org Proportion of journals already formally giving their green light to author/institution self-archiving (already 92%) continues to grow:: Green light to self-archive: Journals % Publishers % 8919 (100%) 107 (100%) Neither yet 678 8% 32 29% Preprint 1185 +13% (= 92%) 7 +6% (= 71%) Postprint 7087 79% 71 65% Slajdy opracowali: Tim Brody and Stevan Harnad (Southampton University) Mo na ich u ywa za darmo do promowania inicjatywy open access i self-archiving. I cho dzi w Polsce wiele z tych zalece zdaje si niemo liwych do spełnienia, wynika to raczej z nieznajomo ci nowo proponowanych modeli, ni niech ci. Wydaje si nam, e adna inna polityka nie jest mo liwa, ni ta, które znamy od lat. Statystyki jednak i badania wykonane w ramach 5 Rights MEtadata for Open archiving - RoMEO jest projektem angielskim, w ramach którego badano rynek publikacji elektronicznych i aspektów prawnych z tym zwi zanych. W tej chwili kontynuuje si go w ramach projektu SHERPA [dok. elektr.] http://www.lboro.ac.uk/departments/ls/disresearch/romeo/ [odczyt 19.04.2005]. Bo ena Bednarek-Michalska 198 europejskich projektów SHERPA http://www.sherpa.ac.uk/ i RoMEO pokazuj , e mo e by inaczej. Poni ej mamy procentowe dane statystyczne pokazuj ce, jaka liczba artykułów mogłaby w roku 2003 by dost pna dla wszystkich, gdyby sami autorzy naciskali na wydawców, eby zastosowali strategi cho by tylko zielon , tzn. eby pozwolili im opublikowa ten sam tekst w repozytorium uczelnianym. Slajd 3. % of ISI-indexed articles that could have been OA in 2003 (if their authors had acted on their publishers’ green light to self-archive http://www.isinet.com/isihome/media/presentrep/essayspdf/openaccesscitations2.pdf By number of Articles 22095 56% of known and 85% of total could already be self-archived 257236 297181 Unspec White Yellow Blue Green OA 72677 45624 52247 Publisher self-archiving policies, by article from JCR 2003 and Project Romeo listings at http://www.sherpa.ac.uk/romeo.php Slajdy opracowali: Tim Brody and Stevan Harnad (Southampton University) Mo na ich u ywa za darmo do promowania inicjatywy open access i self-archiving. 7. Dlaczego Open Access warto wspiera ? Na szcz cie inicjatywa Open Access zakre la coraz szersze kr gi i zdobywa popularno nie tylko w ród ludzi najbardziej zainteresowanych dost pem do zasobów wiedzy, ale tak e w ród polityków i decydentów. W Pary u 30 stycznie 2004 roku została podpisana przez pa stwa OECD – w tym Polsk - deklaracja zwi zana z dost pem do wiedzy finansowanej z pieni dzy publicznych. Deklaracja ta wylicza korzy ci, jakie społecze stwom daje swobodny i darmowy dost p do wiedzy. Warto je tu przypomnie tym, którzy optuj za takim my leniem, e wytworzenie wiedzy musi kosztowa , a zatem i dost p do niej musi by płatny. Przyjmuj c za Deklaracj pa stw OECD, e: • optymalna wymiana informacji w skali mi dzynarodowej decyduj co wpływa na innowacje i rozwój bada ; Czy Open Access powinien by dla nas wa ny? 199 Slajd 4. The objective of open-access is: to maximize research impact by maximizing research access Slajdy opracowali: Tim Brody and Stevan Harnad (Southampton University) Mo na ich u ywa za darmo do promowania inicjatywy open access i self-archiving. • nieskr powany dost p do baz danych promuje nauk i wspiera podnoszenie wiedzy naukowców; • wolny dost p pozwala maksymalizowa korzy ci płyn ce z publicznych inwestycji w wytwarzanie wiedzy; • znaczny wzrost mocy obliczeniowej pozwala na udost pnienie olbrzymich ilo ci danych a tym samym poszerzenie tematyki bada ; • nauka, ekonomia i społecze stwo mo e osi gn istotne korzy ci, dzi ki mo liwo ciom otwieranym przez technologi cyfrow a ograniczanie dost pu do bada stwarza wielkie ryzyko dla ich efektywno ci; • szeroka dost pno krajów rozwijaj cych si do baz wiedzy przyczynia si do ich wi kszego udziału w globalnym systemie edukacyjnym a tym samym rozwoju ekonomicznego; • ochrona prywatno ci obywateli, własno ci intelektualnej i tajemnic handlowych, wymaga zabezpiecze , lokalne prawo mo e regulowa dost p do wiedzy. Pa stwa OECD nakre laj podstawowe zasady, jakimi b d si kierowa , by zbudowa nowy system przepływu informacji naukowej i dost pu do niej. B d to: 1. otwarto ; 2. przejrzysto ; 3. zgodno prawem; 4. odpowiedzialno ; 5. profesjonalizm; 6. przestrzeganie prawa własno ci intelektualnej; 7. stosowanie jednakowych standardów; 200 Bo ena Bednarek-Michalska 8. 9. wydajno i efektywno ; jako i bezpiecze stwo. W my l tych zasad pa stwa te zobowi zały si , e zbuduj za publiczne pieni dze odpowiednie efektywne elektroniczne systemy przepływu wiedzy. Mam nadziej , e te oficjalne deklaracje ułatwi tak e Polsce zbudowanie takiego systemu, który b dzie przyjazny u ytkownikom. Rol bibliotekarzy jest ledzi poczynania pa stwa i kontrolowa je w zakresie, za jaki czuj si odpowiedzialni. Jakie symptomy takiego nowoczesnego my lenia ju wida w urz dowych dokumentach. Wystarczy przejrze now ustaw o finansowaniu nauki. S w niej zapisy, które dosłownie mówi o tym, e b d pieni dze na ucyfrawianie zasobów bibliotek. Jeszcze par lat temu nie było o tym w ogóle mowy, a bibliotekarze musieli „dobija si ” o zapisanie bibliotek w strategii ePolska. Art. 14: Finansowanie programów lub przedsi wzi okre lanych przez Ministra obejmuje działania dotycz ce: Ust. 6) rozwoju infrastruktury informacyjnej i informatycznej nauki oraz jej zasobów w postaci cyfrowej. Art. 13. 1. Finansowanie działalno ci wspomagaj cej badania obejmuje: 1) sporz dzanie ekspertyz, opinii i ocen naukowych; 2) tworzenie, przetwarzanie, udost pnianie i upowszechnianie informacji naukowych i naukowotechnicznych; 3) upowszechnianie, promowanie i popularyzowanie osi gni naukowych lub naukowotechnicznych; 4) promowanie przedsi wzi innowacyjnych wykorzystuj cych wyniki bada naukowych lub prac rozwojowych.6 Bibliotekarze mog tak e, lobbuj c za darmowym dost pem do wiedzy, powoływa si na konkretne inicjatywy podj te przez doskonale im znane instytucje naukowe takie, jak Instytut Maxa Plancka [4] czy CERN [5]. Ten ostatni przyj ł niedawno zobowi zanie, e b dzie wszystkie swoje badania udost pniał za darmo w sieci. Nie jest to zobowi zanie nowe, poniewa CERN zakładał tak jawno i przejrzysto ju w 1953 roku, ale dopiero nowe technologie pozwalaj j realizowa w tak szerokim zakresie. CERN buduje od 2003 roku now polityk promocji bada akceptuj c zasady Open Access i swoim autorytetem zach ca wszystkich badaczy do publikowania otwartego. Wsparcie takich instytucji mo e bardzo powa nie wpłyn na innych w kreowaniu polityki otwarto ci w tym zakresie. Bibliotekarze zatem musz pozna wszystkie proponowane rozwi zanie i powoli promowa je w swoich rodowiskach. Tak jest nasza rola dzi i do takiej pracy zach cam wszystkich. O jednym nie wolno nam zapomnie , e przechodzenie z jednego modelu do drugiego b dzie trwało do długo i e jest to proces trudny. Przez 6 USTAWA z dnia 8 pa dziernika 2004 r. o zasadach finansowania nauki. Dz.U. z 2004 r., nr 238, poz. 2390 [dok. elektr.] http://ks.sejm.gov.pl/proc4/ustawy/2794_u.htm [odczyt 18.04.2005]. Czy Open Access powinien by dla nas wa ny? 201 najbli sze lata b dziemy mieli do czynienia z koegzystencj obu modeli i nale y to akceptowa . Nie spieszmy si , raczej starajmy si my le o rozwi zaniach, które zachowaj jako elektronicznego publikowania i zapewni długotrwało istnienia takim archiwom. Bibliografia [1] Goli ski M.: Społecze stwo informacyjne - problemy definicyjne i problemy pomiaru.[W:] Polskie do wiadczenia w kształtowaniu społecze stwa informacyjnego: dylematy cywilizacyjno-kulturowe: materiały ogólnopolskiej konferencji naukowej (Kraków, 28 wrze nia 2001 r.), red. ksi gi konferencyjnej Lesław H. Haber [dok. elektr.] http://winntbg.bg.agh.edu.pl/skrypty/0037/cz0-r11.html [odczyt 18.04.2005]. [2] Europa i społecze stwo globalnej informacji - Recommendations to the European Council, tzw. Raport Bangemanna [dok. elektr.] http://europa.eu.int/ISPO/infosoc/backg/bangeman.html [odczyt 18.04.2005]. [3] Hofmokl J., Tarkowski A.: Creative Commons, innowacje w systemie prawa autorskiego i rozwój wolnej kultury. „Biuletyn EBIB”. 2005 nr 3 (64) [dok. elektr.] http://ebib.oss.wroc.pl/2005/64/hofmokl_tarkowski.php. [4] Plan of Action [plan działa rekomendowany na szczycie społecze stwa informacyjnego w Genewie, World Summit on the Information Society do adaptowania we wszystkich pa stwach, 9 grudnia 2003]. Document WSIS-03/GENEVA/DOC/5-E. [5] Declaration on Access to research data from public funding. OECD, Paris 2004 [dok. elektr.] http://www.oecd.org/document/0,2340,en_2649_34487_25998799_1_1_1_1,00.html [odczyt 18.04.2005]. [6] Conference on Open Access to Knowledge in the Sciences and Humanities. Max Planck Institute [dok. elektr.] http://www.zim.mpg.de/openaccess-berlin/ [odczyt 18.04.2005]. [7] CERN confirms commitment to Open Access. CERN Press and Publications, Geneva 31.03.2004 [dok. elektr.] http://info.web.cern.ch/Press/PressReleases/Releases2005/PR04.05E.html [odczyt 18.04.2005]. [8] Harnad S., Carr L., Brody T., Oppenheim C.: Mandated online RAE CVs Linked to University Eprint Archives: Improving the UK Research Assessment Exercise whilst making it cheaper and easier. “Ariadne”. 2003 nr 35 [dok. elektr.] http://www.ariadne.ac.uk/issue35 harnad. [9] Poynder R.: British Politicians Call on U.K. Government to Support Open Access. “Information Today” 2005. [10] Resolution adopted by the General Assembly [without reference to a Main Committee (A/55/L.2)] 55/2. United Nations Millennium Declaration [dok. elektr.] http://www.un.org/millennium/declaration/ares552e.htm [odczyt 18.04.2005]. BIBLIOTEKI NAUKOWE W KULTURZE I CYWILIZACJI Anna Łozowska Politechnika Szczeci ska w Szczecinie Biblioteka Główna [email protected] Technologie informacyjne: mi dzy DOI a Open Access Information technology: between DOI and Open Access Abstrakt Referat omawia dwie pozornie sprzeczne tendencje w sieciowej komunikacji naukowej. Z jednej strony identyfikacja dokumentów w sieci poprzez DOI w celu ułatwienia ecommerce ograniczenia dost pu, z drugiej - inicjatywy wolnego dost pu do dokumentów i oprogramowania w Internecie. Edukacyjna rola bibliotek w procesach współczesnej komunikacji opartej na nowoczesnych technologiach. Słowa kluczowe DOI; open access; open source; komunikacja naukowa; biblioteki - innowacje Abstract The paper presents two seemingly opposing trends in communication technology based on the internet: on one hand the identification of documents by DOI - to enable access limitations and on the other the Open Access initiative. The educational role of libraries in modern communication processes based on new technologies is also presented. Key words DOI; open access; open source; scientific communication; libraries - innovations Internet jako ródło zasobów i medium komunikacji naukowej jest nieocenionym narz dziem pracy dla całego wiata nauki, w tym i dla bibliotek. Zasoby cyfrowe w sieci, zwłaszcza dokumentów naukowych przyrastaj jednak w takim tempie, e widoczna stała si potrzeba ich dokładniejszej identyfikacji. DOI – Digital Object Identifier to dosłownie identyfikator obiektów cyfrowych słu cy do stałej identyfikacji i wymiany obiektów własno ci intelektualnej w rodowisku cyfrowym (sieciach). DOI słu y do identyfikacji dokumentów elektronicznych w podobny sposób jak ISSN do czasopism a ISBN do ksi ek. Rozwojem tego systemu i zarz dzaniem nim zajmuje si International DOI Foundation (IDF) - organizacja o celach non-profit, powstała 10 pa dziernika 1998 roku, maj ca swoje biura w USA i w Szwajcarii. DOI składa si z prefiksu i sufiksu i mo e by tworzony dla ka dej jednostki własno ci intelektualnej, któr twórca uzna za wart oddzielnego potraktowania np. rozdział z ksi ki, artykuł, zdj cie, wykres, fragment artykułu, oprogramowanie, utwór muzyczny, itp. Prefiks definiuje organizacj , która rejestruje jaki dokument – obiekt oraz agencj rejestruj c , natomiast sufiks okre la jednoznacznie dokument [5, 8]. Technologie informacyjne: mi dzy DOI a Open Access 203 I tak np. 10.1016 jest to prefiks firmy Elsevier Science; 10.1002 jest to prefiks wydawcy J.Wiley a;10.1108 – oznacza prefiks wydawnictwa Emerald a 10.1093 – to prefiks Oxford University Press. Całkowity DOI mo e wygl da tak: doi:10.1016/j.serrev.2004.09.013 lub doi: 10.678/[SICI] 0002-8231(199601)47:1<1: SPOTEO>2,3.TX:2-K[11]. Nie ma adnych ogranicze co do długo ci sufiksu, cho w pocz tkowym okresie implementacji wymagana długo całego identyfikatora wynosiła 128 znaków. Sufiks jest unikalny, jednostkowy, niepowtarzalny, ale istnieje du a dowolno w oznakowaniu dokumentu; w sufiks mo e by te wł czony ISBN lub ISSN. System DOI zapewnia stało identyfikacji i lokalizacji dokumentu elektronicznego poprzez odesłanie do wła ciwego URL, za którego aktualizacj odpowiedzialny jest rejestruj cy czyli najcz ciej wydawca, autor b d inna jednostka. U ytkownik nie powinien w ogóle odczu zmiany adresu internetowego, gdy system automatycznie przekieruje poszukuj cego danej pozycji pod wła ciwy, uaktualniony adres. Działa wi c jak stały URL, a opiera si na tzw. URN, czyli systemie, symbolicznych nazw przydzielanym ródłom, działaj cym jak stałe odsyłacze [8], przebijaj c si poprzez ró norodno platform technologicznych. Je li prawa autorskie odst puje si innej stronie, DOI nie ulega zmianie. Poni sze przykłady obrazuj sposób działania DOI: - u ytkownik natrafia w przypisach bibliograficznych na artykuł Panagiota Kanti, Ian I. Kogan, Keith A. Olive and Maxim Pospelov: Singlebrane cosmological solutions with a stable compact extra dimension. Phys. Rev. D 61,106004 (2000) Issue 10 – 15 May 2000. DOI: 10.1103/PhysRevD.61.106004 available at http://dx.doi.org/10.1103/PhysRevD.61.106004 Klikni cie na „ink” przenosi zapytanie da bazy danych IDF, w której oprogramowanie szuka tego DOI i zwi zanego z nim URLa. Jest on nast pnie odsyłany do przegl darki u ytkownika, a ta zaczyna poszukiwanie wła ciwego serwera, na którym jest pełen tekst dokumentu. Dalszy dost p i zwi zane z nim komunikaty zale od wła ciciela praw autorskich i od oprogramowania .Autor (lub inny u ytkownik) znaj c DOI danej publikacji chce uzyska do niej dost p lub zwyczajnie sprawdzi , gdzie jest ona zlokalizowana lub poleci komu . Wówczas wpisuje w przegl dark nast puj cy adres: http://dx.doi.org/nr DOI a po klikni ciu i poł czeniu z serwerem dx.doi.org (zarz dzanym przez International DOI Foundation)system wyszukuje DOI i aktualny zwiazany z nim URL i przekierowuje u ytkownika w sposób dla niego niezauwa alny na wła ciw stron . DOI zademonstrowano po raz pierwszy w lutym 1997 na dorocznym spotkaniu ameryka skich wydawców, którzy rok wcze niej zaanga owali si we współprac z Corporation for National Research Initiatives (CNRI), instytucj non-profit, wiod c w technologiach maj cych zastosowanie w internecie. Model DOI wietnie pasował do technologii Handle System 204 Anna Łozowska opracowanej wła nie przez CNRI. Pierwsza du a publiczna demonstracja odbyła si na targach ksi ki we Frankfurcie w pa dzierniku 1997, a uczestniczyło w niej 400 wydawców, którzy do szybko zorientowali si w przydatno ci DOI tak do handlu w sieci i ochrony własno ci intelektualnej jak i w systemach wyszukiwawczych [11]. Pierwszymi uczestnikami fazy „prototypowej” były wydawnictwa J. Wiley’a, Academic Press oraz czasopismo „Nature”, które podj ły decyzj o wzajemnych cytowaniach (cross publication citing). Oznaczało to, e przypisy bibliograficzne w artykułach ka dego z tych wydawców zawierały linki do pozostałych i był to pocz tek inicjatywy CrossRef polegaj cej na poł czeniu publikacji dost pnych online za pomoc linków, co daje mo liwo przechodzenia z pełnego tekstu artykułu w czasopismach danego wydawcy do pełnego tekstu artykułu w czasopismach innych wydawców. CrossRef tworzy baz metadanych dla artykułów dostarczanych przez wydawców, w ród tych metadanych jest te DOI działaj cy jako „przeł cznik” do lokalizacji dokumentu. Jedn z cech DOI jest stało . DOI s wyszukiwane poprzez baz http://dx.doi.org, gdzie URLe s przypisane do ka dego zarejestrowanego dokumentu. Je li URL si zmienia, wła ciciel praw autorskich uaktualnia URL poprzez CrossRef i z bazy IDF nast puje przekierowanie do wła ciwej lokalizacji dokumentu. Pewnym problemem s zmiany we własno ci firm wydawniczych i muzycznych, ich fuzje i inne zmiany organizacyjne. W takim wypadku DOI wszystkich dokumentów s przenoszone (jako własno intelektualna) na nowego wła ciciela i to on dokonuje aktualizacji URL, ale same identyfikatory pozostaj stałe. Wielk zmian było przej cie przez firm Elsevier w 2002 roku platformy IDEAL wydawnictwa Academic Press, ale poszło to nadzwyczaj gładko. Po przeniesieniu danych zamkni to serwer IDEALa i zaktualizowano w ci gu paru dni adresy internetowe dla wszystkich DOI. Automatycznie linki od wszystkich innych wydawców zacz ły przekierowywa u ytkowników do bazy czasopism ScienceDirect, tj. platformy Elsevier’a. Rejestracj DOI zajmuj si powstałe w tym celu agencje, działaj ce jako firmy komercyjne, ale te niektóre z narodowych bibliotek, np. Wielkiej Brytanii, Holandii, Niemiec [3] zarz dzaj DOI w swoich krajach, wykonuj c czynno ci agencji. Agencj jest równie CrossRef, b d ce członkiem Zarz du IDF, Biuro Publikacji Unii Europejskiej, czy R.R. Bowker. Członkostwo w IDF zgłosiła równie CENL, tj. Conference of European National Libraries. Agencje wnosz do IDF roczne opłaty ustalone wg liczby rejestrowanych DOI, natomiast same, działaj c jako instytucje komercyjne stosuj ró ne stawki przyjmuj c zgłoszenia od zainteresowanych. Gdyby indywidualny twórca chciał zarejestrowa swój „obiekt”, mo e to zrobi poprzez IDF za opłat jednorazow 1000 USD, ale po pewnym czasie IDF i tak skieruje dokument do jakiej agencji [5]1. 1 Pod koniec marca 2005 informacja ta znikn ła z serwera IDF. Technologie informacyjne: mi dzy DOI a Open Access 205 Wła ciwe korzy ci z DOI mo na oceni z ró nych pozycji: • wydawców: ułatwia zarz dzanie tre ciami cyfrowymi (prawami wydawniczymi) tak dla u ytku wewn trznej rejestracji jak i zewn trznej dystrybucji. Nadanie ka demu dokumentowi DOI wraz z linkiem do tre ci czyni prac administratorów stron webowych znacznie łatwiejsz , gdy DOI działa jak stały URL. Modyfikacja adresu serwera, na którym jest dokument, dokonana w bazie IDF uaktualnia wszystkie przypisy i lokalizacje stron nawet te w bookmarkach; • u ytkowników: wygoda w wyszukiwaniu i w dost pie do interesuj cych dokumentów. Po prostu klikaj na pod wietlony tekst w przypisie w identyczny sposób jak na link do kolejnej strony WWW. Mog sobie skopiowa DOI ciekawszych dokumentów i nie martwi si o aktualizacj ich adresów. Dzieki CrossRef przemieszczaj si do wła ciwej strony , na której jest dokument. Nie musz by wiadomi ogromu operacji, jakie wykonuje odpowiednie oprogramowanie, nie musz nawet wiedzie , e posługuj si jakim systemem identyfikacji; • wypo ycze mi dzybibliotecznych i serwisów oferuj cych elektroniczn dostaw dokumentów: wiarygodna ich identyfikacja ma podstawowe znaczenie; • opisu bibliograficznego: bardzo wa ne jest wykorzystanie DOI jako standardowej cz ci opisu bibliograficznego, jako metadan , zwłaszcza w bibliograficznych bazach danych, gdy usprawni to elektroniczn dostaw dokumentów i zakup pojedynczych artykułów. Zapewnia stało lokalizacji, co eliminuje konieczno aktualizacji w opisie bibliograficznym adresów internetowych. Od ko ca lat 90-tych 20. wieku korzy ci ze stosowania DOI doceniło wiele instytucji, działaj cych w sferze nauki i e-handlu. Jak wspomniano wy ej, do IDF przyst piły niektóre narodowe biblioteki, Biuro TSO w Wielkiej Brytanii zajmuj ce si dokumentacj rz dow , które stało si agencj DOI, EC/Office of Publications oraz ró ne firmy z Hiszpanii, Korei, Włoch, Niemiec [9]. DOI stał si doskonałym narz dziem dla CrossRef, które to porozumienie obecnie skupia ju ponad 300 wydawców [10]. Od 1998 r. zarejestrowano ju ok. 11 mln DOI z ponad 9100 czasopism a obecnie u ycie tego identyfikatora rozci ga si na referaty w materiałach konferencyjnych, ksi ki i rozdziały w ksi kach oraz hasła w encyklopediach. W ci gu miesi ca u ytkownicy klikaj na DOI w przypisach 5-6 mln razy [10]. W poprzednim okresie CrossRef pobierało opłaty za wyszukiwanie przy u yciu DOI – od swoich członków - 0,12 USD za ka de, od bibliotek 500 USD i od konsorcjów – 2500 USD rocznie. Oceniono jednak, e działa to zaporowo i w 2003 r. zaprzestano pobierania opłat, co natychmiast spowodowało wzrost aktywno ci u ytkowników , którzy (na 31 marca 2004) wykorzystali DOI 43,278,000 razy [10]. Pobierane s tylko opłaty za członkostwo od ka dego wydawcy i niewielkie za ka de zarejestrowane DOI. 206 Anna Łozowska Twórcy baz danych płac stałe, niewielkie roczne opłaty za wyszukiwanie. Biblioteki wykorzystuj DOI ju bez opłat, głównie poprzez przypisy bibliograficzne oraz umieszczaj DOI w opisach bibliograficznych dokumentów(jako linki do pełnych tekstów), z których tworz lokalnie bazy danych. W pocz tkach rozwoju systemu DOI podkre lano entuzjastycznie, e skupił on przy jednym stole autorów, wydawców, twórców muzyki i filmów, producentów baz bibliograficznych i e wszyscy mog odnie z DOI korzy ci [2]. Rzeczywisto jednak nie okazała si jednakowo ró owa dla wszystkich. Rejestracj - jak dotychczas - obj to głównie publikacje naukowe, zwłaszcza artykuły w czasopismach a ostatnio inne rodzaje dokumentów naukowych, o czym wspomniano wy ej. Wył czne prawa wydawnicze do takich publikacji, gwarantowane umow maj wydawcy i to oni rejestruj publikacje, a autorzy bardzo cz sto nie wiedz o takim działaniu, b d nie interesuje ich, do czego słu y DOI. Umowy, np. z firm Elsevier, zawieraj zapisy, e transfer praw wydawniczych obejmuje prawo wydawcy do adaptacji i prezentacji artykułu w systemach komputerowych i programach, wł cznie z odtwarzaniem lub publikacj w formach czytelnych maszynowo i w zwi zku z elektronicznymi systemami wyszukiwania. Inny zapis mówi, e dystrybucja przez internet (www) i inne sposoby udost pniania online autoryzowanej wersji artykułu jest najlepiej zarz dzana przez wydawc . Tak wi c korzy ci z łatwiejszego wyszukiwania i identyfikacji dokumentów elektronicznych s ewidentne – ale głównie dla wydawców. Po wyszukaniu poprzez DOI wła ciwego dokumentu pojawia si propozycja zakupu i dost pu do pełnego tekstu przez, np. 24 godziny. Sprzyja to – paradoksalnie – ograniczeniu dost pu, przynajmniej przy obecnym modelu prenumeraty czasopism. Poza tym DOI okre la jak na razie dokumenty zarejestrowane przez wydawców jako oficjalne recenzowane publikacje, dost pne z platformy wydawcy, działa wi c jako technologia ochronna, pozwalaj ca wła cicielowi praw autorskich decydowa kto i jak mo e korzysta z pełnego tekstu publikacji. Implementacja DOI w sektorach „pozatekstowych” post puje znacznie wolniej, cho identyfikator ten w zamierzeniu twórców ma by u ywany do zastosowa publicznych w wielu dziedzinach, gdzie mamy do czynienia z własno ci intelektualn oraz by niezale ny od konkretnych rozwi za prawnych [5, 8]. Ograniczenia w dost pie do literatury naukowej wskutek ci głego wzrostu cen oraz polityki licencyjnej wydawców i twórców baz danych wzbudziły powszechny sprzeciw wiata nauki , zwłaszcza u ytkowników sieci Internet (bibliotekarze odegrali w nim bardzo wa n rol !) poprzez ruch Open Access i powstanie elektronicznych archiwów [6, 7]. W 2000 roku przedstawiciele ameryka skich bibliotek naukowych oraz animatorzy komunikacji naukowej opracowali w Tempe (Arizona) zasady dla nowo powstaj cych systemów naukowego publikowania [12]. Zasada trzecia mówi, e publikacje naukowe powinny by archiwizowane w bezpieczny sposób tak, aby były długotrwale dost pne, a w przypadku prac elektronicznych opatrzone Technologie informacyjne: mi dzy DOI a Open Access 207 stałym symbolem identyfikacyjnym umo liwiaj cym linkowanie i cytowania: uwa a si , e jest ona realizowana w Open Archives, ale identyfikatory tam stosowane nie s te same, co stosowane przez komercyjnych wydawców jako DOI, cho mog dotyczy tych samych dokumentów. Repozytoria Open Archives wykorzystuj oprogramowanie wolno dost pne, tzw. Open Source, ale tylko niektóre jego implementacje u ywaj technologii Handle System – tej samej, w której rozwini to DOI. Najpro ciej ujmuj c jest to oprogramowanie, które przydziela stałe identyfikatory (tzw. handles) obiektów cyfrowych i innych zasobów w Internecie oraz zarz dza ich działaniem poprzez odesłania [4]. Na spore zamieszanie w identyfikacji dokumentów dost pnych w Open Archives wskazywali uczestnicy Open Access Forum, które odbyło si jako dwa – niemal równoległe – spotkania w pa dzierniku 2004 roku w Londynie i w listopadzie 2004 w Monterey w Kalifornii. Tylko 21 repozytoriów u ywa oprogramowania DSpace opartego na „handles”, natomiast a 90 pracuje w oprogramowaniu GNU Eprints [7]. Wida tu wyra nie brak spójnych działa , co mo e wynika z braku wiadomo ci co do znaczenia identyfikacji dokumentów, do niejasnych kosztach rejestracji dokumentów elektronicznych przez indywidualnych twórców oraz godzenia si autorów na ograniczenie praw wobec własnej twórczo ci. W ostatnim czasie pojawiły si oznaki pewnej liberalizacji polityki wydawców w zakresie praw autorskich, np. firmy Elsevier, Springer i ACS [1, 7] zezwalaj na umieszczanie preprintu artykułu na stronach Web w internecie, wł czaj c w to serwery preprintów oraz na stronach lub serwerach osobistych autora lub instytucji –ale z linkiem na stron domow czasopisma, co przynajmniej w prosty sposób ł czy te same dokumenty. Wobec nacisków wielu wydawców, w zwi zku z inicjatywami Open Access, rozwa a si w porozumieniu z CrossRef celowo rejestracji dokumentów (poprzez DOI) zdeponowanych w instytucjonalnych archiwach oraz obj cia tym systemem nowych rodzajów dokumentów, takich jak patenty, raporty techniczne, dysertacje. Pozytywny jest te fakt wycofania si z pobierania opłat od bibliotek za u ywanie DOI [10]. Nowe sformułowania w umowach wydawniczych, wymuszane – jak mo na s dzi – przez inicjatywy wiata nauki toruj wprawdzie drog do rozszerzenia dost pu do informacji, ale wszyscy autorzy musieliby si nimi gł biej zainteresowa . Bibliotekarze maj wi c wiele do zrobienia w zakresie edukacji, jak korzysta ze rodowiska cyfrowego; a wsparciem dla bibliotek mog by działania instytucjonalne zmierzaj ce do przekształcenia DOI w norm ISO , podobnie jak to si stało w przypadku ISSN i ISBN [5]. Jesieni 2004 roku podczas posiedzenia komitetu ISO TC46/SC9 zaakceptowano system DOI do wdro enia jako standard i powołano w tym celu grup robocz . International DOI Foundation została wyznaczona jako agencja zarz dzaj ca systemem DOI. Nasilaj si równie naciski ze strony instytucji rz dowych odpowiedzialnych za badania naukowe, np. w medycynie - National Institute of Health w USA, czy nawet parlamentu 208 Anna Łozowska brytyjskiego, aby archiwizowa i udost pnia publicznie artykuły prezentuj ce wyniki bada sponsorowanych ze rodków publicznych [1, 7]. Mo na mie nadziej , e doprowadzi to z czasem do przyj cia wspólnych standardów identyfikacji dokumentów dost pnych w rodowisku cyfrowym, co w znacznym stopniu usprawni współczesn komunikacj naukow . Bibliografia [1] ACS Publications. Temat: ACS broadens access to its articles. Do: Anna Łozowska. 7 marca 2005; 23:00. Korespondencja osobista. [2] Dickinson J.: Making sense of digital identifiers for Internet and other online applications: summary of the LITA preconference. “Conference Reports Libr. Coll. Acq & Tech. Serv.” no 24 [dok. elektr.] http://vls.icm.edu.pl/pdflinks/05022112483401812pdf [odczyt 2 pa dziernika 2003]. [3] Grabowska M.: Bibliografia u progu XXI wieku. „Biuletyn EBIB“. 2003 nr 50 [dok. elektr.] http://ebib.oss.wroc.pl/2003/50/grabowska.php [odczyt 20 wrze nia 2004]. [4] Handle System [dok. elektr.] http://www.handle.net/ [odczyt 25 marca 2005]. [5] The Digital Object Identifier System. International DOI Foundation [dok. elektr.] www.doi.org [odczyt 28 kwietnia 2004, 15 i 25 marca 2005]. [6] Kami ski A.: E-printowa rewolucja. „Biuletyn EBIB“. 2002 nr 33 [dok. elektr.] http://ebib.oss.wroc.pl/2002/33/kaminski.php [odczyt 21 pa dziernika 2004]. [7] Kaser D.: Open Access Forum. “Online”. 2005 vol. 29, issue 1 [dok. elektr.] http://search.epnet.com [odczyt 21 lutego 2005]. [8] Nahotko M.: Identyfikacja obiektów w sieciach rozległych. [W:] Internet w bibliotekach II – ł czno , współpraca, digitalizacja (Wrocław, 23-26 wrze nia 2003 roku): materiały konferencyjne [dok. elektr.] http://ebib.oss.wroc.pl/matkonf/iwb2/nahotko.php [odczyt 21 marca 2005]. [9] Paskin N.: DOI: A 2003 Progress Report. “D-Lib Magazine“. 2003 vol. 9, no. 6 [dok. elektr.] http://wwwdlib.org/dlib/juneo3/paskin/06paskin.html [odczyt 20 wrze nia 2003]. [10] Pentz E.: Recent developments at CrossRef. “Interlending & Document Supply”. 2004 vol. 32, no. 3 [dok. elektr.] http://dandini.emeraldinsight.com/ DOI: http://dx.doi.org/10.108/02641610410552012 [odczyt 17 listopada 2004]. [11] Risher C., Rosenblatt W. R.: The Digital Object Identifier – an electronic Publishing tool for the entire information community. “Serials Review”. 1998 vol. 24, no. 3/4, pp. 12-20 [dok. elektr.] http://vls1.icm.edu.pl/pdflinks/05022208542629433.pdf [odczyt 20 lipca 2004]. [12] Shulenberger D.: Komunikacja naukowa nie jest odpadem toksycznym: otrzymane lekcje. „Biuletyn EBIB”. 2004 nr 57 [dok. elektr.] http://ebib.oss.wroc.pl/2004/57/shulenberger.php [odczyt 10 lutego 2005]. BIBLIOTEKI NAUKOWE W KULTURZE I CYWILIZACJI Grzegorz Płoszajski Politechnika Warszawska w Warszawie Biblioteka Główna Instytut Automatyki i Informatyki Stosowanej [email protected] Wspomaganie tworzenia katalogu czasopism elektronicznych z powi zaniami do katalogu czasopism drukowanych na przykładzie Biblioteki Głównej Politechniki Warszawskiej Creation of electronic journals catalog with reference to the catalog of printed journals in the Main Library of the Warsaw University of Technology Abstrakt W referacie przedstawiono sposób tworzenia katalogu czasopism elektronicznych na podstawie informacji udost pnianych przez dostawców, oraz metod wi zania informacji o poszczególnych czasopismach elektronicznych z opisami tych samych czasopism w wersji drukowanej w katalogu elektronicznym biblioteki. Opisano technik konwersji danych z plików uzyskiwanych od poszczególnych dostawców, z uwzgl dnieniem ró norodno ci stosowanych formatów HTML, XLS, TXT, oraz przyj t metod tworzenia ujednoliconych, acz nie zawsze kompletnych opisów bibliograficznych. Przedstawiono przyj t posta plików wyj ciowych: 1) umo liwiaj c bezpo redni import do bazy danych w systemie Aleph; 2) tworz c list HTML zbli on do listy A-Z. Opisano metod tworzenia powi za z własnym katalogiem czasopism drukowanych i uzyskiwane mo liwo ci wyszukiwawcze przy stosowaniu systemu Aleph oraz listy HTML. Wskazano na mo liwo wykorzystywania przez inne biblioteki plików wynikowych tworzonych bez powi za z katalogiem drukowanym. Pliki tekstowe mog by wykorzystywane oddzielnie dla poszczególnych dostawców, natomiast mog wymaga dostosowania ich postaci do wymaga systemu bibliotecznego obsługuj cego katalog w danej bibliotece. Lista HTML jest tworzona dla całego zestawu czasopism; dodawanie du ej ilo ci danych byłoby pracochłonne, natomiast mo na z niej łatwo usun cz danych. Słowa kluczowe katalogi biblioteczne; czasopisma elektroniczne; konsorcja; lista A-Z Abstract The paper presents the creation of electronic journals catalog based on information supplied by publishers or suppliers. It also shows how to combine information about single electronic journal with printed descriptions of the same journal in the electronic library catalog. The author presents method of data conversion from files supplied by providers, taking into account different formats used (HTML, XLS, TXT) and the accepted method of creating uniform, though not necessarily complete bibliographic descriptions.Output files can be directly imported to the database in the Aleph system; additional output HTML files create an A-Z list. The Aleph system and HTML list enable connections with home catalog of printed magazines, and new search options. The result files that are not connected to the printed catalog may be also used by other libraries. Text files can be used separately by the providers, though may need to be adapted toa given library catalog system. HTML system is created for a whole set of magazines, as it is much easier to delete unnecessary files than add single ones. 210 Grzegorz Płoszajski Key words library catalogs; electronic journals; consortia, A-Z list 1. Koncepcja katalogu Biblioteka Główna Politechniki Warszawskiej od kilku lat zapewnia dost p online do czasopism elektronicznych, w zdecydowanej wi kszo ci w oparciu o umowy konsorcjalne. Podstawowym sposobem dost pu u ytkowników do tych czasopism jest korzystanie z odr bnych serwisów poszczególnych dostawców. Wówczas ma si do dyspozycji wszystkie mo liwo ci, z klasyfikacj czasopism i wyszukiwaniem pełnotekstowym. Liczba serwisów jednak szybko ro nie w ostatnich latach, ponadto w niektórych nast puje stosunkowo cz sta zmiana liczby udost pnianych czasopism. ledzenie zmian w odr bnych serwisach staje si w tej sytuacji czasochłonne. Niektórzy u ytkownicy z grona pracowników naukowych Politechniki Warszawskiej zgłaszali yczenie, by zapewni im dodatkowo mo liwo przegl dania i przeszukiwania pełnej listy czasopism wszystkich dostawców. W Bibliotece podj to prób utworzenia podobnej listy. Zakładano, e nie chodzi o jednorazowe jej utworzenie, lecz opracowanie metody umo liwiaj cej wzgl dnie łatwe jej ponowne tworzenie (aktualizowanie); brano przy tym pod uwag ewentualn przydatno listy dla innych bibliotek uczestnicz cych w poszczególnych konsorcjach. Uwzgl dniono tak e zgłoszony pó niej postulat, eby lista zawierała odniesienia do zasobów biblioteki. Przyj to nast puj ce zało enia: 1) Tworzona lista/katalog czasopism elektronicznych ma mie dwie formy: a) katalogu w systemie bibliotecznym (Aleph), podobnego do katalogu czasopism drukowanych i mog cego by wspólnie z nim przeszukiwanym; b) listy alfabetycznej (A-Z) zestawionej z plików HTML odpowiadaj cych poszczególnym zakresom alfabetu, prezentowanej na stronie biblioteki poza systemem bibliotecznym. Pierwsza z tych form zapewni mo liwo pełnego przeszukiwania tytułów czasopism technikami stosowanymi w odniesieniu do katalogu bibliotecznego, druga pozwoli na wyszukiwanie typowymi technikami stosowanymi w internecie w odniesieniu do plików HTML. Pierwsza forma powinna by wygodna dla u ytkowników korzystaj cych ju w miar wprawnie z elektronicznych katalogów bibliotecznych; druga forma, uwa ana jest powszechnie za łatwiejsz dla pocz tkuj cych u ytkowników, a bywa preferowana tak e przez u ytkowników do wiadczonych. 2) Lista/katalog oparty jest wył cznie na danych udost pnianych przez dostawców, przez nich aktualizowanych i uzupełnianych. Nie przewiduje si r cznego uzupełniania danych w bazie (po ka dej aktualizacji), natomiast mo liwe jest tworzenie dodatkowych plików wej ciowych dla niewielkiej liczby czasopism elektronicznych pozyskiwanych z ró nych ródeł. W tej sytuacji przyj to rozwi zanie przewiduj ce aktualizacj Wspomaganie tworzenia katalogu czasopism elektronicznych… 3) 4) 5) 6) 211 listy/katalogu czasopism elektronicznych przez wymian całej informacji (całej bazy). Katalog czasopism elektronicznych powinien by odr bny od katalogu czasopism drukowanych. Chodzi przede wszystkim o zapewnienie bezpiecze stwa danych dotycz cych zasobów drukowanych biblioteki przy aktualizacji danych o czasopismach elektronicznych, podczas której przewiduje si usuwanie lub nadpisywanie du ych zestawów rekordów. Dane otrzymywane od dostawców b d przekształcane tak, by utworzy opis bibliograficzny czasopism elektronicznych zbli ony do MARC21 w zakresie podstawowych informacji. Poniewa nie przewiduje si zasadniczego uzupełniania informacji o czasopismach na podstawie innych ródeł, a dostawcy cz sto udost pniaj ich niewiele, wi c dopuszcza si niekompletno opisu; to odchylenie formalne jest dodatkowym argumentem za tworzeniem odr bnej bazy, tak by nie miesza poprawnych i szczegółowych opisów czasopism drukowanych z mało szczegółowymi, a nawet niekompletnymi opisami czasopism elektronicznych. Forma przedstawiania zakresu czasowego poszczególnych czasopism, niejednolita u poszczególnych dostawców, ma by przede wszystkim mo liwie czytelna dla u ytkownika, nawet za cen ró nic w stosunku do czasopism drukowanych. Wskazane jest przyj cie takiego sposobu przetwarzania danych, eby umo liwi innym bibliotekom korzystanie z wyników prac przy mo liwie niewielkim nakładzie dodatkowej pracy. 2. Dane Biblioteka Główna Politechniki Warszawskiej zapewnia pracownikom i studentom dost p do czasopism elektronicznych głównie na podstawie umów konsorcjalnych. Chodzi przede wszystkim o takich dostawców jak Ebsco, Proquest, Elsevier (poprzez ICM), Springer (ostatnio tak e poprzez ICM), Kluwer (ICM), Wiley. Ponadto Biblioteka zapewnia dost p do niewielkiej liczby czasopism elektronicznych na podstawie umów indywidualnych. Dostawcy czasopism elektronicznych umo liwiaj pobieranie danych o udost pnianych czasopismach. Dane te maj zazwyczaj jedn z trzech postaci: 1. pliku tekstowego, 2. skoroszytu arkusza kalkulacyjnego Excel, 3. pliku HTML. Ad. 1. Dane w plikach tekstowych i w skoroszytach Excela maj struktur tabelaryczn , w której rekordy odpowiadaj wierszom, a poszczególne ich pola kolumnom. Pliki tekstowe zawieraj opis kolumn w pierwszej linii tekstu; separatorami s znaki tabulacji. Przy imporcie danych nale y uwzgl dni fakt, e u jednego z dostawców nazwy traktowane jako ci gi znaków nie s stałe, gdy maj dodan liczb wyst pie danych 212 Grzegorz Płoszajski podanego rodzaju i trzeba albo t dodatkow informacj „odfiltrowa ” (co mo e wymaga pisania programów), albo w ogóle pomin . Ad. 2. Arkusz Excela ma naturaln struktur tabelaryczn . Pewne problemy z importem danych stwarza fakt, e u jednego z dostawców (ACS) zamiast jednego wiersza z nazwami pól wyst puj dwa wiersze, a ponadto s one powtarzane co pewn liczb wierszy. W chwili obecnej korekt danych przed importem (z Excela) wykonuje si r cznie; r cznie te sprawdza si , czy nie zostały wprowadzone inne jeszcze zmiany. Drug trudno stwarza „zaszycie” w pojedynczej komórce razem z nazw czasopisma jego adresu URL (Wiley). Poniewa zmiana ta pojawiła si niedawno, przyj to, e dane ukryte kopiuje si r cznie z tej kolumny do nowej kolumny (nazwanej URL); chodzi oczywi cie o operacj wykonywan od razu na całej kolumnie, nie za o przepisywanie danych w ka dym wierszu z osobna. Ad. 3. Pliki HTML nie maj jednolitej struktury i struktura ta nie jest opisana w sposób dostatecznie jednolity. Ró na jest liczba kolumn i ich znaczenie. U jednego z dostawców trzeba ł czy dane z dwóch kolejnych wierszy. Samo rozpocz cie odczytywania danych z pliku HTML (HTM) wymaga mo e pomini cia obszernych cz ci pocz tkowych. Ponadto niektórzy dostawcy zmieniali posta danych w pliku HTML. W rezultacie do odczytywania plików HTML został napisany program, który odczytuje najpierw informacj o strukturze danych w pliku, a dopiero potem plik z danymi. Dzi ki temu po ewentualnym wprowadzeniu przez dostawców kolejnych zmian by mo e uda si jedynie zmieni opis struktury, bez konieczno ci modyfikowania samego programu. Przy dotychczasowych zmianach struktury plików HTML ten element koncepcji si sprawdził. W przypadku takiego dostawcy jak Kluwer, który jest jednocze nie wydawc , pewne podstawowe dane pomini te w pliku HTML jako oczywiste (np. Amsterdam jako miejsce wydania), zostaj dopisane automatycznie. Pliki z danymi zostaj wczytane do bazy danych utworzonej w MS Access i umieszczone w tablicach. Zdarzaj si „niespodzianki” w przypadku nowych dostawców, powodowane przez nietypowe przypadki (np. gwiazdka odsyłaj ca do uwagi dodana na pocz tku tytułu czasopisma zamiast np. na ko cu). Po znalezieniu przyczyn ewentualnych trudno ci z odczytem i ich usuni ciu dalsze przetwarzanie odbywa si ju pod kontrol systemu MsAccess. 3. Przetwarzanie danych do postaci USMARC 3.1. Ł czenie danych Pierwszy etap przetwarzania dotyczy ł czenia mi dzy sob danych z ró nych plików dotycz cych danego dostawcy. S dwa rodzaje takiego ł czenia: 1. ł czy si dane o takiej samej strukturze, czyli jak gdyby dopisuje kolejne rekordy z ró nych tabel do jednej tabeli; 2. ł czy si ze sob dane z tabel o ró nej strukturze w celu uzyskania bardziej kompletnej informacji o poszczególnych rekordach. Wspomaganie tworzenia katalogu czasopism elektronicznych… 213 Dodawanie rekordów odpowiadaj cych ró nym bazom danego dostawcy lub wydawcy jest trywialne, gdy jest zachowana struktura danych (przypadek taki dotyczy zarówno Ebsco - 5 baz, jak i Proquest - 3 bazy). Drugi przypadek jest nietrywialny ogólnie ze wzgl du na niepewno co do wyboru klucza, według którego miałoby nast pi powi zanie danych z ró nych tabel. W roku 2005 przypadek ten dotyczy ju tylko bazy Science Direct Elseviera, dla której wi kszo danych o czasopismach pochodzi z tabeli Excela, natomiast adresy URL z pliku HTML; w przeszło ci nale ało odgadywa rodzaj powi zania tak e u niektórych innych producentów: mógł to by nawet wewn trzny identyfikator producenta; ISSN nie zawsze wystarczał, gdy po prostu mógł wyst powa tylko w jednej z tabel. Do tego dochodziły ró nego rodzaju przypadki indywidualne. 3.2. Porównywanie tytułów – „tytuł zwarty” Konieczne stało si w szczególno ci porównywanie tytułów czasopism. Okazało si , e tytuły czasopism w ró nych tabelach tego samego producenta (dostawcy) bywaj pisane niejednolicie. Niezale nie od przyczyn takiego stanu rzeczy nale ało przedsi wzi kroki ułatwiaj ce odszukiwanie wła ciwych tytułów bez konieczno ci pracy r cznej. Potrzeba taka była nawet silniejsza w dalszym etapie przetwarzania, gdy porównywane były tytuły udost pnianych czasopism elektronicznych z tytułami własnych czasopism drukowanych. Do wiadczenie kazało liczy si z mo liwo ci bł dów literowych; ni emo na było oprze si wył cznie na ISSN, gdy nie zawsze wyst pował. Po ró nego rodzaju eksperymentach zastosowano uproszczon i w pewien sposób „znormalizowan ” wersj tytułów, nazwan tu tytułem „zwartym”. Tytuł przekształcany jest do tytułu zwartego przez 1. 2. 3. zast pienie symbolu & słowem „and”, pomini cie spacji i wszelkiego rodzaju znaków przestankowych zapisanie go wył cznie małymi literami. Osobn kwesti było uwzgl dnienie lub nie rodzajników na pocz tku tytułu. Tego rodzaju porównania były czynione, ale decyzja uznania czasopism za identyczne lub nie była pozostawiania człowiekowi. Warto wspomnie , e jednym z owoców zastosowania takich porówna w odniesieniu do własnej bazy jest uzupełnienie brakuj cych symboli ISSN. 3.3. Umieszczenie danych w rekordach USMARC Podstawowym problemem przy projektowaniu nowej bazy było zdecydowanie si na to, które z informacji otrzymywanych od dostawcy zachowa i przedstawia u ytkownikowi, a których nie. Problem wynikał z bardzo du ych ró nic w szczegółowo ci owej informacji. Przytłaczanie u ytkownika jej nadmiarem uznano za niecelowe, z tym e granice 214 Grzegorz Płoszajski umieszczono inaczej dla katalogu, gdzie informacja mogła mie wi kszy stopie szczegółowo ci, a inaczej dla listy. Zdecydowano si np. pomija informacj o zakresie czasowym abstraktów, gdy była identyczna z zakresem pełnych tekstów. Co wi cej, zdecydowano si pomija w ogóle informacj o czasopismach, dla których nie było pełnych tekstów w adnej z form (nawet graficznej). W rezultacie informacja otrzymywana od dostawców jest zapisywana w nast puj cych polach USMARC: 006, 007 i 008; 022 i 922 (ISSN dla wersji drukowanej i elektronicznej, gdy podawane s oba); 040; 245; 256; 260; 500; 856. oraz w nast puj cych polach dodatkowych, którym ze wzgl du na specyfik systemu Aleph nadano nazwy literowe: ABS – zakres czasowy abstraktów; BAS – nazwa producenta; EMB – opó nienie wersji elektronicznej w stosunku do papierowej; FTX – zakresy czasowe; NBA – nazwa bazy (np. ScienceDirect). U yto te standardowych dla Alepha pól literowych FMT, LDR. W polu o kodzie LKR zapisywano w pó niejszym etapie powi zania mi dzy rekordami bazy czasopism elektronicznych a rekordami katalogu czasopism drukowanych; oczywi cie nie jest to bezpo rednio informacja od dostawców. Pewien wysiłek został wło ony w wyznaczenie wska ników dla tytułów w przypadku wyst powania rodzajników, oraz w rozdzielenie nazwy wydawnictwa od miejsca wydania, gdy w danych dostawcy nie były rozdzielone, i „oczyszczenie” nazwy z dodatków formalnych (Ltd, PLC, itp.). Tworzonym rekordom bibliograficznym przypisuje si numery systemowe. Wła ciwie to poszczególnym dostawcom przypisano odr bne zakresy numerów systemowych, utworzone z odpowiednim zapasem, eby nie trzeba ich było zbyt cz sto modyfikowa . Numery te zaczynaj si obecnie od 1 (000000001), gdy katalog czasopism elektronicznych stanowi odr bn baz , zawsze jednak zakresy te mo na zmieni , gdyby była taka potrzeba. Wyra ne oddzielenie zakresów numerów systemowych poszczególnych dostawców umo liwia wymian jedynie cz ci danych w katalogu, gdy zmiana danych nast puje tylko u jednego czy dwóch dostawców; zauwa my, e lista alfabetyczna natomiast b dzie wymieniana zawsze cała. Na tym ko czy si tworzenie rekordów bibliograficznych. S one na koniec eksportowane do plików tekstowych stałej długo ci. Ka dy z zakresów odpowiadaj cych poszczególnym dostawcom mo e by eksportowany odr bnie, tak by zainteresowane biblioteki mogły wykorzystywa je w dowolnej konfiguracji, zale nie od tego, w których konsorcjach bior udział. A oto przykładowy rekord: Wspomaganie tworzenia katalogu czasopism elektronicznych… 215 000028001 006 L m f d 000028001 007 L cr n un 000028001 008 L 050412s19959999xx f d d 000028001 022 L $$a 1432-0509 000028001 040 L $$a Wa 72 01/Konw20050412 000028001 245 L $$a Abdominal Imaging. 000028001 256 L $$a Dokument elektroniczny. 000028001 260 L $$a New York : $$b Springer-Verlag. 000028001 856 L $$u http://vls.icm.edu.pl/cgibin/sciserv.pl?collection=springer&journal=09428925 $$4 no 000028001 922 L $$a 0942-8925 000028001 BAS L $$a Springer 000028001 FMT L SE 000028001 LDR L nas 22 i 4500 000028001 NBA L $$a SpringerLink. 4. Tworzenie powi za z katalogiem czasopism drukowanych Powi zania tworzy si na podstawie porównywania rekordów opisu bibliograficznego utworzonego katalogu czasopism elektronicznych z katalogiem czasopism drukowanych. Podstaw do decyzji o uznaniu rekordów za identyczne lub równowa ne jest numer ISSN (przy niedu ej ró nicy tytułów). Je eli nie ma numeru ISSN, decyzj opiera si na porównywaniu tytułów; jak ju wspomniano tworzy si w tym celu „tytuły zwarte”. W systemie Aleph dodanie do odpowiednich rekordów bazy czasopism elektronicznych odsyłaczy do czasopism drukowanych powoduje automatyczne utworzenie symetrycznych odsyłaczy z bazy czasopism drukowanych do elektronicznych. Jest to wygodne, gdy przy zmianie danych operuje si jedynie danymi z bazy czasopism elektronicznych. Je eli w nast pstwie rozbudowy bazy zmieni si numery systemowe czasopism elektronicznych, to konieczna b dzie nie tylko łatwa modyfikacja odsyłaczy z bazy czasopism elektronicznych do drukowanych, ale tak e odsyłaczy „zwrotnych”. Przebudowa takich odsyłaczy przez system Aleph trwa do długo (trzeba tego dokona we wszystkich bazach) i obci a system. Aby unikn takiej konieczno ci przyj to rozwi zanie ze stałymi numerami systemowymi tych czasopism elektronicznych, które maj odpowiedniki w czasopismach drukowanych; numerami generowanymi na podstawie numerów systemowych w katalogu czasopism drukowanych. Wówczas typowa modyfikacja danych mo e przebiega niemal całkowicie automatycznie, bez r cznego usuwania lub dodawania powi za . Tworzone s raporty wskazuj ce na potrzeb ewentualnych zmian i ich zakres. Na koniec generowane s pliki tekstowe przeznaczone do wczytania do systemu Aleph. Maj one posta tak jak w poprzednim etapie, tylko wzbogacone s o pola odsyłaczowe, np.: 000000070 LKR L $$a DN $$b 000060946 $$l WTU01 $$m Czasopismo dost pne równie w formie 216 Grzegorz Płoszajski elektronicznej. Zob. baza: E-czasopisma PW. $$n Egzemplarze wersji drukowanej dost pne w bibliotece. 5. Tworzenie listy alfabetycznej Lista alfabetyczna jest tworzona ju po utworzeniu powi za . Ma w sumie sze kolumn: tytuł, ISSN, baza, wydawca, zasi g (czasowy) i kolumn „PW”, przewidzian na wskazywanie powi za . Dane z tabel zawieraj cych opisy bibliograficzne s zapisywane w pierwszych pi ciu kolumnach listy, sortowane i zapisywane w odr bnych plikach HTML odpowiadaj cych poszczególnym zakresom alfabetu (ze wzgl du na wielko plików zakresy A, C, I oraz J s podzielone). Sama lista zawiera ponadto plik główny, pokazuj cy zakresy i odsyłaj cy do utworzonych plików. Odsyłacze s prezentowane w tabeli za pomoc symbolu graficznego; podczepiony adres URL umo liwia przej cie do katalogu czasopism drukowanych, od razu do odpowiedniego czasopisma. Przej cie odwrotne oczywi cie nie działa, a ci lej bior c działa, tyle e skierowuje do katalogu czasopism elektronicznych, a nie do listy HTML. Podobn list alfabetyczn mo na oczywi cie tworzy tak e w wersji bez powi za . Mogłyby j wykorzystywa inne biblioteki korzystaj ce z tych samych czasopism elektronicznych. Tworzenie jej w wersji z powi zaniami wymagałoby dodatkowych bada (operacji na danych oraz sprawdzenia działania odsyłaczy, zwłaszcza w innych systemach bibliotecznych). 6. Podsumowanie Po okresie tworzenia i modyfikowania oprogramowania rozpoczyna si okres „produkcyjny”, w którym zostan zebrane dane dotycz ce z jednej strony pracochłonno ci aktualizacji danych, a z drugiej zadowolenia u ytkowników, których wymagania czy oczekiwania stale rosn . Interesuj ce te b dzie zdanie innych bibliotek. BIBLIOTEKI NAUKOWE W KULTURZE I CYWILIZACJI Małgorzata Jaworowska Politechnika Lubelska w Lublinie Biblioteka Główna [email protected] Rozwój katalogu komputerowego Biblioteki Głównej Politechniki Lubelskiej Development of computer catalog of the Main Library of the Lublin University of Technology Abstrakt W referacie nakre lono podstawy i kierunki efektywnego tworzenia katalogu komputerowego Biblioteki Głównej Politechniki Lubelskiej na przestrzeni lat 1996-2005. Zaprezentowano katalog komputerowy w systemie VTLS jako jeden z elementów wspieraj cych rozwój irealizacj edukacji podmiotowej. Przedstawiono codzienne czynno ci w tworzeniu katalogu. Zasygnalizowano zmian prowadzenia usług, rezultatów działa , jako ci danych i informacji z uwzgl dnieniem współpracy z NUKAT. Słowa kluczowe społecze stwo informacyjne; katalogi automatyczne; VTLS; NUKAT Abstract The paper presents foundations and trends in the effective creation of the computer catalog of the Main Library of the Lublin University of Technology in the years 1996-2005. The computer catalog of VTLS system has been shown as an element supporting the development and implementation of subject education. Everyday activities connected with the creation of the catalog have been presented. Changes in services, work outcome, quality of data and information have been described, including cooperation with NUKAT (National Union Catalogue). Key words information society; automatic catalogs; VTLS; NUKAT Charakterystyczn cech współczesnej cywilizacji jest wytwarzanie i gromadzenie ogromnej ilo ci informacji. Obszar usług bibliotecznych prze ywa obecnie prawdziw eskalacj w zakresie pełnionych funkcji i zada . Sukces w tym zakresie zale y w du ej mierze od informacji i jej innowacyjno ci. Jednym z wymiarów działa biblioteki naukowej jest bez w tpienia codzienne wspieranie o rodka naukowego w wypełnieniu podj tej misji. W ród wielu kierunków realizowania jej w Politechnice Lubelskiej przyj to, e „Naszym celem jest przekazywanie studentom nie tylko niezb dnej wiedzy i umiej tno ci, ale tak e kształtowanie twórczych i odpowiedzialnych postaw [...] wa nym celem Uczelni jest odpowiedzialny i twórczy udział w procesie tworzenia w naszym kraju nowoczesnego 218 Małgorzata Jaworowska społecze stwa informacyjnego [...] w codziennej pracy akademickiej uznajemy jedno edukacji i nauki”1. Mo liwo realizacji tych zamierze dokonywana jest przez Bibliotek Główn Politechniki Lubelskiej poprzez rozpowszechnianie informacji, my li i wiedzy wspieranej nowoczesnymi i skomputeryzowanymi systemami informacji2. Jedno ze znacz cych miejsc w systemie bibliotecznoinformacyjnym zajmuje katalog komputerowy dost pny w sieci dla wszystkich u ytkowników 3. Jest on narz dziem daj cym mo liwo uczestnictwa w pracach usprawniaj cych działalno naukow wszystkim pracownikom nauki i studentom oraz innym potencjalnym u ytkownikom. O zainicjowaniu katalogu komputerowego Biblioteki Głównej Politechniki Lubelskiej w systemie VTLS (Virginia Tech Library System) decydowano w pocz tkach lat 90-tych. Na mocy porozumienia rektorów czterech lubelskich uczelni: Katolickiego Uniwersytetu Lubelskiego, Uniwersytetu Marii Curie-Skłodowskiej, Politechniki Lubelskiej i Akademii Rolniczej został zło ony wniosek do Fundacji Mellona o dofinansowanie zakupu sprz tu i oprogramowania bibliotecznej bazy danych dla czterech bibliotek naukowych Lublina. Zamierzenie realizowano trzyetapowo. W pierwszej cz ci zakupiono niezb dne elementy sprz towe do uruchomienia oprogramowania, w drugim uruchomiono program, za W trakcie rozpocz cia prac w trzecim rozpocz to napełnianie baz4. w Bibliotece Głównej Politechniki Lubelskiej na wst pie zdecydowano o wprowadzaniu zarówno wpływów, jak i zbiorów ju opracowanych metod tradycyjn 5. Przez kilka lat retrokonwersja była dotowana finansowo z wielu ródeł6. Szybki przyrost danych w bazie katalogowej o zbiorach zwartych i ci głych, kontrolowanych kartotek haseł wzorcowych7 (khw) oraz współpraca z Centralnym Katalogiem Wydawnictw Ci głych8 spowodowały przyspieszenie podj tych działa . Uznano, e nale y wprowadzi do bazy oprócz najbardziej wykorzystywanych pozycji, pozostał cz ksi gozbioru, ale poddaj c go wcze niejszej selekcji. Prowadzono j sukcesywnie w miar opracowywania 1 Misja Politechniki Lubelskiej [dok.elektr.] http://www.pollub.pl [odczyt 15.03.2005]. Jaworowska M.: Rozwijanie działalno ci Biblioteki Głównej Politechniki Lubelskiej na rzecz społecze stwa informacyjnego. [W:] Udział bibliotek akademickich w kształtowaniu społecze stwa informacyjnego w Polsce – potencjał, mo liwo ci, potrzeby. Wydaw. Uczelniane ATR, Bydgoszcz 2002, s. 135. 3 Jaworowska M.: Sieciowy system informacyjny w Bibliotece Głównej Politechniki Lubelskiej. [W:] Multimedialne i sieciowe systemy informacyjne. Oficyna Wydawnicza PW, Wrocław 2002, s. 512. 4 Nowak G.: Koszty komputeryzacji bibliotek naukowych na przykładzie bibliotek lubelskiego o rodka naukowego. [W:] Standaryzacja kosztów w bibliotekach naukowych (Kazimierz Dolny, 20-22.09.2000). Wydaw. PL, Lublin 2000, s. 103. 5 Jaworowska M.: Komputeryzacja w systemie VTLS w Bibliotece Głównej Politechniki Lubelskiej. [W:] Infobazy’99: bazy danych dla nauki. Politechnika Gda ska, Gda sk 1999, s. 185. 6 Tkaczyk D.: Uczestnictwo bibliotek lubelskich w budowaniu i wykorzystywaniu Katalogu Centralnego NUKAT. „Przegl d Biblioteczny”. 2004 z. 3/4, s. [231]-251. 7 Paluszkiewicz A.: Rola centralnej kartoteki haseł wzorcowych. „Przegl d Biblioteczny”. 1999 z. 3, s. 149155. 8 Suszko-Sobina I.: Centralny katalog wydawnictw ci głych 1995-1998. [W:] Materiały na Mi dzynarodow Konferencj nt. Współpraca bibliotek naukowych w zakresie automatyzacji (Kraków, 1619.11.1998). Wydaw. SBP, Warszawa 1998, s. 41-46. 2 Rozwój katalogu komputerowego BGPL 219 poszczególnych partii ksi gozbioru. Rozpocz to od wycofywania publikacji nie kwalifikuj cych si do wykorzystywania z uwagi na stopie zniszczenia, jak i ze wzgl du na nieaktualn tre oraz pozycje, które były zgromadzone w du ej ilo ci egzemplarzy, a nie budziły zainteresowania rodowiska. Nale y podkre li , e selekcja była prowadzona na szerok skal oraz w szerokim zakresie, aby przygotowa ksi gozbiór do opracowania w komputerowym systemie bibliotecznym. Obj ła ona swoim zakresem druki okre lane jako druki zb dne9, druki zdezaktualizowane10 i ksi ki zaczytane11. Prace te trwały nieprzerwanie od 1996 r do 2004 r. obejmuj c kolejno ksi gozbiory zgromadzone w: Wypo yczalni Podr czników i magazynie biblioteki, Czytelni Matematyczno-Przyrodniczej, Biblioteki Wydziału Elektrycznego, Biblioteki Wydziału In ynierii Budowlanej i równocze nie tworzonej Biblioteki Instytutu In ynierii i Ochrony rodowiska, a tak e funkcjonuj cej Czytelni Oddziału Informacji Naukowej oraz Biblioteki Wydziału Mechanicznego, jak i w ostatnim okresie Biblioteki Wydziału Zarz dzania i Podstaw Techniki. Obecnie mo na stwierdzi , e retrokonwersja ksi gozbioru jest zako czona, gdy w katalogu komputerowym znajduje si ju 99,9% posiadanych przez bibliotek zasobów. Na uwag zasługuje fakt, e opracowywanie cało ci ksi gozbioru odbywało si centralnie, tj. w Bibliotece Głównej, gdzie wyszkoleni bibliotekarze katalogowanie zbiorów podporz dkowali współpracy z CKHW (pó niej Narodowy Uniwersalny Katalog Centralny NUKAT). Pozwoliło to na ujednolicon metod opracowywania zbiorów wypracowan przez biblioteki współtworz ce CKHW – w tym opis dokumentu z autopsji, zgodne z obowi zuj cymi w Polsce normami opracowywania zbiorów, wpisane w wymienny standard USMARC12 (pó niej MARC 21) wykorzystywany w systemie VTLS. Te zasady post powania sprawiły, e czytelnik korzystaj c z katalogu komputerowego naszej biblioteki otrzymuje wysokiej jako ci informacje o zgromadzonych zasobach ksi ek i czasopism, a w ostatnim czasie i dokumentów elektronicznych. Ponadto katalog komputerowy dostarcza wyselekcjonowanej, specjalistycznej informacji, co przyczynia si bezpo rednio do wzrostu znaczenia umiej tno ci wyszukiwania informacji, oceniania jej wa no ci oraz u yteczno ci dla zdefiniowanych przez u ytkownika zapyta , gdy „rola naukowego podmiotu poznaj cego w nauce nie ogranicza si do czynno ci dotycz cych poziomu gotowej wiedzy”13. Dost pne dla u ytkownika rodzaje wyszukiwa : proste, słowa kluczowe, zło one kryteria, słowa w hasłach czy stosowanie filtrów pozwala na swobodne kształtowanie obszaru poszukiwa w katalogu komputerowym14. 9 Byli ski L.: Selekcja materiałów bibliotecznych. Wydaw. SBP, Warszawa 2004, s. 7. Tam e, s. 8. 11 Tam e, s. 9. 12 Paluszkiewicz A.: Struktura danych bibliograficznych w zintegrowanych systemach bibliotecznych. Wydaw. SBP, Warszawa 1997, s. 23. 13 Motycka A.: Twórcze i odtwórcze czynno ci poznawcze w nauce. [W:] Wiedza a podmiotowo , red. A. Motycka. Wydaw. IFiS PAN, Warszawa 1998, s. 148. 14 Cało informacji o zakresie i sposobie poruszania si po katalogu (w obecnej wersji Virtua) została 10 220 Małgorzata Jaworowska Uruchomienie procesu wyszukiwania wymaga podania odpowiedniego terminu wyszukiwawczego i wyboru odpowiedniej kategorii wyszukiwawczej. Wyszukuj c, mo na stosowa pojedyncze słowa, wyra enia, nazwy wielowyrazowe, cyfry, mo na tak e maskowa terminy u ywaj c * lub ?, albo ł czy terminy operatorami logicznymi (and, or, not, near). Wszystkie rezultaty wyszukiwa mo na jeszcze ograniczy stosuj c filtry, ustawiaj c je przed zainicjowaniem procesu wyszukiwania (lokalizacj dokumentu, j zyk dokumentu, miejsce (kraj) wydania, dat wydania). Czytelnik wykorzystuj c tryb wyszukiwania prostego ma mo liwo zaw enia swoich poszukiwa przechodz c od terminów szerszych, bardziej ogólnych do terminów w szych bardziej, szczegółowych (autor, tytuł, tytuł czasopisma, hasło przedmiotowe, hasło przedmiotowe w j z. francuskim i angielskim, sygnatur ). Ten tryb wyszukiwania jest pomocny, gdy u ytkownik nie zna dokładnego terminu wyszukiwawczego. Je li u ytkownik rozpocznie korzystanie od słów kluczowych, które wyst puj w indeksowanych polach opisów bibliograficznych, wówczas przydatne mo e okaza si zastosowanie filtrów, aby zaw zi wynik do oczekiwanych rezultatów. W tym wyszukiwaniu mo na poda sze terminów, a przy ka dym zaznaczy odpowiadaj c mu kategori wyszukiwawcz (autor, tytuł, hasło przedmiotowe, ISBN, ISSN, wszystko) i wybra jeden lub wi cej operatorów logicznych. W przypadku korzystania ze zło onych kryteriów wyszukiwawczych zapytania s budowane z wykorzystaniem słów kluczowych wraz z odpowiadaj cym im kodem kategorii wyszukiwawczej, operatorami logicznymi i nawiasami okr głymi. Oczywi cie mo na równie stosowa filtry przed uruchomieniem procesu wyszukiwania. Jednak nale y podkre li , e z tego trybu wyszukiwania korzystaj do wiadczeni u ytkownicy. Je eli chodzi o wyszukiwanie według słów w hasłach, to rezultatem jego jest wynik otrzymany z wyszukiwania terminów kontrolowanych przez indeksy. Termin wyszukiwawczy mo na wprowadzi wybieraj c jedn z trzech form danych: słowo, wyra enie, dokładnie. Gdzie słowa i wyra enia pochodz z dowolnego miejsca wybranej kategorii, za forma danych „dokładnie” pobierana jest z terminów kontrolowanych indeksem. Od marca 2005 r. dla ułatwienia korzystania z zasobów znajduj cych si w katalogu komputerowym dodano dwa punkty umo liwiaj ce łatwiejszy i szybszy dost p do dokumentów elektronicznych. Jeden dotyczy dokumentów o zasi gu lokalnym gromadzonych w bibliotece. Drugi za jest o zasi gu zdalnym dla gromadzonych w bibliotece dokumentów drukowanych, dla których dodano linki odsyłaj ce do zdigitalizowanych postaci dokumentów opracowanych przez inne polskie biblioteki (68 dokumentów – stan na 31.03.2005 r.). umieszczona w „Pomocy” w katalogu komputerowym oraz na stronie internetowej biblioteki, jak opublikowana w formie drukowanej (dla wersji Classic) w „Informatorze dla czytelników” z 1998 r. Rozwój katalogu komputerowego BGPL 221 Wszystkie rezultaty swoich wyszukiwa u ytkownik mo e zapisa do schowka. Mo na je przegl da , weryfikowa (dodawa nowe i usuwa – w obr bie tej samej sesji), zapisa do pliku (na dyskietk , płyt , twardy dysk komputera), wydrukowa lub przesła poczt elektroniczn . Forma zapisu lub przesłania jest dost pna w formacie MARC 21, opisie bibliograficznym (pełnym lub skróconym) lub te wraz z egzemplarzami. Wieloletnie do wiadczenie wynikaj ce z obserwacji wykorzystywania katalogu komputerowego obrazuje kształtowanie si kompetencji u ytkowników. Wraz z rozbudow o nowe informacje o zbiorach, udost pnienie zdalnego poł czenia z katalogiem (pocz tkowo w VTLS-Classic telnet i Gateway, a od pa dziernika 2003 r. w VTLS-Virtua dost p przez Chameleon) wzrastało zainteresowanie i umiej tno ci u ytkowników. Kolejne cało ciowe opracowywanie ksi gozbiorów poszczególnych agend biblioteki pozwoliło na uruchomienie automatycznej rejestracji wypo ycze i zwrotów. St d pocz wszy od lutego 1999 r. u ytkownicy Wypo yczalni Podr czników, a od marca 1999 r. cz ciowo i magazynu Biblioteki Głównej oraz cało ci Czytelni Matematyczno-Przyrodniczej mogli by obsługiwani przez pracowników w zautomatyzowany sposób, ale tak e od pa dziernika 2001 r. Biblioteki Wydziału Elektrycznego, od listopada 2001 r. Biblioteki Instytutu In ynierii i Ochrony rodowiska, od czerwca 2002 r. Biblioteki Wydziału Budowlanego, od lutego 2003 r. Biblioteki Wydziału Mechanicznego, od listopada 2003 r. Biblioteki Wydziału Zarz dzania i Podstaw Techniki. Od stycznia 2003 r. zostało uruchomione automatyczne wypo yczanie czasopism we wszystkich bibliotekach wydziałowych. Daje si zauwa y , e wypo yczenia tych dokumentów wzrastaj (wykres 1). Wykres 1. Ilo wypo ycze dokonanych za po rednictwem katalogu komputerowego w Bibliotece Głównej Politechniki Lubelskiej w latach 1996-2005 Wypo yczenia kartkowe tradycyjne 60000 Wypo yczenia komputerowe ksi ek w wypo yczalniach 50000 40000 30000 Wypo yczenia komputerowe ksi ek w bibliotekach wydziałowych 20000 10000 0 1999 r. Wypo yczenia komputerowe czasopism w bibliotekach wydziałowych ródło: ródło własne 2000 r. 2001 r. 2002 r. 2003 r. 2004 r. 31 marzec 2005 r. Małgorzata Jaworowska 222 O pełnych korzy ciach płyn cych z umiej tno ci korzystania przez u ytkowników z katalogu komputerowego nale y mówi tak e w kontek cie współpracy z NUKAT, z którym biblioteka współpracuje w systemie Virtua od chwili jego zainicjowania, tj. od lipca 2002 r. Od tej daty mo na mówi o zwi kszeniu informacyjnej roli katalogu komputerowego. Za po rednictwem NUKAT z katalogu komputerowego Biblioteki Głównej Politechniki Lubelskiej zacz ło korzysta jeszcze wi ksze grono u ytkowników. Baza ta dała u ytkownikom mo liwo jednoznacznej identyfikacji dokumentów wraz z mo liwo ci ich lokalizacji w konkretnej bibliotece poprzez system linków do OPAC-ów bibliotek gromadz cych wyszukiwane pozycje. Udział biblioteki w napełnianiu bazy NUKAT kształtował si nast puj co (patrz wykres 2). Wykres 2. Kształtowanie si ilo ci opisów bibliograficznych w katalogu komputerowym Bibliotki Głównej Politechniki Lubelskiej w latach 2001-2005 100% 80% 60% 40% 20% 0% 2001 r 2002 r. Opisy bibliograficzne w BG PL 2003 r. 2004 r. 31 marzec 2005 r. Opisy bibliograficzne w BG PL z NUKAT ródło: ródło własne Dało to tak e łatwiejsze dokonywanie wypo ycze mi dzybibliotecznych, skracaj c czas mudnych poszukiwa w zbiorach. Nale y tak e wspomnie o Wirtualnym Katalogu Lubelskich Bibliotek Naukowych (WKLBN), przygotowanym i otwartym na pocz tku 2005 r. przez Oddział Komputeryzacji Biblioteki Głównej Uniwersytetu Marii-Curie Skłodowskiej. Skupia on biblioteki lubelskie pracuj ce w systemie bibliotecznym Virtua. Katalog ten tworz Biblioteka Główna Uniwersytetu Marii Curie-Skłodowskiej, Biblioteka Główna Katolickiego Uniwersytetu Lubelskiego, Biblioteka Główna Politechniki Lubelskiej, Biblioteka Główna Akademii Rolniczej oraz Wojewódzka Biblioteka Publiczna im. H. Łopaci skiego. Katalog umo liwia jednoczesne wyszukiwanie w pi ciu katalogach komputerowych potrzebnej pozycji, by otrzyma informacj o jej lokalizacji i dost pno ci15. 15 Aktualno ci [dok. elektr.] http://www.bg.umcs.lublin.pl/nowa/ [odczyt 31.03.2005]. Rozwój katalogu komputerowego BGPL 223 Te trzy katalogi komputerowe: katalog Biblioteki Głównej Politechniki Lubelskiej (dost pny pod adresem http://biblioteka.pol.lublin.pl), Narodowy Uniwersalny Katalog Centralny (dost pny pod adresem http://www.nukat.edu.pl) oraz Wirtualny Katalog Lubelskich Bibliotek Naukowych (dost pny pod adresem http://wklbn.umcs.lublin.pl) stosuj te same narz dzia wyszukiwawcze, co ujednolica u ytkownikom sposób dotarcia do poszukiwanej informacji. Statystycznie nasz katalog odwiedza 76451 u ytkowników w ci gu miesi ca. W marcu br. ilo czytelników posługuj cych si narz dziami wyszukiwawczymi w katalogu komputerowym osi gn ła 105312 u ytkowników. Nie jest to imponuj ca liczba, lecz statystyka ta jest prowadzona dopiero od 14 lutego br. Jak si zauwa a, ilo osób korzystaj cych przybywa w miar rozpowszechniania informacji o nowych dost pach do katalogu. W procesie posługiwania si narz dziami wyszukiwania w katalogu komputerowym u ytkownik dokonuje oceny i weryfikacji otrzymywanych odpowiedzi na budowane przez siebie zapytania. W trakcie tych czynno ci jest mo liwe zachowywanie ju uzyskanych wyników oraz przechodzenie do kolejnych lub budowanie nowych w oparciu o ju wykorzystywane. W toku tak prowadzonego wyszukiwania kształtuje si aktywno rozwijaj ca my lenie, a przy weryfikacji informacji - my lenie krytyczne. Jest ono „zdolno ci do obiektywnej oceny przedstawionych argumentów albo krytyki stwierdzonych braków i wyci gni cia z tego konstruktywnych wniosków”16. Stałe dostarczanie i weryfikowanie informacji w konsekwencji doprowadzi do daleko id cych przewarto ciowa , tak e w podej ciu do samej wiedzy. W tym momencie staje si ona raczej zbiorem umiej tno ci, cho równie i informacji, b d c baz dla m dro ci17. Zatem katalog komputerowy mo e zaanga owa u ytkownika w proces zdobywania wiedzy, przy wykorzystywaniu wiedzy ju posiadanej. St d prowadzi do okre lonych wniosków w sposób uporz dkowany i wł cza si w budowanie struktur wiedzy z dost pnych informacji18. Wymaga to od u ytkownika wi kszego, ni w klasycznym podej ciu do korzystania z katalogu tradycyjnego, zaanga owania si w proces zdobywania wiedzy19. Twórcze podej cie u ytkownika do pracy z katalogiem komputerowym mo e przejawia si zatem w kilku aspektach: 4. poszukiwaniu własnego stylu pracy z katalogiem; 5. braku schematyzmu w wyszukiwaniu informacji poprzez korzystanie ze słów kluczowych; 16 Kaczmarek T. T.: Poradnik dla studentów pisz cych prac licencjack lub magistersk [dok. elektr.] http://www.kaczmarek.waw.pl/ksiazki/poradnik_dla_studentow.pdf 17 Osma ska-Furmanek W.: Technologia informacyjna jako element przestrzeni edukacyjnej. [W:] Media i edukacja w dobie integracji, red. W. Strykowski, W. Skrzydlewski. „eMPi2”, Pozna 2002, s. 56. 18 Szafraniec M.: Edukacja interkulturowa on-line jako przykład zachowania podmiotowo ci w edukacji w ramach globalnego społecze stwa informacyjnego. [W:] Podmiotowo w edukacji wobec wyzwa globalnego społecze stwa informacyjnego. T. 4, red. nauk. M. Wro ska, A. Zduniak. Dom wydawniczy Elipsa, Warszawa-Pozna 2004, s. 126-134. 19 Hanley S.: On constructivism [dok. elektr.] http://www.townson.edu/csme/mcpt/Essays?Constructivism.txt [odczyt 17.06.2002]. 224 Małgorzata Jaworowska 6. pobudzaniu u ytkownika do zwi kszania zakresu wyszukiwania poprzez stosowanie kryteriów wyszukiwawczych; 7. rozwijaniu w u ytkowniku aktywno ci twórczej poprzez udoskonalanie kryteriów wyszukiwawczych w dynamicznie zmieniaj cym si katalogu komputerowym; 8. stosowaniu aktywizuj cych metod wyszukiwania poprzez uaktualnianie danych w katalogu komputerowym (w tym tak e odsyłaczy); 9. umiej tnym korzystaniu z pomocy merytorycznej w rozwi zywaniu napotkanych problemów, zwi zanych z posługiwaniem si katalogiem komputerowym poprzez korzystanie z zakładki „Pomoc” oraz z u yciem poczty elektronicznej do bibliotekarza, jak i przez kontakt telefoniczny lub osobisty z bibliotekarzem; 10. wpływie na systematyczne doskonalenie własnego warsztatu pracy i metod pracy poprzez mo liwo budowania bibliografii i przesyłania lub zapisywania rezultatów wyszukiwa . W takich obszarach mo na mówi nie tylko o twórczym podej ciu, ale te elementy przemawiaj równie o nakierowaniu katalogu komputerowego na podmiotowo korzystaj cych z niego u ytkowników. W czasie gdy intensywny przyrost wiedzy jest tak du y, i koncentracja na wybranych dziedzinach wymaga stałego, ustawicznego uczenia si , wzrost zasobów katalogu komputerowego, a tym samym zwi kszenie mo liwo ci wyszukiwawczych jest jednym z elementów wpływaj cych na „edukacj przez całe ycie”20. Wyzwaniom tym poddawany jest u ytkownik jako podmiot korzystaj cy z zasobów biblioteki. W wi kszo ci w bibliotece u ytkownikami s studenci. Wprawdzie istnieje ró norodno uj cia podmiotowo ci u ytkownika, ale uznaj c, e „podmiotowo studenta w procesie kształcenia oznacza postrzeganie go jako osoby, jego to samo ci i indywidualno ci, hierarchii warto ci, celów, standardów; jako kogo , kto jest zwi zany z procesem kształcenia i wywiera na niego wpływ, u wiadamia sobie, rozumie i wspiera swym działaniem interakcje zachodz ce w procesie kształcenia, potrafi okre la cele, zadania i sposoby ich realizacji w procesie kształcenia zgodnie z ogólnie uznanymi warto ciami, celami, standardami. A zatem podmiotowo studenta ł czy jego osob z podejmowanym działaniem i uzyskiwanym wynikiem”21. Pod aj c za misj Politechniki Lubelskiej i wspieraj c jej realizacj , biblioteka wraz ze swoim katalogiem komputerowym uwydatnia t działalno . Powoduje, e „poczucie wspólnoty pozwala [...] uznawa nadrz dne zasady i cele, przy poszanowaniu indywidualnych przekona , praw i aspiracji wszystkich [...] członków.”22 Dost p do katalogu komputerowego maj wszyscy u ytkownicy bez wzgl du na płe , zamo no czy te przygotowanie medialne. Ka dy kto 20 Raport o rozwoju społecznym 2004: w trosce o prac . UNDP 2004 [dok.elektr.] http://www.undp.org.pl [odczyt 10.08.2004]. 21 Rola studentów w nowocze nie pojmowanym procesie kształcenia. „Gazeta IT”. 2005 nr 3 [dok. elektr.] http://www.gazeta-it.pl/edukacja/git26/rola_studentów.html [odczyt 14.03.2005]. 22 Misja Politechniki Lubelskiej [dok.elektr.] http://www.pollub.pl/ [odczyt 15.03.2005]. Rozwój katalogu komputerowego BGPL 225 poszukuje informacji korzystaj c z katalogu komputerowego, mo e bez ogranicze czerpa wiedz o zasobach bibliotecznych u ywaj c zarówno j zyka polskiego jak i j zyka angielskiego, czy te j zyka niemieckiego. Dost p ten to otwarcie si biblioteki na potrzeby rodowiska regionalnego oraz globalnego wynikaj ce z obserwacji zapotrzebowania społecznego. W ostatnim czasie dokonuje si transformacja społecze stwa z modelu przemysłowego na informacyjny. W tworz cym si społecze stwie informacyjnym23 mo na przyj , e mamy do czynienia z powstaj c rzeczywisto ci , której docelowego kształtu jeszcze nie znamy, jedynie nakre lone s głównie cel i kierunki do realizacji24. W czasie zmieniaj cej si edukacji nale y mie wiadomo , e zało enia i warunki pocz tkowo przyj te podlegaj przekształceniom i zmianom w funkcji czasu, co powoduje, e do tego samego problemu nale y podchodzi cyklicznie i zawsze oka e si , i b dzie co jeszcze do ulepszenia. Biblioteka stawia na długofalowe działanie, st d du a uwaga jest po wi cana jako ci usług. Podstaw miary jako ci jest satysfakcja i zadowolenie rodowiska naukowego uczelni. Zatem nale y tworzy narz dzia, które b d miały mo liwo stymulacji do natychmiastowych reakcji biblioteki na zmiany otoczenia ( rodowiska lokalnego, globalnego); wówczas biblioteka b dzie dostosowywa si samoczynnie do tych zmian. Tak przyj te zało enie wpływa niew tpliwie na zastosowanie wizualizacji pracy i metody ci głego usprawniania, prowadz c do nowej kultury pracy i usług informacyjnych w bibliotece. 23 Denek K.: Edukacja cywilizacji informacyjnej [dok. elektr.] http://belfer.univ.szczecin.pl/~edipp/edukacja4.htm [odczyt 10.02.2003]. 24 Motycka A.: Twórcze i odtwórcze czynno ci poznawcze w nauce. [W:] Wiedza a podmiotowo ; red. A. Motycka. Wydaw. IFiS PAN, Warszawa 1998, s. 150. 226 Małgorzata Jaworowska Bibliografia [1] Byli ski L.: Selekcja materiałów bibliotecznych. Wydaw. SBP, Warszawa 2004. [2] Denek K.: Edukacja cywilizacji informacyjnej [dok. elektr.] http://belfer.univ.szczecin.pl/~edipp/edukacja4.htm [odczyt 10.02.2003]. [3] Jaworowska M.: Komputeryzacja w systemie VTLS w Bibliotece Głównej Politechniki Lubelskiej. [W:] Infobazy’99: bazy danych dla nauki. Politechnika Gda ska, Gda sk 1999, s. 184-88. [4] Jaworowska M.: Rozwijanie działalno ci Biblioteki Głównej Politechniki Lubelskiej na rzecz społecze stwa informacyjnego. [W:] Udział bibliotek akademickich w kształtowaniu społecze stwa informacyjnego w Polsce – potencjał, mo liwo ci, potrzeby: materiały z konferencji naukowej z okazji 50-lecia Akademii Techniczno-Rolniczej im. Jana i J drzeja niadeckich (Bydgoszcz-Klonowo 15-17 V 2002). Wydaw. Uczelniane ATR, Bydgoszcz 2002, s. 135-143. [5] Jaworowska M.: Sieciowy system informacyjny w Bibliotece Głównej Politechniki Lubelskiej. [W:] Multimedialne i sieciowe systemy informacyjne: materiały konferencyjne, red. Cz. Daniłowicz. Oficyna Wydawnicza PW, Wrocław 2002, s. [511]516. [6] Misja Politechniki Lubelskiej [dok.elektr.] http://www.pollub.pl [odczyt 15.03.2005]. [7] Kaczmarek T. T.: Poradnik dla studentów pisz cych prac licencjack lub magistersk [dok. elektr.] http://www.kaczmarek.waw.pl/ksiazki/poradnik_dla_studentow.pdf. [8] Motycka A.: Twórcze i odtwórcze czynno ci poznawcze w nauce. [W:] Wiedza a Podmiotowo , red. A. Motycka. Wydaw. IFiS PAN, Warszawa 1998. [9] Nowak G.: Koszty komputeryzacji bibliotek naukowych na przykładzie bibliotek lubelskich o rodka naukowego. [W:] Standaryzacja kosztów w bibliotekach naukowych (Kazimierz Dolny, 20-22.09.2000). Wydaw. PL, Lublin 2000, s. 103-114. [10] Osma ska-Furmanek W.: Technologia informacyjna jako element przestrzeni edukacyjnej. [W:] Media i edukacja w dobie integracji, red. W. Strykowski, W. Skrzydlewski. „eMPi2”, Pozna 2002. [11] Paluszkiewicz A.: Rola Centralnej Kartoteki Haseł Wzorcowych. „Przegl d Biblioteczny”. 1999 z. 3, s. 149-155. [12] Paluszkiewicz A.: Struktura danych bibliograficznych w zintegrowanych systemach bibliotecznych. Wydaw. SBP, Warszawa 1997. [13] Raport o rozwoju społecznym 2004: w trosce o prac [dok.elektr.] http://www.undp.org.pl [odczyt 10.08.2004]. [14] Rola studentów w nowocze nie pojmowanym procesie kształcenia. „Gazeta IT”. 2005 nr 3, [dok. elektr.] http://www.gazeta-it.pl/edukacja/git26/rola_studentów.html [odczyt 14.03.2005]. [15] Suszko-Sobina I.: Centralny katalog wydawnictw ci głych 1995-1998. [W:] Materiały na Mi dzynarodow Konferencj nt. Współpraca bibliotek naukowych w zakresie automatyzacji (Kraków, 16-19.11.1998). Wydaw. SBP, Warszawa 1998, s. 41-46. [16] Szafraniec M.: Edukacja interkulturowa on-line jako przykład zachowania podmiotowo ci w edukacji w ramach globalnego społecze stwa informacyjnego. [W:] Podmiotowo w edukacji wobec wyzwa globalnego społecze stwa informacyjnego. T.4, red. nauk. M. Wro ska, A. Zduniak. Dom Wydawniczy Elipsa, Warszawa-Pozna 2004, s. 126-134. [17] Tkaczyk D.: Uczestnictwo bibliotek lubelskich w budowaniu i wykorzystywaniu Katalogu Centralnego NUKAT. „Przegl d Biblioteczny”. 2004 z. 3/4, s. [231]-251. BIBLIOTEKI NAUKOWE W KULTURZE I CYWILIZACJI Paweł Włodarczyk Akademia Górniczo-Hutnicza w Krakowie Biblioteka Główna [email protected] Piotr Picheta Akademia Górniczo-Hutnicza w Krakowie Biblioteka Wydziału Górnictwa i Geoin ynierii [email protected] Piotr Miodunka Akademia Górniczo-Hutnicza w Krakowie Biblioteka Główna [email protected] Dokumenty na no nikach CD-ROM w polskich bibliotekach naukowych Electronic documents on the CD-ROMs collected in Polish scientific libraries Abstrakt Artykuł opisuje zagadnienia dotycz ce dokumentów elektronicznych na no nikach optycznych (CD-ROM) w wybranych polskich bibliotekach naukowych. Celem było wskazanie mo liwych rozwi za w gromadzeniu, przechowywaniu i udost pnianiu takich zbiorów. Omówiono kwestie ochrony, poruszono tak e zagadnienia prawne (w tym praw autorskich). Słowa kluczowe biblioteki naukowe; CD-ROM; dokumenty elektroniczne; magazynowanie; prawo autorskie; przechowywanie; udost pnianie Abstract The article describes problems of electronic documents on CD-ROMs, collected in selected Polish scientific libraries. The purpose was concerning the advisable solutions to an acquisition, storage and circulation such kind of documents. The problems of protections and copyrights have been also discussed. Key words scientific libraries; CD-ROM; electronic documents; storage; copyright; circulation Wst p Współczesne biblioteki naukowe oprócz ksi gozbioru tradycyjnego (dokumenty wydane drukiem), posiadaj równie dokumenty elektroniczne. Nale do nich ksi ki i czasopisma elektroniczne, materiały audiowizualne udost pniane w sieci Internet (tryb online) oraz dokumenty na no nikach optycznych CD, CD-ROM (tryb offline), których ilo na rynku, z roku na rok ro nie. Dokumenty te, pomimo niezaprzeczalnych walorów i wad, s nadal efektywnym no nikiem informacji. Ich trwało jest zdecydowanie wi ksza ni dyskietek. Wraz ze wzrostem ilo ci i popularno ci dokumentów elektronicznych pojawił si problem ich udost pniania (równie 228 Paweł Włodarczyk, Piotr Picheta, Piotr Miodunka wypo yczania poza teren jednostki). Taki stan rzeczy wymaga prawnych regulacji udost pniania zbiorów cyfrowych, krystalizacji fundamentalnych zasad magazynowania, opracowania i ochrony. 1. Dokumenty elektroniczne – terminologia W literaturze przedmiotu z terminem dokumenty elektroniczne zwi zanych jest wiele poj składaj cych si na pełny obraz zjawiska. Poj cie dokumentu elektronicznego opisuje polska norma dotycz ca opisu bibliograficznego dokumentów elektronicznych. Okre la go jako: dokument istniej cy w postaci elektronicznej, dost pny za pomoc techniki komputerowej 1. Owa posta elektroniczna dokumentu jest wi c czynnikiem niezb dnym, aby dokument uzna za elektroniczny. Niezb dne jest te posiadanie odpowiedniego sprz tu komputerowego do zapewnienia dost pu do takiego dokumentu. Zgodnie z definicj encyklopedii powszechnej dokument to: informacja wraz z no nikiem, na którym została zapisana 2. Owym no nikiem w dokumentach elektronicznych mo e by dyskietka, dysk komputera, dysk optyczny (CD-ROM, DVD-ROM) lub spotykane ostatnio coraz cz ciej pami ci przeno ne typu Pen Drive. Spraw istotn jest rozró nianie wy ej wymienionych no ników informacji. W literaturze angloj zycznej stosuje si dwie pisownie – disk/disc. Pisownia ’’disk” wskazuje na dysk elastyczny komputera (dyskietk ). Pisownia ’’disc” oznacza, e mamy do czynienia z dyskiem kompaktowym (CD), który mo e by typu audio (muzyczny CD) lub typu komputerowego (CD-ROM) 3. Informacje zawarte w dokumentach elektronicznych mog wyst powa pod wieloma postaciami. W formie tekstowej lub multimedialnej, przy czym, słowo multimedia oznacza b dzie bogate aplikacje z jednolicie poł czonym tekstem, grafik , d wi kiem, animacj i w pełni ruchomym obrazem 4. Daje to mo liwo prezentacji przekazu informacyjnego na wielu płaszczyznach. 2. Magazynowanie, ochrona, kontrola i udost pnianie dokumentów elektronicznych we współczesnych bibliotekach Powszechne zastosowanie rozległych sieci (Internet, Intranet), nieograniczone mo liwo ci transferu danych, coraz pojemniejsze no niki informacji sprawiaj , e oprócz tradycyjnych drukowanych zbiorów, wi kszo bibliotek posiada ju znaczn kolekcj dokumentów elektronicznych. Nale do nich: bazy danych, czasopisma elektroniczne (online, offline), a tak e coraz popularniejsze, multimedialne dokumenty 1 PN-N-01152-13: 2000 Opis bibliograficzny. Dokumenty elektroniczne, s. 4. Petrozolin-Skowro ska B. (red.): Dokument. [W:] Nowa Encyklopedia Powszechna PWN. Wyd. Nauk. PWN, 1995, s. 96. 3 Pivovarnick J.: CD-ROM nie tylko dla orłów. Intersoftland, s. 10. 4 Parker D.; Starrett B.: Przewodnik po CD-ROM. Intersoftland, s. 200. 2 Dokumenty na no nikach CD-ROM w polskich bibliotekach naukowych 229 samoistne wydawniczo i pi mienniczo (ksi ki, monografie w postaci elektronicznej, materiały konferencyjne itp.) oraz dokumenty towarzysz ce, np. ksi kom lub czasopismom na dyskietkach i no nikach optycznych. Aby móc skutecznie poł czy tradycyjne zasoby z elektronicznymi, konieczne jest u wiadomienie sobie znaczenia biblioteki elektronicznej.W literaturze okre lana jest ona mianem biblioteki hybrydowej, ze wzgl du na to, e oprócz zasobu tradycyjnego posiada ksi gozbiór elektroniczny, który wymusza powoływanie do działa nowych agend bibliotecznych i udoskonalanie ju istniej cych 5. Popularno dysków optycznych, niewielkie koszty zwi zane z ich zakupem i utrzymaniem, prosta technologia umo liwiaj ca ich skuteczne wykorzystywanie, oraz wzrastaj ce wymagania u ytkownika, który otwarcie domaga si mo liwo ci pełnego, nieskr powanego dost pu, równie wypo yczenia na dłu szy czas, powinny przemodelowa fundamentalne zasady ich magazynowania, opracowania, ochrony i udost pniania przez współczesne biblioteki. 2.1. Magazynowanie Do podstawowych problemów zwi zanych z magazynowaniem płyt CD-ROM jest ich fizyczne zlokalizowanie, tzn. ustalenie czy s to dokumenty samoistne wydawniczo i pi mienniczo (np. ksi ki elektroniczne), czy te niesamoistne, towarzysz ce czasopismom (np. multimedialne uzupełnienia lub rozszerzenia). Po ustaleniu cech formalnych nale y podj decyzj , czy CD umieszczone zostan w ci gu ksi gozbioru (numerus currens) i b d dzieli miejsce z innymi tradycyjnymi zbiorami, czy te konieczne jest wydzielenie odr bnego miejsca i osobnego zakresu sygnatur, z uwzgl dnieniem podziału na dokumenty samoistne i niesamoistne6. W przypadku dokumentów elektronicznych samoistnych wydawniczo doskonałym rozwi zaniem jest wydzielenie odr bnego miejsca przechowywania w magazynie(ze wzgl du na inn posta fizyczn ) i nadanie im odr bnej sygnatury np. E 124, gdzie litera „E” jest skrótem od słowa „Elektroniczny”, a oznaczenie „124” okre la przyporz dkowanie dokumentu według kolejnego numeru inwentarza, np. zbiorów specjalnych. Sytuacja wygl da inaczej w przypadku dokumentów niesamoistnych wydawniczo, które towarzysz np. ksi kom. W tym przypadku niesłuszne wydaje si rozdzielanie ksi ek z płytami od ksi ek bez płyt (lub z dyskietkami), a to z tego wzgl du, i w obu przypadkach jedyn wyró niaj c cech jest no nik optyczny, który w specjalnie zaprojektowanej kopercie doł czony jest do ksi ki (oddzielanie płyt od ksi ek nie wchodzi w rachub , ze wzgl du 5 Machalska-Garbacz A.: Nasza przyszło : biblioteka elektroniczna czy cyfrowa? „Przegl d Biblioteczny”. 1997 nr 2/3, s. 203-210. 6 Dziadkiewicz W.: Jak bazy CD-ROM zmieniły oblicze biblioteki. [W:] Elektroniczna biblioteka dzisiaj. Efektywne wykorzystanie baz CD-ROM w sieciach komputerowych: materiały II Konferencji Górno l skiego Konsorcjum Bibliotek Naukowych (Katowice-Opole, 21-23 kwietnia 1999), red. B. Zaj czkowska. Wydaw. Akademii Ekonomicznej, Katowice 2000, s. 57-62. 230 Paweł Włodarczyk, Piotr Picheta, Piotr Miodunka na dodatkow trudno pobierania ich z innych miejsc magazynu i doł czania do wypo yczanej ksi ki). Natomiast bardzo wa ne jest odpowiednie oznaczenie takiej ksi ki. Najcz ciej do sygnatury dopisuje si oznaczenie typu „+CD” lub „+CD–ROM” lub „+Dok. Elektr.” np. „12345 +CD-ROM” itp., gdzie „12345” to kolejny numer inwentarza, a oznaczenie „CD, CDROM, Dok. Elektr.” to oznaczenie dokumentu towarzysz cego (forma zapisu zale y wył cznie od biblioteki). Rozwi zanie to ma na celu oznaczenie ksi ek posiadaj cych towarzysz cy dokument elektroniczny, po to, by bibliotekarz miał jasno , i wypo yczona ksi ka zawiera dodatkowo no nik optyczny. Sprawa magazynowania dokumentów elektronicznych niesamoistnych wydawniczo znacznie komplikuje si w przypadku czasopism, których w zasadzie nie wypo ycza si , a które posiadaj towarzysz ce no niki optyczne. Najpro ciej byłoby zastosowa t sam zasad jak w przypadku ksi ek (tzn. CD, CD-ROM w kopercie doł czony do czasopisma), ale traci to sens w chwili, gdy czasopismo udost pniane jest wył cznie w czytelni, która nie posiada (lub posiada zbyt mało) samodzielnych stanowisk komputerowych. W tym wypadku płyty przechowywane s z reguły osobno, i na yczenie czytelnika udost pniane z mo liwo ci wypo yczenia na kilka dni, cz sto pod zastaw dowodu to samo ci (rozwi zanie niewła ciwie, gdy nie powinno si odbiera czytelnikowi dokumentów potrzebnych do codziennego funkcjonowania w społecze stwie). W kwestii nadania sygnatury powinno stosowa si takie same reguły jak w przypadku ksi ek, z t ró nic , i czasopisma mo na by oznacza np. „C 1234 +CD” lub „C 1234 +CD-ROM” lub „C 1234 +Dok. Elektr.” itp., gdzie C to skrót od słowa „Czasopismo”, „1234” kolejny numer wg inwentarza czasopism, a „+CD”, „CD-ROM”, „Dok. Elektr.” to oznaczenie dokumentu elektronicznego towarzysz cego czasopismu. Innym wa nym problemem jest sposób, w jaki płyty b d przechowywane. Do najcz ciej stosowanych rozwi za nale specjalne zaprojektowane podłu ne, plastikowe pudełka z otwieranym wieczkiem, w których specjalne zakładki umo liwiaj przechowywanie płyt CD. Okazuje si jednak, e ten stary, wypróbowany sposób ma dosy powa n wad , gdy niemo liwe jest równoczesne przechowywanie dokumentacji drukowanej w postaci instrukcji obsługi, broszur, b d małych ksi eczek towarzysz cych no nikom optycznym. Rozwi zaniem mog okaza si pudełka zunifikowane do rozmiaru formatu A4 (lub wi cej), dostosowane do potrzeb biblioteki, na których znajdowa si powinny podstawowe informacje przej te z oryginalnego opakowania (wg normy opisu dokumentu elektronicznego) oraz oznaczenia ewidencjonuj ce dokument elektroniczny (np. sygnatura, ekslibris). Tak przechowywany dokument elektroniczny wraz z dokumentacj mo e by z powodzeniem udost pniany u ytkownikowi. Dokumenty na no nikach CD-ROM w polskich bibliotekach naukowych 231 2.2. Ochrona i kontrola zbiorów Dla bezpiecze stwa form zapisu elektronicznego konieczne jest stworzenie odpowiednich warunków klimatycznych i zapewnienie w magazynach czysto ci chemicznej i biologicznej oraz osłony przed szkodliwym działaniem pól magnetycznych. Ochrona przed promieniowaniem nabiera szczególnego znaczenia dla dokumentów zapisanych na dyskietkach, które cho s ju zdecydowanie archaicznym no nikiem informacji, nadal znajduj si w wielu bibliotekach, jako dodatki do ksi ek i czasopism. W tym celu powinno si prowadzi prace zwi zane z tworzeniem kopii tych dokumentów na no niki CD-ROM, które trwało ci i pojemno ci zdecydowanie przewy szaj dyskietki, a koszty ich wytworzenia i utrzymania w obecnej chwili s ju niewielkie (wliczaj c w te koszty przeszkolenie np. pracownika oddziału magazynów, który w ramach swoich obowi zków b dzie sporz dzał kopie). Dla pełnego bezpiecze stwa dokumentów zlokalizowanych na kr kach CD powinno si rednio co kilka lat kontrolowa zawarto płyt i w miar mo liwo ci tworzy kilka kopii zapasowych, zwłaszcza, gdy s one cz sto udost pniane czytelnikowi. Mo liwe jest równie stworzenie jednego lub dwóch stanowisk w zale no ci od potrzeb, na których przeszkolony pracownik b dzie na bie co „wyłapywał” wszystkie uszkodzone płyty wracaj ce od u ytkownika. Innym wyj tkowo obiecuj cym i mo liwym z technicznego punktu widzenia sposobem ochrony i kontroli dokumentów elektronicznych jest wykorzystanie stale rozwijaj cej si technologii dysków twardych o du ych pojemno ciach. Spadek ich cen oraz ewolucja idei zmierzaj cych do integrowania systemów informatycznych, skrystalizowała metody i sposoby przeładowywania zawarto ci płyt CD-ROM oraz tworzenia ich lustrzanych odbi na stabilnych dyskach. Rozwi zania te zaowocowały znacznym przyspieszeniem dost pu do danych, ograniczeniem barier sprz towych oraz zwi kszeniem liczby u ytkowników odczytuj cych dane pochodz ce pierwotnie z jednej płyty optycznej. Mowa oczywi cie o sieciowym udost pnianiu dokumentów elektronicznych7. 2.3. Udost pnianie Nowa współczesna koncepcja udost pniania tradycyjnych i elektronicznych zasobów bibliotecznych wymaga rozwini cia odmiennych strategii, gwarantuj cych dost p do informacji i dokumentów zgodnie z potrzebami i z zachowaniem zasady przyjaznego wychodzenia na przeciw potrzebom u ytkowników. W tym celu konieczne jest przemodelowanie organizacji rodowiska informacyjnego, w którym dotychczasowy dokument elektroniczny stał na piedestale, a u ytkownik stanowił jego główne, potencjalne ródło zagro enia. Oczywi cie, współczesna biblioteka 7 Koziara A.: Efektywne wykorzystanie potencjału baz danych rozpowszechnianych na no nikach optycznych. [W:] Elektroniczna biblioteka dzisiaj, op. cit., s. 27-39. 232 Paweł Włodarczyk, Piotr Picheta, Piotr Miodunka hybrydowa powinna by daleka od takiego modelu. W tym celu słuszne i konieczne wydaj si fundamentalne zmiany w zasadach udost pniania dokumentów elektronicznych na płytach CD 8. W pierwszej kolejno ci nale y zadba o efektywn i racjonaln polityk magazynowania, ochrony i kontroli zbiorów elektronicznych, przy czym rozwi zania te powinny znale swoje miejsce w regulaminach i zarz dzeniach okre laj cych zasady funkcjonowania bibliotek. Dopiero jasno sformalizowane sposoby funkcjonowania zaplecza umo liwi wprowadzanie zmian w polityce udost pniania, która realizowana powinna by w kilku odr bnych wariantach. Pierwszy dotyczy wypo yczania prezencyjnego, tzn. stworzenia wielu samodzielnych stanowisk komputerowych, na których u ytkownicy swobodnie, be adnych ogranicze i skr powa b d mogli przegl da zawarto kr ków. Drugi wariant zakłada wypo yczanie dokumentów elektronicznych na zewn trz biblioteki, bez wzgl du na status u ytkownika (np. student, pracownik), oczywi cie przy zachowaniu zasad normowanych regulaminem. Trzeci model obejmuje udost pnianie zasobów sieciowo, przy wykorzystaniu ł czy lokalnych i rozległej sieci Internet, bez konieczno ci fizycznej obecno ci czytelnika w bibliotece, z zachowaniem prawnych regulacji i odr bnych zasad korzystania z tego typu usług. Pierwsze dwa modele wymagaj sporz dzenia przez bibliotek kilku kopii dokumentu elektronicznego i zachowania jednego archiwalnego, jako gwarancj bezpiecze stwa, przy czym rol tak mo e pełni oryginał. Natomiast wariant trzeci wymaga korzystania z serwera sieciowego plików i aplikacji (zawarto CD skopiowana na twarde dyski), serwera dedykowanego, przeznaczonego wył cznie do obsługi CD lub ogólnego, posiadaj cego zdolno obsługi wielu nap dów CD-ROM (np. jukebox – urz dzenie do obsługi wielu płyt CD-ROM)9. 3. Cz badawcza - udost pnianie i ochrona informacji na dyskach optycznych w polskich bibliotekach naukowych Badaniem obj to 19 najwi kszych bibliotek naukowych, głównie technicznych10. Dane uzyskano stosuj c technik wywiadu telefonicznego z pracownikami i kierownikami oddziałów: udost pniania i informacji 8 Ball R.: Obsługa i jako usług biblioteki elektronicznej. [W:] Elektroniczne publikacje w bibliotekach; red. M. Kocójowa. Wyd. UJ, Kraków 2001, s. 167-178 . Chrzan W.: Sieciowe bazy danych CD-ROM w systemie bibliotecznej informacji naukowej. [W:] Komputeryzacja bibliotek naukowych w kontek cie standardów oprogramowania bibliotecznego: materiały konferencji ogólnopolskiej (9-10 maja 1994). Gda sk 1996, s. 154-169. 10 Bibliotek Narodow , Bibliotek Jagiello sk , biblioteki główne uniwersytetów: l skiego i Zielonogórskiego, Akademii Górniczo-Hutniczej oraz politechnik: Cz stochowskiej, Gda skiej, Koszali skiej, Krakowskiej, Lubelskiej, Łódzkiej, Opolskiej, Pozna skiej, Rzeszowskiej, l skiej, wi tokrzyskiej, Szczeci skiej, Warszawskiej, Wrocławskiej. 9 Dokumenty na no nikach CD-ROM w polskich bibliotekach naukowych 233 naukowej, oraz poprzez analiz informacji zawartych na stronach domowych WWW wybranych bibliotek. W wywiadzie zadano pytania dotycz ce zasad magazynowania, ochrony, kontroli i udost pniania dokumentów elektronicznych na no nikach optycznych. W wyniku przeprowadzonych rozmów ustalono, e zbiory elektroniczne, które towarzysz dokumentom tradycyjnym (niesamoistne wydawniczo), wypo ycza si na zewn trz na takich samych zasadach jak dokumenty tradycyjne. No niki optyczne samoistne wydawniczo w wi kszo ci bibliotek nie s wypo yczane na zewn trz. Jedynie w bibliotekach głównych Politechniki Koszali skiej i Politechniki wi tokrzyskiej wypo ycza si CD-ROM-y na zewn trz na takich samych zasadach jak zbiory tradycyjne. W wi kszo ci bibliotek z reguły nie sporz dza si kopii zapasowych. Odst pstwem jest działalno Biblioteki Głównej Politechniki Łódzkiej, w której dokonuje si kopiowania i udost pniania płyt („oryginał pod klucz”). Podobnie jest w Bibliotece Uniwersytetu l skiego, w której sporz dza i wypo ycza si kopie dokumentów (niesamoistne wydawniczo) doł czonych do tradycyjnych. W adnej bibliotece nie sprawdza si (w odniesieniu do dokumentów wypo yczanych na zewn trz) zawarto ci zwracanych zbiorów elektronicznych (w szczególno ci dyskietek). Dokonuje si jedynie kontroli stanu fizycznego zwracanego dokumentu (czy nie ma uszkodze mechanicznych, zarysowa , kontroluje si sygnatur na CD-ROM, i czy płyta nie została „podmieniona”). 4. Prawne regulacje udost pniania dokumentów elektronicznych 4.1. Dokumenty elektroniczne w ustawie o bibliotekach Dokumenty elektroniczne w Ustawie z dnia 27 czerwca 1997 r.o bibliotekach (Dz. U. z 1997 r. nr 85, poz. 539 z pó n. zm. – dalej: ust. o bibl.) zostały wyra nie wskazane jako jeden z rodzajów materiałów bibliotecznych (art. 5). Jako takie zostały tak e uwzgl dnione w rozporz dzeniu Ministra Kultury i Dziedzictwa Narodowego z 5 listopada 1999 r. w sprawie zasad ewidencji materiałów bibliotecznych (Dz. U. z 1999 r. nr 93, poz. 1077 z pó n. zm.). Rodzi to dalsze konsekwencje wynikaj ce z ustawowych zada ka dej biblioteki, tj. m.in. gromadzenia, przechowywania i ochrony materiałów bibliotecznych oraz udost pniania zbiorów (art. 4 ust. 1 Ust. o bibl.). Analogicznie do pozostałych materiałów przedstawia si mo liwo odpłatnego udost pniania dokumentów elektronicznych. Ustawa stanowi, i biblioteki zorganizowane przez ministrów, kierowników urz dów centralnych oraz jednostki samorz du terytorialnego wiadcz swoje usługi bezpłatnie, a na li cie wyj tków, której nie mo na rozszerza w drodze analogii, brak jest wypo yczania dokumentów elektronicznych (art. 14 ust 1 i 2 w zw. z art. 8 ust. 2 ust. o bibl.). To ograniczenie nie dotyczy bibliotek, których organizatorami s inne ni wymienione wy ej podmioty (np. 234 Paweł Włodarczyk, Piotr Picheta, Piotr Miodunka biblioteki szkół wy szych). Wprowadzenie odpłatnego udost pniania dokumentów elektronicznych b dzie jednak miało istotne znaczenie dla sfery praw autorskich, o czym ni ej. 4.2. Dokumenty elektroniczne a prawo autorskie Zdecydowan wi kszo dokumentów elektronicznych utrwalonych na no niku w postaci dyskietki lub CD-ROM-u stanowi utwory chronione prawem autorskim. Zatem, podobnie jak w przypadku innych utworów w zbiorach bibliotecznych, dla ustalenia zakresu udost pniania i korzystania z tej kategorii zbiorów niezb dne jest odwołanie si do Ustawy z dnia 4 lutego 1994 r o prawie autorskim i prawach pokrewnych (Dz. U. z 2000 r. nr 80, poz. 904 z pó n. zm. – dalej: pr. aut.). Działalno biblioteki jest wkroczeniem w obszar wył cznych praw autorskich twórcy b d innego podmiotu uprawnionego; jednak wymieniona ustawa przyznaje bibliotekom prawo do tzw. dozwolonego u ytku publicznego zwanego tak e licencj ustawow , aby mogły one spełnia swoje statutowe zadania (art. 28 pr. aut.)11. Dozwolony u ytek polega na mo liwo ci korzystania z utworu bez zgody autora oraz, co do zasady, bez uiszczania wynagrodzenia (art. 34 in fine pr. aut.). Specjalnym uregulowaniom podlegaj programy komputerowe i elektroniczne bazy danych. 4.3. Udost pnianie dokumentów elektronicznych przed i po 1 maja 2004r. Podstawow licencj ustawow przyznan bibliotekom jest mo liwo udost pniania zgromadzonych w niej utworów ju uprzednio rozpowszechnionych (art. 28 ust.1 pr. aut. – do 1 maja 2004 r. dotyczyło to utworów opublikowanych). Musi to by jednak udost pnianie nieodpłatne, czyli tzw. u yczenie (zdefiniowane w art. 6 pkt 8 pr. aut.); w przeciwnym przypadku trzeba uzyska zgod autora (innego uprawnionego) i liczy si z konieczno ci zapłaty wynagrodzenia12. Brzmienie art. 28 pr. aut. do 1 maja 2004 r. pozwalało wyra nie jedynie na udost pnianie egzemplarzy utworów, 11 Dla ułatwienia lektury tekstu zamieszczamy brzmienie art. 28 pr. aut. przed i po ostatniej nowelizacji: Przed 1 maja 2004 r. Art. 28. Biblioteki, archiwa i szkoły mog : 1) udost pnia nieodpłatnie, w zakresie swoich zada statutowych, egzemplarze utworów opublikowanych, 2) sporz dza lub zleca sporz dzenie pojedynczych egzemplarzy utworów opublikowanych, niedost pnych w handlu - w celu uzupełniania, ochrony swoich zbiorów i nieodpłatnego ich udost pniania. Po 1 maja 2004 r. Art. 28. Biblioteki, archiwa i szkoły mog : 1) udost pnia nieodpłatnie, w zakresie swoich zada statutowych, egzemplarze utworów rozpowszechnionych, 2) sporz dza lub zleca sporz dzanie egzemplarzy rozpowszechnionych utworów w celu uzupełnienia, zachowania lub ochrony własnych zbiorów, 3) udost pnia zbiory dla celów badawczych lub poznawczych za po rednictwem ko cówek systemu informatycznego (terminali) znajduj cych si na terenie tych jednostek. 12 Matlak A.: Działalno bibliotek w wietle nowych regulacji z zakresu prawa autorskiego [dok. elektr.] http://ebib.oss.wroc.pl/2004/53/matlak.php [odczyt 16.12.2004]. Dokumenty na no nikach CD-ROM w polskich bibliotekach naukowych 235 czyli dzieł utrwalonych na no nikach materialnych, a wi c tak e dyskietek i płyt CD-ROM13. Pojawiła si ponadto interpretacja, e o egzemplarzu mo na tak e mówi w przypadku np. pliku na serwerze, b dzie to wówczas egzemplarz niematerialny - „sieciowy”14. Taka interpretacja znacznie poszerza praktyczne znaczenie licencji z art. 28. ust 1., gdy umo liwia udost pnianie utworów np. w sieci Internet. Nie jest ona jednak powszechnie uznawana. Przyjmuje si raczej, e niematerialne rozpowszechnianie utworu (czyli np. wprowadzanie do sieci Internet) nie prowadzi do powstania egzemplarza15 a tym samym jest bibliotekom zakazane16. Z dniem 1 maja weszła w ycie nowelizacja pr. aut. dostosowuj ca je do prawa europejskiego, w tym wypadku do dyrektywy 2001/29/WE z dnia 22 maja 2001 r. w sprawie harmonizacji niektórych aspektów praw autorskich i pokrewnych w społecze stwie informacyjnym. Dodany w zwi zku z tym do art. 28 polskiej ustawy pkt. 3 dopuszcza udost pnianie zbiorów biblioteki dla celów badawczych lub poznawczych za po rednictwem ko cówek systemu informatycznego (terminali) znajduj cych si na jej terenie. Nie mo na zatem udost pnia zbiorów w Internecie, poza wewn trzn sieci biblioteki, nawet dla kr gu osób ograniczonego do u ytkowników biblioteki (u ytkowników zarejestrowanych). Przepis nie zawiera warunku nieodpłatnego udost pniania, uprzedniego rozpowszechnienia dzieła oraz nie posługuje si poj ciem egzemplarza. W toku prac nad nowelizacj ustawy zwracano uwag na konieczno zastrze enia nieodpłatnego udost pniania, co jednak nie znalazło odzwierciedlenia w obowi zuj cym brzmieniu przepisu17. Brak warunku uprzedniego rozpowszechnienia dzieła umo liwia udost pnianie t drog pewnych kategorii utworów (np. prac magisterskich i doktorskich)18. Skoro art. 28 pkt. 3 nie mówi o egzemplarzach wzmacnia to interpretacj , e egzemplarz mo e mie jedynie charakter materialny – tak jak w pkt. 1. Posługuje si natomiast poj ciem „zbiory”, co jak si wydaje, mo e oznacza tak e utwory zapisane jako pliki w pami ci komputera. Wskazuje si , i przepis ten narusza postanowienia dyrektywy, bowiem nie zawiera zastrze enia o pierwsze stwie umowy licencyjnej19. Dodany w art. 28 pkt. 3 ma niew tpliwie zwi kszy mo liwo ci udost pniania zasobów biblioteki zezwalaj c na u ytek publiczny utworów w zakresie odpowiadaj cym 13 Barta J. (red.) [i in.]: Ustawa o prawie autorskim i prawach pokrewnych. Komentarz. Dom Wydawniczy ABC, Warszawa, s. 411-412 ; Kot D.: Korzystanie z utworów przez instytucje u yteczno ci publicznej w wietle technik cyfrowego przetwarzania danych. [W:] Informacja elektroniczna a prawo autorskie: materiały z warsztatów (Warszawa 30 wrze nia –1 pa dziernika 1999). Wyd. SBP, Warszawa 2000, s. 22. 14 Kolczy ski J.: Cyfrowe pola eksploatacji w znowelizowanym prawie autorskim. „Monitor Prawniczy”, nr 18. 15 Barta J. (red.) [i in.]: Ustawa o prawie autorskim…, op. cit., s. 411-412. 16 Kot D.: Korzystanie z utworów…, op. cit., s. 22. 17 UKIE 2004 [dok. elektr.]: Pismo Urz du Komitetu Integracji Europejskiej z dnia 3 marca 2004 zn. 802/04/DPE/ebr http://orka.sejm.gov.pl/Druki4ka.nsf/($vAllByUnid)/C14579494058EBC2C1256E4C00504CB1/$file/2572 -x.pdf [odczyt 12.12.2004] ; Matlak A.: Działalno bibliotek w wietle nowych regulacji z zakresu prawa autorskiego [dok. elektr.] http://ebib.oss.wroc.pl/2004/53/matlak.php [odczyt 16.12.2004]. 18 Barta J.; Markiewicz R.: Prawo autorskie i prawa pokrewne. Kantor Wydawniczy Zakamycze, s. 72. 19 Tam e, s. 186. 236 Paweł Włodarczyk, Piotr Picheta, Piotr Miodunka cz ciowo polu eksploatacji wymienionemu w art. 50 pkt. 3 pr. aut., budzi jednak sporo w tpliwo ci interpretacyjnych20. Zako czenie Pomimo, e dokumenty elektroniczne na no nikach CD i CD-ROM reprezentuj jedn z kilku grup zbiorów cyfrowych dost pnych w bibliotekach, nadal nie ma wypracowanych jednolitych zasad post powania z nimi. Z drugiej strony, realizacja propozycji uj tych w referacie wi e si z ograniczeniami w sferze logistycznej i finansowej. Bariera logistyczna wymaga okre lenia ostatecznych modeli post powania w odniesieniu do dysków optycznych, które swoje precyzyjne odzwierciedlenia powinny znale w regulaminach i zarz dzeniach, dotycz cych ochrony, przechowywania, opracowania i udost pniania. Jednak to pieni dze decyduj o mo liwo ciach i zmianach zachodz cych w wewn trznym i zewn trznym otoczeniu biblioteki. Mo liwo udost pniania płyt CD, CD-ROM u ytkownikom na terenie placówki wymaga utworzenia czytelni komputerowej lub stanowisk komputerowych w istniej cych czytelniach. Oprócz problemów lokalowych konieczny jest zatem zakup komputerów, legalnego oprogramowania i wygospodarowania dodatkowych etatów bibliotekarskich (w przypadku pracy zmianowej). Wypo yczanie na zewn trz wi e si z konieczno ci wielokrotnego skopiowania pojedynczego dokumentu, regularnej kontroli egzemplarzy wracaj cych od u ytkownika („wychwytywania” uszkodzonych lub podmienionych no ników) i utworzenia kolejnego etatu bibliotekarskiego. Oczywi cie zawsze istnieje mo liwo obarczenia dodatkowymi obowi zkami wybranego pracownika, np. z oddziału magazynów, gdzie powinny by przechowywane dokumenty na płytach CD i CD-ROM. Podobnie sytuacja wygl da w przypadku udost pniania sieciowego. Tu konieczne jest utworzenie czytelni komputerowej dla tych, którzy chc korzysta z dokumentów na terenie biblioteki oraz zapewnienie poprawno ci i niezawodno ci działania serwera, urz dze obsługuj cych wiele nap dów CD i CD-ROM, b d oprogramowania odpowiedzialnego za tworzenie i prac lustrzanych kopii płyt na dyskach twardych. Na tym etapie istnieje jeszcze jedno powa ne ograniczenie – regulacje dotycz ce praw autorskich. Je li chodzi o udost pnianie lokalne (Intranet), sytuacja jest wzgl dnie prosta. Za pomoc ko cówek terminali mo na udost pnia zbiory sieciowo na terenie jednostki, co w przypadku du ych placówek, np. uczelni typu AGH w Krakowie, ma ogromne znaczenie. Niestety, brak prawnych ustale 20 Szczepa ska B.: Czy przyst pienie do Unii Europejskiej zagra a polskim bibliotekom? Prawa autorskie w rodowisku cyfrowym – implikacje dla bibliotek [dok. elektr.] http://bg.p.lodz.pl/konferencja/mat_konfer.htm#27 [odczyt 12.12.2004]. Dokumenty na no nikach CD-ROM w polskich bibliotekach naukowych 237 odno nie udost pniania w sieci Internet prowadzi do spekulacji i rozbie no ci w opiniach specjalistów. Swobodna interpretacja to zdecydowanie za mało, aby uruchamia tak zło ony i kosztowny proces, który mo e bardzo szybko zako czy si powa nymi stratami. Dokumenty elektroniczne na dyskach optycznych stwarzaj nowe perspektywy dostarczania informacji. By mo e w przyszło ci pojawi si inne, lepsze no niki. Jednak na dzie dzisiejszy daj one wi ksze mo liwo ci odtwarzania i ochrony zbiorów, ni na przykład dyskietki. Ich wykorzystanie zale y w du ej mierze od mo liwo ci bibliotek. 238 Paweł Włodarczyk, Piotr Picheta, Piotr Miodunka Bibliografia [1] Ball, R.: Obsługa i jako usług biblioteki elektronicznej. [W:] Elektroniczne publikacje w Bibliotekach, red. M. Kocójowa. Wydaw. UJ, Kraków 2001. [2] [2] Barta, J. [i in.] (red.): Ustawa o prawie autorskim i prawach pokrewnych. Komentarz. Dom Wydawniczy ABC, Warszawa. [3] Barta, J.; Markiewicz R.: Prawo autorskie i prawa pokrewne. Kantor Wydawniczy „Zakamycze”, Kraków 2004. [4] Chrzan, W.: Sieciowe bazy danych CD-ROM w systemie bibliotecznej informacji naukowej. [W:] Komputeryzacja bibliotek naukowych w kontek cie standardów oprogramowania Bibliotecznego: materiały konferencji ogólnopolskiej 99-10 maja 1994). Gda sk 1996. [5] PN-N-01152-13: 2000 Opis bibliograficzny. Dokumenty elektroniczne. [6] Drewnowski, R.: Prawnicze bazy danych na CD-ROM-ach. „Poradnik Bibliotekarza”. 2003 nr 11, s. 10-15. [7] Dziadkiewicz, W.: Jak bazy CD-ROM zmieniły oblicze biblioteki. [W:] Elektroniczna biblioteka dzisiaj. Efektywne wykorzystanie baz CD-ROM w sieciach komputerowych: materiały II Konferencji Górno l skiego Konsorcjum Bibliotek Naukowych (KatowiceOpole, 21-23 kwietnia 1999), red. B. Zaj czkowska. Wydawnictwo Akademii Ekonomicznej, Katowice 2000. [8] Golat, R.: Internet – aspekty prawne. Difin, Warszawa 2003. [9] Janiszewska, K.: Elektroniczne dostarczanie dokumentów. SBP, Warszawa 2003. [10] Jin, J. S.: Image processing in multimedia. [W:] Brusilovsky, P.; Kommers, P.; Streitz, N.: Multimedia, hypermedia, and virtual reality. Models, systems, and applications. First International Conference MHVR’94 (Moscow, Russia, September 1994). Springer-Verlag, Berlin 1994. [11] Kolczy ski, J.: Cyfrowe pola eksploatacji w znowelizowanym prawie autorskim. „Monitor Prawniczy”. 2003 nr 18. [12] Kot, D.: Korzystanie z utworów przez instytucje u yteczno ci publicznej w wietle technik cyfrowego przetwarzania danych. [W:] Informacja elektroniczna a prawo autorskie: materiały z warsztatów (Warszawa 30 wrze nia – 1 pa dziernika 1999). Wydaw. SBP, Warszawa 2000. [13] Koziara, A.: Efektywne wykorzystanie potencjału baz danych rozpowszechnianych na no nikach optycznych. [W:] Elektroniczna biblioteka dzisiaj. Efektywne wykorzystanie baz CD-ROM w sieciach komputerowych: materiały II Konferencji Górno l skiego Konsorcjum Bibliotek Naukowych (Katowice-Opole, 21-23 kwietnia 1999), red. B. Zaj czkowska. Wydawnictwo Akademii Ekonomicznej, Katowice 2000. [14] Kurek-Kokoci ska, S.: Multimedia, kultura, dokumenty, literatura pi kna. [W:] Centrum Edukacji Bibliotekarskiej Informacyjnej i Dokumentacyjnej. Multimedia, biblioteka, edukacja. Konferencja Ogólnopolska (Białystok 18-20 maja 2000). Warszawa 2001. [15] Machalska-Garbacz A.: Nasza przyszło : biblioteka elektroniczna czy cyfrowa? „Przegl d Biblioteczny”. 1997 nr 2-3, s. 203-210. [16] Matlak, A.: Działalno bibliotek w wietle nowych regulacji z zakresu prawa autorskiego [dok. elektr.] http://ebib.oss.wroc.pl/2004/53/matlak.php [odczyt 16.12.2004]. [17] Parker, D.; Starrett, B.: Przewodnik po CD-ROM. Warszawa 1993. [18] Petrozolin–Skowro ska, B. (red.): Dokument. [W:] Nowa Encyklopedia Powszechna PWN. Wydaw. PWN, Warszawa 1995. [19] Pivovarnick, J.: CD-ROM nie tylko dla orłów. Intersoftland, Warszawa 1994. [20] Szczepa ska, B.: Czy przyst pienie do Unii Europejskiej zagra a polskim bibliotekom? Prawa autorskie w rodowisku cyfrowym – implikacje dla bibliotek [dok. elektr.] http://bg.p.lodz.pl/konferencja/mat_konfer.htm#27 [odczyt 12.12.2004]. [21] UKIE 2004 . Pismo Urz du Komitetu Integracji Europejskiej z dnia 3 marca 2004 zn. 802/04/DPE/ebr. [dok. elektr.] http://orka.sejm.gov.pl/Druki4ka.nsf/($vAllByUnid)/C14579494058EBC2C1256E4C0050 4CB1/$file/2572-x.pdf [odczyt 12.12.2004]. BIBLIOTEKI NAUKOWE W KULTURZE I CYWILIZACJI Maria Pawłowska Uniwersytet Jagiello ski w Krakowie Biblioteka Wydziału Fizyki, Astronomii i Informatyki Stosowanej [email protected] Marek Kro niak Uniwersytet Jagiello ski w Krakowie Biblioteka Jagiello ska, Oddział Gromadzenia i Uzupełniania Zbiorów [email protected] E-czasopisma: ich promocja i wykorzystanie do wiadczenia Biblioteki Jagiello skiej i bibliotek instytutowych UJ w tym zakresie E-journals: promotion and usage experience with Libraries of the Jagiellonian University Abstrakt Na przykładzie Biblioteki Jagiello skiej pokazano jak w ostatnich latach zmieniaj si sposoby udost pniania zbiorów i pozyskiwania informacji, w szczególno ci w jaki sposób Biblioteka propaguje now form dost pu do ródeł informacji jak s e-czasopisma. Zwrócono uwag na bezsprzeczne zalety czasopism elektronicznych, ale równie na problemy zwi zane z dost pem do nich. Do zalet zaliczono m.in.: szybko publikacji i aktualizacji dokumentów (dost p do preprintów), mo liwo komputerowego przegl dania numerów archiwalnych i dokumentów ródłowych, łatwo dost pu do informacji bez wzgl du na miejsce, czas i odległo , mo liwo korzystania przez kilku u ytkowników równocze nie, wzbogacenie informacji podstawowych o d wi k, sekwencje filmowe czy dodatkowe programy komputerowe, wprowadzenie poł cze mi dzy stronami, tzw. linków (czasopisma hipertekstowe i hipermedialne), bezpłatne udost pnianie czasopism ukazuj cych si wył cznie w wersji elektronicznej, dost p do czasopism w ramach konsorcjów bibliotek, ni sze ceny zakupu wydawnictw elektronicznych i inne. Nie pomini to jednak trudno ci pojawiaj cych si wraz z wprowadzeniem czasopism elektronicznych do bibliotek. S to przede wszystkim bariery technologiczne i ekonomiczne (brak rodków na najnowocze niejsze oprogramowanie i sprz t komputerowy), ograniczenia wprowadzane przez wystawców w zakresie dost pno ci tytułów o wysokiej warto ci merytorycznej (hasła dost pu), materiałów nie wolno udost pnia w ramach wypo ycze mi dzybibliotecznych, nie zawsze istnieje dost p do pełnotekstowych wersji artykułów, cz sto, zwłaszcza dla numerów archiwalnych, s to tylko abstrakty lub spisy tre ci. Przede wszystkim jednak skupiono si na niezwykle wa nym zagadnieniu – promocji tego nowego ródła informacji w ród u ytkowników bibliotek. Pokazano do wiadczenia Biblioteki Jagiello skiej i kilku bibliotek instytutowych działaj cych w uczelnianej sieci bibliotecznej w zakresie popularyzacji czasopism elektronicznych (online lub na CD ROM-ach). Na koniec pokazano perspektywy rozwoju czasopism elektronicznych i zadania bibliotekarzy uczestnicz cych w tym procesie. Słowa kluczowe e-czasopisma; biblioteki naukowe; czasopisma naukowe – wykorzystanie Abstract The recent changes in accessing collections and information resources are presented on the case of Jagiellonian Library and some of its branch libraries, particularly electronic journals as a novel form of scholarly publishing. 240 Maria Pawłowska, Marek Kro niak White underlining the undisputable advantages of online journals, the arising problems are also taken into account. The advantages include the speed of publishing process with possible updates (online-first articles), ready access to source and archival material, the convenient access to information from one’s desktop, multiple simultaneous usage, capabilities for enriching conventional text and graphic data with multimedia stuff, internal and external interlinking (hypertext capabilities and cross-referencing), open-access scholarly journals, and consortia model for online access. The organizational difficulties with providing online journals to the users are also mentioned, as economic aspect of introducting new technology to libraries, limitation on interlibrary loan, and different pricing models for full-text access to current and archival material. Furthermore, the vital issue of promoting the new form of information resources among library patrons is considered. The relevant experiences of Jagiellonian Library and some of branch libraries belonging to the University’s library network are presented. The attention is drawn to overcoming psychological barriers of passing from printed to online resources with users. Finally, the prospects for further development of online resources and tasks of librarians participating in the process are shown. Key words e-journals; scientific libraries; scientific journals - usage 1. Czasopisma elektroniczne Rozwój technologii multimedialnych, powszechna dost pno komputerów osobistych, pojawienie si Internetu, sukces WWW i rozwój formatów danych dla pełnych tekstów publikacji przyczyniły si do sukcesu czasopism elektronicznych. Przede wszystkim jednak rosn ce zapotrzebowanie na szybk informacj przyspieszyło w ostatnich latach zainteresowanie dost pem do czasopism publikowanych w tej formie. Od roku 1973, kiedy to pojawiło si pierwsze naukowe czasopismo redagowane w ten sposób, min ło ju ponad trzydzie ci lat1. Pod koniec lat dziewi dziesi tych ubiegłego stulecia obserwuje si działania wydawców zmierzaj ce do rozpowszechniania elektronicznych replik czasopism naukowych jako uzupełnienia wersji drukowanych. W 1996 roku było około 1700 czasopism elektronicznych, w 1997 – 3400, natomiast pod koniec 1998 roku liczba ta osi gn ła 6000 tytułów2. Elektroniczna Biblioteka Czasopism, która powstała w Bibliotece Uniwersyteckiej w Regensburgu, zarejestrowała w 2003 roku ponad 17700 tytułów czasopism elektronicznych. Ponad 70% to czasopisma z zakresu nauk matematyczno-przyrodniczych, techniki i medycyny (STM); 11% tytułów to czasopisma wył cznie w formie elektronicznej. Najpopularniejsz grup czasopism dost pnych online stanowi elektroniczne wersje tytułów ukazuj cych si w formie drukowanej. Niektóre z nich s rozbudowanymi serwisami zawieraj cymi kompletne artykuły z bie cych, a tak e archiwalnych numerów, z mo liwo ci ich interaktywnego przeszukiwania. Przykładem mo e by doskonale zorganizowany dost p do całej grupy czasopism wydawanych przez American 1 Piotrowska E.: Czasopisma elektroniczne w bibliotekach naukowych. „Biuletyn EBIB”. 2002 nr 36 [dok. elektr.] http://ebib.oss.wroc.pl/2002/36/piotrowska.php [odczyt 18 stycznia 2005]. Nahotko Małg., Nahotko M.: Powstanie i rozwój czasopism elektronicznych. [W:] Przestrze informacji i komunikacji społecznej. „Zesz. Nauk. UJ Prace z Bibliotekoznawstwa i Informacji Naukowej”. 2004 z. 10, s. 223-228. 2 E-czasopisma: ich promocja i wykorzystanie… 241 Physical Society, a w ród nich do najwa niejszych, wr cz fundamentalnych, tytułów z zakresu fizyki, takich jak: Physical Review, Physical Review Letters, czy Reviews of Modern Physics. Physical Review Online Archiwe (PROLA) oferuje dost p do wszystkich numerów tych czasopism, pocz wszy od pierwszego tomu Physical Review, który ukazał si w... 1893 roku3. Bie ce numery tych czasopism w wersji online wydawane s równolegle z ich papierowymi odpowiednikami. Innym typem czasopisma elektronicznego, równie z dziedziny fizyki, mo e by udost pniany od 1998 roku, wył cznie w formie elektronicznej, New Journal of Physics4. Warto, wspomnie o jeszcze jednym typie czasopism elektronicznych, tzn. o czasopismach, które wydawane s na CD-ROM-ach. Dotyczy to zarówno numerów bie cych tych czasopism, jak równie ich numerów archiwalnych. 2. Zalety czasopism elektronicznych Najwi ksz zalet czasopism elektronicznych jest szybko ich publikacji i dystrybucji (dost p do elektronicznej wersji mo liwy jest przed jego ukazaniem si w postaci drukowanej). Niezwykle wa ne jest to, e czasopisma elektroniczne mog stanowi swego rodzaju medium, dzi ki któremu mo liwa jest komunikacja mi dzy autorami, redaktorami i odbiorcami informacji. Doł czane do artykułów linki pozwalaj wzbogaci wiadomo ci zawarte w artykułach o dodatkowe, nietypowe dla słowa pisanego, informacje. Wykorzystuje si w tym celu zaawansowane technologie multimedialne – animacje i programy komputerowe, sekwencje filmowe, d wi k, kolor, grafik itp. Dokumenty mog by przeszukiwane równocze nie przez wielu czytelników. U ytkownik mo e przeczyta , wydrukowa , zapisa na dyskietce, a nawet przesła poczt elektroniczn wybrane artykuły. Mo e równie zapisa je w ród swoich „ulubionych”, by zagl da do nich wielokrotnie. Niezwykle istotna jest te mo liwo przegl dania starszych roczników czasopism oraz powiadamiania o nowych artykułach i spisach tre ci ukazuj cych si numerów za po rednictwem poczty elektronicznej (funkcje alertowe) lub czytników RSS. Nie bez znaczenia jest fakt, e wyszukiwanie informacji w czasopismach elektronicznych jest o wiele szybsze, a wykorzystane ródła bardziej ró norodne. Za dla nas, bibliotekarzy, czasopisma elektroniczne s cenne przede wszystkim dlatego, e uwalniaj nas od odpowiedzi na pytanie: jak i gdzie przechowywa czasopisma w sytuacji, gdy powierzchnia magazynowa kurczy si coraz bardziej, a tytułów wci przybywa. 3. Wady czasopism elektronicznych Nie mo na jednak pomin pewnych niedogodno ci zwi zanych z korzystaniem z czasopism elektronicznych. S to przede wszystkim bariery technologiczne i ekonomiczne wynikaj ce z konieczno ci zakupu i ci głej 3 4 http://prl.aps.org http://www.iop.org/EJ/S/3/583/UdJ,rgvyo77tV4xkH69jTA/journal/1367-2630/1 242 Maria Pawłowska, Marek Kro niak modernizacji, zarówno sprz tu komputerowego, jak i oprogramowania wykorzystywanego do wyszukiwania i przegl dania informacji zawartych w czasopismach elektronicznych. Wad tego typu ródeł informacji s ograniczenia wprowadzane przez wydawców czasopism w zakresie dost pno ci tytułów o wysokiej warto ci merytorycznej. Wprowadzane przez dystrybutorów hasła dost pu pozwalaj korzysta z czasopism elektronicznych tylko okre lonej grupie odbiorców. Wci niejasne i niejednolite s zasady katalogowania i archiwizowania e-czasopism, nie do ko ca wyja nione s zagadnienia prawne zwi zane z udost pnianiem informacji zawartych w czasopismach elektronicznych. Jedn z barier w upowszechnianiu informacji jest zakaz przesyłania kopii artykułów ze ródeł elektronicznych w ramach wypo ycze mi dzybibliotecznych. Nie zawsze wydawnictwa oferuj dost p do pełnych tekstów artykułów; cz sto s to tylko abstrakty lub spisy tre ci poszczególnych numerów. Przegl danie całych artykułów wi e si z konieczno ci poniesienia przez czytelnika dodatkowych opłat. Jednak podj cie decyzji o rezygnacji z prenumeraty czasopism w wersji drukowanej i pozostawienie w bibliotece wył cznie eczasopisma jest wci jeszcze do ryzykowne. Dlatego biblioteki decyduj si na zakup czasopisma tradycyjnego, do którego wydawca proponuje wersj elektroniczn . Jest to jakby okres przej ciowy, kiedy bibliotekarze i czytelnicy testuj ten nowy no nik informacji. 4. Konsorcja Niew tpliwie najlepszym sposobem organizacji zakupu i dost pu do czasopism wydaj si by porozumienia mi dzybiblioteczne, zwane konsorcjami. Udost pnianie zbiorów w ramach konsorcjów pozwala znacznie rozszerzy kr g odbiorców informacji, pozwala równie negocjowa ceny i warunki zakupu czasopism, co wpływa na pełniejsze i bardziej racjonalne wykorzystanie gromadzonych zbiorów. Takie konsorcja mog zawi zywa du e biblioteki na terenie jednego miasta, biblioteki gromadz ce zbiory o podobnej tematyce, ale równie małe biblioteki, dysponuj ce niewielkimi funduszami, które chciałyby racjonalniej i efektywniej wykorzysta swój bud et. Konsorcja mog by zawi zywane równie przez wydawców i firmy po rednicz ce w dostawie czasopism zagranicznych do bibliotek. Do najbardziej znanych i licz cych si w naszym kraju konsorcjów nale : SCIENCE DIRECT, SPRINGER LINK, SWETSNET NAVIGATOR, eIFL DIRECT i inne. Jedn z zalet uczestnictwa w konsorcjach jest dost p do wersji elektronicznych wszystkich czasopism zakupionych przez zrzeszone biblioteki. Warto tutaj wspomnie o ciekawej inicjatywie, jak podj ło kilka uniwersyteckich bibliotek instytutowych. Przez wiele lat biblioteki nauk przyrodniczych prenumerowały niezwykle wa ne i presti owe czasopismo „Nature”5. Ka da z bibliotek kupowała jeden egzemplarz tego czasopisma płac c za prenumerat ponad 5.000 złotych rocznie. Tytuł ten dost pny był 5 http://www.nature.com/nature/index.html E-czasopisma: ich promocja i wykorzystanie… 243 równie w prenumeracie Biblioteki Jagiello skiej. Dzi ki staraniom BJ uzyskali my dost p online do tego tytułu, w zwi zku z czym biblioteki instytutowe mogły zrezygnowa z prenumeraty wersji papierowej. Zaoszcz dzone w ten sposób pieni dze postanowiono przeznaczy na zakup innych tytułów z tej serii, np. Nature Biotechnolgy, Nature Physics, Nature Materials, czy Nature Chemical Biology. 5. Organizacja dost pu do czasopism elektronicznych w Bibliotece Jagiello skiej Zaproszenie do serwisu czasopism elektronicznych znalazło si na stronie domowej Biblioteki Jagiello skiej: http://www.bj.uj.edu.pl Biblioteka proponuje nast puj cy podział czasopism naukowych. 11. Czasopisma pełnotekstowe w wersji elektronicznej – korzystanie z nich mo liwe jest wył cznie z komputerów nale cych do sieci UJ. Hiperł cza od tytułów prowadz bezpo rednio do zasobów sieciowych poszczególnych czasopism, sk d przechodzi si do spisów tre ci, a nast pnie do pełnych tekstów artykułów w formacie PDF lub HTML. Niestety, dla niektórych tytułów z bazy eIFL Direct obowi zuje okres karencji (3-18 miesi cy) w dost pie do pełnych tekstów. Lista zawiera ponad 7500 tytułów6. 12. Czasopisma zagraniczne prenumerowane przez Bibliotek Jagiello sk w wersji drukowanej (750 tytułów)7. 13. Pełnotekstowe czasopisma elektroniczne w wolnym dost pie – korzystanie z czasopism z tej listy jest bezpłatne dla wszystkich u ytkowników Internetu (820 tytułów)8. Dost p do czasopism z pierwszej listy limitowany jest przez adres IP, czyli sieciowy adres komputera. Mo na wi c z nich korzysta wył cznie z komputerów nale cych do sieci Uniwersytetu Jagiello skiego. Zwrot „czasopisma pełnotekstowe” nie oznacza, niestety, e wszystkie artykuły mo na znale w bazie i przeczyta na ekranie komputera. Czasami dotyczy to wył cznie najnowszych tomów, innym razem w cało ci mo na przeczyta artykuły ze starszych czasopism. Wydaje si jednak, e wydawnictwom powinno zale e na kompletno ci informacji odno nie do zawarto ci archiwalnych numerów wydawanych przez nich czasopism. W ostatnim okresie obserwuje si wzmo one prace w tym zakresie. Pracownicy Oddziału Gromadzenia Biblioteki Jagiello skiej aktualizuj na bie co informacje dotycz ce dost pno ci i kompletno ci poszczególnych tytułów. Wyszukiwanie informacji w czasopismach elektronicznych nie jest łatwe, gdy strategie wyszukiwania s ró ne dla ró nych tytułów. Dlatego pracownicy Oddziału Informacji BJ, gdzie najcz ciej udost pnia si czasopisma online, pełni rol 6 7 8 http://www.bj.uj.edu.pl/~krosniak/Online_Journals_1.htm http://www.bj.uj.edu.pl/~krosniak/Czasopisma_BJ.htm http://www.bj.uj.edu.pl/~krosniak/Open_Access_1.htm 244 Maria Pawłowska, Marek Kro niak przewodnika dla poszukuj cych informacji, równocze nie sami musz ustawicznie pogł bia swoj wiedz dotycz c nowych technologii informacyjnych. Wprawdzie dost p do czasopism elektronicznych jest dla pracowników UJ nieograniczony i wydawa by si mogło, e nikt nie potrzebuje przychodzi do biblioteki, by znale interesuj c literatur , ale w praktyce wcale tak nie jest. Elektroniczne wersje czasopism wci jeszcze koegzystuj z wersjami drukowanymi, wielu starszych roczników na pró no szuka si w Internecie. Niezwykle wa nym problemem okazuje si by , w odniesieniu do ródeł tradycyjnych, długa tradycja u ytkowania, która zaowocowała wykształceniem okre lonych nawyków zwi zanych z ich wykorzystywaniem. Preferowanie elektronicznych, czy te tradycyjnych ródeł informacji, zale y w du ej mierze od poziomu umiej tno ci posługiwania si komputerami i pewnymi nawykami zwi zanymi z wykonywan przez u ytkownika prac . Negatywne, lub pozytywne, do wiadczenia uzyskane podczas korzystania z elektronicznych ródeł informacji mog równie wpływa na preferencje u ytkowników. Nale y tutaj podkre li , e lansowanie wył cznie ródeł elektronicznych mo e prowadzi do niekompletno ci zebranych materiałów, a w ród u ytkowników, zwłaszcza młodych, wytwarza si syndrom „lenistwa informacyjnego”. Taki u ytkownik bardzo cz sto przyjmuje zasad : je li jakiej informacji nie mog znale w Internecie, to znaczy, e ona nie istnieje. 6. Biblioteki instytutowe i wydziałowe UJ Nie jest zaskoczeniem fakt, e wszelkie nowo ci szybciej i łatwiej przyjmuj si w ród osób zajmuj cych si naukami cisłymi i technicznymi. St d wi ksze zainteresowanie dost pem do czasopism elektronicznych notuje si w grupie naukowców uprawiaj cych takie dyscypliny jak: fizyka, astronomia, matematyka, chemia, informatyka, biotechnologia, czy medycyna. Dzi warsztat naukowy ka dego uczonego, ale równie studenta, zajmuj cego si tymi dziedzinami nauki musi by wyposa ony w doskonały sprz t komputerowy i mo liwo szybkiego dost pu do najnowszej literatury. Wydaje si , e w tych dziedzinach mo emy si pochwali bogatym ksi gozbiorem zgromadzonym w poszczególnych bibliotekach instytutowych UJ, ale równie bogactwem tytułów czasopism dost pnych zarówno w formie tradycyjnej, jak równie online. Biblioteka Jagiello ska zapewnia uczonym zajmuj cym si naukami przyrodniczymi i cisłymi wszystkie licz ce si w wiecie naukowym czasopisma i dost p do najwa niejszych baz danych9. Wi kszo czasopism drukowanych przechowuje si w Bibliotece Jagiello skiej, pozostałe maj w swoim depozycie biblioteki instytutowe i wydziałowe. Czasopisma z depozytu powinny by co pewien czas oddawane do opracowania i oprawy w BJ. Jednak w ród tych ostatnich jest pewna grupa tytułów, których za adne skarby instytuty nie chciały zwróci , nawet na 9 http://www.bj.uj.edu.pl/zb/bazy_a.htm E-czasopisma: ich promocja i wykorzystanie… 245 krótko, do Biblioteki Jagiello skiej. Te czasopisma musz by zawsze pod r k , by móc do nich si gn o ka dej porze dnia i nocy. Na tym tle wci dochodziło do konfliktów mi dzy Bibliotek Jagiello sk a dyrekcjami instytutów. Dzi wydaje si , e te problemy mamy ju za sob . E-czasopisma, dost pne z ka dego uniwersyteckiego komputera, mo na przegl da , czyta , drukowa i nie ma potrzeby odwiedza biblioteki, by dowiedzie si co nowego opublikowano w literaturze naukowej. Ba, zanim artykuł uka e si w e-czasopi mie, informacj o nim mo na znale w dost pnych si w Internecie preprintach10 . Do wiadczenia bibliotek instytutowych wykazuj , e e-czasopisma, na dobre zago ciły w ród pracowników naukowych Uniwersytetu. Pocz tkowo korzystali z nich młodsi pracownicy naukowi, którzy szybko uczyli si korzystania z baz danych, jakie oferowała sie uniwersytecka. Z czasem grono odbiorców tych informacji znacznie si rozszerzyło. W bibliotekach obserwowano mniejsze zainteresowanie czasopismami drukowanymi. Jednak istniała, i nadal istnieje, pewna grupa uczonych, której nie da si przekona do czasopism elektronicznych. Bibliotekarze musz wykaza si olbrzymia dyplomacj , by takich niedowiarków dyskretnie zach ci do podj cia próby znalezienia informacji za pomoc komputera. W takich wypadkach trzeba post powa bardzo taktownie, bo w ród tej grupy znajduj si bardzo cz sto uznani profesorowie o znacznym dorobku naukowym. By przełama bariery natury psychologicznej, wystarczyło zainstalowa w bibliotece specjalny zestaw komputerowy z doskonał kolorow drukark , skanerem i du ym monitorem dobrej jako ci. Gdy niedost pny w bibliotece artykuł udało si bibliotekarzowi znale w Sieci, pokaza go na ekranie komputera, a nawet wydrukowa go w cało ci, uzyskuj c doskonałe zdj cia kolorowe... pierwsze lody zostały przełamane. W ten sposób, metod małych kroczków i dyskretnej pomocy, udało si pozyska wielu nowych zwolenników e-czasopism. Olbrzymia w tym zasługa bibliotekarzy, którzy musz dzisiaj umie i wiedzie coraz wi cej. Oni pełni rol czynnika po rednicz cego mi dzy u ytkownikiem a ródłem informacji elektronicznej, mog sterowa procesem wyszukiwania informacji, a tak e dostarcza informacje do konkretnego u ytkownika. 7. Biblioteka tylko wirtualna? Jaka wi c powinna by współczesna biblioteka? Bo nie ulega w tpliwo ci, e tradycyjny jej model nie ma ju racji bytu. Czy ma to by biblioteka wirtualna, w której podstawow form publikacji b dzie wył cznie forma elektroniczna, a korzystanie z zasobów w pełni automatyczne? To chyba melodia dalekiej przyszło ci. Dzi trzeba zapewni czytelnikowi dost p do ró norodnych naukowych baz danych, zarówno krajowych, jak i zagranicznych, dost p do kompletnych komputerowych katalogów bibliotecznych z mo liwo ci szybkich wypo ycze mi dzybibliotecznych 10 http://www.arxiv.org 246 Maria Pawłowska, Marek Kro niak i wysokiej jako ci sprz t komputerowy. Nie bez znaczenia s wi c fundusze, jakich potrzebuj biblioteki. No i jeszcze potrzebni s yczliwi, cierpliwi, dobrze wyszkoleni bibliotekarze, których nazwa dzi mo na raczej „infotekarzami”, bo s to „kompetentni nawigatorzy, którzy potrafi poprowadzi czytelnika po wci jeszcze chaotycznym wiatowym oceanie informacji”11. Bibliografia [1] Bartosi ska-Kasierska M.: Sposoby reklamowania i propagowania czasopism elektronicznych w bibliotekach naukowych na przykładzie Biblioteki Instytutu Fizyki Molekularnej PAN. „Biuletyn EBIB”. 2002 nr 3 (32) [dok. elektr.] http://ebib.oss.wroc.pl/2002/32/bartosinska.php [odczyt 18.01. 2005]. [2] Dudzi ska E.: Współpraca bibliotek naukowych w zakresie dost pu do czasopism elektronicznych i baz danych. [W:] Problemy funkcjonowania bibliotek uniwersyteckich na przełomie wieków: materiały konferencyjne (Olsztyn – Lidzbark Warmi ski, 28-29 maja 2001) [dok. elektr.] http://ebib.oss.wroc.pl/matkonf/bguwm/index.html [odczyt 09.03.2005]. [3] Krawczyk J.: Projekt CrossRef jako rozszerzenie mo liwo ci wyszukiwawczych czasopism elektronicznych. [W:] Przestrze informacji i komunikacji społecznej. „Zesz. Nauk. UJ Prace z Bibliotekoznawstwa i Informacji Naukowej”. 2004 z. 10. [4] Kołodzi ska E.: Informacja o czasopismach elektronicznych w polskich bibliotekach naukowych – stan obecny i perspektywy. „Biuletyn EBIB”. 2005 nr 2 (63) [dok. elektr.] http://ebib.oss.wroc.pl/2005/63/kolodzinska.php. [5] Line M.B.: Biblioteka przyszło ci. „Forum Akademickie”. 2001 nr 11 [dok. elektr.] http://www.forumakad.pl/archiwum/2001/11/artykuly/22-on-biblioteka_przyszlosci.htm [odczyt 16 marca 2005]. [6] Maciejewska Ł.: Czasopisma elektroniczne a konsorcja. Refleksje administratora serwisu e-czasopism. „Biuletyn EBIB”. 2002 nr 7 (36) [dok. elektr.] http://ebib.oss.wroc.pl/2002/36/maciejewska.php [odczyt 16 lutego 2005]. [7] Maciejewska Ł., Urba czyk B.: Promocja i wykorzystanie czasopism elektronicznych. Z do wiadcze Biblioteki Głównej Politechniki Wrocławskiej. „Biuletyn EBIB”. 2001 nr 1 (19) [dok. elektr.] http://ebib.oss.wroc.pl/2001/19/maciejewska.html [odczyt 18 stycznia 2005]. [8] Misiak P.: Infotekarz potrzebny od zaraz. „Forum Akademickie”. 2001 nr 11 [dok. elektr.] http://www.forumakad.pl/archiwum/2001/11/artykuly/25-poczta_elektroniczna.htm [odczyt 16 lutego 2005]. [9] Nahotko Małg., Nahotko M.: Powstanie i rozwój czasopism elektronicznych. [W:] Przestrze informacji i komunikacji społecznej. „Zesz. Nauk. UJ Prace z Bibliotekoznawstwa i Informacji Naukowej”. 2004 z. 10. [10] Piotrowska E., Zaj c R.: Czasopisma elektroniczne w bibliotekach naukowych. „Biuletyn EBIB”. 2002 nr 7 (36) [dok. elektr.] http://ebib.oss.wroc.pl/2002/36/maciejewska.php [odczyt 18 stycznia 2005]. [11] Próchnicka M.: Poj cie i specyfika elektronicznych ródeł informacji. [W:] Przestrze informacji i komunikacji społecznej. „Zesz. Nauk. UJ Prace z Bibliotekoznawstwa i Informacji Naukowej”. 2004 z. 10. [12] Rudnicka P.: Kilobajty wiedzy. „Forum Akademickie”. 2002 nr 7/8 [dok. elektr.] http://www.forumakad.pl/archiwum/2002/07-08/ARTYKULY/33-onkilobajty_wiedzy.htm [odczyt 16 marca 2005]. [13] Stepowicz M.: Cechy formalne czasopism internetowych w odniesieniu do analogicznych publikacji drukowanych. Warszawa 2000. ISBN 83-87629-44-8. 11 Misiak P.: Infotekarz potrzebny od zaraz. „Forum Akademickie”. 2001 nr 11 [dok. elektr.] http://www.forumakad.pl/archiwum/2001/11/artykuly/25-poczta_elektroniczna.htm [odczyt 16 lutego 2005]. E-czasopisma: ich promocja i wykorzystanie… 247 [14] Stepowicz M.: Czasopisma w Internecie. „Biuletyn EBIB”. 1999 nr 2 (2) [dok. elektr.] http://ebib.oss.wroc.pl/arc/e002-07.html [odczyt 18 stycznia 2005]. [15] Zinkiewicz J.: Wielka mała biblioteka. „Forum Akademickie”. 2003 nr 5 [dok. elektr.] http://www.forumakad.pl/archiwum/2003/05/artykuly/13-za-wielka_mala_biblioteka.htm [odczyt 16 marca 2005]. BIBLIOTEKI NAUKOWE W KULTURZE I CYWILIZACJI Danuta Dados, Roman Tomaszewski Akademia Rolnicza im. Augusta Cieszkowskiego w Poznaniu Biblioteka Główna i Centrum Informacji Naukowej [email protected] Ewolucja katalogów bibliotecznych Evolution of library catalogs Abstrakt Celem referatu jest ukazanie zmian zachodz cych w katalogach komputerowych. Współpraca bibliotek doprowadziła do rozwoju katalogów centralnych. Ich tworzenie napotyka jednak na wiele problemów pot guj cych si w zale no ci od obszaru działania: katalogu uczelnianego, lokalnego, narodowego. Rozbudowane katalogi centralne tworz przede wszystkim biblioteki naukowe, a korzy ci z nich czerpi głównie bibliotekarze. Dla czytelnika podstawowym ródłem informacji bibliotecznej pozostaje katalog lokalny informuj cy o zbiorach znajduj cych si najbli ej miejsca pobytu. Coraz trudniejsze wyszukiwanie informacji w Internecie wymusza tworzenie katalogów wyselekcjonowanych bezpłatnych zasobów, np. projektu CORC. Słowa kluczowe katalogi biblioteczne; katalogi centralne; Internet Abstract The aim of the paper is to show changes in the computer catalogs. The cooperation of libraries has led to the creation of central catalogs; however, their construction still encounters a lot of problems, growing with their scope: single university, local and national. Large central catalogs are created mostly by scientific libraries and used by librarians. An average reader has access to a local catalog, informing him about collections to be found near his residence. As searching for information on the Internet is becoming more and more difficult, selective catalogs of free resources are being created, e.g. within CORC project. Key words Library catalogs; central catalogs; Internet 1. Dwa katalogi Dla u ytkownika biblioteki podstawowym ródłem informacji o jej zasobach jest katalog. Zadaniem katalogu jest uporz dkowanie okre lonego zbioru według cech bibliograficznych i indywidualnych oraz podanie miejsca przechowania. Dziedzictwem biblioteki tradycyjnej s katalogi kartkowe: formalne i rzeczowe. Dla przejrzystego zaprezentowania zbiorów konieczne było tworzenie osobnych katalogów druków zwartych, czasopism, zbiorów specjalnych. Funkcje katalogu kartkowego przej ł katalog komputerowy, ale wraz z komputeryzacj niektóre zasady katalogowania straciły na znaczeniu. Nale y do nich poj cie hasła głównego. Dokument w katalogu komputerowym reprezentowany jest przez jeden spłaszczony opis odpowiadaj cy na wszystkie pytania stawiane katalogom. Ewolucja katalogów bibliotecznych 249 Zautomatyzowanie funkcji katalogowania postawiło biblioteki przed faktem posiadania dwóch katalogów i zrodziło pytanie: co dalej z katalogiem kartkowym? Najcz ciej do systemu komputerowego wprowadzane s na bie co opisy dokumentów wpływaj cych do biblioteki od okre lonej daty. W niektórych bibliotekach kontynuowane jest uzupełnianie katalogów tradycyjnych. Mimo dublowania pracy daje to pewno przynajmniej jednego jednolitego i kompletnego ródła informacji o jej zasobach. W zdecydowanej wi kszo ci bibliotek odrzucono jednak katastroficzne my li o mo liwo ci totalnego utracenia danych i „zamro ono” katalogi kartkowe. Do rozwi zania pozostało zagadnienie zasadnicze, poł czenia obydwu katalogów, czyli retrokonwersja kartkowego do komputerowego. Biblioteki radz sobie z tym wielkim organizacyjnym problemem ró nymi metodami, ale wygl da na to, e jeszcze przez długie lata we współczesnej bibliotece naukowej b d istniały obok siebie dwa katalogi. Sw prawdziw warto katalogi komputerowe mogły wykaza wraz z rozwojem Internetu. Stały si wówczas dost pne w systemie online. Funkcjonuj c w sieci katalogi OPAC (Online Public Access Catalog) informuj o zasobach wielu bibliotek. Korzystanie z nich mo liwe jest z terminali działaj cych poza bibliotekami i bez wzgl du na godziny ich otwarcia. 2. Katalog centralny Historyczn dat przełomow dla współczesnego bibliotekarstwa jest rok 1965 i pojawienie si formatu MARC. Efekt projektu MAchine Readable Cataloging Biblioteki Kongresu to bibliograficzny rekord mo liwy do odczytania za pomoc komputera. Pochodn struktury formatu MARC jest mi dzynarodowa norma ISO 2709 Format do wymiany informacji. Ujednolicenie zapisu umo liwiło realizacj idei standaryzacji wymiany informacji bibliograficznej. MARC doczekał si kolejnych edycji, a implementowany do potrzeb sieci bibliograficznych ponad pi dziesi ciu wersji narodowych. Jako uniwersalny format wymienny zapisu danych powstał UNIMARC. Równolegle z formatem UNIMARC opracowano schematy przekładania formatów narodowych na uniwersalny i odwrotnie. Poza nielicznymi wyj tkami formaty z serii MARC opanowały wiatowe katalogi. Wypracowanie systemu kompatybilnych formatów zapisu danych bibliograficznych stworzyło warunki umo liwiaj ce tworzenie katalogów centralnych online. Katalog centralny to katalog, który mo e obejmowa zbiory konkretnej sieci bibliotecznej, ewentualnie zbiory specjalne. Obecnie rozumiany najcz ciej jako wspólna baza danych współpracuj cych ze sob bibliotek, do której poszczególne rekordy przesyłane s drog elektroniczn . Model katalogu centralnego opartego na wspólnej bazie wyst puje w kilku opcjach, a jego przykładem jest jeden z najstarszych, katalog MELVYL Uniwersytetu Kalifornijskiego (http://www.melvyl.cdlib.org.). 250 Danuta Dados, Roman Tomaszewski Ten działaj cy od 1981 roku online system dysponuje dzi unikaln baz danych licz c ponad 23 miliony tytułów. Centralna baza zawiera oddzielne rekordy bibliograficzne dostarczane z bibliotek jedenastu kampusów, pracuj cych w lokalnych systemach. Rozbudowane indeksy wyszukiwawcze daj wyniki, w których zawarte s m.in. lokalne uwagi o rekordzie i wł czone do rekordu informacje o lokalnych zasobach. Zapewniono dost p do aktualnej informacji o statusie udost pniania. MELVYL jest przykładem zautomatyzowanego katalogu centralnego zaprojektowanego z my l o ułatwieniu pracy u ytkownikowi. Odr bn grup katalogów centralnych stanowi katalogi tworzone w procesie katalogowania kooperatywnego (współkatalogowania). W bazie centralnej tworzony jest tylko jeden rekord opisu dokumentu, obowi zuj cy wszystkie biblioteki sieci. Biblioteka, której potrzebny jest opis dokumentu, kopiuje go do swego katalogu lokalnego. Je li potrzebnego opisu nie znajduje, to sporz dza nowy opis bibliograficzny i oddaje do dyspozycji innych bibliotek uczestnicz cych w sieci. Wszystkie rekordy zastosowane w katalogach lokalnych, a pochodz ce z katalogu centralnego s automatycznie aktualizowane. Przewidziana jest tak e najcz ciej mo liwo zawarcia umowy wył cznie na pobieranie gotowych danych. Jako przykład tak tworzonego katalogu mo na przytoczy Narodowy Uniwersalny Katalog Centralny NUKat. Poprzez katalogowanie kooperatywne uzyskuje si wysok jako i ujednolicenie opisów. Mo liwo kopiowania opisów upraszcza sam proces i obni a koszty katalogowania w bibliotekach uczestnicz cych. Katalogowanie wspólne ma jednak wielu przeciwników. Najcz stsze zarzuty wobec tych katalogów to: − pracochłonny i kosztowny proces zarz dzania nimi; − konieczno stałej aktualizacji danych; − wyznaczanie jako katalogerów tylko uprawnionych bibliotekarzy; − współkatalogowanie wymaga dyscypliny i akceptacji ustalonych zasad i procedur; − skomplikowana procedura katalogowania przedmiotowego. Z uczestnictwa w katalogowaniu kooperatywnym, przynajmniej w pocz tkowym okresie tworzenia bazy, najmniej korzy ci odnosz du e biblioteki uniwersalne oraz biblioteki dziedzinowe. Na tych pierwszych, z uwagi na du e wpływy, spoczywa główny ci ar przekazywania nowych rekordów. Natomiast te drugie maj specjalny, mało powtarzalny charakter zbiorów. Bardzo du niedogodno ci jest ró norodno komputerowych systemów bibliotecznych. W Internecie funkcjonuj ró norakie rozwi zania, w których nie buduje si jednej, centralnej bazy danych zawieraj cej rekordy bibliotek członkowskich, lecz stosuje narz dzia umo liwiaj ce dost p do poszczególnych katalogów maj ce na celu umo liwienie ich przegl dania bez tworzenia wspólnej bazy. Ewolucja katalogów bibliotecznych 251 Standardem szczególnie ułatwiaj cym porozumiewanie si ró nych systemów komputerowych stał si protokół Z39.50. Jego obecna posta wywodzi si z do nieudanej pocz tkowej wersji z 1988 roku. Protokół Z39.50 okre la formaty i procedury rz dz ce wymian komunikatów pomi dzy dwoma systemami komputerowymi. Elementami tego dialogu s : zgłoszenie zapotrzebowania na usług przez klienta inicjuj cego nawi zanie kontaktu oraz odpowied b d ca informacj pobran z serwera. Za pomoc jednego klienta protokół wyszukuje ró ne punkty docelowe w tym samym czasie, a przy wyszukiwaniu informacji nie wymaga znajomo ci struktury baz danych systemów docelowych. Protokół umo liwia, lecz nie standaryzuje zastosowanie usług rozszerzonych, które pozwalaj na zastosowanie Z39.50 do takich funkcji jak wypo yczenia mi dzybiblioteczne, czy współkatalogowanie W praktyce wyró ni mo na przynajmniej dwa rodzaje oprogramowania. Pierwsze z nich umo liwia sekwencyjny dost p do wielu baz, jednak e bez mo liwo ci równoczesnego ich przeszukiwania. Taki interfejs zainstalowany jest w Bibliotece Kongresu (http://www.loc.gov/z3950/gateway.html). Funkcjonuje on w architekturze klient-serwer poprzez protokół Z39.50. Biblioteka Kongresu udost pnia oprócz katalogu własnych zbiorów przeszukiwanie ponad 300 katalogów i baz rozsianych po całym wiecie. Drugi rodzaj to odpowiednie oprogramowanie umo liwiaj ce przeszukiwanie równoległe wielu baz danych w tym samym czasie, a u ytkownik otrzymuje zestawienie rezultatów wszystkich wyszukiwa . Idea katalogu centralnego zostaje zast piona przez katalog rozproszony (wirtualny). Katalogi te umo liwiaj : − uzyskanie informacji o konkretnie poszukiwanej pozycji i wypo yczenie mi dzybiblioteczne; − poszukiwania dziedzinowe, tutaj znacznym utrudnieniem dla u ytkowników jest brak jednorodno ci opisu rzeczowego; − wyszukiwanie opisu bibliograficznego w celu skopiowania go do lokalnego katalogu, taka metoda ci gania opisów stwarza ich znaczn niejednolito . Szczególnie rozbudowany system katalogów wirtualnych funkcjonuje w Niemczech, a najbardziej znanym jest KVK. Karlsruher Virtuelle Katalog (http://www.ubka.uni-karlsruhe.de/kvk.html) rozpocz ł działalno w lipcu 1996 r. Umo liwia on równoczesne przeszukiwanie zasobów wszystkich znacz cych bibliotek Niemiec, Austrii i Szwajcarii oraz 18 innych bibliotek narodowych ( w tym polskiej) i katalogów centralnych. Najnowszym „nabytkiem” KVK jest Rosyjska Biblioteka Pa stwowa. KVK pozwala na przegl danie ok. 75 milionów opisów ksi ek i czasopism znajduj cych si w katalogach bibliotecznych i handlowych opracowanych w ró nych systemach. Przykład KVK wskazuje na rozległe mo liwo ci jakie otwieraj si przed katalogami rozproszonymi, ale niestety ich rozwój napotyka na znaczne ograniczenia. Zwi zane s one głównie z problemami informatyczno- 252 Danuta Dados, Roman Tomaszewski sprz towymi. Warunkiem współdziałania w ramach katalogu wirtualnego jest posiadanie przez wszystkich współuczestników wysokiej klasy serwerów zaimplementowanych prawidłowo na potrzeby protokołu Z39.50. Lokalne systemy zaprojektowane pierwotnie na konkretnie ograniczone potrzeby mog negatywnie znosi dodatkowe obci enie. Pami ta te nale y, e minimalny czas wyszukiwania w całym rozproszonym systemie musi by dostosowany do poziomu najsłabszego serwera. O rosn cym znaczeniu katalogów wirtualnych dla u ytkowników mo na si przekona na podstawie statystyk Katalogu Rozproszonego Bibliotek Polskich, KaRo. System ten pracuj cy od 2001 r. z bramk Z39.50 na UMK w Toruniu daje dost p do ok.60 katalogów (w tym NUKat i Biblioteki Narodowej). KaRo jest przykładem kolejnego utrudnienia na jakie napotykamy przy korzystaniu z katalogów wirtualnych. Mowa o stosowaniu lub niestosowaniu przez biblioteki w lokalnych opisach znaków diakrytycznych. 3. Sieci biblioteczne o zasi gu wiatowym Idea katalogowania kooperatywnego stała si zacz tkiem powstania Online Computer Library Center (OCLC). W 1971 roku zacz ł pracowa system wspólnego katalogowania bibliotek stanu Ohio. Szybko doł czyły do niego biblioteki innych stanów, a pó niej stopniowo innych krajów. W 1979 r. wzbogacono system o moduł wypo ycze mi dzybibliotecznych. Pocz tkowo zgodnie z obowi zuj c teori budowania zintegrowanych systemów bibliotecznych, wszystkie funkcje biblioteczne w instytucjach członkowskich miały by sterowane centralnie. Szybko jednak zrezygnowano z takiej koncepcji. Ostatecznie powstał system ł cz cy funkcje lokalne (np. gromadzenie, wypo yczanie) z systemem centralnym w zakresie katalogowania i wypo ycze mi dzybibliotecznych. Obecnie OCLC (http://www.oclc.org) to najwi ksza organizacja wiadcz ca usługi dla bibliotek. OCLC oferuje ponad 80 baz danych w tym 44 pełnotekstowe, 7500 czasopism pełnotekstowych online, kieruje licznymi projektami badawczymi i wdro eniowymi. Do najciekawszych nale y wprowadzona w 1995 r. usługa PrompCat, polegaj ca na dostarczaniu bibliotekom rekordów MARC z katalogu centralnego OCLC równocze nie z ksi kami otrzymywanymi przez nie od dostawców. OCLC rejestruje dokumenty ze wszystkich dziedzin wiedzy, desygnowany został na narodow baz czasopism. Tym co zawsze wyró niało OCLC to najlepiej rozwini ty system wypo ycze mi dzybibliotecznych. Kontynuacj zało onego przed ponad trzydziestu laty wspólnego katalogu jest WorldCat. To stale uzupełniane ródło opisów jest najwi ksz bibliograficzn baz na wiecie. Nowym projektem OCLC jest uruchomione w 2000 r. współkatalogowanie ródeł elektronicznych. OCLC od pocz tku swego istnienia przyj ł zasad ekspansji nastawion bardziej na ilo , ani eli na jako . Przez długi czas podstawowym celem OCLC pozostawało katalogowanie online dla bibliotek. Stopniowo nast powała zmiana Ewolucja katalogów bibliotecznych 253 w sposobie my lenia i obecnie system prócz danych bibliograficznych zapewnia równie dost p do informacji prymarnej, a odbiorc jego usług staje si u ytkownik ko cowy informacji. Od roku 1991 funkcjonuje usługa FirstSearch udost pniaj ca informacj bibliograficzn online o ksi kach, artykułach, dysertacjach, filmach i programach komputerowych z dowolnej dziedziny wiedzy. FirstSearch oferuje mo liwo konkretnego wyszukiwania za opłat . W 1974 r. biblioteki uniwersytetów Harvard, Yale i Columbia oraz Nowojorska Biblioteka Publiczna zało yły Research Libraries Group. Ten skład od pocz tku narzucił zachowany do dzi elitarny charakter sieci. RLG przyj ła w 1978 system BALLOTS zapewniaj cy mo liwo wyszukiwania rzeczowego, którego nie miała sie OCLC, oraz lepsz kontrol wprowadzanych do systemu opisów dokumentów. Jednocze nie zmieniła nazw na RLIN (Research Libraries Information Network). Ide przewodni organizacji stała si koordynacja tworzenia zbiorów. Na przestrzeni swego istnienia RLG wyznaczała bardzo ró norodne ambitne zadania, cz sto odbiegaj ce od schematu oczekiwanego od sieci. RLG realizowała programy zabezpieczania zbiorów, specjalistyczne bazy danych takie jak katalog centralny r kopisów, katalog dzieł sztuki Scipio. Współpracuje z British Library (np. projekt CJK dotycz cy zbiorów wschodnioazjatyckich) i z Bibliotek Narodow Francji. Dost p do katalogu http://www.loc.gov/z3950/rlinamc.html. W roku 1977 rozpocz ła działalno Washington (pó niej Western) Library Network. Ta stosunkowo mało znana w Europie sie grupuj ca biblioteki północno- zachodnich regionów USA wyró nia si jako ci dokona . W WLN od pocz tku wprowadzono zasad rejestracji indywidualnych cech bibliotecznych dokumentów, zaplanowano po raz pierwszy zautomatyzowan kartotek haseł wzorcowych autorów, haseł przedmiotowych i odsyłaczy, obowi zuje centralne sprawdzanie ka dego opisu dokumentu wprowadzanego do tego katalogu. Szczególnym wyró nikiem tej sieci jest centralny podsystem gromadzenia z elektronicznym przekazywaniem zamówie do dostawców. W 1999 r. nast piło poł czenie WLN i OCLC i powstało OCLC/WLN Pacific Northwest Service Center (http://www.oclc.org.western). Najstarsza europejska zautomatyzowana sie , holenderska PICA, tworzona jest od 1969 r. Szczególn cech wyró niaj c holenderskie rozwi zania jest stworzenie sieci obejmuj cej wszystkie typy bibliotek. Tego typu system sprawia wiele problemów przy opracowaniu rzeczowym. Innym wyró nikiem PICA jest własny format. Od lat zacie nia si współpraca PICA z OCLC (http://www.oclcpica.org/). Jednym z efektów tej współpracy jest EUCAT, Europejski Indeks Katalogów Centralnych w skład którego wchodz Holenderski Katalog Centralny i niemiecka sie północnych landów. 254 Danuta Dados, Roman Tomaszewski 4. Przyszło U ytkowników katalogów online mo na podzieli na dwie kategorie: − bibliotekarzy i profesjonalistów z dziedzin pokrewnych; − u ytkowników ko cowych (czytelników). Ich praca z katalogiem przebiega w odwrotnych kierunkach. Dla bibliotekarza katalogi centralne s narz dziem pracy polepszaj cym usługi informacji naukowej, ułatwiaj cym wypo yczenia mi dzybiblioteczne, dostarczaj cym informacje potrzebne w gromadzeniu, a przede wszystkim opisy bibliograficzne wykorzystywane w katalogowaniu. Omówione powy ej zintegrowane systemy biblioteczne powstały i były rozbudowywane w celu usprawnienia pracy bibliotekarzy. Dla czytelnika wa ne jest szybkie i nieskomplikowane dotarcie do potrzebnej informacji. Dlatego najpierw poszukuje materiałów ródłowych w odwiedzanej przez siebie bibliotece. W dalszej kolejno ci w przypadku nie znalezienia potrzebnej pozycji rozszerzy zakres swych poszukiwa do katalogów innych bibliotek znajduj cych si w pobli u miejsca zamieszkania. Dopiero jako ostatni mo liwo rozpatrzy skorzystanie z wypo yczalni mi dzybibliotecznej. Biblioteka Główna AR na terminalach czytelni i wypo yczalni oferuje w szybkim dost pie katalog Pozna skiej Fundacji Bibliotek Naukowych (PFBN) oraz bazy Biblioteki Narodowej, katalogi KaRo i NUKat. Po konsultacji z bibliotekarzem i przy dalszej z nim współpracy korzysta z nich ok. 14% u ytkowników. Jak wykazuje przeprowadzony w ród czytelników wywiad, katalogi centralne wykorzystywane s nie tylko w celu poszukiwania konkretnej pozycji (Katalog PFBN i KaRo), lecz równie w celu zgromadzenia materiału bibliograficznego. Z katalogów centralnych korzystaj w zdecydowanej wi kszo ci studenci ostatnich lat i pracownicy naukowi. Mimo tego, e udost pnienie katalogów centralnych u ytkownikom ko cowym stało si jakby zjawiskiem wtórnym w stosunku do zało e wst pnych, to realia współczesnego bibliotekarstwa wymuszaj wr cz ich otwarto i dostosowanie do potrzeb tych e u ytkowników. Jedn z przyczyn jest „konkurencyjno ” Internetu. Coraz wi ksza liczba studentów i pracowników nauki ogranicza poszukiwanie materiałów do tego co oferuj wyszukiwarki internetowe. Oferta Internetu obejmuje ju wolny dost p do wielu czasopism naukowych, materiałów konferencyjnych, a nawet całych ksi ek. Mo na „wej do biblioteki” nie wychodz c z domu. Poszukiwania publikacji w tradycyjnie rozumianym katalogu bibliotecznym odbierane s jako strata czasu. Dlatego katalogi te musz dostosowa si do wymogów u ytkowników. Musimy wyj z podstawowego zało enia, e Internet nie jest dla biblioteki konkurencj , lecz uzupełnieniem. Takie zało enie prowadzi do wniosku, e dopiero w bibliotece u ytkownik znajdzie fachow pomoc w wykorzystaniu internetowych zasobów. Na stronie biblioteki, szczególnie dziedzinowej, znajdzie linki do wyselekcjonowanych stron, w katalogu uaktualniane URL, a poza tym mo e liczy na porad bibliotekarza. Ewolucja katalogów bibliotecznych 255 Najwi kszym utrudnieniem dla korzystaj cych z katalogów OPAC jest niejednolite opracowanie rzeczowe, a dodatkowo brak tezaurusów. Dotyczy to szczególnie katalogów rozproszonych. Dodatkowo zastosowanie znormalizowanych haseł przedmiotowych grozi zagubieniem specyfiki w skich dziedzin wiedzy. Bibliotekarze kataloguj cy pozycje z poszczególnych dziedzin, musz wypo rodkowa mi dzy wykorzystaniem własnych uwzgl dniaj cych pewn specyfik tezaurusów, a wykorzystaniem znormalizowanych haseł przedmiotowych. Dlatego pozycje dziedzinowe powinni klasyfikowa bibliotekarze dziedzinowi. Wyszukiwanie polegaj ce jedynie na okre leniu wła ciwych terminów wyszukiwawczych, ogranicza wykorzystanie faktycznych zasobów katalogu. System powinien umo liwia wy wietlenie i przeszukiwanie tezaurusa. Najłatwiej wymagania dotycz ce wyszukiwania rzeczowego mo na realizowa w katalogach specjalnych. S to katalogi grupuj ce zasoby bibliotek i instytucji o tej samej specjalizacji np.: − Katalog Wirtualny Historii Sztuki (Virtueller Katalog Kunstgeschichte) (http://www.ubka.uni-karlsruhe.de/vk_kunst.html) − Katalog Wirtualny Niderlandzki Kr g Kulturowy (Virtueller Katalog Niederländischer Kulturkreis) (http://vollfix.unimuenster.de/vifanie/NedGuideDt/vknl_muenster.html) − Katalog osiemnastu bibliotek Konsorcjum Bibliotek Prawniczych Nowej Anglii, NELLCO (http://www.law.suffolk.edu/union/index.cfm) Wyj cie naprzeciw potrzebom u ytkownika prowadzi do wniosku o potrzebie budowania systemu bibliotecznego w oparciu o katalogi regionalne. Taki system przyj ł si w Niemczech gdzie działaj katalogi wirtualne, ł cz ce katalogi bibliotek z jednego terytorium. Niektóre z nich z uwagi na swe zasoby s szeroko wykorzystywane. Nale do nich: − Karlsruher Gesamtkatalog ( Centralny Katalog Bibliotek Karlsruhe) (http://www.ubka.uni-karlsruhe.de/hylib/ka_opac.html) − EUCOR OPAC (Centralny Katalog Bibliotek Europejskiej Konfederacji Uniwersytetów Górnego Renu) (http://www.ubka.unikarlsruhe.de/eucor.html) − VBRP ( Katalog Wirtualny Nadrenii Palatynatu) (http://www.plb.de/vbrp2/vbrpfind.html). Idealnym rozwi zaniem byłoby poł czenie katalogu regionalnego z bibliografi regionaln . 5. Katalogowanie Internetu Niewiele czynników wywołało tak wielki wpływ na współczesne społecze stwo jak Internet. Od produkcyjnego społecze stwa nastawionego na konsumpcj wprowadził nas do społecze stwa informacji, dla którego celem jest wiedza. Obecnie sie Internetu to chaos, z którego z trudem wydobywamy warto ciowe informacje. Internetowe serwisy informacyjne podejmuj próby uporz dkowania stron WWW. Czyni to poprzez wyszukiwarki, katalogi tematyczne i indeksy, serwisy specjalistyczne itd. 256 Danuta Dados, Roman Tomaszewski Znalezienie potrzebnej informacji jest coraz trudniejsze, poniewa dost pne wyszukiwarki przegl daj tylko wycinek Internetu. Brak organizacji zasobów Internetu utrudnia korzystanie z nich zarówno bibliotekarzom, jak i pozostałym u ytkownikom. Internet postawił bibliotekarzy przed problemem nowej koncepcji zbiorów bibliotecznych. Biblioteka, poprzednio b d ca dysponentem własnych zasobów, staje si równie miejscem upowszechniania dokumentów obecnych w sieci, a wi c niepodlegaj cych tradycyjnemu opracowaniu bibliotecznemu, w tym katalogowaniu. Tym, co mo e by pomocne w organizacji dost pu do zasobów elektronicznych s metadane. Metadane definiowane jako dane o danych obejmuj informacje o tre ci i formie wszelkich zasobów informacji w formie elektronicznej. Podobnie jak opisy katalogowe stanowi zbiór elementów opisuj cych ródło. Z punktu widzenia opracowania formalnego mo na wyró ni : - metadane podstawowe - zawarte bezpo rednio w publikacji albo z ni zwi zane oraz pochodz ce od autora lub producenta publikacji; - metadane bibliograficzne - utworzone przez biblioteki. W bazie danych metadane oznaczaj te dane, które opisuj własno ci poszczególnych pól. Znajduj zastosowanie nie tylko w bibliotekarstwie, lecz tak e w archiwach, muzeach i zarz dzaniu dokumentami firmowymi. Metadane mog stanowi cz dokumentu, lub innego obiektu, do którego si odnosz , lub mog by od niego oddzielone. Dostarczaj wiadomo ci na temat formatu i powi za pomi dzy zasobami. Dzi ki metadanym mo na uzyska szczegóły dotycz ce stron elektronicznych oraz dost p do pełnotekstowych baz danych. Istnieje szereg koncepcji prezentowania metadanych: − dostosowywanie struktury klasycznych bibliograficznych formatów danych, np. z serii MARC; − nowe schematy przygotowane z my l o opisie zasobów elektronicznych. Tych drugich istniej ju setki, a w ród nich bardziej znane jak Dublin Core czy Warwick Framework. Tworzone schematy zestawów metadanych ró ni si pod wzgl dem elastyczno ci rozumianej jako swoboda w okre laniu liczby elementów opisu i zasad jego tworzenia oraz pod wzgl dem mo liwo ci dodawania elementów i kwalifikatorów. To czy metadane b dzie mo na wł cza w obecnie stosowane systemy biblioteczne zale y od ich kompatybilno ci z katalogami online. Dublin Core Metadata Element Set jest standardem pomy lanym dla tworzenia metadanych. Zestaw metadanych Dublin Core obejmuje aktualnie pi tna cie elementów, których znaczenie jest uszczegółowiane przez doł czanie kwalifikatorów. Pocz wszy od 1995 r. odbywaj si coroczne warsztaty, na których spotykaj si twórcy i u ytkownicy Dublin Core. Format ten znajduje coraz szersze zastosowanie praktyczne, gdy jego struktura jest jasna dla u ytkowników ko cowych oraz elastyczna. W ród licznych projektów katalogowania Internetu na szczególn uwag zasługuj : Ewolucja katalogów bibliotecznych 257 − projekt ameryka skich bibliotek publicznych LII [Librarian’s Index to the Internet]; − projekty portali dziedzinowych np. ROADS, DESIRE, IMesh; − i najciekawszy CORC. Zainicjowany przez OCLC pod koniec 1998 r. pilota owy projekt wspólnego katalogowania zasobów internetowych, zaowocował uruchomieniem w lipcu 2000 r. usług nazwanych CORC (Cooperative Online Resource Catalog). W tworzeniu tego produktu, którego celem jest powstanie bazy danych wyselekcjonowanych zasobów internetowych, uczestniczy ponad 400 bibliotek. U ytkownicy dostarczaj URL do bazy danych CORC, a nast pnie proces katalogowania jest zautomatyzowany. W Systemie Wspólnego Katalogowania Zasobów Online, rekordy mo na tworzy i utrzymywa zarówno w formacie MARC jak Dublin Core, przy czym system wspomaga wypełnienie poszczególnych pól. MARC opisuje ródła kupowane, a wi c uzupełnia rekordy bibliograficzne danymi dotycz cymi procedury gromadzenia. Format Dublin Core znajduje zastosowanie do katalogowania materiałów darmowych w sieci oraz dokumentów elektronicznych tworzonych przez biblioteki. Wymienno danych pomi dzy tymi dwoma formatami jest jedn z podstawowych cech systemu. Wa n zalet CORC jest tworzenie tymczasowych rekordów na podstawie danych pochodz cych z samego ródła. Kontrola haseł autorytatywnych odbywa si automatycznie. Inne najwa niejsze cechy CORC to: − prezentacja lokalnych rekordów; − automatyczne klasyfikowanie wg Klasyfikacji Dziesi tnej Deweya; − sprawdzanie, czy dane ródło jest w trakcie opracowywania; − ci gła kontrola jednorodnego lokalizatora zasobów, URL. Oferuje równie pliki ułatwiaj ce proces katalogowania, tj. ró nego rodzaju tezaurusy, kartoteki wzorcowe, schematy klasyfikacji. CORC dost pny jest przez kilka ró nych interfejsów, takich jak standardowy SiteSearch OCLC, czy serwer Z39.50. Katalog CORC stanowi cz składow centralnego katalogu OCLC - WorldCat. Rozproszone informacje dotycz ce CORC dost pne s obecnie na stronach OCLC. 6. Podsumowanie Ukształtowały si dwa systemy katalogów centralnych. System zintegrowany ze wspóln baz rekordów bibliograficznych oraz nowszy polegaj cy na integracji systemów, czyli katalog wirtualny. Jeden i drugi maj swych zwolenników i nie mniej przeciwników. Niezaprzeczaln zasług tego pierwszego jest stworzenie banków danych bibliograficznych i wypracowanie modelu współpracy mi dzybibliotecznej. Wspólnym problemem dla obydwu jest wyj cie naprzeciw potrzebom u ytkownika informacji bibliotecznej. Uzupełnieniem zbiorów bibliotek stanie si oferta Internetu. Wymaga to wypracowania nowych metod katalogowania i archiwizowania zasobów 258 Danuta Dados, Roman Tomaszewski elektronicznych. CORC jako integralna cz WorldCat. Niech to poł czenie b dzie symbolem przyszło ci katalogu bibliotecznego. Bibliografia [1] Burchard M.: Katalog Centralny NUKAT – system wymiany danych w procesie opracowania zbiorów polskich bibliotek [dok. elektr.] http://ebib.oss.wroc.pl/2003/49/burchard.php [odczyt 24.11.2004]. [2] Grabowska M.: Systemy online w bibliotekach. Wydaw. Uniwersytetu Warszawskiego, Warszawa 1995. [3] Jacquesson A.: Automatyzacja bibliotek. Wydaw. Uniwersytetu Warszawskiego, Warszawa 1999. [4] Nahotko M.: Metadane jako narz dzie opracowania dokumentów elektronicznych. [dok. elektr.] http://nahotko.webpark.pl/ibinuj.html [odczyt 26.02.2005]. [5] Nahotko M.: Metadane - sposób na uporz dkowanie Internetu. Wydaw. Uniwersytetu Jagiello skiego, Kraków 2004. [6] Nahotko M.: Stare i nowe standardy opisu dokumentów elektronicznych. [dok. elektr.] http://ebib.oss.wroc.pl/2002/33/nahotko.php [odczyt 14.02.2005]. [7] Polarczyk M.: ródła informacji i komputerowo zorientowana synteza organizacji bibliotek. [W:] Kierzkowski Z.: Komputerowa wymiana informacji. Wydaw. SORUS, Pozna 1995. [8] Sapa R.: Komputerowe katalogi biblioteczne w rodowisku informacyjnym Internetu. [W:] Biblioteka i informacja w komunikowaniu, pod red. M. Kocójowej. Wydaw. Uniwersytetu Jagiello skiego, Kraków 2000. [9] Wolniewicz T.: Wirtualny katalog biblioteczny. [W:] Polski Internet Optyczny: technologie, usługi i aplikacje PIONIER 2001: konferencja. Instytut Informatyki Politechniki Pozna skiej, Pozna 2001. BIBLIOTEKI NAUKOWE W KULTURZE I CYWILIZACJI El bieta Kochan Akademia Ekonomiczna w Krakowie Biblioteka Główna [email protected] Wykorzystanie nowoczesnych technologii informacyjnych w bibliotece akademickiej na przykładzie Centrum Dokumentacji Europejskiej w Bibliotece Głównej Akademii Ekonomicznej w Krakowie New information technologies in an academic library based on the example of the European Documentation Centre in the Main Library of the Cracow University of Economics in Cracow Abstrakt Po wej ciu Polski do Unii Europejskiej 1 maja 2004 roku rodowisko akademickie znalazło si w nowej sytuacji; uczestniczy bowiem w europejskim programie budowy społecze stwa informacyjnego, koncentruj cego si m.in. na rozwoju szkolnictwa i nauki. Stanowi to nowe wyzwanie dla bibliotek akademickich, które maj szans na pokazanie swojego nowego, nowoczesnego oblicza i na czynny udział w tworzeniu wiatowej cyberprzestrzeni. Na przykładzie działalno ci Centrum Dokumentacji Europejskiej w Bibliotece Głównej Akademii Ekonomicznej w Krakowie pokazano mo liwo ci wykorzystania ró nych ródeł przy udost pnianiu informacji na temat korzy ci z członkostwa w Unii Europejskiej dla Polaków. Wykorzystanie nowoczesnych technologii informacyjnych - Information Technology IT ma bezpo redni wpływ na prac bibliotekarza, zmusza go do kreatywno ci, podnoszenia kwalifikacji, likwidacji barier w dost pie do informacji i promowania literatury w zapisie elektronicznym. Słowa kluczowe społecze stwo informacyjne; nowoczesne technologie informacyjne; biblioteki akademickie; Unia Europejska – ródła Abstract After Poland has joint the European Union on 1 st of May 2004, the academic environment ended up in a new situation, participating in the European programme of building an information society, which focuses, among other things, on the development of education and science. This is a new challenge for academic libraries, which now have a chance to show their new true colours as well as to actively participate in the creation of the world' s cyberspace. The article presents different sources of information dealing with advantages of Poland joining the EU, used in EDC in the Main Library of the Cracow' s University of Economics. The use of modern information technologies has a direct influence on the work of a librarian, forcing him be more creative, raise qualifications, remove obstacles in accessing information and promote literature in an electronic form. Key words information society; new information technologies; academic libraries; European Union sources 260 El bieta Kochan 1. Wst p Wobec coraz szybciej post puj cego rozwoju technologii komputerowej i ekspansji Internetu na wiecie, oraz złamaniu w zasadzie wszelkich barier w dost pie do jego zasobów, coraz cz ciej spotykamy si ze stwierdzeniem, e by mo e za kilkana cie lat, a w ka dym razie w niezbyt odległej przyszło ci istnienie tradycyjnej biblioteki mo e by zagro one. B d istnie tylko wirtualnie w ogromnej, wiatowej cyberprzestrzeni. Bo kiedy dokument drukowany zostanie zast piony duplikatem elektronicznym to czy rzeczywi cie b dzie potrzebna jeszcze biblioteka w takim wymiarze w jakim istnieje obecnie? „Fizycznie istniej ca biblioteka czy o rodek informacji kurczy si oraz bardziej, a mo e nawet znikn wraz z rozwojem elektronicznych mediów, zasobów i sieci.”1 Jakie w tej sytuacji jest miejsce bibliotekarzy w przekazie tych informacji. Czy mog one kr y po wiecie pozbawionym barier geograficznych bez jego pomocy? Nie bez wpływu na rodowisko akademickie i bibliotek akademick pozostaje wej cie Polski do Unii Europejskiej w maju 2004 roku. Biblioteki europejskie nie s zorganizowane według jednakowych zasad i brak wspólnych dokumentów reguluj cych ich funkcjonowanie. Deklaracja Bolo ska z 19 czerwca 1999 roku i Strategia Lizbo ska z kwietnia 2004 roku , które zakładaj szerok współprac w dziedzinie szkolnictwa wy szego w krajach Unii, a w szczególno ci zalecenia dotycz ce wzajemnej dro no ci kierunków studiów 2 spowoduj wzrost liczby obcokrajowców na uniwersytetach. Tym samym wro nie zapotrzebowanie na literatur wieloj zyczn , słowniki, encyklopedie, informatory a tak e pomoce naukowe na płytach CD czy w zapisie cyfrowym. B dzie to nowym wyzwaniem postawionym przed bibliotekami. Konieczna b dzie znajomo j zyków obcych w ród bibliotekarzy w znacznie wi kszym ni dotychczas stopniu, poniewa u ytkownik b dzie oczekiwał odpowiedzi na zadane pytanie cz sto w j zyku ojczystym. Tak e strony WWW i katalogi komputerowe b d musiały by wieloj zyczne a ich obsługa coraz prostsza, tak aby nie pogł biły si ró nice w poziomie przekazu elektronicznego. 2. Centrum Dokumentacji Europejskiej Aby zilustrowa obecne problemy współczesnego bibliotekarza, przedstawiono sytuacj tego rodowiska na przykładzie Centrum Dokumentacji Europejskiej Biblioteki Głównej Akademii Ekonomicznej w Krakowie, udost pniaj cym swoje zasoby w Czytelni Europejskiej. Centrum Dokumentacji Europejskiej powstało w 1995 roku w wyniku porozumienia mi dzy Dyrektorem Generalnym Komisji Europejskiej, a ówczesnym Rektorem AE w Krakowie, prof. dr hab. Jerzym Mikułowskim Pomorskim. Pocz tkowo zbiory znajdowały si Czytelni Profesorskiej, a w 1999 roku otwarto 1 Borys C. : Internet: implikacje dla bibliotekarzy, pracowników informacji i u ytkowników ko cowych. [W:] U ytkownicy informacji elektronicznej, red. M. Kocójowa. Wydaw. UJ, Kraków 2000, s. 27-29. Zaleca si tak organizacje studiów i zasady oceny, eby studenci mogli zmienia w czasie studiów uczelnie w ró nych krajach bez konieczno ci uzupełniania wykładanych przedmiotów. 2 Wykorzystanie nowoczesnych technologii informacyjnych… 261 specjalistyczn Czytelni Europejsk , w której zgromadzono wszelkie wydawnictwa tematycznie zwi zane z Europ : ksi ki, opracowania, czasopisma, dokumenty prawne, wydawnictwa statystyczne. Cało składa si z dwóch cz ci: zbiorów nabywanych przez Bibliotek z ró nych ródeł oraz materiałów otrzymywanych na bie co - bezpo rednio z Komisji Europejskiej. Osoby odwiedzaj ce Czytelni szukaj materiałów na ró ne tematy zwi zane z problematyk europejsk a w szczególno ci unijn : danych statystycznych, adresów instytucji, przepisów prawnych, mo liwo ci wykorzystania programów pomocowych b d stypendialnych, opracowa na temat historii i tera niejszo ci krajów członkowskich. Zadaniem bibliotekarzy tam zatrudnionych jest uruchomi wszelkie mo liwe narz dzia tak , aby u ytkownik znalazł materiały, które go interesuj . 3. Wydawnictwa zwarte Gromadzone wydawnictwa zwarte, a wi c przede wszystkim ksi ki, raporty, opracowania, roczniki statystyczne, ró nego typu informatory zawieraj ce ogólne wiadomo ci o Unii, jej instytucjach, przepisach prawnych, yciu gospodarczym i społecznym s uło one i skatalogowane według klasyfikacji Biura Oficjalnych Wydawnictw Wspólnot Europejskich (Office for Official Publications of the European Communities) w Luksemburgu. Główne działy klasyfikacji KWE przedstawiaj si nast puj co: 1. Instytucje Unii 2. Unia celna i polityka handlowa 3. Rolnictwo, le nictwo i rybołówstwo 4. Zatrudnienie i praca 5. Zagadnienia społeczne 6. Prawo i procedury 7. Transport 8. Konkurencja i przedsi biorstwa 9. Finanse 10. Zagadnienia gospodarcze. Konsument 11. Stosunki zewn trzne 12. Energia 13. Polityka regionalna 14. rodowisko naturalne 15. Badania naukowe i techniczne 16. Informacja, o wiata i kultura 17. Statystyki W Czytelni jest wolny dost p do półek i ze wszystkich materiałów korzysta si bezpo rednio. Zawarto całego zbioru mo na przegl da przez Internet na stronie domowej Biblioteki w bazie EURO http://kangur.ae.krakow.pl/domaka/euro/index.cgi. Mo liwo ci poszukiwa w indeksie s ró norodne: wg autora, tytułu, słowa kluczowego, terminów, j zyka publikacji, roku wydania czy klasyfikacji KWE. Abstrakty przy ka dym rekordzie ułatwiaj selekcj materiałów w zbiorze. 262 El bieta Kochan 4. Wydawnictwa ci głe Centrum posiada kolekcj czasopism licz c ponad 320 tytułów. S to zarówno tytuły wydawane w j zyku polskim jak i w j zyku angielskim, niemieckim, francuskim. Cała lista tytułów dost pna jest do przegl dania ze strony domowej Biblioteki w bazie EURO. Oprócz korzystania z czasopism w wersji drukowanej, istnieje mo liwo dost pu do 27 tytułów czasopism polskich w wersji elektronicznej takich jak : Gazeta Prawna, Rzeczpospolita, Prawo Unii Europejskiej, Prawo Europejskie i Mi dzynarodowe. Z angloj zycznych czasopism jest dost pnych aktualnie 106 tytułów, np. : Monthly Bulletin / European Central Bank /, EU Review, Biblio Flash. Stwarza to mo liwo korzystania z zawarto ci tych czasopism w trybie on-line przez Internet dla wszystkich go ci na naszej stronie domowej. 5. Bazy danych na CD-ROMach W Centrum oferuje si szeroki dost p do baz danych na CD-ROMach mi dzy innymi takich jak : − Official Journal of the European Communities – pełen tekst wszystkich serii wchodz cych w skład Dziennika Urz dowego Wspólnot Europejskich. − Eurostat Yearbook – baza opracowywana przez Eurostat, czyli Biuro Statystyczne Wspólnot Europejskich, gdzie publikuje si dane statystyczne dotycz ce wszelkich dziedzin gospodarki, handlu zagranicznego, i statystyki regionalnej wraz z wykresami, mapami i wyja nieniami dotycz cymi symboli, skrótów i akronimów. − EU-Worterbuch Franzosicht-Deutsch, słownik francusko-niemiecki Unii Europejskiej, w którym wykorzystano m.in. 1500 aktów prawnych UE, stworzono 10000 haseł i 70000 terminów z zakresu działalno ci Unii. Wi kszo poj odsyła do ródeł, a pełnotekstowe poszukiwanie pozwala na odczyt tekstów w obu wersjach j zykowych. − Fundusze Strukturalne – multimedialny przewodnik, wydany przez Reprezentacj Komisji Europejskiej w Polsce. Jest wa nym ródłem wiedzy o funduszach strukturalnych dost pnych dla samorz dów, firm, instytucji, szkół i innych podmiotów. Tekst równolegle dost pny jest pod adresem : www.delpol.pl/dowload/fundun/index.htm. 6. Zdalny dost p do baz ze strony domowej Centrum Dokumentacji U ytkownicy mog ze strony internetowej: http://kangur.ae.krakow.pl/Biblioteka/Centrum odwiedza strony internetowe dotycz ce UE. Aby zanalizowa tylko ruch zewn trzny na naszej stronie, korzystamy z profesjonalnego systemu trackingowego GEMIUS, którego u ytkownikami s nie tylko firmy komercyjne, ale tak e naukowcy badaj cy wykorzystanie Internetu. W ten sposób obserwujemy ilo miesi cznych Wykorzystanie nowoczesnych technologii informacyjnych… 263 i dziennych wej , ilo czasu sp dzonego na witrynie, wpisywane zapytania oraz z jakich stron poszukuj cy dociera do naszej informacji. W 2004 roku takich zewn trznych odsłon zanotowali my 18 820. W serwisie internetowym Welcomeurope, mo na zapozna si z programami ogłaszanymi przez główne instytucje unijne, pobra formularze wniosków i otrzyma wskazówki pomocne przy ich wypełnianiu. Obecnie tłumaczymy i przedstawiamy programy dotycz ce wył cznie szkół wy szych tj.: Socrates II, Descartes Prize, Life 2005. Ł cz c si z portalem Europa, który od czasu akcesji ukazuje si w polskiej wersji j zykowej poszukuj cy informacji o Unii, otrzymuj codziennie aktualizowane dane na temat prawa, usług, instytucji, dokumentów prawnych oraz orzecznictwa. Mo na tam znale elektroniczne wersje wielu publikacji wydawanych przez Biuro Oficjalnych Publikacji Wspólnot Europejskich. Korzystaj cy z Internetu u ytkownicy maj tak e dost p do tak znanych baz w trybie on-line jak : − CELEX – najwi kszej bibliograficznej, pełnotekstowej bazy prawniczej udost pnianej przez Wspólnot , która zawiera tysi ce dokumentów legislacyjnych takich jak : traktaty, umowy mi dzynarodowe, Orzeczenia Trybunału Sprawiedliwo ci, zapytania parlamentarne i prawodawstwo wtórne; − ECLAS / European Comission Library Automated System/ skomputeryzowany katalog zbiorów Biblioteki Centralnej Komisji Europejskiej w Brukseli, która powstała w 1978 r.; − OIL – baza dostarczaj ca tygodniowych i miesi cznych wska ników dotycz cych cen produktów przemysłu paliwowego i gazowego wytwarzanych w krajach członkowskich; El bieta Kochan 264 − − SESAME – baza dokumentuj ca projekty prac badawczych zwi zanych z przemysłem energetycznym; Europrawnik – komputerowy system informacji o prawie Unii Europejskiej, kompleksowa i aktualna informacja o orzeczeniach Europejskiego Trybunału Sprawiedliwo ci, programach pomocowych, z wyborem pełnotekstowych ródeł prawa pierwotnego i wtórnego, indeksami, słownikiem angielsko-polskim i bibliografi europejsk zawieraj c ponad 1000 publikacji ksi kowych. 7. O rodek Bada Europejskich im. J.H. Retingera Akademia Ekonomiczna w Krakowie otrzymała w darze pami tki po Józefie Retingerze /1888-1960/ , jednym z twórców zjednoczonej Europy, krakowianinie i Europejczyku wielkiego formatu. Ten unikatowy kompleks dokumentów osobistych, fotograficznych, archiwaliów Ruchu Europejskiego jest przechowywany w Centrum Dokumentacji Europejskiej i jest wspaniałym poł czeniem wizji wspólnotowej i wizjonerstwa politycznego z obecnym członkostwem Polski w Unii. 8. Podsumowanie Korzystaj cy z usług Centrum Dokumentacji Europejskiej , zarówno studenci, pracownicy naukowi jak i młodzie z liceów i Klubów Europejskich z regionu małopolski szukaj informacji na stronach tematycznych, w słownikach, przewodnikach, mog czyta czasopisma elektroniczne i publikacje na stronach polskich i zagranicznych portali. Mo na tak e składa kwerendy drog komputerow , a pracownicy Centrum udzielaj odpowiedzi wysyłaj c odpowiedzi poczt elektroniczn . W 2004 roku takich zapyta wpłyn ło 96 . Do dyspozycji czytelników jest 20 miejsc, 2 stanowiska komputerowe umo liwiaj ce przegl danie baz danych i poł czenia z Internetem. Istnieje mo liwo korzystania z czytnika mikrofisz, drukarki , kopiowania danych na dyskietki i korzystanie z kserografu . Wł czenie tych wszystkich nowoczesnych narz dzi do codziennej pracy wpływa nie tylko szybki dost p do informacji ale np. korzystanie z wersji elektronicznej wielu dokumentów zmniejsza koszty pozyskiwania i gromadzenia tych dokumentów. Czytelnia jest czynna od poniedziałku do pi tku w godzinach od 9.00 do 18.00 a w soboty od 9.00 do 15.00. U ytkownikom pomagaj w poszukiwaniach i w orientacji w zbiorach pracownicy znaj cy biegle j zyk angielski i niemiecki. S to absolwentki bibliotekoznawstwa i informacji naukowej, które dodatkowo uko czyły inne kierunki studiów /finanse i bankowo /, studia podyplomowe z wiedzy o integracji europejskiej czy kursy j zykowe na poziomie Advanced w Londynie. Bior udział w konferencjach naukowych dotycz cych szeroko rozumianej tematyki europejskiej, szkoleniach i pokazach obsługi baz danych, publikuj artykuły b d bibliografie przedmiotowe z tematyki europejskiej, organizuj w budynku Biblioteki Wykorzystanie nowoczesnych technologii informacyjnych… 265 wystawy tematyczne dotycz ce wydarze unijnych i publikacji oraz na bie co klasyfikuj otrzymywane publikacje w bazie EURO tworzonej w Centrum . Współczesny bibliotekarz, b d c przewodnikiem po wiecie informacji musi mie umiej tno wiadomego znajdywania wiedzy, a tak e przewidywania co mo e si przyda , nie w oderwaniu od rzeczywisto ci ale w ł czno ci ze wiatem obecnym, działalno ci badawcz i potrzebami społecze stwa do samodzielnego uczenia si , wyszukiwania i selekcjonowania informacji. Współczesny pracownik biblioteki staje si czynnym uczestnikiem tworz cego si społecze stwa informacyjnego. W ród u ytkowników s te tacy, którzy nie potrafi korzysta jeszcze z komputera i innych nowoczesnych urz dze i wtedy pomoc bibliotekarza jest konieczna i niezb dna. Poznaj c nowe technologie teleinformatyczne pomaga innym wykorzystywa zgromadzone zasoby informacyjne a tym samym uczestniczy w realizacji podstawowych celów społecze stwa informacyjnego jakimi s : powszechny dost p do informacji, rozwój edukacji i upowszechnienie Internetu jako rodka komunikacji obywatelskiej i informacji publicznej. Bibliografia [1] Pawłowski K.: Społecze stwo wiedzy szansa dla polski. Wydaw. Znak, Kraków 2004. [2] U ytkownicy informacji elektronicznej, red. nauk. M. Kocójowa. Wydaw. UJ, Kraków 2000. [3] Polskie biblioteki akademickie w Unii Europejskiej (Łód , 23-25 czerwca 2004 r.): materiały konferencyjne. Wydaw. Politechniki Łódzkiej, Łód 2004. Sesja pi ta / Session five BIBLIOTEKI NAUKOWE W KULTURZE I CYWILIZACJI Dorota Gill-Tarnowska Uniwersytet Szczeci ski w Szczecinie Biblioteka Filologii Polskiej i Słowia skiej [email protected] Status edukacyjny bibliotekarza wczoraj i dzi Librarian educational status - past and present Abstrakt Ze stanowiskiem bibliotekarza spotykamy si ju w staro ytno ci. Jego rola, funkcja i zadania zmieniały si na przestrzeni wieków w zale no ci od typów bibliotek. W ostatnich latach status bibliotekarza ulega widocznej ewolucji. Niestety jeszcze ci gle panuje rozpowszechniony stereotyp biblioteki i bibliotekarza. Przy czym stereotyp bibliotekarza jest zdecydowanie bardziej niekorzystny ni biblioteki. Definicje nie oddaj zło ono ci i specyfiki zawodu, ograniczaj c si do podstawowych zada . Problemem tym zaj ł si Henryk Hollender i w sposób niekonwencjonalny przedstawił charakterystyk działa zawodowych. Wyodr bnił cztery grupy odpowiadaj ce specjalizacjom zawodowym, okre laj c przy tym rodzaj wykonywanych czynno ci. Biblioteka jest szczególnym miejscem, gdzie oprócz absolwentów bibliotekoznawstwa zatrudniani s równie przedstawiciele innych zawodów i specjalno ci. Ró ne s przyczyny wyboru zawodu bibliotekarza, ró ny jest równie stopie zadowolenia z wykonywanych zada . Wcze niej, w XIX w. był to zawód o wysokiej randze, dzisiaj zawód z przyszło ci , daj cy mo liwo wykorzystywania, poza wiedz profesjonaln , posiadanych umiej tno ci. Według opinii ekspertów bibliotekarz XXI wieku musi by osob wszechstronn i posiada okre lone cechy charakteru i osobowo . Bibliotekarz przyszło ci powinien równie mie wiadomo konieczno ci ci głego podnoszenia swoich kwalifikacji i umiej tno ci. Praca w bibliotece mo e by ródłem satysfakcjii zadowolenia. Słowa kluczowe bibliotekarz; stereotyp bibliotekarza; specjalizacje zawodowe; ranga zawodu; przygotowanie do zawodu; wymagane kwalifikacje Abstract There is some information about a librarian position going back to the ancient times. His role and functions have been changing in the following centuries depending on types of libraries. In recent years the position of a librarian has changed significantly. Unfortunately, the stereotypes of a library and of a librarian still do exist, the stereotype of a librarian being much worse than the stereotype of a library. All definitions do not show the complexity and uniqueness of a librarian' s job because they are confined to his basic tasks. The problem was investigated by Henryk Hollender, who characterized librarian' s tasks unconventionally. He separated four groups which corresponded to professional specializations and defined their activities. A library is a specific place, where not only library science graduates are employed but also people of other professions. People choose the librarian' s job for various reasons and their level of satisfaction also varies. In the 19th century the librarian profession possessed high status. Now it is a profession with a future enabling people to employ their knowledge and skills. According to experts, the librarian of the 21st century should be versatile and have specific character and personality. The librarian of the future should be aware of the necessity of developing his qualifications and skills. Working in a library can bring satisfaction and contentment. Key words librarian; librarian stereotype; professional specialization; professional status; job preparation; required qualifications Status edukacyjny bibliotekarza wczoraj i dzi 269 1. Bibliotekarz - zawód o wielu obliczach1 Zadajemy sobie pytanie, kim jest współcze nie, jak rol odgrywał w społecze stwie na przestrzeni wieków? Ze stanowiskiem bibliotekarza spotykamy si ju w staro ytno ci. W tym te czasie było to zaj cie dla wtajemniczonych, wymagało bowiem rzadkiej wtedy umiej tno ci czytania, pisania, jak równie orientacji w pi miennictwie. Jak ogromn warto przedstawiał ówczesny bibliotekarz, ilustruje przypowie z czasów biblioteki aleksandryjskiej i króla egipskiego, Ptolemeusza. Otó bibliotek w Pergamonie w północnozachodniej Małej Azji zało ył Attalus I, ale w pełni rozbudował j dopiero Eumenes II. Jak mówi podanie, próbował on uprowadzi Ptolemeuszowi jego bibliotekarza. Ptolemeusz, chc c w ten sposób zabezpieczy go przed porwaniem trzymał nieszcz nika w wi zieniu2. W okresie Odrodzenia i O wiecenia bibliotekarzem mógł zosta ka dy wykształcony człowiek, tak wi c bibliotekarzami bywali urz dnicy ksi cy i królewscy, miło nicy ksi g, poeci, uczeni. Praca w bibliotece była jednak traktowana jako zaj cie uboczne. Sytuacja zacz ła si zmienia w XIX w., kiedy to zacz to domaga si fachowego przygotowania i pełnego zatrudnienia. W drugiej poł. XIX w. we Francji, Anglii i Niemczech wprowadzono egzaminy bibliotekarskie, otwarto szkoły zawodowe i powołano do ycia pierwsz katedr bibliotekoznawstwa3. Rola, funkcja i zadania bibliotekarza zmieniały si na przestrzeni wieków, w zale no ci od celów i typów bibliotek. Pocz tkowo bibliotekarz pełnił funkcj stra nika ksi g i zawartej w nich wiedzy. Ostatecznie wykrystalizował si w II poł. XIX w. i miał wówczas wysok rang . Przykładem jest hierarchia stanowisk w Bibliotece Uniwersyteckiej we Lwowie, która przedstawiała si nast puj co: amanuent, skryptor, kustosz, bibliotekarz. W ksi nicach tego okresu stanowisko bibliotekarza mógł zajmowa tylko dyrektor biblioteki4. Jak obecnie przedstawia si powy sze zagadnienie? Na temat społecznej rangi zawodu wypowiedzieli si w przeprowadzonych przez A. Górskiego badaniach studenci Podyplomowych Studiów Bibliotekoznawstwa i Informacji Naukowej US, studenci studiów zaocznych Filologii Polskiej US, specjalizuj cy si w bibliotekoznawstwie i informacji naukowej, z reguły zatrudnieni, jako bibliotekarze oraz studenci zaoczni na kierunku Bibliotekoznawstwa i Informacji Naukowej WSP w Krakowie. W Szczecinie wypowiedziało si 73,3% badanych, przy czym: • 10% respondentów przydzieliło ocen pozytywn . Wskazywali na posłannictwo, rol i znaczenie bibliotekarstwa w zmieniaj cych si warunkach społeczno-gospodarczych; 1 Stachowska-Musiał E.: Bibliotekarz – zawód o wielu obliczach. [W:] Zawód bibliotekarza dzi i jutro: materiały z ogólnopolskiej konferencji (Nał czów 18-20 wrze nia 2003). Wydaw. SBP, Warszawa 2003, s. 81-89. 2 Dahl S.: Dzieje ksi ki. Wrocław, Warszawa 1965, s .26. 3 Encyklopedia wiedzy o ksi ce. Wrocław 1971, s. 205-206 4 Stachowska-Musiał E.: Bibliotekarz - zawód o wielu obliczach …, op.cit., s. 81. 270 Dorota Gill-Tarnowska • 63,3% stwierdziło, e jest to zawód pod ka dym wzgl dem niedoceniany w społecze stwie, co wynika ze słu ebnej jego roli i powszechnej nieznajomo ci prac i zada bibliotekarzy. W Krakowie: • 6,7% - stwierdziło, e ranga zawodu jest wysoka, • 21% - zawód mało doceniany, • 52,8% - zawód niedoceniany przez czytelników, władze zwierzchnie, a tak e inne grupy zawodowe, • 16,2% - ranga zawodu jest niska, • 3,3% - ranga zawodu jest bardzo niska. O powa anie społeczne zawodu pytał Adam Rusek w ankiecie przeprowadzonej w ród bibliotekarzy zatrudnionych w bibliotekach publicznych kilku województw, a efekt przedstawia si nast puj co: • 2,1% respondentek uznało, e bibliotekarze s w Polsce wysoko powa ani, • 10,5% okre liło szacunek społeczny wobec zawodu za przeci tny, • 38% powa anie okre liło, jako raczej niskie, • 33,9% uznało, e powa anie jest niskie, • 8,2% zawód powa any jest bardzo nisko5. 2. Stereotyp biblioteki i bibliotekarza W ostatnich latach status bibliotekarza ulega widocznej ewolucji. Fakt ten zwi zany jest z gwałtownym rozwojem technologii informacyjnych i powstawaniem "społecze stwa informacyjnego". Mówi si nawet o pasjonuj cej erze w zawodzie bibliotekarza i pracownika informacji naukowej. Niestety, jeszcze ci gle pokutuje rozpowszechniony stereotyp bibliotekarza. Zjawisko to jest o tyle dziwne, e z bibliotek korzysta 25-40% społecze stwa, a o tym, jaki jest bibliotekarz wie 60-75%. Głównym ródłem jest zapewne przeszło : wyobra enie bibliotekarza jako kogo , kto gromadzi, archiwizuje i ochrania ksi ki. Do tego doł cza si niewiedza: kto nie korzysta, ten nie ma poj cia, jak wygl da rzeczywisto . Niew tpliwie wpływ na niewła ciwe wyobra enie ma równie do wiadczenie zwi zane z ucz szczaniem do biblioteki szkolnej, która zazwyczaj nie była w najlepszej kondycji6. Stereotyp funkcjonuje w wiadomo ci społecznej jako uproszczony, skrótowy, zabarwiony warto ciuj co obraz rzeczywisto ci, oparty na niepełnej, potocznej wiedzy o wiecie, utrwalony jednak tradycj i nie podlegaj cy modyfikacji.7 Jako przekonania bezdowodowe, powzi te za spraw fałszywej wiedzy, stereotypy s szczególnie dokuczliwe i krzywdz ce. 5 Rusek A.: Sól zawodu: wykształcenie, praca i bibliotekarstwo w oczach pracowników bibliotek publicznych. Biblioteka Narodowa, Warszawa 1993, s. 55. 6 Wojciechowski J.: W imadle stereotypów. „Bibliotekarz”. 2004 nr 2, s. 4. 7 Praktyczny słownik współczesnej polszczyzny, red. H. Zgółkowa, T.40. Wydaw. KURPISZ, Pozna 2003, s. 247. Status edukacyjny bibliotekarza wczoraj i dzi 271 Nale y wspomnie , e ró ny jest stereotyp biblioteki od stereotypu bibliotekarza. Niestety na niekorzy tego ostatniego. Biblioteka kojarzy si z edukacj , nauk , rozrywk , du ilo ci ksi ek. To wrota do wiedzy. Instytucja o odmiennym charakterze, w oderwaniu od rzeczywisto ci, o odmiennym porz dku wewn trznym, gdzie panuje niezwyczajny spokój i cisza. Mniej korzystny jest obraz samego bibliotekarza, i tu wymienia si trzy typy (wg J. Wojciechowskiego), a mianowicie: "korzystny", czyli zr czny profesjonalista, doradca, partner, który chce i potrafi pomóc (biblioteka akademicka). Umie wysłucha i by przyjaznym rozmówc (biblioteki publiczne i szkolne). Tak wypowiada si nieliczne grono opiniodawców; "taki sobie" - posta ambiwalentna, ale akceptowalna. Wprawdzie skuteczny doradca, zarazem jednak m drala i pyszałek (biblioteka akademicka). Jest u yteczny, potrafi pomóc okazuj c równocze nie wy szo . Wyst puje najrzadziej; "cerber nie swoich zasobów", typ najgorszy i najpowszechniejszy. Zdecydowanie niesympatyczny, w dodatku ogólny, nie zwi zany z okre lon bibliotek ani kategori bibliotekarzy. Fajtłapa b d sfrustrowany odludek, le nastawiony do wiata i ludzi, beznadziejny nieudacznik8. Powszechnie panuj cy zły stereotyp sprawia, e kandydaci do zawodu przychodz z przekonaniem o braku konieczno ci posiadania jakichkolwiek umiej tno ci, poza przydatn umiej tno ci czytania. W potocznej polskiej wiadomo ci społecznej zawód ten kojarzy si z osob w szarym, zakurzonym fartuszku. W przypadku kobiety zakłada si , e jest to istota mało atrakcyjna, przysłowiowa szara myszka. Taki stereotypowy wizerunek potwierdzaj badania przeprowadzone w ród bibliotekarzy i studentów w Instytucie Bibliotekoznawstwa Uniwersytetu Wrocławskiego, w marcu 2003 r. W wypowiedziach studentów bibliotekarka przedstawiona jest jako kobieta w swetrze nieokre lonego koloru, w szaroburej spódnicy, bez makija u, nie lubi ca bi uterii, a jedyny rzucaj cy si w oczy element to du e okulary z grubymi szkłami w niemodnej oprawie. W ocenie bibliotekarzy nasz wygl d jest schludny, ale przeci tny, na luzie, lecz nie rzucaj cy si w oczy, stosowny do wykonywanej pracy, podobny do ubioru nauczycielek czy pa zatrudnionych w muzeach. Okre lenia elegancki, gustowny, ciekawy, szykowny, atrakcyjny, modny nie kojarzyły si z ich własnym wygl dem. Z sonda u wynika, e bibliotekarze nieumiej tnie eksponuj fizyczn sfer swojego wizerunku. W ubiorze, w tym jak człowiek chce wygl da , odzwierciedla si ch odgrywania okre lonej roli społecznej i jego wewn trzne nastawienie. Jak twierdzi Aneta FirlejBuzon, elegancki, schludny strój sygnalizuje zdyscyplinowanie, fachowo , presti nosz cych je osób, sugeruje stosunek do pracy, wiadczy równie o tym, e do u ytkowników odnosimy si z szacunkiem. Cz sto jednak bibliotekarze swoim strojem i wygl dem demonstruj niezadowolenie z pracy (charakter usługowy) i skromnych uposa e . Ten niekorzystny wizerunek 8 Wojciechowski J.: W imadle stereotypów. „Bibliotekarz”. 2004 nr 2, s. 4. Dorota Gill-Tarnowska 272 sugeruje, e nie potrafi zadba nie tylko o siebie, ale tak e o innych, a wyci gni ty wniosek zostanie uogólniony na cał bibliotek i zawód9. 3. Charakterystyka kwalifikacyjna bibliotekarza naukowego Definicje nie oddaj zło ono ci i specyfiki zawodu ograniczaj c si do podstawowych zada . Zagadnienie to najpełniej wyja nia "Klasyfikacja zawodów i specjalno ci" z 1995 r10. Wg niej: "bibliotekarz gromadzi, opracowuje i udost pnia zbiory biblioteczne w zakresie i za pomoc metod, form i rodków dostosowanych do typu biblioteki oraz jej potrzeb i jej u ytkowników, zajmuje si równie upowszechnianiem czytelnictwa" 11. Problemem tym zajmował si równie H. Hollender, a w referacie pt. "W kierunku charakterystyki kwalifikacyjnej bibliotekarza naukowego"12, wygłoszonym na konferencji w Poznaniu w 1994 r. przedstawił charakterystyk działa zawodowych. Wyodr bnił cztery grupy odpowiadaj ce specjalizacjom zawodowym, okre laj c przy tym rodzaj wykonywanych czynno ci, za jakie s one odpowiedzialne, ich podstawowe jednostki operacyjne, rodowisko działania i rodzaj dokumentów, b d cych efektami ich pracy. Powy sze przedstawia tabela 1. Tabela 1. Charakterystyka kwalifikacyjna bibliotekarza naukowego Grupa zdobywca Rodzaj czynno ci gromadzenie zbiorów twórca katalogowanie, klasyfikacja, indeksowanie łowca Słu by informacyjne dostarczyciel Udost pnianie zbiorów Podstawowa jednostka operacyjna volumen Rodzaj dokumentów rodowisko działania teksty rekord pierwotne i wtórne pochodne teksty rekord pochodne ludzie volumen pierwotne i wtórne ludzie ródło: Stachowska-Musiał E.: Bibliotekarz - zawód o wielu obliczach. [W:] Zawód bibliotekarza dzi i jutro: materiały z ogólnopolskiej konferencji (Nał czów 18-20 wrze nia 2003). Wydaw. SBP, Warszawa 2003, s. 84. Powy sze specjalno ci uj te w sposób niekonwencjonalny wykazuj ró nice mi dzy bibliotecznymi procedurami oraz predyspozycje konieczne do ich wykonania: 9 Zybert E. B.: Kultura organizacyjna w bibliotekach: nowe i stare idee w zarz dzaniu bibliotek . Wydaw. SBP, Warszawa 2004, s. 103-105. 10 Paszek A.: Bibliotekarz, bibliotekoznawca, specjalista informacji naukowej - na marginesie klasyfikacji zawodów, cz. 1. „Bibliotekarz”. 2004 nr 6, s. 8-11, cz.2. „Bibliotekarz”. 2004 nr 7/8, s. 22-28. 11 Stachowska-Musiał E.: Bibliotekarz - zawód o wielu obliczach…op. cit., s. 83. 12 Tam e, s. 83. Status edukacyjny bibliotekarza wczoraj i dzi 273 "zdobywca" - jego powinno ci jest systematyczne rozpoznawanie rynku ksi ki i sprawne poruszanie si po nim, a nast pnie gromadzenie i rejestrowanie zbiorów; "twórca" - na podstawie dokumentów oryginalnych tworzy identyfikuj ce je opisy, czyli rekordy, słu ce do budowy katalogów, bibliografii itp. narz dzi wyszukiwawczych. Robi to z my l o u ytkowniku, ale nie ma z nim kontaktu; "łowca" - posługuj c si aparatem wyszukiwawczym biblioteki wyławia ze zbiorów teksty i informacje odpowiadaj ce zło onym przez u ytkowników kwerendom i zapytaniom; "dostarczyciel" - zgodnie ze zło onym zamówieniem dostarcza zbiory czytelnikowi. Tak "dostarczyciel" jak i "łowca" maj bezpo redni kontakt z u ytkownikiem biblioteki i to oni stanowi jej wizytówk . Prócz profesjonalnej wiedzy musz posiada umiej tno zachowania si we wszystkich relacjach z czytelnikami. Do wymienionych specjalno ci nale y jeszcze doł czy wynikaj ce z nowych realiów ekonomicznych. Wobec konieczno ci efektywnego zarz dzania, umiej tno ci zdobywania funduszy pojawili si : bibliotekarz - mened er czy bibliotekarz ds. marketingu, który zadba o wła ciwe public relations13. Zadania i czynno ci wykonywane przez bibliotekarza wymagaj okre lonych przez „Przewodnik po zawodach”14 cech psychologicznych, co ilustruje tabela 2. Tabela 2. Wymagania psychologiczne w zale no ci od wykonywanych czynno ci Zadania „zdobywca” Wymagania psychologiczne Osoba rzutka, energiczna i pełna inicjatywy łatwiej i skuteczniej znajdzie wła ciwe pozycje dla okre lonej biblioteki. „twórca” Wymagana dokładno i skrupulatno (w procesie opracowania), wytrwało i cierpliwo (wprowadzanie danych do komputera, mudne sporz dzanie kart katalogowych). „łowca” Przydatna cierpliwo w kontakcie z czytelnikami, szczególnie po kilku „dostarczyciel” godzinach pracy i obsłu eniu wielu interesantów. Przy takiej pracy wa na jest równie zdolno koncentracji uwagi. Poniewa niejednokrotnie musi on obsługiwa kilka osób naraz i jednocze nie obserwowa sal konieczna jest spostrzegawczo i podzielno uwagi. Wobec nieustannego kontaktu z u ytkownikami biblioteki, udzielania najrozmaitszych informacji, rad oraz pomocy wymagane s tak e umiej tno post powania i porozumiewania si z lud mi, otwarto , yczliwo i uprzejmo . ródło: Opracowanie własne na podstawie: Paszek A.: Bibliotekarz, bibliotekoznawca, specjalista informacji naukowej - na marginesie klasyfikacji zawodów, cz. 2. „Bibliotekarz”. 2004 nr 7-8, s. 23-24. Z demokratyzacj ycia, otwarciem na wiat, komercjalizacj wszystkiego nadszedł czas elektronicznych mediów, Internetu, globalnych poł cze telekomunikacyjnych i kontaktów mi dzynarodowych. 13 Stachowska-Musiał E.: Bibliotekarz - zawód o wielu obliczach…op. cit., s. 84-85. Paszek A.: Bibliotekarz, bibliotekoznawca, specjalista informacji naukowej - na marginesie klasyfikacji zawodów, cz. 2. „Bibliotekarz”. 2004 nr 7-8, s. 22-28. 14 274 Dorota Gill-Tarnowska Wprowadzenie systemów komputerowych do bibliotek zmienia prac bibliotekarza, wymaga zmiany my lenia. Wobec osób zatrudnionych w bibliotece zwi kszaj si wymagania kwalifikacyjne. Konieczna jest dobra znajomo techniki komputerowej, poniewa bibliotekarz staje wobec nowych zada , takich jak: • kupno gotowych rekordów lub ich wymiana, • tworzenie wspólnych standardów opisu dokumentów i j zyków wyszukiwawczych, • gromadzenie i udost pnianie nowych form dokumentów na ró nych no nikach, • zdalne kupowanie w ksi garniach wirtualnych, • tworzenie wspólnych katalogów dost pnych online, • digitalizacja zbiorów w celu ich ochrony i szybszego udost pniania, • wolny dost p w kolekcjach do tej pory zamkni tych, • znajomo baz danych i sposobów wyszukiwania w nich, • umiej tno posługiwania si sieciami telekomunikacyjnymi. Zmienił si równie u ytkownik. Mamy przed sob pokolenie, które nie lubi czyta , posługuje si j zykiem mało wyrafinowanym, lekcewa cy w tonie, daj cy wolno ci słowa, wyznania, znaj cy j zyki obce. Obserwuj c takie zmiany sami musimy zmieni stosunek do człowieka i jego potrzeb. Wymagania te zmierzaj do wykreowania jednostki samodzielnej, odwa nej, chc cej si uczy , nie boj cej si podejmowa decyzji, komunikatywnej, odpornej na krytyk i kreatywnej15. Ju dzi mo na stwierdzi , e czysto zawodowe przygotowanie bibliotekarzy jest zdecydowanie lepsze ni dawniej i porównywalne z kształceniem zagranicznym. Rola bibliotekarza - specjalisty informacji naukowej i komunikacji zmienia si z pasywnej na aktywn , z elementami marketingu, promocji oraz konieczno ci selekcji, oceny i przetwarzania zasobów. Zmianie ulega, naturalnie cz ciowo, orientacja z ksi kowocentrycznej na rzecz zasobów elektronicznych. Konieczna jest te zmiana modelu wykształcenia z opartego na szerokiej wiedzy ogólnej, na model wyspecjalizowany.16 Tak wi c model zatrudniania pracowników do okre lonych przedsi wzi , zamiast na okre lone stanowiska, b dzie wymagał od przyszłego bibliotekarza zaanga owania, du ej elastyczno ci i zdolno ci przystosowania do zmieniaj cych si warunków, bez których to cech nie b dzie on w stanie znie stresów zwi zanych z codzienn prac . 4. Kultura organizacyjna biblioteki Popularne s stwierdzenia, e „nie system, nie struktura ani najnowocze niejsze metody i instrumenty, lecz niepowtarzalne jednostki i zespoły przes dzaj dzi o sukcesie firmy”17. Podobnie jest w przypadku 15 Bednarek-Michalska B.: Bibliotekarz dzi i jutro - jaki powinien by ? „Bibliotekarz”. 1998 nr 12, s. 6-7. Radwa ski A.: Komputery, biblioteki, systemy. Wydaw. SBP, Warszawa 1996, s. 97. Zybert E. B.: Kultura organizacyjna w bibliotekach: nowe i stare idee w zarz dzaniu bibliotek . Wydaw. SBP, Warszawa 2004, s. 107. 16 17 Status edukacyjny bibliotekarza wczoraj i dzi 275 bibliotekarzy, którzy s zasadniczym czynnikiem gwarantuj cym poziom usług i efektów pracy biblioteki. Ka da grupa społeczna, firma czy organizacja posiada swoist kultur organizacyjn , cho w ka dej instytucji jest ona inna. Kultura organizacyjna stanowi baz do budowania po danych zachowa organizacyjnych, słu y identyfikacji to samo ci wewn trznej i kształtowaniu zewn trznego wizerunku. Szczególne zasługi dla upowszechniania kultury organizacyjnej wniósł kierunek okre lany jako „dynamiczne zaanga owanie”, rozwijany od ko ca lat siedemdziesi tych XX wieku. Istotn rol odgrywaj tu kategorie etyczne, takie jak jako , doskonało oraz system norm i warto ci uznawanych przez zespoły pracownicze i b d cych stymulatorami zachowa członków instytucji18. Przykładem warto ci wyst puj cych w bibliotekach mo e by uczciwo i lojalno wobec u ytkownika, przestrzeganie zasady równo ci wszystkich u ytkowników, niezale nie od ich statusu, traktowanie goz szacunkiem, yczliwo ci i uprzejmo ci . Bibliotekarz, który nie akceptuje czytelnika, nie powinien podejmowa takiej pracy. le si dzieje, je li np. osoba, która nie lubi dzieci znajduje zatrudnienie w bibliotece szkolnej, ateista w seminarium duchownym, a zagorzały pacyfista w bibliotece wojskowej. W powszechnych bibliotekach o wiatowych nie powinny znajdowa si osoby nastawione elitarnie, dyskwalifikuj ce czytelników o mniej wyrobionych gustach. Wa ne jest tak e umiej tne prowadzenie rozmowy, by w jasny sposób przedstawi u ytkownikowi swój punkt widzenia, radz c sobie z obiekcjami rozmówcy, zachowuj c dla niego szacunek, bez wywierania presji prezentuj c si jako osoba kompetentna. Zachowanie bibliotekarza wiadczy o przestrzeganych warto ciach i zało eniach odno nie wykonywanego zawodu. Inn , niepisan norm , jest zasada po wi cania u ytkownikowi tyle czasu, ile wymaga rozwi zanie jego problemu. W ka dej sytuacji odbiorca usług bibliotecznych powinien sta na pierwszym miejscu i najpierw powinny by wykonywane czynno ci zwi zane z jego obsług , cho by oznaczało to rezygnacj z innych zaplanowanych zada . Według J. Wojciechowskiego nale y wypracowa „ton przyjaznej rzeczywisto ci”, tzn. unika nie tylko arogancji i wyniosło ci, ale tak e egzaltacji, natarczywo ci i nadopieku czo ci oraz unika sporów z u ytkownikami, nawet, je li s uzasadnione19. Zachowania pracowników powinny sprawia wra enie, e u ytkownik w bibliotece jest mile widzianym go ciem, e potrafi udzieli kompetentnych informacji, pomóc w podj ciu trafnej decyzji. eby osi gn sukces, wspólne organizacyjne przekonania powinny by widoczne, znane i upowszechniane w ród wszystkich pracowników. Tote niezwykle wa ny jest równie stosunek bibliotekarzy w ich wzajemnych relacjach. Nale y pami ta o przestrzeganiu yczliwo ci i zaufania, unikaniu intryg i niech ci, umiej tnym rozwi zywaniu spraw spornych. 18 19 Op.cit., s. 17. Op.cit., s. 67-69, 96. 276 Dorota Gill-Tarnowska Ka d instytucj nale y postrzega kompleksowo, jako zespół klientów zewn trznych i wewn trznych. Istotne jest, wi c tworzenie atmosfery sprzyjaj cej wykonywaniu obowi zków i uzyskiwaniu satysfakcji zawodowej. Warto ci te, obowi zuj ce w instytucji wzmacniaj artefakty behawioralne20. Behawioralnymi wytworami kultury mog by : • rytuały inkorporacyjne - zwi zane z przyjmowaniem do pracy i szkoleniem; pozwalaj pracownikowi zerwa z poprzednia identyfikacj oraz podj now rol ; przejawiaj si w rozmowach z dyrektorem po przyj ciu do pracy, wdra aj do nowej obrz dowo ci i zwyczajów; • działania zwi zane z wewn trznym public relations, skierowane na personel; pozwalaj na osi gni cie pełnej identyfikacji z placówk macierzyst i zwi kszenie odpowiedzialno ci za jej losy i funkcjonowanie oraz wzrost efektywno ci podejmowanych prac; słu temu techniki komunikacji wewn trznej (ogłoszenia, informacje drog elektroniczn , imprezy okoliczno ciowe, bezpo rednie spotkania zwierzchnika z pracownikami); • obrz dy integracji, czyli spotkania okoliczno ciowe; obrz dy te wł czaj pracowników do społecznego systemu danej biblioteki oraz umo liwiaj chwilowe rozlu nienie ró nych form; • obrz dy redukowania konfliktów i rozwi zywania problemów; ich celem jest odbudowa równowagi w zakłóconych relacjach społecznych21. Praca w bibliotece jest cz sto ródłem satysfakcji i zadowolenia, chocia jej charakter nie zawsze jest znany i rozumiany przez społecze stwo, w którym z cał pewno ci dominuj stereotypy. Dlatego obowi zkiem samych bibliotekarzy jest mówienie o warto ci tego zawodu, który jest niew tpliwie zawodem z przyszło ci , daj cym mo liwo ci, ale i wymagaj cym wykorzystania wiedzy profesjonalnej, jak i wszelkich umiej tno ci. Do wa niejszych zada biblioteki zorientowanej na u ytkownika b dzie nale ało szkolenie odbiorców usług bibliotecznych. Wła ciwie dobrany warsztat informacyjny ma warto u ytkow , je li jest intensywnie wykorzystywany w procesie poznawczym i dydaktycznym. Oznacza to, e w nowej sytuacji bibliotekarz obok biegło ci w posługiwaniu si nowoczesnymi narz dziami informacyjnymi musi mie równie cechy dobrego nauczyciela. Pełnienie takiej funkcji b dzie wi c obejmowa umiej tno prowadzenia lekcji wdra aj cych u ytkowników do samodzielnych poszukiwa w tradycyjnych ródłach informacji i w zautomatyzowanych systemach biblioteczno-informacyjnych, które s podstaw samokształcenia oraz zach cania odbiorców do korzystania z nowych form zdobywania informacji. Zaznaczy równie trzeba, e to wła nie na bibliotekach spoczywa odpowiedzialno za odpowiednie przygotowanie absolwentów - nie tylko jako konsumentów, lecz tak e 20 21 Artefakty s elementami kultury organizacyjnej i dziel si na j zykowe, behawioralne i fizyczne. Op.cit., s. 91-93. Status edukacyjny bibliotekarza wczoraj i dzi 277 twórców wiedzy - do pracy z ró nymi no nikami wiedzy w dalszym yciu zawodowym i nie tylko.22 Według opinii ekspertów "bibliotekarz XXI wieku musi by badaczem, doradc , planist , menad erem, nadzorc , przywódc , członkiem zespołu, osob rozwi zuj c problemy, ale te potrafi c naprawi drukark . Musi by osob wszechstronn . Jego najwa niejsze cechy to komunikatywno i łatwo nawi zywania kontaktów, umiej tno pracy w zespole, elastyczno , uprzejmo i zaanga owanie, wreszcie zdolno ci j zykowe. Aby sprosta cho by tylko tym wymaganiom, pracuj c w dodatku bez nadziei na rozs dne wynagrodzenie, kandydat na bibliotekarza XXI wieku musi mie niew tpliwie tak e du e poczucie humoru. Sprawy finansowe, problemy technologiczne, uregulowania prawne te i wiele innych aspektów pracy w bibliotece, b d stawiały przed bibliotekarzem wymagania zdolno ci analitycznych, organizacyjnych, przywódczych, znajomo ci podstaw prawa i ekonomii, wreszcie umiej tno ci perspektywicznego i twórczego my lenia oraz zdecydowania w działaniu. Okazuje si , e profesjonalne wiedza to nie wszystko, znajomo konkretnej dziedziny wiedzy, nale cej do profilu uczelni jest nie mniej wa na od umiej tno ci bibliotekarskich. Tak, wi c bibliotekarze przyszło ci musz mie wiadomo konieczno ci nieustannego dokształcania. Niew tpliwie, stały rozwój zawodowy stanowi b dzie nieodł czny składnik codziennej pracy. Ci, którym marzy si cicha i bezstresowa posada i tzw. mała stabilizacja powinni zawczasu pomy le o innej profesji"23. 22 Górski A.: Komputer i jego funkcje w nowoczesnej bibliotece (oczekiwania i mo liwo ci). [W:] Bibliotekarze i u ytkownicy bibliotek w dobie powszechnej komputeryzacji (wzajemne relacje, potrzeby, zwi zki): materiały konferencyjne (Szczecin, 13-15 listopada 1996), red. J. Goc. Wydaw. Nauk. US, Szczecin 1997, s. 122. 23 Feret B. Marcinek M.: Przyszło bibliotek i bibliotekarzy akademickich: studium wykorzystuj ce metod delfick . „Biuletyn EBIB”. 2000 nr 9 [dok.elektr.] http://ebib.wroc.pl [odczyt 22.02.2005]. 278 Dorota Gill-Tarnowska Bibliografia [1] Dahl S.: Dzieje ksi ki. Wrocław, Warszawa 1965. [2] Dunin J.: Pismo zmienia wiat, czytanie, lektura, czytelnictwo. Wydaw. Nauk. PWN, Warszawa 1998. [3] Encyklopedia wiedzy o ksi ce. Wrocław 1971. [4] Feret B., Marcinek M.: Przyszło bibliotek i bibliotekarzy akademickich: studium wykorzystuj ce metod delfick . „Biuletyn EBIB”. 2000 nr 9 [dok.elektr.] http://ebib.wroc.pl [odczyt 22.02.2005]. [5] Górski A.: Komputer i jego funkcje w nowoczesnej bibliotece (oczekiwania i mo liwo ci). [W:] Bibliotekarze i u ytkownicy bibliotek w dobie powszechnej komputeryzacji (wzajemne relacje, potrzeby, zwi zki). Materiały konferencyjne (Szczecin, 13-15 listopada 1996), red. J. Goc. Wydaw. Nauk. US, Szczecin 1997. [6] Paszek A.: Bibliotekarz, bibliotekoznawca, specjalista informacji naukowej - na marginesie klasyfikacji zawodów, cz. 1. „Bibliotekarz”. 2004 nr 6, s. 8-11, cz.2. „Bibliotekarz”. 2004 nr 7/8, s. 22-28. [7] Praktyczny słownik współczesnej Polszczyzny, red. H. Zgółkowa. T. 40. Wydaw. KURPISZ, Pozna 2003. [8] Radwa ski A.: Komputery, biblioteki, systemy. Wydaw. SBP, Warszawa 1996. [9] Rusek A.: Sól zawodu: wykształcenie, praca i bibliotekarstwo w oczach pracowników bibliotek publicznych. Biblioteka Narodowa, Warszawa 1993. [10] Stachowska - Musiał E.: Bibliotekarz - zawód o wielu obliczach. [W:] Zawód bibliotekarza dzi i jutro. Materiały z ogólnopolskiej konferencji (Nał czów 18-20 wrze nia 2003). Wydaw. SBP, Warszawa 2003. [11] Wojciechowski J.: W imadle stereotypów. „Bibliotekarz”. 2004 nr 2, s. 3-6. [12] Zybert E. B.: Kultura organizacyjna w bibliotekach: nowe i stare idee w zarz dzaniu bibliotek . Wydawnictwo SBP, Warszawa 2004. BIBLIOTEKI NAUKOWE W KULTURZE I CYWILIZACJI Bolesław Howorka Stowarzyszenie Bibliotekarzy Polskich, Pozna [email protected] Status bibliotekarza w bibliotece naukowej Librarian's status in a scientific library Abstrakt Autor doprecyzowuje temat referatu i wskazuje, e zajmuje si wył cznie statusem prawnym zawodu bibliotekarza. Omawia regulacje prawne dotycz ce zawodu i wskazuj c, e problematyka ta zawsze stanowiła przedmiot zainteresowania prawników. W dalszej cz ci referatu wymienione zostały akty normatywne uchylone, które regulowały status zawodowy bibliotekarza. Szerzej omówione zostały przepisy obecnie obowi zuj ce, a tak e przygotowywana ustawa: "Prawo o szkolnictwie wy szym" (aktualnie w komisjach sejmowych), przepisy dotycz ce bibliotekarzy zatrudnionych w szkołach wy szych. Ostatnia cz referatu zajmuje si problemami zwi zanymi z przepisami o wykonywaniu zawodu w pa stwach członkowskich UE. Słowa kluczowe bibliotekarze - status prawny; zawód bibliotekarza Abstract The author defines more precisely the subject of his report and indicates that he is concerned only with the legal status of the librarian' s profession. He discusses legal regulations concerning the profession and points out that the issue at hand has always been the subject of legal interest. Further, the author mentions the abolished laws regulating the professional situation of librarians. The author also describes in more detail active regulations and the one in preparation: "Higher Education Act" (at present in parliamentary commissions), also, regulations concerning librarians employed in institutions of tertiary education. The last part of the report deals with problems connected with regulations on the profession in the member countries of the European Union. Key words librarians - legal status; the profession 1. Aby okre li zakres tematyczny referatu i by nie potraktowa tego tematu zbyt szeroko oraz unikn zwi zanych z tym nieporozumie uznałem, e przede wszystkim konieczne jest odniesienie si do poj cia „status”, u ci lenie tego okre lenia dla potrzeb tego opracowania. Wg nowego, popularnego „Słownika wyrazów obcych”1: „Status (łac.) – stan, poło enie, stan prawny, pozycja społeczna, sytuacja, w której kto lub co si znajduje”. To bardzo szerokie okre lenie tego poj cia. Oparcie tre ci mojego referatu o wła nie tak jego definicj spowodowałoby, e nie potrafiłbym sprosta postawionemu przed nim zadaniu i dobrze opracowa tekst o tre ci odpowiadaj cej tytułowi, wła ciwie i w pełni wywi za si z nało onego na mnie zadania. Bo te opisanie ogólnej sytuacji, poło enia bibliotekarzy w naszych bibliotekach naukowych, odniesienie si do pozycji społecznej 1 Słownik wyrazów obcych, red. A. Latusek. Wydaw. „Zielona Sowa”, Kraków 2004, s. 816. 280 Bolesław Howorka osób wykonuj cych ten zawód, to zadanie trudne, to zadanie, które mogłoby stanowi przedmiot zainteresowania konferencji, a nie jednego referatu (i tak naprawd nie wiem, czy byłoby to zadanie wykonalne). Dlatego, jako bibliotekarz i prawnik, nie odchodz c daleko od powy ej zacytowanej definicji, si gn łem do innego słownika, w którym znalazłem pierwotne, historyczne okre lenie tego poj cia, zajrzałem do słownika encyklopedycznego prawa rzymskiego. Bo wła nie z tego prawa, z tego j zyka, z łaciny wywodzi si ten termin. Jak powszechnie wiadomo, system prawny, który powstał w Rzymie, przetrwał wiele wieków i stał si podstaw do budowy szeregu współcze nie obowi zuj cych ustaw, m.in. obowi zuj cego aktualnie u nas w Polsce „Kodeksu Cywilnego”. „Status” w prawie rzymskim to okre lenie stanowiska prawnego jakiej osoby2, jej sytuacji prawnej. To tak e, obecnie, okre lenie odnosz ce si do sytuacji prawnej okre lonej, z zasady formalnie wyodr bnionej, grupy osób. I do tak zdefiniowanego poj cia, do sytuacji prawnej bibliotekarzy zatrudnionych w bibliotekach naukowych, odnosz si w moim referacie. 2. Sytuacja prawna ka dego pracownika zwi zana jest przede wszystkim z zakresem zleconych mu czynno ci składaj cych si na wykonywany przez niego zawód. Obowi zuj ce przepisy (zał cznik do rozporz dzenia Ministra Gospodarki i Pracy3) mówi , e: „Zawód zdefiniowany został jako zbiór zada (zespół czynno ci) wyodr bnionych w wyniku społecznego podziału pracy, wykonywanych stale lub z niewielkimi zmianami przez poszczególne osoby i wymagaj cych odpowiednich kwalifikacji (wiedzy i umiej tno ci), zdobytych w wyniku kształcenia lub praktyki. Wykonywanie zawodu stanowi ródło dochodów.” Wg powołanego rozporz dzenie zawód mo e dzieli si na specjalno ci. „Specjalno jest wynikiem podziału pracy w ramach zawodu, zawiera cz czynno ci o podobnym charakterze (zwi zanych z wykonywan funkcj lub przedmiotem pracy), wymagaj cych pogł bionej lub dodatkowej wiedzy i umiej tno ci, zdobytych w wyniku dodatkowego szkolenia lub praktyki.” Powołane przepisy definiuj takie poj cia, jak „umiej tno ” i „kwalifikacje zawodowe”. „Umiej tno okre lono jako sprawdzon mo liwo wykonania odpowiedniej klasy zada w ramach zawodu (specjalno ci), natomiast przez kwalifikacje zawodowe rozumiane s układy wiedzy i umiej tno ci wymagane do realizacji składowych zada zawodowych”.4 W pierwszej grupie wielkiej klasyfikacji uwzgl dniaj cej poziomy kwalifikacji uj to przedstawicieli władz publicznych, wy szych urz dników i kierowników – ta grupa nie stanowi przedmiotu zainteresowania autora referatu. Druga grupa to specjali ci. Grupa ta obejmuje zawody wymagaj ce 2 Prawo rzymskie: słownik encyklopedyczny, red. W. Włodarkiewicz. Wydaw. „Wiedza Powszechna”, Warszawa 1986, s. 144. 3 Rozporz dzenie Ministra Gospodarki i Pracy z dnia 8 grudnia 2004 r. w sprawie klasyfikacji zawodów i specjalno ci dla potrzeb rynku pracy oraz zakresu jej stosowania. Dz. U. nr 265, poz. 2644. 4 Patrz tak e na ten temat: Howorka B.: Zawód bibliotekarza w wietle przepisów prawnych. [W:] Zawód bibliotekarza dzi i jutro: materiały z ogólnopolskiej konferencji (Nał czów 18 – 20 wrze nia 2003). Wydaw. SBP, Warszawa 2003. (Seria: Nauka - Dydaktyka – Praktyka), z. 64, s. 11–28. Status bibliotekarza w bibliotece naukowej 281 posiadania wysokiego poziomu wiedzy zawodowej, umiej tno ci oraz do wiadczenia w zakresie nauk technicznych, przyrodniczych, społecznych, humanistycznych i pokrewnych. Główne zadania przedstawicieli tych zawodów to przede wszystkim wdra anie do praktyki koncepcji i teorii naukowych lub artystycznych, powi kszanie dotychczasowego stanu wiedzy poprzez badania i twórczo oraz systematyczne nauczanie w tym zakresie. W tej grupie s wymienieni m.in. informatycy (213), a tak e archiwi ci, bibliotekoznawcy i specjali ci informacji naukowej (243), w tym (w bardziej szczegółowym układzie) bibliotekoznawcy (243201), specjali ci informacji naukowej, technicznej i ekonomicznej (243202) oraz pozostali bibliotekoznawcy i specjali ci informacji naukowej (243290). Trzecia grupa to technicy i inny redni personel. Grupa ta obejmuje zawody wymagaj ce wiedzy, umiej tno ci i do wiadczenia niezb dnych do wykonywania głównie prac technicznych i podobnych, zwi zanych z badaniem i stosowaniem naukowych oraz artystycznych koncepcji i metod działania. Wymienieni tu zostali pracownicy archiwów, bibliotek i informacji naukowej (348), w tym asystenci informacji naukowej (zawód szkolny: technik informacji naukowej) (348201), bibliotekarze (348202) oraz pozostali pracownicy bibliotek i informacji naukowej (348290). Inne grupy nie stanowi przedmiotu naszego zainteresowania. Szczegółow charakterystyk zawodów: bibliotekarza (348202), bibliotekoznawcy (243201) oraz specjalisty informacji naukowej, technicznej i ekonomicznej (243202) zawiera „Przewodnik po zawodach” 5. Wi cej informacji na ten temat znajd zainteresowane osoby w pracy Anny Paszek, do której odwołuj si w przypisie5. Z przykro ci musz stwierdzi , e zarówno przepisy powołanego rozporz dzenia3, jak i tre ci zawarte w „Przewodniku…”5 wzbudzaj wiele w tpliwo ci. Przede wszystkim zdumienie bibliotekarzy musi budzi ograniczenie mo liwo ci podj cia pracy w zawodzie „bibliotekoznawcy” do osób, które uko czyły bibliotekoznawcze studia wy sze, prowadzone przez uniwersytety i niektóre uczelnie pedagogiczne. Nie ma tu miejsca dla tych osób, które maj c wykształcenie wy sze uko czyły podyplomowe studia z zakresu bibliotekoznawstwa i informacji naukowej, nie ma tak e miejsca dla bibliotekarzy dyplomowanych (o tej grupie zawodowej w ogóle nic tam nie ma). Wg rozporz dzenia i „Przewodnika ...” bibliotekarze mimo, e posiadaj uko czone studia wy sze („bibliotekarskie lub z dziedzin specjalistycznych reprezentowanych przez dana bibliotek lub pokrewnych”) nie s specjalistami . Zaliczono ich do grupy trzeciej, do techników i innego redniego personelu (sic !), mimo posiadania przez nich wysokiego poziomu wiedzy zawodowej, wiedzy specjalistycznej. To, moim zdaniem, wielkie nieporozumienie. 5 Przewodnik po zawodach, red. J. Kurjaniuk i in. Wydawnictwo Ministerstwa Pracy i Polityki Socjalnej, Warszawa 1998. Informacja za: Paszek A.: Bibliotekarz, bibliotekoznawca, specjalista informacji naukowej – na marginesie klasyfikacji zawodów, cz. I. „Bibliotekarz”. 2004 nr 6, s. 8-11, cz. II. „Bibliotekarz”. 2004 nr 7-8, s. 22-28. 282 Bolesław Howorka 3. Problematyka zawodu stanowiła zawsze przedmiot zainteresowa prawników, znajdowała swój znacz cy wyraz w przepisach prawnych, tak w Konstytucji (np. art. 65 ust. 1), jak i w ustawach (np. w Kodeksie Pracy, w ustawie o szkolnictwie wy szym, w ustawie o bibliotekach) oraz w przepisach wydanych na podstawie ustaw. Przepisy definiuj m.in. poj cie „ zawód” (na co wy ej wskazałem), stanowi o grupach zawodowych (m.in. w ustawie o bibliotekach), okre laj wymagania kwalifikacyjne wymagane od osób wykonuj cych okre lone zawody, sposób uzyskania takich kwalifikacji, tabele stanowisk oraz zasady kształtowania si wynagrodze pracowników. Liczne przepisy (ustaw, np. o bibliotekach, o szkolnictwie wy szym, rozporz dzenia wydane na podstawie tych i innych ustaw) odnosz si do zawodu bibliotekarza. 4. O sprawach zwi zanych z wykonywaniem zawodu bibliotekarza, tak e bibliotekarza zatrudnionego w bibliotece maj cej charakter biblioteki naukowej (w rozumieniu obowi zuj cych przepisów ustawy o bibliotekach, o czym dalej) mówiły przepisy pochodz ce z okresu 1918 – 1939, przepisy wydane przed II wojn wiatow . Informacje o aktach normatywnych (nie tylko o tych pochodz cych z okresu dwudziestolecia mi dzywojennego) mo na znale dziele Tadeusza Zarz bskiego6. Do problemów zwi zanych ze stosunkiem słu bowym i uposa eniami bibliotekarzy odniosło si kilka dekretów PKWN (pochodz cych sprzed dnia 17 kwietnia 1946 r.), przepisów stanowi cych o stosunku słu bowym i o uposa eniach funkcjonariuszy pa stwowych, pracowników pa stwowych, pracowników władz, urz dów, zakładów i instytucji pa stwowych (informacja: Zarz bski Tadeusz op. cit.6; poz. 202-204, s. 45). Stosunek słu bowy m.in. bibliotekarzy normował dekret z dnia 14 maja 1946 r. o tymczasowym unormowaniu stosunku słu bowego funkcjonariuszów pa stwowych (Dz. U. Nr 22, poz. 139) (informacja: Zarz bski Tadeusz, op. cit.6; poz. 242, s. 51). Dekret z dnia 17 kwietnia 1946 r. o bibliotekach i opiece nad zbiorami bibliotecznymi (Dz. U. Nr 26, poz. 163) nie odnosił si do spraw zawodu bibliotekarza. O bibliotekarzach dyplomowanych zatrudnionych w bibliotekach naukowych stanowił wydane po wej ciu dekretu w ycie przepisy wykonawcze do ustawy z dnia 4 lutego 1949 r. o uposa eniu pracowników pa stwowych ...7. Ta ustawa stanowiła tak e podstaw do wydania rozporz dzenia Rady Ministrów z dnia 27 sierpnia 1966 r. w sprawie uposa enia pracowników słu by bibliotecznej8. Przepisy te mówiły tak e o wymogach kwalifikacyjnych pracowników słu by bibliotecznej. 6 Zarz bski T.: Katalog aktów normatywnych polskiego prawa bibliotecznego 1773-1983. Biblioteka Narodowa, Warszawa 1985. Dz.U. 1949 nr 7, poz. 39. 8 Dz.U. 1966 nr 37, poz. 225. 7 Status bibliotekarza w bibliotece naukowej 283 O pracownikach wszystkich bibliotek stanowiła ustawa z dnia 9 kwietnia 1968 r. o bibliotekach (Dz. U. Nr 12, poz. 63; z pó niejszymi zmianami). Art. 29 ust. 1 stanowił: „Pracownicy, zatrudnieni na stanowiskach bibliotekarskich, tworz zawodow grup bibliotekarzy”. Dalej, art. 30 ust. 1 mówił, e w bibliotekach naukowych mo na zatrudnia tak e inne osoby (pracowników naukowo-badawczych, bibliotekarzy dyplomowanych i pracowników słu by bibliotecznej, dyplomowanych pracowników dokumentacji naukowej oraz pracowników in ynieryjnych, technicznych i równorz dnych). Art. 29 ust. 4 powołanej ustawy stanowił podstaw do wydania przepisów, jednolitych i obowi zuj cych we wszystkich bibliotekach, tak e w bibliotekach naukowych, przepisów reguluj cych zasady wynagradzania bibliotekarzy, a tak e stanowi cych o wymaganiach kwalifikacyjnych dla pracowników słu by bibliotecznej – rozporz dzenia Rady Ministrów z dnia 16 sierpnia 1974 r. w sprawie wynagradzania pracowników placówek upowszechniania kultury, archiwów pa stwowych i Filmoteki Polskiej (Dz. U. Nr 30, poz. 176). Te przepisy przez ponad dziesi lat regulowały problemy zwi zane ze stanowiskami, kwalifikacjami i wynagrodzeniami wszystkich bibliotekarzy. Powołane tu przepisy mówi ce o stanowiskach, wymaganiach kwalifikacyjnych oraz wynagrodzeniach pracowników bibliotek (powołane tu wy ej rozporz dzenie Rady Ministrów z dnia 16 sierpnia 1974 r. w sprawie wynagradzania pracowników placówek upowszechniania kultury, archiwów pa stwowych i Filmoteki Polskiej) stanowiło, e stosuje si je m.in. do pracowników zatrudnionych w bibliotekach publicznych i w bibliotekach szkół wy szych i obowi zywały do dnia 1 wrze nia 1985 r. I formalnie – do tej daty, wszystkich bibliotekarzy, tak tych zatrudnionych w bibliotekach publicznych, jak i w bibliotekach naukowych, obowi zywały w miar jednolite przepisy. Przepisy rozporz dzenia z 1974 r. zostały zmienione po wej ciu w ycie przepisów ustawy z dnia 26 kwietnia 1984 r. o upowszechnianiu kultury oraz o prawach i obowi zkach pracowników upowszechniania kultury (Dz. U. Nr 26, poz. 129; z pó niejszymi zmianami). 5. Obowi zuj ca obecnie ustawa z dnia 27 czerwca 1997 r. o bibliotekach (Dz. U. Nr 85, poz. 539, zmiany: Dz. U. z 1998 r. Nr 106, poz. 668, Dz. U. z 2001 r. Nr 129, poz. 1440, Dz. U. z 2002 r. Nr 113, poz. 984) o sprawach pracowników bibliotek stanowi w art. 29, w którym jest m.in. mowa o bibliotekarzach dyplomowanych. ((„1. Pracownicy zatrudnieni na stanowiskach bibliotekarskich powinni posiada kwalifikacje bibliotekarskie. Tworz oni grup zawodow bibliotekarzy. 2. Do pracowników, o których mowa w ust. 1, nale : 1) pracownicy słu by bibliotecznej: młodszy bibliotekarz, bibliotekarz, starszy bibliotekarz, kustosz i starszy kustosz, 2) bibliotekarze dyplomowani: asystent, adiunkt, kustosz dyplomowany, starszy kustosz dyplomowany. 3. W bibliotekach mog by zatrudnieni, w razie potrzeby, specjali ci innych zawodów zwi zanych z działalno ci biblioteczn . 4. Minister wła ciwy do spraw kultury i ochrony dziedzictwa narodowego w porozumieniu z wła ciwymi ministrami okre li, w drodze rozporz dzenia, 284 Bolesław Howorka wymagania kwalifikacyjne uprawniaj ce do zajmowania okre lonych stanowisk w bibliotekach oraz trybu stwierdzania tych kwalifikacji”)). Ustawa o bibliotekach w rozdz. 6 – art. 21 okre la status biblioteki naukowej, a tak e stanowi, które biblioteki s bibliotekami naukowymi. ((„1. Biblioteki naukowe: 1) słu potrzebom nauki i kształcenia, zapewniaj c dost p do materiałów bibliotecznych i zasobów informacyjnych niezb dnych do prowadzenia prac naukowo-badawczych oraz zawieraj cych wyniki bada naukowych, 2) prowadz działalno naukowo-badawcz w zakresie bibliotekoznawstwa i dziedzin pokrewnych, a tak e w zakresie obsługiwanych przez nie dziedzin nauki. 2. Do bibliotek naukowych nale : 1) Biblioteka Narodowa, 2) biblioteki, których organizatorami s szkoły wy sze, 3) biblioteki, których organizatorem jest Polska Akademia Nauk, 4) biblioteki, których organizatorami s jednostki badawczo rozwojowe, 5) inne biblioteki. 3. Wykaz bibliotek naukowych prowadzi Biblioteka Narodowa. 4. Minister wła ciwy do spraw kultury i ochrony dziedzictwa narodowego okre li, w drodze rozporz dzenia, zasady i tryb zaliczania bibliotek, o których mowa w ust. 2 pkt 5, do bibliotek naukowych oraz ustali ich wykaz.”)). W oparciu o powołane przepisy ustawy o bibliotekach Minister Kultury i Sztuki wydał rozporz dzenie w sprawie zasad i trybu zaliczania bibliotek do bibliotek naukowych oraz ustalania ich wykazu9. Przepisy te stanowi (w § 1), e o status biblioteki naukowej mog ubiega si biblioteki, które prowadz lub koordynuj prace badawcze, badawczo-rozwojowe w zakresie bibliotekoznawstwa, informacji naukowej i dziedzin pokrewnych, a tak e obsługiwanych przez te biblioteki dziedzin gospodarki narodowej i ycia społecznego. Przepisy § 2 rozporz dzenia okre laj warunki pozwalaj ce na to, by biblioteka ubiegała si o zaliczenie jej do grona bibliotek naukowych. Uwzgl dnia si tu działalno merytoryczn i dokonania biblioteki [szczegóły w rozporz dzeniu: lit. a) – e)], a tak e jej sytuacj organizacyjn i kadrow (zatrudnienie pracowników o odpowiednim przygotowaniu zawodowym i kwalifikacjach naukowych). Moje w tpliwo ci budzi wył cznie jedna sprawa: czy w sytuacji, kiedy członkiem rz du jest minister wła ciwy do spraw nauki, sprawy bibliotek naukowych (w szerokim rozumieniu tego problemu) nie powinny by przedmiotem zainteresowania tego organu, a nie ministra wła ciwego do spraw kultury. 6. O sprawach zawodu bibliotekarza zatrudnionego w szkole wy szej stanowiły i stanowi przepisy ustaw okre laj cych zasady działania tych instytucji. Nale y tu wskaza , e ustawy obowi zuj ce w latach 1918 – 1947 problemom bibliotekarzy po wi ciły bardzo mało miejsca. Pod rz dem 9 Rozporz dzenie z dnia 19 marca 1998 r. ogłoszone w Dz. U. Nr 44, poz. 269. Zał cznik: Wykaz bibliotek zaliczonych do bibliotek naukowych (24 biblioteki, w tym 10 bibliotek maj cych charakter głównych lub centralnych, 9 bibliotek głównych bibliotek publicznych, 2 biblioteki towarzystw naukowych i 2 biblioteki muzeów). Status bibliotekarza w bibliotece naukowej 285 ustawy z dnia 13 lipca 1920 r. o szkołach akademickich (Dz.U. Nr 72, poz. 494) weszło w ycie rozporz dzenie Prezydenta RP z dnia 24 lutego 1928 r. o stosunku słu bowym pracowników pa stwowych szkół akademickich ... (jednolity tekst w Dz.U. z 1933 r. Nr 76, poz. 551), w którym znalazły si postanowienia mówi ce o powołaniu do pracy w uczelni bibliotekarzy o najwy szych kwalifikacjach – kustoszy. To rozporz dzenie, z nieistotnymi dla bibliotekarzy zmianami, obowi zywało pod rz dem kolejnej ustawy (z dnia 15 marca 1933 r. o szkołach akademickich, jednolity tekst ogłoszony w Dz.U. z 1938 r. Nr 1, poz. 6). W dekrecie z dnia 28 pa dziernika 1947 r. o organizacji nauki i szkolnictwa wy szego (Dz. U. Nr 66, poz. 415) nie było adnych postanowie dotycz cych pracowników bibliotek uczelnianych. Nic na ten temat nie mówił, równie , kolejny akt normatywny reguluj cy zasady funkcjonowania szkół wy szych: ustawa o szkolnictwie wy szym i o pracownikach nauki z dnia 15 grudnia 1951 r. (Dz. U. z 1952 r. Nr 6, poz. 38). Natomiast o tych sprawach stanowił, wydany pod rz dem tej ustawy, „statut wzorcowy” (Rada Ministrów ustaliła wzorcowy statut szkoły wy szej uchwał nr 477 z dnia 4 czerwca 1952 r. ogłoszona w Monitorze Polskim Nr A-57, poz. 883; bibliotek i bibliotekarzy dotyczyły §§ 42-48 tego statutu). Niew tpliwie bardzo wa n dla bibliotekarzy i dokumentalistów była kolejna ustawa (z dnia 5 listopada 1958 r.) o szkolnictwie wy szym (nowelizowana, j. t. w Dz. U. z 1973 r. Nr 32, poz. 191). W tym akcie normatywnym, w dziale IV zatytułowanym: „Nauczyciele akademiccy i inni pracownicy szkoły””, w rozdziale 1: „Nauczyciele akademiccy” – po raz pierwszy znalazły si postanowienia o powoływaniu na odpowiednie stanowiska (starszego kustosza dyplomowanego, kustosza dyplomowanego, adiunkta bibliotecznego, asystenta bibliotecznego, a tak e starszego dokumentalisty dyplomowanego, dokumentalisty dyplomowanego, adiunkta dokumentacji naukowej, asystenta dokumentacji naukowej) bibliotekarzy dyplomowanych i dyplomowanych pracowników dokumentacji naukowej (art. 80 i 81). Ponadto art. 128 mówił, e w szkole wy szej, na podstawie umowy o prac zawartej przez rektora, zatrudnia si , na wniosek dyrektora biblioteki głównej, pracowników słu by bibliotecznej. Art. 129 stanowił podstaw do stanowienia, w drodze rozporz dzenia, tabeli stanowisk dla pracowników, o których mowa w art. 128 powołanej ustawy (rozporz dzenia Rady Ministrów: z dnia 19 wrze nia 1958 r.; z dnia 27 sierpnia 1966 r. w sprawie uposa enia pracowników słu by bibliotecznej). Wg art. 131 ust. 3 ustawy z dnia 4 maja 1982 r. o szkolnictwie wy szym (j. t. W Dz. U. z 1985 r. Nr 42, poz. 201) bibliotekarze dyplomowani oraz dyplomowani pracownicy dokumentacji naukowej byli pracownikami naukowo-dydaktycznymi, nauczycielami akademickimi. O ich stanowiskach stanowiły dalsze przepisy tego aktu normatywnego (art. 141 i 142), kolejny art. (143) mówił o ich kwalifikacjach oraz o trybie zatrudniania, a art. 145 ust. 6 o czasie pracy. 286 Bolesław Howorka Z pocz tkiem roku akademickiego 1990/1991 weszła w ycie 7. obowi zuj ca obecnie ustawa z dnia 12 wrze nia 1990 r. o szkolnictwie wy szym (Dz. U. Nr 65, poz. 385 z licznymi pó niejszymi zmianami). W ustawie tej, w dziale IV „Pracownicy uczelni”, art. 75 ust. 1 stanowi: „Uczelnia zatrudnia nauczycieli akademickich i pracowników nie b d cych nauczycielami akademickimi”; i dalej w ust. 4: „Pracownikami uczelni nie b d cymi nauczycielami akademickimi s : ...2) pracownicy biblioteczni oraz dokumentacji i informacji naukowej, ...”. Do pracowników bibliotecznych odnosz si przepisy art. 77: „1. Przepisy dotycz ce pracowników naukowodydaktycznych stosuje si odpowiednio do pracowników wymienionych w art. 75 ust. 4 pkt 2 i maj cych uprawnienia bibliotekarzy dyplomowanych oraz dyplomowanych pracowników dokumentacji i informacji naukowej, zatrudnionych na stanowiskach: starszego kustosza i starszego dokumentalisty dyplomowanego, kustosza i dokumentalisty dyplomowanego, adiunkta bibliotecznego i adiunkta dokumentacji i informacji naukowej oraz asystenta bibliotecznego i asystenta dokumentacji i informacji naukowej, je eli ustawa lub przepisy szczególne nie stanowi inaczej. 2. Przepisy dotycz ce pracowników dydaktycznych stosuje si odpowiednio do pracowników bibliotecznych oraz dokumentacji i informacji naukowej, zatrudnionych na stanowiskach: kustosza bibliotecznego, starszego bibliotekarza i starszego dokumentalisty, je eli ustawa lub przepisy szczególne nie stanowi inaczej.” W art. 82 zawarte zostały delegacje dla ministra wła ciwego do spraw szkolnictwa wy szego do wydania w drodze rozporz dzenia (chodzi tu: 1) o warunki, jakie powinien spełnia kandydat na dyplomowanego bibliotekarza oraz na dyplomowanego pracownika dokumentacji i informacji naukowej, 2) o zasady oraz tryb post powania kwalifikacyjnego przyznaj cego uprawnienia bibliotekarza dyplomowanego i dyplomowanego pracownika dokumentacji i informacji naukowej, 3) o zasady awansowania dyplomowanego bibliotekarza i dyplomowanego pracownika dokumentacji i informacji naukowej). Kolejne delegacje zostały zawarte w art. 83 ustawy („1. Kwalifikacje zawodowe, jakie powinna posiada osoba zatrudniana na stanowisku dydaktycznym, okre la statut uczelni. 2. Minister wła ciwy do spraw szkolnictwa wy szego okre li, w drodze rozporz dzenia, kwalifikacje zawodowe, jakie powinna posiada osoba zatrudniona na jednym ze stanowisk, o których mowa w art. 77 ust. 2, uwzgl dniaj c sta pracy i praktyki zawodowe” ). Te przepisy stanowi podstaw wydania: 1) rozporz dzenia Ministra Edukacji Narodowej z dnia 29 stycznia 1992 r. w sprawie warunków, jakie powinien spełnia kandydat na dyplomowanego bibliotekarza oraz na dyplomowanego pracownika dokumentacji i informacji naukowej, zasad i trybu post powania kwalifikacyjnego, a tak e zasad awansowania dyplomowanego bibliotekarza i dyplomowanego pracownika dokumentacji i informacji naukowej (Dz.U. Nr 15, poz. 59); 2) zarz dzenia Ministra Edukacji Narodowej z dnia 23 pa dziernika 1991 r. w sprawie okre lenia kwalifikacji zawodowych, jakie powinna posiada osoba Status bibliotekarza w bibliotece naukowej 287 zatrudniana w uczelni na stanowisku kustosza bibliotecznego, starszego bibliotekarza i starszego dokumentalisty (M.P. Nr 36, poz. 266). O wynagrodzeniach pracowników szkół wy szych stanowi art. 117a ust. 1 ustawy, na tej podstawie wydane były i s wydawane przepisy wykonawcze. Ustawa o szkolnictwie wy szym stanowi tak e o wymaganiach kwalifikacyjnych od osoby ubiegaj cej si o stanowisko dyrektora biblioteki głównej uczelni. Art. 66 ust. 1 mówi: „Dyrektorem biblioteki głównej mo e by osoba posiadaj ca uprawnienia bibliotekarza dyplomowanego. Dyrektorem biblioteki głównej mo e by tak e osoba posiadaj ca tytuł naukowy”. Nale y tu doda , e podobne regulacje obowi zuj w wy szych szkołach zawodowych. Nale y tu wskaza na postanowienia ustawy z dnia 26 czerwca 1997 r. o wy szych szkołach zawodowych (Dz. U. Nr 96, poz. 590, z pó niejszymi zmianami – art. 49 pkt 3 i art. 50 ust. 3). 8. Przewiduje si , e w najbli szym czasie przepisy ustawy o szkolnictwie wy szym z 1990 r. (i nie tylko tej ustawy) ma zast pi nowy, kompleksowy akt normatywny – ustawa: „Prawo o szkolnictwie wy szym”10. Ustawa ta zaliczy do grona nauczycieli akademickich (art. 99 pkt 4) dyplomowanych pracowników bibliotecznych oraz dyplomowanych pracowników dokumentacji i informacji naukowej. Art. 104 mówi o stanowiskach dyplomowanych pracowników bibliotecznych oraz dyplomowanych pracowników dokumentacji i informacji naukowej, a art. 108 zawiera delegacj dla ministra wła ciwego do spraw szkolnictwa wy szego do okre lenia, w drodze rozporz dzenia: 1) warunków, jakie powinien spełnia kandydat na te stanowiska (uwzgl dniaj c w szczególno ci wymagania w zakresie posiadanego wykształcenia, sta u pracy i osi gni naukowych, pozwalaj cych na dopuszczenie do post powania kwalifikacyjnego oraz warunków uzyskiwania zwolnienia z tego post powania), 2) szczegółowych zasad, formy i trybu post powania kwalifikacyjnego stanowi cego podstaw do przyznawania stosownych uprawnie , uwzgl dniaj c tryb powoływania oraz zasady funkcjonowania komisji egzaminacyjnej, 3) szczegółowych zasad awansowania tych bibliotekarzy (dokumentalistów) z uwzgl dnieniem wymaga kwalifikacyjnych warunkuj cych awans zawodowy, wykaz specjalizacji zawodowych oraz zakres tematyczny, a tak e 4) wzór za wiadczenia o uzyskaniu kwalifikacji zawodowych. Przepisy ustawy de lege ferenda przewiduj m.in., e: 1) wszyscy bibliotekarze, tak e dyplomowani, b d zatrudnieni na podstawie umowy o prac (art. 109 ust. 1); 2) rozwi zanie stosunku pracy nast powa b dzie w 10 Na stronach Konferencji Rektorów Polskich znajduje si informacja z dnia 9. marca.2005 r.: Marszałek Sejmu przedstawił zakładany harmonogram prac nad projektem ustawy przewiduj cy: 1) zako czenie prac Komisji Sejmowej i drugie czytanie ustawy w kwietniu br.; 2) trzecie czytanie tj. uchwalenie ustawy przez Sejm w pierwszej połowie maja br.; 3) skierowanie ustawy do Senatu RP i powrót projektu wraz z poprawkami Senatu przed upływem 30 dni; 4) uchwalenie ustawy przez Sejm w pierwszej dekadzie czerwca br. 288 Bolesław Howorka zgodzie z art. 118, tzn. na zasadach okre lonych w Kodeksie Pracy, z tym, e rozwi zanie stosunku pracy za wypowiedzeniem musi nast pi z ko cem semestru; 3) podj cie dodatkowego zatrudnienia wymaga b dzie zachowania procedury, o której mowa w art. 119; 4) odst pstwo od zasad ogólnych dot. czasu pracy (art. 120 ust. 7), dotyczy tak e kustoszy, st. bibliotekarzy i st. dokumentalistów (36 godz. tygodniowo); 5) do wszystkich nauczycieli akademickich, a wi c tak e i do bibliotekarzy dyplomowanych, odnosi si b d przepisy o okresowych ocenach (art. 122); 6) o urlopach wypoczynkowych stanowi b d przepisy art. 123; 7) nie wszystkie przepisy art. 124 (o „urlopach naukowych”) b d dotyczy bibliotekarzy dyplomowanych (ust. 1 dot. tylko niektórych profesorów), ale b d oni mie prawo do takich urlopów (ust. 2, 2a i 3) oraz do urlopów dla poratowania zdrowia (ust. 4); 8) bibliotekarzy dyplomowanych obowi zywa b d przepisy o emeryturach i rentach (art. 127 i nast.), a tak e przepisy o odpowiedzialno ci dyscyplinarnej.(art. 129 i nast.); 9) bibliotekarze dyplomowani b d mogli otrzymywa nagrody rektorskie (at. 144). O warunkach wynagradzania za prac i przyznawaniu innych wiadcze zwi zanych z prac - dla wszystkich pracowników uczelni – stanowi b d , do czasu obj cia tych pracowników układem zbiorowym pracy lub regulaminem wynagradzania, przepisy rozporz dzenia wydanego przez ministra wła ciwego do spraw szkolnictwa wy szego w porozumieniu z ministrem wła ciwym do spraw pracy. 9. Do spraw omawianych w tym tek cie niewiele wnosz przepisy ustawy z dnia 25 lipca 1985 r. o jednostkach badawczo-rozwojowych (t. j. Dz. U. z 2001 r., Nr 33, poz. 388 z pó niejszymi zmianami) o jednostkach badawczo-rozwojowych, które w zasadzie, w sprawach dotycz cych bibliotekarzy, odsyłaj do innych przepisów, przede wszystkim do przepisów obowi zuj cych w szkołach wy szych. O statusie pracowników bibliotek Polskiej Akademii Nauk stanowi przepisy ustawy z dnia 25 kwietnia 1997 r. o Polskiej Akademii Nauk11. Art. 68 w ród pracowników placówek naukowych oraz placówek pomocniczych Akademii wymienieni zostali (ust. 1 pkt 2) pracownicy biblioteczni, dokumentacji i informacji naukowej. Art. 71 ustawy stanowi o dyplomowanych bibliotekarzach i o dyplomowanych pracownikach dokumentacji i informacji naukowej (w ust. 1 wymienia si stanowiska tych pracowników, analogicznie jak w ustawie o szkolnictwie wy szym), do tych pracowników stosuje si przepisy o pracownikach naukowych (ust. 2). Problemy płacowe tych pracowników reguluj rozporz dzenia Ministra Pracy i Spraw Socjalnych wydane na wniosek Prezesa Akademii (art. 86 ust. 1). W nnych sprawach, nie uregulowanych przepisami ustawy stosuje si kodeks pracy. 10. Wst pienie Polski do Unii Europejskiej wymagało wydania 11 Dz. U. z 1997 r. Nr 75, poz. 469; zmiany Dz. U. z 1997 r. Nr 141, poz. 943 i Dz. U. z 1999 r. Nr 49, poz. 484. Status bibliotekarza w bibliotece naukowej 289 przepisów o wykonywaniu zawodów w pa stwach członkowskich UE. Dla statusu bibliotekarzy, m.in. zatrudnionych w bibliotekach naukowych, wa ne s postanowienia ustawy z dnia 26 kwietnia 2001 r. o zasadach uznawania nabytych w pa stwach członkowskich Unii Europejskiej kwalifikacji do wykonywania zawodów regulowanych12 (ustawa ta stanowi podstaw do wdro enia szeregu dyrektyw Wspólnot Europejskich w sprawie uznawania dyplomów uko czenia studiów wy szych, uznawania kształcenia i szkolenia zawodowego). W zwi zku z t ustaw i w oparciu o przepisy ustawy o działach administracji rz dowej Prezes Rady Ministrów wydał dnia 23 lutego 2004 r. rozporz dzenie w sprawie wyznaczania ministra wła ciwego do spraw uznawania kwalifikacji w zawodzie regulowanym bibliotekarza, pracownika dokumentacji i informacji naukowej13 („§ 1. Wyznacza si ministra wła ciwego do spraw kultury i ochrony dziedzictwa narodowego na ministra wła ciwego do spraw uznawania kwalifikacji w zawodzie regulowanym bibliotekarza, pracownika dokumentacji i informacji naukowej.” „Wyznaczenie” to jest sprzeczne z przepisami ustawy o szkolnictwie wy szym, która stanowi, e w gestii ministra wła ciwego do spraw szkolnictwa wy szego s regulacje dotycz ce bibliotekarzy zatrudnionych w uczelniach, przede wszystkim bibliotekarzy dyplomowanych, ponadto nie jest zgodne z obowi zuj c klasyfikacj zawodów3. Dalsze konsekwencje powołanych tu przepisów to wydanie przez ministra kultury rozporz dzenia z dnia 23 kwietnia 2004 r. w sprawie sta u adaptacyjnego i testu umiej tno ci odbywanych w toku post powania o uznanie nabytych w pa stwach członkowskich Unii Europejskiej kwalifikacji do wykonywania zawodów bibliotekarskich14. Rozporz dzenie to w § 1 okre la: „1) warunki, sposób i tryb odbywania sta u adaptacyjnego, sposób i tryb wykonywania nadzoru nad odbywaniem sta u oraz oceny nabytych przez wnioskodawc (osob , która zamierza podj lub wykonywa działalno w Rzeczpospolitej Polskiej – art. 2 pkt 6 powołanej ustawy w brzmieniu dnia 10 maja 2002 r.15 ) umiej tno ci, a tak e sposób ustalania kosztów odbywania sta u adaptacyjnego oraz tryb ich ponoszenia, 2) warunki, sposób i tryb przeprowadzania testu umiej tno ci oraz oceny wykazanych przez wnioskodawc umiej tno ci, a tak e sposób ustalania kosztów przeprowadzania testu umiej tno ci oraz tryb ich ponoszenia - w zawodach regulowanych bibliotekarza oraz bibliotekarza, pracownika dokumentacji i informacji naukowej.” 11. Jestem wiadomy tego, e tytuł: „bibliotekarz dyplomowany” ma 12 Dz.U. z 2001 r. Nr 87, poz. 954, z 2002 r. Nr 71, poz. 655, z 2003 r. Nr 190, poz. 1864, z 2004 r. Nr 96, poz. 959. 13 Dz.U. z 2004 r. Nr 31, poz. 265. 14 Dz.U. z 2004 r. Nr 101, poz. 1050. 15 Ustawa o zasadach uznawania nabytych w pa stwach członkowskich Unii Europejskiej kwalifikacji do wykonywania zawodów regulowanych, ogł. w Dz.U. z 2002 r. Nr 71. 655. 290 Bolesław Howorka w naszym prawie i w naszym systemie biblioteczno-informacyjnym swoj tradycj i jest wła ciwie rozumiany. U nas tylko, w Polsce. Jak tu ju wspomniałem, w niektórych krajach UE (np. w Niemczech) taki tytuł odnosi si do kogo innego, tytuł taki maj osoby, które legitymuj si dyplomem uko czenia trzyletnich studiów bibliotekarskich, studiów zawodowych (ich odpowiednikiem jest nasz licencjat). W Anglii spotkałem si z innym okre leniem, odnosz cym si do osób maj cych status odpowiadaj cy statusowi „naszego” bibliotekarza dyplomowanego – „scientific librarian”. Nie wiem, jakie regulacje prawne obowi zuj w tym kraju, tam zreszt wielu spraw nie reguluj przepisy, ale zwyczaj („usus”). Mo e i u nas, w Polsce, ale to ju w dalszej przyszło ci, warto byłoby zastanowi si nad zmian nazwy tego tytułu, zast pi okre lenie ”bibliotekarz dyplomowany” nazw „bibliotekarz naukowy”? 12. Nale ałoby si tak e zastanowi nad tym, czy w sytuacji, kiedy biblioteki publiczne maj „swoj ” ustaw (bo przecie obowi zuj ca ustawa o bibliotekach nie na wiele przydaje si bibliotekom naukowym) problemy bibliotek naukowych wykonuj cych zadania centrów (uczelnianych, instytutowych i in.) informacji naukowej oraz działaj ce jeszcze (niezbyt liczne) o rodki informacji naukowej, a pracownicy tych bibliotek i o rodków, nie zasługuj na odr bn ustaw , np. ustaw o krajowym systemie biblioteczno-informacyjnym (i jego pracownikach) lub o podobnym tytule (nazwa aktu normatywnego nie jest tutaj istotna), ustaw ustalaj c , e nad systemem i wchodz cymi w jego skład jednostkami organizacyjnymi nadzór w zakresie zgodno ci ich działa z przepisami sprawuje minister wła ciwy ds. nauki, który koordynuje działalno ci systemu. Moje propozycje w tej sprawie s zgodne z wnioskami przyj tymi na konferencji bibliotekarzy, która odbyła si w 2003 r. w Nał czowie16, były opublikowane w „Bibliotekarzu” pod koniec 2003 r.17 16 Ogólnopolska konferencja pt.: Zawód bibliotekarza dzi i jutro (Nał czów 18-20 wrze nia 2003 r.). Howorka B.: Ustawa o krajowym systemie biblioteczno-informacyjnym. „Bibliotekarz”. 2003 12, s. 3-5. Tematu tego dotycz tak e prace „społecznego zespołu ds. nowej ustawy bibliotecznej”; ich wyniki zostały opublikowane na łamach „Bibliotekarza” (1993 nr 3, s. 5-10, 1994 nr 10, s. 5-7, 1994 nr 7/8, s. 3-12) i „Biuletynu ZG SBP” ( 1994 nr 1, s. 51-60 i nr 2, s. 47-53 i s. 54-58). 17 BIBLIOTEKI NAUKOWE W KULTURZE I CYWILIZACJI Wiesława Gmiterek Uniwersytet Marii Curie-Skłodowskiej w Lublinie Biblioteka Główna [email protected] Bibliotekarze dyplomowani –wczoraj, dzi i jutro Diploma librarians - past, present and future Abstrakt W swoim referacie autorka przedstawia historyczny zarys zagadnie zwi zanych z miejscem i rol bibliotekarzy dyplomowanych w bibliotekach naukowych. Pisze m.in. o tym, e ju w okresie mi dzywojennym bibliotekarze naukowi stanowili elit zawodu oraz o tym, jak po II wojnie wiatowej ich status si zmieniał; jak zmieniały si ich obowi zki i prawa w my l nowelizowanych co kilka lat przepisów. Udowadnia, e wymagania wobec bibliotekarzy dyplomowanych zawsze były bardzo wysokie - tak na egzaminie, jak i po nim. Były okresy, kiedy dyplomowanych doceniano: mieli krótszy tydzie pracy i wi cej czasu na działalno naukowo badawcz , a ich pensje odpowiadały wysokim kwalifikacjom. Ale były te lata, kiedy ich nie doceniano. Autorka szczegółowo opisuje wymagania egzaminacyjne na bibliotekarza dyplomowanego, które kilkakrotnie ulegały zmianie. Omawia tak e dyskusj na temat bibliotekarzy dyplomowanych, jaka przez lata toczyła si i toczy na łamach czasopism bibliotekarskich. Próbuje te odpowiedzie na pytanie: jakie powinno by miejsce i rola bibliotekarzy dyplomowanych w najbli szej przyszło ci. Słowa kluczowe bibliotekarstwo - Polska; bibliotekarze - status prawny Abstract In her paper the author presents the role of diploma librarians in scientific libraries from a historical perspective. She states that as early as in the between-war period scientific librarians were the elite of the profession. She then describes how their status changed after World War II and how their tasks evolved in the light of new regulations. The author proves that expectations towards them have always been very high - both at the exam and afterwards. There were periods when diploma librarians were appreciated - their working week was shorter; they had more time for research and the salaries were equivalent to their high qualifications. However, there were also times when diploma librarians went unappreciated. The author describes in detail diploma librarian exam requirements, which had changed several times in the past. She also presents different views presented in librarians'press and attempts to describe the place and role of diploma librarians in the future. Key words librarianship - Poland; librarians - legal status Pierwsze zapisy prawne dotycz ce bibliotekarstwa pojawiły w Polsce w czasie dwudziestolecia mi dzywojennego. Wspomnie nale y o Ustawach o Pa stwowej Słu bie Cywilnej z 1922, 1930 i 1933 roku. Od 1930 roku mamy do czynienia ze szczegółowymi normami dotycz cymi słu by przygotowawczej i egzaminu kandydatów na stanowiska I i II kategorii w pa stwowej słu bie bibliotecznej. W ród pracowników bibliotek pojawiły si wtedy dwie kategorie, zale ne od wykształcenia i wykonywanych obowi zków słu bowych. Do I kategorii kwalifikowali si ci, którzy mieli 292 Wiesława Gmiterek uko czone studia wy sze i znali biegle co najmniej dwa j zyki obce – a to wiadczy o tym, e wymagania ju wtedy były niemałe. Bibliotekarze II kategorii musieli mie wykształcenie rednie i zna jeden j zyk obcy. Zarówno pierwsza, jak i druga grupa musiała obowi zkowo zda egzaminy mo na było do nich podchodzi dwa razy. Je li komu dwukrotnie si nie powiodło - zwalniano go z pracy w bibliotece. Wspominam o tym, eby pokaza , i ju w tym czasie bibliotekarze wyra nie dzielili si na naukowych i technicznych. Przej cie z jednej grupy do drugiej było mo liwe jedynie po uzyskaniu odpowiednich kwalifikacji. Po II wojnie wiatowej status bibliotekarzy naukowych te był uregulowany prawnie. I tak dekret z 1946 roku1 o dodatku naukowym do uposa enia mówi o pracownikach naukowych szkół wy szych uprawnionych do dodatku naukowego i wymienia w ród nich tak e pracowników naukowych bibliotek. Tak e dekret z 1948 roku2 wymienia pracowników naukowych bibliotek. Teraz kilka słów o egzaminach obowi zuj cych w tym okresie. W latach 1948-1958 w miejsce egzaminów pa stwowych pojawiły si dwustopniowe praktyki mi dzybiblioteczne. Ale ju w 1958 roku z praktyk zrezygnowano3. Do 1954 roku sytuacja płacowa bibliotekarzy naukowych nie zmieniała si . Dopiero w roku 1956, zgodnie z rozporz dzeniem Rady Ministrów4 oddzielono płace i stanowiska bibliotekarzy od innych pracowników naukowych. Mo na by powiedzie , e bibliotekarz jako pracownik naukowy przestał istnie , ale nie na długo... O tym, e warto byłoby stworzy now kategori bibliotekarzy – bibliotekarzy dyplomowanych, a nie naukowych jak było dotychczas – zacz to mówi na pocz tku 1958 roku. Realizacja tej zapowiedzi rozpocz ła si w listopadzie tego roku. Ju w ustawie o szkołach wy szych5 i rozporz dzeniach do niej znalazły si zapisy dotycz ce tego tematu. Mowa m.in. o rozporz dzeniach w sprawie warunków, jakim powinni odpowiada kandydaci na bibliotekarzy dyplomowanych w szkołach wy szych oraz w sprawie zasad i trybu składania egzaminów bibliotekarskich. Uzupełnieniem ustawy i rozporz dze były „Zasady powoływania na stanowiska bibliotekarzy dyplomowanych” z dnia 11 listopada 1961 roku. Pojawił si te akt prawny dotycz cy statusu dyplomowanych pracowników dokumentacji naukowej, technicznej i ekonomicznej6. Wspomniane przepisy ostatecznie ustaliły stanowiska bibliotekarzy dyplomowanych oraz 1 Dekret z dnia 31 pa dziernika 1946 roku o dodatku naukowym do uposa enia. Dz.U. nr 60, poz. 330. Dekret z 7 kwietnia 1948 roku o uposa eniach pa stwowych pracowników nauki. Dz. U. nr 20, poz. 137. M ciszowa A.: Bibliotekarz dyplomowany, organizator czy naukowiec. „Przegl d Biblioteczny”. 1968 R. 36, z. 3/4, s. 244. 4 Rozporz dzenie Rady Ministrów z 2 czerwca 1956 roku w sprawie ustalenia stanowisk słu bowych i uposa e pracowników słu by bibliotecznej zatrudnionych w bibliotekach szkół wy szych, PAN oraz w niektórych innych bibliotekach. Dz. U. nr 20, poz. 99. 5 Ustawa z dnia 5 listopada 1958 roku o szkolnictwie wy szym. Dz. U. 1958 nr 68, poz. 336. 6 Rozporz dzenie Rady Ministrów z 17 listopada 1961 roku w sprawie warunków zatrudniania oraz kwalifikacji pracowników techniczno – badawczych i dyplomowanych pracowników dokumentacji naukowej w Polskiej Akademii Nauk. Dz. U. nr 52, poz. 286. 2 3 Bibliotekarze dyplomowani – wczoraj, dzi i jutro 293 dyplomowanych pracowników dokumentacji naukowej, jednocze nie okre laj c wymagania wobec tych grup zawodowych i stawiaj c im konkretne zadania. W tym czasie powołano komisje egzaminacyjne; jasno okre lono zasady egzaminów na bibliotekarza dyplomowanego i na dyplomowanego pracownika dokumentacji naukowej oraz ustalono tryb ich przeprowadzania. Bibliotekarzami dyplomowanymi byli: starszy kustosz dyplomowany, kustosz dyplomowany, adiunkt biblioteczny i asystent biblioteczny. eby zosta bibliotekarzem dyplomowanym, trzeba było mie wy sze wykształcenie i praktyk zawodow ; nale ało te zda egzamin bibliotekarski albo mie stopie naukowy doktora. Egzamin bibliotekarski składał si wtedy z cz ci pisemnej i ustnej. W cz ci pierwszej kandydat pisał prac z dziedziny bibliotekoznawstwa, z bibliografii i nauki o ksi ce; był te zobowi zany do przetłumaczenia tekstu naukowego z j zyka angielskiego, francuskiego, rosyjskiego albo włoskiego. Egzamin ustny obejmował m.in. organizacj i technik funkcjonowania biblioteki o charakterze naukowym; prawo dotycz ce szkół wy szych i bibliotek; wybrane zagadnienia z dziedziny bibliografii. Nie musiał zdawa egzaminu bibliotekarskiego ten, kto posiadał tytuł magistra bibliotekarstwa albo magistra po uko czeniu studiów wy szych na Uniwersytecie Łódzkim w zakresie filologii polskiej, historii b d socjologii ze specjalizacj bibliotekarsk . Zwolnione z niego były te osoby sprawuj ce funkcj kierownika praktyk mi dzybibliotecznych organizowanych przez Ministerstwo Szkolnictwa Wy szego. Do egzaminu nie przyst powali tak e ci, którzy posiadali wiadectwo stwierdzaj ce zło enie do 1948 roku egzaminu (ustanowionego w 1930 rozporz dzeniem Rady Ministrów) na stanowiska I kategorii w pa stwowej słu bie bibliotecznej lub wiadectwo stwierdzaj ce odbycie praktyki mi dzybibliotecznej II stopnia, zako czonej zdaniem egzaminu przed Komisj powołan przez Ministra Szkolnictwa Wy szego7. Uposa enie bibliotekarzy dyplomowanych - na podstawie rozporz dzenie z 1961 roku8 - kształtowało si na poziomie pensji pracowników naukowych. I tak starszy kustosz i kustosz zarabiali tyle co docent, natomiast adiunkt i asystent tyle co pomocniczy pracownik nauki. Obowi zki i prawa bibliotekarzy dyplomowanych oraz ich zadania okre lała Ustawa o Szkołach Wy szych9 i akty wykonawcze do niej. I tak do zada bibliotekarzy nale ało m.in.: organizowanie bibliotek i zbiorów zgodnie z wymaganiami nowoczesnego bibliotekarstwa naukowego, prowadzenie prac naukowo-badawczych oraz prac bibliograficznych i dokumentacyjnych, a tak e współudział w kształceniu studentów poprzez prowadzenie zaj z przysposobienia bibliotecznego. Dyplomowani mieli te doskonali kadr biblioteczn oraz organizowa praktyki dla studentów bibliotekarstwa. 7 Skoczylas W.: Bibliotekarze dyplomowani: kwalifikacje i uposa enie. „Informator bibliotekarza i ksi garza”. 1963, s. 168. Rozporz dzenie z 13 wrze nia 1961 roku w sprawie uposa enia pracowników szkół wy szych, Polskiej Akademii Nauk i jej placówek naukowych. Dz. U. nr 43, poz. 225. 9 Ustawa z 5 listopada 1958 roku, op.cit. 8 294 Wiesława Gmiterek W my l art. 131 Ustawy o Szkołach Wy szych starszych kustoszy i kustoszy mianował minister, a pozostałych bibliotekarzy dyplomowanych (adiunktów i asystentów) rektor za zgod ministra. Umowy o prac ze wszystkimi zawierał rektor. W inny sposób regulowała spraw mianowania bibliotekarzy dyplomowanych Ustawa o Polskiej Akademii Nauk10. Tutaj nominacje kustoszy powierzono instancji wy szej, a adiunktów i asystentów instancjom ni szym. Jednym z pierwszych, który zabrał głos w sprawie bibliotekarzy dyplomowanych, ich egzaminu, uprawnie i zada był Ryszard Przelaskowski. W swoim artykule w „Bibliotekarzu” zauwa ył, e „utworzenie tej kategorii bibliotekarzy jest niew tpliwym osi gni ciem naszego zawodu i wa nym etapem w jego rozwoju”11. Innego zdania był Henryk Adler. Miał w tpliwo ci do celowo ci utworzenia nowej grupy pracowników i w swoim artykule - tak e w „Bibliotekarzu” stwierdził, e „koncepcja tworzenia nowej, wa nej a wci jeszcze nieokre lonej grupy bibliotekarzy dyplomowanych nie została przemy lana do ko ca”12. Bardzo ciekawy głos w dyskusji zabrał te Tadeusz Bitner. Udowadniał w swoim artykule celowo utworzenia grupy bibliotekarzy dyplomowanych oraz egzaminu bibliotekarskiego13. W 1965 roku Komisja Egzaminacyjna dla Bibliotekarzy Dyplomowanych podsumowała swoj działalno w pierwszej kadencji. Przewodnicz cym tej komisji był wtedy prof. dr Ryszard Wroczy ski, a jego zast pc doc. dr Jan Baumgart14. Za ich czteroletniej kadencji do egzaminu przyst piło 145 osób – nie powiodło si 32 kandydatom, 18 osób z egzaminu zwolniono. Byli to przede wszystkim dyrektorzy, wicedyrektorzy i kustosze, posiadaj cy dziewi cioletni sta pracy na stanowiskach b d stopie naukowy doktora. Sprawozdanie Komisji znowu wywołało dyskusj . Tadeusz Krzy ewski w artykule w „Przegl dzie Bibliotecznym” zastanawiał si , czy egzamin w dotychczasowej formie jest przydatny; okre lił go nawet jako „szkolarskie obyczaje egzaminacyjne”15. Postulował, aby egzamin składał si z trzech cz ci: a/ kolegialnej weryfikacji wykonywanych przez kandydata prac specjalistycznych: edytorskich, bibliograficznych, organizacyjnych, pedago- gicznych; b/ fachowej dyskusji na temat prac dokonanych oraz zamierzonych w przyszło ci przy równoczesnym sprawdzeniu wiadomo ci szczegółowych z dziedziny bibliotekoznawstwa; c/ egzaminu z j zyków 10 Ustawa z 17 lutego 1960 roku o PAN. Dz. U. nr 10. Przylaskowski R.: Pragmatyka bibliotekarzy dyplomowanych. „Bibliotekarz”. 1962 nr 2, s. 38. Adler H.: Bibliotekarze dyplomowani – grupa zawodowa czy specjalna słu ba naukowa. „Bibliotekarz”. 1962 nr 7/8, s. 206. 13 Bitner T.: Uwagi polemiczne o egzaminie dla kandydatów na bibliotekarzy dyplomowanych. „Bibliotekarz”. 1962 nr 11/12, s. 328. 14 Skoczylas W.: Bibliotekarze dyplomowani: kwalifikacje i uposa enie. „Informator bibliotekarza i ksi garza”. 1963, s. 168. 15 Krzy ewski T.: Bibliotekarz dyplomowany - fachowiec czy specjalista od wszystkiego. „Przegl d Biblioteczny”. 1965 r. 33, z . 4, s. 304. 11 12 Bibliotekarze dyplomowani – wczoraj, dzi i jutro 295 obcych – mówił o takiej znajomo ci j zyków, która wystarczyłaby do wst pnego opracowania ksi ek naukowych16. Istotnym głosem w dyskusji nad miejscem bibliotekarzy dyplomowanych w bibliotekach naukowych był artykuł Aleksandry M ciszowej. Autorka szukała w nim odpowiedzi na pytanie: kim powinni by bibliotekarze dyplomowani. Według niej, „jako pracownicy, którzy przez sw praktyk , egzamin oraz osi gni cia tworz kadr o najwy szych kwalifikacjach - powinni zajmowa kierownicze i kluczowe stanowiska w bibliotekach”17. Autorka proponowała, aby dyplomowani pracowali mniej, to znaczy aby przysługiwał im np. jeden dzie w tygodniu wolny od obowi zków słu bowych, a po wi cony uj tym w planie pracom naukowym. Z kolei Zofia Przybyło-Walczakowa w swoim artykule w „Rocznikach Bibliotecznych” stwierdziła, e „zaliczenie bibliotekarzy do pracowników naukowo-dydaktycznych w szkołach wy szych było wyrazem uznania ich wysokiej rangi w nowoczesnej organizacji nauki”18. Według autorki, bardzo korzystne było to, e zdanie egzaminu na dyplomowanego dawało mo liwo uzyskania wy szego uposa enia czy prawa do 6tygodniowego urlopu.19. Kolejne przepisy dla bibliotekarzy dyplomowanych i dyplomowanych pracowników dokumentacji naukowej ukazały si w 1967 r. To wtedy wyszło rozporz dzenie mówi ce o bibliotekarzach dyplomowanych i dyplomowanych pracownikach informacji naukowej, okre laj ce warunki ich zatrudniania w instytutach naukowo-badawczych, w PAN, a tak e w szkolnictwie wy szym. Nie zmieniono niczego je li chodzi o komisje, nadal były dwie: dla bibliotekarzy dyplomowanych i dla dyplomowanych pracowników informacji naukowej. Korzystn zmian dla bibliotekarzy dyplomowanych wprowadziła Karta Praw i Obowi zków Nauczyciela z 1972 roku20. Wł czenie bibliotekarzy do Karty dało im kilka zasadniczych korzy ci, m.in.: podwy k płac, skrócenie dnia pracy do 6 godzin dziennie, zni ki kolejowe równie dla współmał onków, prawo do dodatkowej powierzchni mieszkaniowej, prawo do dodatków specjalnych za prac naukow oraz dodatki za prac wykonywan w warunkach uci liwych dla zdrowia. Dyplomowani najbardziej ucieszyli si oczywi cie z podwy ki płac, ale tak e ze skrócenia im czasu pracy do 6 godzin dziennie. Było to dla nich szczególnie wa ne, bo dzi ki temu mieli czas na prac naukow . 16 Ibidem, s. 220. M ciszowa A.: Bibliotekarz dyplomowany, organizator czy naukowiec. „Przegl d Biblioteczny”.1968 r. 36, z. 3/4, s. 254. 18 Przybyło-Walczakowa Z.: Bibliotekarz dyplomowany w wietle prawa i praktyki. „Roczniki Biblioteczne”. 1973 r. 17, s. 29. 19 Ibidem, s. 39. 20 Karta Praw i Obowi zków Nauczyciela z 27 kwietnia 1972 roku. Dz. U. 1982 nr 3, poz. 19. 17 296 Wiesława Gmiterek Wró my jednak do egzaminów na bibliotekarza dyplomowanego. W roku 1967 nowe przepisy21 zwi kszyły liczb osób, które mogły si ubiega o zwolnienie z egzaminu na bibliotekarza dyplomowanego. Je li bibliotekarz miał du y dorobek organizacyjny, naukowy i dydaktyczny – mógł by zwolniony z egzaminu; oczywi cie o wszystkim decydowała Komisja. Nauka o bibliotece i informacji naukowej na bie co si rozwijała, dlatego pod koniec lat 60-tych zaistniała konieczno wprowadzenia zmian w programie egzaminu dla bibliotekarzy dyplomowanych. Nowe wymagania weszły w ycie wraz z zarz dzeniem ministra o wiaty i szkolnictwa wy szego z 1968 roku22. Teraz na egzamin pisemny składała si praca na jeden z sze ciu tematów z zakresu bibliotekoznawstwa oraz streszczenie tej pracy w j zyku obcym. Z kolei egzamin ustny obejmował 10 grup zagadnie , zwi zanych m.in. z organizacj nauki i kultury w Polsce, funkcjonowaniem bibliotek naukowych czy histori bibliotek w kraju i zagranic . Co ciekawe, kandydatów obowi zywała te znajomo problematyki dotycz cej polityki wewn trznej i zagranicznej Polski – i to była zupełna nowo . Ponadto na egzaminie wymagana była znajomo dwóch j zyków obcych: w jednym j zyku trzeba było stre ci wybrany przez egzaminuj cego tekst, w drugim j zyku – nale ało odczyta i zanalizowa elementy potrzebne do opisu bibliograficznego i katalogowego danego wydawnictwa. Wymagania w stosunku do kandydatów na dyplomowanych zdecydowanie wi c wzrosły. Egzamin na bibliotekarza dyplomowanego zmienił si zasadniczo w roku 198323. Teraz cz pisemna polegała na przygotowaniu (przed egzaminem) pracy na temat wybranej przez kandydata specjalizacji. Temat był wcze niej akceptowany przez Komisj Egzaminacyjn . Nast pnie prac opiniowali dwaj recenzenci i dopiero, je li recenzje były pozytywne – kandydat mógł przyst pi do egzaminu ustnego. Na egzamin ustny składały si : a/ obrona pracy pisemnej; b/ sprawdzenie wiedzy z zakresu problematyki organizacji nauki i kultury oraz roli i znaczenia biblioteki w yciu społecznym; c/ sprawdzenie znajomo ci problemów bibliotekoznawstwa, bibliotekarstwa oraz informacji naukowej; d/ cz specjalistyczna obejmuj ca zagadnienia wybranej specjalno ci bibliotekarskiej. Na egzaminie ustnym kandydat dostawał trzy pytania: z cz ci ogólnej, z cz ci specjalistycznej oraz z zagadnie podejmowanych w pracy pisemnej. Egzamin w nowej formule trwał co prawda dłu ej, pozwalał jednak kandydatowi na spokojne przygotowanie pracy pisemnej na podstawie dost pnych ródeł i materiałów oraz na swobodny wybór specjalizacji 21 Rozporz dzenie Rady Ministrów z 22 kwietnia 1967 roku w sprawie warunków zatrudniania w instytutach naukowo–badawczych w PAN i szkolnictwie wy szym bibliotekarzy dyplomowanych i pracowników słu by bibliotecznej (...). Dz. U. 1967 nr 14, poz. 63. 22 Zarz dzenie Ministra O wiaty i Szkolnictwa Wy szego z dnia 12 czerwca 1968 roku w sprawie trybu działania Komisji Egzaminacyjnej dla Bibliotekarzy Dyplomowanych oraz składania egzaminu bibliotekarskiego. Monitor Polski nr 27, poz. 181. 23 Rozporz dzenie Rady Ministrów z 19 wrze nia 1983 roku w sprawie warunków zatrudniania oraz zasad awansowania dyplomowanych bibliotekarzy i dyplomowanych pracowników dokumentacji naukowej w szkołach wy szych. Dz. U. nr 57, poz. 256. Bibliotekarze dyplomowani – wczoraj, dzi i jutro 297 najcz ciej tej samej dla egzaminu ustnego i pisemnego. Przede wszystkim za kandydat maj c wi cej czasu nie musiał si tak stresowa jak przy poprzedniej formie egzaminu. Je li chodzi o j zyki obce nadal obowi zywała znajomo dwóch j zyków. Nowo ci , która na pewno przypadła do gustu kandydatom, było to, e egzaminy j zykowe mo na było zdawa w swojej uczelni, przed komisj dla kandydatów na adiunktów. Wraz ze zmienion form egzaminu nast piły zmiany w statusie bibliotekarza dyplomowanego i dyplomowanego pracownika dokumentacji naukowej. Zmiany te wprowadziła znowelizowana Ustawa o Szkolnictwie Wy szym24, która umocniła pozycj zawodow bibliotekarzy, bowiem zarówno bibliotekarzy dyplomowanych jak i dyplomowanych pracowników dokumentacji naukowej wł czyła do grupy pracowników naukowodydaktycznych, ze wszystkimi tego konsekwencjami. Oznaczało to: wy sz pensj , sze ciotygodniowy urlop, prawo do urlopu zdrowotnego oraz mo liwo awansowania do funkcji dyrektora wł cznie. Jednocze nie jednak w 1982 roku na skutek nowelizacji Karty Nauczyciela bibliotekarze dyplomowani stracili skrócony czas pracy: 30-godzinny tydzie pracy zamieniono na 40- godzinny. Ch tnych do egzaminu na stanowisko bibliotekarza dyplomowanego było coraz wi cej. W latach 1984-1987 do Komisji Egzaminacyjnej wpłyn ły 173 wnioski, spo ród których zwolniono z egzaminu 53 osoby. W zdecydowanej wi kszo ci byli to dyrektorzy albo kierownicy bibliotek. Wi kszo z nich posiadała stopie naukowy doktora lub doktora habilitowanego oraz du y dorobek naukowy w dziedzinie bibliotekoznawstwa i informacji naukowej. W kadencji, o której mówimy (lata 1984 - 1987) odbyło si 5 sesji egzaminacyjnych. Do egzaminu przyst piły 54 osoby, nie zdało 925. Kandydatów na bibliotekarzy dyplomowanych na pewno przera ały du e wymagania. Trzeba było wło y sporo wysiłku w przygotowania do egzaminu – to trwało czasami nawet kilka lat, a płatny urlop z tego tytułu nikomu si nie nale ał. Kandydat musiał ł czy prac zawodow z nauk czy pisaniem pracy. Wymagania wobec bibliotekarzy były wysokie nie tylko przed egzaminem na dyplomowanego, ale i po nim. Dyplomowani podlegali okresowej ocenie merytorycznej tak jak pozostali pracownicy naukowi uczelni. Oceniano przede wszystkim ich prac naukowo–badawcz . I tak, eby zosta starszym kustoszem dyplomowanym, trzeba było mie czteroletni sta pracy na stanowisku kustosza i wykaza si opublikowanym dorobkiem naukowym. W tym okresie na łamach czasopism bibliotekarskich problem bibliotekarzy dyplomowanych poruszali : Bolesław Howorka, Krystyna Babiak, Jan Sójka i Artur Jazdon. W swoich artykułach zwracali uwag na 24 Ustawa z dnia 4 maja 1982 roku o Szkolnictwie Wy szym. Dz. U. 1982 nr 14, poz. 113. Pidłypczak–Majerowicz M.: Sprawozdanie z działalno ci Komisji Egzaminacyjnej dla Bibliotekarzy i Dokumentalistów Dyplomowanych w kadencji 1984–1987. „Przegl d Biblioteczny”. 1990 nr 1/2, s. 48. 25 298 Wiesława Gmiterek niekonsekwencje prawne w ustawodawstwie dotycz ce statusu bibliotekarzy dyplomowanych. Znowu od yła sprawa czasu pracy. Bolesław Howorka podkre lał, i je li bibliotekarz szkolny, nie obarczony obowi zkami pracy naukowo-dydaktycznej pracuje 30 godzin tygodniowo – to tym bardziej bibliotekarz dyplomowany powinien mie obni ony tygodniowy wymiar czasu pracy26. Dyskusyjn spraw stała si te celowo zdawania dwóch j zyków obcych. Artur Jazdon zauwa ył, e „trudno zrozumie pobudki, jakimi si kierowano, zalecaj c kandydatom na bibliotekarzy dyplomowanych i dyplomowanych pracowników informacji naukowej zdawanie egzaminów z dwóch j zyków obcych, gdy na przykład pracownik naukowy, który obronił doktorat i stara si o stanowisko adiunkta - zda musi przed komisj uczelnian egzamin tylko ze znajomo ci jednego j zyka”27. Z kolei Jan Sójka w swoim artykule „Przyczynek do dezintegracji zawodu bibliotekarskiego” udowadniał, e przepisy prawne dotycz ce wynagradzania bibliotekarzy dyplomowanych w ró nych bibliotekach s niespójne, a mity o bardzo wysokich uposa eniach bibliotekarzy dyplomowanych w szkołach wy szych s nieprawdziwe. J. Sójka argumentował, e ze wzgl du na udział bibliotekarzy dyplomowanych w realizacji programów dydaktycznych i badawczych nale ałoby da im dodatkowe preferencje: oddzielny pokój do pracy, płatny urlop naukowy, sta e zagraniczne, krótszy tygodniowy wymiar czasu pracy28. Tymczasem Janusz Dunin dowodził, e „ci którzy zdobyli si na trud osi gni cia stanowiska bibliotekarza dyplomowanego stanowi w wi kszo ci najbardziej zwi zan z zawodem, najlepiej przygotowan i najwi cej publikuj c grup , zajmuj c wi kszo stanowisk kierowniczych”29. Niepokoiła go niewielka liczba kandydatów zgłaszaj cych si na egzamin. Bardzo wa nym głosem w tocz cej si dyskusji był referat Krzysztofa Migonia, ówczesnego przewodnicz cego Komisji dla Bibliotekarzy Dyplomowanych, wygłoszony na Konferencji Dyrektorów Bibliotek Naukowych Szkół Wy szych 15 listopada 1989 roku. K. Migo wskazał na konieczno utrzymania egzaminu na bibliotekarza dyplomowanego. Dowodził, e „bibliotekarstwo jako zawód twórczy potrzebuje swojej elity. Zawody maj ce elity maj wysoki presti społeczny, co z kolei wpływa na dobór adeptów do tych zawodów. Wysokiej rangi zawodu bibliotekarza nikt nie da z zewn trz; rang te trzeba dopiero wypracowa ”30. Dyskusja m.in. na temat dalszego umacniania pozycji zawodowej bibliotekarzy dyplomowanych została przerwana 1 wrze nia 1990 roku now 26 Howorka B.: Akty normatywne o bibliotekarzach dyplomowanych. „Bibliotekarz”. 1985 nr 2, s. 28. Jazdon A.: Głos w sprawie egzaminu na dyplomowanego bibliotekarza i dyplomowanego pracownika dokumentacji naukowej. „Bibliotekarz”. 1985 nr 6, s. 21. 28 Sójka J.: Przyczynek do dezintegracji zawodu bibliotekarskiego. „Bibliotekarz”. 1983 nr 4, s. 81. 29 Dunin J.: Jeszcze o bibliotekarzach dyplomowanych. „Przegl d Biblioteczny”. 1987 z. 3/4. 30 Migo K.: Czy i jak tworzy grup bibliotekarzy dyplomowanych: refleksje przewodnicz cego Komisji Egzaminacyjnej (referat wygłoszono 15 listopada 1989 roku). „Bibliotekarz”. 1990 nr 8/ 9, s. 24. 27 Bibliotekarze dyplomowani – wczoraj, dzi i jutro 299 Ustaw o Szkolnictwie Wy szym. Zgodnie z nowymi przepisami, bibliotekarz dyplomowany stracił status nauczyciela akademickiego. To wzbudziło niepokój całego rodowiska, bo wi zało si m.in. z obni eniem rangi zawodu bibliotekarskiego. To ta ustawa nieoczekiwanie obdarzyła kustoszy i starszych bibliotekarzy uprawnieniami pracowników dydaktycznych. Dostali skrócony czas pracy, do 6 tygodni wydłu ył im si urlop wypoczynkowy oraz otrzymali prawo do rocznego urlopu zdrowotnego. Te przywileje do tej pory mieli tylko bibliotekarze dyplomowani. Po wprowadzeniu nowej ustawy, jedyna ró nica pomi dzy bibliotekarzami dyplomowanymi a cz ci dawnej słu by bibliotecznej została zatarta – jedyna, bo zasadniczych ró nic finansowych nie było ju od dawna. Nowa ustawa postawiła bibliotekarzy dyplomowanych w dwuznacznej sytuacji: z jednej strony nie znale li si oni w grupie pracowników naukowo-dydaktycznych, z drugiej za mieli ich uprawnienia, bo w ustawie napisano „je eli ustawa lub przepisy nie stanowi inaczej”31. W lad za Now Ustaw o Szkolnictwie Wy szym poszła nowelizacja przepisów wykonawczych dotycz cych bibliotekarzy dyplomowanych. 29 stycznia 1992 roku zacz ło obowi zywa rozporz dzenie Ministra Edukacji Narodowej w sprawie warunków, jakie powinien spełnia kandydat na bibliotekarza dyplomowanego oraz dyplomowanego pracownika dokumentacji naukowej, a tak e zasad i trybu post powania kwalifikacyjnego oraz trybu awansowania. Rozporz dzenie to z jednej strony obni yło poprzeczk kandydatom na bibliotekarzy dyplomowanych, z drugiej za te poprzeczk podniosło32. Od tej pory obowi zywał egzamin z jednego j zyka obcego zdawany przed komisj powołan przez rektora danej uczelni. Nieodzownym jednak warunkiem dopuszczenia kandydata do egzaminu stało si posiadanie opublikowanego dorobku naukowego z zakresu bibliotekoznawstwa i informacji naukowej. Ten dorobek był oceniany przez Komisj powołan przez Ministra Edukacji Narodowej. Dopiero po tej ocenie kandydat mógł by dopuszczony lub niedopuszczony do egzaminu. Mógł te by całkowicie zwolniony z egzaminu b d te z jego cz ci. Nowa Ustawa o Szkolnictwie Wy szym oraz nowe przepisy wykonawcze wywołały znowu dyskusj na temat statusu bibliotekarzy dyplomowanych , ich miejsca, roli , zada i obowi zków w bibliotece. W swoim referacie chciałabym zwróci uwag na niektóre z nich. I tak Bolesław Howorka w swoim artykule zwracał uwag , e dyplomowani nie maj prawa do premii, nie okre lono ich prawa do nagród - nie otrzymuj ich z puli przeznaczonej dla pracowników uczelni nie b d cych nauczycielami akademickimi, nie nagradza si ich tak e ze rodków przeznaczonych dla nauczycieli akademickich33. Jan Sójka dowodził, e nowa ustawa jak adna poprzednia skomplikowała status pracowników bibliotek uczelnianych: „dziel c zespoły 31 32 33 Ustawa z dnia 12 wrze nia 1990 roku o szkolnictwie wy szym. Dz. U. 1990 nr 65, poz. 385. Gmiterek W.: Bibliotekarze dyplomowani po siedmiu latach degradacji. „Bibliotekarz”. 1998 nr 1, s. 12. Howorka B.: Starszy kustosz dyplomowany kategoria s. „Bibliotekarz”. 1992 nr 2, s. 6. 300 Wiesława Gmiterek na trzy wyra ne kategorie, obdzielaj c przywilejami osoby posiadaj ce tytuł zawodowy magistra, ograniczyła ich d enia do uzyskania uprawnie bibliotekarza dyplomowanego”34. Ja tak e w 1998 roku wł czyłam si do tej dyskusji. Moim zdaniem, ustawa nie przyczyniła si do podniesienia presti u zawodu bibliotekarza. Wr cz przeciwnie, w bibliotekach naukowych powoli zanika grupa bibliotekarzy o najwy szych kwalifikacjach35. Zupełnie inne zdanie miał Julian Fercz. Polemizuj c z moim artykułem stwierdził, e „bibliotekarze dyplomowani to pozostało po PRL-u i panuj cych w nich stosunkach pracy”36. Proponował wi c, jako jedn z trzech mo liwo ci, likwidacj grupy zawodowej bibliotekarzy dyplomowanych, poprzedzon wcze niej reform systemu ich kształcenia. J. Fercz chciał, aby w wyniku tej reformy bibliotekarzy podzielono na trzy grupy. Aby wej do grupy najwy szej bibliotekarz musiałby uko czy studia magisterskie z bibliotekoznawstwa lub studia podyplomowe. Do tego doszłaby praktyka – autor proponował dwuletni . Bibliotekarze nale cy do tej najwy szej grupy byliby bibliotekarzami naukowymi, zast piliby wi c bibliotekarzy dyplomowanych37. Z kolei Anna Bogłowska zaproponowała likwidacj grupy bibliotekarzy dyplomowanych i podział pracowników bibliotek akademickich na: kustoszy (i tu byliby bibliotekarze dyplomowani), bibliotekarzy oraz asystentów bibliotekarza. Do ostatniej grupy nale eliby pracownicy z wykształceniem rednim i podstawowym38. Omawiaj c dyskusj tocz c si na łamach prasy bibliotekarskiej, nie sposób jest nie wspomnie o kontrowersyjnym referacie Marii liwi skiej, wygłoszonym na konferencji w 1996 roku w Łodzi. Z referatu wynika, e bibliotekarze dyplomowani nie prowadz adnej pracy naukowej, nie wł czaj si w proces komputeryzacji bibliotek, nie chc by dyrektorami, mało tego nie chc te wykonywa prozaicznych czynno ci bibliotekarskich. Chc tylko przywilejów i podwy ek. M. liwi ska zaproponowała, aby przesun bibliotekarzy dyplomowanych do grupy nieuprzywilejowanej, czyli wydłu y im czas pracy, skróci urlop i zmniejszy wynagrodzenie39. Na tej samej konferencji w Łodzi Radosław Cybulski i Hanna Kolendo dowodzili czego zupełnie innego. Podkre lali, e trzeba w ko cu rozwi za problemy bibliotekarzy dyplomowanych, których wysokie kwalifikacje zawodowe nie s nale ycie honorowane i nie stwarza si im nale ytych warunków do prowadzenia prac naukowo-badawczych. Autorzy stwierdzali, e elita bibliotekarska powinna wywodzi si przede wszystkim 34 Sójka J.: Status niektórych stanowisk w bibliotekach szkół wy szych. „Bibliotekarz”. 1991 nr 9, s. 7. Gmiterek W.: op. cit., s. 10. 36 Fercz J.: O zb dno ci bibliotekarzy dyplomowanych. „Bibliotekarz”. 1998 nr 12, s. 9. 37 Ibidem, s. 10. 38 Bogłowska A.: Nie przedłu ajmy fikcji. Głos o statusie bibliotekarza. „Bibliotekarz”. 1997 nr 7/8, s. 21. 39 liwi ska M.: Bibliotekarska elita i pariasi: przygotowanie do zada i realizowane funkcje. [W:] Zawód bibliotekarza dzi i jutro: materiały z konferencji (Łód , 15-16. 10. 1996). Warszawa 1997, s. 59-64. 35 Bibliotekarze dyplomowani – wczoraj, dzi i jutro 301 z bibliotekarzy dyplomowanych, poniewa nie ma lepszego sprawdzianu najwy szych kwalifikacji ni egzamin na bibliotekarza dyplomowanego40. Podsumowuj c dyskusj do roku 2000 stwierdzi nale y, e ju wtedy niektórzy dowodzili, e bibliotekarze dyplomowani s niepotrzebni ze wzgl du na charakter ich prac w bibliotece. Z drugiej za strony pojawiały si mocne głosy samych dyplomowanych domagaj cych si przywrócenia im pełnego statusu nauczyciela akademickiego. W roku 2000 pojawiły si cztery projekty Prawa o Szkolnictwie Wy szym. Dwa z nich: projekt ministerialny oraz projekt zwi zkowy stały si przedmiotem dyskusji w rodowisku bibliotekarskim. Oba dokumenty w kwestii statusu bibliotekarza dyplomowanego ró niły si zasadniczo. W projekcie ministerialnym dyplomowani odzyskuj status nauczycieli akademickich, jaki posiadali od 1962 roku, a który odebrała im ustawa z roku 1990. Dyplomowani podlega maj okresowym ocenom i post powaniu dyscyplinarnemu. O tym projekcie pisze w swoim artykule Bolesław Howorka41. Z kolei J. Fercz opisuje w swoim artykule dwa projekty, ale popiera projekt zwi zkowy, nad stworzeniem którego pracował42. W projekcie zwi zkowym dyplomowani nie odzyskuj w pełni statusu nauczyciela akademickiego. Ciekawostk w tym dokumencie jest fakt, e wprowadza on zale no pomi dzy kwalifikacjami a wykonywan prac 43. W styczniu 2005 roku do Sejmowej Komisji Edukacji, Nauki i Młodzie y wpłyn ł projekt nowej Ustawy Prawo o Szkolnictwie Wy szym. W tym projekcie bibliotekarze dyplomowani usytuowani s w ród nauczycieli akademickich i podlegaj obowi zkom i uprawnieniom pracowników naukowo-dydaktycznych. Warto podkre li , e bez wzgl du na to jaka ustawa w danej chwili obowi zuje, tak naprawd miejsce i rola bibliotekarzy dyplomowanych w bibliotece akademickiej nie zmieniaj si . Ta grupa stanowi i stanowi b dzie elit w tym zawodzie. To oni s w wi kszo ci dyrektorami bibliotek, kierownikami oddziałów, autorami referatów na konferencjach oraz artykułów naukowych z zakresu bibliotekoznawstwa i informacji naukowej. Przypadki bibliotekarzy biernych, mało kreatywnych, nie pracuj cych naukowo s rzadkie. Najcz ciej s to osoby odchodz ce w najbli szym czasie na emerytur . W swoim referacie przedstawiłam miejsce i rol bibliotekarzy dyplomowanych wczoraj i dzi . Pozostaje jeszcze odpowied na pytanie: jakie b dzie ich „jutro”, czyli jaka b dzie ich rola i miejsce w najbli szej przyszło ci. 40 Cybulski R., Kolenda H.: Bibliotekarze dyplomowani – frustracje, oczekiwania, potrzeby, op. cit., s. 4958. 41 Howorka B. : Nad tekstem najnowszych przepisów Ustawy Prawo o Szkolnictwie Wy szym. „Bibliotekarz”. 2000 nr 5, s. 3. 42 Fercz J.: Biblioteka uczelniania w nowym prawie o szkolnictwie wy szym. „Bibliotekarz”. 2000 nr 11, s. 11. 43 Ibidem, s. 11. 302 Wiesława Gmiterek Kiedy ja zdawałam egzamin na bibliotekarza dyplomowanego, profesor Krzysztof Migo bardzo trafnie powiedział, e głównym zadaniem dyplomowanych była i jest praca naukowo badawcza. To oni powinni pisa o tym, co si dzieje w ich macierzystych bibliotekach i o tym co posiadaj w swoich zbiorach. eby mogli jednak to robi , nale y stworzy im sprzyjaj ce ku temu warunki, przede wszystkim da wi cej czasu na prac naukow . My l , e warto byłoby powoła zespół, który zaj łby si sprawami wła nie tej grupy. Zespół mógłby sprawdzi , czym tak naprawd zajmuj si bibliotekarze dyplomowani, czy ich wysokie kwalifikacje s nale ycie wykorzystywane i czy maj zapewnione warunki do pracy naukowobadawczej. Mógłby równie opracowa przejrzyst struktur awansu zawodowego. Chodzi o to, by zajmowane stanowisko pracy i wysoko uposa enia odpowiadały kwalifikacjom i wykształceniu bibliotekarzy. Bardzo niepokoj c spraw jest fakt, e w niektórych bibliotekach nie ma bibliotekarzy dyplomowanych, co wi cej nie ma ch tnych do zdawania egzaminu. A przecie dyrekcje bibliotek powinny swoj polityk kadrow zach ca młodych, zdolnych ludzi do podnoszenia kwalifikacji. Wydaje mi si , e w interesie całego rodowiska bibliotekarskiego jest, aby bibliotekarzy dyplomowanych było coraz wi cej. BIBLIOTEKI NAUKOWE W KULTURZE I CYWILIZACJI Barbara Bara ska-Malinowska Politechnika Cz stochowska w Cz stochowie Biblioteka Główna [email protected] Strategia w codziennej pracy bibliotekarza Library management strategy Abstrakt Artykuł przedstawia problematyk funkcjonowania biblioteki z perspektywy strategii zarz dzania jako czynnika ci le przekładaj cego si na jej codzienne działania. Wskazuje na warto ci ukryte w kulturze organizacyjnej instytucji, wła ciwym doborze kadr, odpowiedniego ich wykorzystania dla korzy ci codziennego funkcjonowania. Przybli a (w miar obiektywny) obraz codziennej bibliotekarskiej profesji. Analizuje w jakim stopniu i w jakich obszarach swojej codzienno ci bibliotekarz wykorzystuje swoj wiedz i do wiadczenie zawodowe a w jakich ta sama codzienno zmusza go do kształcenia i doskonalenia swoich umiej tno ci. Słowa kluczowe biblioteki - organizacja i zarz dzanie; bibliotekarz - zawód; bibliotekarstwo Abstract The article presents the problem of library functioning in the prospect of management strategy as a factor closely affecting its day-to-day activity. It shows the value of the institution organizational culture, the proper choice of staff, their disposition in everyday activity; presents (quite objectively) a picture of an ordinary librarian profession; analyses to what extent and in what areas librarians make use of their knowledge and professional experience but also the situation when the same job forces them to broaden their knowledge and develop skills. Key words libraries - organization and management; librarian - a profession; librarianship 1. Wst p Na jednym z warsztatów szef polskiego oddziału pewnej mi dzynarodowej korporacji tak rozpocz ł dyskusj o potrzebie zmian: „Mamy ci gle jeszcze pierwsz pozycj na rynku. Ale nasza pozycja jest gorsza ni trzy lata temu, konkurencja bardzo wyra nie zwi kszyła swe udziały w rynku. Nasza stopa zysku jest zdecydowanie ni sza ni dwa lata temu, a nasze koszty zdecydowanie wzrosły. Jeste my zbyt zbiurokratyzowani, nie mamy przejrzystej wizji. Poziom motywacji jest za niski, pracownicy s za słabo wci gni ci w sprawy firmy. Uwa am, e potrzebujemy zmian – powa nych i szybkich. O tym chciałem z wami porozmawia podczas tych warsztatów.”1 I chocia przytoczona sytuacja odnosi si do firmy generuj cej zyski, a zatem pozornie nie maj cej nic wspólnego z instytucj non-profit, z jak łatwo ci przenie j mo na na nasz grunt działania. 1 Chełmi ski D.: Wizja z konferencji, konferencja z wizj . „Personel”. 2004 nr 9, s. 104-108. 304 Barbara Bara ska-Malinowska Czy bibliotekarze potrafi z tak sam czujno ci dba o kondycj swoich instytucji? Czy ich sposób zarz dzania opiera si na koncepcji zarz dzania przez jako , czyli nie ko cz cych si usprawnieniach doskonalenia si bez ko ca we wszystkich aspektach działalno ci w celu zdobycia i utrzymania dobrego wizerunku biblioteki w otoczeniu społecznym. Celem referatu jest próba odpowiedzi na wy ej zadane pytania, jak równie te postawione przez organizatorów konferencji: w jakim stopniu bibliotekarze wykorzystuj w swojej codzienno ci wieloletnie tradycje biblioteczne a tak e swoj wiedz specjalistyczn i do wiadczenie zawodowe ? na ile s przygotowani do przemian kulturowych i cywilizacyjnych w otoczeniu bibliotek ? 2. Istota skutecznej strategii działania Dla instytucji - człowiek stanowi przyczyn działania. To cel jej istnienia. W przypadku bibliotek działania te dotycz zarówno klientów wewn trznych – pracowników bibliotek jak i zewn trznych – u ytkowników. Istot powodzenia tak dla jednych jak i drugich jest otwarta dwustronna komunikacja i mo liwo uczestnictwa w diagnozowaniu stanu obecnego oraz tworzeniu wizji i strategii działania. Idea tworzenia kultury jako ci w organizacjach si ga swoimi korzeniami do organizacji japo skich. U podstaw tej idei le y przekonanie, i zarz dzanie nie polega na realizacji pomysłów powstałych w głowach szefów r koma pracowników. Zarz dzanie polega na tym, aby wykorzysta potencjał intelektualny wszystkich pracowników organizacji. Istota kultury jako ci to wła ciwe wykorzystanie ludzi. To oni potrafi sprawi , e nawet kiepski system b dzie działał, a dobry upadnie. Jedynie dzi ki poł czeniu wszystkich pracowników w jeden pot ny umysł, organizacja jest w stanie stawi czoło ograniczeniom i gwałtownym zmianom zachodz cym na współczesnym rynku. Potrafi si zmobilizowa i zjednoczy . Wszystko rozpoczyna si w umysłach i potencjale ludzi, od nich nale y rozpocz wszelkie działania. Jasno okre li kultur organizacyjn , która jest w ka dej instytucji bez wzgl du na to, czy jej wiadomo istnieje w ród personelu i władz, czy te nie. Kultura organizacyjna to niepisany kodeks post powania, zbiór norm warto ci, zasad post powania realizowanych przez pracowników. Jednak dopiero wówczas, kiedy nowe sposoby działania stan si codzienno ci organizacji, b d norm post powania pracowników, znajd odbicie w ich pogl dach, stan si cz ci kultury organizacyjnej wła ciwie pojmowanej. Wtedy mo na mówi o instytucjonalizacji zmiany. 2 Maj c wyra nie nakre lony kierunek zmian mo na opracowa strategi , która jest podstaw sukcesu danej organizacji. eby spełniła swoj 2 Zybert E. B.: Kultura organizacyjna w bibliotekach: nowe i stare idee w zarz dzaniu bibliotek . Wydaw. SBP, Warszawa 2004. (Nauka, Dydaktyka, Praktyka); t. 69, s. 63-66. Strategia w codziennej pracy bibliotekarza 305 rol , nale y j mudnie wypracowa , wdro y w praktyce i udoskonala w miar tego, jak szybko si starzeje. Na czym zatem polega istota skutecznej strategii? Skuteczno polega na tym, aby tworzyła ona unikalno , odmienno , ró norodno instytucji i pozwoliła zarówno pracownikom jak i odbiorcom usług wyra nie odró ni j od innych . Skuteczna strategia to taka , która jest obecna w ka dym calu działania instytucji - to strategia znana, wdra ana i stosowana przez ka dego pracownika. Nawet najlepiej opracowana strategia – je li nie s w ni zaanga owani wszyscy pracownicy – nie przyniesie rezultatów. W jaki sposób zatrzyma proces wypierania dobrej strategii przez sprawy bie cego operacyjnego zarz dzania? Nale y wbudowa w codzienno zarz dzania zało one cele, przedsi wzi cia i monitorowa wska niki ich realizacji. Systematyczno pomiaru stopnia realizacji strategii wymusza na pracownikach przej cie od poziomu intencji i dobrych pomysłów do poziomu rzeczywistych mierników. One bowiem okre laj sprawno działania instytucji oraz poziom zadowolenia u ytkowników – odbiorców usług. Cele i programy zawarte w strategii musz by mierzalne - czego nie da si zmierzy , jest równoznaczne z tym, e nie da si osi gn . 3 Znakiem współczesno ci i szybko post puj cych zmian jest fakt, e nowoczesne strategie rozwoju bibliotek coraz cz ciej musz opiera si na podobnych przesłaniach co strategie rozwoju regionów. Szczególnie silnie nale y zabiega u władz samorz dowych, aby zwrócono uwag na funkcje, jakie pełni biblioteka w regionie (np. centrum informacji regionalnej, wspieranie małych i rednich przedsi biorstw, współpraca mi dzy sfer nauki i gospodarki itp.). Nowe zadanie dla bibliotekarzy w obliczu zmian dokonuj cych si po wej ciu Polski do struktur UE to cisła współpraca z samorz dem lokalnym i regionalnym we współkreowaniu lokalnej rzeczywisto ci. Wynika ona nie tylko z dobrej woli obustronnej współpracy, ale zdeterminowana jest warunkami współczesnego rozwoju regionów. Dobra strategia opracowana graficznie i rzeczywi cie realizowana jest bardzo wa na i niezb dna przy staraniach o unijne fundusze, nad którymi nadzór sprawuje samorz d regionalny. Musi by zgodna ze strategi rozwoju uczelni, miasta i regionu. Aby jednak si gn po wspólne rodki finansowe, najpierw trzeba co zaoferowa , czym si pochwali , zainwestowa we własne pomysły i umiej tno ci, aby potem co otrzyma w zamian. Tak b dzie biblioteka postrzegana w społeczno ci regionalnej, na ile ona sama potrafi wykreowa swój wizerunek codzienno ci wiadczonych usług zgodnych ze zmieniaj cymi si potrzebami tej grupy odbiorców. 3 Obłój K.: Strategia sukcesu firmy. PWE, Warszawa 2000, s. 32-35, 77-79. 306 Barbara Bara ska-Malinowska 3. Zmiany sposobu my lenia i systemu działania Zdaj sobie spraw , e trafi tymi argumentami tylko do cz ci audytorium. Dlaczego? Dlatego, e to, o czym mówi , wymaga zmian najpierw w sposobie my lenia, potem w sposobie działania. Zmiana wprowadza zam t, obawy, zmusza do inicjatyw. Trudno wydosta si z "gniazda" rutyny. Nie jest to wygodna płaszczyzna do startu ku nowym celom; i ci wszyscy, którym zale y na zmianach, musz o takim zagro eniu pami ta . Warto zwróci uwag , e w bibliotekach współpracuj ze sob przedstawiciele 2-3 pokole prezentuj cy zupełnie odmienne style, od ubioru pocz wszy, poprzez etyk zawodow , styl zarz dzania, nastawienia do nowych technologii, współczesnych wymaga u ytkowników, na planowaniu własnego rozwoju zawodowego ko cz c. Zrozumienie, w jaki sposób postrzegaj wiat ludzie z tych ró nych grup, czego oczekuj i jakimi priorytetami si kieruj , mo e pomóc w za egnaniu konfliktów i podejmowaniu wła ciwych decyzji personalnych. Mo na zmieni niepo dane rutynowo wykonywane od zawsze nawyki na inne. Mo na równie zmieni nawykowy, negatywny sposób my lenia na inny. Wprowadzenie w ycie tych nowych zachowa to proces, który jeste my zmuszeni co jaki czas kontrolowa . Jednak po wytrwałych próbach osi gniemy stan nie wiadomej kompetencji, czyli skutecznie zast pimy stare przyzwyczajenia nowymi. Nie zapominajmy o jednym. Mało jest wiedzie "co" i "jak" - do tego trzeba jeszcze chcie , mie motyw, osobisty motyw do wprowadzania zmian. Je li uto samiamy si z placówk , w której sp dzamy cz ycia, a w jej przyszło ci dostrze emy równie swoj – to bardzo dobrze. Najwa niejsze jest i tak to, czy ka da nowa umiej tno podnosi nasz warto . I jak by nie była ona wysoka, zawsze mo e by jeszcze wy sza. To wła nie satysfakcja z naszych własnych osi gni popycha nas ku nowym celom. Kilkuletnia praca w tym samym zawodzie czasami przeszkadza w obiektywnej ocenie zawodowych rytuałów, procedur, nawyków czy te ogólnej kondycji psychicznej całych zespołów pracowników. Dotyczy to nie tylko bibliotekarzy.4 Jednocze nie da si zauwa y , jak coraz wi cej osób rozumie, e prac nale y szanowa , e w kolejce stoi tylu ch tnych z podaniem w r ce, gdy mamy tylu bezrobotnych. Ta rzeczywisto wymusza zmian postawy. Biblioteki ju funkcjonuj na innych zasadach. Wpływ na zmiany ma komputeryzacja, nieustanna konieczno szkole , uczenia si nowych technik pracy, wzrost wymaga u ytkowników i presja studentów zaocznych domagaj cych si czytelni otwartych w weekendy. Wobec szybko nast puj cych zmian w otoczeniu bibliotek, warto zastanowi si nad spraw organizacji pracy i podziału obowi zków w ród pracowników. Czy lepiej jest, gdy ka dy wykonuje te same czynno ci, np.: 4 Kuczkowski M.: Klient w bibliotece - trudne wyzwanie? [W:] Czytelnik czy klient? (Toru 4-6 grudnia 2003 roku) [dok. elektr.] http://ebib.oss.wroc.pl/matkonf/torun/kuczkowski.php. Strategia w codziennej pracy bibliotekarza 307 wpisywanie do inwentarza, do bazy danych, obsługa prenumeraty, wypo ycze mi dzybibliotecznych... itd. Czy mo e lepszy jest zwyczaj typowego podziału obowi zków: jedna osoba zajmuje si ksi kami, druga czasopismami. Nale y podkre li , e ka dy model ma swoje wady i zalety. Pierwsza forma wydaje si najwła ciwsza do stosowania w bibliotece, mo e z małym wyj tkiem co do opracowywania haseł przedmiotowych. Jednak najlepiej sprawdza si system "mieszany", tzn. co do zasady: ka dy ma swoj działk , ale dla wi kszo ci czynno ci przeszkoli mo na wi cej ni jedn osob , w razie czego zast puj c wła ciw . Model zast powalno ci jest bardziej elastyczny i odpowiedni dla sprawnej organizacji pracy, natomiast bilans nakładów i efektów nale y kontrolowa na bie co. Inn pozytywn zmian w organizacji pracy jest cz sta praktyka powoływania do realizacji poszczególnych zada specjalnych zespołów zadaniowych, zło onych z osób dobieranych na zasadzie ich kompetencji. Dobrym rozwi zaniem jest np. zespół mieszany, który mo e składa si z konsultantów z zewn trz, jak równie tzw. konsultantów wewn trznych – pracowników biblioteki. Maj oni ró ne role do odegrania w procesie realizacji zadania. Konsultanci wewn trzni znaj bibliotek doskonale, ale ich wizja mo e by zdominowana poprzez pryzmat stanowiska, jakie zajmuj w strukturze biblioteki i działu, w którym sp dzili wi kszo ycia zawodowego. Konsultanci zewn trzni nie znaj wielu szczegółów istotnych dla tej wła nie biblioteki, ale maj inn wiedz , np. in yniersk czy ekonomiczn i inne spojrzenie na dany problem. Uzyskanie rozs dnej równowagi w takim zespole zapewni spójno koncepcji we wszystkich jej aspektach. Ten model pracy zmusza ludzi do dyskusji, uczy kultury zachowania si w dyskusji, umiej tno ci wyra ania swoich racji, słuchania innych, analizowania i podsumowania dyskusji, pisania wniosków i składania raportów. Innym sposobem poprawy organizacji pracy (dla lepszego zrozumienia specyfiki poszczególnych działów) jest wymiana pracowników pomi dzy działami. Zmiany na poszczególnych stanowiskach pracy, a szczególnie w jego organizacji, ułatwiaj prac i bezpo redni obsług klienta, ale tak e uczyni j mog bardziej atrakcyjn i ciekaw .5 Szczególnie po dane s zachowania personelu zmierzaj ce do przezwyci ania istniej cych, negatywnych stereotypów, utrwalonych w ród u ytkowników. Konieczne jest d enie do budowania wizerunku instytucji przyjaznej ludziom. 4. Partnerstwo bibliotekarz - u ytkownik Na podstawie własnych do wiadcze musz stwierdzi , e praca z u ytkownikami wymaga najwi kszych umiej tno ci. I chocia wielokrotnie podejmowano t problematyk , uwa am, e zawsze jest aktualna, godna uwagi i bardzo wa na, je li nie najwa niejsza dla biblioteki. Mówi o niej 5 Sokołowska-Gogut A.: Czy bibliotekarz to zawód dla ludzi przedsi biorczych? [W:] Przestrze informacji i komunikacji społecznej, pod red.:M. Kocójowej. „Zesz. Nauk.UJ. Prace z Bibliot. i Inf. Nauk.”. 2004 z. 10, s. 239-240. 308 Barbara Bara ska-Malinowska trzeba stale a udoskonala na bie co. Wiele bibliotek i bibliotekarzy w kraju zweryfikowało swój sposób postrzegania codzienno ci w kontaktach z u ytkownikami. Jednak pozostali i tacy, u których brakuje jeszcze nawet wiadomo ci takiej potrzeby. Nie mo na sprowadzi relacji z czytelnikiem do paru prostych reguł, które zawsze mo na zastosowa , a braki w ich znajomo ci szybko uzupełni . Pracuj c z u ytkownikiem, nale y szybko działa , umie odpowiednio reagowa , a niejednokrotnie wykaza si wiedz z ró nych dziedzin, trzeba mie tak e wyczucie, intuicj i wol współdziałania. Nie zawsze zdajemy sobie spraw z tego, jak wielkie znaczenie ma wygl d pracownika (ubiór), zachowanie si , (kontakt wzrokowy, sposób mówienia, indywidualne odniesienie), asertywna postawa, komunikatywno , cierpliwo , umiej tno mówienia i słuchania, ch pomocy. Nawet telefoniczne udzielanie informacji musi by przeprowadzone według okre lonych zasad. Cenn metod osi gni cia po danych relacji z klientami jest samodoskonalenie pracowników. Słu y temu: codzienna analiza własnego post powania i korygowanie ewentualnych bł dów, poszerzanie wiedzy i umiej tno ci przez czytanie najnowszej literatury fachowej pozwalaj cej wykształci u pracowników, np. postawy asertywne. Asertywno to umiej tno dochodzenia do kompromisu, nawi zywania współpracy, wła ciwego prezentowania własnych pogl dów, taktownej polemiki, zjednywania sympatii innych osób, budowania autorytetu. Ma to wpływ nie tylko na presti placówki, ale i na wzrost czytelnictwa. Dyrektor biblioteki lub kierownik działu mo e np. szczegółowo analizowa i doskonali relacje pracownik - klient poprzez badania ankietowe, cz ste dyskusje i narady z personelem na ten temat itp. Przeło eni powinni oczywi cie dba o podwy szanie kwalifikacji zawodowych personelu, zach caj c do podejmowania ró nych kursów i warsztatów (szczególnie zawieraj cych programy rozwijaj ce umiej tno ci komunikowania si z lud mi). Niestety, główn przeszkod w realizacji takiego programu s finanse, jak równie brak odpowiedniej kadry instruktorskiej (w przypadku mniejszych o rodków). Nie oznacza to jednak całkowitej niemo no ci realizacji strategii proklienckiej. Niektóre biblioteki w kraju z takich szkole ju skorzystały. Bardzo interesuj cy projekt szkole proklienckich przedstawiła Bo ena Bednarek-Michalska w EBIB 3/2001. Projekt ten jest bardzo ambitny, dostosowany przede wszystkim do potrzeb Biblioteki Głównej Uniwersytetu Mikołaja Kopernika, ale prezentuj cy równie program uniwersalny, mo liwy do wykorzystania przez wiele instytucji (nie tylko bibliotecznych). Jak słusznie zauwa a autorka, do cech i zachowa bibliotekarza, które negatywnie wpływaj na wizerunek biblioteki i z którymi spotykamy si jeszcze na co dzie , nale y m.in. aroganckie traktowanie czytelnika, pouczanie go, jakie jest jego miejsce w bibliotece, ton wy szo ci w stosunku do niego, zbywanie go i brak cierpliwo ci, nieprofesjonalne udzielanie informacji, brak dbało ci o poziom komunikacji, brak u miechu w kontaktach z u ytkownikiem, brak kreatywno ci w rozwi zywaniu Strategia w codziennej pracy bibliotekarza 309 problemów klientów, niech do wyj cia naprzeciw ich problemom, a tak e brak dbało ci o stanowisko pracy i własny wygl d.6 Problemem jest codzienno bezpo rednich współczesnych kontaktów z odbiorcami usług, którzy s wymagaj cy, cz sto niecierpliwi lub po prostu nie „grzesz cy kultur osobist ”. Wynikaj ce z tych powodów sytuacje konfliktowe na drodze bibliotekarz - u ytkownik od zawsze były, s i b d nawet w instytucjach, które dla swoich klientów zrobi wszystko, aby zechciał do nich wróci jutro. Sposobem na wypracowanie skutecznej metody unikania lub rozwi zywania sytuacji konfliktowych s warsztaty, treningi lub kursy organizowane przez wyspecjalizowane firmy. Proponuj one szerok ofert szkole dostosowan do potrzeb danej instytucji z zakresu efektywnej komunikacji wewn trznej i zewn trznej osób i instytucji, kreatywno ci pracowników, kontroli emocji, walki ze stresem, technik zewn trznego public relations jako metody promocji i reklamy, pozyskiwania klientów i utrzymywanie ich lojalno ci, sztuki prezentacji usług, narz dzi skutecznego słuchania i poprawnego mówienia, technik negocjacji w pozyskiwaniu funduszy dla bibliotek. Dlaczego warsztaty szkoleniowe s moim zdaniem najskuteczniejsz metod wypracowania ciekawych form pracy z u ytkownikiem? Uwa am, e bezpo rednia mo liwo sprawdzenia swoich umiej tno ci poprzez testy i specjalnie przygotowane wiczenia daje wiadomo zmian, ale tak e krytycznego spojrzenia na nas samych, nasze przyzwyczajenia, nawyki i rutyn zawodow , któr mo na byłoby zweryfikowa . Ta forma daje tak e wiadomo pewnych mechanizmów reagowania i technik post powania co ma przeło enie na wi ksz kontrol i kształtowanie swoich relacji z klientami. To tak e inspiracja do pracy nad sob , do zmiany w sposobie patrzenia na ludzi i ich potrzeby. To wiadomo , e tak naprawd wiele zale y od nas.7 Umiej tne podej cie do potrzeb klientów jest najtrudniejszym wyzwaniem, wymagaj cym wszechstronnej wiedzy, do wiadczenia zawodowego, komunikatywno ci oraz du ej odporno ci na stres. Szczególnie t ostatni cech trudno jest wypracowa i zachowa przez wiele lat. Nawi zanie dialogu pomi dzy wewn trznym dostawc a wewn trznym klientem stanowi pocz tek procesu tworzenia jako ci, ukierunkowanej na klienta zewn trznego. Zatem podstaw uzyskania przez organizacj jako ci na zewn trz jest stworzenie jej wewn trz. Niew tpliwie jednym z wa niejszych zada współczesnego funkcjonowania biblioteki jest stosowanie filozofii równych szans wobec osób niepełnosprawnych. Filozofia ta powinna opiera si nie na wyr czaniu tych osób w ich zadaniach, walce o to by było im łatwiej, ale na takich działaniach, które mogłyby zrówna 6 Bednarek-Michalska B.: Proklienckie szkolenia bibliotekarzy BG UMK – projekt mened erski [dok.elektr.] http://www.ebib.oss.wroc.pl. 7 Tekst opracowany na podstawie do wiadcze autorki zdobytych podczas warsztatów „Jak słucha , eby inni chcieli do nas mówi . Jak mówi , eby inni chcieli nas słucha ” zorganizowanych w BG UMK w Toruniu w grudniu 2003 r. Warsztaty prowadziła firma Progres Toru , Akademia Psychologii Biznesu podczas ogólnopolskiej konferencji bibliotekarzy „Czytelnik czy klient”. 310 Barbara Bara ska-Malinowska szanse tej grupie u ytkowników w dost pie do edukacji. Znacznie łatwiej zadania te realizuj instytucje, które maj architektur dostosowan do obsługi osób niepełnosprawnych. Czy jednak instytucje jeszcze do tego nie przystosowane mog zosta wobec nich oboj tne? Powszechne jest przekonanie, e bariery w wiadomo ci s trwalsze i trudniejsze do pokonania ni bariery architektoniczne. Najcz ciej odrobina dobrej woli i uwa nego wsłuchania si w głosy tych rodowisk mo e spowodowa zmiany w regulaminach udost pniania zbiorów dla tej grupy. I nie jest szczególnie wa ne, ile razy w ci gu roku zadzwoni telefon, nadejdzie pro ba poczt e-mail od czytelnika niepełnosprawnego, wa ne jest to, e ta wła nie biblioteka wiadczy takie usługi i jest do nich przygotowana. To wiadczy o szacunku wobec osób niepełnosprawnych i przekłada si na ogólny image biblioteki w otoczeniu. Sprawna obsługa b dzie si wi za z konieczno ci dokształcania si bibliotekarzy, aby lepiej zrozumie prac z osobami niepełnosprawnymi. Wi kszo z nas nie posiada takich kwalifikacji i nie ma tak e cz sto adnego do wiadczenia zawodowego w tym obszarze działa . Biblioteki szkół wy szych w pierwszej kolejno ci słu społeczno ci akademickiej, ale s tak e instytucjami publicznymi wiadcz cymi swoje usługi ka dej innej grupie czytelniczej. Członkostwo Polski w UE to tak e przemieszanie si ludzi wywodz cych si z ró nych kultur, pa stw i narodowo ci podejmuj cych studia i prac w naszym kraju. Zadaniem bibliotekarzy b dzie identyfikacja poszczególnych grup, ró nic w podej ciu do wiedzy i nauki, a to zró nicuje ich sposób pracy i podej cie do u ytkowników. Umiej tno ci komunikacyjne s tak samo cenne zarówno w sferze prywatnej, jak i zawodowej. Im mniej nawet nie wiadomych barier kontaktu b dziemy stawia , tym wi cej b dziemy czerpa rado ci z obcowania z innymi, którzy oka si du o bardziej otwarci i przyja ni ni do tej pory. Najwa niejsze w codziennym funkcjonowaniu biblioteki nie jest to, e bibliotekarze uwa aj , i robi wszystko aby u ytkownik czuł si w bibliotece dobrze – lecz to, e chc zna reakcje i ocen samych korzystaj cych. 5. Podsumowanie Problematyka codziennej pracy bibliotekarza zaprezentowana przeze mnie nie wyczerpuje całej jej zło ono ci. Zamierzeniem moim było zwrócenie uwagi na wybrane, codzienne sytuacje, z którymi spotykamy si w bibliotekach. Istotna jest umiej tno prognozowania przyszło ci, jaka czeka biblioteki, aby sprosta zmianom w formie i sposobie udost pniania i przekazywania informacji u ytkownikom. Prognozy mog wynika z obserwacji zmian, jakie zachodz w bibliotekach krajowych i zagranicznych. Obecnie, w dobie dynamicznych przemian, dokonuj cych si zarówno w otoczeniu bibliotek akademickich, jak i w nich samych, najwi ksze wymagania stawiane s przede wszystkim personelowi bibliotecznemu, który Strategia w codziennej pracy bibliotekarza 311 przez cały okres swej aktywno ci zawodowej zmuszony jest do permanentnego samokształcenia, rozwijania i doskonalenia swoich profesjonalnych umiej tno ci. Aby sprosta tym wymaganiom i podoła nowym zadaniom, współczesny bibliotekarz powinien posiada : zdolno ci analityczne, umiej tno zarz dzania rozproszonymi zasobami, elastyczno , kreatywno , umiej tno samokształcenia i wprowadzania innowacji metod pracy. W celu osi gni cia doskonało ci i profesjonalizmu w wykonywaniu codziennych zada , bibliotekarz musi ł czy wieloletnie tradycje biblioteczne ze swoj wiedz specjalistyczn i do wiadczeniem zawodowym. Ponadto, ze wzgl du na dynamiczne zmiany zachodz ce w najbli szym otoczeniu bibliotek i w nich samych, istnieje konieczno ustawicznego doskonalenia zawodowego personelu bibliotecznego. Nie jest to zadanie łatwe i wymaga wiele wysiłku, zarówno ze strony pracowników, jak i dyrekcji bibliotek. Zwi zane jest ono z indywidualnymi predyspozycjami poszczególnych osób i niejednokrotnie równie z konieczno ci przełamywania barier psychologicznych.8 Dobrze wykształceni bibliotekarze, pracuj cy z pasj zawsze zorganizuj wła ciw obsług informacyjn dla całej społeczno ci akademickiej, wykorzystuj c nowe technologie komunikacyjne, dobieraj c sprawnie wła ciwe ródła informacji dla zainteresowanych u ytkowników. Oni maj te wiadomo i potrzeb monitorowania kondycji swoich instytucji, nieustannie d c do usprawnie jej działalno ci. Wa nym zagadnieniem jest te edukacja bibliotekarzy w kontek cie potrzeb społecze stwa informacyjnego Unii Europejskiej. Aby sprosta zadaniom jakie niesie członkostwo Polski w UE, musimy aktywnie kreatywnie i otwarcie wspiera wspólne inicjatywy permanentnej poprawy statusu zawodu bibliotekarza i dba o dobr kondycj bibliotek i ich zasobów oraz technik i sposobów przekazu informacji. Bibliografia [1] Chełmi ski D.: Wizja z konferencji, konferencja z wizj . „Personel”. 2004 nr 9, s. 104-108. [2] Zybert E.B.: Kultura organizacyjna w bibliotekarstwie: stare idee w zarz dzaniu bibliotek . Wydaw. SBP, Warszawa 2004. (Nauka, Dydaktyka, Praktyka); t. 69, s. 63-66. [3] Obłój K.: Strategia sukcesu firmy. PWE, Warszawa 2000, s. 32-35, 77-79. [4] Kuczkowski M.: Klient w bibliotece-trudne wyzwanie? [W:] „Czytelnik czy klient? (Toru 4-6 grudnia 2003 roku)” [dok. elektr.] http://ebib.oss.wroc.pl/matkonf/torun/kuczkowski.php. [5] Sokołowska-Gogut A.: Czy bibliotekarz to zawód dla ludzi przedsi biorczych? [W:] Przestrze informacji i komunikacji społecznej, pod red. M. Kocójowej. „Zesz. Nauk. UJ. Prace z Bibl. i Inf. Nauk.”. 2004 z.10, s. 239-240. [6] Bednarek-Michalska B.: Proklienckie szkolenia bibliotekarzy BG UMK – projekt mened erski [dok.elektr.] http://www.ebib.oss.wroc.pl. [7] Piotrowicz G.: Bibliotekarz a u ytkownik-klient we współczesnej bibliotece uczelnianej. [W:] Czytelnik czy klient? (Toru 4-6 grudnia 2003 roku) [dok. elektr.] http://ebib.oss.wroc.pl/matkonf/torun/piotrowicz.php. 8 Piotrowicz G.: Bibliotekarz a u ytkownik-klient we współczesnej bibliotece uczelnianej. [W:] Czytelnik czy klient? (Toru 4-6 grudnia 2003 roku) [dok. elektr.] http://ebib.oss.wroc.pl/matkonf/torun/piotrowicz.php. BIBLIOTEKI NAUKOWE W KULTURZE I CYWILIZACJI Stefan Kubów Dolno l ska Szkoła Wy sza Edukacji TWP we Wrocławiu Biblioteka [email protected] Warto ci zawodowe w bibliotekarstwie w opinii bibliotekarzy i adeptów do zawodu bibliotekarskiego Value of the profession as seen by present and future librarians Abstrakt Ze wiadomo ci bibliotekarzy i adeptów do tego zawodu znika powoli prze wiadczenie o jego słu ebno ci. Traktowany jest on jak wiele innych profesji. Z drugiej strony jest to jednak zawód, którego istota polega na interaktywno ci, wiadczeniu usług i w znacznym stopniu na oddziaływaniu wychowawczym. Ponadto osoby decyduj ce si na wybór tego zawodu godz si na wykonywanie go za relatywnie ni sze wynagrodzenia, wi c jakby przedkładaj warto samej pracy na rzecz innych nad zaspokojenie własnych potrzeb materialnych. Przedmiotem analizy b dzie stosunek bibliotekarzy i studentów bibliotekoznawstwa do takich m.in. warto ci, jak sama praca, wykształcenie, rzetelno i sumienno , altruizm, pomocniczo , sprawiedliwo , uczciwo , zaufanie. Badania uka ró nice pokoleniowe w podej ciu do warto ci oraz ró nice wynikaj ce z wykonywania zawodu i wyobra eniach o przyszłej pracy. Słowa kluczowe zawód bibliotekarza; warto ci zawodowe Abstract Both present and future librarians (students) seem to forget about the service nature of the job and begin to treat it as any other profession. It is a profession, however, that is interactive, service-oriented and educational. What is more, people choosing it accept low salaries, so they seem to be more interested in the value of the job itself than satisfying their own material needs. The paper analyses of librarians and librarianship students to values such as the job itself, education, reliability and conscientiousness, unselfishness, helpfulness, fairness, honesty, trustfulness. Research shows generation differences in attitudes towards values and differences between people working already and those preparing for the job. Key words library profession; professional values Definiowanie warto ci zdaniem W. Tatarkiewicza „jest niezmiernie trudne, je li w ogóle mo liwe”1. Jednak jest to poj cie tak cz sto stosowane, e niepodobna nie próbowa tego czyni . Na przestrzeni dziejów, najpierw filozofii, potem innych dziedzin humanistyki, nagromadziło si ich zreszt tyle, e dopracowano si ich typologii. G. Kloska ogólnie podzielił je na relatywistyczne, subiektywistyczne, relacjonistyczne, instrumentalne 1 Tatarkiewicz W.: Parerga. Warszawa 1978, s. 61 Warto ci zawodowe w bibliotekarstwie… 313 i kulturowe2. Z kolei M. Misztal podzieliła je na psychologiczne, socjologiczne i kulturowe3. Za przykład rozumienia warto ci z punktu widzenia psychologii mo na przyj zdanie J. Maria skiego, według którego pod poj ciem warto ci kryje si „to wszystko, co wi e si z pozytywnymi emocjami, co skupia na sobie pragnienia i d enia człowieka, co uwa a si za wa ne i istotne w yciu, godne po dania, na zdobyciu czego jednostce najbardziej zale y oraz czego na co dzie poszukuje jako rzeczy cennej”4. Przykładem uj cia socjologicznego jest definicja sformułowana przez W. Wi niewskiego, który pisze, e warto to „czyje s dy jednostkowe czy zbiorowe o tym, co godne po dania lub odrzucenia, a b d ce rezultatami warto ciowania opartego na normach i zasadach, które s jego korelatami w obr bie danej grupy czy kultury”5. Wreszcie typowa definicja kulturowa: „Warto ci mo e by nazwany element podzielanego systemu symbolicznego, który słu y jako kryterium lub wzorzec do wyboru alternatywnych orientacji, w danej sytuacji wewn trznie nierozstrzygni tych”6 . Oczywi cie, to nie jedyna typologia warto ci, jak zna pi miennictwo w tej kwestii, ale z punktu widzenia rozpatrywanego zagadnienia bardzo przydatna. J. Szczepa ski udatnie zintegrował stanowiska socjologiczne i kulturowe, w rezultacie czego nabrała ona cech uniwersalno ci. W zaproponowanym przeze uj ciu przez warto powinni my rozumie „dowolny przedmiot materialny lub idealny, ide lub instytucj , przedmiot rzeczywisty lub wyimaginowany, w stosunku do którego jednostki przyjmuj postaw szacunku, przypisuj mu wa n rol w swoim yciu i d enie do jego osi gni cia odczuwaj jako przymus”7. Jak wiadomo, warto ci nie funkcjonuj pojedynczo, lecz w wiadomo ci ludzi tworz si ich rozmaite układy i powi zania, co wiedzie do tworzenia si systemów warto ci, na ogół o strukturze hierarchicznej. Na to, jakie warto ci si na nie składaj , maj wpływ ró ne czynniki: narodowo , czas, płe , religia, sytuacja yciowa, zawód i jego wykonywanie itd. Nale y zaznaczy , e zarówno warto ci, jak i zwłaszcza ich systemy, zarówno w odniesieniu do jednostki ludzkiej, jak i zbiorowo ci, maj charakter dynamiczny. W odniesieniu do jednostki wpływ na to ma głównie proces socjalizacji i edukacji, a tak e szczególne do wiadczenia yciowe, zwłaszcza te o charakterze traumatycznym8. O wiele wi cej czynników ma wpływ na warto ci grupowe. S to przemiany kulturowe, ze wszystkimi ich przyczynami i nast pstwami. Ich nast pstwem jest kształtuj ce si 2 Kloska G.: Poj cia, teorie i badania warto ci w naukach społecznych. Warszawa 1982. Misztal M.: Problematyka warto ci w socjologii. Warszawa 1980, s. 17 Maria ski M.: Wprowadzenie do socjologii moralno ci. Lublin 1989. 5 Wi niewski W.: Wykształcenie w systemie warto ci społecze stwa polskiego. „Studia Socjologiczne”. 1988 nr 1. 6 Parsons T.: cyt. za: S. Marczuk: Badanie warto ci w socjologii: teoria i empiria. Rzeszów 1988, s. 196. 7 Szczepa ski J.: Elementarne poj cia socjologii. Warszawa 1970, s. 97-98. 8 Adamczyk G.: Warto ci społeczne w wiadomo ci młodzie y niemieckiej i polskiej: studium socjologiczne. Lublin 2003, s. 29-33. 3 4 314 Stefan Kubów w krajach najbardziej rozwini tych współczesne społecze stwo, okre lane wielce wymownie jako „społecze stwo ponowoczesne”, „społecze stwo ryzyka” czy „społecze stwo przemian warto ci”9. G. Adamczyk twierdzi, e przemiany te s rezultatem relatywnie długotrwałego bezpiecze stwa egzystencji, wojna bowiem wydaje si czym nie do pomy lenia, rosn cego poziomu wykształcenia, upowszechnienia dost pu do mediów elektronicznych oraz rosn cej mobilno ci społecze stw. Owo poczucie bezpiecze stwa codziennej egzystencji sprawia, e ludzie zaczynaj ceni sobie subiektywne „samopoczucie”, mniej za wa ne staj si jasne jeszcze w połowie minionego stulecia pryncypia, tak istotne w sytuacji zagro enia egzystencji. O prawdziwo ci tej tezy niech za wiadcz ci głe, wci niezadowalaj ce próby redefinicji poj cia patriotyzmu. O ile w sferze teorii mamy do czynienia z rozmyciem i zmienno ci warto ci, o tyle w sferze praktyki społecznej zdaj si mie one charakter bliski obiektywno ci lub raczej intersubiektywno ci. I co do istoty zgoła niekwestionowalny. Intuicyjnie rozumiane s bowiem podobnie takie warto ci, jak tolerancja, wolno , uczciwo , czy wykształcenie. W dalszym toku rozwa a brane b d pod uwag warto ci społeczne, czyli takie, które jednostki ludzkie respektuj w relacjach interpersonalnych. Tak dzieje si bowiem z lud mi wykonuj cymi ró ne zawody lub pracuj cymi w tej samej organizacji. Poj cie „warto ci zawodowe” pojawia si raczej w j zyku potocznym ni naukowym i pojawia si niezwykle rzadko. W polskich katalogach centralnych wyst puje tylko jedna pozycja ksi kowa, której tytuł zawiera ten zwi zek frazeologiczny w tytule i dotyczy warto ci zawodowych nauczycieli techniki. Kwerenda internetowa przyniosła jeszcze jedn publikacj na ten temat, dotycz c warto ci zawodowych jako instrumentu samosterowalno ci w pracy10. W Internecie znale mo na ponadto warto ci zawodowe, jakie osi ga w rezultacie edukacji uniwersyteckiej absolwent Collegium Medicum w Bydgoszczy: altruizm, odpowiedzialno , yczliwo , współczucie i prawo . Termin ten pojawia si te jako niezbyt szcz liwy synonim poj cia „warto ci korporacyjne”, czyli warto ci, które albo stanowi element kultury organizacyjnej albo strategii firmy11. Warto ci zawodowe wyst puj te w zawodowych kodeksach etycznych. W przyj tym w kwietniu 2005 r. przez władze Stowarzyszenia Bibliotekarzy Polskich nie zostały one wyeksplikowane wprost, ale mo na je znale w zawartych w nim wskazaniach. Np. zapis o niestawianiu interesu osobistego nad interes publiczny wskazuje takie warto ci, jak altruizm i ofiarno . 9 Tam e, s. 38-39. Terelak J. F., Hys-Marty ska A.: Samosterowalno w pracy a dominuj ce warto ci zawodowe. „Studia Psychologica”. 2004 nr 5. 11 Zob. np. Zybert E. B.: Kultura organizacyjna w bibliotekach: nowe i stare idee w zarz dzaniu bibliotek . Warszawa 2004, s. 16-17. 10 Warto ci zawodowe w bibliotekarstwie… 315 Analiza dost pnych zestawie warto ci zawodowych i korporacyjnych wskazuje, e i jedne i drugie nie zawieraj jakich warto ci specyficznych dla danego zawodu lub organizacji. Zazwyczaj jest to subiektywnie dobrany ich zestaw, który zdaniem zarz dów firm lub osób wykonuj cych zawód sprzyja realizacji strategii firmy lub skutecznego wykonywania pracy oraz wła ciwym relacjom mi dzyludzkim w ramach firmy lub zawodu oraz mi dzy osobami wykonuj cymi zawód a ogółem społecze stwa. Np. zarz d firmy General Electric sformułował zestaw 12 nast puj cych warto ci przestrzeganych w firmie: • uczciwo • stwarzanie mo liwo ci • energia/tempo działania • wyobra nia • brak barier • komunikacja • odpowiedzialno • zró nicowanie • praca zespołowa • obsługa klientów • gotowo do zmian • szkolenie12 Z kolei firma Black Point podzieliła warto ci na 3 grupy: osobowe, korporacyjne i aktualnie potrzebne. Do tych pierwszych zaliczono: • rzetelno działania, oparta na wiedzy, uczciwo ci, solidno ci oraz dotrzymywania zobowi za , • odpowiedzialno i gotowo do naprawy popełnionych bł dów, • piel gnowanie estetycznego wizerunku. Warto ci korporacyjne za to: • nastawienie na realizacj potrzeb klienta, • przywi zanie do jako ci oferowanych produktów i usług, • partnerskie stosunki mi dzy pracownikami i zarz dem. Warto aktualna wreszcie to „szczupłe my lenie jako warunek efektywnego działania”13. Lista warto ci zawodowych przywoływanego ju nauczyciela techniki z powodzeniem oddałaby warto ci wa ne dla ogółu stanu nauczycielskiego. Znajdziemy tu podmiotowo wychowanków w procesie edukacji, uczciwo , tolerancj , uczenie si i doskonalenie zawodowe, empatia i wiele innych14. 12 13 14 Ka mierczak J.: Rozwój pod własnym nadzorem. „Newsweek Polska”. 2005 nr 5, s. X. www.blackpoint.pl/blackpoint.index.php?s=388:mu=8. Piera ska J.: Warto ci zawodowe nauczycieli techniki absolwentów WSP w Opolu. Opole 1988. 316 Stefan Kubów Nie trzeba dodawa , e nikt do tej pory nie podj ł próby zestawienia warto ci specyficznych dla zawodu bibliotekarskiego, ani nikt nie wpisał warto ci do planu strategicznego jakiejkolwiek biblioteki. W ka dym razie odnosi si to do realiów polskich. W tej sytuacji wybrano metod bada , która zwiastowała uzyskanie miarodajnych wyników, zarówno w postaci skonstruowania listy warto ci oraz swoistej ich hierarchii. Zebrano mianowicie grup słuchaczy zaocznych i podyplomowych słuchaczy studiów uzupełniaj cych i magisterskich (ł cznie 60 osób), deklaruj cych si jako pracuj cy bibliotekarze i w rezultacie dyskusji wypracowano jedena cie warto ci. Ten sam zabieg powtórzono w grupie 64 studentów stacjonarnych uzupełniaj cych studiów magisterskich, którzy wyliczyli dwana cie warto ci. Dziesi spo ród nich si powtórzyło i po jednoznacznym zdefiniowaniu u yto ich do bada preferencji. W ród tych, które si nie powtórzyły, znalazły si tak zdawałoby si wła ciwa bibliotekarstwu dokładno , uczciwo oraz empatia. Grupy były do homogeniczne, gdy chodzi o skład, wi c zrezygnowano z dzielenia ich stosownie do dalszych zmiennych (wiek, płe , miejsce zamieszkania itd.)., które mogły ewentualnie wpływa na dokonywane preferencje. W celu zbadania hierarchii tych warto ci w ankiecie audytoryjnej umo liwiono opowiedzenie si za najwy ej sze cioma z tych warto ci. Uzyskane wyniki s zdumiewaj co podobne. W obu grupach za najwa niejsz warto uznano niemal jednogło nie zadowolenie u ytkownika, co wzi wszy pod uwag usługowy charakter pracy bibliotekarza nale y oceni bardzo wysoko. Obie grupy zgodnie wysoko postawiły wykształcenie oraz post p techniczny i innowacyjno . Pewne rozbie no ci wyst puj w preferencji dobrej atmosfery w pracy oraz zadowolenia z niej. To, e wy ej ceni je sobie pracownicy zgodnie z psychologiczn teori warto ci nale y tłumaczy do wiadczanym ich deficytem i zwi zan z tym potrzeb ich zaspokojenia. Z kolei studenci wy ej ceni sobie bezpiecze stwo pracy, przez które rozumie nale y brak zagro enia jej utraty, a w tym przypadku spodziewane trudno ci w jej uzyskaniu. Studenci zdecydowanie wy ej stawiaj doskonalenie zawodowe. Wpływa na to prawdopodobnie z jednej strony naturalna w młodzie czym wieku ch uczenia si , z drugiej nieodczuwane jeszcze obowi zki rodzinne. Obie grupy zgodnie, cho w nieco odmiennych proporcjach, wy ej stawiaj sukces firmy ni sukces własny. Z jednej strony jest to postawa chwalebna, wiadcz ca o po danym w wielu profesjach altruizmie. Z drugiej strony jednak pozwala mie obawy o ambicje zawodowe bibliotekarzy i adeptów do tego zawodu. Zdaje si to potwierdza zgodne stawianie na ostatnim miejscu pracowito ci. Czy by stereotyp o pracy w bibliotece w ten sposób znalazł swoje uzasadnienie? Warto ci zawodowe w bibliotekarstwie… 317 Podsumowuj c powy sze stwierdzi nale y, e zasygnalizowana przez konferencj w 2003 r. problematyka warto ci zawodowych w bibliotekarstwie15 jeszcze nie spowodowała oczekiwanego rezonansu – ani w rodowiskach naukowych, ani w ród praktyków, w tym zwłaszcza przez kadr kierownicz . W przeciwie stwie do organizacji komercyjnych nie docenia si wci ich znaczenia w ukierunkowaniu (samosterowalno ci) pracy bibliotekarzy oraz motywacji. Tymczasem zwłaszcza w zawodach inteligenckich, wymagaj cych wysokich kwalifikacji i nieustannej refleksji nad ich natur , a do takich nale y bibliotekarstwo, to samo zawodowa i wiadomo warto ci wydaj si czym zgoła niezbywalnym. Dlatego te problematyka ta, podobnie jak etyka zawodowa, powinna znale si w programach kształcenia bibliotekarzy pod wspóln nazw „deontologia bibliotekarska”. Próba skonstruowania listy warto ci dla potrzeb zaprezentowanych bada dowodzi, e zarówno bibliotekarzom pracuj cym, jak i adeptom do tego zawodu wiedza i dyskusja na ten temat odczuwana jest jako bardzo potrzebna. 15 Kubów S. (red.): Bibliotekarz w wiecie warto ci. Wrocław 2003. BIBLIOTEKI NAUKOWE W KULTURZE I CYWILIZACJI Magdalena Karciarz Dolno l ska Szkoła Wy sza Edukacji TWP we Wrocławiu Biblioteka [email protected] Etyka w zarz dzaniu bibliotek - podstawowe pytania Ethics in library management - basic problems Abstrakt Referat jest prób odpowiedzi na pytania zwi zane z etycznym aspektem zarz dzania bibliotek , które powstaj w praktyce jej funkcjonowania. Rola etyki w bibliotekarstwie jest szeroko dyskutowana, przy czym obok tradycyjnych pyta pojawiaj si nowe problemy i pytania. W referacie zwrócona zostanie uwaga na powinno ci deklarowane i realizowane przez pracowników instytucji non-profit. Na ich zwi zek z etycznym, b d nieetycznym post powaniem i odzwierciedleniem tych postaw w zarz dzaniu bibliotek . Tak e na konflikt, który powstaje na linii szef-pracownik wyznaczany przez prawo do prywatno ci wg pracowników i konieczno ich kontrolowania wg pracodawcy. Jakie warto ci stanowi o istnieniu równowagi w tym zakresie? Dlaczego powstaj nadu ycia? Jakie zastosowanie w tym zakresie ma Kodeks etyki bibliotekarza i pracownika informacji? Słowa kluczowe biblioteki - zarz dzanie; etyka Abstract The paper is an attempt to solve problems connected with the ethical aspect of library management, appearing in practice. The role of ethics in the librarianship has been widely discussed and new problems and questions have emerged beside the traditional ones. The paper draws attention to declared and implemented duties of a non-profit organization staff. It describes the influence of their ethical or unethical behavior on the library management, as well as the conflict between the employer and employees based on the right to privacy versus the need to monitor respectively. What values can introduce balance? Why are there corrupt practices? How can the Code of ethics of a librarian and information worker be applied? Key words library management – ethics Schemat zarz dzania obejmuje takie etapy jak: planowanie, organizowanie, motywowanie i kontrolowanie. Refleksje teoretyczne maj na celu przedstawienie tych dylematów etycznych, które powstaj w praktyce funkcjonowania biblioteki. Ich wielostronno zmusza do zaw enia pola rozwa a do problemów zwi zanych z zarz dzaniem personelem we współczesnej bibliotece. Deklarowane i realizowane powinno ci pracowników cz sto pozostaj ze sob sprzeczno ci, zwi zek pracowników z etycznym b d nieetycznym post powaniem oraz odzwierciedlenie tych postaw w działalno ci biblioteki to główne problemy poruszane w niniejszym referacie. Etyka w zarz dzaniu bibliotek – podstawowe pytania 319 Nazw „etyka” oznacza si : 1. teori powinno ci moralnej; 2. teori faktycznie uznawanych w okre lonym rodowisku społecznym (etos), a cz sto tak e praktykowanych w nim norm moralnych post powania (moralno ); 3. prze wiadczenia i praktyki moralne danej społeczno ci i jej poszczególnych przedstawicieli1. Etyka zawodowa natomiast okre la zespół norm wyznaczaj cych okre lone obowi zki moralne zwi zane z wykonywanym zawodem i społecznymi stosunkami zawodowymi2. Nikogo ju nie dziwi wprowadzanie do ró nego typu instytucji programów etycznych. Biblioteki reaguj c na zmiany zachodz ce w zarz dzaniu, równie realizuj projekty maj ce na celu kodyfikacj norm etycznych niezb dnych w ich działalno ci. Programy etyczne maj na celu ujednolicenie zasad moralnych wyznawanych przez poszczególnych pracowników zatrudnionych w danej placówce. Zasady te kształtuj si w procesie do wiadcze ludzi wykonuj cych powierzone im obowi zki lub s wynikiem polityki opracowanej przez dan instytucj . Na program etyczny składa si : 1. sformalizowany kodeks zawieraj cy standardy etyczne; 2. szkolenia, na których ze standardami tymi zapoznawani s wszyscy pracownicy; 3. komórka etyczna, której zadaniem jest monitoring przestrzegania zasad etycznych i ich ci głe doskonalenie3. Tak skonstruowane programy etyczne pełni funkcj zewn trzn i wewn trzn . Ich funkcja zewn trzna polega na budowaniu i podtrzymywaniu dobrego wizerunku organizacji wraz z rosn c samo wiadomo ci wpływu oceny publicznej na działalno instytucji. Funkcja wewn trzna natomiast systematyzuje etyczny wymiar obowi zków zawodowych, misji organizacji, oraz u wiadamia, e subiektywna ocena post powania nie stanowi o profesjonalizmie gdy „etyczne post powanie jest nie tylko kwesti wra liwo ci moralnej , ale tak e wiedzy”4. Ogólnym celem programu etycznego jest: niedopuszczenie do nieetycznych zachowa , ich wykrywanie, ujawnianie oraz korygowanie zgodnie z obowi zuj cymi przepisami. Prace zwi zane z projektem Kodeksu etyki bibliotekarza i pracownika informacji wyznaczaj kierunek działa osób wykonuj cych ten zawód. Według wskaza fundament warto ci moralnych okre laj cych współczesn misj zawodu stanowi : − ochrona warto ci intelektualnej; − prawo do swobodnego wyra ania my li; 1 Powszechna encyklopedia filozofii, t. 3. Lublin 2002, s. 269. Filozofia: leksykon PWN. Warszawa 2000, s. 121. Lewicka-Strzałecka A.: Etyczne standardy firm i pracowników. Warszawa 1999, s. 66. 4 Tam e, s. 68. 2 3 Magdalena Karciarz 320 − − prawo do swobodnego dost pu do wiedzy, informacji i kultury; przestrzeganie zasad neutralno ci w sprawach ideologii, ycia politycznego i religii5. Istotn rol w tym procesie stanowi osoba zarz dzaj ca bibliotek . Zarz dzanie, kierowanie, kontrolowanie oraz ocenianie nale y do typowych działa zawodowych mened era. Dlatego te mened er powinien by liderem działa zgodnych z warto ciami etycznymi i prawnymi obowi zuj cymi w danej organizacji. Osobowo osoby zarz dzaj cej bibliotek (lub inn organizacj ) tworz elementy składowe, ukształtowane w procesie edukacyjnym oraz poprzez zdobywane do wiadczenie zawodowe. W programach uczelni kształc cych przyszłych adeptów zawodu bibliotekarza i pracownika informacji naukowej pojawiaj si przedmioty obejmuj ce etyczne zagadnienia dotycz ce zarz dzania bibliotek . Rosn ca wiadomo nowych pokole oraz zmiany, które zachodz w postrzeganiu biblioteki jako instytucji wiadcz cej usługi nie niweluj problemów wynikaj cych z nadu y pracowników bibliotek oraz nadu y instytucji w stosunku do pracowników. Czy w programach studiów nie powinny znale si przedmioty z zakresu filozofii, etyki, socjologii daj ce obraz przekształce zachodz cych w społecze stwie? Według projektu Kodeksu „biblioteki i o rodki informacji s instytucjami zaufania społecznego, dla których naczeln dewiz jest dbało o dobro publiczne we wszystkich kwestiach pozostaj cych w ich gestii”6. Ju od pierwszego etapu pozyskiwania personelu zauwa y mo na nieetyczne zachowania. Cz sto liczba ródeł rekrutacji zostaje ograniczona do rekomendacji znajomych, a o przyj ciu nowego pracownika przes dzaj osobiste „sympatie” kierownictwa. Przeprowadzenie rekrutacji i selekcji pracowników jest procesem zło onym. Stanowi jeden z najwa niejszych elementów wpływaj cych na skuteczne zarz dzanie bibliotek . Przygotowany projekt Kodeksu Bibliotekarza i Pracownika Informacji okre la „podstawowe zasady, które uznaje wi ce dla wszystkich przedstawicieli zawodu oraz które identyfikuj misj społeczn i odpowiedzialno etyczn we wszystkich rodowiskach jej wykonywania”7. Stanowi on cenne ródło porz dkuj ce znacz ce oraz te subtelne ró nice wykonywanego zawodu. Szczególny nacisk kładzie na charakter pracy, który stawia pracownika w słu bie u ytkownika, traktuj c go z szacunkiem i staraj c si pozna jego potrzeby, zachowuj c w swych działaniach bezstronno . Sk d wi c w bibliotekach grupy czytelników uprzywilejowanych? Czy o sposobie obsługi czytelnika nie stanowi osobiste sympatie? Jakie kroki nale y podj w celu ustanowienia procedury obsługi czytelników, by czuli si traktowani na równych prawach jakie im przysługuj ? 5 6 7 Kodeks etyki bibliotekarza i pracownika informacji: projekt. „Bibliotekarz”. 2004 nr 9, s. 3. Kodeks etyki bibliotekarza i pracownika informacji: projekt. „Bibliotekarz”. 2004 nr 9, s. 4. Tam e, s. 3. Etyka w zarz dzaniu bibliotek – podstawowe pytania 321 Polskie prawo nie reguluje kwestii monitoringu w miejscu pracy. Stwarza to warunki do nadu y ze strony pracownika oraz pracodawcy. Pracownik biblioteki ma okre lony, zgodnie z umow , zakres obowi zków. Pracodawca ma prawo do kontrolowania przebiegu ich wykonywania oraz oceny ich efektywno ci. Gdzie ko czy si granica uzasadnionych czynno ci kontrolnych? Gdzie zaczyna si nieetyczna inwigilacja? Rozwój nowoczesnych technologii umo liwia kontrolowanie zachowa pracowników. Obserwuj c wydarzenia dotycz ce kradzie y w zbiorach specjalnych bibliotek logiczne wydaje si wprowadzanie technologicznych rozwi za zabezpieczaj cych zbiory. Czy jednak takie działanie rozwi zuje problemy zachowa spowodowanych działaniami pracowników? Jak dba o wiadomo i moraln odpowiedzialno pracowników w dbaniu o wspólne dobro? Bł dnym zało eniem jest, e istnieje mo liwo rezygnacji przez pracownika ze swojej prywatno ci po przyj ciu do pracy. Zaciszne zaplecza biblioteki cz sto stwarzały warunki przenoszenia ycia prywatnego na grunt pracy. Rozs dnym kompromisem, który opiera si na etycznym post powaniu zakłada, za ka dy ma prawo do prywatno ci. Przykładowo: pracownik, który cz sto korzysta z Internetu w sprawach prywatnych, nie musi by karany lub odsuwany całkowicie od korzystania z technologii. Okre lenie czasu, przez jaki pracownik mo e korzysta z poczty elektronicznej, baz danych czy Internetu rozwi zuje wiele niepotrzebnych sporów. Rzecz w tym, aby odbywało si to w rozs dnych granicach i nie miało negatywnego wpływu na wykonywane obowi zki słu bowe. Je eli zdania s dobrze realizowane, a osoby korzystaj ce z usług biblioteki zadowolone, nie ma potrzeby tworzenia sztucznych ogranicze , gdy te prowadz cz sto do demotywacji pracownika. Pracownik wiadomy warto ci etycznych wynikaj cych z etyki zawodu oraz przyj tego programu etycznego organizacji nie b dzie nadu ywał danego mu zaufania. Kodeks etyki bibliotekarza i pracownika informacji, który mo e by elementem składowym programu etycznego danej palcówki, nie ma na celu tworzenia kolejnych sztywnych ram post powania pracowników. Ma na celu zwi kszenie wiadomo ci wykonywanego zawodu oraz odpowiedzialno ci społecznej z niego wynikaj cej. Cho Kodeks etyki nie stanowi dokumentu o skutkach prawnych, jest on niezb dny dla efektywnego funkcjonowania biblioteki. Ilo problemów etycznych oraz próby ich rozwi zania wyznacza kierunek bada istotnych dla całego rodowiska oraz kształtowania nowego wizerunku bibliotekarza. Bibliografia [1] Powszechna encyklopedia filozofii, t. 3. Polskie Towarzystwo Tomasza z Akwinu, Lublin 2002. [2] Filozofia: leksykon PWN. Wydaw. Naukowe PWN, Warszawa 2000. [3] Lewicka-Strzałecka A.: Etyczne standardy firm i pracowników. Wydaw. IFiS PAN, Warszawa 1999. [4] „Bibliotekarz”. 2004 nr 9. [5] Gasparski W., Dietl J. (red.): Etyka biznesu. PWN, Warszawa 1997. BIBLIOTEKI NAUKOWE W KULTURZE I CYWILIZACJI __________________________________________ Teksty referatów, wygłoszonych w czasie konferencji, publikujemy w postaci przygotowanej przez Autorów. Dotyczy to tak e abstraktów. Wprowadzili my jedynie niezb dne zmiany redakcyjne natury technicznej.