a280 - Nagórnik

Monticola saxatilis (Nagórnik)
Monticola saxatilis
A280
(L., 1776)
Nagórnik
(nagórnik skalny)
Rzàd: wróblowe, podrzàd: Êpiewajàce, rodzina: drozdowate
Status wyst´powania w Polsce
Gatunek skrajnie nielicznie l´gowy w Karpatach i sporadycznie na Wy˝ynie Krakowsko-Cz´stochowskiej.
Opis gatunku
Mo˝liwoÊç pomy∏ki z innymi
gatunkami
Sylwetka ptaka siedzàcego bardziej przypomina du˝à bia∏orzytk´ Oenanthe oenanthe (A277 nieopisana w tej ksià˝ce) ni˝ drozdy z rodzaju Turdus. Cz´sto potrzàsa ogonem,
podobnie jak spotykany w tych samych siedliskach kopciuszek Phoenicurus ochruros (A273, nieopisany w tej ksià˝ce),
jest jednak od niego znacznie wi´kszy. Samiec trudny do
pomylenia z jakimkolwiek innym europejskim gatunkiem.
Biologia
Tryb ˝ycia
Gatunek dzienny, zwykle samotniczy. Podczas wiosennej
w´drówki m∏ode ptaki mogà tworzyç niewielkie skupienia.
L´gi
Gatunek terytorialny, przylot na l´gowisko w drugiej dekadzie kwietnia. Zazwyczaj najwczeÊniej rewiry zajmujà
starsze doÊwiadczone samce. M∏ode ptaki osiedlajà si´
zwykle w pobli˝u miejsca wyklucia. Gniazdo zak∏ada
w szczelinach skalnych, w miejscach silnie nas∏onecznionych. Wyboru miejsca na gniazdo dokonuje samica i sama
je buduje. Gniazdo jest starannie uplecione z traw, korzonków i mchu, wyÊcielone cieniutkimi korzonkami i mchem.
W zniesieniu 4–6 (5) jaj, 1 l´g w roku, w maju lub czerwcu
(w Europie Po∏udniowej zdarzajà si´ 2 l´gi), samica wysiaduje 14–15 dni, m∏ode opuszczajà gniazdo po 14–16
dniach, czasem jeszcze przed uzyskaniem pe∏nej zdolnoÊci
do lotu. Dojrza∏oÊç p∏ciowà osiàga w 2. roku ˝ycia.
W´drówki
W´drowny: przylot na l´gowiska po∏o˝one w pó∏nocnej cz´Êci
zasi´gu nast´puje w kwietniu, odlot w sierpniu i wrzeÊniu,
podczas w´drówek mo˝e byç spotykany równie˝ w innych siedliskach ni˝ siedlisko gniazdowe. W´druje nocà, pojedynczo
lub w niewielkich grupach (m∏ode ptaki wiosnà). Ptaki lecà
szerokim pasem przez Sahar´ – od Maroka po P∏w. Synaj.
Zimowanie
Zimuje g∏ównie na suchych obszarach Afryki Równikowej
(zw∏aszcza sawanny).
Pokarm
W sk∏ad pokarmu wchodzà najcz´Êciej du˝e owady, gàsienice motyli, chrzàszcze, prostoskrzyd∏e, niekiedy Êlimaki, niewielkie ˝aby i jaszczurki. Poluje, zajmujàc zwykle eksponowane miejsce (ska∏a, drzewo), cz´sto chwyta owady w locie. Diet´ uzupe∏nia pokarmem roÊlinnym: jagodami i nasionami.
Poradniki ochrony siedlisk i gatunków
Nieco mniejszy od szpaka, zachowaniem przypomina bia∏orzytk´, drganiem ogona pleszk´ lub kopciuszka. D∏ugoÊç
cia∏a 19 cm, rozpi´toÊç skrzyde∏ 33–37 cm, masa cia∏a
43–63 g. Wyst´puje dymorfizm p∏ciowy: samiec w szacie
godowej jest ubarwiony jaskrawo, g∏owa, szyja i plecy sà
niebieskie, z bia∏à plamà na dolnej cz´Êci grzbietu, skrzyd∏a
czarniawe, spód cia∏a i ogon pomaraƒczowordzawe. Samica jest jaÊniejsza, z nakrapianym wierzchem cia∏a i ogólnym bràzowawym tonem upierzenia. Jesienià u samców
barwy sà znacznie bardziej przyt∏umione jasnymi brzegami
piór. Ptaki w upierzeniu m∏odocianym podobne sà do samicy, ale bardziej bràzowe i obficiej nakrapiane. G∏osy: Êpiew
zwi´z∏y, melodyjny (Êpiewa równie˝ samica, choç rzadziej
ni˝ samiec), barwa g∏osu fletowa, ale wplata równie˝ tony
zgrzytliwe; naÊladuje te˝ g∏osy innych ptaków. Wabi, wydajàc krótkie serie dêwi´ków zbli˝onych do „tek”. G∏os alarmowy brzmi jak p∏aczliwy pisk, podobnie jak u gila.
Wyst´powanie
Siedlisko
Tereny otwarte ze ska∏ami wapiennymi: po∏udniowe stoki
gór, ods∏oni´cia skalne, murawy kserotermiczne, nieczynne kamienio∏omy, ruiny zamków. Ze wzgl´du na sposób
zdobywania pokarmu preferuje miejsca z pojedynczymi
kar∏owatymi drzewami lub krzewami.
309
Ptaki (cz´Êç II)
Poradniki ochrony siedlisk i gatunków
A280
Siedliska z za∏àcznika I Dyrektywy
Siedliskowej, które mogà byç istotne
dla gatunku
6170 Nawapienne murawy wysokogórskie (Seslerion tatrae) i wyle˝yska Ênie˝ne (Arabidion coeruleae)
8120 Piargi i go∏oborza wapienne ze zbiorowiskami Papaverion tatrici lub Arabidion alpinae
8210 Wapienne Êciany skalne ze zbiorowiskami Potentilletalia caulescentis
8220 Âciany skalne i urwiska krzemianowe ze zbiorowiskami z Androsacetalia vandelii
Rozmieszczenie geograficzne
Wyst´puje w górach po∏udniowej i Êrodkowej Europy, od
Hiszpanii i Portugalii, po Turcj´ i Kaukaz. Dalej w Iranie,
Pakistanie, Afganistanie, Turkmenii, pó∏nocnych Chinach
i po∏udniowej Syberii (góry Tien-szan, A∏taj), si´gajàc a˝
po Bajka∏. Poza Eurazjà gnieêdzi si´ tylko w Maroku i Algierii. Nie wyró˝niono podgatunków. G∏ówny obszar wyst´powania na zimowiskach rozciàga si´ w Afryce na po∏udnie od Sahary, od pó∏nocnej Nigerii i Kamerunu na zachodzie po Tanzani´ i Etiopi´ na wschodzie. Niewielka
liczba osobników zimuje w Afryce na pó∏noc od Sahary
i na Pó∏wyspie Arabskim.
Rozmieszczenie w Polsce
W okresie l´gowym stwierdzony w Tatrach, Pieninach, Bieszczadach i na Wy˝ynie Krakowsko-Cz´stochowskiej. Poza l´gami stwierdzany wyjàtkowo w innych rejonach kraju.
cji (5000–50 000 p.) i W∏och (5000–10 000 p.), a tak˝e
Hiszpanii (3500–4800 p.). Mniejsze populacje (od 1000 do
5000 p.) gnie˝d˝à si´ na terenie Chorwacji, Albanii i Bu∏garii. W XX w. obserwowano kurczenie si´ area∏u l´gowego, zanikanie niewielkich, lokalnych, dawniej stabilnych
stanowisk i spadek liczebnoÊci na ca∏ym areale wyst´powania. W wielu krajach liczebnoÊç osiàgn´∏a stan niegwarantujàcy odbudowy stabilnej populacji, np. w Czechach uznano nagórnika za gatunek wymar∏y w 1979 r. Cz´Êç z tych
trendów okaza∏a si´ z czasem nietrwa∏a, jednak na W´grzech, w S∏owacji, Ukrainie, Pó∏wyspie Iberyjskim i Mo∏dawii liczebnoÊç nadal raczej si´ zmniejsza. Wed∏ug ostatnich
oszacowaƒ w granicach Polski gnieêdzi si´ 0–5 p. Poniewa˝
nagórnik osiàga w Polsce pó∏nocnà granic´ zasi´gu l´gowego, mo˝na oczekiwaç wahaƒ liczebnoÊci par l´gowych:
w niektóre lata gatunek ten mo˝e gniazdowaç w odpowiednich dla niego siedliskach, a w inne nie. Równie˝ podczas
w´drówek nagórnik jest w kraju bardzo rzadko spotykany.
Zagro˝enia
Gatunkowi zagra˝a w Polsce:
• niepokojenie w miejscach dogodnych do l´gów (turystyka, sport wspinaczkowy);
• sukcesja drzew i krzewów oraz planowe zalesianie siedlisk dogodnych do gniazdowania (wapienne doliny po∏o˝one w Jurze Krakowsko-Cz´stochowskiej);
• eutrofizacja i zanieczyszczenie Êrodowiska prowadzàce do
zmiany w∏aÊciwoÊci gleb i bujnego rozwoju roÊlinnoÊci;
• wydobywanie kopalin.
Status ochronny
Ochrona gatunkowa w Polsce: gatunek obj´ty ochronà Êcis∏à (Dz U z 2004 r. Nr 220, poz. 2237)
Polska czerwona ksi´ga zwierzàt (2001): CR gatunek skrajnie zagro˝ony
Status zagro˝enia w Europie: (D) gatunek zagro˝ony z racji zmniejszania si´ liczebnoÊci populacji
BirdLife International: SPEC 3
Dyrektywa Ptasia: Art. 4.2
Konwencja Berneƒska: za∏àcznik II
Konwencja Boƒska: za∏àcznik II
Propozycje odnoÊnie do zarzàdzania
Nale˝y:
• wprowadziç zakaz uprawiania sportu wspinaczkowego
w miejscach stwierdzenia nagórnika w okresie l´gowym;
• uregulowaç ruch turystyczny w miejscach stwierdzenia
nagórnika w okresie l´gowym;
• wprowadziç zakaz zalesiania wapiennych dolin;
• wprowadziç zakaz wydobywania kopalin w miejscach
wyst´powania gatunku.
Propozycje badaƒ
Wyst´powanie gatunku na
obszarach chronionych
310
Wyst´puje w Tatrzaƒskim PN, Pieniƒskim PN, Bieszczadzkim
PN, Zespole Jurajskich PK, rezerwatach przyrody po∏o˝onych w Ma∏ych Pieninach – Bia∏a Woda i Wàwóz Homole.
Nale˝y zbadaç:
• liczebnoÊç krajowej populacji l´gowej;
• wybiórczoÊç siedliskowà;
• skutecznoÊç dzia∏aƒ podejmowanych dla ochrony gatunku.
Rozwój i stan populacji
Monitoring
WielkoÊç europejskiej populacji nagórnika szacowana jest
na 32 000–110 000 p. Najwi´ksze populacje l´gowe
stwierdzono na obszarze Grecji (10 000–20 000 p.), Tur-
• coroczna kontrola zaj´cia przez pary l´gowe miejsc najcz´stszych pojawów nagórnika, w okresie maj – czerwiec. Metodyka do opracowania.
Monticola saxatilis (Nagórnik)
Bibliografia
Stanis∏aw Tworek, Grzegorz Cierlik
A280
Poradniki ochrony siedlisk i gatunków
BAUER H.G., BERTHOLD P. 1997. Die Brutvögel Mitteleuropas.
Bestand und Gefährdung. Wiesbaden, 715 s.
BAZA DANYCH OSO – NATURA 2000. Zak∏ad Ornitologii PAN.
BAZA DANYCH POLSKIEGO ATLASU ORNITOLOGICZNEGO.
Zak∏ad Ornitologii PAN.
BIRDLIFE INTERNATIONAL / EUROPEAN BIRD CENSUS COUNCIL. 2000. European bird populations: estimates and trends.
Cambridge, 160 s.
BRICHETTI P., FRAISSINET M., SANIGA M. 1997. Rock Thrush
Monticola saxatilis. W: Hagemeijer W. J. M., Blair M. J. The
EBCC Atlas of European Breeding Birds. Their distribution
and abundance. London, s. 540.
CRAMP S. (red.) 1988. Handbook of the Birds of Europe, the
Middle East and North Africa. The Birds of the Western Palearctic. Vol. 5. Turant Flycatchers to Thrushes. Oxford, 1063 s.
GLUTZ v. BLOTZHEIM U. N., BAUER K. M. 1988. Handbuch der
Vögel Mitteleuropas. Band 12. Wiesbaden, 1240 s.
G¸OWACI¡SKI Z., PROFUS P., WUCZY¡SKI A. 1995. Zarys awifauny Bieszczadzkiego Parku Narodowego i problemy jej
ochrony. Roczniki Bieszczadzkie, 4: 259–263.
HORDOWSKI J. 1999. Ptaki polskich Karpat Wschodnich i Podkarpacia. Tom I. PrzemyÊl, 186 s.
KOMISJA FAUNISTYCZNA 1991. Rzadkie ptaki obserwowane
w Polsce w roku 1989. Raport nr 6. Not. Orn., 32, 3–4:
125–142.
KOMISJA FAUNISTYCZNA 2000. Rzadkie ptaki obserwowane
w Polsce w roku 1999. Raport nr 16. Not. Orn., 41, 4:
293–316.
MIELCZAREK P., CICHOCKI W. 1999. Polskie nazewnictwo ptaków Êwiata. Not. Orn., 40, zeszyt specjalny: 1–264.
PROFUS P. 2001. Monticola saxatilis (Linne, 1776) – Nagórnik
(drozd skalny). W: G∏owaciƒski Z. (red.) Polska czerwona
ksi´ga zwierzàt. Kr´gowce. Warszawa, s. 257–259.
SÁNCHEZ A. 1994. Rock Thrush Monticola saxatilis. W:
Tucker G. M., Heath M. F. (red.) Birds in Europe; their conservation status. Conservation Series No. 3. BirdLife International, Cambridge, s. 390–391.
SNOW D.W., PERRINS C.M. 1998. The Birds of the Western Palearctic. Concise Edition. Vol. 2. Passerines. Oxford, New
York, s. 1009–1697.
TOMIA¸OJå L. 1990. Ptaki Polski; rozmieszczenie i liczebnoÊç.
Warszawa, 462 s.
TOMIA¸OJå L., STAWARCZYK T. 2003. Awifauna Polski. Rozmieszczenie, liczebnoÊç i zmiany. Wroc∏aw, 870 s.
WALASZ K., MIELCZAREK P. (red.) 1992. Atlas ptaków l´gowych
Ma∏opolski 1985–1991. Wroc∏aw, 522 s.
311