zešywk co. 3 (2011) - WITAJ

64. LĚTNIK
3 2011
Serbska
šula
Serbski
pedagogiski
časopis
L U D OW E N A K Ł A D N I ST WO D O M OW I N A
wobsah
d ź ě ł a w o s ć r ě č n e h o c e n t r u m a w i t a j ( RCW ) w h o r n j e j a D e l n j e j Ł u ž i c y
74
76
Beata Brězanowa
10 lět po załoženju Rěčneho centruma WITAJ
86
Annett Dźědźikowa
Z nowymi idejemi po nowych pućach
Manuela Smolina, Michaela Hrjehorjowa,
Silwija Wjeńcyna, Jadwiga Kaulfürstowa
Dźěławosć wotrjada wědomostne a projektowe dźěło a rěčny marketing
87
Annett Dźědźikowa
Prěni raz dźěłarnički w poskitku
89
Milenka Ertelowa, Walburga Sćapanowa
Serbšćina za započatkarjow
91
Mikławš Krawc
Wuznamjenjenja hódna wučbnica
92
Beata Brězanowa
Za Rafaelom Wowčerjom
93
Lubina Hajduk-Veljkovićowa
Terminologija za předmjet stawizny
94
Marja Hrjehorjowa
Terminologija za předmjet nabožina
95
Simone Volkmann
Budyšin a wokolina – přewodnik za šulerjow
96
Pětr Šołta
PŁOMJO – wjace hač jenož dźěćacy časopis
97
Jadwiga Čižankowa
10 lět Rěčny centrum WITAJ
98
Franciska Zopic
Socialne dźěło na kraju so wutwarja
103
104
Kito Ela
Gaž glědam slědk ...
105
107
Gunda Heyderowa
Wuwiśe materialijow za WITAJ-kupki w źiśownjach Dolneje Łužyce
108
109
Ingrid Hustetowa
Wójowarka ze zagronitym nadawkom
111
112
Doreen Hufnagelowa
Naš internat
113
114
Bernd Melcher
Źěło redaktora Płomjenja –
wóstuda wuzamknjona
Měto Nowak
Wizije
Madlena Norbergowa
Dalejwjeźenje WITAJ-projekta pó źiśowni
Ingrid Hustetowa
Wobšyrna serija wucbnicow a źěłowych zešywkow za dolnoserbšćinu w zakładnej šuli doźěłana
Christiana Piniekowa
Wušej 10 lět WITAJ-projekt na šulach
z dolnoserbskeju wucbu
Tatjana Kadočnikowa
Filmowy projekt Chóśebuskego wótźělenja
RCW
100 Gerlind Šubertowa
Nowy internat Serbskeho gymnazija Budyšin
s e r b s k a š u l a 3 2 011
73
74
d ź ě ł a w o s ć RC w w H o r n j e j Ł u ž i c y
10 lět po załoženju Rěčneho centruma WITAJ –
awtentiske rěčne rumy a digitalny swět
Beata Brězanowa
Dźěłowe skupiny so w dźensnišim času nimale wšědnje
wu­tworjeja a so zaso rozpušća, hdyž su swój nadawk
spjel­nili. Hinak je tomu pola institucijow. Załoženje no­
wych institucijow je zwjetša wuslědk dołhodobnych rozmyslowanjow a rozestajenjow mjez zamołwitymi, wobdźělenymi a potrjechenymi. Je institucija z wěstym nadawkom potom raz załožena, wobsteji wona za dlěši abo
samo dołhi čas. Załoženje Rěčneho centruma WITAJ
(RCW) je přikład za to. Tuta skerje hišće młoda institucija swjeći lětsa dźesaćlětny jubilej swojeho wobstaća.
Kak daloko měli wróćo zhladować, jeli chcyli sej přičiny
a mězniki nastaća rěčneho centruma wuwědomić? Měli
wróćo zhladować
• hač k spočatkam serbskeho šulstwa, dokelž so tu
wučbnicy a wučbne materialije za serbskorěčnu
wučbu wuwiwaja, abo
• hač k wonemu 7. wuwjedźenskemu postajenju z
lěta 19641, dokelž je skutkowanje Rěčneho centruma WITAJ zwjazane z nadźiju, zo so starši
dźensa z jim tehdy zmóžnjenym swobodnym
roz­sudom přećiwo serbskorěčnemu ku­błanju
swo­jich dźěći njerozsudźa, ale za nje, abo
• hač k załoženju Serbskeho šulskeho towarstwa
z. t. w lěće 1991, kotrež bě sej přeco zaso nastaće
kubłansko-wuwiwanskeho centruma žadało?2
To su jenož tři móžnosće, za přičinami a pozadkami załoženja RCW slědźić. Snadź so zajimowany stawiznar
jónu tutomu prašenju wěnuje.
Nowe myslenje
Za nas sobudźěłaćerki a sobudźěłaćerjow je rěčny centrum dźensa městno našeho powołanskeho skutkowanja,
hdźež damy so wjesć w zmysle nas pozbudźowaceho
přimjena WITAJ, kiž steji za swětej wotewrjene mysle­
nje. K tajkemu myslenju běchu Serbja po přewróće a
zjednoćenju němskeju statow na nowe wašnje wužadani.
Wotewrjene hranicy a z tym date opcije na najwšelako­
riše žiwjenske puće sylnjachu ćišć sej wuwědomić, što je
za nas wobchowanja hódne a w kotrej měrje měli sej hinaši přistup k našim hódnotam zmóžnić. WITAJ-projekt, kotryž Jan Bart kónc 90-tych lět z njesměrnym angažementom iniciěrowaše, je wuraz tajkeho noweho přistupa. Witamy wšitkich, kotřiž chcedźa našu maćeršćinu
s e r b s k a š u l a 3 2 011
nawuknyć, njewotwisnje wot
pochada abo staroby. Wězo
skićachu so tež w prjedawšich časach šulerjam a dorosćenym móžnosće, serbšćinu wuknyć. Někotři wužiwachu tajke móžnosće
samo tak intensiwnje, zo
nětko serbuja kaž maćernorěčni. Dźensa pak cyle
wědomje hižo najmjeńšich
do pěstowarnjow witamy,
hdźež so serbskorěčnje kubłaja, dokelž je nam jasne, zo
wobchowamy serbsku rěč jenož w zhromadnosći ze wšěmi, kotrymž je dwu- a wjacerěčnosć kubłanska hódnota,
a to wuchadźejo z najwšelakorišich motiwacijow.
Na sobuiniciatiwu něhdyšeho jednaćela SŠT a pozdźišeho prěnjeho nawody RCW Rafaela Wowčerja je nastała
syć dźěćacych dnjowych přebywanišćow, w kotrychž so
dźensa něhdźe 200 předšulskich dźěći w Delnjej Łužicy
a 1100 předšulskich dźěći w Hornjej Łužicy serbskorěčnje kubła.3 Ze załoženjom RCW bě za njemało ludźi wočakowanje zwjazane, zo so syć WITAJ-pěstowarnjow
a -skupinow wobstajnje rozšěrja. Posle­dnja WITAJ-skupina je so w lěće 2009 w Kulowje wutworiła. Hižo někotre lěta pak so pokazuje, zo su personelne móžnosće
WITAJ-­projekta wobmjezowane. Zajim staršich přiběra, falowaceho kubłarskeho dorosta dla pak njeje hižo
móžno, přeća wšěch staršich spokojić a po prjedawšim
wašnju intensiwnje dalšich zajimcow za projekt wabić.
Wuwića w digitalnej dobje
Zwěsćamy pak tež nowe wuwića w kruhu staršich, kotrymž móžemy wotpowědować. Němskorěčni starši ma­
ja žadosć, swoje dźěći při nawuknjenju serbšćiny pře­
wodźeć móc, wosebje hdyž zastupja tute do šule. Toho­
dla su so wospjet za rěčnymi kursami za staršich prašeli.
Dohromady šěsć tajkich kursow rěčny centrum mjeztym
w Pančicach-Kukowje, Kulowje a Budyšinje poskića.
Ni­mo toho je so skupina staršich w Budyšinje z ideju
rěč­neho kursa za předšulske dźěći na rěčny centrum wo­
broćiła. Tajki kurs wopytuje w rumnosćach RCW mjez­
tym tydźensce wosom dźěći, kotrež njejsu móhli WITAJ-­
pěstowarnju wopytać, ale w nowym šulskim lěće do prěnjeho lětnika Serbskeje zakładneje šule Budyšin zastu­
pja. Tak wuwiwaja so kolebki serbskeho žiwjenja na
tak­rjec přirodne wašnje. Přikład za to je tež załoženje to-
d ź ě ł a w o s ć RC w w H o r n j e j Ł u ž i c y
warstwa „Stup dale“ w Drježdźanach, kotrež je lětsa
prěnju dnjowu skupinu za serbsce rěčace a wuknjace
małe dźěći wotewrěło. Štó wě, hač njezałoža so dalše
tajke skupiny jónu w druhich městach, kaž w Lipsku,
Berlinje abo Mnichowje. Rozmyslujo wo tym so wuwědomja, zo WITAJ-projekt a WITAJ-ideja hranicy serbskeho sy­dlen­skeho ruma we Łužicy přesahujetej.
Hladajo na wirtuelne socialne syće steji nam z internetom mjeztym srědk k dispoziciji, hdźež teritorialne hranicy hišće lědma rólu hraja. Znaty ameriski sociologa
Jeremy Rifkin rěči w tutym zwisku wo třećej industrijnej rewoluciji, kotraž móhła kmanosć našeho sobuzačuwanja tež z jara zdalenymi čłowjekami stopnjować.
Wuwi­ćowe schodźenki komunikaciskich srědkow wot
wuwića pisma, knihićišća, telefona hač k internetej
wobwliwuja po jeho dopóznaćach naše wědomje wo
mjezsobnej zwja­zanosći nic jenož w swójbje, ale runje
tak w zhroma­dźenstwach, ludach, statach a skónčnje we
wulkej swójbje čłowjestwa.4 Serbske towarstwa, institucije a jednotliwcy tute móžnosće komunikacije a mjezsobneje zwjazanosće hižo samozrozumliwje wužiwaja,
znajmjeńša w zwisku z internetnej stronu a elektroniskej
póštu. W nowšim času nabywaja socialne syće, kaž je to
na př. facebook, na wuznamje. Tohodla je nětko tež Rěčny centrum WITAJ pola facebooka zapisany čłon a
móže tam swojich přećelow w cyłym swěće wšědnje wo
najnowšich aktiwitach swojeje dźěławosće informować.
Nadźijamy so, zo přinošujemy na tute wašnje k zwjazanosći Serbow z jich łužiskej domiznu, hdźežkuli na
swěće tež su.
Bjezposrědne nazhonjenja
Při wšej bjezhraničnej komunikaciji w digitalnym swěće
pak njezhubi direktna mjezyčłowjeska komunikacija
swój wuznam, skerje nawopak. To płaći wosebje za nawuknjenje rěče. Nihdy nanihdy njebudu sej małe dźěći
maćeršćinu prěnjorjadnje z techniskimi srědkami přiswojić móc. Elektroniske medije rěčnemu wuwiću małeho dźěsća bóle škodźa hač tyja, jeli so wone při zaběrje
z nimi wot staršich a kubłarjow, ke kotrymž ma dźěćo
wosebity emocionalny poćah, njepřewodźeja.5 Wjele hinak njeje to tež pola staršeho dźěsća a dorosćeneho. Poprawom by sej móhł kóždy, kotryž zamóže čitać, dalšu
rěč z pomocu knihow, filmow, słuchohrow a poskitkow
z interneta sam přiswojić. Lědma štó pak to tak čini.
Motiwacija, po tajkim wuknjenskim puću kročić, njeje
zwjetša sylna dosć. Trjebamy čłowjeka, kotryž nas na­
rěči a ke komunikaciji w druhej rěči wuwabi. To móže
być wučer w šuli, přećel z wukraja, znaty z dowola we
wukraju abo kolega na dźěle, hdźež so w mjezynarodnych teamach dźěła. Njeje při tym přeco wažne, zo bjez
zmylka rěčimy, ale dźe wo to, zo sej zwěrimy, přiswojene znajomosće w cuzej rěči wužiwać a so dorozumić.
Wotpowědnje potrěbnosćam moderneje a wosebje mobilneje towaršnosće stej so rěčna didaktika a metodika
změniłoj. Rěči so mjez druhim wo komunikatiwnej
metodźe. „Nawuknjenje rěčow ma so po móžnosći w
awtentiskich, praktiskich a nałožujomnych situacijach
wšěd­neho dnja organizować. Skupina wuknjacych słuži při tym jako model za komunikaciskich partnerow
w realnych kontekstach, mjeztym zo je wuwučowaca
wo­soba partner a poradźowar při wuknjenju.“6
W tutym zmysle přijimaja sobudźěłaćerki a sobudźě­ła­
ćerjo rěčneho centruma doporučenje załožboweje dźě­ło­
weje skupiny za hajenje rěče, zo měł so RCW w přicho­
dźe hišće bóle jako fachowy centrum za slědźenje a posłužby profilować. Posłužby měli so wosebje praktika­
rjam w pěstowarnjach a šulach poskićeć a jich wšědne
dźěło měło so podpěrać. Konkretnje so namjetuje, zo měli
sobudźěłaćerki a sobudźěłaćerjo RCW w přerězku 20 %
swojeho dźěłoweho časa direktnje w praksy skutkować.
Tutomu doporučenju chcemy – dalokož móžno – krok po
kroku wotpowědować a so spočatnje snano wo­se­bje tym
šulerjam wěnować, kiž serbsku rěč jako cuzu rěč wuknu.
W Hornjej Łužicy je to něhdźe 1100 a w Delnjej Łužicy
samo něhdźe 1600 šulerjow. Při tym chcemy so tež złožować na kooperaciju ze Serbskim ludowym ansamblom,
dokelž hodźi so nawuknjenje jedneje rěče wosebje w nišich lětnikach efektiwnje z pohibom a spě­wom zwjazać.7
Kultura a kreatiwita
Přiwšěm wostanje wuwiwanje wučbnicow a wučbnych
materialijow jedyn z hłownych nadawkow RCW. Nimo
tradicionelnych ćišćanych formow, kotrež swoju funk­
ciju w šuli dale wobchowaja, wěnujemy so w přiběracej
měrje tež nadźěłanju wučbnych srědkow na zakładźe
modernych medijow a rozšěrjenju přez internet. W pedago­
giskim diskursu so mjeztym pokazuje, zo je zapřijeće internetnych žórłow do wučby samozrozumliwosć, a prašenje, hač je internet pomocliwy abo njepomocliwy medij, so hižo njediskutuje. Skerje aktualne je prašenje, w
kajkej měrje maja so šulerjam kompetency za wobchad z
nowej generaciju interneta web 2.0 posrědkować, hdźež
móža sami wobsahi produkować, kreatiwnje wuhotować
a w skupinach hromadźe dźěłać. „W šěroko zapołoženej
studiji, kotraž so za profilemi medijoweje kompetency
młodostnych praša, přińdu Treumann et al. (2007) na sydom ‚typow‘ we wšědnym wobchadźe z medijemi. Ru­
nje typ ‚wuhotowarja a kreatiwneho tworićela‘, kotryž by
za tu relewantne web-2.0-potenciale predestinowany był,
wučinja při tym najmjeńšu skupinu (mjenujcy jenož
3 %), mjeztym zo wužiwa 38 % medije […] skerje so na
konsum orientujo a/abo njekritisce-naiwnje.“8
Hdyž so za nadrjadowanym zaměrom našeho dźěła prašamy, widźimy wotmołwu we wuskim zwjazanju ku­bła­
nja a kultury. Serbskorěčne a w najšěršim zmysle kulturs e r b s k a š u l a 3 2 011
75
76
d ź ě ł a w o s ć RC w w H o r n j e j Ł u ž i c y
ne a nabožne žiwjenje steji w dialektiskim poćahu ke ku­
błanju. Serbskorěčni absolwenća kubłanišćow zmóžnjeja
dalewobstaće našeje specifiskeje žiweje identity. Nawo­
pak je eksistenca serbskeho swójbneho a towaršnostneho
žiwjenja zakład motiwacije, serbsku rěč wuknyć a hajić.
Poradźi-li so nam, w mnohich sferach našeho kulturneho
žiwjenja kreatiwnu dynamiku wuwić, móže to tež być z
přiběracym wuznamom za hospodarske wuwiće Del­
njeje a Hornjeje Łužicy, wšak njewobhladuje so kultura
w rozprawje enquetoweje komisije „Kultura w Němskej“
bjez přičiny jako dźěl hospodarstwa. „Wuměłstwo a kultura wobsedźitej nahladne inowaciske potenciale, wonej
zrozumitej so tohodla w přiběracej měrje jako njeposrědna hospodarska móc přirosta.“9
1 Serbska šula 5/1964, str. 260-265; Heinz Nagel, Zur Entwick­
lung des Schulwesens im zweisprachigen Gebiet Anfang der
siebziger Jahre. Eine Untersuchung zur schulpolitischen Be­
deu­tung der „7. DB“ vom 30.4.1964 (Bd.1), Berlin 1977, str.
180 sć. sć.
2 Serbska šula 3/1995, str. 28 sć. (tam: „kubłansko-wuwiwanski
cen­trum“); Serbska šula 3/1996, str. 28; Serbska šula 3/1997,
str. 28; Serbska šula 4/1998, str. 55; Serbska šula 4/1999, str.
51; Serbska šula 2/2000, str. 26; Serbska šula 3/1994, str. 67.
3 Jadwiga Kaulfürstowa, Statistika serbsce so kubłacych žłobikowych a pěstowarskich dźěći w Hornjej Łužicy, w: Serbska
šula 2/2010, str. 47–51; Madlena Norberg, Das bilinguale
Sprach­programm WITAJ in der Kindertagesstätte und in der
Schule in der Niederlausitz. Einblicke und Ausblicke, Budyšin
2006, Rěčny centrum WITAJ.
4 Jeremy Rifkin, Die empathische Zivilisation: Wege zu einem
globalen Bewusstsein, Frankfurt am Main 2010.
5 Manfred Spitzer, Vorsicht Bildschirm!: elektronische Medien, Ge­
hirnentwicklung, Gesundheit und Gesellschaft, München 2006.
6 Sandra Hutterli, Daniel Stotz, Daniela Zappatore, Do you parlez andere lingue? Fremdsprachen lernen in der Schule, Zürich
2008.
7 James J. Asher, The Total Physical Response Technique of
Learning (1969), w: Moderne Sprachlehrmethoden, Darm­
stadt, 1991, str. 216 sć.; Rupprecht S. Baur, Die Suggestopädie
– eine neue Methode der Fremdsprachenvermittlung (1980),
w: Mo­derne Sprachlehrmethoden, Darmstadt, 1991, str. 291 sć.
8 Gabi Reinmann, Selbstorganisation auf dem Prüfstand: Das Web
2.0 und seine Grenzen(losigkeit), w: Digitale Lernwelten. Kon­
zep­te, Beispiele und Perspektiven, Wiesbaden 2010, str. 83 sć.;
Klaus Peter Treumann a dr., Medienhandeln Jugendlicher.
Medien­nutzung und Medienkompetenz, Bielefelder Medienkom­
petenz­modell. Wiesbaden 2007.
9 Deutscher Bundestag, Schlussbericht der Enquete-Kommis­
sion „Kultur in Deutschland“, Berlin 2007, str. 335.
Dźěławosć wotrjada wědomostne
a projektowe dźěło a rěčny marketing
„Etniskorěčna
rewitalizacija
móže so poradźić,
jeli wobsteja
zajim, wola a zapal
mjez ludźimi,
kotrychž to
nastupa.“
(L. Šatava)1
Wotlěwa: Jadwiga Kaulfürstowa, Manuela Smolina, Silwija Wjeńcyna, Michaela Hrjehorjowa
Hižo 10 lět iniciěruje Rěčny centrum WITAJ (RCW) aktiwity, zo by so serbska rěč dale wuwiwała a wosebje, zo
by so tež nałožowanje serbšćiny w šěrokej zjawnosći
spěchowało. W běhu dźěła su so hłowne dźěłowe pola
RCW wukristalizowali, kotrež su wusko mjez sobu
splećene a so sylnje wobwliwuja. W srjedźišću steji žiwe
a awtentiske posrědkowanje serbskeje rěče w pěstowarni,
šuli a při wólnej zaběrje. Serbske dźěći měli swoju
maćeršćinu na najwyšim niwowje nawuknyć. Dźěći z
s e r b s k a š u l a 3 2 011
němskorěčnych swójbow měli sej tajke rěčne kmanosće
přiswojić, zo serbšćinu jenož njerozumja, ale tež aktiw­
nje nałožuja. Sobudźěłaćerjo wotrjada wědomostne a
pro­­jek­towe dźěło a rěčny marketing staršich a nošerjow
wo dwurěčnym kubłanju po metodźe imersije informuja
a dźěło WITAJ-kubłarkow přewodźeja. Dale wuwiwaja
di­daktiske materialije, podpěruja młodźinske dźěło, or­
ga­nizuja projekty za swójby a dźěći a staraja so wo
šěrjenje serbšćiny w zjawnosći.
d ź ě ł a w o s ć RC w w H o r n j e j Ł u ž i c y
Zaměry a metodiske zapołoženje
projektow a naprawow
Iniciěrowanje načasnych rěč spěchowacych naprawow je
stajnje pytanje za nowymi pućemi. Wone žada sej analyzy, přepruwowanje tuchwilnych naprawow na wu­skutk
a wuspěch kaž tež wuwiwanje nowych na­pra­wow
a strategijow, dokelž modifikuja so ku­błan­
ske zaměry a pře­měnjeja so wu­mě­njenja.
Tole zwoprawdźić je jenož móžno w
kreatiwnym zhromadnym dźěle z
dalšimi institucionelnymi a druhimi partnerami. Slědowace přikła­
dy su jenož wěsty wuběr nadawkow a projektow, kiž słuža znazor­
njenju zaměrow a metodow.
Wažne ćežišćo su šulske kubłanje
podpěrowace kubłan­ske projekty za
dźěći a młodostnych, zo bychu tući swoju dwu- a wjacerěčnosć optimalizowali, ko­
traž je kruty wobstatk europskich kubłanskich
hódnotow. „Kubłanje twori wuměnjenja za to, zo so
přisłušnicy awtochtonych narodnych mjeńšinow za to
wukmanjeja, swoju identitu, kulturu a rěč, swoje stawizny,
swoju swojoraznosć, swoje tradicije a kulturne na­mrěw­
stwo wuchować, hajić a dale wuwiwać. Kubłanje
mjeńšinow ma jako bytostny wobstatk mjeńšinorěčne
kubłanje.“2
RCW twori zaměrnje přidatne zwonkašulske zjawne
rěčne a komunikaciske rumy, w kotrychž je serbšćina
samozrozumliwje wobchadna rěč. Cil je, zo bychu mło­
dostni ju na přirodne wašnje jako časej wotpo­wědo­
wacu a progresiwnu dožiwili. Wužiwaja so tajke napra­
wy, strategije a argumenty, kotrež začućowu powahu
młodeho čłowjeka narěča, na přikład wabjenje, bu­dźe­
nje lóšta abo pozitiwneho emocionalneho nastajenja.
Wězo so w tu­tym procesu hódne wobsahi posrěd­kuja,
kaž hajenje tra­dicijow, dožiwjenje zhromadnosće, wuwě­
domjenje pochada, budźenje zapala, natyknjenje z optimizmom a podobne. To wšo ma wjesć młodźinu k
přeswědčenju, zo je Serb być něšto rjane, pozitiwne a
„cool“.
Čehodla su přijomne dožiwjenja a začuća při wuknjenju
a zaběrje ze serbšćinu tak wažne? Mozowe slědźenje
rozjasnja, zo pozitiwne emocije wuknjenske procesy
pospěšuja a čehodla je wuknjenje z lóštom wažne.3 Mozowe struktury, kotrež fakty předźěłuja, runaja so tym,
kiž začuća předźěłuja. Přez wuknjenje móžeš mozy w
jich začućowych strukturach wobwliwować a nawopak.
Wu­knjenje wozboža, a štóž je zbožowny, lóšo wuknje.
Dyr­biš so potajkim do přijomneje situacije podać. Potom
drje napinanje njewotpadnje, ale zmištruješ je lóšo.4
Wažne je, zo zeznaja dźěći a młodostni nowych, dotal
njeznatych serbsce rěčacych, a zo wužiwaja so wuknjen­
ske šansy přez wuměnu z dźěćimi abo młodostnymi
sams­neje staroby (peer-to-peer-education). Dorosćeni
přewozmu funkciju přewodźerja a wobkedźbowarja. Nic
naposledk polěkuja načasne a atraktiwne projekty a naprawy tomu, zo so zwólniwosć dźěći a młodostnych k
wuknjenju čas žiwjenja wutwori.
Na praksu wusměrjene
wědomostne dźěło
K nadawkam wědomostneju sobu­
dźě­łaćerkow wotrjada słušatej wu­
dźě­łanje serbskich rěč­nopo­liti­skich
zaměrow a přewod realizacije tu­
tych w praksy. Wotwisnje wot projektow stawa so to w zhromadnym
dźěle z druhimi partnerami abo w
jich nadawku.
Jedne z hłownych wobłukow je serb­
skorěčne kubłanje w pěstowar­njach, při
čimž ma prioritu imersiwne kubłanje po koncepciji WITAJ. RCW popularizuje lěpšiny tutoho rěč­
neho spěchowanja w formje fachowych publikacijow a
referatow kaž tež w přednoš­kach před staršimi, kotřiž
maja zajim na dwu­rěčnym kubłanju swojich dźěći. Při
wabjenju pak njedominuje cyłkowna kwantita skupin
(tuta wšak steji w krutej wotwisnosći wot ličby k dispoziciji stejacych serbskich kubłarkow), ale kwalita kubłar­
skeho dźěła. Tohodla RCW nošerjow a wjednicy dźěća­
cych dnjowych přeby­wanišćow při zawjedźenju a dalšim
realizowanju serbs­ko­rěčneho kubłanja podpěruje. Wšit­
kim 27 pěstowarnjam Hornjeje Łužicy, w kotrychž so
dźěćom serbšćina po­srěd­kuje – njewotwisnje wot toho,
w kajkim wobjimje abo po kajkej metodźe so to stawa –,
poskića rěčny centrum mjez druhim tež specielne didaktiske materialije za kubłarki. K tutym słuša na přikład
instrument k dokumentaciji rěčnych wuwićowych
scho­dźenkow serb­šćinu wuknjacych dźěći (RWSS). W
spěš­nje wupjel­njom­nym formularje zapisuje kubłarka
swoje wobkedź­bowanja, kiž słuža ke kontroli swójskeho
ku­błar­skeho dźěła abo tež k informaciji staršich a wučer­
kow zakład­neje šule wo serbskorěčnym niwowje dźěći.
W hospitacijach a dalekubłanjach steji RCW kubłarkam w
metodiskich prašenjach z radu po boku. Přerěznje tři
dalekubłanske zarjadowanja jim Budyski wotrjad lětnje
poskića. Tute su wusměrjene na serbšćinu posrědkowace
dźěło w žłobiku, pěstowarni a horće, k čemuž so zwjetša
hóstni referenća přeproša. Wěste zarjadowanja su prě­
njorjadnje na praksu wusměrjene, hdźež podawaja so konkretne metodiske pokiwy, nawod k wužiwanju wot RCW
wudatych materialijow, spěwne zwučowanja atd., druhe
su skerje teoretisce zapołožene a słuža k posrěd­kowanju
wě­dy kołowokoło přiswojenja maćerneje a cuzeje rěče.
Dalše ćežišćo wědomostneho dźěła wotrjada je serbsko­
s e r b s k a š u l a 3 2 011
77
78
d ź ě ł a w o s ć RC w w H o r n j e j Ł u ž i c y
rěčne kubłanje w šulach. W tutym zwisku bě Rěčny centrum WITAJ mjez druhim Sakskemu statnemu minister­
stwu za kultus a sport kaž tež Hamburgskej uni­wersiće
partner při dalewuwiwanju koncepcije 2plus.
Tu wuběr dalšich wědomostnych projektow Budyskeho
wotrjada we wobłuku pěstowarskeho a šulskeho kubła­
nja:
• ewaluacija projekta WITAJ,
• nawod dźěła na pedagogiskej koncepciji Serb­
skeho šulskeho a zetkawanskeho centruma,
• analyza rěčnych zamóžnosćow šulerjow 6. lět­
nika na zakładźe wuslědkow centralnych olympiadow serbskeje rěče a
• wudźěłanje koncepcije a pruwowanskich nadawkow za rěčnu certifikaciju wobdźělnikow kursow serbšćiny po přikładźe Zhromadneho europskeho referenčneho ramika za rěče.
We wjetšich wotstawkach zarjadowaše Budyski RCW –
sam abo w zhromadnym dźěle z druhimi institucijemi –
fachowe konferency k temam
• „Serbske šulstwo jako zjawne mjeńšinowe šul­
stwo w konteksće europskich dojednanjow“
(Budyšin, 2004),
• „Erfolgreich über Immersion zur Mehrspra­
chigkeit in der Euroregion Neisse-Nisa-Nysa“
(Smochćicy, 2007) a
• „WITAJ-projekt w pěstowarnjach Hornjeje a
srjedźneje Łužicy – mjezybilanca a zhladowanje
do přichoda“ (Ćisk, 2008).
Rezultaty wědomostnych projektow a konferencow Rěč­
neho centruma WITAJ w Budyšinje a Choćebuzu wozjewichu so mjez druhim w swójskim rjedźe „Dokumenta­
cija/Dokumentation“. W běhu lět 2002 – 2010 je w nim
wosom zešiwkow resp. knihow k rěčnokubłanskim a
rěčnopolitiskim prašenjam wušło. W fokusu wjetšiny
pojednanjow steji hornjo- a delnjoserbske rěčne kubłanje
w pěstowarnjach po modelu WITAJ a w šulach po koncepcijomaj WITAJ respektiwnje 2plus.
Sobudźěłaćerjo RCW přednošuja před tu- a wukrajnym
publikumom, dźěłaja w komisijach a dźěłowych skupinach (na přikład w Hornjoserbskej komisiji Maćicy
Serbskeje, w dźěłowym kruhu „Wjacerěčnosć“ při ministerstwje za kultus) a wudźeržuja mjezynarodne kontakty (na přikład k RML2future5, syći za wjacerěčnosć a
rěčnu mnohotnosć w Europje pod hladanišćom regionalnych a mjeńšinowych rěčow).
Didaktiske materialije za najmjeńšich
Makrodidaktiske (poskićene materialije, wuho­towa­­­
nje rumnosćow a dr.) a mikrodidaktiske faktory (bjez­
­po­srěd­ne interakcije mjez kubłarku a dźě­sćom) wobwliwuja skutkownosć rěčneho spěcho­wanja.6
s e r b s k a š u l a 3 2 011
Z nowymi kubłanskimi narokami za předšulske ku­bła­
nje7 so róla kubłarkow změni. Specielne, w RCW wuwite, nazorne a na praksu orientowane materialije kubłarki
při spjelnjenju tutoho naročneho nadawka podpěraja, zo
bychu so we wobłuku wšelakich kubłanskich poskitkow
najwažniše kompetency dźěćaceho wuknjenja a wosebje
serbska rěč zaměrnje spěchowali.
Kolenkowe knižki su z cyłostronskimi barbnymi wo­
brazami wuhotowane, laminěrowane a ze spiralu wjazane. Wosom knižkow, kaž „Wulka rěpa“, „Zbožowny
Jank“, „Klanka Rjanka“ a „Kołp Ferdinand trjeba pomoc“ k tomu přinošuje, zo so wjeselo na rěčenju budźi,
słowo­skład so rozšěrja a rěčne kmanosće dźěći so
spěchuja.
Didaktiska mapa „Myšce chce so pić“ wobsahuje nimo
wobrazoweje knižki z krótkimi tekstami, kotrež powě­
daja wo myšce, kóčce, honaču a druhich zwěrjatach, wumolowanski zešiwk za kopěrowanje, zešiwk „Proza a
dialogi“ kaž tež paslenske předłohi a maski. Mapa słuži
jako zakład za nadźěłanje małych hrajnych scenow.
W rjadowaku „Zběrka didaktiskich materialijow za
ku­błarki“ nańdu kubłarki metody a module za serbsko­
rěčnu zaběru w pěstowarni ze slědowacymi ćežišćemi:
hry, spěwy, basnje a hrónčka, bajki a powědančka,
dźiwadłowe sceny, paslenske předłohi a wumolowanki
kaž tež wšelake rěčne zwučowanja.
„Moja huba, što ta čini?“ je hornjoserbski material za
kubłarki k tworjenju fonologiskeho wědomja dźěći.
Wón wobsahuje nadawki a dźěłowe łopjena, kotrež
móža być pomoc při wuwiću zakładnych kmanosćow
za pozdźiši wobchad ze spisownej rěču. Kóžda z 18 temow zahaji so z krótkej stawizničku, kotraž podawa
semantiski ramik za slědowace zwu­čo­wa­nja a hry. Tute
su hłow­nje za předšulske dźěći myslene.
Do bohaće ilustrowaneho spěwnika „Kikerahi, bi­ło je
tři!“ je zapřijatych 120
znatych a nowych serb­
skich dźěćacych spě­­­wow
ze žiwjenskeho wo­błuka
předšulskeho
dźěs­­ća.
Kon­­cipowany je spěw­­nik
za mjeńše serb­šćinu wuk­
njace dźěći. Zo móh­li tež
němscy starši wobsah
spěwow slědo­wać, je kóž­
demu spěwej němske zje­
će wobsaha přidate. Ze
spěwnikom wuda so CD
z 38 wubranymi titulemi.
Na třoch sportowych
plakatach w A2-formaće widźa předšulske dźěći 18
wuchadnych pozicijow a wosom porikowych při­mnje­
njow z hornjoserbskim a němskim pomjenowanjom.
d ź ě ł a w o s ć RC w w H o r n j e j Ł u ž i c y
Witko – přećel wšěch dźěći
Čłowjek mysli we wobrazach.
Ke kóždej mysli, před­stawje,
ideji a ke kóždej woso­bje ma
konkretny wobraz a zwo­braz­
njenje w swojej hło­wje – barbne, žiwe a emocionalne. Dźěćom
so wizualizowane poselstwa jara
spěš­­nje zašćěpjeja.8 Tohodla je sympatiska figura
za lěpše posrěd­kowanje WITAJ-poselstwa wosebje
za dźěći jara skutkowny komunikaciski srědk.
Witko je maskotka WITAJ-projekta, kiž dźěći wot
pěstowarnje hač do šule při serbskim kubłanju přewodźa.
Je to hólčec ze swětłymi włosami a wćipnymaj módrymaj wočomaj. Jako naručna klanka zasadźuje so mały
šibałc, kiž konsekwentnje serbšćinu nałožuje, jako
přidatna serbskorěčna kontaktna wosoba w pěsto­war­
njach, hdźež dźěći do rozmołwow zapleće a k samostatnemu rěčenju pohnuwa.
Do rukow kubłarkow je so k Witkej jako centralnej figurje wuwiła didaktiska mapa „Witko wě wšitko“ z
dźesać tematisce wubranymi hrajnymi scenami inkl.
spěwa (CD). Jednotliwe sceny su tak koncipowane, zo
hodźa so wuměnjenjam w skupinje – starobnym, rěčnym
atd. – přiměrić. Witko posrědkuje rěčane słowa nazornje
– pokazuje wobrazy, přirunuje, wospjetuje, spěwa, sej z
rěču hrajka a hrónčkuje.
Dźěći zetkawaja Witka w pěstowarnjach, šu­lach a hortach we wše­lakej formje: jako ruč­nu klanku abo nalěpk,
k přityknjenju a na wšelakich utensilijach a wabjen­skich
wu­dźěł­kach, jako centralnu figuru w informaci­skim ze­
šiwku „Lutki“ a w přidatnych materialijach, kaž „Mój
pisany předšulski ze­šiwk“. Tutón poskića před­šulskim
dźě­ćom barbne zwučo­wanja k wšelakim wuknjenskim
wobłu­kam, kaž su to drobna motorika a předzwu­čo­
wanja za pisanje, ličenje a koncentraciju.
W prócowanju wo šěrše zakótwjenje Witka nasta 2009
klankodźiwadłowa hra „Witko a paduch“, rěčnje při­
měrjena na serbšćinu wuknjace dźěći. Wuspěch klan­
kodźiwadłowych předstajenjow w pěstowarnjach a za­
kładnych šulach bě nastork za organizowanje dalšeje
taj­keje turneje w lěće 2010 z hru „Pintlašk“. Byrnjež
wšitke dźěći w spontanych dialogach z klankami přeco
serbsce njewotmołwjeli, swědčachu reakcije publikuma
tola wo tym, zo su serbske słowa hrajerjow zrozumili.
Serbske zarjadowanja jako wjerški
Za wuwiwanje motiwacije a kompetency k
wuknjenju je trěbne, zo su hižo w zažnych
žiwjenskich fazach (pěstowarnja, předšula a
zakładna šula) komunikacija a hrajne resp.
wuknjenske poskitki tajke, kiž wjeselo, zajim,
swójsku aktiwitu a wćipnosć spěchuja […]. Wobswět
čłowjeka ma so do wuknjenskich procesow
zapřijeć.9
Swjedźeń serbskeje rěče organizuje so za šulerjow 4.
lětnika, kotřiž wuknu serbšćinu jako cuzu rěč, w Ra­
dworskej Slaviji. Na nim dožiwi kóžde lěto něhdźe 100
dźěći z dźesać zakładnych šulow Hornjeje Łužicy serbsku rěč a kulturu zwonka šulskeje wučby w dźěłar­
ničkach, kaž „Serbski scrabble“, „Młodźi redaktorojo“
abo „Serbska reja“. Wučerkam poskićatej so za tón čas
dalekubłanje a wuměna nazhonjenjow.
Z lěta 2008 přewjedźe so w Hornjej Łužicy kóžde druhe
lěto comicowe wubědźowanje. Wšitcy šulerjo mjez
dźesać a 18 lětami su namołwjeni, so ze swójskimi resp.
sku­pinskimi dźěłami na wubědźowanju wobdźělić a
swoje sta­wiz­­nički we wobrazach ze serbskimi tekstami
pod­kłasć.
Centralna olympiada serbskeje rěče přiwabja kóžde
lěto najlěpšich šulerjow-serbšćinarjow z Delnjeje, srjedź­
neje a Hornjeje Łužicy. RCW wubědźowanje wobsahowje a organizatorisce přihotuje, přewjedźe a financuje.
Nošer je Serbske šulske towarstwo z. t. Nimo obligatoriskich pisomnych a ertnych pruwowanjow w serbšćinje
skića so šulerjam wotměnjawy program z ekskursijemi,
sportowymi hrami a zabaw­nymi wječorkami.
Za serbske a serbsce wuknjace dźěći 3. lětnika přewjedźe
so lětnje w nalěću čitanske wubědźowanje pod hesłom
„Knihi su zastupny lisćik do raja fantazije“. Kóžda šula
z 2plus-wučbu pósćele na nje swojich najlěpšich čitarjow
w kategorijomaj A1 (maćernorěčne serbske dźěći) a A2
(serbsce wuknjace dźěći). Jury hódnoći nimo čitanskeje
techniki wurazliwe čitanje a cyłkowne prezentowanje
teksta, kotrež swědči wo zrozumjenju wobsaha.
s e r b s k a š u l a 3 2 011
79
80
d ź ě ł a w o s ć RC w w H o r n j e j Ł u ž i c y
Čitanska nóc je wot 2007 kóždolětne zarjadowanje w
nalěću, hdźež skupina šulerjow cyłu nóc w Budyskim
Dźiwadle na Hrodźe nad jewišćomaj, kulisami, klankami a dołhimi chódbami knježi. Čitansku nóc přewjeduje
RCW zhromadnje z Němsko-Serbskim ludowym dźi­
wadłom (NSLDź) za šulerjow 4. lětnika. Zajim za nju je
stajnje wulki. W běhu wječora a nocy předstaja šulerjo
swoje najlubše knihi. Nimo čitanja ze swójskich knihow
před publikumom dožiwja woni mjez druhim sceniske
hraće, małe předstajenja, proby prawych dźiwadźelnikow
a dohlad za kulisy dźiwadła.
Hitowa lisćina najlubšich dźěćacych knihow:
•
•
•
•
•
•
•
•
•
W. Wićazowa
„Pućowanje małeho pampucha“
M. Nasticcyna „Bjanka a brěški“
Z. Miler „Kak je knot myšku wustrowił“
L. Hajduk-Veljkovićová „Ćipka w lěsu“
J.-M. Čornakec „Potajnstwo zeleneho kamjenja“
B. Budar „Cowboy Tom“
B. Nastickec „Błudnička“
J.-M. Čornakec „Kak je myška Pip-Pip
płuwać nawuknyła“
„Słónco a holičo“
• dźesaćlětny jubilej 2plus-wučby na Slepjanskej
zakładnej šuli,
• projekt wo Serbach na Kamjenskej zakładnej
šuli „Sophie Scholl“ w Brězni,
• projekt w horće Wojerowskeje šule „Handrij
­Zejler“.
Program dorostowych kulturnych skupin na Mjezy­
na­rodnym folklornym festiwalu w Chró­sćicach organizuje a přewodźuje RCW wot lěta 2001 ze zaměrom,
pola dźěći zajim za serbsku kulturu a rěč zbudźić. Ze
swój­skimi přinoškami prezentowachu so dźěćace rejowanske a hudźbne skupiny kaž tež dźěćace chóry, na
přikład „Łužičanka“ z Budyšina, serbscy gymnaziasća
na serbskich huslach a serbskich dudach, chór Serbskeje zakładneje šule Budyšin, młodostni Budyskeje skupiny „Swětłownja-Majak“, dźěćacy ansambl Serbskeje
zakładneje šule Pančicy-Kukow, folklorna skupina „Jizerka“ z Čěskeje a kultur­ne skupiny zakładnych šulow
Ralbicy, Worklecy a Chrósćicy.
Serbskorěčne rumy za serbšćinu wuknjacych
Za wuspěšne nawuknjenje rěče hraja nimo wuk­
njensko-psychologiskich faktorow organizatoriske
faktory, kaž intensita a časowa doba kontakta,
mnohostronskosć rěčnych poskitkow, ale tež pozi­
tiwne nastajenje k wuknjenju wažnu rólu.10
Kóžde lěto zarjaduje RCW tydźenski prózdninski
camp za intensiwnje serbšćinu wuknjacych šulerjow
3. a 4. lětnika z přewažnje němskeho swójbneho wob­
swěta. Tu maja składnosć, zhromadnje ze serbskimi
dźěćimi rjane dny přežiwić. Nimo toho dźe wo to, zo
němske dźěći hornjoserbšćinu wot ranja do wječora
słyša a zo so jim móžnosće nałožowanja poskićeja. Zajim za tute campy je přeco wjetši, hač je kapacita.
Studenća a dalši mło­dostni su jako pomocnicy w tajkim campje stajnje witani. Dotal wotměchu so campy
w Nje­bjelčicach, Bórku abo Njeswačidle.
Projektowy dźeń w Budyskim RCW je trajny poskitk
wšitkim zajimcam. Šulerjo zhonja na přikład, kak nastawaja wučbnicy a časopis Płomjo, diskutuja wo wu­
znamje dwurěčnosće w zjawnosći a přirunuja situaciju
Serbow z druhimi narodnymi mjeńšinami Europy.
RCW podpěra tež šule zwonka serbskeje jadroweje
kónčiny při přewjedźenju serbskich zarjadowanjow na
šuli. Přikłady:
• „Europski tydźeń“ na Lessingowej zakładnej
šuli w Žitawje,
s e r b s k a š u l a 3 2 011
Wurězki z programa w campach:
• wopyt NSLDź w Budyšinje,
• paslenje a pućowanje,
• wopyt Dźěćaceje a młodźinskeje farmy a
•
•
•
•
zwěrjenca we Wojerecach,
kupanje w płuwanskej hali,
nazwučowanje dźiwadłoweje hry a
předstajenje tuteje w pěstowarni,
předstajenja serbskich kinowych filmow,
wopyt prazwěrjenca a błudźišća w Małym
Wjelkowje.
d ź ě ł a w o s ć RC w w H o r n j e j Ł u ž i c y
korišimi temami w serbskej rěči a přiwabjeja tež dalšich
zajimcow.
Wuběr poskitkow:
• přednoški,
• hajenje serbskich nałožkow a wopyt serbskich
dźiwadłowych předstajenjow,
• wopyt wosebitych wustajeńcow,
• zhromadne sportowanje,
• přihot šulskich zarjadowanjow a dr.
Woblubowane su prawidłowne filmowe meditacije k etiskim a aktualnym temam, kotrež młodostnych zaběraja.
Po filmje šulerjo wo temje diskutuja.
Wuběr filmow:
Načasne temy tež w serbšćinje
Přez pozitiwne dožiwjenja ma so serbšćina za
młodostnych stać přitomniša a „normalniša“, dokelž
so w tutej starobje husto rozsudźi wo cyłkownym
poćahu k identiće resp. rěči a wo jeje daledawanju
dalšim generacijam. W tu­tym zwisku su wosebje
taj­ke prócowanja wuspěš­ne, kotrež wotbłyšćuja
swět młodostnych.11
W lětomaj 2008 a 2009 poskićeše RCW zhromadnje z
Biskopičanskej syću za dźěło z dźěćinu a młodźinu
zakładnym šulam a hortam dwurěčny projekt „Fit a syl­
ni w žiwjenju“ k prewenciji agresijow, stresa a wot­
wisnosće. W rozmołwje, z hrami a z pomocu dźěłowych
łopjenow rozestajachu so dźěći na starobje wotpowě­
dowace wašnje z tematiku „Rěč ćěła“ a „Kurjenje“. Hižo
w lěće 2006 bě so wotpowědny wudospołnjacy material
za serbsku wěcnu wučbu ze zaměrom spěchowanja wosobiny nadźěłał.
Budyski wokrjes je wot 2007 modelowy region we wob­
łuku zwjazkoweho programa „Ty sy kaž ja – młodźina
za mnohotnosć, tolerancu a demokratiju“, kotrehož
prěnja faza je z lětom 2010 wuběžała.12 Dokelž je rozestajenje dźěći a młodostnych z tolerancu a demokratiju mjezynarodne žadanje13 a tež w zhromadnym žiwjenju Serbow a Němcow wažnu rólu hraje, so RCW zhromadnje z
druhimi akterami aktiwnje w lokalnym projekće ze zarjadowanjemi za serbskich a němskich šu­lerjow angažuje.
Tam tematizowachu so mjez druhim res­pekt napřećo
ludźom z hinašimi nahladami a idejemi, z hinašej rěču a
nabožinu, ale tež njepřećelskosće na­přećo serbskemu wobydlerstwu abo zawrjenje serbskich šulow.
Za wobydlerjow internata Serbskeho gymnazija Budyšin,
kotrehož nošer RCW je, organizuja so na nałožowanje
rě­če orientowane poskitki. Prawidłowne tematiske
wječo­ry pohnuwaja młodostnych k zaběrje z najwšela­
•
•
•
•
•
Forrest Gump
Der Club der toten Dichter
Lilja 4-ever
Sleepers
Licht im Dunkeln
Inowatiwne wučbu wudospołnjace srědki
Diferencowaniše wuwučowanske metody, wot­­mě­
nja­wa a na šulerja orientowana wučba, posrěd­
kowanje fachoweje wědy, ale tež klučo­wych kompetencow – z modernymi wučbnymi srědkami,
hač su to wizuelne, aw­ditiwne abo awdiowizuelne,
hodźi so spjelnjenje tutych pedagogiskich za­měrow
na efektiwne wašnje spě­cho­wać.
Wjetšina wučbu wudospołnjacych srědkow nastawa
we wotrjedźe wuwiwanje rěče/pedagogika, dźěl z nich
pak nadźěłuje so jako wosebity projekt. Tu někotre
přikłady:
Nasćěnowa karta ze serbskim a němskim alfabetom
w šulskim wuchadnym pismje resp. serbske magnetowe
pismiki za taflu su požadane jako na­zorosrědk w za­
kładnych šulach z 2plus-wučbu a w srjedźnych šulach, w
kotrychž so serbšćina jako cuza rěč podawa.
Hornjoserbske domizniske karty z titulom „Serbski at­
las“ zwo­braz­njeja wokolinu wu­bra­nych měs­tow a wjeskow serb­ske­ho sy­d­len­ske­ho ru­ma a su při­datny wuč­b­­ny
material za 1. do 5. lět­nik. Zběrce su so něme karty –
karty bjez zapisanych le­žow­­nost­nych mje­now – za po­
hłub­šace zwu­čowanje přidali.
Wosebitostka je „Karta serbskeje Łu­žicy“ mjez
Klóštrom, Kaponicu a Budyšinom, kiž je so jako plakat
a jako sfałdowana karta wudała a hižo wjele zajimowanych kupcow nadešła. Wosebitostka tohodla, dokelž je
so do njeje sep znatych a zdźěla hižo woteznatych ležow­
nostnych mjenow zapřijała. Na wušikne wašnje je oriens e r b s k a š u l a 3 2 011
81
82
d ź ě ł a w o s ć RC w w H o r n j e j Ł u ž i c y
towanje po serbskim kraju zwjazane z dokumentowa­
njom bohatosće serbšćiny.
Za cuzorěčnu wučbu serb­šćiny su so CDje ze słuchan­
skimi tekstami a tekstowym zešiwkom wudali. Zeznaće
serbskeje rěče, kultury a serb­skich nałožkow twori
wažny zakład za wzajomne zhromadne žiwjenje Serbow
a Němcow.
„Knoćik Frido“ je dźěćaca dźiwadłowa hra ze spěwami,
kotraž hodźi so mjez druhim za zaběru we wobłuku
cyłodnjowskich poskitkow. RCW je tekstowu knižku a
CD wudał.
Dźěćom bohatosć serbskeje literatury spřistupnić, jim
wšelake móžnosće interpretacije zbližić a tak lubosć k
serbskej rěči zbudźić je zaměr CDje „Serbska litera­
tura“ z lyriskimi tekstami za literarnu wučbu w
srjedźnych šulach a na
gymnaziju.
Rjadowak „Mały abejcej
cycakow“ z fotami a wo­
pisowanjemi po alfabeće
rjadowanych
cycakow
wot­­krywa dalše polo fa­
cho­weje zaběry w serb­
skej rěči. Wosebity emocionalny poćah dźěći k
zwěrja­tam móže so pozi­
tiwnje na aktiwne rěčne
kmanosće wuskutkować.
Moderne medije w serbšćinje
Wužadanje dźensnišeho kubłanskeho systema je,
dorosćacych a dorosćenych podpěrać, zo bychu
swoje wuknjenske instrumenty (swoje nutřkowne
struktury zaznaća a myslenja, začućow a wole,
hódnoćenja a jed­nanja) za čas swojeho žiwjenja
dale wuwiwali („wuknje­nje na čas žiwjenja“) a při
tym bjezkónčne poskitki a móžnosće medijow adekwatnje wužiwali.14
Digitalne a wosebje mobilne medije jako wažne pedagogiske wudospołnjenje transportuja wažne impulsy za
zakótwjenje noweje wuknjenskeje kultury a inowatiw­
nych wučbnych metodow. Serbske načasne medije, hač
offlineprodukty kaž CDje a DVDje abo onlineprodukty
kaž internet, zmóžnjeja posrědkowanje serbskeje rěče a
wědy tež zwonka šule, potajkim doma, z přećelemi, w
swobodnym času.
Z lěta 2008 stara so RCW wo přełožk a synchroniza­
ciju naročnych dźěćacych a młodźinskich filmow do
hornjo­serbšćiny. Nimo prěnjotneho nadawka zaběry
z rěču je alternatiwne medijowe dźěło tež teamowe
dźěło a spě­chuje socialne kompetency, wšako přinošuje
s e r b s k a š u l a 3 2 011
kóždy wob­dźěleny k cyłkownemu produktej. Z filmow,
před­staje­nych na dźěćacym filmowym festiwalu „Šibałc“,
wubje­rje so jedyn, kotryž hodźi so za wjacore starobne
skupiny a žiwjensku situaciju wotrosćaceje młodźiny we
Łužicy. Přez casting abo wosobinske rozmołwy py­ta so
za rěčnikami, kotřiž su po typje hrajerjam w fil­mje podobni. Při tajkich nahrawanjach z lajkami w studiju
Sakskeho wu­ku­błanskeho a wupru­wo­wanskeho kanala (SAEK) Budyšin nastaštej 2008 a 2010 synchroni­­
zaciji filmow „Ruudi“ a
„Gilles“. Aktualnje dźě­
ła so na dalšimaj: „Sed­
my rapak“, prěni serbski
siluetowy
animaciski
film wo dušnym kuzłarju
Kra­ba­će, a młodźinski
hrajny film „Karla a
­Katrina“.
Tuchwilu nastawa serb­
ska Moodle-platforma
www.witaj24.de. Nadźě­
łuja so pedagogiski, organizatoriski a techniski kon­cept a pilotowa insta­lacija
za wobdźěl­ni­kow rěčnych kursow za star­šich. Moodle je
po cyłym swěće rozšěrjena, swobo­dnje wu­žiwajomna
wuknjenska platforma za onlinekursy, kotraž funguje
kaž wirtuelny šulski centrum z rum­no­sćemi za wuk­
njenje, hdźež poskićuja so wuknjenske wobsahi, interaktiwne wuk­njen­ske aktiwity a móžno­sće komunikacije.
Platforma steji cyły dźeń k dispoziciji, sydom dnjow wob
tydźeń. Wuknjenje z pomocu interneta njenaruna
woprawdźitu a direktnu wučbu, zmóžnja pak intensiw­
niše wuknjenje, dokelž móže wuknjensku motiwaciju
po­wyšić a wu­wučowaceho wotćežić. Spěchuje po za­
móž­no­sćach diferencowanu wučbu a skića nowe didak­
tiske móžnosće skupinskeho a projektoweho dźěła. W
běhu přichodnych lět ma so poskitk postupnje rozšěrić
za dalše zajimowe skupiny, kaž šulerjow, wučerjow,
­ku­błarjow, sobu­dźěłaćerjow RCW abo dalšich zajimcow.
Wot kónca lěta 2009 je wobšěrna internetowa prezen­
tacija RCW pod www.recny-centrum-witaj.de resp.
www.witaj-sprachzentrum.de přistupna. Trojorěčna prezentacija w hornjoserbšćinje, delnjoserbšćinje a němčinje
njepředstaja jenož dźěłowe wobłuki jednotliwych wot­
rjadow institucije, ale podawa kubłarjam, wučerjam,
dźěćom, młodostnym a staršim mj. dr.
• stajne aktualnosće z wobłuka serbskorěčneho
kubłanja,
• přehlady serbsce kubłacych pěstowarnjow a
šulow w Hornjej a Delnjej Łužicy,
• přehlady hornjo- a delnjoserbskich materialijow
a wučbnicow za pěstowarnje a šule,
d ź ě ł a w o s ć RC w w H o r n j e j Ł u ž i c y
• rozprawy wo projektach, dalekubłanjach a
rěčnych kursach,
• lisćiny pedagogiskeje fachoweje literatury atd.
Pedagogam a staršim doporuča so wosebje rubrika
„download“, hdźež móža sej najwšelakoriše materialije
za swoje dźěło, informaciske a wědomostne brošurki,
časopis „Lutki“, katalogi wudźěłkow rěčneho centruma
a dalše wěcy w formje pdf-kow na swój ličak sćahnyć.
Ze serbšćinu sylnišo do zjawnosće
Je wočiwidne, zo je dźěłowy swět wažna sfera
rěčneje komunikacije. Tohodla je woprawnjene a
wažne, wo tym rozmyslować, kajke móž­nosće hladajo na mjeńšinowe a małe rěče na tutym polu
wobsteja.15
Sylnišo měło so wo móžnych modelowych projektach za
spěchowanje serbšćiny w hospodarstwje reflektować.
Tak móhł so na jednym boku status serbšćiny skrućeć a
na druhej stronje móhli so dalše domeny dwurěčnosće
we Łužicy wotkrywać a wutwarjeć.16 RCW planuje
dwurěčne prezentacije zawodow ze zběrkami serbskich
wobrotow za rjemjesło, předewzaćelstwo, zjawnu po­
słužbu a zarjadnišća podpěrać. Lisćina pjekarskich
tworow ze serbskimi a němskimi pomjenowanjemi hižo
předleži. Material z fotami a pokiwami dawa so tež jako
wučbu wudospołnjacy material do šulow.
Wabjenje za dwurěčnosć ze serbšćinu
It’s never to late … monolingualizm is easy to cu­re!
Njeje ženje přepozdźe … jednorěčnosć lěkować!17
Brošura „Předskok z dwěmaj rěčomaj“ wobsahuje ma­
terial wo serbskorěčnym kubłanju w serbskej abo rěčnje
měšanej swójbje a je předewšěm myslena jako dis­ku­sijny
nastork mjez młodostnymi a młodymi doros­ćenymi.
Přiručka „Młodźina – identita a rěč. Ideje, naprawy,
argumenty“ z načasnej argumentaciju wo zapřijećach
kaž narodnosć a etniskosć abo narodne wědomje a z ni­
mi zwjazane zjawy kaž serbski žiwjenski wobłuk, ku­
błanje a šulstwo, wužiwanje rěče a zajim na serb­skej
kulturje je adresowana na serbskich staršich a ku­bła­
rjow, njewu­zamkuje pak tež młodostnych z kruha potencielnych čitarjow. Hižo barbojte a narěča­ce wu­hotowanje
knižki čini ju atraktiwnu za kóždeho Serba.
We wabjenskej brošurce „WITAJ – Ein Geschenk für
Ihr Kind“ wuswětluja so zasady kubłanja po modelu
WITAJ, po kotrymž dóstawaja dźěći z němskorěčnych
swójbow w pěstowarni składnosć, sej serbšćinu intensiw­
nje a wunošnje jako cuzu rěč přiswojić. Wopisuje so, po
kotrych zasadach kubłarka z dźěćimi rěčnje dźěła, a po-
dawaja so argumenty za zažne rěčne kubłanje w serb­
šćinje a ideje, kak móhli starši swoje dźěći podpěrać,
byrnjež sami serbšćinu njewobknježili.
Wosommjeńšinski wabjenski film za WITAJ „Sprachen können ist cool“ powěda w němskej rěči wo lěpši­
nach dwu- a wjacerěčnosće a dawa dohlad do praktiskeho přesadźenja metody imersije. Hodźi so derje za dźěło
ze staršimi abo za informaciske zarjado­wanja.
Zapřijeće staršich do serbskorěčneho kubłanja
Staršej staj prěnjej poćahowej wosobje dźěsća. Tohodla žada sej kwalifikowane spěchowanje wja­
cerěčnosće, zo so kompetency staršich zapřijeja a
spěchuja.18
Starši přeja sej hódne informacije za spěchowanje
dwurěčnosće swojeho dźěsća a wotmołwy na prašenje,
kak móhli wšědne situacije rěčnje optimalnje přewodźeć
a z kotrymi hrami a knihami hodźi so rěčna kompetenca
dźěsća rozšěrjeć. Tu je wobdźělenje na swójbnym dnju
abo pućowanju dobra składnosć.
Kóždolětnje na pokutnym dnju su serbske swójby a swójby, kotrychž dźěći serbsce wuknu, do Budyšina na
swójbny dźeń přeprošene. Dźěćom poskićeja so zaběry,
při kotrychž móža swoje serbskorěčne zamóžnosće
nałožować. Při kofeju a tykancu maja starši składnosć so
wzajomnje zeznać a sej swoje nazhonjenja ze serbsko­
rěčnym kubłanjom wuměnić.
Nowostka bě lětsa w februarje popołdnjo za swójby w
Chróšćanskej „Jednoće“ jako zhromadny projekt ze žu­pu
„Michał Hórnik“ Kamjenc a Serbskim ludowym ansam­
blom, kotryž něhdźe 250 dorosćenych a dźěći přiwabi.
Swójby z předšulskimi dźěćimi přeprošuje RCW kóžde
lěto na swójbne pućowanje do wšelakich regionow serb­
skeje Łužicy.
„Lutki“ su štwórćlětnje wucha­dźacy informaciski ze­
s e r b s k a š u l a 3 2 011
83
84
d ź ě ł a w o s ć RC w w H o r n j e j Ł u ž i c y
šiwk za dwurěčne ku­bła­
nje dźěći w serbšćinje z
nakładom 2720 eksemplarow. Předwidźany je za
kubłarki, staršich a dźě­ći,
kotřiž serbsce rěča abo
serbsce wuknu, a to w pěs­
to­­war­njach Hornjeje a Del­
­njeje Łužicy. „Lutki“ wu­
cha­dźe­ja wot prěnjeho
čisła w septembrje 2001 z
hor­njoserbs­kimi, del­njo­
serb­­skimi a něms­kimi při­
noš­kami. Ča­sopis poskića
• fachowe přinoški wo dwurěčnym kubłanju w
swójbje a pěstowarni,
• wosebite dźěćace strony,
• aktualne informacije wo zarjadowanjach a
nowych materialijach RCW a Ludoweho
nakładnistwa Domowina kaž tež
• didaktiske pokiwy za kubłarki, na praksu wu­
směrjene namjety za zaběry, nastorki a pozadkowu wědu k hłownej temje aktualneho čisła.
Zo by so němskorěčnym staršim, kotrychž dźěći so w
šuli serbsce alfabetizuja, přistup k serbšćinje wolóžił, je
so nadźěłała přiłoha k serbskej fibli, hdźež podawaja
so wujasnjenja k wurjekowanju serbskich pismikow.
Hłowny dźěl zešiwka wučinja lisćina sadow z dopjel­
njenjom tych wokablow, město kotrychž jewi so w fibli
ilustracija. Je to mała pomoc staršim, kotřiž swoje dźěći
při čitanju fible přewodźeja.
Serbšćina za němskich staršich
Nimo rěčneho kubłanja dźěći a młodostnych ma so
zesylnić tež kubłanje dorosćenych, cyle po hižo naspomnjenym hesle „wuknjenje na čas žiwjenja“. Tohodla poda
!
s e r b s k a š u l a 3 2 011
so RCW w lěće 2010 na nowe puće a zarjaduje z toho
časa w Pančicach-Kukowje, Kulowje a Budyšinje rěčne
kursy serbšćiny za staršich serbsce wuknjacych dźěći.
Kur­sisća nawuknu jednore formy mjezsobneje komu­
nika­cije, zo bychu so w situacijach wšědneho dnja do­
rozumić a situaciji wotpowědnje agěrować a reagować
móhli. Jim předstaja so serbska literatura za nawuknje­
nje serbšćiny, za předšulske a šulske dźěći, poskitki za
interaktiwne wužiwanje serbšćiny kaž serbske interne­
towe strony (mj. dr. onlinesłownik a serbska wikipedija)
a interaktiwne wuknjenske hry. Poskića so fachowe
pora­dźowanje na polu dwurěčneho kubłanja. Starši
chcedźa so wukmanić, zo móhli swojim dźěćom při
domjacych nadawkach pomhać, a njejsu-li wěsći, znaja
pomocne srědki.
Po zakónčenju rěčneho kursa móža wobdźělnicy na za­
kładźe swojich elementarnych znajomosćow serbšćiny
pruwowanje po přikładźe Zhromadneho europskeho re­
fe­rencneho ramika za rěče (GER)19 na niwowowym
scho­dźenku A1 złožić. RCW je za to instrument k
z­wěsćenju kwality wuwił, kiž orientuje so na mjezyna­
rodnje při­póznatej kompetencnej skali GER. Pruwowanske zaměry a wobsahi su w prěnim rjedźe wu­
směrjene na jednansku kompetencu w zrozumjacym
słyšenju, čitanju a rěčenju (pisanje je pódlanski zaměr
wučby).
Čěšćina za Serbow
Mjeztym sedme šulske lěto pokića so wučba čěšćiny z
maćernorěčnym čěskim wučerjom. Po štyrjoch lětach
skutkowanja Jany Štilleroveje wuwučuje nětko Pavel
Šlechta šulerjow na serbskich zakładnych šulach w Ra­
dworju, Chrósćicach, Ralbicach, Pančicach-Kukowje a
Budyšinje. Po wječorach podawa dwaj kursaj za doro­
sćenych.
Čěske ministerstwo za šulstwo, młodźinu a sport poskića
zajimcam nad 18 lětami stipendije za štyritydźenske
rěčne kursy čěšćiny a za dwusemesterski studij na jednej wysokej šuli w Čěskej.
Naprawy, kotrež RCW koordinuje, bazuja na rozsudźe
čěskeho knježerstwa z lěta 2003,
Serbow jako wuraz solidarity po
zaw­rje­nju Chróšćanskeje serb­
skeje srjedź­­neje šule podpěrać –
a to w tej formje, zo jim samsne
rěč spě­cho­wace naprawy poskića
kaž zwonka Čěskeje by­dlacym
Če­cham.
Wot lěta 2009 zarjaduje Rěčny
centrum WITAJ w Chrósćicach
w poslednim ty­dźenju lěćnych
d ź ě ł a w o s ć RC w w H o r n j e j Ł u ž i c y
prózdnin ty­dźenski intensiwny kurs čěšćiny za Serbow.
Nimo wšěd­nych šěsć wučbnych hodźin ma přibližnje
dźesać wob­dźělnikow přednoški maćer­norěčnych Če­
chow k čěskim stawiznam, kulturje abo politice. Program skulojćeja spěwne, filmowe a kuli­nariske wječorki
a połdnjowski wulět do Čěskeje, hdźež su kursisća
wužadani, swoje rěčne kmanosće nałožo­wać.
Wukubłanje a powołanska orientacija
RCW spěchuje młodźinske dźěło a přinošuje k po­wo­
łanskej orientaciji na wšelake wašnje. Wot 2004 poskića
wukubłanske městno na překupču/překupca za běro­
wowu komunikaciju, bě wot 2005 do 2008 partner za
praksu we wukubłanju za studentku Powołanskeje akademije Budyšin a poskića móžnosć šulerskeho resp. studentskeho praktikuma.
Jako kooperaciski partner připóznateho FSJ-nošerja
„Landesvereinigung kulturelle Kinder- und Jugendbildung e. V.“ (LKJ) ze sydłom w Lipsku je tež RCW do
cyłosakskeho FSJ-programa zakótwjeny. Tuž poskića
rěčny centrum lětnje młodostnemu móžnosć za ab­sol­
wowanje Swobodneho socialneho lěta na polu kultu­
ry (FSJ). FSJnik abo FSJnica podpěra projekty RCW
a serbskeho mło­dźinskeho towarstwa PAWK a tute
zdźěla w swójskej zamołwitosći přewjedźe. Za rěčny
centrum je wobohaćenje, hdyž dźěłaja młódši a starši
sobu­dźěłaćerjo wusko hromadźe, z tym zo wuměnjeja
sej ideje a nazhonjenja a so mjez sobu při projektach
podpěraja. Dotal wuži wosom młodostnych tutón FSJposkitk.
Na iniciatiwu RCW pod­pěruja serbscy młodostni jako
prózdninscy pomocnicy kubłarki w pěsto­warnjach z
WITAJ-skupinu. Maćernorěčni pomocnicy dawaja
serbskorěčnemu wuwiću WITAJ-dźěći wažne impulsy a
zeznajomja so runočasnje z dźěłom kubłarja.
Wažnosć kładźe Rěčny centrum WITAJ na wudźer­
žo­wanje kontaktow k wukubłancam socialneho asistenstwa a socialneje pedagogiki, kiž so w Budyšinje
a druhich městach na powołansku praksu přihotuja.
Ze zamě­rom, jim trěbnu fachowu wědu k posrěd­
kowanju serb­šćiny zbližić a jim wosebje potrjebu
kubłarskeho dorosta w serbskich kubłanišćach wu­wě­
domić, přeprošuje jich RCW na wotpowědne dale­
kubłanja.
Tež hdyž naličenje njeje dospołne – wšitko so njehodźi wo­
pisać – je so tu podał dohlad do šěrokeje dźěławosće wot­
rjada wědomostne a projektowe dźěło a rěčny marketing.
Serbšćina je mała, wohrožena rěč a trjeba wosebite spě­
chowanje. RCW iniciěruje zhromadnje z druhimi partnerami kreatiwne projekty, zo by serbska rěč samozrozumliwje swój přichod měła mjez tamnymi wjetši­
nowymi a mjeńšinowymi rěčemi.
Wubrane přikłady za projekty Budyskeho RCW z druhimi partnerami (nimo hižo w teksće mjenowanych):
Ludowe nakładnistwo Domowina:
• wudawanje wučbni­cow a materialijow, čitanske
wu­bědźowanje
Serbski muzej:
• dwurěčny přewodnik „Dźěćatstwo ně­hdy /Kinderzeit früher“
Serbski institut:
• „Datowa banka geografiskich eksonymow“20
Pontesowa agentura:
• štyrirěčna wuknjenska hra „Schatz­suche – Poszukiwa­nie skarbów – Hledání pokladu – Pytanje pokłada“
1 Šatava, L., Młodźina – identita a rěč, Budyšin, Rěčny centrum WITAJ 2006
2 po: Das Recht auf Bildung der autochthonen, nationalen
Minderheiten/Volksgruppen in Europa, schwalene na 52.
FUEN-kongresu, Tallin 2007
3 Computergestützte Lernsysteme: Interview mit Prof. Dr. Dr.
Manfred Spitzer, www.bettermarks.com/computergestuetzte-lernsysteme-interview-profdrdr-manfred-spitzer.html
(06.06.2011)
4 Die Lust am Lernen wecken, www.klett.de/sixcms/media.
php/273/KTD47s11-12.pdf (06.06.2011)
5 www.rml2future.eu (06.06.2011)
6 Fried, L. a Briedigkeit, E., Sprachförderkompetenz – Selbstund Teamqualifizierung für Erzieherinnen, Fachberatungen
und Ausbilder, Cornelsen Verlag 2008
7 Der sächsische Bildungsplan – ein Leitfaden für pädagogische Fachkräfte in Krippen, Kindergärten und Horten sowie
für Kindertagespflege, verlag das netz, Weimar, Berlin 2007
8 Lackum, v. K. H., Mit Branding an die Spitze, Gabler, Wiesbaden 2004
9 Arbeitsstab Forum Bildung: Lernen – ein Leben lang. Vorläufige Empfehlungen und Expertenbericht, Köln 2001
10 Wode, H., Frühes Fremdsprachenlernen in bilingualen Kindergärten und Grundschulen, Braunschweig 2009
11 Šatava, L., Młodźina – identita a rěč, Budyšin, Rěčny centrum WITAJ 2006
12 www.vielfalt-tut-gut.de (06.06.2011)
13 přirunaj: Erklärung von Prinzipien der Toleranz, www.
unesco.de/erklaerung_toleranz.html (06.06.2011)
14 Spanhel, D., Medienkompetenz als Schlüsselbegriff der
­Me­dienpädagogik, www.mediaculture-online.de/fileadmin/
bibliothek/spanhel_medienkompetenz/spanhel_medienkompetenz.pdf (06.06.2011)
15 Ela, L., Hospodarstwo a spěchowanje serbskeje rěče – móž­
no­sće a hranicy, www.domowina.sorben.com/dokumenty/
hosp04.pdf (06.06.2011)
16 přirunaj: Ela, L., Minderheitensprache und Wirtschaft,
Budyšin 2002
17 hesło wjacerěčneho podcasta syće RML2future http://www.
youtube.com/watch?v=AlDFMEdsUew (06.06.2011)
18 Frühe Mehrsprachigkeit: Mythen – Risiken – Chancen. Dokumentation zum Kongress am 5. und 6. Oktober 2006 in
Mannheim, Stuttgart 2007
19 http://europass.cedefop.europa.eu/LanguageSelfAssessmentGrid/de (06.06.2011)
20 www.serbski-institut.de/cms/os/396/Geografiske-mjenahornjoserbsce (06.06.2011)
s e r b s k a š u l a 3 2 011
85
86
d ź ě ł a w o s ć RC w w H o r n j e j Ł u ž i c y
Z nowymi idejemi po nowych pućach
Annett Dźědźikowa
Kóžde lěto wuwiwamy w RCW w našim wotrjedźe peda­
gogika/wuwiwanje rěče, kotremuž přisłušeja lektorki w
Hornjej a Delnjej Łužicy, wuhotowarka, sekretarka kaž
tež redakcije dźěćaceju časopisow Płomjo a Płomje a pedagogiskeho časopisa Serbska šula, něhdźe 35 titulow.
Su to šulske knihi a materialije za serbsku maćernorěčnu wučbu, za wučbu po koncepciji 2plus a bilingualnu
wučbu a za serbsce wuknjace WITAJ-dźěći w Hornjej,
srjedźnej a Delnjej Łužicy. Nimo toho wuńdźe wob lěto
jědnaće čisłow dźěćaceju časopisow Płomjo a Płomje a
štyri wudaćow Serbskeje šule.
W dobrym zhromadnym dźěle ze šulskej praksu smy tež
lětsa zaso nowy wučbny material za Hornju a Delnju Łužicu wuwili a spřihotowali. Do lětušeho plana wotrjada
je so cyłkownje 28 titulow přiwzało, z tutych je 24 nowowuwićow. K spočatkej noweho šulskeho lěta budźe po
dokónčenju wšěch dźěłow 23 titulow předležeć, dalše 4
titule wuńdu nanajpozdźišo ke kóncej lěta. Dołhodobnje
planowany a w šulach jara trěbny modul za wuměłske
kubłanje so lětsa nažel realizować njehodźi. Za to zdobyty awtor je so ze strowotnych přičin tutoho dźěła wzdał.
K někotrym nowowuwićam: Prěni raz wudamy lětsa
dźěłarničce Zwěrjata w zymje a Ptački w našej domi­
znje. Tutej hodźitej so, hladajo na rozdźělne rěčne kmanosće, w zakładnej a ­srjedźnej šuli w serbšćinje, wěcnej
wědźe abo biologiji zasadźeć. Tež pře­wodnik za šulerja z
titulom Budyšin a wokolina je nowostka.
Dalše nowostki za zakładnu šulu w Hornjej Łužicy su
dźěłarnička Wopisowanje činitosćow, hra Pismikowy
memo a material za wučerja Pismikowe woknješka. Za
předmjet hudźba je wušoł poster Rejuj z nami. Nowe su
tohorunja za předmjet wěcna wěda z rjada Mlóč dźěłowej
zešiwkaj za 2. a 3. lětnik a wučbnica za 3. lětnik.
Za srjedźnu šulu nadźěłaštej so dźěłowa kniha Z Kitom
wuknjemy 2 za serbšćinu wuknjacych a nowa wučbnica
za stawizny Serbske stawizny 2.
Za fachowu wučbu wudospołni so lětsa rjad Terra z
wučbnicu za 11. lětnik za geografiju na gymnaziju.
W rjedźe terminologijow smy hordźi na slědowace
nowowudaća: Terminologija za předmjet stawizny,
Terminologija za předmjet hudźba a Terminologija
za předmjet nabožina. Nadźěłanje runje naposledk
mjenowaneje terminologije bě jara wobšěrny dźěłowy
proces, kiž traješe dlěje hač lěto a w kotrymž skutkowachu ewangelscy a katolscy duchowni, redaktorojo Katolskeho Posoła a wučerjo nabožiny sobu.
Za šulerjow z Delnjeje Łužicy wuda so za předmjet matematika za 5. lětnik nowa wučbnica Matematika 5.
Dale předleža lětsa prěnje materialije za bilingualnu
wučbu w sekundarnym schodźenku 2, a to za matematiku Matematika plus 7 a hudźbu Grajne plany 7/8.
K wobsaham jednotliwych titulow wupraja so awtorojo abo
zamołwite lektorki w přinoškach w tutym a přichodnym
čisle Serbskeje šule.
Kak nowe
wučbnicy a dźěłowe
zešiwki nastawaja?
Wotlěwa: Daniela Heelemanowa, Marja Hrjehorjowa, Wórša Šołćina, Annett Dźědźikowa,
Janina Krygarjowa, Pětr Šołta, Bianka Wjeńcyna
s e r b s k a š u l a 3 2 011
Hdyž planujemy nowy
wučbny material, wobkedźbujemy stajnje najaktualniše zakonske po­
stajenja SMK hladajo na
nowe wučbne plany w
jednotliwych předmjetach abo na postajenja k
přesadźenju
noweho
prawopisa. Dokelž trjeba
nadźěłanje a wudaće
jednotliweje nowowuwiteje wučbnicy wjace časa
hač jenož lěto, planuje-
d ź ě ł a w o s ć RC w w H o r n j e j Ł u ž i c y
my perspektiwisce. Nastajimy kalendariski plan, kotryž
schwalenska komisija za serbske wučbnicy za kóžde jednotliwe lěto wothłosuje a wopodstatni. W komisiji skutkuja fachowi poradźowarjo zakładnych a srjedźnych šulow a gymnazija, zastupjerjo SMK, kubłanskeje agentury, Załožby za serbski lud, SŠT, LND a RCW. W lětnym
planje je konkretnje zapisane, kotre wučbnicy, zešiwki,
terminologije, słowniki abo dalše materialije su na šulach trěbne a dyrbjeli so wudać.
Za lektorow započina so potom intensiwny čas dźěła: pisanje koncepcijow k jednotliwym rjadam, nadźěłanje
manuskriptow zhromadnje z fachowcami, praktikarjemi, wědomostnikami a přełožowarjemi. Při tym pokazuje so jako dźeń a ćešo, nowych awtorow abo sobuawtorow zdobyć. Wěmy, zo je to přidatne, zamołwite a jara
naročne dźěło za kóždeho aktiwnje w šulskim procesu
skutkowaceho kolegu. Na druhim boku je kóžda dobra
wučbnica tež wažna zepěra za wučerja – dźěłowy grat,
kiž je jemu při wšědnym wuwučowanju hódna pomoc.
W zašłych dźesać lětach smy sej kruty cyłk awtorow, sobuawtorow a korektorow natwarili. Jim chcemy so lětsa
tež z małym swjedźenskim aktom na dnju wotewrjenych
duri, 7. oktobra, za wšu prócu dźakować.
Wjeselimy pak so nad kóždym zwólniwym wučerjom,
wučerjom-wuměnkarjom, studentom a wukubłancom,
kiž chce nas w našim wobšěrnym dźěle po swojich
mocach podpěrać.
Wobsahowe nadźěłanje nowych serbskich wučbnicow
pak je jenož jedna stronka. Dalša – nimale runje tak
wažna – je techniske a wuměłske wuhotowanje. Prěnjotny a jara spušćomny partner je nam při tym Ludowe nakładnistwo Domowina, w kotrymž wučbnicy wuńdu.
Dale dźěłamy jara wusko ze serbskimi a němskimi wuhotowarjemi, ilustratorami a sadźbowymi studijemi hromadźe, zo bychmy manuskripty hač do ćišćakmanosće
spřihotowali.
W běhu lět so žadanja wučbnych planow kaž tež naroki
a přeća nastupajo serbsku wučbu stajnje zaso měnjeja.
Tak koncipuja a wudawaja so wěste fachowe podłožki
kaž na přikład formulary za wuswědčenja jenož hišće w
digitalnej formje. Na tute techniske wuwića sčasom reagować je nadawk wšěch za serbsku wučbu zamołwitych.
Tež my so tu njewuzamkujemy. To potrjechi tež nowe
formy wuwučowanja, z kotrymiž chcemy so rozestajeć a
za nje nowy wučbny a wučenski material poskićić.
Mjeztym mamy wučbnicy za přidružnikow, kotrymaj
smy CD ze serbskimi słuchanskimi tekstami připołožili.
Tež za šulerjow, kotřiž wuknu serbšćinu jako cuzu rěč,
móžemy tajkej wučbnicy z CD „Rěču serbsce“ poskićić.
Runje za serbsce wuknjacych je wažne, zo serbske słowa
a zynki při čitanju słyša.
Dale předleži serbska interaktiwna wuknjenska software
– CD „Hry z alfabetom“ za dźěći w serbskich zakładnych
šulach. Jeje koncipowanje, nadźěłanje a techniske přesadźenje je trało wjacore lěta. Za naš wotrjad to wozna­
mjenja, zo njemóžemy tajke wulkoprojekty wotnětka na
hnydom a mjenje bóle připódla zwoprawdźić. Tež tu pytamy za wěcywustojnymi partnerami. Nimo toho smy pokazani na přidatne financne srědki, zo bychmy potrjebu
na elektroniskich nošakach w šulach spokojić móhli.
Na druhim boku pak wěmy, zo wostawa wučbnica w formje knihi dale kruty a hłowny wobstatk našeho dźěła,
přetož: Što je serbska wučba bjez serbskeje wučbnicy?
Tuž dajće nas zhromadnje na dobro našich serbskich
dźěći dale dźěłać a skutkować.
Prěni raz dźěłarnički w poskitku
Annett Dźědźikowa
K nowostkam lětušeho wučbneho materiala słušeja
dźěłarnički k rozdźělnym temam. Dźěłarnička njewo­
znamjenja rum, w kotrymž so dźěła, ale zrozumimy pod
tym dźěłowy zešiwk abo material k jednej temje. Podate
nadawki hodźa so za dźěło při stacijach, k diferencowa­
nju, za spěchowansku wučbu abo jako přidatne nadawki
we wučbje. Temy móža so w serbšćinje, we wěcnej
wědźe a wuměłstwje wobjednawać, runje tak tež w serbšćinje a biologiji za šulerjow srjedźneje šule po koncepće
2plus. Z nadźěłanjom maćizny spěchuje so mjez druhim
samostatne dźěło šulerjow.
Wučer sam rozsudźi, kotre z dźěłowych łopjenow šulerjo
wu­ži­waja a kak so kontroluje. Za kontrolowanje jednotli­
wych nadawkow předleža w dźěłarničce wotpowědne
wuslěd­kowe karty abo wosebity zešiwk z wuslědkami
móže so skazać.
Lětsa poskićamy sćěhowace dźěłarnički:
Zwěrjata w zymje
W zymje, hdyž knježi wonka kruty zmjerzk, spadnje
temperatura daloko pod nulu. Čłowjek móže so na tute
wobstejnosće nastajić. Zwoblěka so ćopłe drasty a zatepi
sej bydlenje. Jeli potom přeco hišće zymu mrěje, pije
ćopły čaj abo druhi ćopły napoj.
Što pak činja zwěrjata w zymje? Na tute prašenje chcemy
z někotrymi přikładami wotmołwić a na to pokazać, kak
s e r b s k a š u l a 3 2 011
87
88
d ź ě ł a w o s ć RC w w H o r n j e j Ł u ž i c y
sej přiroda sama pom­ha.
Zaměr zešiwka je, dźě­
ćom přidatnu wě­du spo­
s­rědkować, na­wod k dokładnemu dźěłu podać a
zajim za dźiwy swěta
zbu­dźić.
Dźěći wuknu z pomocu
tuteje dźěłarnički
• dokładnje čitać: Šu­
ler, kiž sej čas bje­
rje a so dokład­nje z
teks­tom zaběra, mó­
že čitane přiwzać a
zrozumić a informacije předźěłać. Zwjeršne čitanje
njepřinjese přirost na wědźe.
• so intensiwnje z wěstej temu zaběrać: Čitać, pisać,
molować, paslić, slědźić, přednjesć – to wšitko spěchuje koncentraciju šulerja. Zdobom wuknje šuler,
kak so wuknje.
• so koncentrujo dźěłać.
• w cyłych sadach wotmołwić a spisane dokładnje
kon­trolować.
Ptački w našej domiznje
Ptački słušeja do wšědneho žiwjenja a do našeho wob­
swěta, wšojedne hač na kraju abo w měsće. Hdźežkuli
pohladaš, wšudźe widźiš najwšelakoriše ptački. Jich fifolenje, piwčenje, dakotanje, šnakotanje a spěwanje słyšimy
mjenje abo bóle njewědomje.
Nažel pak najmjenje dźěći wě, kak najznaćiše družiny ptačkow rěkaja abo kotre ptački w zymje při pta­
čich chěžkach widźimy. Wjele ptačkow móžeš wosebje
w zymje derje wobkedźbować, hdyž k picnišćam přileća.
Tuta dźěłarnička wotpowěduje žadanjam wučbneho plana za wěcnu wučbu pod wuknjenskim wobłukom zet­
kanje z rostlinami a
zwěrjatami, mjenujcy
zeznać žiwjenski rum a
žiwjenske wašnje ptačkow w běhu lěta. K
tomu słuša, zo wob­
kedź­buja šulerjo ptački
w kóždym počasu, wosebje při twarjenju
hnězda a při lehnjenju.
Znajmjeńša štyri do­
mjace ptački dyrbjeli
po wonkownym napo­
hle­­dźe spóznać. Wažne
je, zo znaja twar ćěła a
s e r b s k a š u l a 3 2 011
barby pjerja. Dalše ćežišćo je ćahanje ptačkow. K skru­
ćenju wědy wo tym poskića dźěłarnička tójšto móžno­
sćow.
Tež w předmjeće serbšćina hodźa so wěcne teksty derje
wužiwać.
Wučerkam a wučerjam přepodadźa so z tutym temowym
zešiwkom kopěrowanske předłohi, z kotrymiž móža čas a
dźěło za přihotowanje temy ptački lutować.
Wopisowanje činitosćow
Za čo trjebamy wopisowanje činitosćow? – Hdyž zamóžemy něšto woprawdźe jara derje ertnje a pisomnje wopisować, móžemy druhich spěšnje za to zahorić. Z wopisowanjom činitosćow podawamy nawod za wužiwanje.
Móže to być nawod za přewjedźenje nam znatych wot­
běhow (hraće kartoweje abo kompjuteroweje hry, wa­
rjenje słódneje pojědźe, twar legoawtka atd.), kiž spo­
srěd­kujemy jako rěčnik/spisar druhim – sobušulerjam,
přećelam, swójbnym a znatym. Nic zrědka pak dóstawamy tež wot druhich nawod za wuwjedźenje činitosćow a
wotběhow. Z toho sćěhuje – z rozdźělnych přičin – narok, so z něčim
nowym a njeznatym bliže zaběrać a so spěšnje a
wu­spěšnje do cuzych
wotběhow zanurić.
Přikładow za wopiso­
wa­nje činitosćow nadeńdźemy
wšědnje
dosć a nadosć. Zo bych­
my šulerjow w ertnym a
pisomnym wopisowa­
nju wukmanjeli, měli
jim jasne pra­widła sobu
na puć dać:
• Wopisujemy w pre­zensu.
• Rěčimy /pisamy w krótkich sadach.
• Wužiwamy jadriwu a lochko zrozumliwu rěč, tak zo
zamóže słuchar/čitar našemu ertnemu přednoškej/
napisanemu tekstej krok po kroku sćěhować.
Dźěłarnička podawa šulerjam nawod za zwučowanja we
wopisowanju wotběhow/činitosćow. Za to wubrali smy
tři přikłady z bliskeho wobswěta šulerja:
1. wopisowanje techniskeho wotběha – pjelnjakowu patronu wuměnić,
2. recept za strowe zežiwjenje – sadowy twaroh spřihotować a
3. nawod k paslenju – hłowu ze žercheja (Kresse) spaslić.
Doporučamy, wšě tři přikłady w šuli abo zwonka šule
zhromadnje ze šulerjemi praktisce přewjesć.
d ź ě ł a w o s ć RC w w H o r n j e j Ł u ž i c y
Serbšćina za započatkarjow –
nowa dźěłowa kniha „Z Kitom wuknjemy“
Milenka Er telowa / Walburga Sćapanowa
1. Powšitkowne přispomnjenja
Dźěłowa kniha Z Kitom wuknjemy 2 je pokročowacy
dźěl rjada, mysleny za šulerjow, kotřiž su serbšćinu bjez
předznajomosćow na srjedźnych šulach a na gymnaziju
wuknyć započinali.
Nowa dźěłowa kniha nasta na zakładźe
wučbneho plana „Serbšćina jako cuza
rěč“ za srjedźne šule a gymnazije. Wona
orientuje so na zakładnym kursu wučbneho plana a tak na niwowowych stopjenjach GeR, při čimž měli šulerjo
­poněčim niwowowu skupinu A2 doc­
pěć. Kniha natwarja na dźěłowu knihu
Z Kitom wuknjemy 1.
Wona je dale tematisce natwarjena a
złožuje so na wuknjenske wobłuki
wučb­neho plana serbšćina jako cuza
rěč. Njewobdźěłaja pak so wšitke jednotliwe temy a tež rjad je změnjeny.
Wučbnica je njewotwisna wot šulskeho
lětnika, namjetuje pak so, zo so hakle po wobdźěłanju
1. wučbnicy zasadźi. Wučer rozsudźi w swójskej zamoł­
witosći po šulerskich zamóžnosćach a po starobje šu­le­rjow,
kak wobšěrnje a kak dołho jednotliwe temy wobdźěła.
Wučbnica zapřija teksty, zwučowanja a tež přidatny material ze wšelakorym zwučowanskim poskitkom. Tuta
kniha runja so dotalnej dźěłowej knize, to rěka zo njewuńdźe žadyn přidatny dźěłowy zešiwk. Słuchanska
CD tekstow a zwučowanjow wučbnicu wudospołnja.
Jednotliwe teksty CD-je, kotrež njejsu we wučbnicy, so
wučerjej k dispoziciji staja, zo by móhł spěšnje a derje
hodźiny spřihotować.
W srjedźišću wuwučowanja steji šuler, to rěka wobsahi a
stajene nadawki přinošuja k spěchowanju wuwučowanskeje a wuknjenskeje kultury a skića móžnosć samostatneho wuknjenja a wužiwanja najwšelakorišich metodow
a technikow.
Wuzwolene temy kaž tež so měnjace socialne formy
zmóžnjeja wučerjej wotměnjawe wuwučowanje. Zwučo-
wanja, kotrež su za partnerske a skupinske dźěło předwidźane, su z wotpowědnymi symbolemi woznamjenjene. Přirunujo z wučbnicu Z Kitom wuknjemy 1 je so přidał symbol za dźěło ze słownikom.
Šulerjo móža swójske wuknjenje a rezultaty z pomocu
portfolija reflektować.
Dokumentacije, produkty a prezentacije šulerskich wukonow wužiwaja so jako motiwowacy element a hodźa
so jara derje w zběrce portfolija hromadźić.
Praktiske zwučowanja wuwiwaja so na
zakładźe šulerjam znatych kontekstow.
Hry, spěwy, žorty a rymy w kóždej jednotliwej lekciji přinošuja k lóštnemu
wuwučowanju a k motiwaciji šulerjow.
Wjeselimoj so, zo je so poradźiło, tež
někotre spěwy na CD sobu wozjewić.
Dokelž pak njebě móžno wšitke nahrać,
rozsudźichmoj so, wučerjej znajmjeńša
noty k dispoziciji stajić.
Přinoški wotpowěduja starobje něhdźe
12 do 13 lět. Zaměr tež je, wuwiće serbowědy kaž tež powšitkowneje wědy
spěchować. Wuwučowanje je na komunikaciju orientowane, to rěka, zo stejitej
we wučbnicy zrozumjenje rěče a ertne
zwuraznjenje w srjedźišću wuwučowanja a zo matej primat napřećo gramatiskej korektnosći.
Tak wužiwa so dual jenož pasiwnje, na přikład w 7. lekciji „Staršej“.
Zakładne kompetency wuknjenja – słuchanje, čitanje,
rěčenje a pisanje – so spěchuja a skruća. Samostatnosć
šulerjow ma so přez stajne dźěło ze słownikom wuwiwać.
Nimo toho wuwědomi so wuknjacym přez wosebite
zwučowanja, zo móža sej wobsahi nowych słowow tež
na zakładźe hižo z němčiny a serbšćiny znatych přiswojić (na přikład w 8. lekciji słowa kaž problem, tapeta,
mustrowanu, jednobarbnu, laminat, tepich, kulowaty,
gardiny, kompjuter, regal, rekorder, hrajki).
Cyłkowny zaměr wučby je wuwić tolerancu šulerjow
serbšćinje napřećo a jim wuwědomić lěpšiny wjacerěčnosće.
2. Natwar wučbnicy
Kniha je jednotnje strukturowana. Na spočatku wučbnicy dóstanu šulerjo znowa pokiwy, kak maja z materialom dźěłać.
s e r b s k a š u l a 3 2 011
89
90
d ź ě ł a w o s ć RC w w H o r n j e j Ł u ž i c y
Kóžda lekcija je po samsnym principje natwarjena:
•
•
•
•
•
•
•
•
•
zawodny tekst (nowe słowa),
zwučowanja leksiki,
gramatiske zwučowanja a přehlady,
słuchanje,
pisanje,
fonetika a intonacija,
dźěło ze słownikom (wot 3. lekcije),
słowničk z nowymi słowami a
na kóncu wučbnicy alfabetiski słowničk a gramatiske přehlady.
Wulkosć pisma a wobjim tekstow stej starobje šulerjow
přiměrjenej. Nowa leksika kóždeje jednotliweje lekcije
je tołstoćišćana. Wšitke strony su z cyfru a ze słowom
rjadowane, tak zo so ličby stajnje zaso wospjetuja. Pomjatne sady a prawidła su wotpowědnje wuzběhnjene.
Słuchanske teksty, dźěło ze słownikom kaž tež wšelake
socialne formy su z rozdźělnymi znamješkami wozna­
mjenjene.
W alfabetiskim słowničku na kóncu knihi poda so čisło
lekcije, w kotrejž je so słowo zawjedło. Tež přez tutu knihu wjedźe worakawy kubołćik Kito. Material wudospołnjeja zaso stikery Kita, kotrež móže wučer motiwujo zasadźić.
3. Tematiske rozrjadowanje
Zawod: Tu my zaso smy
wospjetowanje: hłowne wosoby
1. lekcija Po prózdninach
prózdniny; dowol (ze staršimi w tu- abo wukraju,
pola přiwuznych, doma); perfekt
2. lekcija: Naš šulski dźeń
wospjetowanje: šulske wěcy, činitosće; rjadowe ličbni­
Wotlěwa:
wuhotowarka Jadwiga
Waj­dli­c hec (zastupuje tuchwilu w
maćernym dowolu přebywacu
Simonu Ćěslinu),
finančnica Jadwiga
Cižankowa, sekretarka Michaelis
Korjeńkowa,
finančnica Marja
Pěčcyna, sekretarka
Birgit Wićazowa,
wučomnik
Matej Wałda
s e r b s k a š u l a 3 2 011
ki (hač do 30); hodźinski plan, předmjety; wospjetowanje: dny tydźenja, ličby; wotběh šulskeho dnja
3. lekcija: Rjana nazyma
wospjetowanje: nazyma, singular – plural, prezens –
perfekt, alfabet; dźěła w zahrodźe; kermuša; sad a sadowe štomy
4. lekcija: Rjany hodowny čas
wospjetowanje: zyma; rjadowe ličbniki hač do 31; adwentny čas; hody; paslenje hodowneje karty
5. lekcija: W zymje
wospjetowanje: zymska drasta, zymski sport, zyma;
picowanje zwěrjatow; ptači kwas
6. lekcija: Swjećimy
wospjetowanje: kalender, žiwidła, sudobjo; narodniny, datum; pisamy přeprošenje
7. lekcija: Swobodny čas
wospjetowanje: nalěćo, wjedro; jutrowne nałožki; zaběry wonka, hobbyje; kwis kopańca
8. lekcija: Dźěćaca stwa
wospjetowanje: meble, prědku...; wopisowanje stwy;
stwa mojich sonow; werby z prefiksom
9. lekcija: Nakupujemy
wospjetowanje: ličby, žiwidła, drasta; nakupujemy
10. lekcija: Wjeselimy so na prózdniny
wospjetowanje: lěćo, dowol; prózdninske plany; ze­
stajany futur
Přejemoj šulerjam a wučerjam wjele wjesela a wuspěcha
při dźěle z nowym materialom a dźakujemoj so Rěčnemu centrumej WITAJ za pokiwy a spomóžne, konstruktiwne zhromadne dźěło, bjez kotrehož njeby dźěłowa
kniha nastać móhła.
d ź ě ł a w o s ć RC w w H o r n j e j Ł u ž i c y
Wuznamjenjenja hódna wučbnica
„Wobrazy serbšćiny“ za 10. lětnik gymnazija
Mik ławš K rawc
Bychmy-li w Serbach myto za najlěpše wučbne materialije spožčeli (mojedla dwulětnje), by sej nowa wučbnica
„Wobrazy serbšćiny“ za 10. lětnik hornjoserbskeho gymnazija wuznamjenjenje zasłužiła. Je to
kniha, kiž nastupajo wob­sah wuběrnje
žadanja wučbneho plana realizuje, kiž
naročne wočakowanja na wuhotowanje
połnje spjelnja. Woprawdźe moderna,
powabna edicija to Rěčneho centruma
WITAJ, wušła w Ludowym nakładnistwje Domowina. Kaž hižo předchadźaca wučbnica za 9. lětnik, tak
wobalka na to pokazuje, zo směmy seriju z jednotnym formatom wočakować, wobsah pak tworja nadawki za
wu­wi­wanje rěčneje zamóžnosće a za
recep­ciju literatury.
Dźak a připóznaće słuša wšěm na nastaću a zhotowjenju noweje wučbnicy
wobdźělenym: awtorkomaj – kaž hižo za 9. lětnik –
­Měranje Cušcynej a Sylwiji Šěnowej, lektorce Danieli
Hee­lemanowej a wuhotowarce Iris Brankačkowej, kotrejež podźěl je w impresumje ze słowami „wuhoto­
wanje, kolaže, sadźba, reprodukcija“ wupokazany. Cył­
kowne wuhotowanje knihi wuznamjenja so přez wuběrnu papjeru, dźewjeć kolažow (kóžda z nich je hižo
wuměłski produkt sam za so), njeličomne čorno-běłe
resp. barbne wobrazy, rysowanki, barbne podkładźenja
teksta a wuzběhnjenje wažnych pasažow. Při zběranju
nazorosrědkow je so njewšědna próca nałožowała.
We wučbnym planje su definowane konkretne zaměry
za wuwiwanje čitanskeho zrozumjenja, ertneje resp. pisomneje rěčneje zamóžnosće a reflektowanja wo rěči. K
tomu su tři wuknjenske wobłuki předpisane: literatura
mjez swětowymaj wójnomaj, čłowječe dóńty, wohrožena
domizna. Runje tak su tři wólbnowinowatostne wobłuki
wupokazane: serbske kulturne žiwjenje mjez 1837 a
1860, wuznamna serbska/słowjanska wosobina, Serbski
Sokoł. Jako konkretne mjena su podate Mato Kosyk,
Měrćin Nowak-Njechorński, Jan Skala, Jan Lajnert, Jurij
Chěžka, Jurij Brězan, Jurij Koch kaž tež Kirgiza Čingiz
Ajtmatow. Awtorce stej „spjelnjenje“ žadanjow plana we
wosom kapitlach předwidźałoj. Z podateho štyristron-
skeho wobsaha je derje wšón material wučitajomny. W
zadnim dźělu wučbnicy su wjacore přehlady přidate:
słowne družiny, literarne družiny, stilowe figury, žiwjenske daty awtorow, register zapřijećow a biografiskich
přehladow a wobsah po tekstowych družinach. Kajke to
wulkotne žórła za samokontrolu! Pod stilowymi figurami njeje mjenje hač 34 přikładow za figury sady, słowa,
mysle, zynka-zwuka a wobrazliweho
elementa. Ke kóždej figurje je znaj­
mjeńša jedyn přikład wubrany, zwjetša
z literarnych dźě­łow. Tajki přehlad namakamy tež hižo we wučbnicy za 9. lětnik, t. r. přehlad literarnych družin.
Přispomnjenja k jednotliwym
kapitlam
W prěnim kapitlu stej awtorce do časoweho literarneho pućowanja mjez
1918 a 1945 tež Michała Nawku, Józefa
Nowaka a Romualda Domašku zapřijałoj. Derje su pozadki za čas Weimar­
skeje republiki a čas nacionalsocializma předstajene. Emocionalnje skutkuje
přinošk Cyrila Nawki wo wójnskim času. Zo bychu
šulerjo literarne teksty – tu prěnjotnje dźěła Měrćina Nowaka-Njechorńskeho – derje recipowali, dóstanu dosć
precizne definicije wo literarnym rozjimanju, literarnej
skicy, sati­rje, karikaturje atd., a k tomu Nowakowe wopodstatnjenje k prašenju „Čeho­dla sym počał pisać satiriske bajki?“. Wuběrne su pokazki z Michała Nawkowych
„Pokiwow pyskej a pjeru“ a wujimk z listowanja M.
Nawki z Bjarnatom Krawcom při nastaću jeju oratorija
„Wójna a měr“.
W srjedźišću druheho kapitla wobjednawaja so po­
wědančko Čingiza Ajtmatowa „Džamilja“, nowela
Marje Kubašec „Row w serbskej holi“ a skica Marje
Młynkoweje „Strach“. Teoretiske literarne znajomosće posrědkuja so ke charakterizowanju wosobow
w literarnych twórbach, k přiznamjenjam nowele a
skicy. Za dobre mam přispomnjenje, čehodla je mjez
serbskimi powójnskimi spisowaćelemi runje Marja
Kubašec najčasćišo temu fašizma woliła. Tu bychu pokazki na podobnu literaturu, kaž stej to knize „Z
wusadnym za blidom“ abo „Z jastwa a wuhnanstwa“,
radźomne byli.
Třeći kapitl je wěnowany tworjenju a skutkowanju Jurja
Kocha, kiž lětsa swoje 75. narodniny woswjeći. Pokazus e r b s k a š u l a 3 2 011
91
92
d ź ě ł a w o s ć RC w w H o r n j e j Ł u ž i c y
je so na jeho mnohostronske dźěło, wosebje tež na jeho
prócowanje wo „pisanosć přirody“ (kaž w interviewje
praji). Zmysłapołny je stajeny nadawk, rozjimać Kochowy tekst „Rěčnej swětaj“. W tutym kapitlu zastupjeni su dale Róža Domašcyna, Benedikt Dyrlich a Kito
Lorenc, štož saha hižo do wobjednanja načasneje serb­
skeje literatury w šestym kapitlu. W slědowacym štwórtym kapitlu předstajeja so aktualne problemy k přičinam
namocy, konfliktow a jich přewinjenje. To wuwědomja
so na přikładach z dźiwadłoweje hry, nowinskich artik­
low a rozprawow ze sudnistwa. Dalši, pjaty kapitl,
njewobsahuje jenož „suchi“ přehlad wo słownych družinach a gramatiski trening, ale ma jako zwučowanje tekst
Lubiny a Dušana Hajduk-Veljkovićec. Kaž hižo naspomnjene, wěnuje so šesty kapitl serbskej literaturje přitomnosće. Zastupjeni su awtorojo Jěwa-Marja Čornakec, Kito Lorenc, Timo Meškank, Marja Młynkowa a
Angela Stachowa.
Kapitlej sydom a wosom wotpowědujetej žadanjam
wučbneho plana wobjednać skutkowanja serbskich towarstwow resp. institucijow něhdy a dźensa. Z časa
­narodneho wozrodźenja je rěč wo Towarstwje Budyskich
serbskich gymnaziastow Societas Slavica Budissinensis
(SSB, załožene 1839), wo 1. serbskim spěwanskim
swjedźenju 1845 w Budyskej Třělerni a w lěće 1851 załoženej Smolerjec kniharni. Za dźensnišich gymna­
ziastow je pokazka na wozrodźene towarstwo SSB směrodajna. Wo znatym kniharniku Arnošće Simonje (19051974) namakamy zajimawe pojednanje, čitamy pak tam
Za Rafaelom Wowčerjom
Dnja 12. julija 2011 zemrě po krótkej ćežkej choro­sći
naš sobudźěłaćer a prěni nawoda RCW Rafael Wowčer.
Narodźi so 4. oktobra 1950 w Róžeńće. Po wopyće
tamnišeje polytechniskeje wyšeje šule poda so na
Serbsku rozšěrjenu wyšu šulu w Małym Wjelkowje,
hdźež złoži 1969 maturu. Słužbje we wójsku sćě­ho­
waše studij wučerstwa za sport a geografiju na Hum­
boldtowej uniwersiće w Berlinje. Po studiju skutkowaše
jako wučer w Ralbicach a přewza w lěće 1979 nawod
tutoho serbskeho kubłanišća. Z lěta 1990 bě pola
Domowiny referent za šulstwo, z lěta 1992 skutkowaše
jako jednaćel Serbskeho šulskeho towarstwa.
Ze załoženjom Rěčneho centruma WITAJ w lěće
2001 přewza wón njelochki nadawk nawody tuteje noweje serbskeje institucije. Rafael Wowčer bě stajnje
přećelny a kóždemu derje zmysleny. Zhromadne dźěło
z něhdyšim wotrjadnikom delnjołužiskeho wotrjada
RCW Kitom Elu k wo­žiwjenju serbskeje rěče wuskut-
s e r b s k a š u l a 3 2 011
tež, zo je kniharnja tež dźensa hišće „njepa­rujomna adresa za serbsku literaturu“ (str. 181). Zestajeć flajer za nju
je zmysłapołny nadawk za šulerja.
Jako Sokoł sym wězo kapitl wo prjedawšim a dźens­
nišim Serbskim Sokole z wosebitym zajimom a kritiskim wóčkom čitał. Směm prajić, zo so spomóžne
skutkowa­nje Sokoła dosć derje předstaja. Wězo by so
wšo hišće bóle na centralne hesło „Krućmy so!“
wusměrić hodźało, tež na wukrajne zwiski a wosebje
zajězdy by so móhło wobšěrnišo pokazać, a wo dźensnišim Sokole bych sej wjace hač jenož poł strony w
knize přał.
Zjimajo zwěsćam, zo su žadanja wučbneho plana we
wučbnicy derje zrealizowane. Wuwzaće stej we wuk­
njenskim wobłuku 1 žadani, sej zdobyć dohlad do delnjoserbskeje literatury (delnjoserbska ludowa literatura
a lyrika) z wuzběhnjenjom dźěłow Mata Kosyka, a sej
zdobyć dohlad wo zhromadnosćach a rozdźělach w
słowoskładźe a morfologiji nastupajo hornjoserbsku
rěč. Tutej žadani stej awtorce hižo do wučbnicy za 9.
lětnik přepołožiłoj, hdyž tež dosć skrótka a jenož na
Kosyka wusměrjene. We wěstej měrje wšak so wuk­
njenske kruhi serbskeje literatury, hornjo- a delnjoserb­
skeje, w hornich lětnikach wospjetuja, štož je wotpohlad.
Titul „Wobrazy serbšćiny“ je z prawom wolene, wotbłyšćuje dźě wone bohatosć našeje rěče, našeje literatury. Předle­žaca wučbnica za 10. lětnik ma k tomu
hišće wosebity błyšć.
kowa so spomóž­nje na
wuměnu mjez Hor­njej a
Delnjej Łužicu. W lěće
2009 ze strowotnych při­
čin nawod Rěč­neho centruma WITAJ dr. Bea­će
Brězanowej woteda. Ste­
ješe pak jej dale ze swojej radu a ze swojimi
­bohatymi nazhonjenjemi
po boku. Zwonka swojeho dźěła bě Rafael Wow­
čer aktiwny w na­ro­dnym
dźěle, a to jako čłon Zwjazkoweho předsydstwa Do­
mo­winy a jeho prezidija, z lěta 1984 jako župan a čłon
předsydstwa župy „Michał Hórnik“.
W serbskim kulturnym žiwjenju bě znaty jako spěwar
a solist chórow Delany a Lilija. Za jeho zasłužby w
chórje Delany spožči so jemu 2009 Myto Domowiny.
dr. Beata Brězanowa,
w mjenje sobudźěłaćerjow Rěčneho centruma WITAJ
d ź ě ł a w o s ć RC w w H o r n j e j Ł u ž i c y
Terminologija za předmjet stawizny
Lubina Hajduk-Veljkovićowa
Nowa „Terminologija za předmjet stawizny“ je nastała w
zhromadnym dźěle z Ludwigom Zahrodnikom a lektorku Marju Hrjehorjowej, kotrajž staj swoju wědu při poradźowanju a korigowanju k dispoziciji stajiłoj. Wona
natwarja na dotalnu terminologiju za stawizny, kotruž je
zestajał Ludwig Zahrodnik, a tutu wudospołnja.
Po tym zo buchu wučbnicy „Wotkrywać a rozumić“ lětnikow 5 do 10 přełožene, bě tež na času, terminologiju
za předmjet stawizny přehladać a wudospołnić. Sym to
chětro wobšěrnje zapołožiła, štož rěka konkretnje, zo
sym mjenowany rjad wučbnicow kaž tež prěni zwjazk
noweje wučbnicy „Serbske stawizny“ přehladała a wšitke mi wažne a trěbne hesła wupisała. To bě njewobeńdźomne, zo bychu so wšitke nětko wužiwane wurazy
jewili. Sym wuchadźała z prašenja, što njeje šulerjej ze
wšědneho wužiwanja serbšćiny hižo běžne a kotre zasadne terminologiske rozsudy smój z lektorku hižo pola
wučbnicow wobkedźbowałoj. Nimo toho sym zapřijała
wšě hesła, hdźež sym při přełožowanju nowe wurazy
tworić dyrbjała. Při zjimanju wupiskow z dotalneje terminologije sym stajnje přepruwowała, hač bu při přełožowanju dotalny wuraz wužiwany abo hač smy lěpše
rozrisanje namakali.
Někotre wujasnjenja
• skupinske a geografiske mjena: Terminologija
wobsahuje tež pomjenowanja přisłušnikow wšelakich
narodow, narodnosćow, splahow kaž tež přiwisnikow
jednoho hibanja abo jedneje organizacije. Šulerjej k pomocy stej singular a plural podatej, na př.: Russe/Russen –Rus(a)/Rusojo. Zapřijeće tutych pomjenowanjow
kaž tež wěstych geografiskich mjenow bě mi wažne
hladajo na prawopis, kiž so husto wotchila wot cuzo­
rěčneho originala, kaž na př. Saudi-Arabien – Sawdi-­
Arabska.
• skrótšenki: Po přikładźe dotalnych terminologijow je jenož gramatiske wujasnjenje plt. za pluraletantum připisane. Ród hesła w serbšćinje je tam dodaty,
hdźež njeje za šulerja z kóncowki jasnje spóznajomny, na
př. pola słowow čeledź (f) abo pruskel (f). Skrótšenki
stronow abo organizacijow steja we wotpowědnej wužiwanej formje za němskim a serbskim pomjenowa­njom,
na př.: LPG – LPG, KPdSU – KSSZ.
• aspekt a skłonjowanje: Pola werbow wustupuje
najprjedy perfektiwna a potom imperfektiwna forma.
Zwjetša je jenož jedna forma podata. Tež deklinowane
formy substantiwow su jenož wuwzaćnje dodate, na př.
geto, w geće, tu wosebje korektneho prawopisa dla.
• wujasnjenja: He­słu su po potrjebje dodate kursiwnje ćišćane rozjasnjenja w spinkomaj, na př. Morgen
(Feldmaß) – jutro. Druhdy su wjacore woznamy němskeho słowa podate.
Přikład: Gefecht(Kampf)
(Scharmützel) bój
mała bitwa, bijeńca
Tu chcyła dodać, zo smy so dotalneho wuraza „bitwička“ wzdali, dokelž krawnu rozkoru pomjeńšuje a namócnemu jednanju njewotpowěduje.
Njejsu-li dodaća w spinkomaj kursiwne, jedna so wo
móžny dodawk hesła, na př. Schutzwall (antifaschisti­
scher) – (antifašistiski) škitny nasyp.
• wurazy z NS-časa: Problematiske su hesła a pomjenowanja z nacistiskeho časa. Zwjetša smy je w němskej formje wostajili, dokelž by nanućene zeserbšćenje
zrozumjenje poćežowało. Wšako je wocuzbnjace, serbsce
na př. wo skupinje wjelkorazow za Werwolf rěčeć. Skedź­
bnić chcu na změny po nowym prawopisu. Nětko ma so z
wulkim spočatnikom pisać Wehrmacht, Gestapo, Reichs­
wehr.
• cuze słowa: W serbsko-němskim dźělu smy cuzym
słowam dodali serbski wuraz, jeli w přełožku předleži,
zo bychmy wužiwarja tež na njón skedźbnili, na př.: historiografija, stawiznopis – Geschichtsschreibung.
Dokelž je wobjim terminologijow wo tójšto rozrostł, stej
so format a wuhotowanje změniłoj. Postarał so wo to a
wuhotowanske kaž tež stajerske dźěło wukonjał je Handrij Bjeńš, kotremuž wuprajam na tutym městnje za to
wu­trobny dźak.
Přejemy terminologiji wjele wužiwarjow.
s e r b s k a š u l a 3 2 011
93
94
d ź ě ł a w o s ć RC w w H o r n j e j Ł u ž i c y
Terminologija za předmjet nabožina
Marja Hrjehorjowa
Rozsud, rozšěrić terminologiju za nabožinu z lěta 1998,
je spěšnje padnył. Wšako je so nimo we wučbnicach tež
w dźěłowych zešiwkach za lětniki 5 do 8 (2004 resp.
2007) šulerjam tójšto nowych zapřijećow ze židowstwa,
islama a hinduizma sposrědkowało. Nimo toho zeznachu
so šulerjo při wobjednawanju twarskich stilow cyrkwjow
z architekturnymi zapřijećemi a w kopěrowanskich łopjenach za 9. lětnik (2010) podachu so dalše terminusy z
buddhizma.
Dalše přemyslowanja před wobdźěłanjom terminologije
nastupachu hesła w jednotliwym. Dotal je šuler čitał, zo
rěka Alba abo Albe w přełožku alba. Nětko zhoni přidatnje, zo je alba běła liturgiska drasta. Pod hesłom Ge­
betsapostolat na přikład čita nětko w přełožku japoštołstwo modlenja (1. modlitwa w měnjenju swjateho wótca; 2. duchowne hibanje). Awtoraj staj potajkim mnoho
zapřijećam wujasnjenja přidali. Tute steja za serbskim
wotpowědnikom kursiwnje ćišćane w spinkomaj. Dale
tam steji, hač jedna so wo zapřijeće z druheje nabožiny,
kaž na přikład Haggada → hagada (žid., powučace powědanje bibliskich tekstow). Šuler dóstanje mnoho přidatnych informacijow a nawuknje, zo je Immanu­
el → Imanuel (hebr.: Bóh je z nami). Hižo z tutych přikładow je wučitać, zo žadaše sej zestajenje přiručki
mnoho prócy a časa. Wutrobny dźak z tutoho městna za
wutrajne a dokładne dźěło awtoromaj Rafaelej Ledźbo­
rjej a Měrkej Pohončej kaž tež poradźowarjomaj, fara­
rjomaj Geratej Wornarjej a Janej Malinkej.
Terminologija je kaž za katolsku tak tež za ewangelsku
nabožinsku wučbu jako přiručka předwidźana. Hač jedna so wo terminus katolskeje abo ewangelskeje konfesije, njeje podate. Jenož hdyž so ewangelske a katolske pomjenowanje jedne wot druheho wotchilatej, potom je to
wupokazane, na přikład Amen → amen (kat.), hamjeń
(ew.).
Dalša warianta wupokazanja rozdźělnych pomjenowa­
njow je sćěhowaca: Andacht → nyšpor (kat.), nutrnosć
(ew.), pobožnosć. To woznamjenja, zo praja katolscy
wěriwi nyšpor, ewangelscy wěriwi pak nutrnosć za An­
dacht, ale wot wobeju konfesijow hodźi so zapřijeće pobožnosć wužiwać.
W serbsko-němskim zapisu namaka wužiwar, hdyž pyta
pod hesłom byrglowa łubja za přełožkom, sćěhowace
podaća: (ew.), chór (kat.) → Orgelempore. To woznamje­
nja, zo wužiwa so zapřijeće byrglowa łubja w ewangels e r b s k a š u l a 3 2 011
skej cyrkwi, zapřijeće chór pak pola katolskich wěri­
wych. Woboje wotpowěduje němskemu słowu Or­gel­
empore. Na tute wašnje wuknje wužiwar, zo je na přikład domchowanka (kat.), žnjowy dźakny swjedźeń
(ew.) → Erntedank(fest).
Pola cuzorěčnych terminow, na přikład pastoralka,
­dušepastyrstwo → Pastoral abo trinitariski, trojjenički → trinitarisch steji nimo cuzorěčneho zapřijeća, jeli
předleži, tež serbski wotpowědnik.
Prawopisnje su so wobkedźbowali změny na zakładźe
wobdźěłaneho Prawopisneho słownika. Tak njepisaja so
dwójne konsonanty kaž dotal pola słowow kaž Makkabejojo, ale Makabejojo, runje tak Mesias, mana, rabi a
dalše. Pola mjenow je nětko móžno pisać město Jeremia
tež Jeremija, tuž steji pod Jeremia → Jeremi(j)a (1. profet; 2. kniha w SZ).
Pola pisanja mjenow, wosebje zestajanych mjenow, smy
so złožowali na prawidła, kiž steja w předchadźacym
słowniku z lěta 1981. Tak pisamy dale po hižo zadomjenym wašnju biblija, koran, ale wšitke jednotliwe knihi
ze Swjateho pisma z wulkim spočatnikom, dokelž jedna
so wo mjeno konkretneje knihi, potajkim wo titul, na
přikład Kniha žałosćenjow, List Hebrejam, Ewangelij
po (swjatym) Mateju. Pola Korintherbrief → list Korinćanam (kat.), list na Korintiskich (ew.), (kniha w NZ)
jedna so wo skrótšenu formu a nimo toho rozeznawamy
mjez dwěmaj knihomaj, potajkim je titul „Prěni list
swjateho japoštoła Pawoła Korinćanam“ za katolsku a
„Prěni list swjateho japoštoła Pawoła na Korintiskich“
za ewangelsku bibliju a runje tak „Druhi list ...“. Jako
orien­tacija, hač je podaty cyły titul, słuži přehlad knihow biblije na kóncu terminologije.
Jako problem wopokazachu so zestajane mjena nabožnych zhromadnosćow. Tu smy zapřijeća jenož z wulkim
spočatnikom pisali, hdyž jedna so wo oficialne pomjeno-
d ź ě ł a w o s ć RC w w H o r n j e j Ł u ž i c y
wanje kaž Nabožne towarstwo přećelow → Religiöse
Gesellschaft der Freunde, wobchadnorěčnje abo skrótšene kwekerjo. Hdyž njeje podate cyłe mjeno abo njejedna
so wo oficialne pomjenowanje, potom pisamy zapřijeća z
małym spočatnikom, na přikład bratstwo swjateho ró­
žowca → Rosenkranzbruderschaft (tajke bratstwa su we
wjacorych wosadach) a oficialne mjeno bratstwa swjateho róžowca w Kulowje je „Erzbruderschaft des heiligen
Rosenkranzes zu Ehren der allerseligsten Jungfrau und
Gottesmutter Maria“.
Mjena křesćanskeho Boha a jeho třoch wosobow pisaja
so z wulkim spočatnikom, kaž nałožuje so to w katolskim a ewangelskim pismowstwje – Bóh, Wótc, Knjez,
Mesias, Bóh Syn, Bóh Wótc, Jězus Chrystus/Jezus
Chrystus.
Rozdźělnje nałožuje so pisanje Swjaty/swjaty Duch,
Swjata/swjata Trojica, Jehnjo/jehnjo Bože. Smy so za
wariantu z wulkim spočatnikom rozsudźili, dokelž wobhladujemy adjektiw jako dźěl mjena a mjenowane zapřijeća jako synonymy za křesćanskeho Boha.
Nadźijam so, zo budźe terminologija šulerjam z dobrej
pomocu při pytanju za prawym přełožkom abo wurazom
a zo zbudźi so z přidatnymi informacijemi zajim za dalšu zaběru a wukmanjenje wědy wo nabožinach. Pokiwy
k wudospołnjenju a polěpšenju tuteje Terminologije za
předmjet nabožina awtoraj a wudawaćel rady přijimaja.
Budyšin a wokolina – přewodnik za šulerjow
Simone Volk mann
„Budyšin a wokolina“ je poskitk za šulerjow, kotřiž chce­dźa
so multiperspektiwisce wo měsće a regionje infor­mować.
Kniha njesłuži jenož za wučbu serb­šćiny a němčiny, ale
tež za přiswojenje kompetency w geografiji, matematice,
biologiji, stawiznach a wuměłstwje, při předmjety pře­
saho­wacych projektach a ekskursijach. Roz­risanje staje­
nych nadawkow podpěra předewšěm dźěło šulerjow w
se­kundarnym schodźenku I, informacije pak móža so tež
k wu­dospołnjenju w se­kundarnym scho­dźenku II ­za­­sadźić
a so wot turistow wšěch starobnych skupin wužiwać.
Přewodźaca ekskursija po měsće Bu­dyšinje a jeho wokolinje móže při tym splećene systematiske myslenje wose­
bje spěchować a za žiwjenje a dźěławosć ludźi w tutym
regionje sensibilizować. Zhladowanje na wuwiće w zašło­
sći, přitomnosći a přichodźe skića mnoho aspektow za
tematiske rozestajenje, štož so přez wopyt muzejow a
druhich zarjadnišćow zjawneho žiwjenja, předewšěm
pak přez turistiske zajimawostki kaž tež přez wobdźělenje
na zarjadowanjach pohłubša.
Nimo posrědkowanja wědy přinošuje přewod­nik k při­
swojenju metodiskich kompetencow přez wuhódnoćenje
a zhotowjenje najwšelakorišich zwobraznjenjow, na př.
kar­tow, fotow, diagramow, tabulow a tekstow. Stajene nadawki k wužiwanju při­rodneho a kulturneho ruma skićeja
móžnosće rozestajenja z ekonomiskej a ekologi­skej wědu.
Při tym so ekologija, ekonomija, socialne pra­šenja a tradicije ludnosće jedyn wot druheho dźěleny njewob­hladuja,
přetož škit přirodnych žiwjenskich zakładow, hospodar­
ska wukonliwosć a socialna zamoł­witosć su baza jednanja.
Čitarjo wuknu sej kulturne hódnoty města Budyšina a
jeho wokoliny wažić a zhonja na wubranych přikładach,
kak turistiske wužiwanje k dalewuwiću regiona při­nošuje.
Předležaca literatura žada sej stajnu změnu perspektiwy
kaž tež empatiju a přinošuje k tomu, zo móža sej šulerjo z
jara wulkej samostatnosću informacije zdobyć, předźě­łać,
doku­mentować a prezentować. Přewodnik přinošuje z
tym we wosebitej měrje k spěchowanju komunikaciskeje
a medijoweje kompetency šulerjow. Trěbnosć, wobsahi
posu­dźo­wać a stejnišćo zabrać kaž tež sam abo w teamje
problemy rozrisać při­nošuje k wuwiću socialneje kompetency šulerja. Wu­běr wobsahow z přewodnika za šu­le­rjow
a jich wob­dźěłanje měłoj indiwidualitu šulerja, jeho zajimy kaž tež jeho wukonowy potencial wosebje wob­kedź­
bować a k dalšemu přiswojenju wědy mo­tiwować.
Z pomocu přewodnika nazhonja čitarjo na wosebite
wašnje sposrědkowanje wědy wo serbskorěčnym kulturnym rumje a multiperspektiwiske zhladowanje na
procesy. To přinošuje k tomu, zajimy a wćipnosć na něšto
nowe budźić, ale tež tolerancu a empatiju jako bazu interkulturelneje kompetency do pomjatka zašćěpić.
s e r b s k a š u l a 3 2 011
95
96
d ź ě ł a w o s ć RC w w H o r n j e j Ł u ž i c y
PŁOMJO – wjace hač jenož dźěćacy časopis
Pětr Šołta
„Comic z Feliksom a Florianom.“ „Čitam přeco stronu z
hódančkami jako prěnju.“ „Směški!“ „Jako prěnje tón
wobraz na pjatej stronje wumoluju.“ „Čitam hnydom
nastawki w rubrice ‚Čitarjo pisaja’.“ Tajke abo podobne
su wotmołwy, hdyž so dźěći prašam, što jako prěnje w
nowym Płomjenju čitaja. Nimo mjenowanych rubrikow
nańdu dźěći na 40 stronach swojeho časopisa kóždy
měsac hišće tójšto dalšich zajimawych přinoškow:
•
•
•
•
•
•
•
•
•
•
recepty,
basnje a spěwy,
bajki a powědančka,
fotoreportaže,
wěcne teksty k najwšelakorišim temam,
nawod za paslenku abo eksperiment,
interview,
hry,
kwis z mytami,
zwučowanja atd.
Serbski dźěćacy časopis PŁOMJO, kiž woswjeći klětu
swoje 60. narodniny, wuchadźa jědnaće króć wob lěto.
Wšitcy serbšćinu wuknjacy šulerjo a šulerki 1. do 7. lět­ni­ka
dóstanu kóždy měsac darmotny eksemplar tutoho časopisa
do rukow, kiž słuži zdobom jako wučbu wudo­społnjacy
srědk w serbšćinje. Wulke rozdźěle w starobje a w rěčnych
kmanosćach čitarjow a čitarkow su stajnje zaso wužadanje
za redakciju, wšako měł časopis kóždeho – wšojedne hač
maćernorěčneho hólca z 1. lět­nika abo holcu ze 7. lětnika,
kiž wuknje serbšćinu jako cuzu rěč – narěčeć a k čitanju,
hódanju abo sobupaslenju pozbu­dźo­wać. Wot měsačnje
2 200 ćišćanych eksem­plarow so něhdźe 2 000 na dźěći w
šulach rozdźěli, zbytk pósćele so na abonentow w tu- a
wukraju abo je w Smolerjec kniharni na předań. Z njespróc­
niwym při­dźěłom podpěruja redakciju studenća, (něhdyši)
wuče­rjo a swobodni žurnalisća ze zajimawymi přinoškami,
spěwami a wěcnymi tekstami a přinošuja tak k pisanosći
Płomjenja. Nimo toho wobohaća rjad serbskich wu­měłcow
a ilustratorow ze swojimi ilustracijemi a wobrazami časo­
pis optisce, štož wšak je runje za dźěćacy medij jara wažne.
Redakcija Płomjenja w serbskich šulach
Zo bychu naši čitarjo widźeli a wědźeli, štó za Płomjenjom
tči, kajke je dźěło w redakciji a kak jich časopis nasta­nje,
poskićamy šulam wopyt redakcije w Budyšinje abo
před­stajimy naše dźěło na šulach a šulskich swjedźenjach.
Tak wobdźělimy so na př. kóžde lěto na Dnju serbskeje
rěče w Radworju, na Serbskim dnju w Slepom a běchmy
tež hižo w Ralbičan, Worklečan a Chróšćan šuli kaž tež
na Wojerowskim Foucauldowym a Budyskim serbskim
gymnaziju. Předstajimy dźěło w redakciji, dźěła we wuhotowanskim studiju, wotběh ćišća w ćišćerni a roz­šě­
rjenje přez nakładnistwo. W samostatnym dźěle ze­znaja
šulerjo jednotliwe kročele nastaća časopisa. Na kóncu
sćěhuje zwjetša kwis k tomu, wězo z rjanymi mytami.
Tež wopyt našeje redakcije w Budyšinje je jara požadany.
Hižo tójšto rjadownjow ze serbskich zakładnych a
srjedź­nych šulow je sej redakciske rumnosće w Rěčnym
centrumje WITAJ wobhladało a so redaktora „dźěry do
brjucha“ prašało.
Wubědźowanja a zarjadowanja Płomjenja
Redakcija Płomjenja organizuje a přewjedźe lětnje naj­
wše­lakoriše zarjadowanja a wubědźowanja za čitarjow a
čitarki časopisa. Zaměr tutych zarjadowanjow je, zo so
dźěći w serb­skej/serbskorěčnej atmosferje zabawjeja,
serb­sce mjezsobu rozmołwjeja a nazhonja, zo je serbšćina
cool. Nimo toho chcemy z tutymi poskitkami čitarjow
hišće bóle na ča­sopis wjazać spytać a jich za serbšćinu a
serbskosć zahorić.
W poslednich lětach smy sćěhowace zarjadowanja pře­
wjedli:
Wubědźowanje z mydłowymi kistami
s e r b s k a š u l a 3 2 011
Staflowy běh wo pokal Płomjenja
- wotměje so přeco do nazymskich prózdnin, loni hižo k 27. razej,
- je to staflowy běh šulerjow 5. do 8. lětnika,
- na nim wobdźěla so serbske srjedźne šule a Serbski
gymnazij Budyšin, w lěće 2010 tež k prěnjemu razej
Ewangelska srjedźna šula z Wóslinka,
- po běhu sćěhuje zwjetša hišće mały program, na př.
z moto-crossowymi jězdźerjemi abo dumperami.
d ź ě ł a w o s ć RC w w H o r n j e j Ł u ž i c y
Fotowe wubědźowanje
W lěće 2009 pytachmy za najrjeńšimi fotami k temje
„Wokomiki we Łužicy“. Wobdźěliło je so tójšto šulerjow
z najwšelakorišimi motiwami. Najlěpše fota wustajachu
so w juniju w Budyskej Serbskej kulturnej informaciji.
Wubědźowanje wo najsłódniše poprjancy
Hižo dwójce pytachmy w předhodownym času zhromadnje z WUHLADKOM mjez serbskimi zakładnymi
šulerjemi za tymi, kiž pjeku najsłódniše poprjancy.
Wubědźowanje přewjedźemy přeco w šulskej kuchni
jedneje serbskeje šule. W lěće 2009 je samo hólče mu­
stwo dobyło, tak zo njetrjebamy so wo serbski pjekarski
dorost starosćić!
Wubědźowanje wo najrjeńše serbske handyjowe widejo:
- mustwo do pjeć wosobow měješe 3-mjeńšinowy film w serbskej rěči natočić,
- pjeć mustwow je přinoški zapodało, mjez nimi dwě mustwje z ryzy B-šulerjemi (serbšćina jako cuza rěč),
- dobyło je holče mustwo Budyskeho serbskeho gymnazija,
- jich widejo je so we WUHLADKU pokazało,
- bě to zhromadny projekt z MDR a SAEK Budyšin.
Wubědźowanje z mydłowymi kistami
Lětsa spočatk meje smalachu k prěnjemu razej mydłowe
kisty z wjesneje hórki w Róžeńće. Mustwa ze Slepoho,
Ral­bic a Budyskeho serbskeho gymnazija wubědźowachu
so ze samotwarjenymi kistami. Po napjatym boju smě­dźa­
chu sej hólcy ze Slepoho złoćany pokal sobu domoj wzać.
Wězo smědźachu na kóncu wšitke mustwa z dźěćacym
sektom pryskać, kaž to z Formule 1 znajemy.
Płomjo w interneće
Serbski dźěćacy časopis Płomjo ma wězo tež swójsku
internetowu stronu. Pod www.plomjo.de móža naši čita­
rjo prěnju serbsku onlinehru hrać, sej při směškach
brjuch dźeržeć, sej wumolowanki wućišćeć abo přinoški
online čitać. Tež fota zarjadowanjow, na kotrychž běše
redakcija zastupjena, móža sej dźěći w syći wobhladać a
přećelej/přećelce pósłać. Wěmy, zo njejsu so někotre
stro­ny dołho wjace předźěłali resp. aktualizowali. To
pak ma so tak spěšnje kaž móžno nachwatać.
10 lět Rěčny centrum WITAJ –
spušćomny partner za serbske zakładne šule
Jadwiga Čižankowa
Wot lěta 1992 wobsteja naše zakładne a srjedźne šule
jako separatnej šulskej družinje. To rěka, zo swjećimy
klětu 20-lětne wobstaće našich kubłanišćow w tutej
strukturje. Nimale połojcu tohole časa přewodźa nas na
tutym puću wuwića a profilěrowanja Rěčny centrum
WITAJ w Budyšinje.
Zhladujo na 10-lětne dźěło Rěčneho centruma WITAJ
mi jako prěnje napadnje, zo je so ze spočatnje pře­hlad­ni­
weho wobłuka nadawkow wuwiła šěroka syć zamoł­
witosćow tuteje institucije. Dyrbju přiznać, zo jako peda­
­gogowka zakładneje šule šěrokosć zamołwitosćow a na-
rokow RCW do hłubokosće njeznaju a runja druhim
druhdy zawěsće wšitke móžnosće podpěry za našu šulu
ani njewučerpam. Často słyšach prašenje, što drje so we
WITAJ-centrumje čini. Wotmołwu na nje nadeńdźe
kóždy, kiž je woprawdźe na tym zajimowany, na wob­
šěrnej internetowej stronje.
10 lět Rěčny centrum WITAJ – što maja
z toho serbske zakładne šule?
• Prěnjotne a najwobšěrniše polo tworja tu bjez­dwě­­la
wučbne materialije. Knihi, dźěłowe zešiwki, kopěrowan­
ske předłohi za syłu předmjetow su so w minjenych lětach
nadźěłali a wudali. Někotražkuli wučerka drje je stonała,
jako ju sobudźěłaćerka RCW wo awtorsku pomoc prošeše.
Při tym měješe tuta sobudźěłaćerka zwjetša bjezkónčnu
s e r b s k a š u l a 3 2 011
97
98
d ź ě ł a w o s ć RC w w H o r n j e j Ł u ž i c y
wutrajnosć w telefonowanju a prošenju, do­niž so praktikarka zwólniwa njewupraji. Tajke su znajmjeńša moje
wosobinske nazhonjenja w prěnich lětach byli. Lěp­šina
tutoho dźěłoweho wašnja je, zo wot­powěduja tak na­dźě­
łane materialije lěpje wočakowanjam w praksy. Na­hlady a
wočakowanja su wězo přeco wše­lakore, ale bohaty repertoire materiala zmóžnja mjeztym tež serbskim wučerkam
a wučerjam wuběr z wob­šěr­nišeho poskitka. Čas woso­
binskeho nadźěłanja materialijow po njeličom­nych nocach je so pominył. Spo­čatnje parowane moderne medije,
kaž na př. kompjuterowe hry, CD-je z modernej hudźbu
abo tež stawizničkami a dodatne materialije za hraće
mjeztym kóždy šuler jedneje serbskeje zakładneje šule
znaje a rady wužiwa. Při wšěm chwalobnym pak dyrbi so
prajić, zo so aktualizowanje trěbnych zakładnych materialijow často dołho dliji. Hla­dajo na př. na předmjet
matematiku su němske wučbnicy kaž tež zešiwki za nowe
šulske lěto hižo zaso nowym kubłanskim standardam
přiměrjene a předźěłane. My pak dźěłamy w 1. lětniku w
matematice na př. přeco hišće z 1. nakładom z lěta 2004
resp. w 2. lětniku z lěta 2005. Z wosobinskeho nazho­
njenja znaju logisku konsekwencu: Šulerjam so město
serb­skorěčneje wučbnicy kopije z němskich materialijow
před­połoža. Tu njeměło so na wopačnym městnje lutować.
• Stajny přewodźer za našu dźěćinu je časopis
„PŁOMJO“. Wón so we wučbje serbšćiny runje tak kaž
we wěcnej wučbje prawidłownje a rady wužiwa. Šulerki
a šulerjo so stajnje wjesela, hdyž nowy eksemplar dóstanu, a so tež we wólnym času intensiwnje z nim zaběraja.
Tuž kompliment redaktorej a jeho sobudźěłaćerjam –
prošu dale tak!
• Rady a dźakownje wužiwamy tež hižo někotre lěta
móžnosć zeznajomjenja z čěskej rěču. Maćernorěčny wučer
Pavel Šlechta sej prawidłownje na rěčny kurs za dwě skupinje dźěći k nam dojědźe. Tež to je RCW posrědkował.
Rjenje by było, jeli hodźała so podobna kooperacija na
polu dźiwadźelenja na nohi stajić. W časach finančnych
skrótšenjow spěchowanskich srědkow za cyłodnjowske
poskitki by to zakładnej šuli na wsy jara pomhało.
• Hdyž zhladuju na wobłuk rěčnych kursow, nochcu
zabyć naspomnić, zo smy w zašłymaj lětomaj wjacore
poskitki RCW wužili, zajimowanych staršich a dalšich
dorosćenych wuspěšnje w serbšćinje wukmanić. Nje­
kom­plikowana kooperacija měła so na tutym polu na
kóždy pad dale wjesć.
• Wróćiwši so k dźěławosći ze šulerjemi chcu tež či­tan­
ske wubědźowanje za šulerki a šulerjow 3. lětnika a na­
slědnu čitansku nóc pozitiwnje hódnoćić. Wubědźo­wanje
je mjeztym kruty dypk na kóncu prěnjeho šulskeho poł­
lěta. Dołhodobnje so dźěći na tutón wjeršk přihotuja a so
z wulkej chutnosću a wysokej motiwaciju ze serb­skej
dźěćacej literaturu zaběraja. Na našej šuli słušeja potom
tradicionelnje dobyćerjo předlěta, mjeztym wězo hižo šu­
lerjo 4. lětnika, do jury. Hordźi a wědomje woni swój nadawk hódnoćenja wukona młódšich towaršow spjelnjeja.
Zawěsće hodźało so hišće dalše naspomnić, ale chcych
so na to ze šulskeho wida bytostne koncentrować. Dźak
słuša na kóždy pad koleginam Rěčneho centruma WITAJ
za „krótke puće“ nastupajo wosebitych krótkodobnych
próstwow.
W
I
T
A
J
jele
niciatiwow –
rajny
ngažement –
ubilej!
Wutrobna gratulacija a dale wjele wuspěcha na dobro
serbskich naležnosćow!
Socialne dźěło na kraju so wutwarja
Franciska Zopic
Dźěći, młodźina a młode swójby su přichod dwurěčneje
Łužicy. Runje w sydlenskim rumje Serbow na kraju je
wažne, zo młodźi ludźo tu wostanu, zo nazhonja pod­
pěru, spěchowanje kaž tež dobre žiwjenske wobstejno­
sće a struktury. W dołholětnym zhromadnym dźěle z
młodźinskej pomocu wokrjesa Budyšina je so Serbske
młodźinske towarstwo Pawk wo instalowanje dwu­
rěčneho socialneho dźěła prócowało. Trěbny bě wutwar
młodźinskeje pomocy we wobłukach mobilne mło­
dźinske dźěło, swójbne kubłanje a šulske socialne dźěło.
s e r b s k a š u l a 3 2 011
Tuž je towarstwo Pawk pod třěchu Domowiny hromadźe
z dalšimi nošerjemi młodźinskeje pomocy koncept za
socialne rumy zestajało a při koncipowanju teamow
sobudźěłało.
K 01.01.2011 je so poradźiło, team za młodźinske so­
cialne dźěło instalować a za to wotpowědny wotrjad
wutworić. Tři socialne dźěłaćerki su zdobom dźěl tea­
ma II socialnych rumow we wokrjesu Budyšinje a dźěłaja
z dalšimi nošerjemi hromadźe. Nowy wotrjad steji pod
fachowym nawodom Rěčneho centruma WITAJ, hdźež
je Judit Šołćic dotal jako šulska socialna dźěłaćerka na
srjedźnymaj šulomaj Worklecy a Kulow skutkowała.
Nimo njeje dźěłatej w teamje socialna pedagogowka
Edit Šurowa a Franciska Zopic sobu.
d ź ě ł a w o s ć RC w w H o r n j e j Ł u ž i c y
Dźěławosć młodźinskeho socialneho teama wobjima
mobilne młodźinske dźěło, šulske socialne dźěło a
swójbne kubłanje. Je wusměrjena na potrjeby a ressourcy ciloweje skupiny. Data struktura skića krutych na­
rěčenskich partnerow, stajny přewod a poradźo­wanje,
dobru docpějom­nosć a mobilnosć. Z tym je fleksibelna a
zmóžnja na­časnu pomoc. Při tym kon­centrujemy so na
potrjebu ludźi a na tutu reagujemy.
Mobilne młodźinske dźěło
W ramiku mobilneho mło­dźinskeho dźěła prócujemy so
wo nawjazanje kontaktow k młodźinje we wo­k rjesu
Budyšinje, wose­bje w gmejnach zarjadniskeho zwjazka
„Při Klóšterskej wodźe“. Wopytujemy pra­widłownje
młodźinske kluby, tež wšelake kliki a skupiny.
Podpěramy a poradźujemy młodostnych, skićamy po­
skitki za wólny čas, přewjedujemy zhromadnje projekty
a plećemy syće mjez młodostnymi na kraju. W roz­moł­
wach nazhonjamy indiwidualne nastajenja a widy na
swójsku situaciju, bliši wobswět a towaršnosć. Poskitk
mobilneho młodźinskeho dźěła je so w gmejnach zarjadniskeho zwjazka „Při Klóšterskej wodźe“ nowy in­
stalował. Tuchwilnje koncentruje so mobilny team na to,
so z młodostnymi zeznajomić a přez prawidłowny kontakt k nim dowěrliwy poćah natwarić a přez to inten­
siwniše socialne dźěło zmóžnić. Chcemy zhonić wo
strukturach a wuměnjenjach młodostnych na kraju, pomocne syće plesć a nowe poskitki wuwić.
Poradźowanje, podpěra a přewod młodostnych su wu­
směrjene na přikład na swójske cile a žiwjenske perspektiwy na kraju, na problemy z přećelemi, swójbu, šulu,
wukubłanjom abo powołanjom. Pytamy zhromadnje za
rozrisanjemi a móžnosćemi, informujemy a na­wjazujemy
za młodostnych kontakty za dalšu pomoc. Samozro­
zumliwe je, zo so informacije z rozmołwow na třećich
dale njedawaja. To je zakład dowěrliweho poćaha, kotryž
je w socialnym dźěle njeparujomny.
Dale chcemy młodostnych při zwoprawdźenju swój­
skich idejow a zarjadowanjow podpěrać. Hustodosć maja
dobre ideje a su tež motiwowani, so aktiwnje jako dźěl
wjesneho cyłka angažować, zwrěšća pak na zarjadni­
skich abo organizatoriskich zadźěwkach. Tu poskićamy
pomoc a pomhamy wuwić swójske kompetency. Poda­
wamy zdobom informacije k aktualnym zarjadowanjam,
projektam a dalekubłanjam we wokrjesu Budyšinje.
Prěnje projekty, kotrež so tučasnje na polu mobilneho
dźěła hromadźe z młodostnymi planuja, su diskusijne
wječorki a openairkino. Tež projekt „Serbski ABC“
Serbskeho młodźinskeho towarstwa Pawk ma so w kooperaciji z młodźinskim socialnym teamom dale wjesć.
Wažne nam je, zo móžemy naše poskitki tež w serbskej
rěči přewjesć.
Šulske socialne dźěło
Šulske socialne dźěło na serbskich srjedźnych šulach we
Worklecach, Kulowje a Radworju měri so na přewod
šulerjow a šulerkow při jich wuwiću k dorosćenemu
čłowjekej. Za wažne mamy spěchowanje kompetency k
rozrisanju swójskich a socialnych problemow a wuža­
danjow, dale spěchowanje wuwića wosobiny přez na­
zhonjenje swójskich sylnosćow a słabosćow, přez kritiske myslenje a zaběru z aktualnymi temami, ale tež přez
kreatiwne poskitki.
Hłowne nadawki su poradźowanje a podpěra jednotli­
wych šulerjow, skupinske dźěło, prewentiwne projekty a
poskitki za wólny čas. Temy projektow su na přikład
rozrisanje konfliktow, powołanska orientacija, mobbing
kaž tež wuknjenska a wukonowa motiwacija. Dale skutkujemy w projektach w ramiku wučby a šulskich gre­
mijow sobu. Wob­dźě­la­my so na zhro­ma­dźi­znach
rjadow­nis­kich rěč­nikow a
pěstu­jemy pra­widłownu
wumě­nu z wučerjemi. Tež
po­radźowanje staršich a
kooperacija z dalšimi fa­
chow­­cami słušatej k na­
daw­kam šulskich socialnych dźěła­ćerkow.
kontakt:
Wotlěwa: Judith Šołćic, Edith Šurowa, Franciska Zopic
Rěčny centrum WITAJ
Młodźinske socialne dźěło
Radlubinowa 23 / Smjerdźaca
01920 Ralbicy-Róžant
tel.: 0170 / 1 55 99 25
[email protected]
s e r b s k a š u l a 3 2 011
99
100
d ź ě ł a w o s ć RC w w H o r n j e j Ł u ž i c y
Tak je na př. šulska socialna dźěłaćerka Judit Šołćic tež
za šulerjow 9. lětnika Kulowskeje srjedźneje šule jedyn
Girls & Boys Day organizowała, kajkiž wotmě so
14.04.2011 po cyłej Němskej. Zaměr akcije bě, pola holcow zajim za techniske powołanja zbudźić a hólcam
powołanja kaž na přikład kubłar, frizer abo hladar
­chorych zbližić. W předpolu běštej nawodnica šuls­keho
kluba Doris Altmann a Judit Šołćic za šulerjow praktikumowe městna wupytałoj. 32 firmow a zarjad­nišćow
wupraji so zwólniwych, šulerjam swoju dźěła­wosć před­
stajić. Z tym měješe so zdobom za wukubłanske městna
w blišej wokolinje wabić. Na dnju akcije běchu hólcy a
holcy dopołdnja we wotpowědnych firmach a zarjad­ni­
šćach, zo bychu tamniše powołanja bliže zeznali. Byrnjež
při dźěle wjeselo měli, njebychu mnozy ze­znate
powołanje pozdźišo wukonjeć chcyli. Na zakón­čacym
zarjadowanju mějachu šulerjo wšelake nadawki w
domjacnosći spjelnić. W lóštnej hrě wubědźowachu so
na přikład w bělenju neplow a žehlenju drasty. K za­
dźiwanju wšitkich zamóchu holcy porno hólcam hoz­
dźiki lěpje do deski zaklepać. Na kóncu běchu sej wšitcy
přezjedni, zo ma kóždy swoje swójske talenty, kotrež
měł wužić.
Swójbne kubłanje
Dźěławosć w ramiku swójbneho kubłanja měri so na
podpěru swójbow we wšelakich situacijach žiwjenja.
Zaměr je, swójby hladajo na wosobinsku potrjebu pře­
wodźeć a je w rozdźělnych wuwićowych fazach dźěsća
podpěrać. Chcemy staršim pomhać, jich ku­błanske kompetency wutwarić a rozšěrić a jim dale­kubłanja na
wšelakich polach zmóžnić. Poradźujemy staršich při wosobinskich problemach a wužadanjach žiwjenja a informujemy wo dalšich poskitkach we wokrjesu Budyšinje.
Edit Šurowa přewodźa mjez druhim maćernodźěćacy
kruh, kotryž so tydźensce w Chrósćicach zetkawa. Stawa
so to w kooperaciji z tamnišej farskej wosadu. E. Šurowa
dawa staršim wobsahowe impulsy, pokiwy a poradźuje
jich. Maćernodźěćacy kruh je wotewrjeny za wšitkich.
Indiwiduelne swójbne poradźowanje po­skića so kóždu
póndźelu wo­t 8.30–11.30 h w bě­rowje w Smjerdźacej
abo indiwidualnje po dorě­če­nju.
Nowy internat Serbskeho gymnazija Budyšin
– „paradiz“ a wužadanje
Gerlind Šuber towa
Derje w pomjatku je sobudźěłaćerjam a wobydlerjam internata Serbskeho gymnazija w Budyšinje hišće dźeń
zaćaha do moderneho nowotwara na Listowej w nalěću
2010. Po wojowanjach wo samostatny serbski internat na
šulskim arealu a po času přebywanja we wuskich stwach
přechodneho njesaněrowaneho domicila na druhim kóncu města zdaše so jim nowy dom kaž paradiz.
Tež hižo w zašłych 25 lětach njejsu šulerjo dołho w jednym a tym samym internatnym twarje bydlić móhli. Po
přećahu z Małeho Wjelkowa do noweho internata na
Naměsće měra w Budyšinje – to bě w lěće 1986 – dyr­bja­
chu so hižo 1991 na Listowu přesydlić, dokelž so šula
tam zaměstni. 1993 so tu internat trěbneho saněrowanja
dla zawrě, štož rěkaše znowa přećah. Młódši přesydlichu
so tehdy do Minakałskeho hrodu, starši pak pod třěchu
šulskeho domu. 1996 so do rekonstruowaneho internata
wróćichu. Spočatk 2008 dyrbješe so tutón dom wohnjo­
škitnych njedostatkow dla zwottorhać. Z tym šulerjo naj­
prjedy jónu swój samostatny serbski internat zhubichu,
wšak nowotwar tajkeho tehdy njebě předwidźany. Jenož
mały dźěl přećahny do internata powołanskich šulow.
s e r b s k a š u l a 3 2 011
Wuměnjenja běchu tam wšo druhe hač idealne, wosebje
štož nastupa wuwiwanje serbskeje rěče a identity
serbskich gymnaziastow. Nimo toho njebě móžno, do
njeho šulerjow 5. do 8. lětnika přiwzać. Tute negatiwne
wobstejnosće njejsu zamołwići a wjele druhich jenož
jako problem a wo­hroženje, ale tež jako šansu widźeli,
serbskim gymnaziastam načasny a wobstajny domicil
stworić.
Nětko mamy wot februara 2010 moderny dom z 52
městnami za wšěch gymnaziastow Serbskeho šulskeho a
zetkawanskeho centruma ze zdalenych kónčin k dispozi-
d ź ě ł a w o s ć RC w w H o r n j e j Ł u ž i c y
ciji. Rěčny centrum WITAJ jako jeho nošer ma za swój
nadawk, wobydlerjam internata w šulskim času wot
njedźele wječora do pjatka popołdnja takrjec druhe
doma dać, hdźež wuwiwaja so k wosobinsce zamołwitym
wosobinam a dožiwjeja serbskorěčnu zhromadnosć jako
hódnotnu wosebitosć, kotraž wobwliwuje jich identitu.
W internaće mamy idealne wuměnjenja za nałožowanje
serbskeje rěče we wšědnym žiwjenju.
Naš hłowny nadawk wězo je, kubłanski nadawk šule intensiwnje podpěrać a efektiwne wuknjenje zmóžnić.
Žiwjenje w internaće
Kak móžemy to w našich nowych rumnosćach přesadźić?
Kak wotběži poprawom žiwjenje w internaće? Přeprošuju
Was na wjedźenje přez internatne rumnosće. Dajće so
překwapić.
Hižo wonkowny areal je jara wabjacy: Rjane zelenišća,
wšelake sydła, grilowanski róžk a připrawy za blidotenis
a šach zmóžnjeja wočerstwjenje po dołhim šulskim dnju.
Puć ze šule hač k internatej je krótki. Wotměnjawa, moderna struktura doma a poschodow kaž tež originelne
barbne wuhotowanje tworitej přijomnu a wosebitu atmosferu. Bliskosć šule je wulka lěpšina. Nimo lutowanja
časa je wobydlerjam a tež gymnaziastam, kotřiž w
internaće njebydla, móžno, w swobodnej šulskej hodźinje
tu domjace nadawki činić, projekty přewjesć abo so
wočerstwić. Internatni wobydlerjo pak móža wječor
sportowu halu a sportnišćo wužiwać.
Hdyž do domu zastupi, powita wopytowarja słužbu­
wukonjaca kubłarka. Štyri kubłarki tu dźěłaja, su dźeń a
nóc přitomni a staraja so wo derjeměće šulerjow. W delnim poschodźe su techniska, zwučo­wanska a sportowa
rumnosć a dalše rumnosće za wuhotowanje swobodneho
časa. Tak knježi w hornich poschodach měr.
Njedaloko stwy kubłarkow je zwučowanska rumnosć,
hdźež mjez druhim internatni šulerjo 5. do 7. lětnika
zhromadnje pod dohladom domjace nadawki wukonjeja.
Tež klawěr tam steji, tak zo móža šulerjo na přikład za
hudźbnu šulu zwučować. Nimo pomocy kubłarkow je
Daty internata Serbskeho gymnazija Budyšin:
- leži na teretoriju Serbskeho šulskeho a zetkawan skeho centruma Budyšin
- ma 52 městnow za šulerjow 5. do 12. lětnika
- wotewrjenske časy: wot njedźele 18.30 hodź do pjatka 15.30 hodź
- dwułožowe stwy z kupjelu / połne zastaranje z jědźu
- dalše rumnosće k wužiwanju: klubownje, zwučo warnja, kompjuterowy kabinet, billard, blidotenis
- wobchadna rěč je serbšćina; hajimy serbsku kul turu a serbske nałožki
- płaćizny: 137,50 € na měsac a městno (bjez jědźe);
kóždy dóstanje finančnu podpěru přez Bafög resp.
wot Załožby za serbski lud
tež angažement staršich šulerjow, kotřiž mjeńšich při
spjelnjenju domjacych nadawkow podpěraja a z nimi
wšelake (serbske) hry hraja, chwalobny. Při tym so
šulerjo lěpje zeznaja a jara na to hladaja, zo serbsku rěč
porjadnje a intensiwnje nałožuja.
„Wutroba“ domu z wosebitej atmosferu je pod škleń­ča­
nej třěchu. Je to swětłowy dwór, wuhotowany z tójšto
kwětkami a konopejowym róžkom. To je idealne zet­
kawanišćo za wobydlerjow a wopytowarjow. Bě to tež
wulkotne městno za livewusyłanje serbskeho mło­
dźinskeho radija „Satkula“, kotrež su internatni šulerjo
sobu wuhotowali. Při tym widźachu, kak dźěło pola
rozhłosa wotběži. Najskerje je při tym tón abo tamny
zajim dóstał, w rozhłosu sobu dźěłać, wšak tuta móž­nosć
wobsteji. Tak přeco zaso młodostni w času swojeho internatneho přebywanja w rozhłosowej re­dakciji sobu
skutkuja. Někotři šulerjo tež prawidłownje wo mło­
dźinskim dźěle w „Serbskich Nowinach“ roz­prawjeja.
W zadnim dźělu doma mamy billardowu a mału spor­
towu rumnosć, hdźež je mjez druhim móžno blido­
tenis hrać abo na hometraineru do pedalow teptać.
s e r b s k a š u l a 3 2 011
101
102
d ź ě ł a w o s ć RC w w H o r n j e j Ł u ž i c y
kontakt:
Serbski gymnazij Budyšin
Friedricha Listowa 8a
02625 Budyšin
tel.: 03591 480910
faks: 03591 530190
e-mail: sorbisches.internat@
t-online.de
Wotlěwa: Borbora Markowa,
Weronika Bulankowa,
Gerlind Šubertowa (wjednica),
Sabina Hrjehorjowa
Druhdy zwučuja tam gymnaziasća tež wšelake reje –
pak za program přichodneho šulskeho swjedźenja abo
přichodny wopyt w diskotece, pak jazzdance za fitnes.
Za woby­dlerjow, kotřiž chcedźa kusk intensiwnišo něšto
za swoju strowotu činić, móža kubłarki kursy ­z fyzioterapeutku organizować.
Kompjuterowy kabinet je ze šulskej syću zwjazany a
skića nimo přistupa do interneta tež móžnosć, wučbne
nadawki w internaće wukonjeć.
Skónčnje je w delnim poschodźe najwjetša klubownja
doma z baru. Wona steji za wšelake zarjadowanja k dispoziciji. Internatni wobydlerjo přeprošuja sej rady hosći
– wosebje, hdyž móža tući něšto zajimaweho powědać.
Tak běštaj hižo Beno Bělk a Achim Mič na wopyće a
rozprawještaj z fotami a filmami wo swojich wulkich
jězbach a pućowanjach do swěta. Njedawno je serbski
spisowaćel Jurij Koch młodostnym swoju knihu „Zabych
ći něšto rjec“ předstajił. Tež derje swjećić wobydlerjo w
tutej rumnosći móža – hač su to narodniny abo wobstaće
pruwowanjow.
Podamy so do hornich poschodow. Woprawdźe doma
čuć móža so wobydlerjo we wulkich dwułožowych swět­
łych stwach z přisłušacymi sanitarnymi připrawami.
Přeco 12 wobydlerjow w samsnej starobje ma hromadźe
swójsku klubownju, mału kuchnju a balkon. Je potajkim
móžno, so do swojeho ruma wróćo sćahnyć a woměrje
wotpočować respektiwnje za šulu dźěłać, ale tež w
zhromadnosći wuknyć, štož je lěpšina, hdyž w internaće
bydliš. A što dawa rjeńšeho, hač při rjanym wjedrje
zhromadnje na rumnym balkonje swačić? Jeli maja lóšt,
móža sej šulerjo dobry tykanc za to sami napjec, dokelž
kuchnja w kóždej klubowni je kompletnje wuhotowana.
Zasadnje pak dóstanu połne jědźne zastaranje w jědźerni
gymnazija.
W kóždej etaži maja dalši rum za kreatiwnu zaběru.
Młódšim šulerjam wobradźa wosebje paslenje k wosebitym podawkam kaž tež wóskowanje jejkow wjeselo.
s e r b s k a š u l a 3 2 011
Dobra nalada knježi mjez wjetšimi šulerkami při
wušiwanju serbskeho rubiška abo při tykanju sačka za
družču drastu. Knjeni Weronika Suchowa wot Spě­
chowanskeho kruha za serbsku ludowu kulturu wšěch
při tutej zaběrje kompetentnje přewodźa. Na tute wašnje
partnerojo ze wšelakich zarjadnišćow kubłarki podpěraja
a so sobu wo to postaraja, zo su poskitki za swobodny
čas wot­měnjace. Mjenje abo bóle připódla haja respek­
tiwnje zeznaja šulerjo tak serbske nałožki a zwučuja
komunikaciju w serbskej rěči.
Z hornich klubownjow je tež husto hudźba słyšeć – nic
jenož z telewizora. Wjetši dźěl wobydlerjow internata je
čłon Serbskeje kulturneje brigady a skutkuje w chórje,
orchestrje abo rejowanskej skupinje gymnazija sobu.
Druhdy maja wjele zwučować – runje tak kaž šulerjo,
kotřiž w młodźinskim dźiwadle sobu hraja. Internatne
městno jim poprawom hakle zmóžnja, so na probach a
předstajenjach wobdźělić, kotrež so zwjetša wječor
wotměwaja.
Wuběrnje přihotowany wot našich šulerjow je přeco
škotowy turněr. Na tym wobdźěleja so nimo młodostnych
tež wučerjo a wučerki a něhdyši wučerjo. W internatnych klubownjach hodźi so derje za to zwučować.
Naši šulerjo zetkawaja w klubownjach tež nachwilnje
zaměstnjenych hosći internata. Spontane rozmołwy z
nimi su husto najzajimawše, wšojedne, hač su to slawisća
abo wědomostnicy z wukraja, kiž wo swojim dźěle w
Serbach a wo žiwjenju w swojej domiznje powědaja, abo
hač jedna so wo hóstnych šulerjow gymnazija, kiž su we
wobłuku šulskeje wuměny na krótki abo dlěši čas w
Budyšinje. Tak wuspytaja so młodostni tež jako hosći­
ćeljo a předstaja jim wokolinu a žiwjenje w Serbach.
Šulerjo a sobudźě­łaćerjo serbskeho in­ternata bychu ra­dy
tež Was, lubi čita­rjo, jónu w tutym rjanym domje wita­li.
Kóždy je wutrobnje pře­pro­šeny – wšo­jedne hač mać abo
nan, něhdyši abo při­chodny wobydler, wučer, ku­błar –
abo cyle jednorje je­nož jako hósć!
d ź ěź łě ał w
aw
os
o ćs ćRC
RC
w ww wH d
or
on
l nj ee jj ŁŁ uu žž iyccyy
Gaž glědam slědk ...
Kito Ela
Něnto ako pśedwuměńkaŕ mam cas, aby wšake pódłožki,
dokumenty, referaty a kazniske póstajenja rědował.
Gano som pśi tom namakał móje pśedstajenja wó
źěłabnosći, ako som se w lěśe 1998 wó źěło pśi Serb­
skem šulskem towaristwje z.t. procował. WITAJ-gibanje
realizěrowaś – jo był ten wjeliki, nowy a nacasny nadawk w Serbach.
Wjele z tencasnych pśedstajenjow płaśi źinsa hyšći.
Někotare wěcy su se raźili, nowe nadawki su k tomu
pśišli, w młogem smy doprědka kšacali, smy teke ceło
nowe drogi wuteptali, wšake wjelgin pómałem źo, to a
tamne njejo se tak bulało, ako by to rad měli.
Jaden wuspěch jo, až smy namakali wěcej ako pěśźaset
wótkubłarkow, kenž su z nami zgromadnje starjejše wó
lěpšynach wěcejrěcnego wótrosćenja źiśi pśeznanili a se
wósobinski na intensiwnych kursach dolnoserbsku rěc
pśiswójli. Žeden z tych nagromadu źewjeś kursow njejo
se w pśigótowanju a pśewjeźenju tomu drugemu rownał.
W prědnem kursu su byli wobźělnice te tak pomjenjone
„Überhangkräfte“. Za nich jo kurs był regularny źěłowy
cas, w drugich kursach su se zastupne wótkubłarki pśez
tšojne finacěrowanje (kraj, wokrejs, gmejna resp. město)
zapłaśili. Bźezdźěłabnym wobźělnicam kursa jo grozył
wót źěłowego amta tšach, až muse pjenjeze za bźez­
dźěłabne slědk płaśiś, dokulaž w casu wobźělenja na
kursu njejsu byli za źěłowy amt k dostaśeju a njejsu se w
tom casu wó źěłowe městno procowali. Ze załoženim
agentury za źěło jo se situacija pitśku pólěpšyła.
Dalšny wuspěch: W běgu lět stej se Domowinska župa
Dolna Łužyca z. t. a Serbska rada pśi Bramborskem
semje mócnjej wupominałej, až kraj Bramborska swóju
zagronitosć za serbske kubłańske nastupnosći lěpjej
zastupujo. To jo k tomu wjadło, až jo se kóńc lěta 2003
załožyła źěłowa kupka za kubłańske nastupnosći, kenž
se tśi do styri raze wob lěto zmakajo. Pód nawjedowanim wótrědnika su se zastojniki z aktualnymi problemami ako teke z perspektiwiskimi pšašanjami zaběrali. Za
mój cas su byli pśisamem jano zastojniki ze starych
zwězkowych krajow Nimskeje; wóni su wjelgin wótwó­
rjonje a z pśichylnosću za rozwězanjami pytali.
Dalšna kšaceń lěpšego zgromadnego źěła jo było wu­
twórjenje kubłańskeje seśi w lěśe 2006 wót krajnych
raźcow, wušeje šołtowki města Chóśebuz, pśedsedarja
Domowiny a ministarja za kubłanje, młoźinu a sport.
Zaměr seśi jo, wuwijaś a instalěrowaś serbske kubłańske
pórucenja pśez wšykne stacije wukubłanja až k zakóń­
cenju pówołańskego wuku­
błanja abo studiuma a až k
namakanju źěłowego městna
w Dolnej Łužycy. Bóžko jo
źěło togo gremiuma momentanje zasej njewěste.
Wjele lět južo pódpěrujo
­ministarstwo za kubłanje,
mło­źinu a sport maminorěc­
nych a drugich pomocnikow, kenž rěcne źěło našych
WITAJ-wótkubłarkow pśi
zaběrje ze źiśimi z dobreju radu a zajmnymi idejami
wudopołniju a wobogaśiju.
Wutwórjenje WITAJ-kupkow jo mimo angažěrowanych
wótkubłarkow teke wót nastajenja starjejšych k serbskej
rěcy wotwisne. Pśi tom su luźe, kenž su ze starych
zwězkowych krajow Nimskeje pśiśěgnuli, nam napśe­
śiwo cesto wěcej wótwórjone ako naše domacne. W jadnej
gmejnje jo se załoženju WITAJ-kupki pśez to zadorało,
až powědarka starjejšych jo měniła, až ze serbskeju rěcu
pśiźoš jano až na pólo, źož krowa serbski rozmějo.
WITAJ-gibanje ga njeby dejało se z wuchójźenim
źiśownje skóńcyś, ale se w šuli dalej wjasć. Ale kak?
Derje se dopomnjejom na zmakanje z ministarjom Reiche w decembrje lěta 2000. Pó woglěźe gódownicki na
Dolnoserbskem gymnaziumje smej z Haraldom Koń­
cakom w Serbskem domje z nim wó dalšnem wuwiśu
WITAJ-projekta powědałej. Pśi tom smej wósebnje na
felujuce ceptarje za bilingualnu wucbu w primarnem
schójźeńku pókazali. Ministaŕ jo nama slědujuce zlubił:
Gaž do zymskich prozninow nanejmjenjej pěś zajmowanych ceptarjow abo ceptarkow mamy, kenž su zwólniwe
za pśidatne wukubłanje, wón garantěrujo, až se wót nowego šulskego lěta taki studium zarědujo. Smy tegdy
źaseś ceptarkow namakali. Studium jo fachowje a organizatoriski pśewzeł Źěłanišćo za serbske kubłańske wuwijanje (ABC), kótarež mjaztym wó pśewjeźenje nuznje
trěbnego 5. dwělětnego kursa wójujo. Zapśěgnuli su se
do tych kursow teke ceptarki a ceptarje sekundarnego
schójźeńka I/II, aby se na dalejwjeźenje WITAJ-projekta pó zakładnej šuli pśigótowali. Mjaztym wuknu prědne
WITAJ-wukniki w abiturnem schójźeńku gymnaziuma.
Dalej pólěpšyś ma se zgromadne źěło mjazy Rěcnym
centrumom, ABC a ceptarjami/ceptarkami na pólu wu­
wiśa a zgótowanja modernych a praktikabelnych wuc­
bnych materialijow.
Njok na tom městnje zabyś, teke pioněrske źěło wšyknych
mójich sobuźěłaśerkow a sobuźěłaśerjow wuzwignuś.
Wětšyna z nich jo musała se zanuriś do nowego njezwus e r b s k a š u l a 3 2 011
103
104
źd ěź łě ał w
aw
oo
s ćs ćRC
RC
w ww wd H
o lo nr en jj eŁ ju žŁ u
y cž yi c y
conego źěła. To jo se pominało wósobinske dalejkubłanje,
zeznaśe nowych kazniskich pśedpisow, efektiwny wobchad z moderneju techniku atd. Take nowe źěłowe póla
su na pśikład byli: rěcne kurse a dalejkubłanje wótku­
błarkow a ceptarkow organizatoriski a fachowje nawje­
dowaś, filmowe knigły pisaś a serbskorěcny filmowy
projekt z wuknikami serbšćiny realizěrowaś, serbske
rěcne a prozninske lěgwa pśewjasć, naźěłaś a wudaś
wucbne materialije a źiśecy a młoźinski casopis
„Płomje“, zastaraś abiturientow, kenž w našej instituciji
dobrowólne socialne lěto abo praktikum pśewjedu,
młodych luźi na moderny part w internaśe wótkubłaś a
zastaraś. A to wšykno w serbskej rěcy, kótaraž njejo za
wětšy źěl sobuźěłaśerjow mamina rěc.
Som roźony Górnoserb a žywy wót casa pó zakóńcenju
studiuma w Dolnej Łužycy. Na gluku som wót
zachopjeńka pśi mójom źěle w Serbskem šulskem towaristwje pla Górnych a Dolnych Serbow rěcnje akceptě­
rowany był. Cesto pak som pśi Górnych Serbow zwěsćił
njerozměśe wšakich pominanjow za Dolnu Łužycu. Na
zachopjeńku jo cesto dłujko trało, skerjej až su rozměli
wažnosć a wopšawnjonosć našych hynakšych abo casy
specifiskich žycenjow. W takich situacijach som cesto
zacuwał, ako by měli Dolnoserby status mjeńšyny w
mjeńšynje. Jaden taki pśikład jo pśiducy: Dla cogo njejsu
zagronite pśi produkciji telewiznego wusćełanja z
pěskowym mužykom ned na dolnoserbsku wariantu
myslili? To skomuźenje njejo se až do źinsajšnego
wótpórało. W slědnych lětach pak jo se wěcej a wěcej
wašnja pśesajźiła, ned pśi planowanju projektow
wótwažyś, lěc a w kakej měrje stej górnoserbska a dolnoserbska warianta zmysłapołnej.
Jadno śěžyšćo za nas w Dolnej Łužycy jo było wuwiśe
na Dolnoserbskem gymnaziumje. Nam njejo se zglucyło,
wjednistwo a ceptarstwo jěsno dosć a dłujkodobnje na
WITAJ-projekt nastajiś. Pśedstajenja wó wjelikosći šule
a wó jeje nadawkach za dolnoserbsku ludnosć su byli a
su rozdźělne. Pśeśiwo zasajźenju pśecej wěcej ceptarjow,
kenž serbsku rěc njewobkněže, njejsmy se zgromadnje
woborali. W něntejšnej situaciji, ako pśiźo na gymnazium wjele wuknikow z WITAJ-projekta, až by mógła se
jadna rědownja zarědowaś, stoj rěcne kubłanje cepta­
rjow w srjejźišću.
Co by my mimo WITAJ-gibanja měli? Źo by my stojali
we wuwiśu dolnoserbskeje rěcy? Na te pšašanja njamóžo
nichten stoprocentojski wótegroniś. Njeglědajucy na
wšake zadory pak jo se wupłaśiło, za to serbske wójowaś.
A do togo wójowanja pśecej wěcej luźi zapśimnjo,
wšojadno lěc su młode abo južo starša generacija, lěc su
serbskego, słowjańskego abo nimskego póchada, lěc
bydle w měsće abo na jsy, lěc su wěrjece abo njechójźe
namšu. Jich zwězujo zaměr: pśez zajm za serbsku historiju, rěc a kulturu se woboraś pśeśiwo zajźenju togo
serbskego w Dolnej Łužycy.
Wizije
Měto Nowak
Chtož wizije ma, by dejał ku gójcoju hyś. To móžo se
wšak groniś, ale za nowe ideje abo perspektiwy njeby to
žeden dobry pśistup był. Weto su „gójce“ w slědnych
lětach južo wopytali wšakorake terapije za serbske institucije zapisaś. To płaśi teke za Rěcny centrum WITAJ.
Zjawne wócakowanja za Rěcny centrum su něźi mjazy
„wšo wóstanjo ako pśecej“ a „wšo musy se změniś“. Na
taki part jo wjele móžnosćow za wizije. A něnto, w jubilejnem lěśe pśiźo nowy wótrědnik za dolnołužyske
wótźělenje – a co to groni?
Ja se wjaselim, až móžom se zgromadnje z kolegowkami
a kolegami procowaś wó spěchowanje, dalejwuwijanje a
atraktiwnosć dolnoserbskeje rěcy na kubłańskem pólu.
Za mnjo taka móžnosć njejo samorozmějuca – njejsom
wótrosł ze serbskeju rěcu, ale wuknjom ju mjaztym w
tśeśem lěśe pódla swójogo źěła k serbskim temam. Stakim njamam samske nazgónjenja ako maminorěcne Serby. Toś wjelgin derje rozmějom situaciju serbsku rěc
s e r b s k a š u l a 3 2 011
wuknjecych; to su mimo
wuknikow teke pedagogiski
fachowy personal a starjejše.
Źinsa musymy groniś:
Pśichod dolnoserbskeje rěcy
jo ekstremnje wobgrozony
a mamy jano šansu, gaž
zapśimujomy luźi, kenž su
serbšćinu ako cuzu rěc na­
wuknuli. My by mógli historiski źiw wugbaś, až dolnoserbska rěc žywa wósta­njo a
dalej buźo źěl našeje kulturneje wjelerakosći a našogo
swěta a móžnosć za wšyknych, kenž kśě žywjenje
pyšnučke a žywjenja gódne měś. Ale ten źiw, až stara
maminorěcna dolnoserbšćina wobstoj, njamóžomy ako
Rěcny centrum wugbaś. Pśeliš wusoke wócakowanja
njejsu pomocniwe – daniž za nas, daniž za kolegowki a
kolegi w źiśownjach, šulach, hortach a internaśe.
Za mnjo pak jo teke jasnje, až wšake buźo se změniś. Nic
krotkodobnje, nic akcionistiski.
Ako Rěcny centrum wšak mamy wobgranicowane per­
d ź ěź łě ał w
aw
os
o ćs ćRC
RC
w ww wH d
or
on
l nj ee jj ŁŁ uu žž iyccyy
so­nelne a financielne srědki a pśewjele wažnych nadawkow. To groni, až musymy sebje priority póstajiś. A snaź
hynakše ako doněnta. Lěpjej jo, jano wěsty źěl wšogo
wažnego kradu derje zwónoźeś ako wškyno, což jo
zajmne, jano zwjeršnje gótowaś. Aby mógali naše pri­
ority na funděrowanem zakłaźe póstajiś, jo notnje, až
zgro­madnje z wědomnostneju pomocu znowego defině­
rujomy, co rewitalizacija dolnoserbskeje rěcy pód źin­
sajšnymi ramikowymi wuměnjenjami móžo groniś.
Comy na kuždy pad intensiwnje źěłaś z wótkubłarkami a
wótkubłarjami, ceptarkami a ceptarjami a ze star­jej­šymi.
Comy se staraś wó praktikarki a praktikarjow a jich
pódpěrowaś. Starjejšych, młodych luźi a zjawnosć musymy dalej pśeznanjowaś, až dolnoserbska rěc jo cool­na a
wužywabna wěc. Musymy pytaś za lěpšymi móžnosćami,
aby zaměry dojśpili. Naša cilowa kupka njejo šula ako
taka, ale su wukniki a wuknice, ceptarki a ceptarje a sta­
rjejše. To groni, až musymy za nich specifiske a spušćobne
pórucenja stwóriś. A za to trjebamy intensiwne zgro­
madne źěło z drugimi serbskimi kubłań­skimi institu­
cijami. Wšykne maju swóje kompetence a jano zgro­
madnje móžomy wuspěšne byś: Rěcny centrum WITAJ,
Źě­łanišćo za serbske kubłańske wuwijanje (ABC), Serb­
ske šulske towaristwo z.t., Šula za dolnoserb­sku rěc a kul­
turu, nosarje źi­śow­njow, zagronite za šule a wědo­mnost­ne
institucije. Ze zgromadnym teoretiskim konceptom – Źo
comy a co móžomy? – ako zakład by móžno by­ło, wót­
głosowane a zajmne pórucenja prezen­těrowaś. To by
mógli byś rěcne kurse za starjejšych, wuwijanje modernych wucbnych srědkow, dalejkubłanje a supervision
za wótkubłarki, wótkubłarjow, ceptarki a ceptarjow a
crossmedialne pórucenja za młoźinu. Paralelnje by dalej
wuwijali našu dolnoserbsku rěc. To ga jo teke zgromadna
wěc, gaž se myslim na wuwijanje dalšnych wucbnych terminologijow a didaktiskich konceptow wuwucowanja.
Za wšykno to trjebamy wótwórjonu konstruktiwnu a kritisku diskusiju mjazy sobu w Rěcnem centrumje a intensiwne zgromadne źěło z drugimi institucijami. Naźejam
se, až móžomy to wšykno zgromadnje zmejstrowaś.
Mam wiziju, až dolnoserbska rěc jo žywa – teke w lěśe
2048, gaž WITAJ-projekt změjo swój 50. jubilej. Za
taku wiziju njetrjebamy žednych gójcow, ale dobry a
sebjewědobny team, kenž pśeznanjujo wšyknych wó
tom, až toś ta wizija buźo realita. Kšac pó kšacu.
Wuwiśe materialijow za WITAJ-kupki
w źiśownjach Dolneje Łužyce
Gunda Heyderowa
10 lět Rěcny centrum WITAJ – to groni teke 10 lět
wuwiśe serbskorěcnych materialijow za zasajźenje w
pśedšulskich WITAJ-kupkach. Na zachopjeńku WITAJprojekta 1998 lěbda su specifiske didaktiske materialije
za WITAJ-kupki byli. Pśedlažali su jano někotare źiśece
knigły z Ludowego nakładnistwa, někotare spiwy a
gronka. Toś su wótkubłarki w zachopnej fazy projekta
musali materialije k wšyknym relewantnym temam sami
wuwijaś. Wšake trěbne wěcy za praksu su se teke w
přednych intensiwnych kursach za wótkubłarki wuźěłali.
Dokulaž naše wótkubłarki žedne maminorěcne njejsu,
maju se wšykne materialije nic jano pó wopśimjeśu, ale
teke rěcnje derje pśigótowaś – togodla jo pśecej wjelgin
wjelika pótrjeba serbskich materialijow. Pśi rěcnem
naźěłanju zaběrow su wótkubłarki woprowali wjele wólnego casa a su pśi tom wjele angažementa a wjele fan­
tazije dopokazali.
Mjaztym jo RCWC cełu kopicu materialijow konci­pě­
rował, pśigótował a wót­ku­błarkam do ruki dał – za
nejwětšy źěl dermo. Cesto jo se to stało pó žycenjach
wót­kubłarkow a w zgromadnem źěle z nimi. Aby wótku­
błarki měli dobry rěcny za­
kład za praksu we WITAJprojekśe, jo Rěcny centrum
w lěśe 2001 wudał nimskodolnoserbsku pśirucnicku
Wu­mě­jom dwě rěcy.
Pśi materialijach za źiśi
smy zachopili z kólenowymi knigłami, kenž su wažny
didaktiski srědk pśi pśe­
sajźenju metody imersije.
Tak su wót lěta 2003 na pś.
nastali: Muzikanty z Bremena, Wjelk a sedym kózletkow, Šwon Ferdinand a Wjelika rěpa. Paralel­nje k tomu
smy wudali Zběrku materialijow, kenž wopśimjejo sło­
wo­skład, spiwy, gronka, basleńki, pśedšulske zaběry a
graśa k wšakim temam.
Wót lěta 2003 wuchada informaciski zešywk ­Lutki za
starjejšych, wótkubłarki a źiśi teke w dolnoserbskej rěcy.
Kuž­dy zešywk ma wósebnu temu, kenž se wótbłyšću­
jo w informacijach, zabě­rach, metodiskich pokazkach,
­spiwach a gronkach, baslenjach abo wumólowankach.
Źěłamy na tom, pśecej teke dolnoserbske temy, pśinoski
a fota z našych kupkow zapśimowaś.
Pśi koncipěrowanju materialijow smy wopytali, wó­
s e r b s k a š u l a 3 2 011
105
106
źd ěź łě ał w
aw
oo
s ćs ćRC
RC
w ww wd H
o lo nr en jj eŁ ju žŁ u
y cž yi c y
sebnje take temy, na kótarychž maju źiśi wósebny zajm,
zapśěgnuś. Tak buźimy jich narskosć a wótpowědujomy
specifi­skim źiśecym zaj­mam. Njedosega, pśe­cej jano
specifi­ske serbske tematiki pśigó­towaś, ně, wšykne za
źiśi relewantne temy maju se pśedstajiś, dokulaž maju
swójo městno w źiśecem swěśe.
Cesćej pśidu WITAJ-źiśi z nimskimi knigłami k pśiro­do­
wědnym abo stawizniskim temam do źiśownje a kśě, až
wót­kubłarki k tomu něco rozkładuju, což felujucego sło­
wo­składa dla młogi raz śěžko jo. Tak jo k tomu pśišło, až
smy teke take materialije wen dali ako: Cas ryśarjow, Piraty, Wikingarje, Sawrijarje, Cycaki a Swětnišćo. K tym
wupominajucym temam pśidajomy pśecej słow­nick,
młogi raz teke za wótkubłarki praktiske pokazki za na­
łožowanje. Dalšne pśirodowědne kniglicki su planowane.
Teke „Zasady elementarnego kubłanja“ Ministarstwa
za kubłanje, młoźinu a sport Bramborskeje a tam pśed­
wiźone kubłańske póla maju se we WITAJ-kupkach
pśesajźiś. Naše pśirodowědne a stawizniske kniglicki su
mały pśinosk k tomu.
Za naše pśedšulske didaktiske materialije smy wšake
formy wubrali: mapy, zarědniki, kniglicki, plakaty, memory, kóstkowe graśa – což se nejlěpjej za praksu góźi.
Pótrěbnosć nachwatanja jo hyšći pśi modernych medijach. Na toś tom pólu až doněnta wót našogo boka
pśemało pśedlažy: CD-ROM Theo, Leo, Manda; CDROM Wobrazowy słownik.
Cesto koncipěrujomy, wuźěłamy a producěrujomy materialije z našymi źěłowymi mócami a techniskimi
móžnosćami sami. Tak njejo wenkowna forma pśecej
profesionelnje wugótowana. Pśicyna za to, až se sami
wó layout a produkciju staramy, lažy w małem nakła­
źe, kenž za źěło we WITAJ-kupkach notny jo. Za na­
kładnistwo su take małe nakłady (młogi raz jano 30
eksemplarow) lěbda móžne. Za layoutowanje wšyknych
pśedšulskich a šulskich materialijow a knigłow mamy
jano jadnu sobuźěłaśerku w Budyšynje, kenž njamóžo
wšykne wugótowańske nadawki RCW sama zwónoźeś,
tak až teke druge sobuźěłaśerki take nadawki pśewzeju.
Ale wjele wažnjej ako profesionelny layout jo, až
móžomy malsnje a fleksibelnje na aktualne pótrjeby
prakse reagěrowaś. Móžomy pó tej wašni teke wětšu
licbu materialijow wen daś, dokulaž se njepominaju teliko casa a njejsu tak droge w produkciji. Móžomy je
cesto dermo do kupkow daś. A dokulaž je njekomercielnje wužywamy, smějomy za nich teke liche inter­
netowe wobrazowe žrědła wužywaś, což wjeliki wu­
žytk jo, což nastupa ressorce za ilustrěrowanje abo
fotografěrowanje. Profesionelnje w nakładnistwje pro­
ducěrowaś dali smy na pś. Wobrazowy słownik, Słuchaj,
cytaj, wulicuj, W chó­rowni a Mój pisany pśedšulski ze­
šywk.
Glědamy pśe­cej na to, až su naše materialije w źiśecej
s e r b s k a š u l a 3 2 011
waš­ni bogaśe ilu­strěro­wa­
ne. Pśeto zwězanje rěcy z
wo­brazami jo wažne za
roz­měśe a zaspomnjeśe nowego sło­wo­składa. Jaden
pśikład za to jo mapa
Pśijaśel pśez­poł­dni­
ce a druge serbske
po­wěsći, kenž wop­śi­
mjejo wjel­­gin rědne
lami­něrowane wobraze
a tekstowy zešywk k po­
wě­sćo­wym pósta­wam.
Pytamy se cesto partnarje za koncipěrowanje,
pisanje a ilustrěrowanje. To su pśedewšym wótkubłarki,
studenty, ceptarje a ma­minorěcne luźe. Com se na tom
městnje wjelgin wutšobnje wuźěkowaś wšyknym pomocnikam, kenž su nas stawnje pódpěrowali pśi naźěłanju
našych materialijow.
Se wě, až cesto teke pśewzejomy materialije, kenž su se
w RCW Budyšyn wuwili. Rowno tak pśełožuju kolegow­
ki w Górnej Łužycy naše materialije z dolno­serb­šćiny.
Dalejkubłańske zarědowanja RCWC za wótkubłarki su
wažny forum za planowanje nowych materialijow. Pśi
tej góźbje se teke nowe produkty pśedstajaju a se z nimi
praktiski zwucujo. Wótkubłarki wužywaju toś tu
móžnosć teke rad za wuměnu swójich sam wuźěłanych
materialijow, kenž cesto za nich lektorizěrujomy.
Rěcny niwow našych pśedšulskich materialijow jo
pó star­stwje staflowany. Ako pó rěcy jadnore mate­
rialije za źiśi až do 4 lět z krotkimi jadnorymi tekstami a z wjele wobrazami mamy, tak smy teke wuwili pó rěcy a tematice wěcej wupominajuce materia­lije
za źiśi w star­stwje wót 5 lět, wótpowědujuce rěcnemu
stawoju našych WITAJ-źiśi.
Za nejwětšy źěl su se naše materialije we WITAJ-kupkach derje pśiwzeli a se z nimi źěła. Ale su teke wót­
kubłarki, kenž ten jaden abo drugi material pó rěcy za
pśeśěžki za pśedšulske źiśi maju, kenž njepśipóznawaju,
až naše WITAJ-źiśi wjele dobrych rěcnych póstarkow
trjebaju, aby rěcnje póstupowali. Źiśi z tym njepśe­po­
minajomy, ale w strowej měrje spěchujomy.
Smy w běgu 10 lět RCW južo wjele dojśpili, což nastupa
wuwiśe pśedšulskego materiala. Ale jo dalej wjelika pó­
trjeba nowych materialijow, kenž RCW ze swójimi mócami njamóžo sam spokojaś. Trjebamy dalej našych dobrych partnarjow, aby hyšći wjele wužytnych materialijow wuwili. WITAJ-wótkubłarki muse teke w pśichoźe
notne materialije za wěsty źěl sami pśigótowaś, dokulaž,
se wě, njejo nam móžno, kuždu temu a kuždu zaběru
wu­źěłaś. Rěcny centrum buźo jim pśi tom dalej dobry
partnaŕ.
d ź ěź łě ał w
aw
os
o ćs ćRC
RC
w ww wH d
or
on
l nj ee jj ŁŁ uu žž iyccyy
Dalejwjeźenje WITAJ-projekta
pó źiśowni
Madlena Norbergowa
W Dolnej Łužycy mamy na šesć šulach bilingualny
rěcny program WITAJ. Aby se tam wobźělili wukniki z
rěcnymi pśedznaśami, stej se załožyłej dwě cysto serb­
skej źiśowni, a w pěś drugich źiśownjach se pósrědnijo
wušej togo serbska rěc pśez metodu parcielneje imersije.
Južo dlejšy cas pak móžomy zwěsćiś, až źěl starjejšych
wšak pósćelo swóje źiśi na imersiski program w źiśowni,
ale pótom nic wěcej na bilingualnu wucbu w šuli. To jo
tužnje, dokulaž te źiśi su se zakładne serbskorěcne znaśa
w źiśowni pśiswójli, ako njamógu něnto na šuli dalej
rozšyriś. Z tym zgubijomy drogotny potencial źiśi. Taki
zjaw zwěsćijomy wósebnje w Chóśebuskej KITA „Villa
Kunterbunt“, źož starjejše samo njejsu pósrědnjony
transport źiśi do Žylojskeje šule pśiwzeli. Ten spad
nastupa we wěstych procentach kuždu źiśownju. W Bórkowach jo se WITAJ-projekt w źiśowni mjaztym do­
cełego wobkóńcył, což groni, až na šuli mamy jano hyšći
wótnabocniki (Quereinsteiger).
Nas su zajmowali wótwažowanja starjejšych, cogodla
njejsu pó rozsuźenju, swóje źiśi do WITAJ-źiśownje
pósłaś, se teke za to rozsuźili, je do WITAJ-wucby
pósłaś. W tom zmysle jo Rěcny centrum WITAJ gromaźe
ze Statnym šulskim amtom Chóśebuz pśigótował mały
napšašnik, ako jo se rozdźělił tym starjejšym, ako njejsu
swóje źiśi pó źiśowni do WITAJ-wucby dali.
Rezultat napšašowanja jo slědujucy:
Wjelika mań źiśi jo rad do WITAJ-źiśownje chójźiła a
wětšyna źiśi jo tam teke serbski rozměś nawuknuła.
Pśicyny starjejšych za njedalejwuknjenje serbskeje rěcy
swójich źiśi su pón byli:
• tšach pśeśěźenja synka abo źowki w šuli
• mało zajma na serbskej rěcy
• pśemało nałožowanja serbskeje rěcy w zjawnosći
• njejasnosći dla praktiskego pśewjeźenja WITAJ-
projekta w šuli
• wobźělenje na regularnej serbskej wucbje se
wob­glědujo ako dosegajuce
• wobźělenje na zwenkašulskich aktiwitach ze serbskeju rěcu se wobglědujo ako dosegajuce
K tomu pśiźo hyšći wěsty spad wuknikow pśez pśe­chod
na dopołnje druge šule, na pśikład Waldorf-, Montessori-, cerkwine abo sportowe šule.
To wšo nam groni, až starjejše njejsu pśeśiwo serbskej
rěcy nastajone, a teke njamaju špatne nazgónjenja ze
serbskeju rěcu. Teke argument, až njeby wěcej mógali źiśam w šuli abo pśi
domacnych
nadawkach
pomogaś, dokulaž sami
serbski njewuměju, su wótpokazali.
Ně, rezultat zda se skerjej
byś: serbšćina – jo, ale nic
pśewjele. To groni, až
wětšyna starjejšych kul­
tur­ne aktiwity, serbšćinu ako wopóznawańsku rěc abo
ewtl. hyšći ako cuzu rěc a tradicije a nałogi akcep­tě­
rujo. Ale ako WITAJ w zmysle wuwucowańskeje rěcy
– to se zdźěla ako pśewjele, ako njenotnje zacuwa. Ta
rěcna konsekwenca wšake starjejše wótlěka abo
wóttšašyjo.
To nam pokažo jaden zjaw, ako jo typiski za Dolnu
Łužycu. Serbšćina se pśecej njewobglědujo ako poł­
nogódna rěc, ako k serbskemu žywjenju słušajuca, a togodla se teke cesto njekłaźo wjelika wažnosć na jeje
wobkněženje. K tomu pśiźo, se wě, až nałožowanje
serbskeje rěcy w zjawnosći jo wobgranicowane. Za
starjejšych dosega pótakem we wěstych padach to rěcne
„pónuchanje“.
Kótare konkluzije móžomy z togo za našo źěło w
Rěcnem centrumje WITAJ śěgnuś? By groniła, až wujasnjenje WITAJ-projekta pśi wabjenju dej se pólěpšyś,
starjejšym dej se dokradnje rozkłasć, co se gótujo a cogodla. Dalej dejmy hyšći lěpšu pozitiwnu motiwaciju
natwariś pśi wabjenju, to groni, wabiś z argumentami
kognitiwnego wuwiśa góleśa, lěpšynow pśi nawuknjenju
drugich rěcow abo teke interkulturelnego pśedskoka.
Wažne su za starjejšych teke wósobinske pózmakanja
ze serbskeju rěcu ako teke serbskeju kulturu, nic pak
jano z nałogami a tradicijami, ale ze serbskeju wusokeju
kulturu, ako jo w dolnoserbskej ludnosći mało znata.
Pśeznanjece deje teke rěcne kompetence źiśownicow,
wótkubłarkow a ceptarkow a ceptarjow byś, howacej
lažko nastanu cwiblowanja pla starjejšych. Lubosć k
serbskemu a k serbskej rěcy zwězaś z wusokeju facho­
weju kompetencu pśi wobchadanju ze starjejšymi, partnarjami, politikarjami abo drugimi zagronitymi, to jo
za mójim zdaśim ta droga, ako by mógała lěpjej
pśeznaniś.
s e r b s k a š u l a 3 2 011
107
108
d
ź ěź łě ał w
aw
oo
s ćs ćRC
RC
w ww wd H
o lo nr en jj eŁ ju žŁ u
y cž yi c y
Wójowarka ze zagronitym nadawkom
Rozgrono z Irenu Götzoweju – wjednicu Zakładneje šule Žylow
Ingrid Hustetowa
Pśed tśimi lětami jo Irena Götzowa (glej foto) stupiła do
pśewšo wažnego amta šulskeje wjednice, a to w tej šuli,
źož smy ze šulskim lětnikom 2000/2001 scełego prědny
raz w Dolnej Łužycy chopili WITAJ-projekt w šuli
zawjasć.
Irena, kak se cujoš z takeju wósebneju zagronitosću?
Kak sy se zaźěłała?
Mě se źo derje. Ako som se wó toś tu funkciju procowała,
som wěźeła, až w Žylojskej šuli WITAJ-projekt derje
běžy, až su zakłady połožone, až jo WITAJ-wucba zawě­
sćona. Rozsuźenje za ten nadawk jo mě wólažcyło, až su
mě wšake pśiraźili, na pś. šulski raźc a mój cłowjek.
Wšak weto som se nejpjerwjej pitśku bójała swójskeje
kuraže. Prědne lěto jo było napinajuce. Som měła zacuśe,
až by dejała ned wšykno wjelgin derje wuměś. Pśi tom
njejsom we wjelgin krotkem casu žednje hyšći teliko
nawuknuła. Teke, kak móžom se stresowych situacijow
wobijaś, je doprědka póznaś abo nanejmjenjej změrom
we nich wustupowaś.
Za taku nawjedujucu funkciju trjebaš kradu wjele casa
a mócy. Togodla sy wšake pjerwjejšne nadawki drugim
kolegowkam pśepódała. Kak se w šuli kompensěrujo, až
móžoś ty ze swójimi zamóžnosćami a dłujkolětnymi nazgónjenjami rowno we WITAJ-wucbje jano hyšći rědko
k dispoziciji byś?
Ja ga, se wě, weto dalej k dispoziciji stojm, ale na hynakšu
wašnju. Pśeto ako wjednica som powšyknje za wšykno
zagronita, nic jano za WITAJ-projekt. We WITAJwucbje som momentanje z wjele mjenjej góźinami za­
sajźona ako druge ceptarki a wěcej njenawjedujom
šulsku fachowu konferencu ceptarkow serbšćiny. Wob­
glě­dujom to samo ako plus: Tak maju druge ceptarki
móžnosć, se dalej wuzamóžniś a wěcej samostatnje za­
gro­nitosć za WITAJ-wucbu wugbaś. A wšykne w kolegiumje swóje powšykne ceptarske a specifiske serbske
nadawki kuždy źeń docynjaju. Na to móžom se spušćiś.
Kaki status ma Žylojska zakładna šula pó 10 lětach
­WITAJ-projekta za was samych a w zjawnosći?
Smy měli wjelgin dobry start z WITAJ-projektom a smy
dojśpili wěstu konstantnosć, smy etablěrowane. Šula se
s e r b s k a š u l a 3 2 011
pśiwzejo we jsy, w regionje,
pla starjejšych, w Serbach a
w powšyknej zjawnosći. Nas
wobstawnje bergarske towaristwo, wejsna pśirada a mě­
sćańske wótpósłance politiski, materielnje a financiel­
nje pódpěruju. Zakładna šu­
la Žylow interpretěrujo se w
zjawnosći ako ta WITAJšula. Wósebnje na zacho­
pjeń­ku jo było wjele ruša a
njeměra mjenjej abo wěcej oficialnego charaktera; hospi­
tacije, woglěd, gósći, medije, zajmce. Wšykne su kśěli
zwěsćiś, lěc a kak toś ten WITAJ funkcioněrujo. Mjaz­
tym jo dopokazane, až wětšy źěl WITAJ-wuknikow
profitěrujo wót togo projekta za wugbaśa a zamóžnosći
w drugich pśedmjatach. Weto su ze wšakego glědanja
teke śěžkosći a problemy. Togodla by my wjelgin witali
ewaluaciju projekta. To jo teke za WITAJ-ceptarki
wažne. Wóni kśě wěźeś, kaki poměr jo mjazy źěłowym
zasajźonkom a wužytkom a na com lažy, gaž něco se
njebula abo we wěstem nastupanju stagněrujo.
Z cym njejsy spokojom? Pśi com klěco?
Kaž gronjone, na zachopjeńku jo zajm za nas ako
WITAJ-šula wjelgin wjeliki był. W běgu casa pak njej­
smy se pśi tom wěcej derje culi. Toś ten nawal jo se nam
zdał pśegnaty. Smy se culi ako wšym na wócach sejźece.
To njejo šuli tyło. W tom casu su se WITAJ-projekt a
wó­cakowanja na njen kradu nadgódnośili. Druge ceptarki a ceptarje, kenž njejsu direktnje we WITAJ-projekśe
za­sajźone, druge wukniki a wuknice, kenž se njewob­
źěluju na WITAJ-projekśe, teke druge šule z abo bźez
WITAJ-projekta su se zdźěla z wócowu zgubili. Pśisa­
mem wšo jo se wjerśeło wokoło WITAJ-projekta w Žy­
lowje. Pśez to jo se zaźaržanje abo nastajenje starjejšych
změniło. Žedne su swóje źiśi do drugeje šule z cele „normalneju“ wucbu dali. Wóni su zdźěla byli iritěrowane a
njejsu wěcej wěźeli, až jo wobźělenje na wucbje serbšćiny
(B- a W-wucba) fakultatiwne a nic obligatoriske. Pla
WITAJ-źiśi samych jo toś to stawne wuzwigowanje a
hofěrowanje WITAJ-projekta wutwóriło wěstu arogancu
něco lěpšego byś. A to njamóžo zaměr demokratiskeje
šule byś. Drugi problem jo, až njejo se w běgu 10 lět
raźiło, gódne pórucenja za te WITAJ-źiśi wutwóriś,
kenž njekśě pśejś na Dolnoserbski gymnazium. Na kaki
d ź ěź łě ał w
aw
os
o ćs ćRC
RC
w ww wH d
or
on
l nj ee jj ŁŁ uu žž iyccyy
part ga te źiśi mógu swóje serbskorěcne zamóžnosći
nałožowaś, wudopoł­njowaś a wšedny źeń trjebaś? Wjele
jo se wó tej wěcy we wšakich gremijach powědało a
diskutěrowało – bźez wuslědka. Mjaztym mam zaśišć,
až źěloju starjejšych jo wšojadno, lěc se WITAJ-projekt
pó zakładnej šuli wótła­mjo. Jich wědobnje a nastajenje
za WITAJ-projekt njejstej dosć skšuśonej, aby za jogo
pókšacowanje wójowali. Taka zmyslonosć se teke pśe­
njaso na ceptarki a ceptarje. Zasadnje wšak su wót
­WITAJ-projekta pśezna­njone a za nim stoje. Ale by
kśěła na tom městnje warnowaś pśed rozšyrjeceju se rezignaciju. Gaž se z oficialnego boka nic k pólěpšenju situacije njestanjo, jo z wósobinskego boka śěžko se
pśewinuś a se z problemom rozestajiś.
Kak pósuźujoš serbskorěcne zamóžnosći WITAJ-wuknikow wót 1. do 6. lětnika?
Kwantitatiwne a kwalitatiwne serbskorěcne znaśa a za­
móžnosći našych wuknikow su kradu rozdźělne. W
głownem źiśi wjelgin derje serbski rozměju. Źiśi, kenž k
nam pśidu z Kita „Mato Rizo“, maju teke dobre zakłady
za powědanje a někak do 2. lěnika njenuzkane a wólnje
serbski powědaju. To nas pśecej zasej zaźiwujo a wjaseli. W cełem wiźone, chopiju se problemy pśi powědanju
(a pisanju) wósebnje pó šulskej zachopnej fazy poka­
zowaś. Słowoskład a rěcne struktury wuknikow su kradu wobgranicowane. Su teke źiśi, pla kótarychž teke wósebne procowanja a zwucowanja njedosegaju, tak až mu­
syš cesto nimsku rěc sobu wužywaś. Smy pak teke južo
źiśi w 6. lětniku měli, kenž su wuwijali wopšawdne zacuśe
za serbsku rěc. Teke how jo wiźeś, kak wažna jo ewaluacija.
Kaku kwalitu a kaki status změjo WITAJ-projekt za 10
lět? Co sebje žycyš za „swóju“ šulu perspektiwiski wót
zjawnych serbskich a nimskich partnarjow?
Ako smy z WITAJ-projektom zachopili – nic jano w Žy­
lojskej šuli –, jo euforija wjelika była, smy měli wšake
pśedstajenja, plany, pominanja a žycenja. Nejskerjej jo
wšake było iluzoriske. W běgu 10 lět smy stajali rozdźěl­
ne jasne pominanja na zjawne gremije a instance. Jano
mało jo se zrealizěrowało. Toś njoco se mě wěcej wjele
wócakowaś a sebje žycyś. Nejwažnjejše fachowe partnarje za WITAJ-projekt su za mnjo Ministarstwo za ku­
błanje, młoźinu a sport (MBJS), Źěłanišćo za serbske
kubłańske wuwijanje w Chóśebuzu (ABC) a Rěcny centrum WITAJ. Bóžko njejstej daniž ABC daniž RCW
zamóžnej byłej dosć pśi MBJS dojśpiś, a MBJS nic pśi
wušych politiskich gremijach. Som se na to nastajiła a
spušćam se lubjej na sebje samu a na „móje“ ceptarki a
ceptarje. Na tom pólu nanejmjenjej – faktiski na bazy –
móžom něco pógibowaś a póstarcyś, aby našu šulu, se
wě teke ako WITAJ-šulu dalej doprědka spórała. Kaki
by mógał WITAJ-projekt za 10 lět wuglědaś, njamóžom
se pśedstajiś.
Wutšobny źěk za rozgrono!
Wobšyrna serija wucbnicow a źěłowych zešywkow
za dolnoserbšćinu w zakładnej šuli doźěłana
Ingrid Hustetowa
Z lěta 1998 procujo a pilnujo se – wót zjawnosći lěbda
zawupytnjone – mała kupka angažěrowanych ceptarkow
serbšćiny, aby pó lětnikach a kšac pó kšacu naźěłali za
cuzorěcnu wucbu serbšćiny kwalitatiwne moderne,
atraktiwne a praktikabelne wucbne materialije, kenž
wótpowěduju pó wopśimjeśu a didaktice źinsajšnym
serbskim wobstojnosćam a wědomnostnym standardam
wuwucowanja rěcow. Źěło jo w slědnej fazy, prědne tśi
źěle dawno pśedlaže, styri knigły stwórtego źěla su w
lektoraśe k wobźěłanju, wudaśe jo pśedwiźone w lěśe
2012. Toś ten gódny produkt wutrajnego intensiwnego
źěła jo zasłužba Rosemarie Frankoweje (ceptarka na
wuměńku), Ute Kieperoweje (zakładna šula Tšupc) a
­Ellen Schmidoweje (zakładna šula Grodk) – w praksy
serbskego
wuwucowanja
nazgónite ceptarki. Pśewó­
źowała jo awtorsku kupku z
fachowym didaktiskim a
rěcnym póraźowanim sobu­
źěłaśerka Źěłanišća za
serbske kubłańske wuwija­
nje w Chóśebuzu (ABC)
Mar­got Hašcyna.
Toś ta serija jo se nowo kon­
cipěrowała a wuwiła za wuc­
bu serbšćiny (B) wót­po­wě­
dujucy aktualnym ramikowym planam za serbšćinu a jo
pórucenje za wopśimjeśa a didaktisko-metodiske wugotowanje a strukturěrowanje wucby. Prědny źěl su tśi
ceptarki w tśich šulach testowali a ako gódny pósuźili.
Mjazy drugim jo se w běgu lět wobkšuśiło, až jo zwěza­
nje tradicionelnych cuzorěcnych a nowšych nacasnych
s e r b s k a š u l a 3 2 011
109
110
d
ź ěź łě ał w
aw
oo
s ćs ćRC
RC
w ww wd H
o lo nr en jj eŁ ju žŁ u
y cž yi c y
wuceńskich a wuknjeńskich meto­dow
a technikow praktikabelne a wu­spěšne.
Ceła serija materialijow ma se ako ja­d­
notka wobglědowaś (wósebnje 1. a 2.
źěl) a móžo se wariabelnje a pśecej dwa
lětnika pśesegajucy
wužywaś.
Wopśi­
mjeśa, temy, teksty,
zwucowanja,
pśe­
glědy, nadawki, leksika, gramatiske póla,
źělowe łopjena a wu­
knjeńske zaměry su w
sebje w kuždem źělu
(resp. lětniku) a pśez
cełu seriju (1. do 4. źěla
za 1. do 6. lětnika) ze
sobu wót­gło­sowane a na
se póśěgowane. Serija materialijow
zmóžnijo na wšaki part, głowny
zaměr ramikowych planow –
wuwijaś, skšuśowaś, rozšyrjaś a
wudopołnjowaś komunikatiwne rěc­
ne kompetence wuknjecych pśi słu­
chanju, cytanju, powědanju a pisanju
– dopołniś. Wopśimjeśa wucbnicow
a zešywkow su wót 1. do 6. lětnika
rozrědowane do kompleks­nych tematiskich lekcijow, pśi comž se na
zakłaźe mjeńšych temowych pólow a pódtemow stawnje
rozšyrjaju a pó śěžkosći stopnjuju. Take temowe póla su
mjazy dru­gim šulski a wšedny źeń (wótběg dnja,
wuknjomy a grajkamy, zaběry w lichem casu, prozniny),
familija a ja (doma, bydlenje, kuchnja a domacnosć, jěza,
recepty a strowe zežywjenje, nakupujomy, drastwa,
swěśimy, gódy a jatšy, chto ja som, pówołanja), lětne
case (pśiroda a pśeměnjenja w pśiroźe, wjedro, kalendaŕ,
rostliny a zwěrjeta, gumno) a domownja (krajina, wjas
a město, Łužyca, Chóśebuz, Błota, Serby, powěsći a
nałogi). Wabjecy za źiśi a ako pomoc pśi wuknjenju jo se
za kuždy źěl serije instalěrowała signetowa figura ze
serbskich powěsćow, kótaraž wuknjecych pśez cełe
šulske lěto wšuźi na bokach pśewóźujo. W prědnem źělu
su to lutki, w drugem jo plonik, w tśeśem nykus a w
stwórtem błudnik.
Wucbnicowa serija wobstoj z tśich źělow, a to z wucbni­
ce Wuknjom serbski (1.-4.), źěłowego zešywka Zwu­
cujom serbski (1.-4.) a pśirucnice za ceptarki Pórucenja
za serbšćinu (B) (1.-4.). K stwórtemu źěloju serije słuša
hyšći zběrka wěcnych tekstow ze se góźecymi rěcnymi
komunikatiwnymi nadawkami z titlom Krajowěda 4.
Wšykne knigły su didaktiski ilustrěrowane, zdźěla teke
s e r b s k a š u l a 3 2 011
z fotami. Až su awtorki pśirucnicku za
ceptarki sobu koncipěrowali a paralelnje k
wuknjeńskim materialijam naźěłali, jo se
w běgu lět we wuceńskej praksy ako wjelgin wužytne wopokazało. Toś te pórucenja
ceptarkam kradu wólažcuju pśistup do
wobšyrnego, pśewidnje a jasnje struk­
turěrowanego materiala w ce­łem a su toś
wažna pomoc pśi pśigóto­wanju wucby,
glědajucy na powšykne šulske, casowe a
ma­terielne wobstojnosći w zwisku
z wucbu serb­šćiny. Póru­cenja za
serb­šćinu (B) wo­pśimjeju nara­
źenja za roz­dźělenje ma­śizny do lekcijow a gó­źi­now, mustery za za­
wjeźenje, skšuśenje, wóspjetowanje
a nałožowanje rěcnych jadnotkow,
po­kazki za zarědowanje rymow, basnjow, spiwow, bajkow a powěsćow,
ko­pěrowańske pśedłogi a źěłowe
łopjena k leksice a gramatice a za
mólowanje, cytanje, pisanje, powě­
danje.
Materialije toś teje serije maju se
rozměś ako fakultatiwne pórucenje.
Wóni se kwantity dla njegóźe za dopołne
wótźěłanje. Pódtemy wšak su ze sobu
zwězane, mógu se pak ako mjeńše jadnotki
zasajźiś. Kužda ceptarka jo sama za to zagronita, kótare źěle (temy a pódtemy) móžo za
swóju wuknikoj­sku kupku wužywaś a kak se góźe do
jeje kon­k re­tizěrowanego casowego a tematiskego koncepta. Na zakłaźe doněntejšnych nazgónjenjow pśi
wužywanju cełeje serije móžo se na slědujuce (zdźěla
dwa lětnika pśesegajuce) zasajźenje jadnotliwych źělow
serije orientěrowaś: Za 1. źěl se trjebatej zwětšego 1. a 2.
lětnik. Wótwisnje wót šulskich, casowych a powšyknych
wuknjeńskich a wuceńskich wuměnjenjow (wósebnje
wót zamóžnosćow wuknikojskeje kupki) móžo se južo
w 2. lětniku zachopiś 2. źěl materiala wužywaś. Dalej
tak pókšacujucy jo pód optimalnymi wobstojnosćami w
głownem realistiski, až su se do kóńca 4. lětnika prědne
tśi źěle serije (to groni – glej górjejce – wubrane źěle,
temy, pódtemy) mógli absolwěrowaś. Stwórty źěl serije
se pśizamknjo w 5. a 6. lětniku.
Z wucbnicoweju seriju Wuknjom serbski, Zwucujom
serbski, Pórucenja za serbšćinu (B) a Krajowěda stoj za
wucbu serbšćiny (B) w zakładnej šuli pśewšo gódny a
nacasny wuknjeński a wuceński material na wu­sokem
ninowje k dispoziciji. Pśi zmysłapołnem, efek­tiwnem
wužywanju móžo wón sobu pśipomagaś, až se serbska
wucba pó wopśimjeśu, kwaliśe a motiwaciji wucecych a
wuknjecych – wotpowědujucy pominanjam ramiko­
d ź ěź łě ał w
aw
os
o ćs ćRC
RC
w ww wH d
or
on
l nj ee jj ŁŁ uu žž iyccyy
wych planow a wócakanjam serbskeje zjawnosći – dalej
wudopołnjujo. Toś ta awtorska kupka jo se z rowno tym
zaměrom gromadu namakała. Te tśi ceptarki su
lětadłujko wjele lichego casa a energije inwestěrowali,
pśi tom swóje wósobinske ideje, ambicije a zamóžnosći
do płodnego zgromadnego źěła dawali, aby slědkoju
mógli toś ten atraktiwny a kwalitatiwny produkt
wužywarjam do ruki daś. Wutšobny źěk Wam, cesćo­
na Rosemarie Frankowa, Ute Kieperowa a Ellen Schmidowa.
Wucbnicowa serija:
• Wuknjom serbski 1 (2001) / Zwucujom serbski 1
(2001) / Pórucenja za serbšćinu 1 (B) (2001)
• Wuknjom serbski 2 (2002) / Zwucujom serbski 2
(2002) / Pórucenja za serbšćinu 2 (B) (2002)
• Wuknjom serbski 3 (2005) / Zwucujom serbski 3
(2005) / Pórucenja za serbšćinu 3 (B) (2005)
• Wuknjom serbski 4 (2012) / Zwucujom serbski 4
(2012) / Krajowěda 4 (2012) / Pórucenja za serbšćinu
4 (B) (2012)
Naš internat – Což tebje na wutšobje lažy,
dajoš jano tam, źož jo derje woplěwane
Doreen Hufnagelowa
Zgromadny cas, kenž jo nam wótkubłarkoma a wót­
kubłarjoma z wuknikami a wuknicami w internaśe
pśiwdany, jo gódny cas, źož smějomy wobglědowaś, kak
z wósobow bywaju wósobiny. To jo cas, kótaryž naše
„źiśi“ njezabydnu. Nam jo wažnje, w dowěrliwej atmosferje gódnoty pósrědniś. Pómagamy nam dowěrjonym
kubłańcam, aby wuznali, chto su a chto kśě byś. Pśi tom
grajo serbski póchad wjeliku rolu. Pśez serbsku atmosferu w internaśe wuwědobniju sebje swój póchad. My jich
wuskoboźijomy, na ideale a gódnoty wěriś. Dwójorěcnosć
jim wótwórijo nowe perspektiwy a rozšyrijo horiconty,
toleranca napśeśiwo drugim rosćo. Dorostowaś jo sobu
to nejśěžčejše a nejwěcej rozbuźujuce w žywjenju. W
tom casu młodostne trjebaju wěstu zepěru. W internatnej
zgromadnosći ma kuždy swójo městno w kupce. Zgromadne dožywjenje serbskich tradicijow a nałogow mjazsobnu zwězanosć skšuśujo.
W Dolnoserbskem internaśe mamy tśi etaže, pśi comž
nejmłodše bydle w prědnej a starše górjejce. Za wětšy
źěl se źělitej dwě wuknice abo dwa wuknika jadnu spódobnu śpu z meblami. Ceły cas wob źeń a noc jo něchten
z nas wótkubłarkowu a wótkubłarjowu pśibytny a jo ze
słowom a statkom k pomocy.
Dolnoserbski internat a Dolnoserbski gymnazium źěła­
tej wusko gromadu. Gymnazium jo jano mało kšacow
wót internata pšec, tak až wukniki rad wužywaju rumy
w internaśe, gaž maju liche góźiny. Pó wucbje nje­
skomuźaju cas z dalokimi drogami, ale mógu se ned ze
swójimi nadawkami zaběraś a lichy cas zmy­
słapołnje pśepóraś. Wjele zaběrow my wót­
kubłarce a wótkubłarja pśigótujomy. Na pśikład
su bowling a wjacory z filmami wjelgin woblubowane. Wjelgin angažěrowane su młodostne
pśi woplěwanju serbskich nałogow w běgu lěta.
To su ptaškowa swajźba (glej foto), zapust,
wupyšnjenje serbskich jajow a kěrmuša. Teke
gódownicka a internatny swěźeń ku kóńcoju
šulskego lěta słušatej k žywjenju w internaśe.
Na tej dwa swěźenja su teke wšykne starjejše
pśepšosone. Dobry kontakt k starjejšym jo za
nas wjelgin wažny. Indiwiduelne rozgrona a intensiwna wuměna nazgónjenjow z nimi su jadna
baza za dobre wobstaranje jich źiśi pó jich
pśedsta­jenjach.
Zgromadny cas w internaśe jo za młodych luźi
wobogaśenje. A zawěsće se teke pózdźej hyšći
rad na to spominaju.
s e r b s k a š u l a 3 2 011
111
112
źd ěź łě ał w
aw
oo
s ćs ćRC
RC
w ww wd H
o lo nr en jj eŁ ju žŁ u
y cž yi c y
Wušej 10 lět WITAJ-projekt na šulach
z dolnoserbskeju wucbu
Christiana Piniekowa
W šulskem lěśe 2000/2001 jo se wšykno zachopiło.
Rožamarja Frankowa, nazgónita serbšćinarka, chapja
wuwucowaś serbšćinu na Žylojskej zakładnej šuli pó
imersiskem principje. Toś ten pioněrski nadawk pśewzeju
wót njeje Irena Götzowa a dalšne młode ceptarki. Ale
južo do zachopjenka pódpěrujo to teke Źěłanišćo za
serbske kubłańske wuwijanje w Chóśebuzu (ABC),
­k rajna institucija, kenž jo zagronita fachowje za wucbu
serbšćiny na Bramborskich šulach. Wóna pomoga pśi
wuźěłanju koncepcije za natwaŕ šulskego WITAJ-projekta na Žylojskej šuli a paralelnje k tomu pódpěrujo
nastaśe Sorben (Wenden) Schulverordnung, kenž se w
lěśe 2002 schwalijo. Ale pokazujo se, až wucyś serbšćinu
a teke druge pśedmjaty serbski se pomina wót ceptarkow wjelgin dobre znaśe rěcy a trening wšakich specielnych didaktiskich kaznitosćow. Togodla póbitujo
ABC wót lěta 2001 gromaźe z Uniwersitu w Podstu­
pimje a z jej pśizamknjonym towaristwom Weiterbildung in Brandenburg (WiB e.V.) dwělětne Intensiwne
dalej­kubłanje serbšćina (IDS). Na njom se wobźělijo w
běgu lět dogromady 35 ceptarkow a ceptarjow:
Intensiwne
dalejkubłanje serbšćina
(IDS)
licba Witajceptarkow/-jow za
zakładne šule
1. kurs (2001/03)
6
2. kurs (2003/05)
7
3. kurs (2005/07)
5
4. kurs (2007/09)
2
dogromady
20
W IDS pśewjeduju se wšykne zarědowanja, lěc teore­
tiske abo praktiske, w serbskej rěcy. To groni, až se
nałožujo ako zakładny wuwucowański princip imersija.
Jo wuwześe, až referent/referentka njewumějo dolnoserbski. Rownocasnje źo wó naźěłanje teoretiskego a
s e r b s k a š u l a 3 2 011
praktiskego zakłada serbskeje imersiwneje, źinsa gronimy bilingualneje, wucby. Aby rosło rozměśe teoretiskich
a praktiskich zakładow WITAJ-projekta, za kótarymž
chowa se tak pomjenjona bilingualna wucba, wugótujo
ABC paralelnje k dalejkubłanju pak sam pak z partna­
rjami konferency (2001, 2002) a seminara (2003, 2006)
a wudawa 6 dokumentacijow. Mimo togo wuźěłaju so­
bu­źěłaśerje ABC pó górnoserbskem pśikłaźe w zgro­
madnem źěle z ceptarkami-kursistkami a ceptarjamikursistami terminologije za sport (2003), wěcnu wědu
(2004), computer (2004), muziku (2006), kreslenje a
wuměłstwowe kubłanje (2009) a stawizny (w kooperaciji z RCW a LND, 2010). Dalej nastanjo skript k zawje­
źenju do bilingualneje wucby (2005). W źěłarnickach
IDS nastawaju mimo togo mj. dr. wuknjeńskej graśi Bingo a Zwite sćažki, zwucowańskej zešywka za wěcnu
wědu, dodatne materiale za sport a computerowe góźin­
ske module za wžen (LER). Europska komisija a Kultusowa ministarska konferenca jo mytowała koncepciju
a pśewjeźenje IDS z „Europäisches Sprachensiegel
2007“. W konteksće bilingualneje wucby su źěłali cep­
tarki stawiznow z pódpěru ABC teke na zwucowańskem
zešywku za stawizny. Wucbnice za stawizny a muziku se
we wokognuśu hyšći pśestajuju a pśigótujo se wucbnica
za wžen. Lěcrownož su dalšne bilingualne ceptarki
trěbne, dośěgnjo ABC
w juniju 2009, krotko
pśedmjaty a licba
do zakóń­cenja 4. kurbilingualnych ceptarkow/-jow
sa, po­wěsć, až dalšny
za sekundarny schójźeńk
kurs njejo pśedwi­
sport: 4
źony. W lětach IDS
su wšy­k­ne wobźělone
wžen (LER): 1
wje­le pśiwuknuli, jich
stawizny: 1
teo­retiska a praktiska
wžen (LER): 2
wě­da wó bilingualstawizny: 1
nem wucenju a teke
sport: 1
wó wucbje serbšćiny
matematika: 3
jo se wjelgin roz­šy­riła.
muzika: 2
Ale pó źaseśich lě­
tach kšaca šulski
15
­WITAJ-projekt
w
Dol­nej Łužycy do no­
weje wuwiśoweje faze. Zachopne lěta, w kótarychž jo se
tež załožyła wósebna institucija Rěcny centrum WITAJ
w Budyšynje a Chó­śebuzu a jo chapjała wuspěšnje źěłaś,
su mimo. Něnto pójźo wó to, na šulach skšuśiś pódla
wucby serbšćiny teke WITAJ-projekt wót 1. až do 12.
d ź ěź łě ał w
aw
os
o ćs ćRC
RC
w ww wH d
or
on
l nj ee jj ŁŁ uu žž iyccyy
lětnika. To groni, jen juristiski na dobru bazu stajiś a
zgromadne źěło ze starjejšymi wutwariś. Źiwaś dejało se
na to, co njaso, co by se dejało wuwijaś a teke na to, źo
dej se na dobro wucbneje kwality zmysłapołnje pśistśigaś.
Tak nastawaju pšašanja: Ga na pś. wobzamknjo se zastojnski pśedpis wó nimsko-serbskej ku­błańskej droze,
kenž rědujo mj. dr. serbsku bilingualnu wucbu w Bramborskej? Kótare lěpšyny pśinjaso WITAJ-projekt za
wobźělone źiśi a młodostne? Na kótare pśedmjaty se we
WITAJ-projekśe až do kótarego lět­nika koncentrěrujo­
my? Kak dajo se zadoraś, až wupaduju šulske góźiny we
WITAJ-projekśe? Kak by se mógało naźěłanje wucbnych
srědkow tak wuwijaś, aby wuknice a wukniki serbšćiny
a WITAJ-projekta w Dolnej Łužycy (we wokognuśu něźi
1800) wěcej ako doněnta participěrowali na spómóžnem
wuwijanju wucbnych srědkow w Górnej Łužycy (we
wokognuśu něźi 2200 wuknikow). Tola wucba njejo
wšykno. Źiśi, gymnaziasty a familije trjebaju rěcny kraj
zwenka šule. Kak by było z młoźinskim aktiwom Domowiny na Dolnoserbskem gymnaziumje abo ze serbskim
computerowym klubom? A: Kak by se dało integrěrowaś
wukubłanje bilingualnych ceptarjow do uniwersitnego
wukubłanja? Kak dostanu absolwentki-ceptarki serbšćiny
źěłowe městno? – W pśiducych lětach caka dalej dosć
źěła na wšyknych zagronitych. Zawěsće buźo ABC mimo
swójeje głowneje zagronitosći za wucbu serbšćiny na
Bramborskich šulach nadalej pó swójich móžnosćach, se
wě w zgromadnem źěle z RCW a tamnymi serbskimi institucijami, pódpěrowaś wuwijanje WITAJ-projekta a
bilingualneje wucby.
Źěło redaktora Płomjenja –
wóstuda wuzamknjona
Bernd Melcher
Lětosa swěśimy 10-lětne wobstaśe Rěcnego centruma
WITAJ. Jogo nadawk jo zdźaržanje a dalejwuwijanje
serbskeju rěcowu. Jadno wuměnjenje za dobru serbsku
wucbu su didaktiske materialije we wjelgin dobrej
kwaliśe, kenž mjazy drugim móje kolegowki naźěłaju.
Ale teke casopis Płomje ma na nich swój późěl. Płomje
dej wucbu dolnoserbšćiny pódpěraś z tym, až staja źiśam
a ceptarjam wšake pśidatne materialije k dispoziciji. To
su mjazy drugim pśinoski didaktiskego charaktera. Toś
jo móžno, młogi raz malsnje pórucyś ceptarjam a źiśam
teksty a zwucowanja, kótarež by howac byli akle pó
dlejšem casu we wucbnicach. Nastawanje wucbnice jo
rozmjej dłujkodobny proces.
Źěłam něnto južo šesć lět ako zagronity redaktor toś
togo casopisa. Mógu se hyšći derje na swój zachopjeńk
dopomnjeś. Som był narski a napněty, pśeto njejsom měł
daniž žurnalistiske daniž rěcne abo pedagogiske
wukubłanje. Som ga inženjer z wusokošulskim diplomom. Ale som měł zajm na pedagogice a na tom,
pówołański za zdźaržanje dolnoserbšćiny źěłaś a som
wuměł se w toś tej rěcy wustnje a pisnje wurazniś. W
prědnych mjasecach som musał wjele a malsnje wuknuś.
Teke na pedagogiskem pólu som se w prědnem lěśe
wukubłał. Mójo źěło toś njegóźi se pśirownowaś ze
źěłom pśi „normalnem“ casniku abo casopisu. Njejsom
jano žurnalist, ale teke pśełožowaŕ a do wěsteje měry
pedagog. Ako redaktor Płomjenja pak dejm teke fleksi-
belny byś, což nastupa dalšne a hynakše nadawki. Toś
som był na pśikład južo raz grajaŕ w dolnoserbskima filmoma respektiwnje w lajskej źiwadłowej kupce.
Wjele rešeršěruju a pišu, což zmóžnja mě stawne
rozšyrjanje swójeje wědy na wšych móžnych pólach. To
napórajo mě radosć. Take źěło se cesćim. Wóno njejo za
mnjo jano zežywjenje, ja mam jo teke ako priwileg.
Njesměju pak pśi pisanju pśinoskow zabyś, až pśedewšym
źiśi deje toś te teksty cytaś. Toś jo pisanje tekstow za
dolnoserbski wuknjece źiśi było a jo dalej wupominanje
za mnjo, lěcrownož mam něnto wěstu rutinu. Casopis
Płomje jo rozmjej za źiśi wót šesć do styrnasćo lět. Wušej
togo musy se góźiś za WITAJ-wucbu a za cuznorěcnu
wucbu. Dla togo wjelikego spektruma wužywarjow
Płomjenja su pśedznaśa cytarjow, se wě, wjelgin
rozdźělne. Pó móžnosći by dejało za kuždego něco nutśi
byś. Ale to njejo pśecej móžno. Až su tam a sem kompromise notne, jo jasnje, měnim ja.
Až wětšy źěl pśinoskow sam pišu, lažy na tom, až jo
pśemało awtorow. Dla togo jo dalšne wupominanje za
mnjo, pśecej zasej awtorow a awtorki namakaś, teke źiśi.
Ja a teke cep­ta­rki, my dejmy ziśi pśecej zasej moti­
wěrowaś, aby něco za wózjawjenje zapódali. Cesto dosć
pišu cep­tarki serb­šćiny sami. Som se južo pśemyslował,
na com to zalažy. Njejo snaź w źinsajšnem casu moder­
nych me­dijow wěcej atraktiwnje za źiśi, tekst z ruku
napisaś? Abo brachujo źiśam wěda za pisanje dobrego
teksta? K tomu pśiźo, až teksty by dejali pó móžnosći
byś dol­noserbski napisane. Mógu se pśedstajiś, až se to
njedowěriju. Realistiski dejm byś, což nastupa kwalitu
wuknikojskich pśinoskow. Něntejšny staw jo taki, až jich
s e r b s k a š u l a 3 2 011
113
114
źd ěź łě ał w
aw
oo
s ćs ćRC
RC
w ww wd H
o lo nr en jj eŁ ju žŁ u
y cž yi c y
pśinoski njejsu jano w serbskej, ale teke w nimskej rěcy.
Pśisamem wšykne musym kradu wobźěłaś, což nastupa
wopśimjeśe a stilistiku. Toś mam ako redakor nadawk,
pśinoski do takeje (serbskeje) formy spóraś, aby se na
jadnom boce góźili za wózjawjenje a na dru­gem boce
weto wiześ było, až jo góle tekst napisało.
Dajo teke pśemało dorosćonych awtor(k)ow, ako mógu
dobre teksty za źiśi pisaś. Naźejam se pak, až se to w
pśichoźe změnijo. Až buźo něga wěcej źiśi, młodostnych
a dorosćonych, ako maju lušt, něco za źiśi dolnoserbski a
w dobrej kwaliśe napisaś.
Ako redaktor źěłam nic jano z kolegowkami gromadu,
ale jich teke pódpěram. Toś som cłonk pśespy­towańskeje
komisije pśi decentralnej a centralnej olympiaźe w serb­
skej rěcy. A w lěśu jědu kužde lěto sobu ako wótkubłaŕ
do WITAJ-campa. Toś tej pśidatnej funkciji stej kradu
waž­­nej za mnjo. Pśez njej mam pśecej zasej góźby źiśi a
jich pótrjeby póznaś. To jo pśewšo wažny aspekt mójogo
źěła, až njesejźim jano w běrowje (lěcrownož se dajo
pśisa­mem wšo z pomocu telefona a computera respek­
tiwnje interneta rědo­waś), ale až źaržym kontakt k recipientam.
Se wě, až jědu teke do šulow, aby źiśam wó swójom źěle
wulicował abo se wobźělił na zarědowanjach a pótom
wó nich rozpšawił.
Redaktor Płomjenja pśepódajo dobyśarkam rěcnego
wuběźowanja wopisma a myta.
Žycym sebje, aby ceptarje/ki a źiśi Płomje pśecej raźi
wužywali. Wuźěkuju se wšyknym małym a wjelikim
cytarjam/kam­ a awtor(k)am za jich pśinoski a za jich
zajm na toś tom njewšednem casopisu. Wutšobny źěk
słuša teke do­rosćonym wěrnym awtorkam a awtoram z
Dolneje a Gór­neje Łužyce a z drugich stronow w tu- a
wukraju, kótarež njewomucnje teksty pišu abo pśełožuju.
A nic naslědku wuźěkuju se wšyknym luźam, kótarež
Płomje tak rědnje wugótuju: ilustratoram a luźam ze stajarskego studija Kontrapunkt w Budyšynje.
Filmowy projekt Chóśebuskego wótźělenja RCW
Tatjana Kadočnikowa
Jaden z projektow Chóśebuskego wótźělenja
Rěcnego centruma WITAJ, kenž wót 2004
se kuždolětnje wót­měwa a jo se mjaztym k
rědnej a woblubowanej tradiciji wuwił, jo
źiśecy filmowy projekt. Wuknice a wukniki ze šulow ze serbskeju wucbu se na njen
wósebnje wjasele. Za nich, kenž su dwójo­
rěcnu wucbu zachopili, jo wob­źělenje na
toś tom projektowem tyźenju wjelgin wažne, dokulaž
mógu how dožywiś serbsku atmosferu teke zwenka šule
a mjazy źiśimi samymi. Zgromadne serb­ske wjasele,
zgromadne dožywjenje w pśiroźe w serb­skej Łužycy a
zgromadne njewšedne źěło – nawjerśenje filma w dolnoserbskej rěcy – wustatkuju njepśeměrnje wjele w głowje
a wutšobje našych serbšćinarjow. K tomu pśiźo teke kradu wósebna tematika filmow – serbska mytologija a ně­
gajšne serbske žywjenje, kenž dajo dły­mšu wědu wó sta­
wiznach, duchnej kulturje a mentaliśe serbskego luda.
Ale teke stwóriśelska, wu­měłska atmosfe­ra z elementami
źiwadłowego graśa, z pśe­saj­źenim do drugich rolow a
s e r b s k a š u l a 3 2 011
pśedstajenim wěstych charakterow jo wu­běr­
na móž­nosć se na emocionalnu wašnju nowe
(a nic jano rěcne) kompetence pśi­swójś. W
běgu lět su tak nastali filmy Pro­zniny z lutkami (2004), Serpa pśez­połdnice pótajmnosć
(2005), Cowanje wó plonje (2006), Pomoc za
nykusa (2007), Starkego błudnik (2008),
Dyrda­koj­stwo z nocnym jagarjom (2009) a
Pó slě­dach wužowego krala (2010). To jo
­wósebnje zasłužba projektoweje wobźěłarki
­Katrin Lehmannojc, kótaraž jo se ten projekt
wumysliła a jo pśi tom teke derje wěźeła, kak
ma wukni­kow kubłujucy wjasć a źo ma se jim pomagaś.
Katrin, kak sy pśišła na ideju takego projekta a kake su
zachopjeńki byli?
Na ideju takego projekta som pśišła, dokulaž som wěźeła,
až njedajo žednych źiśecych grajnych filmow w dolnoserbskej rěcy. Na źěle som filmowy projekt pśekal­ku­lě­
rowała a Rěcnemu centrumoju WITAJ pśedstajiła.Na to
smy stajili pšosbu wó financielne srědki, kenž su notne
za pśenocowanje, zastaranje, filmowy material, re­kwi­
zity, honorary a za wugótowanje wólnego casa. Starjejše
wobźělonych źiśi su mały swójski późěl za toś ten pro-
d ź ěź łě ał w
aw
os
o ćs ćRC
RC
w ww wH d
or
on
l nj ee jj ŁŁ uu žž iyccyy
jekt zapłaśili, kenž jo až doněnta konstantny wóstał.
Doma som se tšojeńko ze serbskeju tematiku wumysliła
a pó wjacorach som scenariske knigły pisała. Za tym, až
prědny projekt jo wuspěšnje wótběgnuł, my jen kuždo­
lětnje pśewjedujomy. Mamy něnto sedym filmow a wósymy jo južo „w kašćiku“.
Chto wobźělijo se na filmowem projekśe?
Pśi našom projekśe mógu wuknice a wukniki wót stwórtego do šestego lětnika, kótarež se na serbskej resp. na
bilingualnej wucbje wobźěluju, w filmje wó serbskich
powěsćowych póstawach sobu graś a na taku kreatiwnu
wašnju swóje rěcne znaśa skšuśowaś a rozšyrjowaś. Až
doněnta jo se 73 wuknicow a wuknikow z jich ceptar­
kami abo ceptarjom wobźěliło. Wóni su pśišli ze za­­
kładnych šulow w Bórkowach, Chóśebuzu, Brjazynje,
Tšupcu a Žylowje. Projekt se wótměwa w šulskem casu,
to groni, wuknice a wukniki su wót šule wulichowane.
Źiśi pśidu pón na pěś dnjow do Lubnjowa, źož wóni
­góspoduju w AWO-zmakanišću za źiśi a młodostnych.
Kake pśigótowanja se za tym wšym chowaju?
Južo mjasece do projektowego tyźenja se zachopiju
pśigótowanja: Na zakłaźe scenariskich knigłow pytam
za pomocnikami a za filmowymi městnami. Wobstarajom rekwizity, ale teke pśenocowanje za źiśi a aktiwity
za wólny cas. Ako zagronita za projekt du k źiśam do
šule a pśedstajijom filmowe tšojeńko a role. Wuknice a
wukniki mógu swóje žycenja wugroniś, kótaru rolu by
kśěli graś. Wótwisnje wót togo, kake rěcne znaśa jadnotliwe wuknice a wukniki maju, dostanu krotki resp.
dłujki tekst. Njetrjebaju jen z głowy wuměś, to dosega,
gaž nazwucuju jen rědnje a z wurazom cytaś. Źiśi dostanu scenariske knigły a maju jaden do połtera mjaseca
casa za zwucowanje. Na wětšy part to se stanjo w ramiku serbskeje wucby. Ja pak pórucyjom, až k źiśam domoj pśidu, aby z jadnotliwcom zwucowała.
w muzeumje pód gołym njebjom na Lědach a w bydlenjach
njeznatych luźi su se dejali „ako doma“ cuś, to groni, na
pśikład pódomk a rěd wužywaś; źiśi su stupili na stare
najśpy abo su Błota wuzgónili. Źiśi maju pśez filmowe źěło
móžnosć, raz z kutšu abo z cołnom jěś … tak dłujko, až
sceny „w kašćiku“ su. Źiśi teke wopóznawaju nowych luźi.
Tak na pśikład su mógali graś z něgajšnym kapitanom
kopańcowego mustwa Energija Chóśebuz Christianom
Beekom, z něgajšnym redaktorom Nowego casnika
­Horstom Adamom abo z re­daktorom našogo źiśecego casopisa Płomje Berndom Melcherom. Bźez pomocnikow
njamóžo taki filmowy projekt funkcioněrowaś. Nic wšykne
naše po­mocniki wuměju serbski. Někotare pak nawuknu
ekstra za naše filmy serbsku rěc, gaž su to teke jano něko­
ta­re słowa. Pó cynjonem źěle stoj wódychanje na pro­gra­
mje: my pśigótujomy wogeń abo nocne drogowanje abo
źomy bowlowat. Pśi wšyknom, což cynimy, słyše źiśi wót
cep­tarki abo ceptarja a wóte mnjo serbsku rěc. My źiśi
ani­mě­ru­jomy teke serbski powědaś. To wóni cynje, na
pśi­kład pśi snědanju. My móžomy pótakem groniś, až mi­
mo filmowego projekta to teke tyźeń serbskeje rěcy jo.
Źo a ga móžomy gótowy film se woglědaś?
Nježli až móžomy se film woglědaś, pśidu hyšći take
źěła ako pśirězanje filma, wugótowanje covera a produkcija. Wjerašk projekta jo filmowa premjera. Wšykne sobustatkujuce dostanu wósobinske pśepšosenje. Wuknice
a wukniki pśidu ze swójimi starjejšymi, z bratšami a
sotšami a pśijaśelami, aby se wuslědk swójogo źěła
woglědali. Ako źěk za wjeliku procu dostanjo kužde
góle, kuždy sobustatkujucy jadnu dvd z filmom. Filmy
daju se pón do šulow, pśeto su pśedwiźone ako pśidatny
material za serbsku wucbu.
Wutšobny źěk za rozgrono!
Kak to filmowe źěło serbšćinarjam pśiźo?
Ja źiśam gronim, až filmowe źěło njejo lažke: Wótglě­
dajucy wót togo, až musyš wjelgin sćerpny byś, to graśe
samo jo śěžke. Teksty deje źiśi z mimiku a gestiku statkownje wu­gótowaś. K tomu pśiźo, až wokabular, kenž
źiśi w filmje wužywaju, wob­šyr­njejšy jo ako ten, kenž
wóni w normalnem paźe w serbskej wucbje wuknu. Togodla jo to wupominajucy nadawk za naše wuknice a na­
šych wuknikow, kenž wóni weto z wjaselim pśi­wzeju.
Kak a źo se Twój projekt praktiski wótměwa?
Projektowy tyźeń se zachopijo z tym, až my ze źiśimi sceny zwucujomy, kótarež wótpołdnja nawjerśijomy. Mjaztym
se hyšći kostimowa proba wótměwa a pó wobjeźe startujomy z filmowym źěłom. Źiśi dožywiju wšakorake městna:
Žylojske małe grajarki a grajarje za filmowy projekt
ze swójeju ceptarku kn. Götzoweju a režiserku Katrin
Lehmannojc (stojecy napšawo).
s e r b s k a š u l a 3 2 011
115
116
d ź ě ł a w o s ć RC w w H o r n j e j Ł u ž i c y
Awtorojo w tutym čisle:
dr. Beata Brězanowa, wjednica RCW w Budyšinje
Jadwiga Čižankowa, wjednica SZŠ „Šula Ćišinskeho“ w Pančicach-Kukowje
Annett Dźědźikowa, wotrjadnica RCW w Budyšinje
Kito Ela, něgajšny wjednik Chóśebuskego wotźělenja RCW
Milenka Ertelowa, wučerka na SSŠ „Dr. Marja Grólmusec“ w Radworju
Lubina Hajduk-Veljkovićowa, Lipsk
Gunda Heyderowa, wědomnostna sobuźěłaśerka RCW w Chóśebuzu
Marja Hrjehorjowa, lektorka w RCW w Budyšinje
Michaela Hrjehorjowa, projektowa sobudźěłaćerka RCW w Budyšinje
Doreen Hufnagelowa, wjednica Dolnoserbskego internata w Chóśebuzu
Ingrid Hustetowa, lektorka w RCW w Chóśebuzu
dr. Tatjana Kadočnikowa, lektorka w RCW w Chóśebuzu
Jadwiga Kaulfürstowa, wědomostna sobudźěłaćerka RCW w Budyšinje
Mikławš Krawc, Budyšin
Bernd Melcher, zagronity redaktor casopisa Płomje
dr. Madlena Norbergowa, wědomnostna sobuźěłaśerka RCW w Chóśebuzu
Měto Nowak, wjednik Chóśebuskego wotźělenja RCW
dr. Christiana Piniekowa, wědomnostna sobuźěłaśerka ABC w Chóśebuzu
Walburga Sćapanowa, wučerka na SSŠ „Dr. Marja Grólmusec“ w Radworju
Manuela Smolina, wědomostna sobudźěłaćerka RCW w Budyšinje
Pětr Šołta, zamołwity redaktor dźěćaceho časopisa Płomjo
Gerlind Šubertowa, wjednica internata Serbskeho gymnazija Budyšin
dr. Simone Volkmann, wjednica referata za gymnazije při Sakskej kubłanskej agenturje
Budyšin
Silwija Wjeńcyna, projektowa sobudźěłaćerka RCW w Budyšinje
Franciska Zopic, młodźinska socialna dźěłaćerka RCW
Fota:
priwatne, str. 74, 108, 114 (deleka)
RCW, str. 76, 79, 80, 81, 83, 84, 86, 90, 96, 97, 99, 100, 101, 102, 103, 104, 105, 109, 111, 114 (horjeka), 115
M. Bulank, str. 92
M. Helbig, str. 107
s e r b s k a š u l a 3 2 011
IMPR ESUM
Serbska šula
64. lětnik, 2011
ISSN 0138-2497
Wu d awa ć e l
Domowina – Zwjazk Łužiskich
Serbow z. t., Rěčny centrum WITAJ
Spěchowane wot Załožby za serbski
lud, kotraž dóstawa lětnje přiražki
Zwjazka, Swobodneho stata Sakskeje
a Kraja Braniborskeje.
Re d a kc ija
Wórša Šołćina
Wu hot owa nje
Jadwiga Wajdlichec
Ad r e s a r e d a kc ije
Rěčny centrum WITAJ
Postplatz/Póstowe naměsto 3
02625 Bautzen/Budyšin
telefon: (03591) 550-410
telefax: (03591) 550-375
e-mail: [email protected]
Re d a kc i s k i kó nc 15.07. 2011
Serbska šula wuchadźa 4 króć wob lěto,
kóždy druhi měsac kwartala.
Za njeskazane přinoški njepřewza
redakcija zamołwitosć. Awtorizowane
přinoški njetrjebaja so z nahladami
redakcije kryć. Kopěrowanske předłohi
su po awtorskich prawach škitane.
Za kóžde dalše hač po zakonskich
prawach dowolene wužiwanje je
pisomna dowolnosć nakładnistwa
trěbna. Dowolene je rozmnoženje
za wužiwanje we wučbje w za jednu
rjadownju trěbnej ličbje.
Na k ł a d n i s t wo a r o z š ě rje nje Domowina Verlag
Ludowe nakładnistwo
Domowina GmbH
Tuchmacherstr./Sukelnska 27
02625 Bautzen/Budyšin
telefon: (03591) 577-263
telefaks: (03591) 577-243
e-mail: [email protected]
Je d n a ć e l k a
Marka Maćijowa
Ćišć
Maxroi Graphics GmbH, Zhorjelc
Časopis Serbska šula spěchuje
so wot Załožby za serbski lud.
Płaćizna
jednotliwe čisło 3,00 E
lětny abonement 10,00 E
ISSN 0138 - 2497
SERBSKA ŠULA
Budyšin
64 (2011)
płaćizna 3,00 €