Jezyk Polski liceum cz 2

‹• %•#•
΁
Ž
PESPNBOUZ[NV
EP.PEFK1PMTLJ
0
'/$':8/(71,(*2
8=83(á1,$-û&(*2
/,&(80
2*Ð/12.6=7$á&û&(*2
25$='/$75=</(71,(*2
7(&+1,.80
8=83(á1,$-û&(*2
32=$6$'1,&=(-6=.2/(
=$:2'2:(-
KULTURA
Projekt okładki: Joanna Plakiewicz
Redakcja: Barbara Gers, Danuta Samek
Redaktor prowadzący: Danuta Samek
Podręcznik dopuszczony do użytku szkolnego przez ministra właściwego do spraw oświaty i wychowania i wpisany do wykazu podręczników
przeznaczonych do kształcenia ogólnego do nauczania języka polskiego
na poziomie dwuletniego uzupełniającego liceum ogólnokształcącego oraz
trzyletniego technikum uzupełniającego po zasadniczej szkole zawodowej,
na podstawie opinii rzeczoznawców:
Numer dopuszczenia:
Wydawnictwo REA s.j.
01-217 Warszawa, ul. Kolejowa 9/11
tel./fax: (22) 631-94-23, 632-21-15
http://www.rea-sj.pl
e-mail: [email protected]
© Wydawnictwo REA s.j., Warszawa 2005
ISBN 83-7141-668-7
Podręcznik i wszystkie pomoce dydaktyczne są chronione prawem.
Każdorazowe ich wykorzystanie w innych niż zastrzeżone prawem przypadkach wymaga pisemnego zezwolenia wydawnictwa.
2
Literatura jako część kultury
SPIS
TREŚCI
Wstęp
I. Romantyzm
11
13
Nowy bohater literacki
14
George Gordon Byron, Giaur (fragm.)
Werteryzm
Juliusz Słowacki, Kordian (fragm.)
Johann Wolfgang Goethe, Cierpienia młodego Wertera (fragm.)
Nowy bohater literacki. Pytania i zadania
Romantyczne metody poznawania świata
Johann Wolfgang Goethe, Król olch
Romantyczne metody poznawania świata. Pytania i zadania
Manifesty polskiego romantyzmu
14
16
16
18
19
20
20
21
21
Adam Mickiewicz, Oda do młodości
Adam Mickiewicz, Romantyczność
Manifesty polskiego romantyzmu. Pytania i zadania
Romantyczna filozofia miłości
22
25
26
27
Adam Mickiewicz, Dziady część IV (fragm.)
Zofia Stefanowska, [Interpretacja przeżyć Gustawa] (fragm.)
Cyprian Kamil Norwid, W Weronie
Komedia miłości
Aleksander Fredro, Śluby panieńskie (fragm.)
Romantyczna filozofia miłości. Pytania i zadania
Romantyczna biografia
27
29
31
31
32
34
35
Adam Mickiewicz
Juliusz Słowacki
Wilno
Zygmunt Krasiński
Cyprian Kamil Norwid
Adam Mickiewicz, Do M***
Adam Mickiewicz, List do Marii Puttkamerowej (fragm.)
Juliusz Słowacki, Listy do matki (fragm.)
Tradycja i współczesność
35
36
37
40
40
41
42
43
44
Tworzywo sztuki filmowej
Andrzej Werner, Gdzie (i jak) ustawić kamerę? (fragm.)
Romantyczna biografia. Tworzywo sztuki filmowej. Pytania i zadania
3
44
44
45
SPIS
TREŚCI
Inspiracje romantyków
46
Ludowość
Adam Mickiewicz, Lilie (fragm.)
47
47
Orientalizm
51
Adam Mickiewicz, Widok gór ze stepów Kozłowa
Inspiracje romantyków. Pytania i zadania
Tułacz, pielgrzym, wędrowiec, zesłaniec
Adam Mickiewicz, Nad wodą wielką i czystą
Juliusz Słowacki, Rozłączenie
Juliusz Słowacki, Hymn
Cyprian Kamil Norwid, Pielgrzym
Tułacz, pielgrzym, wędrowiec, zesłaniec. Pytania i zadania
Znaczące motywy w twórczości romantyków
Adam Mickiewicz, Dziady część III Improwizacja (fragm.)
Juliusz Słowacki, Kordian, Przygotowanie (fragm.)
Zygmunt Krasiński, Nie-Boska komedia (fragm.)
Znaczące motywy w twórczości romantyków. Pytania i zadania
II. Język
51
52
53
54
55
56
58
58
59
59
60
63
63
64
Budowa wypowiedzeń i tekstów
64
Budowa wypowiedzeń i tekstów. Pytania i zadania
III. Romantyzm
66
67
Wielkie dramaty romantyczne
67
Adam Mickiewicz, Dziady część III (fragm.)
Juliusz Słowacki, Kordian (fragm.)
Zygmunt Krasiński, Nie-Boska komedia (fragm.)
Tradycja i współczesność
69
73
74
76
Inscenizacje Dziadów Adama Mickiewicza
Konrad Swinarski, O Dziadach (fragm.)
Wielkie dramaty romantyczne. Pytania i zadania
Rola poety i poezji
76
79
80
82
Juliusz Słowacki, Testament mój
Juliusz Słowacki, Beniowski (fragm.)
Adam Mickiewicz, Konrad Wallenrod (fragm.)
Cyprian Kamil Norwid, Coś ty Atenom zrobił, Sokratesie
Rola poety i poezji. Pytania i zadania
Różne wizje wolności ojczyzny
82
83
84
84
85
86
Adam Mickiewicz, Konrad Wallenrod (fragm.)
Adam Mickiewicz, Dziady część III (fragm.)
Różne wizje wolności ojczyzny. Pytania i zadania
Arcydzieło romantyzmu
86
87
90
91
4
Spis treści
Stanisław Pigoń, [O genezie Pana Tadeusza]
Alina Witkowska, Mickiewicz. Słowo i czyn (fragm.)
Adam Mickiewicz, Pan Tadeusz, Księga pierwsza Gospodarstwo (fragm.)
Adam Mickiewicz, Pan Tadeusz, Epilog (fragm.)
Adam Mickiewicz, Pan Tadeusz, Księga pierwsza Gospodarstwo (fragm.)
Adam Mickiewicz, Pan Tadeusz, Księga druga Zamek (fragm.)
Stanisław Witkiewicz, Mickiewicz jako kolorysta (fragm.)
Tradycja i współczesność
91
92
93
94
95
96
97
97
Paweł Huelle, Lata Telimeny (fragm.)
Arcydzieło romantyzmu. Pytania i zadania
Romantyczna tradycja
97
99
99
Kazimierz Wierzyński, Na grobie Słowackiego
Antoni Słonimski, Mickiewicz
IV. Język
100
100
103
Sposoby bogacenia słownictwa
103
Adam Mickiewicz, Czatyrdah
Sposoby bogacenia słownictwa. Pytania i zadania
V. Pozytywizm
104
105
107
Filozoficzne źródła pozytywizmu
108
John Stuart Mill, Co to jest utylitaryzm? (fragm.)
Aleksander Świętochowski, My i wy (fragm.)
Filozoficzne źródła pozytywizmu. Pytania i zadania
Różne formy wypowiedzi prasowych
Eliza Orzeszkowa, Kilka słów o kobietach (fragm.)
Bolesław Prus, Kroniki (fragm.)
Henryk Sienkiewicz, Listy z Afryki (fragm.)
Różne formy wypowiedzi prasowych. Pytania i zadania
Praca redakcyjna nad własnym artykułem
Praca redakcyjna nad własnym artykułem. Pytania i zadania
Program polskiego pozytywizmu tematem noweli
Bolesław Prus, Kamizelka (fragm.)
108
109
110
110
112
113
115
116
116
117
118
119
Asymilacja mniejszości narodowych
Maria Konopnicka, Mendel Gdański (fragm.)
Maria Konopnicka, Miłosierdzie gminy (fragm.)
Problemy wsi
119
120
122
123
Henryk Sienkiewicz, Szkice węglem (fragm.)
Program polskiego pozytywizmu tematem noweli. Pytania i zadania
Świat wartości bohatera pozytywistycznego
Adam Asnyk, Daremne żale
Adam Asnyk, Do młodych
123
124
125
125
125
5
SPIS
TREŚCI
Adam Asnyk, Sonet IV
Eliza Orzeszkowa, Nad Niemnem (fragm.)
Eliza Orzeszkowa, Gloria victis (fragm.)
Eliza Orzeszkowa, Nad Niemnem (fragm.)
Maria Konopnicka, Rota
Tradycja i współczesność
126
127
129
131
132
132
Krzysztof Kamil Baczyński, Mazowsze (fragm.)
Świat wartości bohatera pozytywistycznego. Pytania i zadania
Sposoby opisywania rzeczywistości
Honoriusz Balzak, Ojciec Goriot (fragm.)
Bolesław Prus, Wieża Paryska (fragm.)
Tradycja i współczesność
132
133
134
135
137
138
Zbigniew Herbert, Trzy studia na temat realizmu
Sposoby opisywania rzeczywistości. Pytania i zadania
Wielka powieść realistyczna
138
140
140
Narrator
Zasada prawdopodobieństwa
Eliza Orzeszkowa, Nad Niemnem (fragm.)
Panorama społeczeństwa
Bolesław Prus, Lalka (fragm.)
Pamiętnik
Wokulski w opinii innych
Bolesław Prus, Lalka (fragm.)
Wokulski sam o sobie
Bolesław Prus, Lalka (fragm.)
Bolesław Prus, Lalka (fragm.)
Rozmowa z kamieniem
Bolesław Prus, Lalka (fragm.)
Portret panny Izabeli
Arystokracja
Bolesław Prus, Lalka. Marzenia panny z towarzystwa (fragm.)
Humor
Bolesław Prus, Lalka. [Rozmowa ze studentami] (fragm.)
Tradycja i współczesność
141
142
142
144
145
145
147
147
149
149
151
151
152
152
153
153
153
153
154
Olga Tokarczuk, Lalka i perła (fragm.)
Wielka powieść realistyczna. Pytania i zadania
154
155
Powieść historyczna w okresie pozytywizmu
157
Henryk Sienkiewicz, Potop (fragm.)
Bolesław Prus, „Ogniem i mieczem”. Powieść z lat dawnych
Henryka Sienkiewicza... (fragm.)
Henryk Sienkiewicz, Potop. [Obrona Częstochowy] (fragm.)
Norman Davies, Tworzenie mitu narodowego (fragm.)
Powieść historyczna w okresie pozytywizmu. Pytania i zadania
6
159
164
165
167
168
Spis treści
Obrazy miasta w literaturze i malarstwie drugiej połowy XIX wieku 169
Bolesław Prus, Lalka (fragm.)
Warszawskie Powiśle
Kamienica
Paryż
Fiodor Dostojewski, Zbrodnia i kara (fragm.)
Obrazy miasta w literaturze i malarstwie drugiej połowy XIX wieku.
Pytania i zadania
Człowiek wobec zła
170
170
171
173
173
174
175
Fiodor Dostojewski, Zbrodnia i kara (fragm.)
Człowiek wobec zła. Pytania i zadania
VI. Język
176
179
181
Słownictwo. Synonimy, homonimy, antonimy
Stanisław Jerzy Lec, Myśli nieuczesane
Słownictwo. Synonimy, homonimy, antonimy. Pytania i zadania
VII. Młoda Polska
181
182
182
183
Nowa interpretacja rzeczywistości
184
Artur Górski, Młoda Polska (fragm.)
Secesja
Nowa interpretacja rzeczywistości. Pytania i zadania
Dekadentyzm jako postawa duchowa
Schyłek wieku
Kazimierz Przerwa-Tetmajer, Koniec wieku XIX
Kazimierz Przerwa-Tetmajer, Dziś
Charles Baudelaire, Spleen
Pesymizm
Leopold Staff, Deszcz jesienny
Kazimierz Przerwa-Tetmajer, Nie wierzę w nic
Kazimierz Przerwa-Tetmajer, Kiedy ja usta ku twym ustom chylę
Kazimierz Przerwa-Tetmajer, Mów do mnie jeszcze...
Tadeusz Miciński, Jam ciemny jest wśród wichrów płomień boży...
Tradycja i współczesność
185
186
188
189
189
190
190
191
191
191
193
193
194
194
195
Wisława Szymborska, Schyłek wieku
Dekadentyzm jako postawa duchowa. Pytania i zadania
Artysta i sztuka w epoce Młodej Polski
Sztuka dla sztuki
Stanisław Przybyszewski, Confiteor (fragm.)
Paul Verlaine, Sztuka poetycka
Arthur Rimbaud, Alchemia słowa
Arthur Rimbaud, Samogłoski
7
195
196
197
197
198
199
200
201
SPIS
TREŚCI
Tradycja i współczesność
202
Edward Stachura, Życie to nie teatr
Artysta kapłan i cyganeria krakowska
Kazimierz Przerwa-Tetmajer, Evviva l’arte!
Tradycja i współczesność
202
203
204
205
Julian Tuwim, Dziesięciolecie (fragm.)
Zakopane stolicą artystów
Kazimierz Przerwa-Tetmajer, Widok ze Świnicy do Doliny Wierchcichej
Kazimierz Przerwa-Tetmajer, Na Skalnym Podhalu (fragm.)
Artysta i sztuka w epoce Młodej Polski. Pytania i zadania
205
206
206
207
210
VIII. Język. Styl
212
Styl artystyczny
212
Środki stylistyczne
Bolesław Prus, Lalka (fragm.)
Maria Konopnicka, Kubek
Jan Kasprowicz, Krzak dzikiej róży w Ciemnych Smreczynach
Styl artystyczny. Pytania i zadania
IX. Młoda Polska
212
213
214
214
215
216
Różnorodność poetyckich możliwości
Impresjonizm
Kazimierz Przerwa-Tetmajer, Melodia mgieł nocnych
(Nad Czarnym Stawem Gąsienicowym)
Kazimierz Przerwa-Tetmajer, Anioł Pański (fragm.)
Symbolizm
Jan Kasprowicz, Krzak dzikiej róży w Ciemnych Smreczynach
Arthur Rimbaud, Statek pijany (fragm.)
Ekspresjonizm
Jan Kasprowicz, Dies irae (fragm.)
Franciszkanizm i klasycyzm
Jan Kasprowicz, [Rozmiłowała się ma dusza]
Jan Kasprowicz, [Przestałem się wadzić z Bogiem]
Jan Kasprowicz, [Rzadko na moich wargach] (fragm.)
Leopold Staff, Przedśpiew
Różnorodność poetyckich możliwości. Pytania i zadania
Dramat naturalistyczny
216
216
218
219
220
220
221
222
223
225
226
227
227
228
229
231
Gabriela Zapolska, Moralność pani Dulskiej (fragm.)
Dramat naturalistyczny. Pytania i zadania
Dramat narodowy i symboliczny
231
235
236
Stanisław Wyspiański, [I ciągle widzę ich twarze]
8
238
Spis treści
Stanisław Wyspiański, Wesele (fragm.) [Scenografia]
Realizm i symbole w Weselu
Tadeusz Żeleński (Boy), Plotka o „Weselu” (fragm.)
Chłopomania
Stanisław Wyspiański, Wesele (fragm.)
Narodowy rachunek sumienia
Stanisław Wyspiański, Wesele (fragm.)
Stanisław Wyspiański, Wesele (fragm.) [Chocholi taniec]
Tradycja i współczesność
238
240
241
243
243
246
246
249
251
Sławomir Mrożek, Tango (fragm.)
Andrzej Werner, „Wesele” na ekranie
Dramat narodowy i symboliczny. Pytania i zadania
Inspiracje powieści młodopolskiej
251
253
254
257
Naturalizm i impresjonizm
Władysław Stanisław Reymont, Chłopi (fragm.)
Epopeja chłopska
Władysław Stanisław Reymont, Chłopi (fragm.)
Tradycja i współczesność
257
258
263
264
268
Wiesław Myśliwski, Kamień na kamieniu (fragm.)
Inspiracje powieści młodopolskiej. Pytania i zadania
Bohater prozy młodopolskiej
268
269
271
Stefan Żeromski, Rozdzióbią nas kruki, wrony... (fragm.)
Etyka obowiązku
Stefan Żeromski, Ludzie bezdomni (fragm.)
Wenus z Milo
Stefan Żeromski, Ludzie bezdomni (fragm.)
Mrzonki
Kompozycja powieści
Stefan Żeromski, Ludzie bezdomni (fragm.)
Przyjdź
Tragizm wyboru
Stefan Żeromski, Ludzie bezdomni (fragm.)
Rozdarta sosna
Symbolika Jądra ciemności
Joseph Conrad, Jądro ciemności (fragm.)
Tradycja i współczesność
272
274
275
275
277
277
279
279
279
280
281
281
284
285
289
Leszek Prorok, Inicjacje Conradowskie (fragm.)
Bohater prozy młodopolskiej. Pytania i zadania
9
289
291
SPIS
TREŚCI
X. Język
294
Terytorialne zróżnicowanie języka
Społeczne zróżnicowanie języka
294
295
Rodzaje stylizacji językowej
296
Henryk Sienkiewicz, Potop (fragm.)
Stanisław Wyspiański, Wesele (fragm.)
Józef Tischner, Historia filozofii po góralsku (fragm.)
Rodzaje stylizacji językowej. Pytania i zadania
Indeks osób
Indeks pojęć
296
297
297
299
300
302
10
Wstęp
WSTĘP
Druga część podręcznika do nauki języka polskiego, napisana w odpowiedzi na potrzeby uczniów, podejmujących edukację w trzyletnim technikum
uzupełniającym lub w dwuletnim liceum uzupełniającym na podbudowie
szkoły zasadniczej, obejmuje, podobnie jak pierwsza część, kształcenie
językowe, literackie i kulturowe. Podręcznik jest zgodny z Programem
nauczania języka polskiego w dwuletnim uzupełniającym liceum ogólnokształcącym lub trzyletnim technikum uzupełniającym po zasadniczej
szkole zawodowej i został dopuszczony do użytku szkolnego przez Ministra Edukacji Narodowej i Sportu oraz wpisany do wykazu programów
szkolnych przeznaczonych do kształcenia ogólnego języka polskiego (w zakresie podstawowym i rozszerzonym) pod numerem DKOS–5002–50/04.
Założeniem zarówno programu, jak i podręcznika jest kształtowanie przede wszystkim umiejętności, dzięki którym uczniowie mogą odnaleźć się
w świecie współczesnym.
Szeroki wybór tekstów zamieszczonych w drugiej części podręcznika
prezentuje literaturę od romantyzmu do Młodej Polski. Trzecia część obejmie problemy literackie, językowe i kulturowe XX wieku aż do współczesności.
Nauczyciel, pracując z uczniem, rozpozna jego potrzeby i zorganizuje
kształcenie tak, aby wykorzystać zawartą w podręczniku literaturę. Została ona wzbogacona ilustracjami dopełniającymi słowo, ponieważ nauczanie przedmiotu, jakim jest język polski, nie ogranicza się tylko do wiedzy
o języku i literaturze, ale sięgać musi również do innych dziedzin sztuki
i nauki.
Podręcznik proponuje obszerne fragmenty tekstów dotyczących różnych
zjawisk związanych z epoką oraz prezentuje zagadnienia, których znajomość przez ucznia jest konieczna. Znakiem graficznym (♦) wyróżniono
teksty i umiejętności na poziomie rozszerzonym. Utwory literackie zostały wybrane tak, aby prezentowały różne formy, gatunki i rodzaje, dzięki
czemu mogą służyć jako wzór do pisania własnych wypowiedzi. Istotnym
wyznacznikiem wyboru tekstów kultury była również ich wartość moralna
i estetyczna. Czytając i porównując utwory, omówienia i komentarze, uczeń
oceni ich wartość. W ten sposób pozna siebie, określi swoje miejsce we
współczesnej rzeczywistości.
Realizując program nauczania, nauczyciel wraz z uczniem dokona wyboru tekstu, który stanie się punktem odniesienia dla problemu omawianego
na zajęciach. Inne lektury pozostaną komentarzem, mogą być wykorzystane w pracy samodzielnej. Przy omawianiu zagadnień językowych wykorzystane zostały teksty literackie, co sprzyja utrwaleniu wiedzy i kształtowaniu umiejętności, ponieważ te same treści są analizowane w różny sposób.
11
WSTĘP
Istotne jest, aby uświadomić sobie, że kultura to ciągłość tradycji, z której
korzystamy i którą współtworzymy. W każdej też epoce poszukujemy odpowiedzi na interesujące nas pytania.
Podręcznik do nauki języka polskiego jest rodzajem przewodnika po krainie literatury, języka i kultury. Dlatego w podrozdziałach tej książki znajdują się krótkie komentarze, które – mam nadzieję – ułatwią pracę, ukierunkują lekturę, wyznaczą drogę w literackiej przestrzeni. W podręczniku
prezentowany jest także wybór tekstów z objaśnieniami oraz omówienia,
które pomogą poznać zdanie innych i podjąć dyskusję.
Celem nadrzędnym niniejszej pracy jest kształtowanie wartości ważnych dla człowieka, jak również przygotowanie uczniów do egzaminów
zewnętrznych. Umiejętne korzystanie z podręcznika i wykonanie ćwiczeń
pozwoli zdobyć wiedzę, samodzielność, rozwinąć własne zdolności i zainteresowania, co sprawi, że matura nie będzie trudna i przyniesie satysfakcję
z poczucia dobrze wykonanej pracy, która zaprocentuje w dalszej nauce
i w życiu.
Autorka
12
Nowy bohater literacki
I. ROMANTYZM
Nazwa romantyzm jest zarówno określeniem epoki, jak i prądu
umysłowego. Okres ten przeciwstawiano racjonalizmowi oświecenia.
Dostrzegano w romantyzmie wartość indywidualizmu. Na romantyków
oddziaływała także filozofia twórcy sentymentalizmu Jeana Jacquesa
Rousseau [żana żaka ruso], który docenił rolę uczucia i natury.
W Europie już w XVIII wieku pojawiły się zwiastuny nowej epoki,
np. w Niemczech ruch „burzy i naporu”, który podkreślał znaczenie
natury i intuicji. Postulował odrzucenie obcych wzorów i poszukiwanie własnej tożsamości, której źródłem miała być kultura ludowa.
Ważnym dziełem stała się powieść jednego z przedstawicieli prądu
„burzy i naporu” Johanna Wolfganga Goethego [getego] Cierpienia
młodego Wertera (1774), która proponowała spojrzenie na świat przez
pryzmat emocji oraz podkreślała wartość młodości i buntu wobec
zastanych form.
Romantyzm kształtowały wydarzenia historyczne, które wstrząsnęły
Europą: rewolucja francuska (1789), wojny napoleońskie obejmujące
cały kontynent. Dawny porządek został zburzony, zanegowano przekonanie o możliwościach ludzkiego rozumu, dlatego szukano innych
sposobów poznawania świata.
W epoce romantyzmu nie oddzielano filozofii od sztuki, romantyczny poeta mocą intuicji, wyobraźni docierał w miejsca, których
dotąd nie poznano, tam gdzie graniczą Stwórca i natura, jak pisał
Mickiewicz w Improwizacji z III części Dziadów. Na początku XIX
wieku idee romantyzmu pojawiają się w poezji angielskiej i w filozofii
niemieckiej. Dużą rolę w kształtowaniu nowej myśli odegrał August
Wilhelm Schlegel [szlegel], który zajmował się problematyką dramatu. Romantycy, odrzuciwszy klasyczne reguły, znaleźli nowy sposób
tworzenia. Chętnie nawiązywali do twórczości Williama Szekspira
(1564–1616), powołując się na słowa Hamleta: Więcej jest rzeczy na
ziemi i w niebie, Niż się ich śniło waszym filozofom1.
W Polsce za datę romantycznego przełomu uważa się rok 1822,
w którym Adam Mickiewicz wydał pierwszy tom swoich Poezji, koniec
zaś wyznacza klęska powstania styczniowego (1863–1864).
1
William Szekspir, Hamlet, przełożył Józef Paszkowski, Warszawa 1958, akt I scena 5.
13
ROMANTYZM
Nowy bohater literacki
Romantyzm ukształtował nowy typ bohatera. Łączyło się to zwłaszcza z pojmowaniem indywidualizmu jako szczególnej wartości. Bohater
romantyczny był obdarzony niezwykłą wrażliwością, zawsze nieprzeciętny,
często samotny i cierpiący z powodu niezrozumienia u innych. Cenił nade
wszystko wolność, chciał rzeczy wielkich, buntował się przeciw złu, dlatego
był skłócony ze światem. Takiego bohatera wprowadził do swojej powieści
poetyckiej George Gordon Byron [bajron], angielski poeta, którego życie
otoczyła legenda.
Twórcy polskiego romantyzmu wykreowali postać pełną sprzecznych uczuć,
obcą wśród świata. Bohater tytułowy dramatu Juliusza Słowackiego – Kordian,
nosi imię utworzone od łacińskiego wyrazu cor, cordis oznaczającego serce.
Imię określa charakter postaci. Ze zdwojoną siłą bohater przeżywa pogardę
dla zwykłego życia, ma wiele pragnień. Rozmyśla, nękają go wątpliwości,
szarpią sprzeczności, nie znajduje jednak odpowiedzi na pytania, które go
dręczą, usiłuje popełnić samobójstwo.
George Gordon Byron (1788–1824) – angielski poeta epoki
romantyzmu. Wywodził się z arystokracji, przysługiwał mu
tytuł lorda. W 1809 roku odbył podróż na Wschód, której plonem był poemat Wędrówki Childe Harolda [czytaj: …czajld…].
Tworzył powieści poetyckie, jedną z nich (wydaną w 1813 r.),
pt. Giaur, przełożył na język polski Adam Mickiewicz. Gdy Byron dowiedział się, że Grecy walczą o wolność, wyruszył do
Grecji, aby wziąć udział w powstaniu przeciw Turkom. Tam
zmarł na malarię.
George Gordon Byron, Giaur (fragm.)
Kto tam grzmi konno po skalistej drodze?
Wygięty naprzód, na wiatr puścił wodze,
Kopyt tętenty jak grzmoty po grzmotach
Wciąż budzą echa drzemiące po grotach.
Koń jak kruk czarny, a po bokach piana,
Jak gdyby świeżo z morza zszumowana.
Wieczór już uśpił fale morskich toni,
Ale nie serce tej dzikiej pogoni.
Groźnie na jutro niebo się zachmurza,
14
Nowy bohater literacki
Ale groźniejsza w sercu Giaura burza.
Nie znam cię, rodu twego nienawidzę,
Ale w twych licach takie rysy widzę,
Które w pamięci kiedy raz się wrażą,
Z czasem się lepiej werzną, lecz nie zmażą.
Tyś młody, blady, lecz namiętne bole
Gorzały długo na twym smagłym czole.
[...]
I długo w uchu huk kopyt słyszałem
Czarnego konia lecącego cwałem.
Spiął ostrogami, wbiegł na wierzch opoki
Ocieniającej głębinę zatoki,
Obleciał wkoło, znowu na dół gonił,
Skałą od moich oczu się zasłonił.
Zgadłem, dlaczego; – temu, co ucieka;
Jest obrzydliwą źrenica człowieka;
On najpiękniejsze na niebiosach gwiazdy
Klnie, że zdradzają ścieżki jego jazdy.
Zbiegając z góry, nim konia nawrócił,
Spojrzenie straszne jak ostatnie rzucił. [...]
Sześć lat minęło, jak przybył w te strony.
Wszedł do klasztoru, czy światem znudzony,
Czy za grzech jakiś pokutę odprawia,
Ale przed nikim grzechu nie objawia.[...]
Spod mnichowskiego czarnego kaptura
Świeci jak z grobu źrenica ponura,
Czasem z ukosa błyskawicę ciśnie
I całą burzą dawnych lat zabłyśnie;
Barwa tych oczu co chwila się mieni.
Chcą ją uważać widzowie zdziwieni
I wnet uczują ten urok spojrzenia
Wymowny, trudny do wypowiedzenia,
Cechę umysłu, co niezgięty w dumie
Zna swoją wyższość i pokazać umie. [...]
Przełożył Adam Mickiewicz
15
ROMANTYZM
Powieść poetycka – ukształtowany w okresie romantyzmu gatunek,
łączący elementy liryki i epiki. Rozbudowany wierszowany utwór, w którym narrator opowiada o losach bohatera, ujawnia własne przeżycia
i komentuje działania postaci. Zdarzenia przedstawione są fragmentarycznie, chronologia zostaje zaburzona, co podkreśla tajemniczość
postaci.
Na podstawie Słownika terminów literackich pod redakcją
Janusza Sławińskiego
Werteryzm
Juliusz Słowacki zob. s. 36.
Juliusz Słowacki, Kordian (fragm.)
Akt I scena I
Kordian, młody 15-letni chłopiec, leży pod wielką lipą na wiejskim dziedzińcu, Grzegorz, stary sługa, nieco opodal czyści broń myśliwską. Z jednej
strony widać dom wiejski, z drugiej ogród... za ogrodzeniem dziedzińca staw,
pola – i lasy sosnowe.
Kordian
zadumany
Zabił się – młody1... Zrazu jakaś trwoga
Kładła mi w usta potępienie czynu,
Była to dla mnie posępna przestroga,
Abym wnet gasił myśli zapalone;
Dziś gardzę głupią ostrożnością gminu,
Gardzę przestrogą, zapalam się, płonę,
Jak kwiat liściami w niebo otwartemi
Chwytam powietrze, pożeram wrażenia.
Myśl Boga z tworów wyczytuję ziemi
I głazy pytam o iskrę płomienia.
Ten staw odbite niebo w sobie czuje
I myśli nieba błękitem.
Ta cicha jesień, co drzew trzęsie szczytem,
Co na drzewach liście truje
I różom rozwiewa czoła.
Podobna do śmierci anioła,
Ciche wyrzekła słowa do drzew: „Gińcie drzewa!”
1
Zabił się młody – Kordian rozmyśla o samobójczej śmierci przyjaciela; fragment może stanowić aluzję do samobójczej śmierci Ludwika Spitznagla, przyjaciela Słowackiego.
16
Nowy bohater literacki
Zwiędły – opadły.
Myśl śmierci z przyrodzenia w duszę się przelewa –
Posępny, tęskny, pobladły,
Patrzę na kwiatów skonanie
I zdaje mi się, że mię wiatr rozwiewa.
Cicho. Słyszę po łąkach trzód błędnych wołanie.
Idą trzody po trawie chrzęszczącej od szronu
I obracają głowy na niebo pobladłe,
Jakby pytały nieba: „Gdzie kwiaty opadłe?
Gdzie są kwitnące maki po wstęgach zagonu?”
Cicho, odludnie, zimno... Z wiejskiego kościoła
Dzwon wieczornych pacierzy dźwiękiem szklannym bije,
Ze skrzepłych traw modlitwy żadnej nie wywoła,
Ziemia się modlić będzie, gdy słońcem ożyje...
Otom ja sam, jak drzewo zwarzone od kiści,
Sto we mnie żądz, sto uczuć, sto uwiędłych liści;
Ilekroć wiatr silniejszy wionie, zrywa tłumy.
Celem uczuć – zwiędnienie; głosem uczuć – szumy
Bez harmonii wyrazów... Niech grom we mnie wali!
Niech w tłumie myśli jaką myśl wielką zapali...
Boże! zdejm z mego serca jaskółczy niepokój,
Daj życiu duszę i cel duszy wyprorokuj...
Jedną myśl wielką roznieć, niechaj pali żarem,
A stanę się tej myśli narzędziem, zegarem,
Na twarzy ją pokażę, popchnę serca biciem,
Rozdzwonię wyrazami i dokończę życiem.
po chwili
Jam się w miłość nieszczęsną całym sercem wsączył...
Werteryzm – model postawy bohatera literackiego o wybujałej uczuciowości, szczególnej wrażliwości, ze skłonnością do autorefleksji oraz
patrzenia na świat przez pryzmat marzeń i poezji, niegodzącego się
z zasadami, które panują w społeczeństwie. Pojęcie ukształtowało się
na podstawie powieści w listach Goethego Cierpienia młodego Wertera
i stało się wzorcem zachowań nie tylko bohaterów literackich.
Na podstawie Słownika terminów literackich pod redakcją
Janusza Sławińskiego
17
ROMANTYZM
Johann Wolfgang Goethe (1749–1832) – wybitny poeta niemiecki, którego twórczość wywarła duży wpływ na literaturę europejską doby romantyzmu. Tworzył w epoce zwanej okresem „burzy i naporu”. W 1829
roku odwiedził go w Weimarze Adam Mickiewicz, który wysoko cenił
niemieckiego poetę. Znaczące dla kultury europejskiej okazały się
m.in. takie utwory Goethego, jak: Cierpienia młodego Wertera, Faust.
Johann Wolfgang Goethe, Cierpienia młodego Wertera (fragm.)
4 maja 1771 r.
O, jakże cieszę się, że wyjechałem! Powiesz, drogi przyjacielu, że niewdzięczne jest serce człowieka? [...] Ale wiem, że mi przebaczysz, bo czyż los nie
uczynił wszystkiego, co mogłoby mnie udręczyć? Czyż wolno człowiekowi
skarżyć się na losy swoje? Przyjacielu mój drogi, przyrzekam poprawę!
Nie będę już, jak to czyniłem do tej pory, bezustannie przeżuwał owych
nikłych zaprawdę przeciwności, jakie przyniosło mi przeznaczenie. Chcę
używać tego, co mam przed sobą, a zapomnieć o tym, co było i przeminęło.
Zaprawdę, masz słuszność, mój drogi: pośród ludzi mniej byłoby trosk,
gdyby – o, czemuż się tak dzieje – gdyby nie wytężali całej wyobraźni na
wywoływanie zjawy minionych cierpień, a raczej znosili obojętnie to, co
niesie chwila bieżąca.[...]
Powiedz, proszę cię, matce mojej, że dołożę wszelkich starań, by należycie
załatwić jej sprawy i rychło doniosę o wszystkim. [...]
Jest mi tutaj zresztą bardzo dobrze. Samotność to balsam nieoceniony dla
mego skołatanego serca. Miejscowość, gdzie przebywam, to raj prawdziwy,
a wiosna tu w pełni uroczych ponęt swych i rozkwitu.
16 czerwca
Jakże jest naiwna przy całym swym rozumie, jakże dobra, mimo stałości
charakteru, jakże spokojna jest jej dusza, mimo ożywienia i ustawicznej
ruchliwości!
Wszystko, co o niej piszę, to czcza gadanina, to same abstrakcje, niezdolne
oddać ni jednego rysu jej istoty. Innym razem – nie, nie innym razem, teraz ci
muszę opowiedzieć wszystko. Gdybym zaniechał, nie stałoby się to już nigdy.
Prawdę mówiąc, od chwili rozpoczęcia tego listu, już trzy razy miałem ochotę
rzucić pióro, kazać osiodłać konia i jechać. Przysięgłem sobie mianowicie,
że przed południem nie pojadę do niej i oto teraz, co chwila zbliżam się do
okna, by zobaczyć, czy słońce jeszcze wysoko...
Nie mogłem się przezwyciężyć, musiałem być u niej. Wróciłem już teraz,
zabieram się do swej skromnej wieczerzy i do pisania do ciebie. O, jakąż mi
to sprawia rozkosz patrzeć na nią, krzątającą się pośród miłych, żwawych
dzieciaków, pośród ośmiorga rodzeństwa, jakie posiada!...[...]
18
Nowy bohater literacki
30 listopada
[...] O Boże! Łzy mi się cisną do oczu! Stworzyłeś człowieka tak biednym
i opuszczonym, po cóż mu tedy przydałeś jeszcze bliźnich, którzy okradają
go z tego ubóstwa, z tej odrobiny zaufania, jakie żywi ku tobie, o Boże
miłości! Czymże jest bowiem wiara w moc leczniczą jakiegoś korzonka,
jakichś tam łez winorośli, jeśli nie zaufaniem, że tchnąłeś we wszystko, coś
stworzył wokół, siłę leczniczą i ukojną, których nam tak bardzo i tak ciągle
potrzeba? Ojcze nieznany! Ojcze, któryś mieszkał zawsze w duszy mojej,
a teraz jeno odwróciłeś ode mnie oblicze... zawołaj mnie, każ mi przyjść do
siebie! nie milcz dłużej, milczenia bowiem twojego nie usłyszy dusza moja
i nie wstrzyma się. Czyżby człowiek-ojciec mógł trwać dalej w gniewie, gdyby
mu rzucił się na szyję niespodziewanie przybyły syn i zawołał: – Wróciłem,
ojcze mój! Nie gniewaj się, że przerwałem wędrówkę, w której dłużej wytrwać
miałem wedle woli twojej. Świat jest cały jednaki, wszędzie jest praca, trud
i nagroda, zapłata i radość, ale cóż mi z tego? Dobrze mi tam, gdzie ty jesteś
i w obliczu twoim chcę cierpieć i radować się... Czyż ty, drogi ojcze niebieski,
mógłbyś odprawić z niczym syna swego?
Przełożył Franciszek Mirandola
Nowy bohater literacki. Pytania i zadania
1.
2.
3.
4.
5.
1.
2.
3.
4.
Bajronizm
George Gordon Byron, Giaur (fragm.)
Kto opowiada historię Giaura? Wyszukaj komentarze do postępowania
postaci.
Jak ukazany jest bohater? Określ jego cechy.
Czego dowiadujemy się o bohaterze, co jest dla niego największą wartością?
Zdefiniuj pojęcie bajronizm na podstawie utworu i informacji o autorze.
Uzasadnij na podstawie Giaura, że powieść poetycka służyła dobrze
idei romantyzmu.
Werteryzm
Juliusz Słowacki, Kordian (fragm.)
Jakie refleksje snuje Kordian?
Czego pragnie w życiu?
Wyszukaj sprzeczności w jego wypowiedzi, o czym one świadczą?
Opisz postawę Kordiana, analizując podany fragment.
Johann Wolfgang Goethe, Cierpienia młodego Wertera (fragm.)
1. Wskaż i nazwij stany uczuciowe, które przeżywa bohater.
2. Co fascynuje Wertera w Lotcie?
3. Z czym nie może pogodzić się bohater?
19