Ryzyko narażenia na działanie czynników chemicznych
Transkrypt
Ryzyko narażenia na działanie czynników chemicznych
| BEZPIECZEŃSTWO – PRACA Ryzyko narażenia na działanie czynników chemicznych fot. Thinkstock PROMOTOR 6/2014 Zagrożenie szkodliwym oddziaływaniem substancji i mieszanin chemicznych występuje na różnych stanowiskach, niemalże we wszystkich gałęziach branży przemysłowej, jak np.: w laboratoriach chemicznych, w magazynach, na stacjach benzynowych czy w laboratoriach medycznych. Silne i inwazyjne działanie takich substancji czy mieszanin można wskazać w przemyśle petrochemicznym i chemicznym. S ubstancje chemiczne stanowią szeroki wachlarz związków chemicznych o prostej lub złożonej budowie. Budowa związków chemicznych przekłada się na ich różne właściwości – zarówno chemiczne, jak i fizyczne. Ze zbioru wszystkich substancji kilka tysięcy znalazło się w wykazie niebezpiecznych. Ich lista stanowi wykaz otwarty, w którym pojawić się mogą nowe pozycje. W odniesieniu do obowiązujących do dnia 1 czerwca 2015 r. przepisów Dyrektywy Rady 67/548/ EWG z dnia 27 czerwca 1967 r. w sprawie zbliżenia przepisów ustawowych, wykonawczych i administracyjnych odnoszących się do klasyfikacji, pakowania i etykietowania substancji niebezpiecznych oraz Dyrektywy 1999/45/WE Parlamentu Europejskiego i Ra- dy z dnia 31 maja 1999 r. w sprawie zbliżenia przepisów ustawowych, wykonawczych i administracyjnych państw członkowskich odnoszących się do klasyfikacji, pakowania i etykietowania preparatów niebezpiecznych, substancjami niebezpiecznymi i mieszaninami niebezpiecznymi są substancje i mieszaniny zaklasyfikowane do 15 kategorii. Przepisy prawne Relatywna ilość produktu Zagrożenie Częstotliwość stosowania Potencjalna ekspozycja Potencjalne ryzyko Rys. 1. Schemat zależności potencjalnego ryzyka zawodowego z czynnikiem chemicznym Temperatura wrzenia, °C 350 trudnolotne 300 250 średniolotne 200 150 łatwolotne 100 50 0 20 50 80 110 140 Temperatura robocza, °C Rys. 2. Poziomy lotności cieczy (źródło: Praktyczne wytyczne o charakterze niewiążącym w sprawie ochrony zdrowia i bezpieczeństwa pracowników przed ryzykiem związanym ze środkami chemicznymi w miejscu pracy; Komisja Europejska, Dyrekcja Generalna ds. Zatrudnienia, Spraw Społecznych i Równości Szans) 38 Omawiając zagadnienie substancji chemicznych, warto zwrócić uwagę na metody szacowania poziomu ryzyka dla czynników chemicznych. Informacje na ten temat można znaleźć w Rozporządzeniu Ministra Zdrowia z 30 grudnia 2004 r. w sprawie bezpieczeństwa i higieny pracy związanej z występowaniem w miejscu pracy czynników chemicznych (Dz. U. z 2005 r., nr 11, poz. 86 ze zm.). W §3 wspomnianego Rozporządzenia stwierdza się, że w ocenie ryzyka zawodowego pracodawca jest obowiązany uwzględnić: niebezpieczne właściwości czynnika chemicznego; otrzymane od dostawcy informacje dotyczące zagrożenia czynnikiem chemicznym oraz zaleceń jego bezpiecznego stosowania, w szczególności zawarte w karcie charakterystyki, o których mowa w odrębnych przepisach; rodzaj, poziom i czas trwania narażenia; wartości najwyższych dopuszczalnych stężeń w środowisku pracy, jeżeli zostały ustalone; wartości dopuszczalnych stężeń w materiale biologicznym, jeżeli zostały ustalone; efekty działań zapobiegawczych; wyniki oceny stanu zdrowia pracowników, jeżeli została przeprowadzona; warunki PROMOTOR 6/2014 | BEZPIECZEŃSTWO – PRACA Klasa niebezpieczeństwa A Lotność/tworzenie pyłu Stosowana ilość Mała Średnia Duża Niska lotność/ tworzenie pyłu 1 1 1 Średnie tworzenie pyłu 1 1 2 Średnia lotność 1 1 1 Wysoka lotność/ tworzenie pyłu 1 2 2 Tab. 1. Szacowanie poziomu ryzyka dla klasy niebezpieczeństwa A R36 R36/38 R38 Działa drażniąco na oczy Działa drażniąco na oczy i skórę Działa drażniąco na skórę R65 R67 Działa szkodliwie, może powodować uszkodzenie płuc w przypadku połknięcia Pary mogą wywoływać uczucie senności i zawroty głowy Wszystkie substancje nieoznakowane żadnym zwrotem R w grupach B-E Tab. 2. Kategoria (klasa) narażenia A – charakteryzowana przez zwroty R Ilość substancji Ilość stosowana przy danej czynności Mała Gramy lub mililitry [łyżeczka, szklanka, butelka] Średnia Kilogramy lub litry [worek, wiaderko, bęben] Duża Tony lub metry sześcienne [Big-Bag, zbiornik, DPPL] Tab. 3. Ocena ilości stosowanej substancji ZAGROŻENIA CHEMICZNE W PRZEMYŚLE PETROCHEMICZNYM Przemysł petrochemiczny zajmuje się przerobem ropy naftowej w rafineriach i skupionych tutaj instalacjach chemicznych. Produkuje się tu benzynę i inne paliwa ropopochodne oraz surowce przeznaczone do dalszego przerobu. Wśród produkowanych wyrobów wyróżnić należy jeszcze m.in.: aceton, fenol, toulen, etylen, tlenek etylenu, propylen oraz tworzywa sztuczne – polietylen, polipropylen i inne. Dyrektywa Parlamentu Europejskiego i Rady 2012/18/UE (tzw. Dyrektywa SEVESO III) stawia firmom, takim jak m.in. zakłady petrochemiczne, szczególne wymagania. Dotyczą one kontroli zagrożeń poważnymi awariami, związanymi z substancjami niebezpiecznymi. Wymagania wspomnianego aktu unijnego zostały wprowadzone do prawa polskiego w znowelizowanej Ustawie z dnia 27.04.2001 r. Prawo ochrony środowiska (t.j. w Dz. U. z 2013 r., poz. 1232) oraz w aktach wykonawczych do tej ustawy. Produkty rafinerii posiadają wiele właściwości szkodliwych i niebezpiecznych. Są to m.in. zagrożenia spowodowane przez własności: drażniące, toksyczne, rakotwórcze, mutagenne, palne i skrajnie łatwopalne, wybuchowe. Możliwa jest także sytuacja awaryjna – wypływ niebezpiecznej substancji lub wybuch. Dlatego też zakłady petrochemiczne powinny przygotować się na wypadek sytuacji awaryjnej, opracowując m.in. Raport o bezpieczeństwie oraz Wewnętrzny plan operacyjno-ratowniczy na wypadek poważnej awarii. Szczegółowe zasady techniczne, stanowiące jeden z podstawowych filarów bezpieczeństwa, powinny obejmować: ochronę przeciwpożarową; ochronę środowiska; szczelność aparatury i urządzeń procesowych; niezawodność działania przyrządów pomiarowych i sygnalizacyjnych; niezawodność działania automatyki procesowej i zabezpieczeniowej; bezpieczne systemy pracy i obsługi instalacji procesowych. Ważnym filarem bezpieczeństwa jest także prawidłowa ocena poziomu ryzyka, wyrażającego prawdopodobieństwo powstania niepożądanych skutków – wypadków i strat materialnych. Każdy zakład powinien ustalić najbardziej przydatną metodę oceny ryzyka, której zasady zostaną następnie konsekwentnie wdrożone. Należy jeszcze dodać, że w przypadku ogłoszenia alarmu o pożarze, wybuchu lub innym miejscowym zagrożeniu na terenie zakładu petrochemicznego konieczna jest współpraca pomiędzy społecznością lokalną a osobami uprawnionymi do kierowania działaniami ratowniczymi. Społeczność lokalna powinna przede wszystkim znać zasady postępowania na wypadek poważnej awarii. Dużą rolę ma tu do spełnienia kierownictwo zakładu produkcyjnego i odpowiednie służby – w tym związane z BHP. R.B. pracy przy użytkowaniu czynników chemicznych, z uwzględnieniem liczby tych czynników. Ponadto pracodawca jest obowiązany do uzyskania dodatkowej informacji od dostawcy czynnika chemicznego lub z innych dostępnych mu źródeł, jeżeli jest 40 to niezbędne w celu dokonania oceny ryzyka zawodowego. W tych przypadkach, gdy występuje narażenie na kilka czynników chemicznych, należy ocenić ryzyko stwarzane przez wszystkie czynniki chemiczne łącznie. Ocena ryzyka zawodowego musi zawierać ocenę także tych rodzajów prac, w czasie których może wystąpić istotny wzrost narażenia, w szczególności: podczas remontów i napraw urządzeń; innych działań, które mogą mieć szkodliwy wpływ na bezpieczeństwo lub zdrowie pracowników, także w tych przypadkach, gdy podjęto wszelkie niezbędne środki zapobiegawcze. Ocenę ryzyka zawodowego sporządza się w formie pisemnej. Ocenę ryzyka zawodowego pracodawca udostępnia lekarzowi sprawującemu profilaktyczną opiekę zdrowotną nad pracownikami. Metoda oparta na materiałach Komisji Europejskiej Na uwagę zasługuję metoda szacowania poziomu ryzyka zawodowego dla czynników chemicznych, która została opublikowana przez Komisję Bezpieczeństwa, Higieny i Ochrony Zdrowia w Pracy Europejskiej Komisji Zatrudnienia i Spraw Socjalnych w 2006 r. Metoda ta znajduje szczególne zastosowanie dla czynników, które nie posiadają ustalonych wartości dopuszczalnych – na przykład NDS. Przy przeprowadzaniu oceny ryzyka rozpatrywane są trzy zmienne: • podstawowe zagrożenia daną substancją chemiczną (na bazie zwrotów R); • skłonność do przedostawania się substancji do środowiska (tworzenie pyłów/lotność); • ilość substancji użyta w ocenianej operacji. Poziom ryzyka zawodowego określany jest tutaj w skali od 1 do 4 z przedstawieniem zalecanych działań prewencyjnych dla każdego poziomu. Zgodnie z Dyrektywą 67/548/EWG i Dyrektywą 1999/45/WE oraz z Ustawą o substancjach chemicznych i ich mieszaninach (Dz. U. z 2011 r., nr 63, poz. 322 ze zm.) każdy czynnik, który jest zaliczany do niebezpiecznych, musi na opakowaniu posiadać etykietę z oznakowaniem zgodnym ze wzorami, a także informacje o zagrożeniach wynikających ze stosowaniem tego czynnika (zwroty R). Działanie czynników chemicznych prowadzić może do wystąpienia ryzyka: związanego z absorpcją przez skórę, z wdychaniem, z kontaktem ze skórą lub oczami, czy pożarem lub wybuchem. Pomiary narażenia pracownika na czynniki chemiczne nie stanowią też wystarczającej podstawy do oceny ryzyka zawodowego BEZPIECZEŃSTWO – PRACA | PROMOTOR 6/2014 powiązanego z substancjami uczulającymi, mutagennymi i rakotwórczymi, ponieważ mogą się one kumulować w organizmie człowieka. Stąd przedstawiana metoda obejmuje fazy takie jak: • sporządzenie wykazu substancji oraz materiałów chemicznych, stosowanego na danym stanowisku pracy; • przeprowadzenie klasyfikacji potencjalnego niebezpieczeństwa; • ocenę ryzyka; • wprowadzenie środków ograniczających ryzyko. Od fazy sporządzania wykazu substancji oraz materiałów chemicznych, które stosowane są w zakładzie pracy, zależą efekt i jakość przeprowadzanej oceny ryzyka. Niniejszy wykaz powinien być kompletny, a także zawierać, oprócz czynników dostarczanych w opakowaniach handlowych, półprodukty i czynniki, które są efektem procesu technologicznego i klasyfikowane są jako niebezpieczne. Etap ten umożliwia przeprowadzanie przeglądu zgromadzonych czynników chemicznych z jednoczesną możliwością wycofania substancji nieużywanych i zbytecznych. Dane, które powinny zostać zgromadzone na tym etapie, to: • nazwa substancji lub mieszaniny, • wielkość zużycia, • częstotliwość stosowania, • informacje w temacie zagrożeń umieszczonych na etykietach, • informacje zawarte w kartach charakterystyki. Stosowane i funkcjonujące w środowisku pracy czynniki chemiczne należy sklasyfikować, począwszy od najmniej niebezpiecznych do najbardziej niebezpiecznych (od A do E). Źródło informacji o zagrożeniach mogą stanowić karty charakterystyki oraz etykiety. • Poziom 2 – należy stosować szczególne środki zapobiegawcze. Najczęściej stosowane są instalacje wyciągów miejscowych, odciągi stanowiskowe, które powinny być tak zaprojektowane, by ich działanie wpływało na obniżenie zagrożenia do poziomu ryzyka niewielkiego. • Poziom 3 – niezbędne jest tutaj podjęcie zdecydowanych działań poprzez zastosowanie układów zamkniętych, hermetyzację procesu, zmiany organizacyjne czy zmniejszenie liczby narażonych pracowników. Czynności te mają na celu niedopuszczenie do wydostania się czynnika na zewnątrz w czasie normalnej eksploatacji oraz zminimalizowanie niepożądanych skutków. • Poziom 4 – określenie zagrożenia na tym poziomie obejmuje przypadki stosowania bardzo toksycznych czynników lub dużych ilości czynników o mniejszym stopniu toksyczności oraz gdy czynnik w łatwy sposób może przedostać się do atmosfery. Dotyczy to również prac w narażeniu na czynniki, które są zaliczone do grupy czynników rakotwórczych lub mutagennych. W ramce przedstawiono zagrożenia substancjami chemicznymi, na których działanie narażeni są pracownicy przemysłu petrochemicznego. Oprac.: red. Materiał opracowano na podstawie publikacji: Grausz T.W.: Zagrożenia czynnikami chemicznymi w miejscu pracy. Wyd. 2 roz., Państwowa Inspekcja Pracy – Główny Inspektorat Pracy, Warszawa 2013. reklama Ocena ryzyka – krok po kroku Przyjmuje się 5 kategorii (klas) narażenia (niebezpieczeństwa) na bazie zwrotów R: A, B, C, D, E. Dla każdej kategorii (klasy) określa się ilość danej substancji stosowanej na stanowisku oraz lotność/tworzenie się pyłu. Na tej podstawie określa się ryzyko od 1 do 4 (tab. 1 - przykład dla kl. A). W tab. 2 przedstawiono przykładowo kategorię (klasę) narażenia A – charakteryzowaną przez zwroty R. Tab. 3 przedstawia ocenę ilości stosowanej substancji (w tej ilości należy uwzględnić także częstość stosowania). W tab. 1 przedstawiono, jak już wspomniano, szacowanie poziomu ryzyka. Na rys. 1 przedstawiono schemat zależności potencjalnego ryzyka związanego z czynnikiem chemicznym. Wartym uwagi jest wykres przedstawiający szacowanie lotności cieczy (Rys. 2). Posiadając określone trzy parametry, czyli ilość, klasę niebezpieczeństwa oraz lotność/tworzenie pyłu, które zależą od warunków pracy, technologii, środków ochrony zbiorowej, można wyznaczyć przewidywany poziom zagrożenia dla określonej klasy niebezpieczeństwa. Klasy niebezpieczeństwa posiadają cztery poziomy ryzyka. Określono dla nich ogólne zasady zapobiegania, które są adekwatne do oszacowanego ryzyka zawodowego. I tak też dla określonego poziomu zagrożenia wyznaczono opis działań profilaktycznych zmniejszających ryzyko: • Poziom 1 – nie przewiduje się tu żadnych działań mających na celu obniżenie ryzyka, nie sprawdza się skuteczności środków zapobiegawczych. Ryzyko uważa się za niewielkie. 41