Miasto-ogród Żyrardów

„śyrardów Miasto Ogród”
„Miasto Ogród” to koncepcja miasta siedliskowego, osiedla
oddalonego od centrum duŜego miasta, charakteryzującego się niską,
luźną zabudową, a przede wszystkim znacznym udziałem terenów
zielonych (lasów, ogrodów, parków, itp.) w ogólnej powierzchni miasta.
Koncepcja ta pojawiła się w odpowiedzi na problem przeludnienia miast
w XIX wieku w Anglii. Pierwszym takim reformatorem był Anglik Robert
Owen, którego działania charakteryzowała bogata i szeroka filantropia.
On to ogłosił w 1820 roku ideę tworzenia miast – ogrodów, gdzie zieleń
miasta miała przyspieszyć regenerację sił człowieka. Robert Owen
urodzony w 1771 roku w Anglii był sławnym przywódcą reform
społecznych. On to za główny cel Ŝyciowy postawił sobie wyrwanie
z nędzy robotników. Liczne problemy mieszkaniowe, zdrowotno
– higieniczne, narastające od końca XIX w., zwłaszcza w duŜych
miastach przemysłowych zmuszały planistów do szukania nowych
rozwiązań .
I tak , nieco później w latach 90-tych XIX wieku rodak Owena,
Anglik Ebenezer Howard, nauczyciel, w ksiąŜce pt. :” Tomorrow,
a peoceful path reform” wyłoŜył potrzebę i zasady tworzenia miast –
ogrodów. Istotą tej koncepcji było stworzenie korzystnych warunków
mieszkaniowych i wypoczynkowych dla całej społeczności miejskiej.
Jako publikację opisującą koncepcje miasta ogrodu uznaje się dzieło
Ebenezera Howarda, pt.: "Garden Cities of Tomorrow".
W Anglii pierwszy plan miasta ogrodu autorstwa B. Parkera
i R. Unwina zaczęto realizować w 1900 roku. Ideą przewodnią Howarda
było połączenie dodatnich stron Ŝycia miejskiego z Ŝyciem na wsi. Jego
projekt urzeczywistniony był po raz pierwszy w osadzie Letchworth pod
Londynem.
Jedna z trzech wiosek - Letchworth - dała nazwę nowemu osiedlu
projektowanemu na 35 tys. mieszkańców. Miasto zostało podzielone na
4 części przez biegnącą z zachodu na wschód linię kolejową oraz
prostopadłą do niej dolinę. KaŜda część posiadała własny ośrodek
ogólnomiejski. Nadano jej układ koncentryczny, jednak bez centralnego
1
parku. Realizacje nie zupełnie zgodne z koncepcją, nie wywołały
samorzutnego powstawania nowych miast. Jednak w 1920 roku
przyczyniły się do powstania osad satelitarnych dookoła Londynu.
Oprócz Letchworth miało powstać 29 satelitów, zrealizowano 8.
Nurt ten szybko przedostał się do centrum Europy. W Niemczech
pierwszym kontynuatorem idei miast – ogrodów był lipski inŜynier Teodor
Fritsch. Jego ksiąŜka pt.”Die Stadt der Zukunft” /1895 r./ zawiera zasady
budowy miast, podzielonych na sfery przeznaczone do róŜnych celów,
obficie przeplatanymi parkami i ogrodami, rozmieszczonymi na całej
powierzchni miasta.
Przebywający w tym czasie na Politechnice w Dreźnie i praktyce
w Anglii K. A. Dittrich poznał problematykę tworzenia miast – ogrodów,
która później starał się urzeczywistnić w planie przestrzennym nowo
zakładanej osady przemysłowej śyrardowa. Całość załoŜenia była
starannie przygotowana. Sporządzono wówczas kompleksowy plan
perspektywiczny osady, który obok przemysłu przewidywał program
usług towarzyszących i zabezpieczających w pełni potrzeby wszystkich
grup społecznych w zakresie mieszkalnictwa, handlu, kultury, oświaty,
ochrony zdrowia i rekreacji.
W podstawowych ogólnych załoŜeniach programowych miasto –
ogród przeznaczono miało być dla ludności pracującej i mogło w nim
mieszkać nie więcej niŜ 30000 ludzi w domach rodzinnych, o ile to
moŜliwe osobnych, otoczonymi ogródkami. Miało mieć ono część
przemysłową, mieszkalną i usługową, oraz posiadać swój ogród – park
publiczny, a w nim miejsca gier i zabaw dla dzieci i osób starszych.
Działania podejmowane przez XIX – wiecznych planistów miasta
śyrardowa zmierzały do wykorzystania naturalnych walorów terenu dla
szybkiej i moŜliwie pełnej regeneracji sił robotników. PoniewaŜ
pozytywny wpływ na samopoczucie ludzi miała bliskość i obfitość zieleni,
stąd starania o wypełnienie otoczenia domów mieszkalnych zielenią
ogródków przemysłowych. Sieć zadrzewień ulicznych uzupełniano
pasami przydomowych. Główna aleja miasta śyrardowa wyznaczająca
główną oś załoŜenia urbanistycznego
oś symetrii kościoła p.w.
Wniebowstąpienia Najświętszej Marii Panny, wysadzana była gęsto
drzewami dzięki czemu miała ona szerokość 45 m w liniach zabudowy.
2
Wszystkie budynku uŜyteczności publicznej otaczane były
ogrodami, co w powiązaniu z Parkiem K. A. Dittricha, aleją prowadzącą
(obecnie aleja Partyzantów) do cmentarza (ul. Długa – obecnie
ul. Limanowskiego), promenadą ku stacji kolejowej- Aleją Hiellego
i Dittricha oraz Parkiem na Rudzie (obecnie teren Sądu Rejonowegopark nie istnieje) tworzyło nieprzerwany ciąg zieleni.
Wspaniale pokazują nam to panoramy śyrardowa z ok. 1880 roku
i 1899 roku.
Podstawowym elementem dla miasta – ogrodu było załoŜenie
centralnego ogrodu, parku miejskiego ogólniedostępnego dla całej
ludności miasta.
W śyrardowie funkcje te pełnił załoŜony w końcu XIX wieku tzw.
Park na Rudzie, obecnie nie istniejący. Usytuowany był on niedaleko lini
kolejowej –
ul. Przejazd, alei Hiellego i Dittricha, ul. Tylnej
i ul. Ogrodowej. Park ten pełnił funkcję rekreacyjno – sportową, a
zarazem kulturalną. Z przetrwałych przekazów archiwalnych wynika, iŜ
na jego terenie projektowane były takie obiekty jak: drewniany teatr na
wolnym powietrzu ze sceną i podium dla orkiestry, kręgielnia
i drewniany bufet .
W 1908 roku teren parku został znacznie okrojony z powodu
rozbudowy i nowego obsadzenia drzewami alei Dittricha oraz budowy
ul. Nowej. Na planie z 1926 roku jest on juŜ natomiast zupełnie
niewidoczny.
W okresie późniejszym wraz z dalszym rozwojem miasta
i powstaniem coraz to nowych dzielnic mieszkaniowych, powstał nowy
park tzw. Park Ludowy przy ul. Sokulskiej (obecnie ul. śeromskiego).
Związany z uboŜszą dzielnicą śyrardowa tzw. dzielnicą Ŝydowską na
Rudzie, połoŜoną na południowy- wschód od granicy osady fabrycznej.
Park ten załoŜony w okresie międzywojennym w pierwotnym
zamierzeniu ogólnodostępny , posiadał bogaty program uŜytkowy;
muszlę koncertową, plac do gier sportowych, halę sportową i sieć
sportowych ścieŜek . Obecnie teren parku został podzielony. Północny
jego kraniec zajmuje stadion sportowy Klubu Sportowego
„śyrardowianka”, a więc jest dostępny w sposób ograniczony.
3
W pozostałej części wygrodzono korty tenisowe, lodowisko i pływalnię
(obecnie obiekty nie funkcjonujące). Pomiędzy lodowiskiem, a pływalnią
usytuowano boisko treningowe dla piłki noŜnej.
śyrardów jest więc nie tylko przykładem od podstaw XIX –
wiecznego miasta przemysłowego, ale równieŜ wspaniałym przykładem
miasta –ogrodu realizowanego równocześnie z załoŜeniami angielskim
i co najmniej równy im rangą. Zasady te zaczęto realizować dopiero
w 1853 roku w Saltaire koło Bradford.
Koncepcję tę w pełni odnajdujemy w dzisiejszym, zachowanym
nadal zabytkowym zespole miejskim śyrardowa. Ideę miasta
przemysłowego odzwierciedla zrealizowany w pełni program utworzenia
jednorodnych stref zagospodarowania przestrzennego, w skład których
wchodziła, na zrównowaŜonych zasadach: funkcja przemysłowa i funkcja
mieszkalno-usługowa z
rozbudowanym programem socjalnym
i integrującą całość zaprojektowaną zielenią miejską. 1.
Zachowany prawie w całości zespół poprzemysłowy z osadą
fabryczną stanowi unikatowy w skali Polski przykład idei kształtowania
dziewiętnastowiecznego miasta ery przemysłu, a takŜe skutecznie
przybliŜając osadę fabryczną do ideału miasta-ogrodu2.
Elementem zagospodarowania przestrzennego miasta śyrardowa ,
jako jedna z jednorodnych stref zagospodarowania, jest dzielnica
o charakterze reprezentacyjnym połoŜona w centralnej części miasta.
Głównym elementem tej części miasta jest reprezentacyjny park na
terenie którego połoŜona jest willa Karola Dittricha jr. syna Karola
Augusta Dittricha. Ten centralnie połoŜony park to istotny element
miasta-ogrodu.
mgr inŜ. Joanna Kreyser , inŜ. Mariana RoŜej pod kierunkiem prof. dr hab. Longina
Majdeckiego Studium Historyczno-Kompozycyjne i koncepcja Rewaloryzacji
1
2 Magdalena
Szulińska „śyrardów-miasto lnu. Propozycja utworzenia parku kulturowego”„Dziedzictwo przemysłowe Mazowsza i jego rola w turystyce” wyd.ALMAMER Warszawa 2008
str.240
4
Park im. Karola Augusta Dittricha w śyrardowie, o powierzchni 5,8
ha, połoŜony jest w centrum miasta nad rzeką Pisią Gągoliną oraz
kanałem przemysłowym byłej fabryki lniarskiej. ZałoŜony został w 2
połowie XIX wieku w stylu krajobrazowo-naturalistycznym, stanowiąc
otoczenie dla reprezentacyjnej willi Karola Dittricha jr.- prezesa
Towarzystwa Akcyjnego Zakładów śyrardowskich. Park zaprojektowany
został prawdopodobnie przez Karola Szparmanna, znanego ogrodnika
Warszawskiego Ogrodu Botanicznego. W całym swoim bogactwie
roślinności skrywał rzadkie okazy drzew, m.in. platany klonolistne,
których wiek szacuje się na około 170 lat. Nie tylko one stanowiły
o wyjątkowości tego miejsca, ale równieŜ romantyczne mostki
z daszkami, sztuczne skałki, sadzawki, drewniane ławeczki, które
dopełniały obrazu tej „wyspy zieleni” wśród zabudowań fabrycznych3.
Wg szczegółowej inwentaryzacji drzewostanu Parku im. Karola Augusta
Dittricha w śyrardowie opracowanej w roku 1991 w ramach Studium
Historyczno-Kompozycyjnego i koncepcji Rewaloryzacji parku przez mgr
inŜ. Joannę Kreyser i inŜ. Mariana RoŜeja pod kierunkiem prof. dr hab.
Longina Majdeckiego, w parku rosło wówczas 882 drzewa, w tym 8
pomników przyrody. Wiek 63 drzew oceniono wówczas na ponad 120letnie (aktualnie wiek drzew to ponad 140 lat).
Obecnie nadal głównym elementem parku jest okazały starodrzew
z jedenastoma pomnikami przyrody.
Uwagę przykuwają dwa potęŜne platany klonolistne (Platanus x
hispanica), trzy okazałe olszyny (Alnus) nad kanałem, trzy wiązy
szypułkowe (Ulmus laevis), grab (Carpinus) i dąb szypułkowy (Quercus
rober). NajwyŜszym z pomników przyrody, mierzącym ok. 40 m jest
potęŜny orzech czarny (Juglans nigra) o egzotycznych, strzępiastych
liściach. Rośnie przy jednej z kładek nad kanałem. Sześć pomników
przyrody ma obwody pni powyŜej 2 m, pięć kolejnych przekroczyło 3 m.
Na szczególną uwagę zasługują
następujące drzewa będące
pomnikami przyrody lub kwalifikujące się do objęcia tą szczególna formą
Magdalena Szulińska „śyrardów-miasto lnu. Propozycja utworzenia parku kulturowego”„Dziedzictwo przemysłowe Mazowsza i jego rola w turystyce” wyd.ALMAMER Warszawa 2008
str.240
3
5
ochrony przyrody: Wiąz szypułkowy, Olcha czarna, Platan klonolistny,
Dąb szypułkowy, Grab pospolity.
W ramach projektu Rewaloryzacja Parku Dittricha, w latach 20042007 przeprowadzono kompleksową rewaloryzację parku dzięki środkom
pozyskanym przez Miasto śyrardów z Zintegrowanego Programu
Operacyjnego Rozwoju Regionalnego przy udziale środków
Europejskiego Funduszu Rozwoju Regionalnego i budŜetu państwa,
oraz budŜetu Powiatu śyrardowskiego.
NaleŜy teŜ zwrócić uwagę, Ŝe Powiat śyrardowski opracował
dokumentację na renaturyzację układu wodnego w parku, uŜyczył teren
do tego przedsięwzięcia, a takŜe wsparł finansowo ten projekt.
W trakcie prac rewaloryzacyjnych wycięto suche i zagraŜające
drzewa. W ich miejsce zasadzono nowe. Dzięki klonom (Acer
platanoides ‘Fassen’s Black’) pojawiło się purpurowe ulistnienie.
Leszczyny tureckie (Corylus colurna), buki pospolite (Fagus sylvatica)
o ciekawym pokroju i charakterystycznej, gładkiej, jasno szarej korze
oraz kwieciste jabłonie wprowadzą ciekawe urozmaicenie. Dosadzone
zostaną takŜe istniejące juŜ gatunki – jesion wyniosły (Fraxinus
excelsior), grab pospolity (Carpinus betulus), dęby szypułkowe (Quercus
robur), wierzby (Salix sepulcralis ‘Chrysocoma’), wiązy (Ulmus holandica
‘Wredeii’). Do ciekawostek dendrologicznych zaliczyć moŜna miłorzęba
japońskiego (Gingko biloba), tulipanowca amerykańskiego (Liliodendron
tulipifera), jabłoń jagodową (Malus baccata). Pnie drzew, tak jak przed
laty, oplata bluszcz i winobluszcz.
Po usunięciu starych i mało wartościowych krzewów zostały
posadzone purpurowolistne berberysy, bukszpan, irgi, trzmieliny
pstrolistne, róŜe, tawuły, płoŜące jałowce, cisy oraz rododendrony.
Wykonane w parku prace rewaloryzacyjne miały teŜ na celu
odtworzenie bogatego runa parkowego. Na rabatach pojawiło się 38
gatunków takich jak zawilce, krokusy, przebiśniegi, śnieŜyce,
pierwiosnki, poprzez całą gamę barwnych bylin kwitnących latem, takich
jak: tawułki, dzwonki, fiołki, konwalie, bodziszki, liliowce, Ŝurawki, funkie,
kosaćce, języczki, firletki, floksy. KaŜdą jesień jasnym róŜem witają
zimowity.
Cieniste zakątki z kamiennymi kaskadami, porastają róŜowo
kwitnące bergenie, pstrolistne hosty, fiołkowo kwitnący barwinek,
rumianki i róŜne gatunki paproci.
6
Nad stawem „śabie oczko” znalazła się roślinność nadwodna i bagienna
– wielobarwne orliki, białe parzydło leśne, Ŝółte kaczeńce, turzyce,
wiązówki błotne, kosaćce, sit i błękitne niezapominajki.
W końcu lat 70-tych XIX wieku powstaje zespół siedmiu willi
z zaprojektowanymi mieszkaniami dla wyŜszych urzędników fabryki.
WyróŜnia je od pozostałych zabudowań mieszkalnych bogata stylistyka
utrzymana w formach renesansu francuskiego.
W podobnym typie utrzymana została willa Dittricha, zlokalizowana
w otoczeniu załoŜonego parku. Dzielnicę mieszkaniową uzupełniał
bogaty program usług, który obejmował ogółem: trzy szkoły, szpital,
przytułek, ochronkę, resursę, kantor, dom ludowy, straŜ poŜarną,
rzeźnię, pralnię, trzy kościoły i cmentarz. Większość budynków
powstałych między 1880 a 1913 rokiem zbudowana została na
obszernych działkach budowlanych z zaprojektowaną odpowiednio
zielenią, podobnie jak w kwartałach zabudowy robotniczej i willowej4.
Unikalne wartości zabytkowe załoŜenia poprzemysłowego i osady
fabrycznej śyrardowa, które wyróŜniają je od innych zachowanych XIX
wiecznych ośrodków poprzemysłowych, to zachowany w całości układ
urbanistyczny i zabudowa, której stan zachowania określony został na
ok. 96% pierwotnego zasobu. Rozplanowanie przestrzenne załoŜenia
oparte zostało na zasadach symetrii, którego oś stanowi otwarty na
kompleks zabudowań produkcyjnych układ dwóch reprezentacyjnych
placów dawnego Rynku i placu Kościelnego. Poprzez połączenie części
przemysłowej i mieszkalnej, a takŜe ukierunkowanie przebiegu ulic i osi
widokowych na dominanty wieŜ fabrycznych, podkreślono zaleŜność
ekonomiczną osady od zakładów. W rozplanowaniu osady dominuje
prymat kompozycji funkcjonalno-przestrzennej, tworzącej czytelne nadal
strefy jednorodnego zagospodarowania. Zabudowa osiedla robotniczego
z powtarzanym modułem domu, jak i znacznie bogatsze w formy
architektoniczne i detale osiedle willowe kadry kierowniczej, występują w
Jacek Grzonkowski „Rewaloryzacja Parku im.Karola Augusta Dittricha w Zyrardowie”„Dziedzictwo przemysłowe Mazowsza i jego rola w turystyce” wyd. ALMAMER Warszawa str.
223
4
7
otoczeniu zaprojektowanej zieleni ulic i
o nawiązaniu do kompozycji miasta-ogrodu5.
ogrodów,
co
stanowi
Na szczególną uwagę zasługuje rozbudowany system wodny rzeki
Pisi Gągoliny. Jet to układ zbiorników wodnych – stawów, które od XIX
wieku zaopatrywały w wodę rozwijający się w śyrardowie przemysł.
Technologia przetwarzania lnu była i jest bardzo wodochłonna.
Zatem rozbudowany system retencjonowania wody powierzchniowej był
w zasadzie konieczny dla wielkiej fabryki lniarskiej. PowyŜej śyrardowa
funkcjonowały młyny w Radziejowicach, Hamerni i Korytowie .
W śyrardowie w drugiej połowie XIX wieku działał młyn zboŜowy
w folwarku na Rudzie – obecnie pozostały po nim fundamenty w rejonie
ulicy Browarnej. W centralnej części znajdował się Staw Górny
(nazywany później zbiornikiem „Centrala”), gdzie znajdowało się ujęcie
wody dla Przędzalni, oraz rozbudowany układ rozprowadzania wody do
kotłowni Centralnej i innych obiektów fabrycznych do celów
technologicznych i przeciwpoŜarowych . W Parku Karola Augusta
Dittricha do dziś funkcjonuje jaz Luca zapewniający piętrzenie wody dla
układu cieków w parku, oraz przesyłający wodę do Stawu Bielnikowego,
gdzie znajdowały się kolejne ujęcia wody do bielenia lnu, stacji uzdatnia
wody i kotłowni. Ze stawu Bielnikowego woda odkrytym sztucznym
kanałem przepływa przez Bielnik i wracała do swojego koryta. NaleŜy
zwrócić uwagę na formę i ukształtowanie tych budowli wodnych na wzór
duŜych stawów ogrodowych.
Aktualnie istniejący układ zbiorników wodnych o charakterze
wielozadaniowym , retencyjno wyrównawczym, który jest od 1991 roku
administrowany przez Fundację Ochrony Środowiska Naturalnego
Miasta śyrardowa i Okolic w śyrardowie. Składa się on z następujących
obiektów:
Magdalena Szulińska „śyrardów-miasto lnu. Propozycja utworzenia parku kulturowego”„Dziedzictwo przemysłowe Mazowsza i jego rola w turystyce” wyd. ALMAMER Warszawa 2008
str.247
5
8
Zbiornik wodny „Zalew śyrardowski” połoŜony km 36+900 rz. PisiGągoliny - o piętrzeniu stałym H=4,50 m . 13,84 ha powierzchnia lustra
wody
Zbiornik wodny „Ruda” (Staw na Rudzie) połoŜony w km 36+900 rz.
Pisi-Gągoliny o piętrzeniu stałym H= 2,35 m. 1,23 ha- Powierzchnia
lustra wody.
Zbiornik wodny „Centrala” (Staw Górny) połoŜony w km 34+750 rz. PisiGągoliny o piętrzeniu stałym H= 1,47 m 0,88 ha- powierzchnia lustra
wody.
Jaz „Luca” w śyrardowie połoŜony w km 34+500 rz. Pisi-Gągoliny
o piętrzeniu stałym H= 2,55
Osada fabryczna w śyrardowie jest jednym z pierwszych
nowoczesnych miast przemysłowych w Polsce. Zespół budynków
mieszkalnych z rozbudowanym sektorem usług , gdzie zieleń jest
czynnikiem integrującym poszczególne części zabudowy, stanowi
przykład interesującego rozwiązania funkcjonalno-przestrzennego
z ostatniego trzydziestolecia XIX wieku. Reprezentująca wiele
elementów ówczesnej urbanistyki osada, zasługuje na szczególną
opiekę i zachowanie, tak urbanistycznej jej całości, jak i poszczególnych
jej elementów6.
Warto równieŜ przytoczyć relację korespondenta petersburskiego
„Kraju” z 1903 roku, dla którego Ŝyrardowskie osiedle prezentowało się
„jak kawałek najporządniejszej prowincji niemieckiej albo jakiegoś
przemysłowego kantonu szwajcarskiego. Ulice prościutkie, szerokie,
twarde, trotuary wygodne, ulice od trotuarów oddzielone głębokimi i na
Marian RoŜej „Zabytki architektury województwa skierniewickiego” Urząd Wojewódzki w
Skierniewicach
6
Jerzy Naziębło „Unikatowy układ urbanistyczny śyrardowa-historia i problemy odnowy.Problemy rewitalizacji śyrardowa. Prawne Unormowania Rewitalizacji.” Wyd. Zarząd Miasta
śyrardowa, Muzeum Mazowsza Zachodniego, Stowarzyszenie Forum Rewitalizacji, śyrardów
2001 str.42
7
9
kant stawianymi kanalikami. Domy z cegły czerwonej, piętrowe zwykle,
solidne i niebrzydkie. Całość wszędzie raduje oczy. I masa zieleni.”7
Podsumowując charakter zagospodarowania przestrzennego
śyrardowa, podkreślić naleŜy jako nieprzemijające wartości, które nasze
pokolenie powinno zachować dla następnych. Rozwijający się w XIX
wieku śyrardów był jednym z osiedli robotniczych, które próbowano
realizować według projektów miast idealnych. Na tym tle wzrasta on do
rangi jednego z waŜniejszych osiągnięć europejskich 2 połowy XIX
wieku8.
Fundacja Ochrony Środowiska Naturalnego Miasta
śyrardowa
i Okolic w śyrardowie
Autor:
Jerzy Naziębło „Unikatowy układ urbanistyczny śyrardowa-historia i problemy odnowy.Problemy rewitalizacji śyrardowa. Prawne Unormowania Rewitalizacji.” Wyd. Zarząd Miasta
śyrardowa, Muzeum Mazowsza Zachodniego, Stowarzyszenie Forum Rewitalizacji, śyrardów
2001 str.41
8
10