historia - Serwis.mszczonow.pl
Transkrypt
historia - Serwis.mszczonow.pl
HISTORIA Spis treści 1 2 5 6 7 7 7 władcy zwierzchni Polski historia Polski źródła historyczne chronologia ważniejsze podróże i odkrycie geograficzne wielkie religie świata kultura i sztuka WŁADCY ZWIERZCHNI POLSKI Władca Panowanie Życie Mieszko I ok. 960-992 ok. 935-25 V 992 Bolesław I Chrobry 992-1025 966/967-17 VI 1025 18(23) IV 1025 25 XII 1025 Mieszko II Lambert 1025-1031 990-10 V 1034 Bezprym 1031-1032 986 - zima/wiosna 1032 Mieszko II Lambert 1032-1034 990-10 V 1034 25 VII 1016-19 III 1058 Kazimierz I Odnowiciel 1034 ? 1034-1038 ? Kazimierz I Odnowiciel 1039-1058 25 VII 1016-19 III 1058 Bolesław II Szczodry 1058-1079 1040/42-2/3 IV 1081/82 Władysław I Herman 1079-1102 1042/44-4 VI 1102 Zbigniew 1102-1107 1070/73-ok.1112(8 VII 1113) Bolesław III Krzywousty 1102-1138 20 VIII 1086-28 X 1138 Władysław II Wygnaniec 1138-1146 1105-30 V 1159 Bolesław IV Kędzierzawy 1146-1173 1121/22-5 I 1173 Mieszko III Stary 1173-1177 1122/25-13 III 1202 Kazimierz II Sprawiedliwy 1177-1191 1138-5 V 1194 Mieszko III Stary 1191 1122/25-13 III 1202 Kazimierz II Sprawiedliwy 1191-1194 1138-5 V 1194 Leszek I Biały 1194-1198 ok.1186-23/24 XI 1227 Mieszko III Stary 1198 1122/25-13 III 1202 Leszek I Biały 1198 ok.1186-23/24 XI 1227 Mieszko III Stary ok.1199-1201 1122/25-13 III 1202 Leszek I Biały 1201 ok.1186-23/24 XI 1227 Mieszko III Stary 1201-1202 1122/25-13 III 1202 VADEMECUM SZÓSTOKLASISTY | HISTORIA Koronacja 25 XII 1076 strona z 11 Władysław III Laskonogi 1202-1206 1161/66-18 VIII (3 XI) 1231 Leszek I Biały 1206-1210 ok.1186-23/24 XI 1227 Mieszko I Plątonogi 1210-1211 1131/32-16 V 1211 Leszek I Biały 1211-1227 ok.1186-23/24 XI 1227 Władysław III Laskonogi 1228-1231 1161/66-18 VIII (3 XI) 1231 Henryk I Brodaty 1231-1238 1165/70-19 III 1238 Henryk II Pobożny 1238-1241 1196/1204-9 IV 1241 Konrad I Mazowiecki 1241-1243 1187/88-30 VIII 1247 Bolesław V Wstydliwy 1243-1279 21 VI 1226-7 XII 1279 Leszek II Czarny 1279-1288 1240/42-30 IX 1288 Henryk IV Probus 1288-1290 1257/58-23 VI 1290 Przemysł II 1290-1291 14 X 1257-8 II 1296 Wacław II Czeski 1291-1305 17 IX 1271-21 VI 1305 VIII 1300 Przemysł II 1295-1296 14 X 1257-8 II 1296 26 VI 1295 Wacław III Czeski 1305-1306 6 X 1289-4 VIII 1306 Władysław I Łokietek 1305-1333 17 IX 1260-2 III 1333 20 I 1320 Kazimierz III Wielki 1333-1370 30 IV 1310-5 XI 1370 25 IV 1333 Ludwik Andegaweński 1370-1382 5 III 1326-11 IX 1382 17 XI 1370 Jadwiga Andegaweńska 1384-1399 15/18 II 1374-17 VII 1399 15 X 1384 Władysław II Jagiełło 1386-1434 ok.1351-1 VI 1434 4 III 1386 Władysław III Warneńczyk 1434-1444 31 X 1424-10 XI 1444 25 VII 1434 Kazimierz IV Jagiellończyk 1447-1492 29 XI 1427-7 VI 1492 25 VI 1447 Jan I Olbracht 1492-1501 27 XII 1459-17 VI 1501 23 IX 1492 Aleksander I Jagiellończyk 1501-1506 5 VIII 1461-19 VIII 1506 12 XII 1501 Zygmunt I Stary 1506-1548 1 I 1467-1 IV 1548 24 I 1507 Zygmunt II August 1548-1572 1 VIII 1520-7 VII 1572 20 II 1530 Henryk Walezy 1573-1574 19 IX 1551-2 VIII 1589 21 II 1574 Anna Jagiellonka 1575 18 X 1523-9 IX 1596 Stefan I Batory 1575-1586 27 IX 1533-12 XII 1586 Zygmunt III Waza 1587-1632 10 VI 1566-30 IV 1632 1 V 1576 27 XII 1587 Władysław IV Waza 1632-1648 9 VI 1595-20 V 1648 6 II 1633 Jan II Kazimierz Waza 1648-1668 22 III 1609-20 XI 1672 17 I 1649 Michał Korybut Wiśniowiecki 1669-1673 21 VII 1640-10 XI 1673 29 IX 1669 Jan III Sobieski 1674-1696 17 VIII 1629-17 VI 1696 2 II 1676 August II Mocny 1697-1706 12 V 1670-2 II 1733 15 IX 1697 Stanisław Leszczyński 1704-1709 20 X 1677-23 II 1766 4 X 1705 August II Mocny 1709-1733 12 V 1670-2 II 1733 15 IX 1697 Teodor Andrzej Potocki 1733 13 II 1664-12 XI 1738 Stanisław Leszczyński 1733-1736 20 X 1677-23 II 1766 4 X 1705 August III Sas 1733-1763 7 (17) X 1696-5 X 1763 17 I 1734 Stanisław August Poniatowski 1764-1795 17 I 1732-12 II 1798 25 XI 1764 HISTORIA POLSKI Chrzest Polski Państwo polskie powstało na ziemiach pomiędzy Wisłą, Wartą i Odrą ponad 1000 lat temu. Sąsiadami Polski byli na zachodzie Niemcy, na południu Czesi, a na wschodzie Rusini. Pierwszym polskim władcą, o którym zapisano informacje za jego życia, był Mieszko I. Panował w X wieku, w latach ~960–992. W tamtych czasach wielkie obszary naszego kraju zajmowała ogromna puszcza. Mieszkały w niej liczne dzikie zwierzęta. Ludzie poruszali się duktami leśnymi, które, zwłaszcza w okresie zimy, wczesnej wiosny i późnej jesieni, były trudne do przebycia. VADEMECUM SZÓSTOKLASISTY | HISTORIA strona z 11 Na ziemiach polskich mieszkało wówczas około miliona osób. Polacy uprawiali rolę, hodowali bydło, owce i kozy, polowali i łowili ryby. Mieszkali w otoczonych wałami ziemnymi grodach lub na wsi. Stolicą państwa było Gniezno. W 966 roku Mieszko I wraz ze swoim dworem przyjął chrzest. Oznaczało to również chrystianizację całego kraju. Wydarzenie to miało ogromne znaczenie dla dalszych dziejów Polski. Jej książę został postawiony na równi z innymi władcami chrześcijańskimi łatwiej mu było nawiązywać kontakty polityczne i kulturalne z innymi państwami chrześcijańskiej Europy. Dzięki przyjęciu przez Mieszka chrztu do Polski przybywali wykształceni duchowni. Zorganizowali oni i prowadzili kancelarię książęcą, pomagali w zarządzaniu państwem, wnosili w życie kraju zdobycze cywilizacyjne i duchowe chrześcijańskiego Zachodu. Zjazd Gnieźnieński Bolesław Chrobry był synem Mieszka I. Za jego panowania Polska stała się państwem silnym, z którym liczyli się sąsiedzi. W 997 roku udzielił pomocy w misji chrystianizacyjnej do Prusów biskupowi praskiemu Wojciechowi. Po męczeńskiej śmierci misjonarza Bolesław wykupił jego zwłoki i pochował w Gnieźnie. W ten sposób Polska uzyskała własnego męczennika, który został w Rzymie uznany za świętego, a katedra gnieźnieńska stała się jeszcze ważniejszym miejscem kultu. W 1000 roku doszło do wydarzenia, które odbiło się głośnym echem w całym świecie chrześcijańskim zjazdu gnieźnieńskiego, czyli przybycia do Gniezna cesarza Ottona III. Zjazd był prezentacją dorobku cywilizacyjnego młodego państwa wobec najwyższego autorytetu ówczesnego świata zachodnio-chrześcijańskiego. Ogłoszono utworzenie arcybiskupstwa w Gnieźnie, któremu podlegały nowo założone biskupstwa w Krakowie, Wrocławiu i Kołobrzegu. Relacja kronikarza niemieckiego, uczestnika zjazdu, Thietmara wskazuje, że Chrobry został potraktowany w sposób szczególny, zwłaszcza iż cesarz założył na jego głowę swój diadem. Obustronne dary wzmocniły więzi przyjaźni. Chrobry otrzymał gwóźdź z krzyża Chrystusowego oraz kopię włóczni św. Maurycego (symbol walki za wiarę). Otton III otrzymał ramię św. Wojciecha oraz oddział 300 pancernych. Dwa lata później zmarł cesarz Otton III, a jego następca prowadził z Bolesławem Chrobrym wojny o Milsko i Łużyce. Zakończyły się one sukcesem polskiego księcia i przyłączeniem tych ziem do Polski. Potem Chrobry wyruszył z wyprawą wojenną na Ruś Kijowską, z której wracając włączył w granice swego państwa tereny zwane Grodami Czerwieńskimi. Na Wielkanoc 1025 roku, po uzyskaniu zgody papieża, Bolesław koronował się na pierwszego króla Polski. Koronacja miała ogromne znaczenie polityczne i moralne, ponieważ świadczyła o niezależności władcy i jego państwa. Wprawdzie wkrótce Chrobry zmarł, ale jego koronę przejął Mieszko II, syn wyznaczony na następcę. Rozbicie dzielnicowe Kalendarium: 1109 wojna polsko-niemiecka 1113-9 opanowanie Pomorza Gdańskiego 1121-4 podbój Pomorza Zachodniego 1138 śmierć Bolesława Krzywoustego Po śmierci księcia Władysława Hermana Polska została podzielona pomiędzy jego dwóch synów: Zbigniewa i Bolesława. Bracia nie chcieli dzielić się władzą. Zbigniew uciekł się do pomocy cesarza Henryka V. W 1109 roku pod pretekstem osadzenia na tronie Zbigniewa ruszyła na Polskę wielka wyprawa niemiecka, przekraczając Odrę koło Nakła. O niepowodzeniu najazdu cesarza zadecydowały trzy czynniki: - pierwszym z nich było doskonałe przygotowanie grodów nadodrzańskich do obrony przed Niemcami szturmy odparły Bytom, Wrocław i Głogów, - drugim była zastosowana przez Bolesława taktyka walki podjazdowej, - trzecim był opór całego społeczeństwa i powszechny charakter walki prowadzonej tak przez dowodzone przez Bolesława rycerstwo, jak mieszkańców grodów i chłopów, którzy dręczyli Niemców drobnymi utarczkami, uniemożliwiając spokojny przemarsz. Pod Wrocławiem armia niemiecka wyczerpana, wygłodzona i pozbawiona pomocy stała się łatwym łupem dla Bole- VADEMECUM SZÓSTOKLASISTY | HISTORIA strona z 11 sława (bitwa na przedpolach Wrocławia tzw. Psim Polu). Pokonany cesarz zarządził odwrót. Zwycięstwo nad cesarzem pozwoliło Bolesławowi na podjęcie walki o Pomorze. W latach 1113-19 władca podporządkował sobie Pomorze Gdańskie. W latach 1121-22 zdobył Szczecin i w ciągu następnych dwóch lat rozciągnął swoje wpływy na całe Pomorze Zachodnie. Bolesław Krzywousty umarł w 1038 roku, wydając przed śmiercią statut regulujący następstwo tronu oraz organizację państwa. Władza została podzielona między synów Bolesława, przy czym najstarszy z nich (senior) miał być zwierzchnikiem młodszych (juniorów). Każdy z synów Bolesława Krzywoustego prócz Kazimierza Sprawiedliwego, który prawdopodobnie przyszedł na świat już po wydaniu statutu, i Henryka Sandomierskiego, który nie był wtedy pełnoletni otrzymał osobną dzielnicę: – Władysław – Śląsk z ziemią lubuską, – Bolesław Kędzierzawy – Mazowsze, – Mieszko Stary – Wielkopolskę. Pozostała środkowa część kraju miała stanowić, jako osobna dzielnica (tzw. senioralna), terytorialną podstawę władzy i potęgi księcia zwierzchniego Polski. Takim zaś rzeczywistym, suwerennym władcą całego państwa miał być każdorazowo najstarszy wiekiem członek dynastii piastowskiej, czyli senior, mający siedzibę w Krakowie. Synowie Krzywoustego nie zastosowali się do wskazań ojca i walczyli pomiędzy sobą o wpływy i władzę. Spowodowało to rozpad państwa polskiego na części. Okres ten nazywamy rozbiciem dzielnicowym. W czasie rozbicia poszczególni książęta konkurowali ze sobą nie tylko w walce orężnej, lecz także dążyli do powiększenia swego księstwa, wzbogacenia go i zaimponowania sąsiadom wielkością i wystrojem swej rezydencji, wspaniałością założonych przez siebie miast, otaczaniem się ludźmi światłymi. W XIII wieku rozwijały się miasta będące stolicami poszczególnych księstewek: Kraków, Poznań, Wrocław, Płock. Skutki rozbicia dzielnicowego były długofalowe. Mimo późniejszego zjednoczenia ziem polskich Mazowsze zostało przyłączone na powrót do Polski w XVI wieku, zaś Śląsk dopiero w XX, po II wojnie światowej. Zjednoczenie Polski Rozbicie dzielnicowe przeszkadzało licznym mieszkańcom ziem polskich normalnie żyć. Nagle, bez istotnej przyczyny wiele rodzin zaczęło mieszkać w innych państwach. Kupcy, dotychczas podróżujący bez przeszkód po kraju, teraz musieli płacić cło, jak w handlu zagranicznym. Prekursorami zjednoczenia państwa byli książęta śląscy. Władcy ci, zwani przez historyków „monarchią Henryków Śląskich”, stworzyli w XIII wieku silny organizm państwowy. Twórcą „państewka” był Henryk Brodaty, który w ciągu czterdziestu lat swego panowania zjednoczył Śląsk, Wielkopolskę i Małopolskę, czyli połowę obszaru państwa polskiego sprzed rozbicia dzielnicowego. W 1234 roku podjął starania o koronę królewską u papieża i cesarza. Niestety, bezskuteczne (starania te kontynuował jego syn Henryk Pobożny również bez efektu). Monarchia Henryków Śląskich przetrwała zaledwie kilkadziesiąt lat–rozpadła się po śmierci Henryka Pobożnego. Jednym z ośrodków zjednoczeniowych był Kościół. Granice biskupstw nie pokrywały się z podziałem dzielnicowym, a arcybiskupstwo w Gnieźnie obejmowało obszar całego państwa. Idei zjednoczenia sprzyjało powstanie legendy św. Stanisława, przedstawionej przez kronikarza Wincentego Kadłubka. Św. Stanisław stał się patronem całej Polski, a Kraków, gdzie spoczywała trumna ze zwłokami biskupa, ośrodkiem politycznym jednoczącym piastowskie ziemie. Pierwszym władcą, który w okresie rozbicia został koronowany w Gnieźnie na króla Polski, był książę wielkopolski Przemysł II. Uczynił to po podboju i przyłączeniu do swojej dzielnicy Pomorza Gdańskiego. Krótko po tym został zamordowany, co sprawiło, że jego koronacja nie miała trwałych skutków. Utrwaliła jednak przekonanie, że zwierzchnikiem dzielnicowych książąt powinien być król. W 1291 roku władzę w Krakowie objął król Czech Wacław II. Wkrótce opanował Wielkopolskę oraz podporządkował sobie większość księstw śląskich. W 1300 roku koronował się w Gnieźnie na króla Polski. Zjednoczył pod swoją władzą dwie główne dzielnice: Wielkopolskę i Małopolskę, a także Pomorze Gdańskie, Kujawy, ziemię sieradzką i łęczycką. Jego zwierzchność uznawali książęta Opola, Cieszyna, Raciborza, a od 1301 roku Wrocławia, Legnicy i Brzegu. Jednak ponieważ Wacław powierzał urzędy państwowe i kościelne Czechom i Niemcom oraz złożył cesarzowi hołd lenny, powstała przeciw niemu opozycja polskich możnych. Śmierć Wacława II w 1305 roku i rychła śmierć jego syna Wacława III otworzyły drogę do polskiej korony księciu łęczycko-kujawskiemu Władysławowi Łokietkowi. Zajął on Kraków, Sandomierz, ziemię łęczycką, sieradzką i Pomorze Gdańskie. W 1314 roku Łokietek podporządkował sobie Wielkopolskę i rozpoczął u papieża starania o koronę. VADEMECUM SZÓSTOKLASISTY | HISTORIA strona z 11 Koronacja Władysława Łokietka na króla Polski w Krakowie w 1320 roku oznaczała koniec rozbicia dzielnicowego. Tylko część ziem piastowskich znalazła się w granicach odbudowanego państwa: Wielkopolska, Małopolska i ziemia łęczycko-kujawska. Pomorze Gdańskie zostało zagarnięte przez Krzyżaków w 1308 roku, a najważniejszym zadaniem, jakie stanęło przed nowym królem, była obrona niezawisłości państwa przed zakusami sąsiadów. Kazimierz Wielki Kazimierz objął rządy w kraju tylko częściowo zjednoczonym. Poza granicami królestwa pozostawały takie ziemie, jak Śląsk, Pomorze Zachodnie, Pomorze Gdańskie, Kujawy, Mazowsze, ziemia dobrzyńska i chełmińska. Król, obejmując władzę po swoim ojcu, władał niedużym państwem złożonym z ziem: Wielkopolski i Małopolski oraz ziemi łęczyckosieradzkiej, krajem pozbawionym prężnej administracji, łupionym przez rabusiów i łotrzyków, zagrożonym zewnętrznie przez Krzyżaków. Toteż zanim rozpoczął walkę o odzyskanie utraconych ziem, zaczął od umocnienia państwa. Król budował zamki (około 53) i okalał miasta murami obronnymi (23). Fortyfikacje powstawały od granic państwa krzyżackiego po Kraków na południu. Do XIV wieku warownie miały konstrukcje drewniano-ziemne. Za czasów Kazimierza Wielkiego zaczęto wznosić budowle z łamanego kamienia i cegły spajanych wapienną zaprawą. Zamki i warownie król obsadzał załogami rycerzy z tzw. pospolitego ruszenia lub żołnierzami zaciężnymi, zamków prywatnych broniły załogi składające się z rycerstwa pozostającego na służbie biskupów czy możnych. Miast bronili mieszczanie podlegający obowiązkowi wojskowemu. Każdy cech czy konfraternia kupiecka była zobowiązania do obrony wyznaczonej części murów, bram i baszt miejskich, posiadała własne zapasy amunicji. Reforma obronności nie zawężała się tylko do budowy sieci umocnień. Nakładała ponadto powszechny obowiązek wojskowy na całe rycerstwo. Powstające nowoczesne państwo polskie musiało posiadać ujednolicony system prawny. W czasie rozbicia dzielnicowego prawie każda ziemia wytworzyła własny kodeks oparty na prawie zwyczajowym. Kazimierz doprowadził do spisania prawa w tzw. statutach. Statuty te docenili następcy króla, przepisując je, tak że dotrwały jako prawo do końca XVIII wieku. Król Kazimierz przeprowadził również reformę pieniądza – wprowadził nową monetę: grosz polski. W czasach panowania Kazimierza prężnie rozwijało się górnictwo. Wiele miast małopolskich opierał swój handel o żupy (kopalnie) solne w Wieliczce czy Bochni. Sól eksportowano do Czech, Moraw, na Węgry. Można było za nią sprowadzać miedź, żelazo, a nawet złoto. Rozwój gospodarczy kraju wywołał zmiany w układzie społecznym, zaczęły kształtować się stany, czyli grupy społeczne podlegające takim samym prawom i obowiązkom. Podstawę społeczeństwa (70%) stanowili chłopi, zaś około 20% – mieszczanie. Kazimierz Wielki popierał rozwój osadnictwa tak miejskiego, jak wiejskiego. Historycy określają, że w samej Wielkopolsce przybyło ponad 50 miast. Inicjatywa króla nie ograniczała się tylko do popierania zakładania miast i wsi, przejawiała się również w budowie dróg, organizacji systemu celnego, targów, a także w nadawaniu przywilejów. Stanem uprzywilejowanym w państwie Kazimierza było rycerstwo, stanowiące około 10% społeczeństwa. Stan rycerski był wewnętrznie zróżnicowany: od bogatego możnowładztwa po drobne rycerstwo. Z tego stanu rekrutowała się armia królewska. Oddzielnym stanem było duchowieństwo. Kazimierz Wielki nie zaniedbywał nauki i sztuki. Fundował nowe kościoły, ozdabiał i wyposażał już istniejące. Do dziś zachowały się katedra krakowska na Wawelu, katedra w Sandomierzu, kolegiata w Wiślicy, kolegiata w Stopnicy, kościoły w Szydłowie i Niepołomicach. Jednym z najdonioślejszych dokonań Kazimierza Wielkiego było powołanie w 1364 roku Akademii Krakowskiej. Źródła historyczne Źródła historyczne to wszelkie ślady działalności człowieka, które dostarczają informacji o przeszłości i są podstawą do jej poznania. Źródła historyczne dzielimy na: – pisane, – materialne, – tradycję ustną. VADEMECUM SZÓSTOKLASISTY | HISTORIA strona z 11 Źródła pisane informują o opisywanych wydarzeniach i umożliwiają poznanie życia społecznego, gospodarczego czy politycznego. Zaliczamy do nich m.in. biografie, kroniki, roczniki, pamiętniki wszelkie akta, dokumenty itp. Źródłami pisanymi będą również dzieła literackie. Źródłami materialnymi są konkretne wytwory pracy człowieka, np. monety, narzędzia, zamki i inne. Jedno źródło można zaliczyć do różnych typów, np. XVI-wieczną księgę będziemy traktować jako źródło pisane i badać jej treść, a jednocześnie będziemy dowiadywać się m.in., jak kiedyś wykonywano księgi traktujemy ją wtedy jak źródło materialne. Jednocześnie ta sama księga może zawierać czyjąś zapisaną relację lub opowieść informuje nas o istniejącym wówczas przekazie ustnym. Chronologia Nauką zajmującą się mierzeniem i podziałem czasu jest chronologia. Najstarszymi jednostkami rachuby czasu były zjawiska atmosferyczne wywoływane przez ruch Ziemi i Księżyca, takie jak doba, miesiąc księżycowy, rok. Na tej podstawie wykształciły się trzy różne systemy mierzenia czasu: – roku księżycowego – opartego na fazach Księżyca (siedmiodniowy tydzień, księżycowe miesiące muzułmańskie); – roku słonecznego – opartego na ruchu Ziemi wokół Słońca (lata, pory roku); – roku księżycowo-słonecznego – łączącego oba poprzednie i stosowanego obecnie. Jak liczymy upływający czas? Chronologiczne (zgodne z następstwem czasu) ujmowanie dziejów wymagało wyznaczenia momentu, od którego będą liczone lata (ery). Były nim szczególnie ważne, rzeczywiste lub legendarne wydarzenia: – stworzenie świata według opisu biblijnego (3761 r. p.n.e. wg ery żydowskiej), – narodziny Chrystusa (1 r. n.e. nasza era, obecnie najbardziej rozpowszechniony „rok początku” na świecie), – ucieczka Mahometa z Mekki do Medyny (662 r. n.e. era muzułmańska). Kalendarze System rachuby dni, miesięcy, pór roku i lat nazywamy kalendarzem. Opiera się on na dwóch okresowych zjawiskach astronomicznych: – cyklu zmian pór roku związanych z obiegiem Ziemi wokół Słońca, – cyklu zmian faz Księżyca. Pierwowzorem kalendarzy europejskich był kalendarz egipski (12 miesięcy po 30 dni oraz 5 dni dodatkowych; dzielił się na trzy pory roku: wylewu Nilu, siewu i żniw; doba podzielona była na 24 godziny). W I wieku p.n.e. rzymski polityk Juliusz Cezar dokonał reformy kalendarza (stworzył kalendarz juliański). Dostosował długość roku kalendarzowego do długości roku astronomicznego, wprowadził miesiące po 30 i 31 dni. Jednak rok juliański okazał się o 11 minut dłuższy od astronomicznego. W 1582 roku papież Grzegorz XIII powołał specjalną komisję, która dokonała kolejnej reformy kalendarza. Wprowadzono wtedy lata przestępne. Stopniowo zaczęto używać go na całym świecie (w Polsce już w 1852 roku). Kalendarz ten, nazywany gregoriańskim, jest używany do dnia dzisiejszego. Podział roku na tygodnie, który powszechnie przyjął się w Europie, jest najprawdopodobniej pochodzenia babilońskiego. Jak mierzyć czas? 24 godziny to doba, którą popularnie nazywamy dniem. 7 dni to tydzień. 28/9, 30 lub 31 to jeden miesiąc. 12 miesięcy tworzy jeden rok. 10 lat to jedna dekada lub dziesięciolecie. 100 lat (10 dekad) to jeden wiek. 10 wieków to jedno tysiąclecie (milenium). VADEMECUM SZÓSTOKLASISTY | HISTORIA strona z 11 Oś czasowa Uporządkowując czas, w historii korzystamy często z osi czasowej. Umożliwia ona w stosunkowo prosty sposób wskazać, w jakiej kolejności chronologicznej następowały wydarzenia historyczne, jaki odstęp czasu je dzielił, czy też jak długo trwały. Zasady konstruowania osi czasowej są podobne do tych, z których korzystamy, rysując oś liczbową. Pamiętajmy tylko o tym, że lata przed naszą erą liczymy „do tyłu”. WAŻNIEJSZE PODRÓŻE I ODKRYCIA GEOGRAFICZNE Lata wyprawy Odkrywca Rejon świata Osiągnięcia 1487 – 1488 Bartolomeo Diaz, Portugalczyk Krzysztof Kolumb, Włoch w służbie hiszpańskiej Afryka Dotarcie do Przylądka Dobrej Nadziei (Burz) Ameryka „Odkrycie” Ameryki, zbadanie wysp południowoamerykańskich Ameryka Zbadanie wybrzeży Brazylii Afryka, Azja Odkrycie morskiej drogi do Indii Świat Pierwsze opłynięcie świata (Magellan zginął w trakcie wyprawy, do Hiszpanii wrócił jeden okręt „Victoria” z 18 ludźmi pod dowództwem J. S. del Cano) 1492 - 1493 1493 - 1496 1498 - 1500 1502 - 1504 1499 - 1500 1501 - 1502 1497 - 1498 1519 - 1521 Amerigo Vespucci, Włoch w służbie hiszpańskiej i portugalskiej Vasco da Gama, Portugalczyk Ferdynand Magellan, Portugalczyk w służbie hiszpańskiej WIELKIE RELIGIE ŚWIATA Nazwa religii chrześcijaństwo Nazwa wyznawców Imię Boga buddyzm judaizm chrześcijanie muzułmanie Święta Trójca: Jahwe (Bóg Ojciec), Allach (Bóg) Jezus Chrystus (Syn Boży) i Duch Święty kościół meczet buddyści Budda Żydzi Jahwe m.in. pagoda Podstawowe zasady Przykazanie Miłości, Dekalog (10 Przykazań) „Jest tylko jeden Bóg (Allach)”, post (ramadan), jałmużna, modlitwa, pielgrzymka do Mekki Gdzie wyznawana Na całym świecie Święta księga Stary i Nowy Testament (Biblia - Pismo Święte) krzyż Głównie w krajach arabskich Koran nie wolno zabierać życia, nie wolno mówić rzeczy nieprawdziwych, nie wolno brać tego, czego się nie otrzymało Głównie Azja Tylko jedno miejsce, gdzie składano ofiary - świątynia jerozolimska; pozostałe to domy modlitwy - synagogi Dekalog (10 Przykazań) Nazwa świątyni Znak - symbol islam półksiężyc m.in. Tipitaka (Trójkosz) kwiat lotosu Głównie w Izraelu Tora KULTURA I SZTUKA Prehistoria 2 września 1940 roku czterej Francuzi dokonali epokowego odkrycia: znaleźli wejście do groty Lascaux, doskonale zachowanego sanktuarium malowideł polichromowanych (wiek zabytków określa się na 10-30 tysięcy lat). Lascaux ma kształt korytarza o długości około 100 m. Ludzie wchodzili do niej przez bardzo wąskie przejście. Tu otwierała się przed nimi główna sala Rotunda Byków oświetlona kiedyś światłem dziennym. W głębi ciągnie się korytarz zwany Galerią Osiową. Z prawej strony Pasaż, prowadzi do Absydy, za nią znajdujemy Studnię. Pasażem dojdziemy do Sali Kotów. VADEMECUM SZÓSTOKLASISTY | HISTORIA strona z 11 Starożytny Egipt Około 5 tysięcy lat temu powstało w Egipcie pismo. Najstarszymi znakami były hieroglify, które często nazywamy pismem obrazkowym. Hieroglifów używano do uroczystych napisów, które ryto w kamieniu lub malowano na drewnie. Wiele dokumentów zostało zapisanych na specjalnie do tego przygotowanym materiale – papirusie. Najsławniejszymi dziełami egipskiej architektury były grobowce faraonów – piramidy. Największą z nich była wybudowana ok. 2580 roku p.n.e. piramida Cheopsa w Gizie. Wznosiła się na wysokość 146 m, a jej kwadratowa podstawa miała boki długości 230 m. Do jej budowy zużyto ponad 2 miliony głazów o wadze 2,5 tony każdy! Świątynie budowano według stałych zasad. Do wejścia prowadziła aleja z ustawionych po obu stronach sfinksów. Dalej był otoczony kolumnami dziedziniec, a za nim wielka sala z wieloma rzędami kolumn zakończonych u góry głowicami o kształtach stulonego pąka lotosu albo korony palmy. Następnie tzw. Sala Świętej Barki i wreszcie Miejsce Święte, sanktuarium, do którego wstęp miał tylko faraon i najwyżsi kapłani. Tutaj znajdował się posąg bóstwa. Świątynie i grobowce zdobiono rzeźbami, reliefami, malowidłami i napisami. Postacie bóstw i faraonów przedstawiano w pozycji siedzącej, stojącej lub kroczącej, w postawie sztywnej i wyniosłej. Odtwarzając ciała i twarze, nie wolno było ukazywać ich starzenia się, wad (tzw. bezczasowa młodość) ani przedstawiać uczuć. Reliefy zdobiły kolumny świątyń oraz ściany kaplic grobowych. Podobnie jak malowidła ścienne komponowano je parami, umieszczając jeden nad drugim. Postać ludzką przedstawiano tak, aby oglądający mógł zobaczyć jak najwięcej: – głowę profilem, – oko widziane z przodu, – dolną część tułowia – bokiem, – tors z przodu, – stopy bokiem. Starożytna Grecja Ambicją państw greckich było zapewnienie swym opiekuńczym bóstwom odpowiednich siedzib – świątyń, które będą trwałym świadectwem potęgi i pobożności. Do najsłynniejszych budowli należały: świątynia Zeusa w Olimpii oraz budowle ateńskiego Akropolu, z Partenonem na czele. Wystawiano także posągi i kolumny, często fundowane z okazji sukcesów militarnych. Nieco później, i w mniejszym stopniu, rozwinęło się budownictwo publiczne: gmachy dla rad i urzędników, urządzenia wodne itp. Rzemieślnicy pracowali także dla bogatych arystokratycznych rodzin. Te, rzecz ciekawa, nie próbowały zapewnić sobie okazałych pałaców. Arystokracja czyniła natomiast wysiłki, aby swe domostwa wyposażyć w przedmioty piękne i kosztowne. Malowana ceramika, brązowe naczynia, paradna broń, wielobarwne tkaniny były w nich wystawiane na widok publiczny, przynosząc gospodarzom uznanie i podziw. W architekturze greckiej wykształciły się trzy porządki kolumnowe: monumentalny dorycki, znacznie lżejszy joński i najbardziej ozdobny koryncki. Rzeźba grecka wykonywana była zarówno w kamieniu, jak i w brązie. Znajdujemy ją w płaskorzeźbach zdobiących świątynie oraz jako posągi zdobiące wnętrze budynków lub place przed nimi. Tematy czerpano głównie z mitologii. Do najważniejszych dzieł zaliczamy posągi Ateny z akropolskiego Partenonu i Zeusa ze świątyni w Olimpii wykonane przez Fidiasza. Rozwijała się również rzeźba portretowa, mająca ukazywać osobowość modela jej zachowanym przykładem jest m.in. popiersie Peryklesa dłuta Kresilasa. Szczególnie ważne miejsce zajmowało malarstwo wazowe. Jego znaczenie dla nas potęguje fakt, że często jest ono dzisiaj jedynym dostępnym źródłem pozwalającym poznać życie Greków. Na naczyniach znajdujemy obrazy bitew, pojedynki, defilady rydwanów, sceny pogrzebów. W zdobnictwie wielkim powodzeniem cieszyły się wizerunki zwierząt i istot fantastycznych: sfinksów, chimer, gryfów i innych skrzydlatych potworów. Malarstwo rozwijało się przede wszystkim jako malarstwo ścienne. W V wieku p.n.e. posługiwano się już światłocieniem i perspektywą liniową. Najprawdopodobniej w IV wieku p.n.e. szczytowy rozwój osiągnęło malarstwo sztalugowe, niestety do dzisiaj nie zachowały się jego przykłady znamy je z opisów. Dużą popularnością w dekoracji budynków cieszyły się mozaiki. Literatura grecka to przede wszystkim „Iliada” i „Odyseja”, dwa arcydzieła opisujące wydarzenia związane z wojną trojańską. Ich autorstwo przypisuje się Homerowi. Język, epitety, styl i kompozycja tych epopei wywarły duży wpływ na twórców greckich i stały się inspiracją dla literatury nowożytnej. VADEMECUM SZÓSTOKLASISTY | HISTORIA strona z 11 Najwybitniejszym bajkopisarzem greckim był Ezop. W Grecji rozwinął się też dramat, zarówno w formie poważnej (tragedia), jak i komicznej (komedia). W VI wieku p.n.e. powstała filozofia (filo – miłować, sofia – mądrość). Filozofowie próbowali znaleźć odpowiedzi na podstawowe pytania: jak powstało życie na ziemi, skąd się wziął człowiek, jakie jest jego miejsce w świecie i sens życia? Starali się objaśnić świat bez odwoływania się do mitologii, opierając się na obserwacji i doświadczeniu. Od V w. p.n.e. głównym ośrodkiem filozoficznym były się Ateny tu m.in. powstały dwie szkoły filozoficzne: Akademia Platońska i Liceum Arystotelesa. Najbardziej znanymi filozofami byli: Arystoteles, Platon i Sokrates. Starożytny Rzym Rzymianie zawdzięczają bardzo dużo wpływom etruskim. To właśnie dzięki Etruskom nauczyli się budowy świątyń, dróg i ścieków, obróbki brązu oraz przejęli od nich wiele obrządków religijnych. Najbardziej znanymi rzymskimi przykładami sztuki etruskiej były Świątynia Jowisza na Kapitolu oraz Wilczyca kapitolińska. Po podboju Etrurii Rzymianie wchłonęli cały dorobek kulturalny Etrusków, a sztuka etruska wygasła, ustępując miejsca rzymskiej. Twórcami i wykonawcami większości rzymskich dzieł sztuki byli Grecy. Jednak pracowali dla Rzymian, na ich zamówienie, zgodnie z ich gustami i oczekiwaniami. W architekturze Rzymianie udoskonalili i zastosowali na szeroką skalę konstrukcje łukowe i sklepienia. Do budowy zaczęli stosować wypaloną cegłę łączoną cementem, a ściany pokrywali tynkiem. Rozbudowywali fasady budynków. Stosowali greckie porządki kolumnowe, ale straciły on charakter kanonu i zostały uzupełnione kolumną jońskokoryncką i porządkiem etruskim. W architekturze sakralnej pojawiły się świątynie okrągłe. Opanowanie konstrukcji łukowych pozwalało nie tylko na budowę akweduktów i mostów, ale umożliwiało wznoszenie wielopiętrowych budowli. Do zabytków architektury zaliczamy również takie monumentalne pomniki, jak łuki triumfalne i kolumny zwieńczone posągami cesarzy. W czasach Cesarstwa szczególnie rozwinęła się rzeźba portretowa i typ „oficjalnego portretu” panujących. Na ścianach budowli publicznych, pomnikach, łukach triumfalnych i kolumnach umieszczano reliefy dekoracyjne o tematyce historycznej. Upamiętniano w ten sposób ważne wydarzenia, będące dumą Rzymian. Malarstwo rzymskie znane jest przede wszystkim z dekoracji ściennych. Przedstawiano sceny mitologiczne, krajobrazy, sceny z ludźmi w bujnej zieleni, martwe natury i egzotyczne zwierzęta oraz architekturę. Artyści w mistrzowski sposób stosowali perspektywę i światłocień. Posadzki domów, a niekiedy również ściany, zdobiono mozaikami. Układano je z kostek kamiennych, terakotowych i szklanych. W I w. p.n.e. pojawiła się mozaika dwubarwna (czarne motywy na jasnym tle), a w III w. n.e. utrwalił się podział posadzki na kwatery z pojedynczymi motywami figuralnymi. Rozkwit literatury rzymskiej przypadł na czasy panowania Oktawiana Augusta. Wśród licznych twórców należy zwrócić uwagę na: Wergiliusza był autorem „Eneidy”, epopei opiewającej przygody Trojańczyka Eneasza, oraz Tytusa Liwiusza napisał „Dzieje Rzymu od założenia miasta”. Warto jeszcze zwrócić uwagę na najsłynniejszego literata wśród polityków, którym był Juliusz Cezar. Pozostawił on utwory, w których relacjonował prowadzone przez siebie kampanie wojenne: „O wojnie galijskiej” i „O wojnie domowej”. Sztuka romańska Sztuka romańska wykształciła się na początku II tysiąclecia. W średniowieczu najważniejszym mecenasem sztuki był Kościół. Wspomagał zarówno budowę kościołów, jak też malarstwo i rzeźbę, przede wszystkim o tematyce religijnej. Rozkwit architektury romańskiej łączył się z powstaniem nowych dynamicznych zakonów benedyktynów oraz cystersów. Dzięki nim wybudowano wiele opactw z przylegającymi do nich kościołami. Kościoły romańskie budowano przede wszystkim z kamienia (w Polsce pierwsze budowle sakralne po przyjęciu chrześcijaństwa były drewniane podobnie jak na zachodzie Europy). Front kościoła był zawsze zwrócony na zachód, a apsyda na wschód. Nawa poprzeczna wyraźnie wystawała poza nawę główną, tak że na rzucie poziomym (planie) przybrała wyraźną postać krzyża. Do najsłynniejszych zabytków sztuki romańskiej należą: opactwo w Cluny (Francja), zamek Tower w Londynie (Wielka Brytania), katedra w Trewirze, Wormacji (Niemcy), kolegiata w Tumie pod Łęczycą i klasztor benedyktynów w Tyńcu (Polska). VADEMECUM SZÓSTOKLASISTY | HISTORIA strona z 11 Malarstwo stanowiło swoistą pomoc naukową, by niepiśmienne społeczeństwo mogło poznać problematykę chrześcijaństwa. Prócz olbrzymich obrazów zdobiących świątynie powstawały małe ilustracje na kartach kodeksów, kronik. Rzeźba romańska, podobnie jak malarstwo, spełniała rolę „księgi”, którą oglądali czytali ludzie średniowiecza. Umieszczane na fasadach kościołów, portalach, tympanonach, załomkach muru wewnątrz świątyni rzeźby uczyły pokory, a pokazując, jakie kary czekają grzeszących, sprzyjały modlitwie. Sztuka romańska przyniosła też rozkwit innych form artystycznych. Powstawały piękne gobeliny, coraz wymyślniej były zdobione okładki ksiąg, a zamożni wierni mogli się zaopatrzyć w wykonane ze szlachetnych metali, często emaliowane, wyroby rękodzieła związane z symboliką chrześcijańską. Sztuka gotycka Pierwsze kościoły w stylu gotyckim zbudowano we Francji. Znakomitymi przykładami są Notre Dame w Paryżu, St. Denis tamże i Chartres. Podobne przykłady odnajdujemy w Anglii, np. Salisbury, gotyckie kościoły powstawały też w Niemczech, Hiszpanii, we Włoszech. Kościoły budowane były na planie krzyża. Katedry gotyckie to budynki o niebywałej wysokości wnętrza (Reims 38 m, Beauvais 48 m). Budowano je latami (katedrę Notre Dame budowano 170 lat). Początkowo z kamienia, później z cegły. Tym, co różniło kościoły romańskie od gotyckich, był nowy rodzaj sklepienia: sklepienie ostrołukowo-żebrowe. Przy tej udoskonalonej konstrukcji ściany nośne nie musiały być tak masywne. Cieńsze ściany kościołów gotyckich umożliwiły zastosowanie oszklonych okien, dzięki czemu do wnętrza wpadało więcej światła. Okna bocznych naw i prezbiterium wypełniono witrażami, zaś okna ścian szczytowych miały formę rozet. Oprócz kościelnej rozwijała się różnorodna i bogata architektura świecka, zachowały się m.in. piękny ratusz w Brukseli, zamek krzyżacki w Malborku, zamek Coca koło Segowii (ok. 1400 r.), Carcassonne z przełomu XII i XIII wieku, pałac Jacques’a Coeur z XV w. Mówiąc o gotyckiej rzeźbie, nie sposób pominąć ołtarzy. Przy jednej parze skrzydeł mówimy o tryptyku, przy dwóch parach o poliptyku. W części środkowej ołtarza mieściła się zwykle kompozycja rzeźbiarska, na skrzydłach płaskorzeźby. Najwspanialszym przykładem polskiego ołtarza gotyckiego jest ołtarz Wita Stwosza (1447-1533) znajdujący się w kościele Mariackim w Krakowie. Po XIII wieku okres świetności przeżywały zamki, dwory oraz miasta. Duchowieństwo, arystokracja i bogaci mieszczanie zaczęli interesować się malarstwem. W kościołach pojawiły się obrazy stanowiące tło dla odprawianej mszy – miały one skupiać uwagę wiernych i wzbudzać w nich uczucia religijne. Rosnący, dzięki popularyzacji przez franciszkanów, kult Marii miał ogromny wpływ na sztukę. Okres rozkwitu przeżywać zaczęło również malarstwo ścienne – jedną z przyczyn tego zjawiska był rozwój zakonu franciszkanów. Popularność zakonu wzmogła zapotrzebowanie na nowe kościoły, a malarstwo umożliwiało lepszą od mozaiki formę ich dekoracji. W sztuce gotyku pojawiły się freski. W latach trzydziestych XV wieku we Flandrii pojawił się nowy rodzaj malarstwa – malarstwo olejne. Zmieszane z olejem pigmenty (barwniki) charakteryzowały się świetlistością, jakiej nie można było uzyskać za pomocą do tej pory używanej tempery. Obrazy olejne umożliwiały niespotykaną do tej pory dbałość o detale malarstwo olejne stało się w ciągu następnych wieków najważniejszym środkiem wyrazu w sztuce europejskiej. Sztuka Renesansu NAJWYBITNIEJSZE POSTACIE EPOKI ODRODZENIA Twórca Dziedzina działalności Dzieło Leonardo da Vinci (1452-1519) Michał Anioł Buonarotti (1475-1564) malarstwo rzeźba malarstwo architektura malarstwo obrazy: Mona Liza, Dama z łasiczką, Ostatnia wieczerza rzeźby: Pieta, Dawid, Mojżesz freski w Kaplicy Sykstyńskiej kopuła bazyliki św. Piotra, grobowiec Wawrzyńca Medyceusza malarz Madonn, prace nad bazyliką św. Piotra drukarstwo wynalezienie druku astronomia O obrotach sfer niebieskich (teoria heliocentryczna) Raffaello Santi (1483-1520) Jan Gutenberg (1400-1468) Mikołaj Kopernik (1473-1543) VADEMECUM SZÓSTOKLASISTY | HISTORIA strona 10 z 11 Renesans, czyli odrodzenie, rozpoczął się w XIV w. we Włoszech, a w krajach północnoeuropejskich przy końcu XV w. We Włoszech trwał do początku, a na północy Europy do końca XVI stulecia. Za kolebkę renesansu uważa się Florencję. Odrodzenie rozwinęło się dzięki rodowi Medyceuszy. Byli oni wielkimi bankierami i mecenasami sztuki. W ich pałacu znalazło opiekę wielu twórców. Sztukę renesansu charakteryzował powrót do wzorców starożytnych. W architekturze wzorem dla włoskich budowniczych był rzymski Panteon, okrągła budowla przykryta kopułą, z portykiem wspartym na kolumnach. Obok budowli sakralnych powstawały pałace, siedziby możnych rodów, z reguły o dużych, półkolisto zakończonych oknach. Budowle te miały cztery skrzydła, tworzące wewnętrzny dziedziniec, który obiegały otwarte korytarze, zwane krużgankami. Poszczególne kondygnacje pałacu oddzielały pasy gzymsów, największy i najbardziej ozdobny z nich przy samym dachu. Renesans w Polsce Renesans był dla Polski czasem szczególnym. Za panowania ostatnich królów z dynastii Jagiellonów, Zygmunta Starego i jego syna Zygmunta Augusta, nasze państwo stało się jednym z najpotężniejszych krajów w Europie. Okres ten nazywamy „złotym wiekiem”. Rozwijała się literatura, coraz więcej tekstów pisano po polsku. Do najwybitniejszych twórców literatury renesansu zaliczamy Jana Kochanowskiego, uznawanego za ojca poezji polskiej, i Mikołaja Reja. Prężnie działała Akademia Krakowska, później nazwana Uniwersytetem Jagiellońskim. Akademia powstała jeszcze w czasach Kazimierza Wielkiego, w 1364, jednak lata świetności tej uczelni przypadają na czasy jagiellońskie. Dzięki hojności królowej Jadwigi, żony Władysława Jagiełły, która podarowała uniwersytetowi swoje insygnia koronacyjne, Akademia rozkwitła. Na studia do Krakowa przybywali młodzi studenci z wielu krajów Europy. Jednym z absolwentów tej uczelni był wybitny astronom – Mikołaj Kopernik. Jego rewolucyjne dzieło „O obrotach sfer niebieskich” zmieniło dotychczasowy pogląd o wszechświecie. Renesans to także wielkie zmiany w architekturze. Rozbudowywały się i piękniały miasta. Do dziś możemy podziwiać ratusze w Sandomierzu czy Poznaniu, przepiękny rynek z kamieniczkami w Zamościu, krakowskie Sukiennice, pałac w Baranowie (zwany małym Wawelem), kamieniczki na rynku w Kazimierzu nad Wisłą. Prawdziwą perłą architektoniczną jest Wawel, a w szczególności kaplica Zygmuntowska Kolebką renesansu były Włochy. Polskę łączyły z tym krajem bardzo ścisłe więzy, głównie za sprawą żony Zygmunta Starego, królowej Bony. Wraz z jej pojawieniem się w naszym kraju na dwór wawelski przybyli architekci, malarze i uczeni. VADEMECUM SZÓSTOKLASISTY | HISTORIA strona 11 z 11