OPINIA O DOROBKU NAUKOWYM I ROZPRAWIE

Dr hab. Tadeusz Jurkowlanięc
Inst).tut Sztuki PAN, Warszawa
OPINIA O DOROBKU NAUKOWYM
I
ROZPRAWIE HABILITACYJNEJ DR MONIKI JAKUBEK-RACZKOWSKIEJ
Dr Monika Jakubek-Raczkowska
-
uczennica nieodŻałowanej pamięci profesor Kingi
Szczepkowskiej-Naliwajek, opiekunki magisterium (2000)
i
promotorki pracy doktorskiej
(2005) Kandydatki _ wśród polskich historyków sztuki młodszego pokolenia wysuwa się na
czoŁo specjalistów zajmujących się dziełami Średniowiecza. Już opublikowane drukiem prace
cenzusowe Kandydatki
-
magisterska (Elblqska chrzcielnica mistrza Bernhusera na tle
średniowiecznego odlewnictwa artystycznego pobrzeża Bałtyku) i doktorska (Rzeźba gdańska
przełomu XIV i
W
wieku)
-
świadczą, Że ich Autorka, podejmując studia monogtaficzne
zarówno nad pojedynczym dziełem, jak
i
wybraną dziedziną twórczości plastycznej
w ważnym ośrodku kulturowo-artystycznym na pofudniowym pobrzeżu Bahyku, Wznacza
sobie szerokie horyzonty badawczeo Że dysponuje Sprawnym warsztatem naukowym
i
ze
posiadła znaczną erudycję, która pozwoliła jej na głębokie i wszechstronne spojrzenie na
wybrane tematy. Wypada od razu przypomnieć, Że kuŻda
z
tych prac stanowi wzorowe
studium ważnego, przedtem szerzej nie zbadanego zagadnienia, ktŻda w swoim zakresie
przynosi jego niezastąpione dotąd ujęcie.
W opublikowanym dorobku dr Jakubek_Raczkowskiej zwraca uwagę brak recenzji.
W dotychczasowych dokonaniach Kandydatki wyróżnia się działalnośódydaktyczna (od
listopada 2005 roku jest zatrudniona na stanowisku adiunkta w Za|<ładzie Historii Sztuki
Średniowiecznej
i
Nowoż1tnej
UMK w
Toruniu), w tym również opieka nad wzorowo
dziaŁającym studenckim Kołem Naukowym Historyków Sztuki Średniowiecza.
Głównym przedmiotem zainteresowań naukowych dr Jakubęk-Raczkowskiej jest
sztuka na obszarze dawnego państwa k'rzyŻackiego w Prusach' a zwłaszcza badania nad
rzeŹbą przełomu XIV i
XV
stulecia otaz nad kulturovvymi i społeczno-religijnymi funkcjami
dzieł sztuk przedstawiających, nad ich rolą
i
znaczentęm
w liturgii, kulcię i pobozności
regionu. Istotnym rezultatem tych studiów były m.in. opracowane w roku 2007 scenariusz
wystawy stałej ,,Plastyka średniowieczna od
XIil
do XVI wieku'' w Muzeum Narodowym
w Gdansku oraz katalog towarzyszący tej interesującej ekspozycji. Wspomniana publikacja
(PlasĘka średniowieczna od XIII do
WI
wieku- Katalog wystawy stałej),jakkolwiek nie jest
klasycznym katalogiem muzealnej kolekcji dzieł, obejmującym caŁy zbior rzeźby
średniowiecznej zgromadzony w gdańskim muzeum, to stanowi nie tylko pozycję docenianą
z perspektywy badan nad rzeżbą drewnianą
w Prusach,
na obszarach państwa zakonu krzyżackiego
lecz takŻe poważny wkład do wciąż niezadowalającego stanu opracowania
zasobów sztuki średniowiecznej w muzeach krajowych (tak Świeckich' jak i kościelnych).
z tematyką swej pracy magisterskiej
interesujące artykuły _ Xlll-wieczna chrzcielnica z Kaplicy
Monika Jakubek-Raczkowska
opublikowała m.in. dwa
w
związku
Kopernika |w:] Dzieje i skarby kościołaświętojańskiego w Toruniu. Materiały z konferencji
...,2002, s.237-255; Gotycki świecznik z bazyliki Mariackiej w Kołobrzegu. Nowe spojrzenie
na warsztat mistrza Jana Apengetera fw:] odlewnictwo w Polsce. Materiały z VII Sesji'..,
20a7, s. 91-106. Również wyrriki poszerzonych badań nadrzeźbą schyłku XIv ipierwszych
dziesięcioleci
XV
stulecia, zapoczątkowane dysertacją Kandydatki, zostały zaprezentowane
na kilku sesjach naukowych w kraju
i za granicą, a następnie opublikowane (m.in.: Czeskie
filiacje w rzeźbie gdańskiej na przełomie XIV i W wieku, [w:] Materiały pokonferencyjne
sesji 2005, s. 96-118; Die ,,SchÓnen Madonnen" aLłf dem Gebiet des ehemaligen
Deutschordensstaates Preussen * ein Beitrag um Problem der ktinstlerischen Trądition im
spc)ten Mittelalter
[*'] Terrą
Sąnctae Mariae' Mittelalterliche Bildwerke der
Marienverehrung im Deutschordensland Preussen
..., 2009, s. 227-254; Die Einflilsse
BÓhmens auf die gotische Skulptur im ordensland Preufien * ein Uberblick im Lichte der
neusten Forschungen, [w:] Kunst
als
Herrschaftsinstrument. BÓhmen und das Heilige
RÓmische Reich unter den Luxemburgern im europciischen Kontext ..., Ża09, s. 550-563).
W tych i w innych studiach (m'in. licznych hasłach katalogów kilku wystaw) zwraca uwagę
dbałośćAutorki o ustalenie stopnia autentyzmu badanych dzieł ipoznanie zachodzących
w nich przemian. Dr Jakubek_Raczkowska uprawia historię sztuki solidnię opartą na kry'tyce
stanu materialnego dzieła sńuki,
ca
naleŻy do podstawowych wymogów dyscypliny.
Jednakze dotychczasowe wysiłki zmierzĄące do wyjaśnienia zŁoŻonej problematyki tzw.
Pięknych Madonn
-
przy wykorzystaniu tradycyjnych metody historii sztuki _ nie przynoszą
zadawalĄących rezultatów, dlatego tez Kandydatka podejmuje
spojrzenia na dzieła stylu międzynarodowego
z
w ostatnich latach
innej perspektywy.
Z
proby
pasją analizuje
przesłanki socjologiczne i psychologiczne, głęboko rozvłuŻa szeroko pojmowane dzleje
Kościoła,ze szczególnym uwzględnieniem modeli poboznościw życiu religijnym
przełomie XIV
i XV
stulecia (np. Uwagi o znaczeniu tnł. Pięknych Madonn w sztuce
i religijności państwa zakonnego
Zabytkoznawstwo
i
na
w Prusach, ,,Acta
Universitatis Nicolai Copernici'',
Konserwatorstwo 40,20II, s. 39-94; Pięlłta Madonna' obraz
i wiara
w średniowiecznym ToruniLt, |w:f opus temporis. Toruńskiej katedry historia najnowszt -..,
2aI3, s.259-Ż68)'
Bęz wątpienia szerokie spojrzenie na procesy
artystyczne
i funkcje
dzieł
w średniowieczu, a takŻe umiejętność dostrzegania najistotniejszych problemów badawczych
w studiach nad sztuką tego okresu skłoniłydr Jakubek-Raczkowską do rozwazań relacji
- obraz * wierny'', przy dosyć ryzykownym założeniu, Że zawsze (?) zachodził
''KoŚciół
wybór treścii formy, dokonywany przez zlęceniodawcę dzieła lub gospodarza
',Świadomy
przestrzeni sakralnej.'' (s. 71). Tej problematyce poświęcona jest książka habilitacyjna
Kandydatki Tu ergo flecie genua tua. Sztuka a praktyka religijna świeckichw diecezjach
pruskich państwa zakonu krzyżackiego do połowy W wieku, Pelplin 2014. Pokaźny tom
(format
B 5;
przeszło 600 stron opracowania; streszczenia, bibliografia, spis ilustracji,
indeksy; 250 ilustracji * niestety w większości reprodukowane w niewielkim formacie) składa
się ztrzech części.
rozprawy
Verbo et imagine. Formacja pobożnościlaikatu
w państwie zakonnym w Prusach na tle europejskim _ obejmuje pięć rozdziałów i stanowi
CzęŚc pierwsza
obszerne, wielostronne wprowadzenie do podjętej tematyki,
w którym zostały omówione
m.in. kwestie terminologiczne dotyczące podstawowych pojęć stosowanych w analizachŻycta
religijnego w średniowieczu. Autorka nie dośćkonsekwentnie przestrzega wyznaczonego
arbitralnie (co jest prawem każdego badacza)
i rozlegle
uzasadnianego (choć do końca nie
przekonująco) zakresu geograficznego przeprowadzonych badań. Albowiem zgodnie
z t1.tułem
książki wyłącza ze swych tozvłaŻan zabytki na obszarze
archidiakonatu
pomorskiego (diecezja włocławska' gnieŹnieńska prowincja kościelna) i ,,religijność''
zamieszkujących tam wiemych. ale,,dla celów porównawczych przywołuje praktyki religijne
i
obiekty artystyczne
z
tego regionu'' (s. 55)
i
stwierdza, Że miasto nad Motławą
,,współtworzyło rzeczywistość artyŚyczną państwa WzyŻackiego",
przełomie XIV
i XV w. archidiakonat
a
ponadto,
ze
,,fra
pomorski uległ fali religijnej egzaltacji wywołanej
procęSem kanonizacyjnym Doroty z Mątów, która swe dojrzałe Życie spędziła w Gdańsku.''
(przyp. 75 na s. 55)' Szkoda, że Autorka nie pokusiła się o porÓwnania z sytuacją religijną
i artystyczną na obszarach innych diecezji nalezących wtaz
z
czterema diecezjami pruskimi
do metropolii w Rydze. Jeżeli chodzi o ramy chronologiczne opracowania, to trudno się
zgodzić w pełni z poglądem, ze ,,wojna trzynastoletnia (1454-1466)
i drugi pokój
toruński
istotnie zmieniły strukturę organizacyjną i zasięg terytorialny diecezji, liczebnoŚć parafii'' (s.
58). Wojenne Spustoszenia i podział polityczny kraju to fakty historyczne, których nie sposób
negować,
ale nie nastąpiły wówczas (to jest po roku 1466) istotne zmiany
granic
terytorialnych jednostek administracji kościelnej (przyniosła
je dopiero
reformacja)
i
ich
przyna\eżnościmetropolitalnej (co faktycznie nastąpiło po sekularyzacji arcybiskupstwa
ryskiego w 1566 roku). Skoro więc nie ze względu na wydarzenia polityczne (zagarnięcie
Pomorza Gdańskiego przęZ KtzyŻaków, gdzie Zakon uzyskał pewne ter1toria juŻ przed
rokiem 1308
-
Maksymilian Grzegorz, Pomorze Gdańskie poc| rzqdami zakonu ...,20a72),
Ięcz z uwagi na wczeŚniejsze podziały diecezjalne zdecydowano o wyłączeniu archidiakonatu
pomorskiego
z
obszaru badań, to w analogiczny sposób naleŻało postąpić
w
przypadku
zmiany granic państw, którą sankcjonował drugi pokój toruński (1466). Zapewne
w przyszłościdowiemy Się, czy i jak dramatyczne wydarzęnia, które rozegrały się w latach
1454-|466, wpłynęłynażycie religijne Świeckich mieszkających w Prusach, oglądane przez
pryzmat dzieł sztuki, które powstały przed reformacją.
Zdaniem Autorki odrębnoŚć artystyczna diecezji pruskich (niestety, czy'telnik na
podstawie lektury książki nie moze poznać cech tej odrębnoŚci) ,,wynikała [..']
z
faktu, Że
sztuka sakralna państwa zakonnego zarejestrowała w pierwszej kolejności nie upodobania
estetyczne ani możliwościfinansowe fundatorów, ani nawet nie
ich
mentalnośó, Lecz
specyficzny dla tutejszego społeczeństwa charakter religijnoŚci.'' (s. 71). Powyższe załoŻenie
wypada uzn:ac za błędne' a jego skutkiem są w tekŚcie fozprawy liczne ogólniki oraz zdania
pozbawione wartoŚci poznawczej.
W kolejnychrozdztałach pierwszej częściksiążki otrzymujemy szerokie' niewątpliwie
przydatne
w
badaniach nad sztuką, omówienia
roli i miejsca Świeckich w
charakterystyki póznośredniowiecznej religijnoŚci od Prusach
i
Kościele,
zevłnętrznych przejawów
pobozności oraz funkcji obrazów. Należy podkreślić,Że żrodłapisane do dziejów religijności
w Prusach w okresie średniowie cza są skąpe, a ich interpretacja natrafia na przeszkody trudne
do pokonania nawet przez specjalistow; np.
-
nie wiadomo, czy Jan z Kwidzyna^
WraŻąąc w
traktacie pisanym w Prusach opinię na temat częstotliwoŚci udzielania Eucharystii świeckim,
o,miał na
myślirzeczywistośćmiejscową, czy moze tę, zktórą się zetknął w Pradze...''
-
Byliną NurĘ odnowy wewnętrznej ..., s.97.
Z
punktu widzenia przyjętego przez dr Jakubek-Raczkowską rzeczą interesującą
byłoby rozpatrzenie społecznęgo Znaczenia empor w kościołachpruskich (Soćko, Układy
empor()we w architekturze państwcl krzyżackiego, 2005),
pytania
czyli rozwaŻęnia odpowiedzi
na
* czy i jak obecnośćprzedstawicieli władzy krajowej w obrzędach liturgicznych
mogła wpływać na zachowania poddanych?
Autorka słusznie podkreślą żę precyzyjne rozgraniczenie udziału KrzyŻakow
i parafian świeckich w powstaniu wyposażenia Świątyń jest często niemożliwe. Jak wiadomo'
prawo patronatu niemal wszystkich świątyń w Prusach trzymał Zakon, jednakze KłzyŻacy
unikali obowiązku wspierania ich budowy' korzystali natomiast z przywtlejów kolatorskich'
to jest
mianowania proboszczów (zwykle członków Zakonu) oraz uprawnień do zasiadania na
- prawdopodobnie wyłącznie w farach małych miast - pochówku przed
ołtarzem głównym. Przedmiotem kontrowersji są m.in' materialne przejawy kultu Matki
miejscu honorowym i
Bożej - Patronki Zakonu (s. 133-1 34 i przyp.67). Wobec szczupłoŚci źródęłpisanych, wbrew
opinii niektórych historyków, z rozwagąnaleŻy traktować przesłanki zarówno ikonograficzne,
jak i wynikające z regionalnych dziejów kultu. Matkę Zbawicięla chrześcijanie otaczają czcią
powszechną
i
dlatego trudno stwierdzió, powstanie których przedstawień maryjnych
w kościołachpruskich miast
i wsi
nalezy wiązac z poboŻnościąświeckich,z inicjatywami
duchownych (najczęściejczłonków Zakonu)' które zaśwolno łączyć z polityką suwerena lub
pobudkami religijnymi dygnitarzy krzyŻackich. Czy np. dotacja wielkiego mistrza Konrada
von Jungingen (1393-1407), który w roku 1402 przekazaŁ
w Nowym MieŚcie Lubawskim
''zu
4
grzywny proboszczowi
eyme nuwen unser frauwen bilde''
-
Das Marienburger
Tresslerbuch'.., 1896, s. l69, była wyrazem jego rutynowej' oficjalnej działalnościjako
głowy państwa, czy przejawem osobistej pobożności?
Główną i z punktu widzenia historii sztuki partią najważniejszą książki jest jej druga
część'- Religio et civitas. Sztuka a praktyka religijna w miastach państv,a lrzyŻackiego,
w której Autorka najpierw
szkicuje dzieje miast w państwie krzyŻackim
tamtejsze życie religijne. omówienie działalnościzakonów
poszerzyć
o
w
i
charakteryzuje
miastach zapewne warto
w Brodnicy (zob. Fankidejski,
chełmińskiej..'' 1880, s.76; Twórczy
kwestię istnienia zgtomadzenia żeńskiego
Utracone kościołyi kapłice w dzisiejszej diecezji
zleceniodawcy czy sprawni organizatorzy? Sztuka Zakonu Krzyżackiega w Prusach fw)
obok. Polska-Niemcy. l000lat historiiw sztuce. Katalogwystawy ...,Ż0l1, s. 102 i przyp' 5)
i na tym tlę tozwaŻyć pierwotną funkcję impońowanej z Anglii,
alabastrowej płaskorzeŹby
,'Pokłonu Trzech Króli'', dobrze Znaną Kandydatce (Fundacje artystyczne... Katalogwystawy
2010, s. 94), leczwciEŻ nie w pełni rozpoznafią.
Lekkośćpióra dr Jakubek-Raczkowskiej powoduje, ze teksty jej autorstwa są łatwe
w lekturze,
jak np. w przypadku charakterystyki wnętrza bliżej nieokreślonej fary (część
druga rozprawy , rozdziaŁ V: ,,Fara miej ska: obrazy a symbolic zna przestrzeń sacrum'' s.
[...]. Już samo przejŚcie przez kruchtę i przestąpienie progu portalu miało więc wymiar
swoistego misterium przekroczenia granicy dwóch Światów. WpĘwał na to uderzający
kontrast gęstej, ruchliwej, otwartej przesffZęni miasta
na
zęwnątrz
i
wewnętrznej
przestrzeni Świątyni: chłodnej, zamkniętej, wznoszącej się ku gwiaŹdzistemu sklepieniu,
rozjarzonej gdzieniegdzie płomykami Świec
i
wiecznych lamp. W przeciwieństwie do
3 l 8)
zgiełku rynku
-
cichej, ale przecieŻ dysponującej szczególną akustyką' rłykorzystywaną
z powodzeniem podczas nabozeństw.
Nie
wiadomo,
czy Autorka opisuje sytuację dnia
powszedniego'
czy
świątecznego;
w zimiq' o jakiej porze dnia? W budowli bazylikowej, czy
halowej? Czy chodzi o doznania ,,zaganianego" pracownika najemnego, czy patrycjusza
rozgrywającą się w lecie, czy
manifesĘącego swą pozycję społeczną? P1tania można mnozyć, ale wartośćpoznawcza tej
i podobnych charakterystyk jest znikoma. Szczęśliwie Autorka swÓj talent literacki dobrze
spożytkowała we wnikliwych analizach konkretnych dzieł - krucyfiksów, figur Matki Bożej
i malowideł ściennych.
W pracy dr Jakubek-Raczkowskiej oprócz licznych uproszczeń występują rownież
nięścisłoŚciw kwestiach szczegółowych. odnotuję przykład inskrypcji na archiwolcie arkady
na płycie nagrobnej Lamberta Longusa w Chełmnie' Zdaniem Autorki tekst napisu
,,zaczerpnięto z wanitatywnej'' legendy Trzech żyw_ych i trzech umarłych (s. 283, 358-359)'
która powstała zapewne w XIII stuleciu'
'..''
A
przecieŻ słowa ,ovos qui transcitis nostri memores
występują na antycznych epitafiach rzymskich,
a na
średniowiecznych zabytkach
sepulkralnych od wieku IX.
Na uznanie zasługują wyniki analizy kompozycji i treścimalowidła na
ścianie
północnej toruńskiej fary staromiejskiej (s. 353_360),w tozdziale poświęconym problematyce
,,nauczania obrazowego'' w kościołachparafi alnych miast.
omówienię wybranych elementów wystrojów i wyposażenia kościołówkatedralnych
zamyka drugą częŚć pracy.
Częśćtrzecia
i
ostatnia częŚć rozprawy jest zaty.tułowana Inter incipientes. Sztuka
salrralną cł ntieszkańcy wsi.
W tej partii pracy wkradły się sformułowania właściwedla
żargonu dziennikarskiego' jak na przykład ,,syntetyczna projekcja wizualna'' (s. 526) lub
,,atanŻacja formy Chrystusa'' (s. 539). Zaskakuje również sformułowanie ,,empatia obrazów''
i *.)' wszak ,,empatia'', dziśsłowa modne i nadużywane, oznacza: l. <umiejętność
wczuwania się w stan wewnętrzny drugiej osoby> lub 2. <przypisywanie komuś własnych
(s. 373
odczuć w danej sytuacji> (Słownik języka polskiego PWĄ. Prawdopodobnie Autorce chodziło
przeŻycia uczuciowe wiernych wywoływanę przęz postrzegane obrazy.
*
Ksiąka dr
Jakubek_Raczkowskiej zawięra szeroką, wcześniejniespotykaną
w historiografii artystycznej, panoramę wybranych zagadnień
z dziejów Kościołaoraz sztuki
w państwie krzyŻackim w okresie średniowiecza.Autorka przedstawia zarówno wyniki
własnych, oryginalnych badań, jak i przytacza spostrzeŻenia i ustalenia innych badaczy. o ile
jest to zrozumiałe w przypadku prac religioznawców
i
brakuje autorskiego komentarza do przywoływanych
a słabo uzasadnionych lub
historyków Kościoła,to niekiedy
wręcz
bałamutnychtez, dotyczących dzieł sauki (np. ścianywewnątrz w kościołów wiejskich były
równe, bez podziałów architektonicznych, aby stworzyć odpowiednie miejsce dla malowideł
ściennych' s. 505/506). Rozprawa jest po częścipróbą syntezy pisaną z punktu widzenia
historyka sztuki, alę dominują fragmenty, które przybierały fo.mę literackiego eseju
zantropologii kulturowej (w myślzapowiedzi Autorki, s.71), to znowu podręcznika dla
studentów młodszych lat studiów humanistycznych.
Reasumując _ publikacje Kandydatki trwale wzbogacają wiedzę o sztuce na obszarach
państwa Wzyżackiego w Prusach w średniowieczu, są Świadectwem dociekliwoŚci Autorki'
otwierają nowe perspektywy badań nad sztuką regionu. Uznaję' że dorobek dr Moniki
Jakubek-Raczkowskiej spełnia wymogi stawiane obecnię pracom habilitacyjnym. Wnoszę
o dopuszczenie Kandydatki do kolejnych etapów procedury awansowej.
/,'i
i '- l.
Warszawa, dnia l7 września2014 roku
t
,'1'-
i., ,j..",.'' t-
c*ł- -'.i.'r.,' ,!'' ,-\
:-