Islam i inne religie w Czadzie

Forum Politologiczne – Tom 4
INP UWM Olsztyn
2006
Przemys³aw Moszumañski
ISLAM I INNE RELIGIE W CZADZIE
ISLAM AND OTHER RELIGIONS IN CHAD
W Czadzie, podobnie jak w wiêkszoœci pañstw Afryki le¿¹cych
w pasie Sahelu, dominuj¹c¹ rolê odgrywaj¹ trzy wyznania: islam,
chrzeœcijañstwo oraz tradycyjne religie afrykañskie (okreœlane dla
u³atwienia animizmem). Dok³adne dane obrazuj¹ce zarówno liczbê
wyznawców, jak i charakter wyznañ s¹ jednak¿e s³abo zbadane. Jest
to zwi¹zane z jednej strony z problemami natury metodologicznej
przy klasyfikacji przynale¿noœci religijnej ludnoœci Czadu, a z drugiej – z trudnoœciami czysto praktycznymi. Nie sposób przeprowadziæ rzetelnych i dok³adnych badañ na obszarze ponad dwukrotnie
przekraczaj¹cym obszar Francji, gdzie znaczna czêœæ ludnoœci pêdzi
koczowniczy tryb ¿ycia, a doœæ regularnie wystêpuj¹ce susze powoduj¹ koniecznoœæ migracji ludnoœci w poszukiwaniu Ÿróde³ wody.
Innym czynnikiem fa³szuj¹cym dok³adnoœæ badañ jest brak wyraŸnie wyznaczonych granic i ³atwoœæ ich przekraczania. Wiele plemion
¿yje we wspólnotach o zasiêgu obejmuj¹cym zarówno czêœæ terytorium Czadu, jak i s¹siednich pañstw. Co wiêcej, granice w du¿ej
czêœci – ze wzglêdu na olbrzymie odleg³oœci – nie s¹ kontrolowane
przez rz¹dy centralne. Problem stanowi tak¿e dok³adne ustalenie
wyznania. Wiele osób, mimo i¿ deklaruje przynale¿noœæ do jednej
z religii, w rzeczywistoœci wyznaje dwie, a czasami nawet i trzy,
uwzglêdniaj¹c rozpowszechniony w Czadzie kult przodków1.
1 M. J. Azavedo, E. U. Nnadozie, Chad: A Nation in Search of Its Future.
Westview Press, Boulder 1998, s. 108.
Przemys³aw Moszumañski
168
Bior¹c pod uwagê wszystkie przytoczone zastrze¿enia, mo¿na
za³o¿yæ, i¿ szacunkowo oko³o 54% ludnoœci Czadu stanowi¹ muzu³manie, 33% – chrzeœcijanie, a pozosta³e 13% – wyznawcy innych
religii oraz animiœci2. Rozk³ad geograficzny jest podobny jak
w wiêkszoœci pañstw tego regionu. Dominacja islamu s³abnie w miarê
przesuwania siê na po³udnie. Przyjmuje siê, i¿ granicê stanowi
13 równole¿nik rozdzielaj¹cy strefê wp³ywów islamu od chrzeœcijañstwa oraz tradycyjnych religii afrykañskich. Mimo wyraŸnej przewagi liczebnej islamu, jego wyznawcy, zamieszkuj¹c olbrzymi obszar
pó³nocnego i wschodniego Czadu, ¿yj¹ w rozproszonych grupach, co
w rezultacie powoduje brak wiêkszych skupisk muzu³manów. Du¿a
liczba wyznawców islamu wystêpuje tak¿e na terenach zurbanizowanych na po³udniu kraju. Z kolei ¿yzne obszary strefy tropikalnej,
a tak¿e du¿e miasta – to sfera wp³ywów wyznawców tradycyjnych
religii afrykañskich oraz chrzeœcijañstwa.
Zarówno w przypadku szacunków dotycz¹cych liczebnoœci wyznawców ka¿dej z religii, jak i ich podane rozmieszczenie na terenie
Czadu jest pewnego rodzaju uproszczeniem. O ile czarna ludnoϾ
po³udnia bardzo rzadko dobrowolnie migrowa³a na pustynn¹ i nieurodzajn¹ pó³noc, o tyle mo¿liwoœæ poprawy warunków ¿ycia, ³agodniejszy klimat, konflikt zbrojny, wielkie susze (z po³owy lat 70. i 80.)
i skupienie prawie ca³oœci gospodarki oraz administracji na po³udniu czêsto wp³ywa³y na wêdrówki ca³ych plemion z pó³nocy. Tym
samym ludnoœæ islamska nieustannie przez wiele lat penetrowa³a
tereny po³udnia Czadu, zw³aszcza miast, szybko asymiluj¹c siê
w tamtejszych warunkach.
2
Chad. Africa, U.S. Department of State. Under Secretary of Global Affairs. Bureau of Democracy, Human Rights and Labor. Releases. International
Religious Freedom. 2004, http://www.state.gov/, 10.05.2005.
Islam i inne religie w Czadzie
169
Islam
Pocz¹tki pierwszej z trzech wielkich grup wyznaniowych – islamu – s¹ zwi¹zane z pojawieniem siê oko³o X wieku na terytorium
dzisiejszego Czadu arabskich i berberyjskich kupców z pó³nocy
i wschodu, którzy – oprócz obowi¹zków zawodowych – zajmowali siê
równie¿ prozelityzmem. Nie by³a to wiêc forma podboju, ale stopniowego nawracania, pocz¹tkowo jedynie wœród klasy œredniej i ni¿szej
bezpoœrednio stykaj¹cej siê z karawanami, lecz póŸniej równie¿ arystokracji. Islam umo¿liwi³ takim pañstwom jak Kanem-Bornu, Bagirmi czy Wadaj rozwój gospodarczy i polityczny na nieznan¹ wówczas w tym regionie skalê. Wraz z pojawieniem siê jêzyka pisanego
i arabskiej literatury (szko³y sunnickiej) zaczê³y one korzystaæ
z doœwiadczeñ, prawa i pisma w zarz¹dzaniu krajem3. Od tego czasu
datuje siê coraz szybsze rozprzestrzenianie siê tej religii w rejonie
Sudanu.
Islam w Czadzie szybko dostosowa³ siê do tamtejszych warunków, adaptuj¹c wiele z istniej¹cych ju¿ zwyczajów, tradycji oraz
czêœciowo wierzeñ. Podobnie by³o z chêtnie przyjmuj¹cymi now¹
religiê wyznawcami. Klasom ni¿szym da³a poczucie boskiej sprawiedliwoœci i formê egalitaryzmu, brakuj¹cego do tej pory na Ziemi,
natomiast lepiej sytuowanym pozwala³a na legitymizacjê swojej
w³adzy.
Charakterystyczn¹ bowiem cech¹ islamu jest brak wyraŸnych
granic rozdzielaj¹cych sacrum od profanum – rzeczy œwieckich od
œwiêtych. Tym samym w³adca pod¹¿aj¹cy drog¹ islamu (szari¹) mia³
zapewnione niezak³ócone panowanie i praktycznie pe³niê w³adzy.
Ponadto, po³¹czenie islamu z miejscowymi zwyczajami da³o pocz¹tek agresywnej formie religii: z jednej strony kieruj¹cej siê nakazami wiary – d¿ihadem, rozumianym jako ekspansywny prozelityzm,
a z drugiej zaœ – z zakorzenion¹ o wiele wczeœniej na tym obszarze
3
M. J. Azavedo, E. U. Nnadozie, Chad: A Nation..., s. 14.
170
Przemys³aw Moszumañski
tradycj¹ polowañ niewolniczych. Dziêki temu nowa religia nabra³a
dynamiki koniecznej do rozprzestrzeniania siê na obszarze ca³ego
Sahelu, rozci¹gaj¹c sw¹ dominacjê równie¿ nad wyznawcami innych
religii.
Wielkie znaczenie dla rozwoju islamu w tym regionie mia³y
tak¿e bractwa muzu³mañskie (tariqua), z których najwiêksz¹ rolê
w Czadzie odegra³o bractwo Tid¿anija, za³o¿one w Maroku w 1727
roku przez szejka Ahmada Tid¿aniego, nale¿¹ce do umiarkowanej
czêœci mistycznego islamu – sufizmu, a zaimportowane zapewne
przez zachodnioafrykañskich kupców i pielgrzymów4. Oprócz zdobywanych naturalnymi metodami wp³ywów, bractwo to by³o gor¹co
popierane i promowane przez francuskich kolonistów, poniewa¿ jedna z jego regu³ g³osi³a podporz¹dkowanie siê i uleg³oœæ wobec œwieckiej oraz religijnej w³adzy5. Obecnie wiêkszoœæ arabskich mieszkañców Czadu nale¿y w³aœnie do Tid¿aniji, na prowincji bardzo czêsto
³¹cz¹cej obrzêdy i tradycje religii afrykañskich z islamem.
Ponadto, w kraju dzia³a wspó³czeœnie kilka innych bractw,
o odpowiednio mniejszych wp³ywach, z których warto wymieniæ choæby: Quadrijê, Sanusijê, Mirghanijê oraz od³am Tid¿aniji – bractwo
Tarbija (zdelegalizowane w 1962 roku przez prezydenta François
Tombalbaye)6.
Islamska dominacja na terenie Czadu trwa³a a¿ do lat 60. XX
wieku. Po uzyskaniu niepodleg³oœci muzu³manie bêd¹cy w mniejszoœci (w stosunku do tzw. czarnej, nieislamskiej ludnoœci) oraz gorzej
zorganizowani ze wzglêdu na rozproszenie na ogromnym obszarze
prowincji Borkou-Ennedi-Tibesti, Biltine, Batha i Ouaddai, musieli
oddaæ rz¹dy w pierwszych wolnych wyborach. W³adza pozosta³a
w rêkach pochodz¹cego z ludu Sara prezydenta François Tombal4 Africa. Chad, U.S. Department of State. Under Secretary of Global Affairs. Bureau of Democracy, Human Rights and Labor. Releases. International
Religious Freedom 2005, http://www.state.gov/, 10.05.2006.
5 M. J. Azavedo, E. U. Nnadozie, Chad: A Nation..., s. 109.
6 S. Decalo, Historical Dictionary of Chad, w: African Historical Dictionaries, No. 13. The Scarecrow Press, Londyn 1987, s. 277.
Islam i inne religie w Czadzie
171
baye a¿ do zamachu stanu w 1975 roku. Od tego czasu datuje siê
powrót do rz¹dów muzu³mañskich wojskowych i polityków – pocz¹tkowo Goukouni Oueddei’ego, póŸniej Hissene Habrégo, a nastêpnie,
rz¹dz¹cego a¿ do dziœ – Idrissa Déby’ego.
Chrzeœcijañstwo
Chrzeœcijañstwo pojawi³o siê w Czadzie na prze³omie XIX i XX
wieku, tzn. w okresie podboju kolonialnego. Od samego pocz¹tku
nowa religia napotyka³a wiele problemów ró¿nej natury. Co ciekawe, administracja kolonialna zajê³a stanowisko w wyraŸnej opozycji
do „rodzimej” religii, zniechêcaj¹c katolickie i protestanckie misje do
dzia³alnoœci na terenie Czadu. By³o to zwi¹zane z fal¹ antyklerykalizmu we Francji, która osi¹gnê³a swoje apogeum w latach 80. XIX
wieku, trwaj¹c a¿ do okresu dwudziestolecia miêdzywojennego7. To
stanowisko zel¿a³o nieco dopiero po I wojnie œwiatowej, kiedy rz¹d
francuski zacz¹³ tolerowaæ obecnoœæ chrzeœcijañskich misjonarzy8.
Du¿ym problemem zwi¹zanym z rozwojem misji Koœcio³a katolickiego by³ ich nieefektywny podzia³ administracyjny w tej czêœci
Afryki. A¿ do lat 30. XX wieku wszystkie misje podlega³y okrêgowi
Oubangi-Chari ze stolic¹ w Bangui (dzisiejsza Republika Œrodkowoafrykañska), co stwarza³o wiele problemów zarówno logistycznych,
jak i w zarz¹dzaniu podleg³ymi parafiami. Du¿a odleg³oœæ od oœrodka administracyjnego w Bangui skutecznie utrudnia³a rozprzestrzenianie siê nowego wyznania na pó³nocy Czadu. Podobnie by³o
z pierwszymi misjami koœcio³ów protestanckich, które pocz¹tkowo
pojawi³y siê na po³udniu kolonii w latach 20. ubieg³ego wieku za
spraw¹ jedynie amerykañskich misjonarzy. Decyzja Francji o po³¹czeniu prowincji Zachodniego Logone, Tandjilé i Wschodniego Logo7
M. J. Azavedo, E. U. Nnadozie, Chad: A Nation..., s. 108.
Country Studies. Chad. Christianity, http://www.country-studies.com,
12.05.2005.
8
Przemys³aw Moszumañski
172
ne z Oubangi-Chari w 1925 roku9 pogorszy³a jedynie sytuacjê, dodaj¹c coraz bardziej oddalone prowincje do oœrodka w Bangui. Dodatkowym problemem by³o skupienie siê w³adz kolonialnych na
po³udniu Czadu oraz próby zniechêcania duchownych do zak³adania
misji na pó³nocy w trakcie podboju tych terenów. Czynniki te skutecznie wp³ynê³y na ograniczenie dzia³alnoœci koœcio³ów chrzeœcijañskich na po³udniu i jednoczeœnie prawie ca³kowicie zatrzyma³y ekspansjê chrzeœcijañstwa na pó³nocy Czadu.
Misje protestanckie odegra³y wa¿n¹ rolê w historii Czadu ze
wzglêdu na sw¹ czêœciow¹ niezale¿noœæ od rz¹du w Pary¿u. By³y
powszechnie sponsorowane przez inne pañstwa i mia³y du¿y wk³ad
w rozwój kraju dziêki budowie szpitali, szkó³ i zorganizowanych
osiedli na d³ugo przed jakimikolwiek podobnymi inwestycjami francuskich administratorów. Odegra³y równie¿ wa¿n¹ rolê w krzewieniu tzw. zachodniej kultury na po³udniu kraju. Brak sukcesów
w konwersji muzu³manów spowodowa³ skupienie siê na wyznawcach innych religii – animizmu i kultu przodków. Okres najwydajniejszej pracy misji protestanckich przypada na lata 1920–1970. Ich
dzia³alnoœæ zosta³a póŸniej gwa³townie zahamowana przez nacjonalistyczn¹ i proafrykañsk¹ politykê authenticité10 prezydenta Tombalbaye. Lata 80. ubieg³ego wieku – to stopniowa degradacja misji
i emigracja nawet kilkupokoleniowych rodzin misjonarzy, ze wzglêdu na sta³e zagro¿enie wojn¹ domow¹ oraz oskar¿enia zarówno strony
rz¹dowej, jak i rebelianckiej o sprzyjanie przeciwnikom. Obecnie
sytuacja unormowa³a siê na tyle, i¿ jest mo¿liwa odbudowa zniszczonej infrastruktury misyjnej. Od pocz¹tku lat 90. obserwuje siê nawet powrót misjonarzy. Najwiêksze znaczenie wœród organizacji
protestanckich odgrywa Sojusz Koœcio³ów i Misji Ewangelickich
w Czadzie (Entente des Eglises et Missions Evangéliques au Tchad)
– stowarzyszenie obejmuj¹ce oko³o 80% ewangelików w kraju11.
9
Ibidem.
Zamiennie funkcjonuje okreœlenie Tchatitude.
11 Country Profile, WEC Locations, WEC International, http://www.wecint.org, 10.05.2005.
10
Islam i inne religie w Czadzie
173
Koœció³ katolicki rozpocz¹³ intensywn¹ pracê misyjn¹ dopiero
w latach 20. ubieg³ego wieku. Pierwsz¹ placówkê za³o¿ono w Kou,
niedaleko Moundou, a nastêpnie rozszerzono dzia³alnoœæ na Kélo
w 1935 roku oraz Sarh – w 1939 roku. Watykan podporz¹dkowa³
rejon Czadu w³oskiej wikarii w Chartumie, co doprowadzi³o do sporu z w³adzami francuskimi obawiaj¹cymi siê obcych wp³ywów
w Czadzie. Dopiero klêska i utrata afrykañskich kolonii przez W³ochy w czasie II wojny œwiatowej otworzy³a drogê francuskiemu Koœcio³owi katolickiemu do zarz¹dzania Czadem, co potwierdzi³ Watykan dekretem z 22 marca 1946 roku12. Koœcielnym aktem utworzono równie¿ cztery diecezje, w których g³ówn¹ rolê odgrywa³y zakony
jezuitów i kapucynów.
Rozwój Koœcio³a katolickiego w Czadzie by³ z pewnoœci¹ o wiele
mniej dynamiczny ni¿ koœcio³ów protestanckich. Mimo wiêkszego
otwarcia na lokalne kultury i tradycje, idea celibatu kap³anów skutecznie hamowa³a rekrutacjê miejscowego duchowieñstwa, a praktykowana monogamia odstrêcza³a konwertytów z islamu (zw³aszcza
wœród ludzi zamo¿nych, bêd¹cych w stanie utrzymaæ du¿e rodziny)13.
Sytuacja Koœcio³a katolickiego na pocz¹tku lat 70. ubieg³ego
wieku przypomina sytuacjê koœcio³ów protestanckich. Uznany za
duchowo, narodowo i etnicznie obcy przez prezydenta Tombalbaye
by³ obiektem nacisków i represji, a póŸniej równie¿ i bezpoœrednich
ataków w czasie wojny domowej14. Dopiero w latach 90. zauwa¿yæ
mo¿na wznowienie akcji misyjnych na skalê podobn¹ do tej sprzed
1970 roku. Obecnie w Czadzie jest 8 diecezji, wœród których N’Djamena pe³ni funkcjê archidiecezji, a Mongo – prefektury apostolskiej15.
12 Country Studies. Chad. Christianity, http://www.country-studies.com,
12.05.2005.
13 Ibidem.
14 S. Decalo, Historical Dictionary of Chad..., s. 104–105.
15 Chad. The Hierarchy of the Catholic Chuch. Countries, http://www.catholic-hierarchy.org, 12.05.2005.
174
Przemys³aw Moszumañski
Religie tradycyjne
Klasyczne religie afrykañskie postrzegaj¹ œwiat jako z³o¿ony
system powi¹zañ pomiêdzy ludŸmi, roœlinami, zwierzêtami, przedmiotami nieo¿ywionymi (w zachodnim rozumieniu) oraz zjawiskami
zachodz¹cymi miêdzy nimi16. Jedn¹ z najwa¿niejszych cech animizmu jest istnienie wszechobecnych bytów – duchów – pe³ni¹cych
rozmaite obowi¹zki, s³u¿¹ce, szkodz¹ce lub obojêtne wobec ludzi.
Wiêkszoœæ zjawisk przyrodniczych oraz spo³ecznych jest zwi¹zana
w³aœnie z nimi. Równie wa¿n¹ rolê w ¿yciu religijnym animistów
odgrywa wiara w kult przodków, z którymi ³¹cz¹ ich wiêzi krwi,
tradycji, plemienia i rasy, a którzy stanowi¹ poœrednictwo miêdzy
œwiatem ¿ywych i umar³ych. Do animizmu zaliczaj¹ siê równie¿ lub
s¹ œciœle z nim zwi¹zane: spirytualizm – wszechobecnoœæ duchów,
szamanizm oraz totemizm – wiara w nadprzyrodzone przymioty
osób oraz przedmiotów17.
Wœród najbardziej klasycznych afrykañskich wyznañ istotne
miejsce zajmuje wiara w nadprzyrodzon¹ si³ê, pojedyncze bóstwo,
stwórcê œwiata i wszelkich istot, który póŸniej postanowi³ usun¹æ siê
na bok, ustêpuj¹c pola pomniejszym duchom i bóstwom. Ta wiara
w pojedyncz¹ si³ê stwórcz¹ w znacz¹cy sposób pomog³a chrzeœcijañskim, a wczeœniej islamskim, misjonarzom zaszczepiæ wœród Afrykanów ideê monoteizmu. Efekty konwersji mog³y pozostawiaæ jednak¿e wiele do ¿yczenia. Zauwa¿aj¹c brak zasadniczych ró¿nic w wierze, konwertyci uznali chrzeœcijañstwo jedynie za uzupe³nienie ich
dotychczasowego wyznania i w rzeczywistoœci pozostali przy tych
samych wierzeniach. Jest to jedna z najwa¿niejszych przyczyn wyst¹pienia w Czadzie zjawiska synkretyzmu – kombinacji tradycyj16 E. D. Soper, The Religions of Mankind, The Abingdon Press, New York
1921, s. 55.
17 The Columbia Encyclopedia, Columbia University Press, New York
2004, s. 2110.
Islam i inne religie w Czadzie
175
nych wierzeñ afrykañskich i chrzeœcijañstwa oraz islamu, a tym
samym niedok³adnoœci w cenzusie wyznaniowym18.
Spo³eczeñstwa animistyczne charakteryzuj¹ siê ró¿norodnoœci¹
rytua³ów maj¹cych wiele celów – od próœb i podziêkowañ dla duchów, poprzez kl¹twy, egzorcyzmy, na ceremonia³ach spo³ecznych
koñcz¹c. Bardzo czêst¹ form¹ tego typu rytua³ów s¹ obrzêdy zwi¹zane z przejœciem mê¿czyzny z wieku m³odzieñczego do doros³ego.
Mimo i¿ ró¿ni¹ siê one znacznie wœród wielu plemion – to charakterystycznym dla Czadu jest rytua³ ludu Sara – yondo, w pierwotnej
formie umo¿liwiaj¹cy m³odym ludziom transformacjê w pe³noprawnych cz³onków danej spo³ecznoœci. Jest on o tyle istotny, i¿ sta³ siê
czêœci¹ oficjalnej polityki pañstwa w pierwszej po³owie lat 70. ubieg³ego wieku. Mia³ on na celu wyzwolenie blisko 4 mln obywateli
w ramach kampanii authenticité od wp³ywu francuskiego kolonializmu i przywrócenie naturalnego, afrykañskiego charakter Czadu.
Obejmowa³ takie praktyki, jak: biczowanie, przypalanie skóry czy
formy testów w postaci np. czo³gania siê nago przez kopce termitów.
Marc Tanenbaum szacuje, i¿ oko³o 52% muzu³manów oraz 5% chrzeœcijan sprzeciwia³o siê uczestniczenia w rytuale, w tym wielu ponios³o œmieræ w szczytowym okresie rewolucji19. Odwo³ywanie siê prezydenta Tombalbaye, mimo i¿ by³ protestantem, do afrykañskich
korzeni najlepiej obrazuje niewyraŸn¹ granicê miêdzy wyznaniami
w Czadzie.
Spo³ecznoœci, w których mo¿na zaobserwowaæ wyraŸn¹ przewagê tradycyjnych afrykañskich wyznañ, wystêpuj¹ praktycznie jedynie na po³udniu Czadu. Jest to z jednej strony spowodowane wyj¹tkowo introwertyczn¹ postaw¹ tych grup, a z drugiej zaœ – radykalnym monoteizmem ortodoksyjnego islamu na pó³nocy kraju. Wspól18
Christianity. Chad, Country Studies, http://www.country-studies.com,
12.05.2005.
19 M. H. Tanenbaum, Religious Values in an Age of Violence. Marquette
University, Milwaukee 1976, s. 22.
Przemys³aw Moszumañski
176
noty wyznaj¹ce religie animistyczne praktycznie nie s¹ zorganizowane na wy¿szym poziomie ni¿ plemienny. Animizm wystêpuje
najszerzej wœród najwiêkszych grup etnicznych czarnego Po³udnia:
Sara, Mboum, Moundang i Massa, choæ zdarzaj¹ siê takie wyj¹tki,
jak choæby licz¹ca 80 tys. osób spo³ecznoœæ Bulala, ¿yj¹ca w prefekturze Batha, która, mimo uznawania siê za muzu³mañsk¹, wci¹¿
kultywuje przedislamskie tradycje i wierzenia20.
Problem z dok³adnym przedstawieniem istoty animizmu tkwi
w sztucznej klasyfikacji przyjêtej dla potrzeb Europejczyków. W rzeczywistoœci wiara ta, mimo wielu wspólnych elementów, ró¿ni siê
tak znacznie, w zale¿noœci od plemienia, ludu, regionu czy nawet
kontynentu, i¿ niemo¿liwe jest jej opisanie. E. D. Soper przyznaje ¿e
„[...] jedynym sposobem prezentacji tej religii jest wziêcie pod uwagê
ka¿dego plemienia lub grupy o wyraŸnym podobieñstwie rytua³ów
i oddzielne ich zbadanie”21. Ponadto, wspomniany synkretyzm powoduje, i¿ próba dok³adnego opisania religii animistycznej lub raczej
animistycznych jest skazana na niepowodzenie.
Obecna sytuacja religijna w Czadzie
Obecnie wszystkie religie w Czadzie s¹ teoretycznie stawiane
na równi, o czym zapewnia Konstytucja z 1996 roku. Uznaje ona
Czad za pañstwo œwieckie z wyraŸnie zaznaczonym rozdzia³em pañstwa od religii22. Faktycznie sytuacja przedstawia siê nieco inaczej.
Rz¹d prezydenta Idrissa Déby’ego – wyznawcy islamu – jest zdominowany przez muzu³manów, a pañstwo aktywnie wspiera tê grupê
wyznaniow¹ (na przyk³ad udzielanie pomocy w finansowaniu piel20
S. Decalo, Historical Dictionary of Chad..., s. 79.
E. D. Soper, The Religions of Mankind..., s. 59.
22 Article 1. TITRE I: DE L’ETAT ET DE LA SOUVERAINETÉ, Constitution de la République du Tchad., Accès géographique. Tchad, Droit francophone,
http://droit.francophonie.org/index.epl, 10.05.2005.
21
Islam i inne religie w Czadzie
177
grzymek do Mekki, tzw. Had¿d¿)23. W lutym 2002 roku Ministerstwo Administracji Terytorialnej oficjalnie przestrzeg³o Koœció³ katolicki, aby powstrzyma³ siê od dzia³alnoœci politycznej. Wed³ug w³adz
Czadu Koœció³ stara³ siê wywieraæ wp³yw na ¿ycie polityczne poprzez próbê utworzenia partii lub organizacji, która mia³aby w nielegalny sposób ³¹czyæ religiê z w³adz¹. Dla porównania – w wyborach prezydenckich w 2001 roku g³owa Najwy¿szej Rady Islamskiej
popar³a muzu³mañskiego kandydata, co nie spotka³o siê z ¿adn¹
reakcj¹ ze strony rz¹du24.
Z drugiej strony rz¹d stara siê utrzymaæ stan równowagi wyznaniowej poprzez m.in. oficjalne uznanie œwi¹t religijnych zarówno
islamu, jak i chrzeœcijañstwa (muzu³mañskie Id Al-Adha – œwiêto
ofiar, Id Al-Fitr – œwiêto koñca postu, Ramadanu oraz chrzeœcijañskie Bo¿e Narodzenie, Wielkanoc i Wszystkich Œwiêtych). Dodatkowo specjalnie powo³ana Komisja Zarz¹dzania Dochodami (pochodz¹cymi ze sprzeda¿y i wydobycia ropy naftowej) rezerwuje jedno
z miejsc dla przedstawiciela spo³ecznoœci religijnej. Stanowisko to
jest zajmowane rotacyjnie na 3 lata przez reprezentantów islamu
i chrzeœcijañstwa. W 2004 roku przedstawiciel spo³ecznoœci muzu³mañskiej przekaza³ je w rêce ksiêdza katolickiego25.
Polityka rz¹du wobec wyznañ religijnych polega zatem raczej
na faworyzowaniu islamu ni¿ na obni¿aniu rangi innych wyznañ
i przeœladowaniu ich wyznawców. W raporcie amerykañskiego Departamentu Stanu o wolnoœci religijnej na œwiecie z 2005 roku podano przyk³ady znacznych ustêpstw strony rz¹dowej na rzecz organizacji muzu³mañskich. Islamskie kongregacje otrzymuj¹ wsparcie
finansowe, zwolnienia podatkowe oraz darowizny w postaci ziemi
23 Chad. Africa, U.S. Department of State. Under Secretary of Global Affairs. Bureau of Democracy, Human Rights and Labor. Releases. International
Religious Freedom 2004, http://www.state.gov/, 19.08.2005.
24 Chad. Africa, U.S. Department of State. Under Secretary of Global
Affairs. Bureau of Democracy, Human Rights and Labor. Releases. International Religious Freedom 2005, http://www.state.gov, 10.05.2006.
25 Ibidem.
Przemys³aw Moszumañski
178
pod meczety i centra modlitwy, któr¹ inne organizacje musz¹ kupowaæ po obowi¹zuj¹cych cenach rynkowych26.
Z drugiej strony, rz¹d Idrissa Déby’ego, wci¹¿ znajduje siê
w krêgu silnych wp³ywów Francji, a w ostatnich latach – równie¿
Stanów Zjednoczonych. Pomoc, jakiej rz¹dy tych pañstw udzielaj¹
Czadowi, jest przyznawana w zamian za wspó³pracê rz¹du w N’Djamenie w zwalczaniu fundamentalizmu islamskiego. Zarówno Stany
Zjednoczone, jak i Francja obawiaj¹ siê powstania kolejnego frontu
w wojnie z terroryzmem. Jako przyk³ad zagro¿enia podaje siê czêsto
wp³ywy, jakie Al-Kaida zdoby³a najpierw w Sudanie, a póŸniej
w Czadzie za poœrednictwem algierskiej organizacji – Salaficka Grupa
Modlitwy i Walki (Salafist Group for Prayer and Combat)27, Rz¹d
Déby’ego w ramach wspó³pracy skierowa³ jednostki wojska i ¿andarmerii do dyspozycji s³u¿b specjalnych Stanów Zjednoczonych, które
szkol¹ je w zwalczaniu grup terrorystycznych28. Czad stara siê tak¿e kontrolowaæ rozwój fundamentalistycznego nurtu islamu, którego
rozmiary ocenia siê obecnie na 5–10% ogó³u wiernych. Równie¿,
postrzegani jako zagro¿enie porz¹dku publicznego, radykalni duchowni muzu³mañscy, szerz¹cy niebezpieczne dla polityki rz¹du idee,
stanowi¹ obiekt zainteresowania administracji Déby’ego. Niektórym
z nich, np. szejkowi Mahamatowi Maroufowi z Abéché, odebrano
nawet prawo do nauczania, lecz w rzeczywistoœci ograniczenia te
pozosta³y jedynie na papierze29.
Sytuacja wyznaniowa w Czadzie 15 lat po zakoñczeniu wojny
domowej jest z pewnoœci¹ coraz bli¿sza idealnemu modelowi pañstwa tolerancji religijnej. Rz¹d, naciskany przez opiniê miêdzynarodow¹ i zainteresowane rozwojem sytuacji rz¹dy Stanów Zjednoczonych i Francji, tworzy mechanizmy i procedury prawne hamuj¹ce
26
Ibidem.
Terrorist Organizations, http://www.fas.org/main/home.jsp, 11.05.2005;
A. de Borchgrave, Al Qaeda into Africa, „The Washington Times” 22.03.2004, s. A20.
28 M. Plaut, Battling Terrorism in Chad, http://news.bbc.co.uk/2/hi/africa/
3537714.stm, 10.05.2005.
29 Chad. Africa…, 10.05.2006.
27
Islam i inne religie w Czadzie
179
negatywne nurty religijne, a promuj¹ce tolerancjê oraz zrównuj¹ce
pozycjê wszystkich religii. Problem stanowi jednak¿e nie administracja najwy¿szego szczebla, ale niezmieniona mentalnoœæ ludnoœci,
dla której chrzeœcijañstwo kojarzy siê z obc¹ religi¹ kolonizatorów,
islam – z wyznaniem ³owców niewolników, a tradycyjne religie afrykañskie – z zacofaniem. 30 paŸdziernika 2004 roku w zamieszkach
miêdzy muzu³manami i chrzeœcijanami na targu w mieœcie Bebedd¿a na po³udniu kraju ponios³o œmieræ 12 osób, a 21 zosta³o rannych. W wyniku akcji policji aresztowano 20 osób zwi¹zanych
z rozruchami. Z kolei, w 2003 roku w zdominowanym przez wyznawców islamu mieœcie Abéché dosz³o do podpalenia koœcio³a, co
by³o spowodowane sporem o ziemiê miêdzy Koœcio³em Zgromadzeñ
Chrzeœcijañskich Czadu a Komitetem Spraw Islamskich30. W obu
sytuacjach na uznanie zas³uguje szybka i pojednawcza akcja rz¹du
Czadu. W pierwszym wypadku dziêki dzia³aniom si³ porz¹dkowych
uniemo¿liwiono rozszerzenie siê zamieszek, a w drugim – w 2004
roku rz¹d postanowi³ przyznaæ poszkodowanemu Koœcio³owi now¹
dzia³kê pod œwi¹tyniê. Starania rz¹du Déby’ego przynosz¹ z pewnoœci¹ pozytywne rezultaty, gdy¿ od tego czasu nie zanotowano ¿adnych powa¿nych sporów miêdzy spo³ecznoœciami religijnymi Czadu.
Obecnie sytuacja religijna w Czadzie napawa optymizmem.
Sukces bêdzie zale¿eæ przede wszystkim zmiany mentalnoœci ludnoœci. Laicki model edukacji oraz zmiana pokoleniowa z pewnoœci¹
w znaczny sposób wp³yn¹ na zmianê sposobu myœlenia. Coraz odleglejsze staj¹ siê wywodz¹ce siê z historii stereotypy oraz formy
religijnej kastowoœci. Pozbawiona to¿samoœci, po uzyskaniu niepodleg³oœci, ludnoœæ Czadu odwo³ywa³a siê do religii jako formy identyfikacji. Dziœ to¿samoœæ jest budowana na kanwie pañstwa i narodu.
Niegdyœ wyznanie by³o wyznacznikiem pozycji spo³ecznej i kulturowej. Dzisiaj ten wyznacznik stanowi w wiêkszoœci grupa zawodowa,
poziom edukacji i status maj¹tkowy, co jest wynikiem coraz szersze30
Ibidem.
180
Przemys³aw Moszumañski
go zjawiska globalizacji. Efekty dzisiejszych dzia³añ w celu stworzeniu laickiego pañstwa tolerancji religijnej s¹ ju¿ coraz bardziej widoczne. Model idealny z pewnoœci¹ nie zostanie osi¹gniêty w ci¹gu
kilkunastu nastêpnych lat, lecz transformacja dokonana w sposobie
myœlenia, jak¹ ju¿ dziœ mo¿na zauwa¿yæ w Czadzie, napawa nadziej¹ na trwa³e zmiany.
BIBLIOGRAFIA
Azavedo M. J., Nnadozie E. U., Chad: A Nation in Search of Its Future.
Westview Press, Boulder 1998.
Azevedo M. J., Power and Slavery in Central Africa: Chad (1890–1925),
„The Journal of Negro History” 1982, Vol. 67, No. 3.
Borchgrave de A., Al Qaeda into Africa, „The Washington Times” 22.03.2004.
Decalo S., Historical Dictionary of CHAD, w: African Historical Dictionaries. No. 13. The Scarecrow Press, Inc., London 1987.
Morel E. D., The French in Western and Central Africa, „Journal of the
Royal African Society” 1902, Vol. 1, No. 2.
Soper E. D., The Religions of Mankind. The Abingdon Press, New York
1921.
Tanenbaum H. M., Religious Values in an Age of Violence, Marquette University, Milwaukee 1976.
The Columbia Encyclopedia, Columbia University Press, New York 2004.
http://droit.francophonie.org/index.epl, Droit francophone. Accès géographique. Tchad. Constitution. Tchad : Constitution de la République du
Tchad. TITRE I: DE L’ETAT ET DE LA SOUVERAINETÉ. Article 1.
10.05.2005.
http://news.bbc.co.uk, BBC NEWS. World. Africa. Battling Terrorism in
Chad. Martin Plaut, Battling Terrorism in Chad. 10.05.2005
http://www.catholic-hierarchy.org, The Hierarchy of the Catholic Chuch.
Countries. Chad. 12.05.2005.
http://www.country-studies.com, Country Studies. Chad. Christianity.
12.05.2005.
http://www.fas.org/main/home.jsp, Federation of American Scientists. Intelligence Resorce Program. World Intelligence and Security Agencies.
Liberation Movements, Terrorist Organizations, Substance Cartels, and
Islam i inne religie w Czadzie
181
Other Para-State Entities. 11.05.2005; A. de Borchgrave, Al Qaeda into
Africa, „The Washington Times” 2004, 22 marca, s. A20.
http://www.wec-int.org, WEC International. WEC Locations. Country Profile. 10.05.2005.
http://www.state.gov/, U.S. Department of State. Under Secretary of Global
Affairs. Bureau of Democracy, Human Rights and Labor. Releases.
International Religious Freedom. 2004. Africa. Chad. 10.05.2005.
ISLAM AND OTHER RELIGIONS IN CHAD
SUMMARY
Chad is a country located on the border of the three great
religions of the world – Islam, Christianity and traditional religions,
also known as the animism. All of them have played some significant role in the history of that country, firstly involved in the beginnings of the empires of Sahel, notorious process of slave raids,
subsequently associated with colonization and growing European
interests in Africa, the 20th century’s civil war and finally connected to the vanguard of the „war on terror”. The article presents the
history of the three religions in Chad and their influence on politics
and society. For several hundred years Islamic domination over the
followers of the other religions has caused frictions and contention.
The religious differences have indirectly been responsible for the
25-year long conflict, followed by thousands of casualties.
In the final part of the article the author depicts the contemporary state of inter-religious affairs and attitude of the government towards the religious issues. Due to some joint attempts of the government of Chad and international society, the religious differences and
flashpoints are believed not to pose such a threat to peace and stability as it had been before. Despite of its unfortunate location in the
„clash of civilization” region, Chad may set a good example that the
peaceful co-existence of Islam and Christianity is possible.